Kwartaalblad, jaargang 20, 2022, nummer 2
Voorjaarsexcursie in Noord-Brabant Als een feniks uit de as: de Grote Kerk van Apeldoorn
Van de redactie
Colofon
Beste lezer, De Rijksdienst voor het Cultureel
gebouwen in stand gehouden, herin
Met hart en ziel, inmiddels alweer num
religieus gebruik kunnen blijven. Kerken
Erfgoed (RCE) geeft het magazine uit mer 3. Religieus erfgoed staat daarin
centraal. Jonge teams van ontwerpers presenteren hun onorthodoxe ideeën
voor het verduurzamen van kerkgebou wen.
Partners van het programma Toekomst
Religieus Erfgoed hebben zich met hart en ziel ingezet om heel Nederland te
laten nadenken over een toekomst voor onze kerken en kloosters. Op heel veel plekken in Nederland worden inmid
dels concrete plannen ontwikkeld op dat religieus erfgoed. Om precies te zijn worden in 240 gemeenten kerk
Groenlo
Wageningen
Hoog-Keppel
gericht of verduurzaamd, zodat ze in krijgen een herbestemming of kerk
gebouwen worden zodanig ingericht
dat ze multifunctioneel gebruikt kunnen. In dit magazine wordt een indruk gege ven van wat de afgelopen jaren bereikt
is. Maar vooral wordt een stem gegeven aan het belang en de betekenis van
onze kerken en kloosters. Het uitermate interessante 64 pagina's omvattende
magazine is gratis te downloaden via www.cultureelerfgoed.nl, zoekbegrip Met hart en ziel.
Ben Verheij
Bronkhorst
Zutphen
Aerdt
Inhoud 3
Rariteiten
4
Nieuws Gelderse Kerken
Tien geboden in Rijswijk
6 8
2
Berichten van het bestuur
Van Pruisen tot Marokko Interview
Kerkenverzekeraar Donatus
10
Venster is het kwartaalblad van Gelderse Kerken en wordt toegestuurd aan dona teurs, leden van Provinciale Staten en Gedeputeerde Staten van de provincie Gelderland, colleges van burgemeester en wethouders van Gelderse gemeenten, externe relaties, openbare bibliotheken, notarissen, gezondheidscentra, wijk centra en dorpshuizen in Gelderland. Gelderse Kerken Postbus 7005, 6801 HA Arnhem Telefoon (026) 355 25 55 (ma. t/m vr. 9.00 – 17.00 uur) info@geldersekerken.nl www.geldersekerken.nl Redactie: Ben Verheij, hoofdredacteur; Ceciel Bremer, eindredacteur; drs. Jeroen Krijnen en dr. Herman Wesselink, wetenschappelijk redacteuren Redactieadres: venster@geldersekerken.nl Vaste medewerker: dr. Ineke Pey Fotografen: Carel van Gestel, Ton Rothengatter, ten zij anders vermeld. Zo veel mogelijk is geprobeerd de eventuele rechthebben den van overige gebruikte afbeeldingen te achterhalen. Zij die in dit verband niet konden worden achterhaald of benaderd, kunnen zich wenden tot de redactie. Grafisch ontwerp: Henk-Jan Panneman, Arnhem Druk: Drukkerij Hendrix, Peer (B) issn 1571 – 5957 Venster wordt gedrukt op FSC- gecertificeerd papier en verpakt in composteerbare folie. Oplage: 2.400 exemplaren.
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door foto kopieën, opnamen of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie. © Gelderse Kerken, 2022 Afbeelding voorzijde: Afbeelding voorzijde: St.-Jan de Doper Waalwijk. Foto Jan Dekkers, 2021. Zie pagina 18.
Hoofdartikel
Grote Kerk van Apeldoorn
17 18 20 23 24
Mijn kerk Voorjaarsexcursie
Professionele Organisatie voor Monumentenbehoud
Vondst in Zutphen Agenda Werk aan de kerk
Culturele ANBI-status
Rariteiten in onze kerkgebouwen
Herman Wesselink
Tiengebodenbord in Rijswijk In de Witte Kerk van Rijswijk bevindt
zich een bijzonder tiengebodenbord op een pontificale plaats: bovenop de kan sel tussen het schip en het koor, waar
het kunstwerk een beetje lijkt te zweven. Dergelijke tiengebodenborden komen
veel voor in de oudere protestantse ker ken. Voor de Gelderse kerkgebouwen is dit exemplaar bijzonder, vooral van
wege de centrale positie in het interieur. Het wetsbord stamt uit 1658 en werd
gemaakt door een zekere Jan Joosten van Cothen, een wagenmaker uit
Rijswijk. De kosten bedroegen destijds ruim 33 gulden, een bedrag dat door
de collecte bij het heilig avondmaal bij elkaar was gebracht. De kosten vielen
uiteindelijk lager uit dan de kerkenraad
eerder had begroot. De kerkenraad was tevreden over Van Cothens werk.
Het is een fraai en opmerkelijk staaltje
Het tiengebodenbord in de kerk van Rijswijk. Foto’s: Ton Rothengatter, 2022
kerkelijke inrichting uit de periode van de reformatie. Het eikenhouten bord
bevat aan de zijde van het schip de tek sten van Mozes op een afbeelding van de stenen tafelen. In de bijbel komen deze teksten voor in Exodus 20: 3-17 en Deuteronomium 5: 7-21. Mozes
staat hier afgebeeld met een pikzwarte baard in plaats van met een witte. Men koos naar verluidt voor zwart omdat
men dat mooier vond staan bij de witte mantel. In zijn hand houdt hij een staf
vast, waarmee hij het water uit de rots
sloeg. Aan de achterkant, de koorzijde, staan de teksten van het Onze Vader, de geloofsbelijdenis en woorden bij de doop en het heilig avondmaal.
Bovenaan, in het timpaan, staat een duif
Het interieur van de kerk in Rijswijk met rechts het tiengebodenbord op de kansel.
Geest.
overgeschilderd. Geldgebrek was de
Het tiengebodenbord in Rijswijk
voerd dan tegenwoordig. Zo waren
van een restauratie. Rond 1860 zijn de
zeventiende-eeuwse kerkobjecten in
afgebeeld, het symbool van de Heilige In het begin was het bord rijker uitge de randen uitgevoerd in geblokt
bladgoud. Later zijn die randen zwart
vermoedelijke reden voor het uitblijven bewerkte vleugelstukken aan het bord toegevoegd.
behoort niettemin tot de opmerkelijkste Gelderland.
3
Nieuws van Gelderse Kerken Na corona
Een schitterende kerststallen
Bestuursleden van Gelderse Kerken
plaatsgevonden in de monumentale
een paar weken kwam het bericht dat
jaar een vergadering van de Plaatselijke
Twee jaar hebben er weinig activiteiten gebouwen van de Gelderse Kerken.
Plaatselijke Commissies en exploitatie stichtingen hebben plannen gemaakt, maar elke keer kwamen er corona
beperkingen, waardoor de activiteiten niet door konden gaan. Dat gold ook
voor de tentoonstellingen in de Heilige
Antonius van Paduakerk in Kranenburg.
tentoonstelling was ingericht en na
musea niet meer open mochten en ook in Kranenburg konden geen bezoekers
bezoeken meestal een of twee keer per Commissies. Hoe inspirerend is dat: als
voorzitter mocht ik de afgelopen maan
meer worden ontvangen. Dat was een
den een paar van die vergaderingen
het zag er schitterend uit en dan kun je
vrijwilligers vol ideeën. Activiteiten,
teleurstelling: er was veel werk verzet, het niet delen met bezoekers.
Teleurstelling maar ook begrip: we zijn verantwoordelijk voor elkaar.
Deze grote kerst stal, gemaakt door Fred Wiemers, zou in december 2021 worden tentoon gesteld. Foto: Ton Rutting
bijwonen. Ik ontmoette enthousiaste passend bij de waardigheid van het
gebouw en bij de samenleving, worden op de kalender van 2022 ingevuld en
dan volgen de afspraken wie wat doet en wanneer. Elk lid in de Plaatselijke
Commissie heeft een verantwoordelijk
heid die bij zijn of haar kwaliteiten past: verslag maken, folders ontwerpen en
drukken, maar ook folders rondbrengen in het dorp en samen het kerkgebouw schoonmaken. Wat een enthousiasme
en samenwerking. Onze complimenten en dank voor alle inzet!
Haarlo
Vorden
Kranenburg
Hummelo
Etten
Businesspartners Gelderse Kerken • Acel, Doetinchem
• B.F. van Tienen Aannemersbedrijf, Nijmegen
• Orgelmakerij Reil, Heerde
Bedrijven en organisaties kunnen
• Smederij Oldenhave, Vorden
Gelderse Kerken. Als tegenprestatie
• Rijkaart Elektrotechniek, Arnhem
• Bouwbedrijf Hoffman, Zutphen
• Timmer- en Aannemersbedrijf
• Dijkman Bouw, Warnsveld
• Tjepkema Medical Products, Lochem
• Van Hoogevest Architecten, Amersfoort
• Van Wely Loodgieters en
• Donatus Verzekeringen, Rosmalen • Koninklijke Woudenberg, Ameide
4
De Vries, Hummelo
• Van Dinther Bouwbedrijf, Schaijk Leidekkersbedrijf, Groessen
• Lakerveld ingenieurs- en
• Schildersbedrijf Hagen, Arnhem
• Leidekkersbedrijf D. Koenders, Neede
• Hampshire Hotel ’s-Gravenhof, Zutphen
architectuurbureau, Noordeloos
• Van Lierop, Boxtel
Rijswijk
Ook businesspartner worden?
• Boerman Kreek Architecten, Steenderen • Takkenkamp Gevelonderhoud, Zelhem • Conserduc-Renofors, Sliedrecht
Buren
• Oostveen meesterschilders, Velp
businesspartner worden van Oude
ontvangen ze informatie over onze activiteiten, kunnen ze onze kerk
gebouwen huren en deelnemen aan onze jaarlijkse netwerkbijeenkomst.
Ook interesse om businesspartner te worden voor een jaarlijkse bijdrage van € 200? Neem dan contact op
met onze penningmeester Leo Uijl en stuur een mailtje naar
info@geldersekerken.nl onder
vermelding van ‘businesspartner’.
Gevraagd: bestuursleden
Zowel het ondersteunen van lokale
van Gelderse Kerken, kort samengevat,
organisatie en het ondersteunen van
In de statuten wordt de doelstelling
als volgt verwoord: ‘het wekken van
belangstelling voor religieuze monu menten, het helpen beschermen van
religieuze monumenten en het onder bepaalde voorwaarden in eigendom
verwerven van religieuze monumenten met de bedoeling die monumenten te behouden en beschermen.’ In de pilot zetten we nog meer in op het helpen
beschermen van religieuze monumen ten waarvan Gelderse Kerken geen
eigenaar is. Lokale groepen zetten zich in voor behoud van het kerkgebouw
en willen daarin ook een ontmoetings plek creëren voor de hele bevolking.
Door subsidie van de provincie kan de
Gelderse Kerken zich ook hierop inzet ten (zie ook Venster 2021, nummer 1).
Zutphen
Leur
Steenderen
onderhouden, hoe we subsidie aan
initiatieven, het versterken van onze
vragen, welke subsidies aangevraagd
de Plaatselijke Commissies zorgen voor
houdsplan maken, enzovoort. Heeft u
meer werk bij het bestuur van Gelderse Kerken. Daarom zijn we op zoek naar
een bestuurslid met een financiële en ondernemende achtergrond en een
kunnen worden, hoe we een onder
interesse? Meld u zich dan bij ons aan.
Meer informatie kunt u vinden op onze website www.geldersekerken.nl.
bestuurslid met kennis van het onder houden, beheren en restaureren van monumenten. Een relevant netwerk
binnen Gelderland en kennis van en
affiniteit met monumentaal erfgoed is absoluut een pre. Leo Uijl is de pen
ningmeester en Wim Rohaan is verant woordelijk voor beheer en onderhoud en blijven dat ook doen. Maar daarbij kunnen ze wel wat hulp gebruiken.
Vanuit lokale groepen worden namelijk veel vragen gesteld over onder andere hoe we het kerkgebouw beheren en
Hengelo
Drempt
Foto: Jolien Visser
Kerk-Avezaath
Lochem
Batenburg
Verduurzaming kerkgebouwen:
• 35% via het dak
Bij bewustwording van het gasverbruik
zen moeten we erg goed letten
• 30% via de ramen en deuren
ingrepen energie te besparen. Maar
Door de steeds hogere gasprij
op het gasverbruik in onze kerken.
Daarom hebben we vorig jaar voor de Walburgiskerk in Zutphen een
• 20% via de gevels • 5% via de vloer
• 10% via de naden
verduurzamingsadvies laten maken dat
Bij een kerkgebouw is het mogelijk
Uitgangspunten bij dit onderzoek zijn:
maatregelen uit te voeren die zich
is uitgevoerd door Buro Stiel uit Elburg. beperk de energievraag en gebruik zoveel mogelijk duurzame energie. Duurzaamheid gaat ook over het
gebruik van het kerkgebouw en de
installaties. We hebben gekozen voor
een praktische en pragmatische aanpak. Daarbij is het goed om te weten wat de bronnen van energieverlies zijn in de kerk:
een aantal eenvoudige besparings zelf relatief snel terugverdienen, de
zogenaamde quick wins. Denk daarbij aan de naden beter afdichten, de
temperatuur een graad lager, compar timentering, goede stookinstructie, de
gebruikte energie per week bijhouden, draadloze thermostaatknoppen en het
is het mogelijk om ook met kleine
een kerkgebouw is geen woonkamer, we zullen er genoegen mee moeten
nemen dat het minder behaaglijk is dan thuis. Een elektrisch oplaadbaar kussen
kan bijvoorbeeld ook een mooie oplos sing zijn tegen de kou. Het uitgangs
punt moet zijn: verwarm de mensen en
niet het gebouw. In juni wordt dit advies nader toegelicht in de Walburgiskerk te Zutphen.
W.H. Rohaan
gebruik van de kerk in koude periodes beperken.
5
Van Pruisen tot Marokko
Zeldzaam voorbeeld van een neogotische lutherse kerk is nu hotel-restaurant Het kerkgebouw is inmiddels ruim honderdtwintig jaar mede beeld bepalend in de Arnhemse binnenstad: de voormalige Evangelisch-
Herman Wesselink
Lutherse Kerk, tot stand gekomen in 1897-1898 naar een ontwerp van
architect A.R. Freem (1853-1921). Het kerkgebouw staat aan de Spoor wegstraat, niet ver van station Velperpoort en de rooms-katholieke St.
Martinuskerk (1875) aan de Steenstraat, waarmee de kerk het aanzicht in dit deel van Arnhem bepaalt. Dat is vooral vanuit de trein goed te zien.
Aan het einde van de negentiende eeuw had de Lutherse gemeente van Arnhem, die tot dan toe in het voormalige pakhuis “De Bontenborch” aan de Korenmarkt kerkte, behoefte aan een groter kerkgebouw. Architect Freem maakte het ontwerp
Luther. In de vloer van het portaal staat
architect Freem was ontworpen.
kosten bedroegen 56.250 gulden en
huize Gods ingaat”. Het koor van de
architectuur leken te zijn beïnvloed
voor de nieuwe kerk in 1896. De bouw de bouw werd gegund aan de firma
Mulder & Van Wessem. Daarbij inbe
grepen was een kosterswoning in neo renaissancestijl. Uiteindelijk kon de
toren gebouwd worden na een schen king door G.A. Swaving-Arriens. De
eerste dienst in de nieuwe kerk werd op 27 maart 1898 gehouden.
Het kerkgebouw is een eenbeukige, relatief brede, neogotische zaalkerk
kerk is op het zuiden gericht en bevat
een half-cirkelvorminge apsis. Het schip
in een neogotische stijl dienden te
geeft tot onder meer de orgelgalerij. Bij het betreden van de kerk valt de
blik op de reusachtige smeedijzeren
kroonluchter. De kerkzaal wordt gedekt door een veelkleurig beschilderd hou
koorbanken, dateerde uit de bouwtijd.
Foto's: Bizar Bazar
Regulativ uit 1861. Dat Pruisische regle
een trappenhuis, welk laatste toegang
van de toren liggen een zijportaal en
toren ligt aan de Spoorwegstraat. In zwaan afgebeeld, het symbool van
door de zogenaamde Eisenacher
ment bepaalde onder meer dat kerk
ten tongewelf dat rust op decoratieve
het tympaan boven de ingang is een
Zowel de liturgische inrichting als de
is zes traveeën diep. Ter weerszijden
met een fronttoren op de as van het
gebouw. De hoofdingang onder in de
6
de tekst “Bewaar uwen voet, als gij ten
korbelen. Het meubilair, waaronder de In de kerk staat een orgel uit de bouw tijd, waarvan het front eveneens door
gebouwen voor de lutherse eredienst worden gebouwd, waarin werd verwe zen naar inheemse voorbeelden. Ook
moesten ze als een lengtebouw ontwor pen zijn, geënt op de middeleeuwen. Het Arnhemse kerkgebouw voldeed prima aan die eisen. De decoratieve toepassing van donker geglazuurde baksteen is bijvoorbeeld beïnvloed
door de Noord-Duitse baksteengotiek. Vanwege de architectuurhistorische
zeldzaamheidswaarde is het kerk
Het werd een hotel-restaurant in
De herbestemming van de voormalige
geworden.
Voor de nieuwe inrichting en functie
restaurant is een gewaagd voorbeeld
gebouw in 2000 een rijksmonument Meer dan een eeuw na de inzegening
Moorse stijl met de naam Bizar-Bazar. was de neogotische kerk niet ontwor
van de kerk was het kerkbezoek
pen, maar de toegevoegde elementen
de gemeente – die inmiddels was
architectuur van Freem. Volgens de
drastisch teruggelopen, waardoor opgegaan in de Protestantse Kerk
Nederland (PKN) – besloot om het
kerkgebouw af te stoten. Op 21 mei
2017 is de laatste dienst gehouden. De gemeente week voortaan uit naar de
oud-katholieke St. Willibrorduskerk in Arnhem.
Er werd snel een nieuwe bestemming gevonden, die vermoedelijk niemand
onverschillig laat. Door de grote ruim
te, de statige neogotische architectuur
en de ligging in de binnenstad leende de kerk zich goed voor een horeca
bestemming. “Groots en anders moest
het worden. On-Arnhems”, verwoordde De Gelderlander in 2018. De nieuwe
eigenaar Mirella Kreger streefde ernaar dat het voormalige kerkgebouw een
publieke functie bleef behouden voor de wijk.
lijken wonderwel aan te sluiten bij de Arnhemse burgemeester Marcouch
oogde het eindresultaat zelfs “als een
riad, een traditioneel Marokkaans huis”. Om de ruimtewerking in het neo
gotische kerkgebouw zo veel mogelijk intact te laten besloot Kreger om de
acht hotelkamers op poten in twee rijen in de kerkruimte te plaatsen en los van de muren. De kamers rusten op een
zware stalen constructie en zijn voorzien
Lutherse Kerk in Arnhem tot hotel-
van een commerciële transformatie van een dergelijke monumentale
negentiende-eeuwse stadskerk. Daarom heeft het ingrijpende consequenties
voor de beleving van de ruimte en de samenhang van de diverse interieur
onderdelen. Toch is ernaar gestreefd om het kerkinterieur zoveel mogelijk
intact te laten. De nieuwe bestemming voegt een nieuwe laag en daarmee
een hedendaagse betekenis toe aan het voormalige kerkgebouw. Het
kerkgebouw heeft desondanks zijn
architectuurhistorische zeldzaamheids
van dik isolatieglas. Het indrukwek
waarde en beeldbepalende functie
luchter zijn hierdoor nog steeds zicht
In maart 2022 werd bekend dat de
kende houten tongewelf en de kroon baar. Het restaurant bevindt zich op de
begane grond en is toegankelijk via een nieuwe ingang aan de zuidzijde, aan
de Van Muijlwijkstraat. Delen van het
kerkmeubilair worden hergebruikt, zoals de preekstoel, waar een grote olijfboom in kwam te staan. Bij het orgel is een djtafel aangebracht.
behouden.
voormalige Lutherse Kerk weer in de
verkoop is gegaan. Het is nog ondui
delijk wie de nieuwe eigenaar wordt en wat ermee gaat gebeuren. Geraadpleegde bronnen: Beschrijving kerkgebouw Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed via Reliwiki.nl “De Gelderlander”, 7 september 2018 via Reliwiki.nl
7
Interview
Ceciel Bremer
Kerkenverzekeraar Donatus ontwikkelt taxatietool ‘We gaan van kubieke meters naar vierkante meters’ Al vanaf 1852 is Donatus specialist in het verzekeren van kerken en
menten vindt nu plaats aan de hand
unieke bouwkundige kennis en gespecialiseerde verzekeringstechni
het gebouw aan de buitenkant op en
sinds 2010 ook van monumenten. Die lange historie verklaart de
sche ervaring van de kerkenverzekeraar die in heel Nederland actief is. Een gesprek met taxateurs en schade-experts Nick Fortezza en Pieter
Dijksterhuis over hun werk en de ontwikkeling van een nieuwe taxatie tool die hen in staat stelt de waarde van een kerkgebouw straks nog nauwkeuriger te bepalen.
ventietips. Bijvoorbeeld: zorg in een
voor alles verzekeren. “Maar het gaat
ser of blusdeken. Of zorg voor een
erom welk risico je wilt lopen”, vat Pieter Dijksterhuis samen. Hij is taxateur en
schade-expert bij Donatus in het gebied dat van Zwolle, Amersfoort en Arnhem
doorloopt tot aan de Duitse grens. “We taxeren het gebouw en brengen de
risico’s in kaart op basis van de functie
bepaalde ruimte voor een brandblus gecertificeerd brandalarm of stevige
kandelaars die niet in brand vliegen als de kaars bijna op is. Met die informatie kunnen kerkbestuurders een goede
afweging maken welke risico’s ze willen verzekeren.” Elementen
voorkomen of beperken. Zo komen
waarde bepalend bij de uitkering. De
we tot een advies in de vorm van pre
bedrag dat gekoppeld is aan de bouw stijl en afwerking van het gebouw. Zo
komen we uit op de herbouwwaarde. Natuurlijk zijn unieke elementen als
banken, een leien dak of preekstoel waardeverhogend, maar de waarde wordt grotendeels door de kube
ringsmethode bepaald”, vertelt Nick
Fortezza, taxateur en schade-expert bij Donatus in het noorden van het land. Voor molens - die sinds een paar jaar ook tot het werkveld van Donatus
behoren - bleek deze methode van
wege de vele technische onderdelen
niet te werken. Daarom ontwikkelde de
van het gebouw. Als je weet wat de
risico’s zijn, weet je ook hoe je ze kunt
vermenigvuldigen dat met een bepaald
gewelfschilderingen, glas in lood, kerk
Brand, storm, waterschade, schade
door blikseminslag; een kerk kun je
van een kuberingsmethode. “We meten
Als er dan schade is, is de herbouw
waardebepaling van kerken en monu
kerkenverzekeraar hier een taxatietool voor waarbij aan alle onderdelen van
een molen apart een waarde kan wor
den gegeven. Zo’n waardebepaling op
Pieter Dijksterhuis is taxateur en schade-expert bij Donatus in het gebied
8
dat van Zwolle, Amersfoort en Arnhem doorloopt tot aan de Duitse Taxateur en schade-expert Nick Fortezza. Foto’s: Donatus
grens.
bepaalde waarde aan vast. Maar als we
een kerk van die bouwstijl taxeren waar
bij sprake is van een gemetseld gewelf,
dan is het met de huidige methode heel lastig om te bepalen hoeveel de waarde per kubieke meter verhoogd moet wor den, terwijl een gemetseld gewelf veel
duurder is. In de nieuwe tool kunnen we elementen zoals een gewelf apart mee nemen in de berekening. Dat maakt de
waarde nauwkeuriger”, licht de taxateur toe.
Nu kerken steeds vaker worden onttrok ken aan de eredienst en een nieuwe bestemming krijgen, verandert dat
wellicht ook het werk van de taxateurs van Donatus. “Herbestemd of niet, wij
kijken puur naar de bouwkundige staat
van een kerk”, verduidelijkt Dijksterhuis. “Soms is het gebouw door herbestem ming bouwkundig aangepast, dan is
dat bepalend voor de waarde. Neem
bijvoorbeeld de Broerenkerk in Zwolle.
Van binnen was dat voorheen één grote ruimte. Sinds 2013 is de kerk echter in
gebruik als boekwinkel en zijn er extra vloeren, een trappenhuis en een lift in gemaakt. Die bouwkundige aanvul
lingen zijn van invloed op de waarde, Elementen opmeten met moderne apparatuur. Foto’s: Donatus
maar de daadwerkelijk functie van het
basis van elementen bleek veel nauw
slimme manier van alle informatie want
is op de waarde is de ligging. Fortezza:
idee om een dergelijke tool ook voor
nen we dit inzetten”, legt Dijksterhuis uit.
Samen met collega Dijksterhuis denkt
Bouwkundige staat
die tool eruit moet komen te zien.
menten, die naar verwachting eind van
keuriger. Zo ontstond bij Fortezza het
kerken en monumenten te ontwikkelen. hij in de projectgroep kritisch mee hoe “Straks gaan we een kerk dus taxeren
op basis van elementen; we gaan van
kubieke meters naar vierkante meters. We gaan de buitenmuren als het ware uittrekken, kijken hoe dik ze zijn en
van welk materiaal ze zijn gebouwd.
Daarvoor meten we het gebouw met een laser en daarnaast gebruiken we een tekenprogramma om alles in 3D
te kunnen berekenen. Als we in de tool een element aanklikken, geeft het pro gramma aan hoeveel vierkante meter het is. Zo voorziet de tool ons op een
ook bij risico-inspectie en schade kun
De taxatietool voor kerken en monu
dit jaar gereed is, dwingt Dijksterhuis, Fortezza en hun collega-taxateurs
ertoe een gebouw nog beter in kaart
te brengen. “Bouwkundig moeten we nog beter kijken hoe de kerk of het
monument is opgebouwd”, concludeert Fortezza. Wordt daarmee de waarde bepaling straks nauwkeuriger? “Op
bepaalde gebieden wel. Stel we taxeren een kerk van een bepaalde bouwstijl en een kenmerk van die bouwstijl is
bijvoorbeeld een gestuukt gewelf. Dan hangt daar in de huidige methode een
gebouw dus niet.” Wat wel van invloed “Staat de kerk op een eiland of juist
midden in een drukke stad, dan wordt het bij schade voor een aannemer
moeilijker om het gebouw te bereiken
of materiaal er in de buurt op te slaan.
Dat soort zaken, net als de kosten voor
een architect, constructeur of een ande re specialist, tellen mee bij de vaststel ling van de herbouwwaarde.”
Fortezza en Dijksterhuis kijken ernaar uit om de nieuwe tool te gebruiken. Maar
ook zonder dat hulpmiddel is hun werk leuk. “Wij komen in de mooiste gebou wen van Nederland. Dat is zo bijzon
der”, vindt Fortezza. “En daar vertellen veelal vrijwilligers vol passie over het
pand en de soms lange historie. Van die verhalen krijg ik enorm veel energie”, voegt Dijksterhuis eraan toe.
9
Als een feniks uit de as:
de Grote Kerk van Apeldoorn Huub Ummels
Boven de ingang naar de consistoriekamer in de Grote Kerk aan de Loolaan bevindt zich een hardsteen waarin is gebeiteld: ’Gesticht door Koning Willem I. De eerste steen gelegd op den IIen Mei van het jaar mdcccxxxix, (1839)…’ Het is dit opschrift dat eraan herinnert dat de historie van deze kerk verder teruggaat dan de tijd waarin de huidige Grote Kerk is ontstaan. Koning Willem I. Foto: Collectie Nationaal Museum Paleis Het Loo
Op 4 juni 1842, acht dagen nadat de laatste hervormde
door gebrek aan plaatsruimte. De Oude Kerk, hoe groot
vond de inwijding van een nieuw kerkgebouw plaats. Deze
schap. Ook stelde het college voor om eventueel een geheel
gebouwd halverwege het toenmalige dorp en paleis Het
geen antwoord te zijn gekomen. Op maandag 20 mei 1833
dienst in de Oude Kerk van Apeldoorn gehouden was,
hervormde kerk, destijds de Nieuwe Kerk genoemd, was Loo voor rekening van koning Willem I. Bij de inwijding
was de inmiddels afgetreden stichter zelf aanwezig, Z.H.
Willem Frederik, de graaf van Nassau met zijn tweede echt
genote gravin Henriette ’d Oultremont, alsmede zijn dochter Marianne en haar man, de prins en prinses van Pruissen.
Groeiende gemeenschap
Aan de bouw van de kerk ging een lange periode vooraf.
De geschiedenis voert zelfs terug naar de begintijd van het Koninkrijk der Nederlanden. Als in 1813 de Nederlandse
onafhankelijkheid wordt uitgeroepen en de oudste zoon van stadhouder prins Willen V als soeverein vorst de regering
aanvaardt, wordt hem al snel een verzoek gedaan door het
Apeldoornse college van kerkvoogden, nu zouden we zeg
gen het college van kerkrentmeesters, om te voorzien in de 10
uitbreiding van de oude dorpskerk. Dikwijls was een aanzien lijk aantal kerkbezoekers genoodzaakt huiswaarts te keren
ook, was te klein geworden voor de groeiende gemeen
nieuwe kerk te bouwen. Op deze eerste verzoeken schijnt
ging er opnieuw een brief uit, een schrijven dat het verdere verloop van de historie zou bepalen.
Koning schenkt kerk uit eigen middelen
Twee jaar later, op 28 augustus 1835, ontving het college van kerkvoogden pas het antwoord. Het had de koning behaagd
uit eigen middelen een nieuwe kerk te bouwen, op een zoda nige plaats dat deze eveneens gemakkelijk te bereiken was voor de bewoners van de buurtschap Het Loo. De meeste
Apeldoorners vonden de beoogde plek absoluut ongeschikt
en te ver van het dorpscentrum. In het pakket van eisen werd gesteld, dat in de nieuw te bouwen kerk het aantal zitplaat
sen ten opzichte van het oude gebouw met 868 zitplaatsen vermeerderd zou worden. Ook de koningsbank moest aan zienlijk worden uitgebreid. Tevens zouden de b anken amfi theatersgewijs geplaatst moeten worden, waarbij als voor beeld de kerk van Warnsveld gold.
Het interieur van de Martinuskerk in Warnsveld met concentrisch bankenplan uit 1834. Tijdens de restauratie van de kerk 1954-1957 verwijderd. Foto: Collectie Erfgoedcentrum Zutphen
Zoals te verwachten was, werd de nieuwbouw van de kerk
namen kort daarop een aanvang, zodat de eerste steen in
van 5 september 1836 verscheen een bekendmaking aan
het bestek dat het werk op 1 augustus 1840 moest worden
op werkelijk vorstelijke wijze voorbereid. In de Staatscourant alle bouwkundigen, dat er een premie was uitgeloofd van
zeshonderd gulden voor degene die vóór of op de eerste
februari 1837 aan de griffier van de Staten van Gelderland het beste ontwerp indiende. Verlangd werd een ontwerp
voor een gebouw, waarin langs ruime gangpaden 1200 à
1400 personen plaats moesten vinden. Bijna zes maanden
mei van het volgende jaar kon worden gelegd. Bepaalde
opgeleverd, door een conflict tussen de hoofdingenieur van
Waterstaat, de heer Ferrand, en de aannemer werd die datum niet gehaald. Een onverkwikkelijk proces ontstond, dat tot
de Hoge Raad werd gevoerd. De aannemer staakte het werk op 3 oktober 1840, waarop de koning het door anderen liet
afmaken, zodat de ingebruikname op 5 juni 1842 kon plaats
later bracht de Staatscourant — toen nog een erg gemoe
vinden.
ontwerp was toegekend aan de heer Hendrik Springer
Eenvoudig ontwerp
Gouvernementsgebouw (Provinciehuis) in Arnhem de aanbe
dig gebouw. Geheel passend bij de tijdsgeest sprak uit de
delijk blad — de mededeling dat de premie voor het beste (1805-1867) uit Amsterdam. In april 1838 vond in het
steding plaats bij inschrijving en opbod. Laagste inschrijver
voor een bedrag van fl. 120.000 was aannemer Rouwenhorst uit Apeldoorn, maar het werk werd hem niet gegund, zodat
op 29 juni van hetzelfde jaar een herbesteding werd gehou
den en de bouw aan de heer G. van Berkum uit Arnhem voor
de som van fl 130.900 werd toegewezen. De werkzaamheden
De nieuwe kerk was qua uiterlijk een betrekkelijk eenvou
bouwstijl de voorliefde voor het neoclassicisme. Dorische en Ionische zuilen en frontons (driehoekige gevelbekroningen)
kenmerkten het ontwerp. De hoofdingang bevond zich in de richting van Het Loo en bestond uit een portiek bekroond
door een timpaan, gedragen door vier Dorische zuilen. Het
dak werd in het midden door een houten dakruiter bekroond,
11
Tekening Westgevel Nieuwe Kerk. Bron: G. van Berkum, Een woord over
Plattegrond Nieuwe Kerk, Archief Nederlands Hervormde Gemeente van
de nieuwe Apeldoornse Kerk, Arnhem 1847. CODA Apeldoorn
Apeldoorn en het Loo. Bron: CODA Apeldoorn
Aquarel Oude- en Nieuwe Kerk uit 1842 door Arie Lieman, Ver. Oud Apeldoorn. Bron: CODA Exterieur Nieuwe Kerk omstreeks 1885. Foto: CODA Apeldoorn
waarin de klok was opgehangen. Over de constructie van
zijnde loodgieters. Aan blussen viel niet te denken, omdat op
ronde, dat het niet stevig genoeg zou zijn en bij het luiden
Het vuur greep zo snel om zich heen dat koster Geurts en een
dit torentje deden zich in Apeldoorn al gauw geruchten de van de klok of bij storm zou kunnen instorten. De zaak werd zelfs door Waterstaat niet vertrouwd, want de koster kreeg opdracht bij het luiden van de klok het torentje de eerste tijd in de gaten te houden. De kerk had een koel, helder
interieur met een indrukwekkende ruimtewerking. Vier maal vier Ionische zuilen vormden belangrijke constructieve en
architectonische elementen die enorme houten tongewelven droegen.
Een alles verwoestende brand
Zaterdagmiddag 29 maart 1890 kort na 13.00 uur werd in het 12
Apeldoorn
benedengedeelte van het dak van de kerk een beginnende
brand ontdekt, ontstaan door vuur van de daar aan het werk
deze hoogte niet snel genoeg water kon worden aangevoerd. loodgieter, die nog met emmers water hadden geprobeerd
het vuur te blussen, ingesloten raakten op het hoge kerkdak. Omdat de gehele kap al spoedig in lichterlaaie stond, was een vlucht via de binnentrap niet meer mogelijk. Slechts
door het aan elkaar binden van ladders, die in allerijl bij een aannemer en van paleis Het Loo waren gehaald, konden de
beide mannen gered worden. Bij de brand ging ook het veel geroemde Naberorgel verloren. Samen met het orgel van de Joriskerk van Amersfoort het chef d’oeuvre van de Deventer
orgelmaker C.F.A. Naber. Van het interieur bleef niets herken
baars over. Van het gebouw zelf slechts enkele kale muren en pilaren, die vooral ’s avonds een spookachtige aanblik gaven.
Het interieur van de Nieuwe Kerk werd gedomineerd door classicistische zuilen en grote tongewelven. Foto: Collectie H. Ummels
Krachtdadig kerkbestuur en geharrewar
som de fl.170.000 niet te boven mocht gaan en waarbij de
den met voortvarendheid de ontstane problemen aan. Al
en van afbraakmaterialen van de afgebrande kerk. Hiervoor
Onmiddellijk na het onheil pakte het college van kerkvoog na twee dagen stond er een oproep in de Apeldoornsche
Courant voor de bouw van een noodkerk. Een houten kerk waarin alle banken zo waren geplaatst dat de kerkgangers zonder te vragen zich naar hun plaatsen konden begeven.
Ondertussen zouden er diensten worden gehouden in onder
andere de grote zaal van schouwburg Tivoli. Tevens werd een prijsvraag uitgeschreven voor het ontwerpen van een nieuw te bouwen Grote Kerk op dezelfde plaats.
Al direct nadat de prijsvraag was uitgeschreven, ontstond
architect gebruik mocht maken van de bestaande fundering had de plaatselijke aannemer Wegerif de restanten van
het oude kerkgebouw tot ongeveer twee meter boven de
kerkvloer afgebroken. De bouwstijl werd geheel vrijgelaten.
Uiteindelijk werd, na het nodige geharrewar en verontwaardi ging in de bouwkundige wereld en de jury, gekozen voor het talentvolle ontwerp dat onder motto was ingediend door de
Rotterdamse architect J. Verheul Dzn. Waarbij wel werd opge
merkt dat de binnenordonnantie naar mening van de jury een weinig kerkelijk karakter vertoonde.
er een rel over de keuze van de architecten die door de
Als een feniks uit de as
ooit iets gepresteerd zou hebben op het gebied van de
elfjarige koningin Wilhelmina met licht bevende stem uitge
vakjury waren uitgenodigd. Met name omdat geen van hen protestantse kerkbouw. De verontwaardiging in Apeldoorn
zelf gold bovendien vanwege het feit dat de jury de plaatse lijke architect J. Wijn niet had uitgenodigd. Hij had toch de
gemeente binnen de kortst mogelijke tijd aan een noodkerk
geholpen. Bovendien was hij een zeer vakbekwaam architect. Gevraagd werd een kerk te ontwerpen waarvan de bouw
”God zegene het!” Deze bede werd op 16 juli 1891 door de sproken bij het leggen van de eerste steen voor de Grote
Kerk. De bouw vorderde boven verwachting en de kerk ver rees als het ware als een feniks uit de as van de vorige. De bouw was bij inschrijving aan de Apeldoornse aannemer
Chris Wegerif gegund. Al op de dag na de aanbesteding
op 24 april 1891 is men aan het werk begonnen. Op som
13
Het interieur van de Nieuwe Kerk na de brand in 1890. Bron: CODA Apeldoorn
mige dagen waren er wel 140 man aan het werk. Verheul had
overige meubilair uitgevoerd naar ontwerp van architect
Hollandse bouwkunst van de zeventiende eeuw, de ’Hollandse
huidige lichtkronen zijn nog niet zolang geleden aangebracht
zich bij het ontwerpen van de kerk laten inspireren door de
renaissance’, de bouwkunst ten tijde van de reformatie. Maar hij paste ook andere stijlelementen toe. Zo zijn de roos
vensters van de toren ontleend aan de gotische kathedralen
als replica’s van de oorspronkelijke. Tegen de achterwand van het liturgisch centrum, onder de orgelbalustrade, bevinden
zich predikantsborden. Hierop staan de namen van de predi
in Frankrijk en de wijzerborden aan die van de Grote Kerk in
kanten van de Hervormde Gemeente van Apeldoorn vanaf de
Verheuls ontwerp voorzag in een meer brede dan diepe kruis
af te stappen, vermelden wij nog dat de hoogte van vloer tot
Dordrecht.
kerk. Zo heeft de langere arm een binnenwerkse lengte van
49 meter bij een breedte van 19,20 meter, aan de uiteinden
Reformatie in 1595. Alvorens van het inwendige van de kerk zoldering 17 meter bedraagt.
afgesloten door een halve achthoekige vorm. Daarachter zijn
Exterieur
naar de gaanderijen. De korte arm heeft een afmeting van
buitenordonnantie. De slanke toren tegen de westgevel is
de hoofdtoegangsportalen met daarin ook de trapopgangen 32 meter met eveneens een breedte van 19,20 meter. Direct achter het torenportaal bevindt zich de zogenoemde hof- of
koninginnebank. Aan de tegenoverliggende zijde ligt het litur gisch centrum.
Bijzondere aandacht in het interieur van de kerk vormt de
machtige overspanning van de zoldering, die in het midden over het kruis van de beide armen gemeten maar liefst 28
meter bedraagt, en geheel uit hout is getimmerd. De in blank
eikenhout uitgevoerde, meer dan tieneneenhalve meter hoge preekstoel, en de met het Rijkswapen bekroonde hofbank
vormen samen met het orgel de voornaamste meubelstukken 14
Verheul. Dat gold ook voor de fraaie ijzeren kroonluchters. De
in deze kerk. De hofbank en de preekstoel zijn vervaardigd
door de firma Gebr. Van Malsen te Den Haag en evenals het
Zo sober als het interieur is gehouden, des te rijker is de tot op een hoogte van 29 meter in baksteen uitgevoerd, met natuurstenen versieringen. De totale hoogte van de
toren is 67 meter. Links en rechts van de toren bevinden zich eveneens nog ingangsportalen. Het torenportaal zelf is als
een vestibule met een achtkantige vorm. Vier zijden worden
gebruikt voor de diverse toegangsdeuren, de vier andere zij
den worden ingenomen door zwart marmeren gedenkplaten waarop met vergulde letters inscripties zijn gebeiteld. Twee maken melding van de eerste steenlegging door koning
Willem I in 1839 van de vorige kerk en de andere de eerste
steenlegging door koningin Wilhelmina op 16 juli 1891 van de huidige kerk. Een derde plaat bevat de namen van kerk
voogden, notabelen, de predikanten en de architect en aan
Bouwtekening frontaanzicht (westgevel en toren). Bron: Archief Nederlands Hervormde Gemeente Apeldoorn
Plattegronden Grote Kerk. Bron:
en Het Loo, CODA Apeldoorn
CODA Apeldoorn
nemer. De vierde marmeren plaat laat twee strofen zien van het lied Wij danken allen God.
Verdere lotgevallen
De inwijding van de Grote Kerk van de Hervormde Gemeente (nu PKN) van Apeldoorn en Het Loo vond plaats op zondag
25 september 1892 in tegenwoordigheid van koningin Emma en koningin Wilhelmina. Vier jaar later werd de kerk ver
rijkt met een orgel vervaardigd door de firma Bätz-Witte uit
Utrecht. Het orgel telde toen dertig stemmen, verdeeld over twee manualen en vrij pedaal. In 1938 kreeg de Grote Kerk een gebrandschilderd raam geschonken als cadeau voor
koningin Wilhelmina bij haar veertigjarig regeringsjubileum. Het werd aangeboden door de studentenverenigingen van de verschillende universiteiten en hogescholen. Een zwarte
bladzijde in de kerkhistorie is als in 1959 ’onder architectuur’
Preekstoel en orgel in de Grote Kerk in Apeldoorn. Foto: Irma Heins
15
De koninginnebank in de Grote Kerk in Apeldoorn. Foto: Irma Heins
de moderniseringsdrang toeslaat en schier onherstelbare
vernielingen in het interieur van de kerk worden aangebracht. Maar het tij keert als in 1973 de Stichting Vrienden van de
Grote Kerk wordt opgericht. Inmiddels is de gehele vroegere situatie hersteld, inclusief een uitbreiding van het monu
mentale orgel met een derde klavier en de bijbehorende
registers. Het telt nu 42 stemmen. In 2005 kreeg de kerk een tweede gebrandschilderd raam, aangeboden aan koningin
Beatrix ter gelegenheid van haar 25-jarig regeringsjubileum.
Literatuur en bronnen G. van Berkum, Een woord over de
op eenzelfde thema’, Publicatie SOGK van
CODA-archief, gedeponeerd archief
22 mei 1984, toelichting op de voorjaars
van Apeldoorn en Het Loo. Diverse
excursie naar de Oost-Veluwe H.A.M. Ummels, De Grote Kerk van
stukken o.a. notulen kerkvoogdij en ker
Apeldoorn ’een Koninklijk monument’.
kenraad.
Uitgave Stichting Vrienden van de Grote
N. van Neck, ’Een artikel over de ontwerpen voor de Grote Kerk’, in: Bulletin van de Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond (KNOB), 2012-3
Detail luchtopname Grote Kerk uit 1924. Bron: Archief CODA Apeldoorn
A.G. Schulte, ‘Vier Veluwse variaties
nieuwe Apeldoornse Kerk, Arnhem 1847 van de Nederlands Hervormde Gemeente
16
’s-Gravenhage 1972
H.P.R. Rosenberg, De 19de eeuwse kerkelijke bouwkunst in Nederland,
Kerk in samenwerking met het Historisch Museum Marialust, Apeldoorn 1984 H.A.M. Ummels e.a., Een Vorstelijk monument ’De Grote Kerk te Apeldoorn 1892-1992, Jubileumuitgave 100 jaar Grote Kerk, Apeldoorn 1992
Mijn kerk
Tekst: Klaas Jellema
In 1998 zijn mijn vrouw en ik samen met onze jongste dochter verhuisd naar de
wijk Leesten-West in Zutphen. Kerkelijk hebben we ons toen ingeschreven bij
de Protestantse Gemeente WarnsveldLeesten. Bij deze keuze hoort de
Martinuskerk in Warnsveld, een hele oude kerk. En er is ook al veel over
geschreven, onder andere in de uitgave In en om de kerk uit 2006 onder redac tie van Jaap Riemens e.a. Bij het schrij ven van dit artikel put ik uit deze bron.
Het oudste deel van de nog bestaande kerk vormt de tufstenen toren die ver moedelijk rond 1100 werd gebouwd
met hieraan verbonden een eenbeukig tufstenen schip. In de late middel
eeuwen volgde een verbouwing waarin de huidige vorm van de kerk zichtbaar werd. In de loop van de tijd volgden
De Martinuskerk in Warnsveld. Foto’s: Klaas Jellema, 2022
nog vele verbouwingen met een laatste restauratie van kerk en toren in 2002 (zie ook foto pagina 11).
Hoe het interieur er voor de Reformatie uitzag, is niet bekend. De Reformatie
bracht in ieder geval soberheid in het interieur en de preekstoel hoorde in
het midden. De huidige eikenhouten preekstoel dateert waarschijnlijk uit
1676. Op elk van de vijf zijden bevinden zich twee gebeeldhouwde kopjes. Bij
de verbouwing rond 1955 is de preek stoel op de huidige plek geplaatst. De
kerkbanken stammen uit 1970 maar een werkgroep is bezig met een ontwerp
om het interieur aan te passen aan de eisen van deze tijd, dat wil zeggen:
meer flexibiliteit om verschillende activi teiten in de kerk te laten plaatsvinden
zoals kerkdiensten en concerten. Ook
de binnenkant van deze historische kerk krijgt in dat ontwerp een ander gezicht. De Martinuskerk is al meer dan 1000
jaar een blijvende plek van inspiratie.
Op een bijzondere wijze hebben onze
voorouders dit gebouw een vorm gege ven waarin ik persoonlijk in deze tijd nog erg van kan genieten.
Het interieur van de Martinuskerk dat wordt aangepast aan de eisen van deze tijd.
17
Voorjaarsexcursie naar Noord-Brabantse kerken We wagen ons met de voorjaarsexcursie op 21 mei 2022 over de Maas, de zuidelijke provinciegrens, en bezoeken een vijftal opmerkelijke ker ken. De keuze is gevallen op kerken in Heusden, Waalwijk, Sprang en
Waspik. De lunch zullen we gebruiken in een etablissement dat onder
Jean Gardeniers, Jan Dekkers en Frits van Lochem
deel uitmaakt van het door A.J. Kropholler ontworpen stadhuiscomplex in Waalwijk.
Heusden
De kern van de hervormde Sint-
Catharinakerk van deze aan de Maas
gelegen vestingstad is een driebeukige gotische basiliek uit het begin van de veertiende eeuw. Door het opblazen
van de toren in 1944 zijn drie traveeën van het schip verloren gegaan. Het
huidige monumentale gebouw bestaat uit het driebeukige schip met koor uit
de veertiende eeuw en een noordelijk
gelegen dwarsbeuk en zijbeuk uit mid den zestiende eeuw. Aan de zuidzijde
van het koor ligt een zestiende-eeuwse kapel, die in de zeventiende eeuw is
verbouwd. Samen met de aan de west zijde herbouwde delen uit de jaren
vijftig vormt het complex, dat ook al herbouwd is na een brand van eind
zestiende eeuw, een staalkaart aan ver schillende bouwvormen. De kerk heeft houten tongewelven.
In het interieur vinden we grafzerken en een grafmonument uit 1733 door Jan-
Baptist Xavery naar ontwerp van Jacob Marot. Het Lohman orgel uit 1828 is afkomstig van de Broederenkerk in Zutphen.
Waalwijk
De in 1925 in gebruik genomen roomskatholieke kerk van St.-Jan de Doper
vormt het spectaculaire middelpunt
Bronzen baldakijn St.-Jan de Doper Waalwijk. Foto's: Jan Dekkers, 2021
Hendrik Willem Valk, die zijn inspiratie
hoge koepel, waaromheen kapellen en
steund door stalen constructies. De
tijnse voorbeelden. Het gebouw heeft
met groen uitgeslagen koper bedekt
een oosters aanzien. Voor de ingang
van de stad. De kerk is ontworpen door haalde uit vroegchristelijke en byzan 18
een ranke zeskantige toren en een
nevenruimten liggen met elk een eigen koepeltje. De koepels worden onder
negentien koepels, geven het geheel van de toren is de oude ingang van de
en voorzien van houten ramen. Bij een
restauratie in 1959 kregen de koorven
sters bakstenen traceringen. Het koor is door een wand van het schip geschei
den en in verdiepingen verdeeld. Tegen deze wand staat de dooptuin van eiken houten panelen in rococostijl gemaakt door Petrus Verhoeven in 1771. Ook
psalmborden en de tochtportalen zijn
van hem. In de dooptuin staat de kansel met daaraan het doopbekken.
Het nog in originele staat zijnde orgel
is uit 1767 en gemaakt door Matthaeus
de Crane uit Culemborg. Het is versierd met beelden van houtsnijwerk van Petrus Verhoeven uit 1769. Nogmaals Waspik
De neoclassicistische rooms-katholieke St.-Bartholomeuskerk uit 1841 is een prachtvoorbeeld van een dergelijke
kerk, vaak onterecht waterstaatskerk genoemd. Bij uitzondering is deze
kerk wel door waterstaatsingenieurs, Interieur St.-Bartholomeuskerk Waspik naar het
Middeleeuwse muurschildering met Arma
oosten.
Christi in zuidertransept hervormde kerk
namelijk Jan de Kruijff en Arie de Geus, ontworpen. De klassieke ingangspartij
Sprang.
heeft Dorische zuilen die een fronton
vorige kerk uit 1837 gebruikt.
deel van het schip verbreed en naar
dige opbouw als een soort trapgevel.
voerd in meerkleurig schoonmetsel
van het schip is ook hoger dan het
De majestueuze binnenruimte is uitge werk. Het altaar wordt overhuifd door een bronzen baldakijn (ciborium). De
in terracotta uitgevoerde polychrome
het westen toe verlengd. Dit deel
oudere deel. Toen is ook de forse toren gebouwd. De uitbreiding van de kerk
is hier gestopt. In het begin van de zes
kruisweg uit 1941-1942 is van Charles
tiende eeuw kwam er nog een sacristie
komen uit België, maar hebben ook in
Ook de toren is onvoltooid gebleven,
Eyck. De vier barokke biechtstoelen de vorige kerk gestaan. Sprang
Het zeker voor een dorp grote kerk gebouw is het resultaat van een
aan de noordzijde van het koor bij.
waardoor deze vrij stomp oogt. Bij een restauratie in 1956, zijn middeleeuwse muurschilderingen ontdekt. De kansel is gemaakt rond 1660.
lange bouwgeschiedenis. Het oudste
Waspik
gebouwde koor. In het begin van de
gebouwd na de St. Elisabethsvloed van
nog zichtbare deel is het rond 1400
vijftiende eeuw is de zuiderdwarsbeuk gebouwd, waarna in het midden van
die eeuw het driebeukige schip volgde. Daarna is de rechtgesloten noorder
dwarsbeuk tot stand gekomen. Later in de vijftiende eeuw is het westelijk
De laatgotische hervormde kerk is
1421. De kerk heeft nooit een toren
gehad. Het oudste deel is het koor uit
het midden van de vijftiende eeuw, het
schip en de dwarsbeuken zijn kort daar na tot stand gekomen. In de negen
tiende eeuw zijn de vensters vergroot
dragen. Daarboven staat een merkwaar Deze wordt bekroond door een acht
kantige open lantaarn. De driebeukige
hallenkerk heeft Ionische zuilen en een
tongewelf over het schip en over de zij beuken kruisribgewelven van gestuukt
hout. Het fraaie, recent gerestaureerde
interieur dateert nog grotendeels uit de bouwtijd. De gebrandschilderde ramen dateren uit 1950-1951 en werden gemaakt door Max Weiss. Meer weten? Bertus Bakker, Zuilen zonder last, Hilversum 2021 Chris Kolman et al., Monumenten in Nederland. Noord-Brabant, Zeist/Zwolle 1997 Wies van Leeuwen, De 100 mooiste kerken van Noord-Brabant, Zwolle 2012 Wies van Leeuwen, De verdwenen kerken van NoordBrabant, Zwolle 2017 H.P.R. Rosenberg, De 19de-eeuwse kerkelijke bouwkunst in Nederland, 's-Gravenhage 1972 Jan M.M. Van der Vaart, Hendrik Willem Valk (18861973), Rotterdam 2007
19
Een God-de-Vaderfiguur uit Zutphen Elizabeth den Hartog
20
Detail van Gods hoofd met beugelkroon. Foto: Elizabeth den Hartog
In 2018 werd onder de vloer van de
en beschadigde stenen, in een van de
rend beeld van de gekroonde God-
perfect aantoont. Daarentegen is de
Walburgiskerk in Zutphen een intrige de-Vader gevonden, tegen de noord westelijke pijler van het koor. Het van
noordelijke zijkapellen van de kerk,
Zutphense God-de-Vaderfiguur, hoewel voorstellingen als deze door protes
Baumberger steen vervaardigde reliëf
tantse gelovigen als zeer verwerpelijk
Vader is als driekwart figuur afgebeeld
lijke manier beschadigd. Sterker nog,
meet 43 cm bij 55 cm (afb. 1). God-detegen een rode achtergrond, oprijzend uit een wolk die de hemelse sfeer aan duidt. Hij draagt over zijn kleed een, onder de kin door een ronde fibula
gesloten, mantel. In zijn rechterhand houdt hij een globe en in zijn afge hakte linkerhand hield hij naar alle
waarschijnlijkheid een scepter. Aan de
linkerkant (vanuit het perspectief van de kijker) zijn overblijfselen van een vogel,
mogelijk een adelaar, met uitgespreide vleugels, en daarboven resten van een bladrank of engelenvleugel. Deze res
ten impliceren dat het reliëf ooit onder deel vormde van een groter geheel,
waarvan de precieze context niet langer is te reconstrueren.
Aanvankelijk dacht men dat het reliëf in de grond terecht was gekomen na ver
minking door zestiende-eeuwse protes tantse beeldenstormers of in de perio
de van Hervorming die daarop volgde. De Zutphense Walburgiskerk kreeg
tussen 1572 en 1598 herhaaldelijk met dergelijke vernielingen te maken. Echter, beeldenstormers en sol daten die tijdens de Reformatie beelden kapot sloegen, richt ten zich op de hoofden
werden beschouwd, niet op een derge hij is verrassend intact. Het enige dat ontbreekt is het puntje van zijn neus
en er is een kleine beschadiging onder zijn linkeroog. De kroon op zijn hoofd
is enigszins beschadigd, de bovenkant is verdwenen en de bovenste delen
van de fleurons zijn afgehakt. Zijn rech terarm, die waarschijnlijk een scepter
vasthield, is weg en de vogel aan Gods voeten is zwaar beschadigd. Dit alles
roept vragen op en nodigt uit het beeld eens wat beter te bekijken.
Allereerst valt de door God gedragen beugelkroon op. Deze heeft aan de
onderzijde een parelrand met daarbo
ven een reeks fleurons, die grotendeels
München
van Wenzel I (rooms-koning van 1378
parelrandversiering, die samenkwamen
1433 tot 1437) en Albrecht II (rooms-
twee elkaar kruisende beugels met een in een bekroning die is afgehouwen.
Het gaat hier duidelijk om een Duitse
tot 1400), Sigismund (rooms-keizer van koning van 1438 tot 1439). Vanaf de
vijftiende eeuw wordt de dubbele beu
koningskroon, zij het niet de vanaf
gelkroon langzaamaan een attribuut van
die terug zou gaan tot Karel de Grote
op de toenmalige rooms-koningen en
1424 in Nürnberg bewaarde rijkskroon en alleen voor kroningsplechtighe
den tevoorschijn werd gehaald.
De kroon op het reliëf is eerder een Hauskrone of privékroon,
sculpturen met het
waarvan de opeenvolgende
Duitse koningen en keizers
er meerdere bezaten. Zij
doel de expres
droegen deze privékro
sieve kracht van
nen bij ceremoniële
de sculpturen,
bijeenkomsten om aan
hun 'agency', te
te geven dat de drager
verminderen. Op
koning dan wel keizer
zijn minst werden
was van het Heilige
neuzen afge
Roomse Rijk. Een dub
hakt en ogen
bele beugelkroon als op
uitgekrabd,
ling gebroken
Weltchronik. Foto: Bayerische Staatsbibliothek
getopt zijn. De kroon bestaat verder uit
en handen van de
zoals de verzame
God-de-Vader, afgebeeld in de Schedelsche
God-de-Vader-reliëf gevonden in 2018. Foto: Archeologische dienst Zutphen
God-de-Vader (fig. 3), wat reflecteerde
keizers die aldus duidelijk maakten dat
ze hun macht rechtstreeks aan God ont leenden en dat ze optraden als Gods vertegenwoordiger op aarde. Vooral
tijdens het bewind van de Habsburgse keizer Frederik III (1415-1493) en zijn
zoon Maximiliaan, die in 1486 in Aken
tot koning van het Heilige Roomse Rijk werd gekroond en in 1508 tot keizer,
kwamen deze voorstellingen veel voor. Nu was er een directe relatie tussen
Zutphen, Frederik III en Maximiliaan.
Hoe dat zo kwam is een ingewikkeld verhaal.
het Zutphense reliëf
In 1423 volgde Arnold van Egmond
op in afbeeldingen
IV van Gelre, op als hertog van Gelre
duikt voor het eerst
zijn oudoom van moederszijde, Reinald
21
regentes benoemd. Kort daarna stierf Adolf voor de muren van Doornik.
Maria van Bourgondië ontfermde zich daarop over Adolfs twee, nog jonge kinderen, die aan haar hof zouden
worden opgevoed, maar ze trouwde
ook met Maximiliaan van Oostenrijk, de zoon van koning en keizer Frederik III.
Met de kinderen van Adolf als gijzelaars begon Maximiliaan vanaf 1479 zijn oog op Gelre te richten. Catharina, de zus
ter en regentes van Adolf, werd al snel gedwongen de zuidelijke delen van
Gelre over te geven. Het noorden van
Gelre en Zutphen weigerden zich echter onder het Bourgondische juk te voegen en Zutphen koos zelfs de bisschop van Münster als heerser. Helaas bleek de
bisschop de Habsburgers niet te kun nen weerstaan en in 1481 gaf hij zich
aan hen over. Toen in 1482 Maria van
Bourgondië stierf, wist Maximiliaan zich
van de erfenis van zijn vrouw meester te maken. Maximiliaans heerschappij over Zutphen duurde tot 1492, toen de stad
besloot Karel van Egmond (de zoon van Adolf) te steunen, wat resulteerde in
een strijd die tientallen jaren zou duren. Het komt mij voor dat de Zutphense
burgers vanaf 1492 een afbeelding van God-de-Vader met een Duitse kroon
op het hoofd niet langer zullen hebben Dit fragment in de Walburgiskerk in Zutphen van een vrouwelijke martelares met palmtak geeft
overduidelijk Habsburgse propaganda.
en graaf van Zutphen. In 1465 werd hij
de titels van zijn vader. Karel de Stoute
nam de tegenpartij deze weg, zodra de
niemand minder dan zijn eigen zoon
Keizer Frederik III stelde hem in 1473
gevangen genomen en afgezet door
Adolf. De Bourgondische hertog Karel
de Stoute bevrijdde Arnold in 1471 uit deze gevangenschap en zette Adolf in
nam wraak door de stad in te nemen. formeel aan als hertog van Gelre en
Zutphen. De onverwachte dood van
Karel de Stoute in 1477 zorgde ech
Vlaanderen gevangen. Om aan geld
ter voor een machtsvacuüm, want zijn
zijn bezittingen voor 300.000 gulden
dochter Maria. De inwoners van Gelre
te komen, verpandde Arnold in 1472 aan Karel de Stoute, reden waarom de
Bourgondiërs het hertogdom Gelre en het graafschap Zutphen als hun eigen
dom konden claimen. Toen Arnold een 22
geaccepteerd; het betrof hier immers
aan hoe beeldenstormers over het algemeen toetakelden. Foto: Elizabeth den Hartog
jaar later stierf, erkende Zutphen de
aanspraak van Adolf van Egmond op
erfgenaam was zijn jonge ongehuwde en Zutphen kozen opnieuw Adolf als
hun heerser. Omdat Adolf merkwaar dig genoeg in Vlaanderen bleef om
Maria van Bourgondië te helpen haar
erfgoed vast te houden, werd zijn zus ter Catharina in Gelre en Zutphen tot
Zo die propaganda onwelgevallig was,
kans daar was. De beschadigingen van
het Zutphense beeld suggereren inder daad dat het niet de figuur van God
was die de toorn van degene die het
verminkte opwekte, maar de symbolen van het Duitse rijk; de scepter, kroon
en de vogel (mogelijk een adelaar). Dit alles wijst erop dat het destijds nog vrij nieuwe reliëf in 1492 of in de decen
nia daarna, toen Zutphen in oorlog was met de Duitse koning en keizer, werd
vernietigd en in de grond verstopt. Het zou hier in dit geval om een soort van damnatio memoriae gaan.
Agenda Kijk op www.geldersekerken.nl/agenda/ voor de meest actuele informatie over openingstijden, reserveren en dergelijke.
Wageningen: concerten
• Messa di Gloria van Giacomo Puccini door Het Wagenings Symfonie
Orkest en Het Andere Koor. Zij voe ren al sinds 1969 ‘klassieke’ muziek uit in afgewogen combinaties van zelden uitgevoerd repertoire met
bekender werk, van barok tot heden daags.
Vrijdag 13 mei 2022, 20.00 uur
• Cantatekoor Wageningen zingt twee
requiems: het Requiem van Fauré en Goodalls Eternal Light. Meer informatie:
www.cantatekoorwageningen.nl
Zaterdag 14 mei 2022, 20.00 uur Zutphen: concerten
• Improvisatieconcert op het
Baderorgel en poëzie. Organist Klaas Stok in samenwerking met Zutphen Literair.
Zondag 29 mei 2022, 16.00 uur • Orgelconcert in samenwerking met Beethoven Festival. Evan Bogerd,
cantor-organist van de Amsterdamse
Westerkerk brengt Beethoven op het Baderorgel.
Zaterdag 11 juni 2022, 12.00 uur
Wishful Singing treedt op bij Canto Ostinato Immersive.
• Canto Ostinato Immersive voor orgel en vrouwenstemmen, met Wishful Singing en Aart Bergwerff. Canto
Ostinato van Simeon ten Holt is een klassieke hit. Bergwerff heeft de
compositie bewerkt voor orgel en
vrouwenstemmen en voegt hiermee
een heel andere dimensie toe aan dit wereldberoemde werk.
Zaterdag 18 juni 2022, 20.00 uur Haarlo: Kamermuziekfestival De eerste editie van het
Kamermuziekfestival Eibergen Ode
Evan Bogerd, cantor-organist van de Amsterdamse Westerkerk, speelt in Zutphen.
aan de muziek: 13 topmusici van natio nale en internationale faam komen in 4 dagen tijd maar liefst 9 concerten
geven, onder andere in de Kluntjespot in Haarlo. Met kamermuziekwerken uit
verschillende stijlperioden, voor bezet
tingen met strijkers, piano, zang, klarinet en hoorn.
Meer informatie:
www.podiumeibergen.nl
Vrijdag 3 t/m maandag 6 juni 2022
23
Werk aan de kerk
Tekst: Frans Kegels, foto’s: Paul Ploegman
Verduurzaming Walburgiskerk Zutphen De Walburgiskerk is in 2018 geschikt
vinden. Daarom is er onlangs een duur
systeem te verdelen in zones om het
banken zijn verwijderd, er is vloer
Buro Stiel uit Elburg.
de vraag. Ook wordt er iets gedaan om
gemaakt voor breder gebruik. De
verwarming aangebracht en er zijn
plaatselijk infraroodstralers toegevoegd.
Op basis van dat onderzoek worden
bekend dat er in een volgend stadium
Zo wordt de aansturing van het ver
Bij de keuzes die toen gemaakt zijn, was 24
zaamheidsonderzoek uitgevoerd door
verdere verduurzaming moest plaats
er een aantal maatregelen genomen. warmingssysteem verbeterd door het
stookgedrag te kunnen aanpassen aan
de tocht en de toevoer van koude lucht in de kerk te verminderen. Daarnaast
wordt het verwarmingssysteem gemo
derniseerd en wordt de afstelling van de automatische toegangsdeur verbeterd.
