Stichting Oude Gelderse Kerken Kwartaalblad, jaargang 14, 2016, nummer 3
Sint-Walburgiskerk in Zutphen
Najaarsexcursie naar Berkelland Museum Schatkamer in Arnhem
Van de redactie
Colofon
Beste lezer, De gezamenlijke provincies hebben aan de rijksoverheid voorgelegd dat de res tauratie van 36 grote, beeldbepalende rijksmonumenten de komende vijf jaar naar schatting 373 miljoen euro gaat kosten. Bij de tien duurste res tauraties zijn zes kerken, waaronder de Eusebiuskerk. De provincies kun nen dat niet alleen betalen, stellen zij. Zonder een ‘realistisch en substantieel budget’ van de rijksoverheid dreigt een aantal ‘iconische monumenten’ ver loren te gaan, aldus de provincies. De provinciale inventarisatie is een gevolg van het feit dat vier jaar geleden de verantwoordelijkheid voor het behoud van alle (= 62.000!) rijksmonumenten
is overgedragen aan de provincies. De rijksoverheid stelt jaarlijks 20 miljoen beschikbaar aan de provincies. Dat is dus niet genoeg voor deze ‘kanjers’, zoals ze indertijd ook wel genoemd werden. De rijksoverheid, de provincies én particulieren zullen hun bijdragen moeten verhogen. Het is echter van groot belang dat alle betrokkenen zich realiseren dat er naast de terechte focus op de ‘kanjers’ ook aandacht moet zijn voor de ‘gewone’ (religieuze) rijks monumenten, want zij zijn allemaal met elkaar ook echt beeldbepalend voor Nederland!
Ben Verheij
Inhoud
3 4
Locaties van de SOGK
Kapel in Bronkhorst Nieuws van Stichting Oude Gelderse Kerken
Berichten van het bestuur
6
Najaarsexcursie
8
Interview
Venster, 2016, nummer 3 — 2
Kerken in Berkelland Museum Schatkamer in Arnhem
10
Hoofdartikel
17
Kerk&werk
18
Actuele publicaties
19
Agenda
20
Sint-Walburgiskerk in Zutphen Vrijwilliger in Zutphense synagoge Kerkinterieurs in Nederland Activiteiten in onze kerken Sluitsteen
Terugblik voorjaarsexcursie
Venster is het kwartaalblad van de Stichting Oude Gelderse Kerken. Met dit blad wil de stichting belang stelling wekken voor oude kerken. Venster verschijnt vier keer per jaar (februari, mei, september, en novem ber). Venster wordt toegestuurd aan donateurs van de SOGK, leden van Provinciale Staten en Gedeputeerde Staten van de provincie Gelderland, colleges van burgemeester en wethou ders van Gelderse gemeenten, externe relaties, openbare bibliotheken, nota rissen, gezondheidscentra, wijkcentra en dorpshuizen in Gelderland. Stichting Oude Gelderse Kerken Postbus 7005 6801 ha Arnhem Telefoon (026) 355 25 55 (ma. t/m vr. 9.00 – 17.00 uur) info@oudegeldersekerken.nl www.oudegeldersekerken.nl Vaste donatie met tijdschrift Venster: minimaal € 25,– per jaar Bank: NL53 INGB 0003 3246 14 Redactie: Ben Verheij, hoofdredacteur; drs. Karlijn van Onzenoort, eindredacteur; drs. Marjan Witteveen, wetenschappelijk redacteur venster@oudegeldersekerken.nl Medewerkers: dr. Henk Demoed, dr. Verena Demoed, Carel van Gestel Grafisch ontwerp en opmaak: Henk-Jan Panneman, Arnhem Fotografie: ©sogk en auteurs, tenzij anders vermeld Druk: Drukkerij Hendrix, Peer (B) issn 1571 – 5957 Niets uit deze uitgave mag verveel voudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Waar nodig is getracht de eventuele rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen. Zij die in dit verband niet konden worden bena derd, kunnen zich met de redactie in verbinding stellen. Afbeelding voorzijde: Gewelfschilderingen in het koor van de Walburgiskerk in Zutphen. Foto: Carel van Gestel, 2010 Zie artikel op pagina 10.
Locaties van de SOGK
Verena Demoed
Een zomer lang gevarieerde lokale kunst
Een week lang, van zaterdagochtend tot vrijdagavond, is de kapel in handen van steeds een andere kunstenaar of kunstenaarscollectief. Elke dag van 11.00 tot 18.00 uur zijn de exposanten in de kapel aanwezig om bezoekers te verwelkomen. Op vrijdagavond wisselt de wacht. Dan wordt de sleutel van de kapel doorgegeven en kan de kapel opnieuw ingericht worden. Als er een bruiloft is – de kapel is een gewilde trouwlocatie – moeten de kunstenaars daar wel even voor wijken. Dat is soms een hele klus: schilderijen van de muur, de tafel leeg en op zijn plaats, de stoelen in het gelid. Knus en kleinschalig De expositieruimte in de kapel van Bronkhorst is speciaal bestemd voor kunstenaars uit de directe omgeving, zoals Olga Ellenkamp uit Aalten en Rini Willemsen-Scheers uit Zevenaar. Samen huren zij de expositieruimte nu al dertien jaar. ‘Het leuke aan Bronkhorst is het knusse en klein
schalige. Ook zijn de mensen die langskomen altijd vrolijk, want ze zijn een dagje uit. De verkoop gaat hier in verhouding ook goed en er komen weer andere exposities uit voort.’ Iedereen komt even binnen De bezoekersaantallen lijken de laatste jaren wel iets terug te lopen. ‘Misschien omdat er minder tour bussen stoppen in Bronkhorst. En
als er een buslading uitstapt, is het programma vaak zo strak dat er weinig tijd overblijft voor de expositie in de kapel. Ook hebben we deze week vrij veel regenachtige dagen gehad en staat de IJssel zo hoog dat de pont niet meer vaart en er dus veel minder fietsers door Bronkhorst rijden. Maar we zijn niet ontevreden. De kerk trekt sowieso wel: iedereen wil toch even naar binnen’.
Elke week is er een nieuwe expositie in de kapel van Bronkhorst. Foto’s: Carel van Gestel
In elke uitgave van Venster zetten we een van de locaties van de SOGK in de spotlight. Door middel van een markant verhaal of bijzonder evenement staan we even stil bij onze eigen monumenten. Dit keer bij de kapel van Bronkhorst. Veel dagjesmensen op de fiets stappen even af bij de kapel in Bronkhorst.
Venster, 2016, nummer 3 — 3
’s Zomers kun je elke week een andere expositie komen bekijken in de kapel van Bronkhorst. Van kleurrijke abstracte schilderijen tot levensechte stillevens. Van handgedraaide houten schalen tot beschilderde zijden sjaals en unieke sieraden. Een mooie gelegenheid om de fiets te pakken en de kapel weer eens te bezoeken!
Nieuws van Stichting Oude Gelderse Kerken Onderzoek naar gastvrijheid Melissa van den Brink, student aan de Saxion Hogeschool te Deventer, heeft voor de SOGK een onderzoek gedaan. De vraagstelling luidde: hoe kan gast vrijheid een bijdrage leveren aan het behouden en benutten van het reli gieus erfgoed van de SOGK? Bij gastvrijheid zijn de volgende onder werpen voor de ‘dienstverlener’ c.q. de ‘gastheer’ van belang: • wat biedt hij/zij aan • hoe gedraagt hij/zij zich • wat is de omgeving. De kerkgebouwen die door de Plaatselijke Commissies (PC’s) worden beheerd, hebben over het algemeen een multifunctionele herbestemming gekregen. Het is voor alle PC’s zoe ken welke nevenactiviteiten bij het kerkgebouw passen en hoe inkomsten
Groenlo
Hoog-Keppel
zijn te genereren voor de toekomstige instandhouding. De meeste PC’s organiseren of faciliteren regelmatig activiteiten om extra inkomsten te verkrijgen of een bijdrage te leveren aan de leefbaarheid van het dorp of de stad. Melissa komt op basis van onder zoek en gesprekken met de PC’s tot de volgende knelpunten: gebrek aan faciliteiten, een vrijwilligerstekort, en toenemende concurrentie. Alle onder vraagden geven aan dat activiteiten gerelateerd aan cultuur passend zijn bij het kerkgebouw dat zij beheren. Zo worden activiteiten als exposities en concerten vaak genoemd. Ook laten enkelen weten dat ze graag van elkaar willen leren. Het is aan het bestuur om, samen met de PC’s, aan de hand van dit onderzoek en de gegeven advie zen een stap voorwaarts te zetten.
Bronkhorst
Zutphen
Kranenburg
Venster, 2016, nummer 3 — 4
• • • • • • • • • • • •
Verena Demoed, 2016
Vorden
Businesspartners SOGK • Acel, Doetinchem • B.F. van Tienen Aannemersbedrijf, Nijmegen • Boerman Kreek Architecten, Steenderen • Bouwbedrijf Hoffman, Zutphen • Burgers van der Wal, Doetinchem • Conserduc-Renofors, Sliedrecht • Dijkman Bouw, Warnsveld • Donatus Verzekeringen, Rosmalen • Elbertse Orgelmakers, Soest • GlasBewerkingsbedrijf Brabant, Tilburg • GlasPro glasstudio, Doetinchem • Van Hoogevest Architecten, Amersfoort • Installatiebureau Wiltink, Vorden • Koninklijke Eijsbouts, Asten • Koninklijke Woudenberg, Ameide • Lakerveld ingenieurs- en architectuurbureau, Noordeloos
Kom binnen in de kapel van Bronkhorst! Foto:
Leidekkersbedrijf D. Koenders, Neede Van Lierop, Boxtel MAS Architectuur, Hengelo Orgelmakerij Reil, Heerde Rijkaart Elektrotechniek, Arnhem Schildersbedrijf Albert Verhoeven, Arnhem Smederij Oldenhave, Vorden Takkenkamp Gevelonderhoud, Zelhem Timmer- en Aannemersbedrijf De Vries, Hummelo Van der Vegt Smeed- en constructiebedrijf, Meerkerk Van Dinther Bouwbedrijf, Schaijk Van Wely Loodgieters en Leidekkersbedrijf, Groessen
Hummelo
Etten
Buren
Gespecialiseerd in restauratie ‘Ons eerste contact met de SOGK ontstond dankzij onze oud-directeur Jan Dijkman die eigenaar is van het voormalig Franciscanenklooster in Kranenburg, gelegen naast de SintAntonius-van-Paduakerk. Dijkman Bouw heeft in 2013 een tussenbouw gerealiseerd. Restauratie is de afgelopen tien jaar een steeds belangrijker onderdeel geworden binnen Dijkman Bouw. We hebben goedopgeleide mensen die specifieke kennis en ervaring hebben op het gebied van restauratie en renovatie. Vele rijks- en gemeentelijke monumenten zoals industrieel erfgoed en stadspanden hebben we in oude glorie hersteld.’ Dijkman Bouw, Warnsveld
Zutphen
Drempt
Leur
Overdracht Walburgiskerk Op 5 juli is de Walburgiskerk in Zutphen door de Protestantse Gemeente van Zutphen (PGZ) in eigendom overgedragen aan de SOGK. Daaraan ging een lang proces vooraf. Al meer dan drie jaar geleden vroeg de PGZ aan de SOGK om hulp bij het vinden van een goede toekomst voor dit topmonument, dat op langere termijn te duur zou worden voor de PGZ. Een gezamenlijke werkgroep heeft onder zocht of in de kerk voldoende activitei ten kunnen worden georganiseerd om met de opbrengst daarvan de kosten van het gebouw te dekken. Dat bleek moge lijk te zijn mits de kerk ook ’s winters gebruikt kon worden. En dat zou bete kenen dat er verwarming moest worden
merken wij dat de naamsbekendheid van de SOGK alsmede onze manier van werken belangstelling wekken bij andere partijen. Jaarlijkse donateursdag Op zaterdag 25 juni vond onze jaar lijkse donateursdag plaats, dit keer in
de Koepelkerk in Arnhem. Klokken- en orgeldeskundige Gert Oldenbeuving, tevens lid van de raad van bestuur van de SOGK, was gastspreker van de Publiekslezing 2016. De titel van zijn voordracht was ‘Verdwenen en ver geten klokken; wat doen wij met ons klinkend erfgoed?’
Gert Oldenbeuving tijdens de donateursdag. Foto: Nico Peek
Steenderen
Rijswijk
Hengelo
aangelegd – en uiteraard zodanig dat de kerk, het Bader-orgel, de muur schilderingen etc. niet zouden worden beschadigd. Een haalbaarheidsstudie wees uit dat aanleg van verwarming inderdaad goed mogelijk is. Daarnaast is bestudeerd welke organisatie nodig was om het beheer en de exploitatie van de Walburgiskerk te verzorgen. En hoe bestaande activiteiten (zoals orgelgerelateerde concerten) daarin ingepast zouden moeten worden. Na afronding van deze studies vroeg de PGZ of de SOGK bereid was de Walburgiskerk in eigendom over te nemen, als er overeenstemming kon worden bereikt over de wederzijdse voorwaarden. Dat heeft geleid tot stevige onderhande lingen, waarvan het resultaat werd
Haarlo
Kerk-Avezaath
Batenburg
vastgelegd in de intentieverklaring van 11 november 2015. En daarna zijn alle maatregelen getroffen die nodig zijn om de kerk goed te kunnen beheren en exploiteren, zodat de kerk op 5 juli in een feestelijke bijeenkomst aan de SOGK werd overgedragen.
Feestelijke overdracht van de Walburgiskerk. Foto: Paul Ploegman
Venster, 2016, nummer 3 — 5
‘Ziel en Zakelijkheid’ In het onderzoek naar gastvrijheid van de SOGK (zie bericht hiernaast) kwam ook de slogan ‘Ziel en Zakelijkheid’ over de kerken naar voren – een woordspeling, maar zeker niet onjuist. De zakelijkheid moeten wij als SOGK dagelijks bewaken omdat we een euro maar één keer kunnen uitgeven. Of het nu gaat om de kosten van dage lijks beheer, onderhoud, restauraties of personele inzet – alles heeft zijn prijs. De SOGK kiest voor een sober kostenpatroon voor al die aspecten. De vele onbetaalde vrijwilligers helpen ons daarbij. De inkomsten die we ontvan gen van particulieren en overheden, besteden we zeer zorgvuldig, anders zouden we niet in staat zijn ons uitge breide bezit in goede staat te houden met zo weinig middelen. Steeds meer
Najaarsexcursie Kerken in Berkelland De najaarsexcursie op zaterdag 24 september gaat naar vijf kerken in de gemeente Berkelland in het noord oostelijke deel van de Achterhoek.
Venster, 2016, nummer 3 — 6
PKN-kerk in Geesteren Op de plaats van de hervormde kerk te Geesteren is een fundering van veld keien gevonden van een kapel of kerk uit de tiende of elfde eeuw en in 1246 was sprake van een stenen kerkge bouw. In de huidige toren zijn nu nog sporen van romaanse en vroeggotische bouw te zien, zoals de massieve bouw van de onderste torengeledingen met een kleine ingang en muren van 1,65 meter dikte. Na het beleg van Lochem in 1586 werd de kerk in brand gestoken en de toren verwoest door de staatse troepen om de Spanjaarden alle hoge uitkijkpunten te ontnemen. Pas in 1627 waren alle Spanjaarden uit het gebied verdreven en daarna werd de kerk weer opgebouwd. De toren heeft geen spits maar een zadeldak met trapgevels, uniek voor de Achterhoek. In 1836 en in 1929-1930 vonden restauraties plaats. Bij de laatste res tauratie werd ook het interieur geheel vernieuwd. RK-kerk in Borculo Op de plaats van een eerste kleine katholieke kerk uit 1844 werd in 1882-1883 de huidige neogotische kerk gebouwd naar ontwerp van Alfred Tepe. Zijn stijl was sober, maar degelijk. Die degelijkheid bleek op 10 augustus 1925 toen een zware stormramp Borculo trof. De kerk ver loor de torenspits en dakpannen, maar bleef verder goed overeind. In 1968 werd het interieur vernieuwd naar aan leiding van het Tweede Vaticaans con cilie. De veertien kruiswegstaties zijn in 1858 gemaakt door F. Stolzenberg te Roermond en de lijsten door de plaat
Frits van Lochem
selijke timmerman L. te Molder. Ze kwamen uit de kerk uit 1844, evenals de preekstoel uit 1861, die is gemaakt door G. van Poorten uit Deventer. Het marmeren doopvont stamt uit 1869. De drie gebrandschilderde koorramen zijn in 1887 gemaakt door glazenier De Geuer en zijn meesterknecht Pietersen. PKN Joriskerk in Borculo In 1337 stichtte Henricus V van Borchlo een kapel waarvan Georgius (Joris) de patroonheilige was. Deze kapel was aanvankelijk een hofkapel, want het gewone volk ging naar de kerk in Geesteren. Geleidelijk werd de kapel belangrijker en te klein, mede
Exterieur van de RK-kerk in Borculo. Foto: Jeroen Uhl, 2016
De toren van de hervormde kerk in Geesteren heeft een zadeldak met trapgevels. Foto: Frits van Lochem, 2016
den banken van vurenhout en triplex gemaakt. In 2008-2009 is de laatste restauratie uitgevoerd, waarbij het liturgisch centrum is verplaatst van het koor naar het midden van het schip, waar het zich voor de stormramp ook bevond. PKN Oude Kerk in Haarlo In 1383 werd al gesproken over een kapel in de omgeving van Haarlo. Tijdens de reformatie werd die kapel vanaf 1558 voornamelijk nog als school en vergaderruimte gebruikt. In 1823 werd de oude kapel in het voorjaar afgebroken en de nieuwe in de zomer opgebouwd. In 1855 wensten de bewo ners van Haarlo en Waterhoek dat de kapel tot kerk werd verheven. Zij slaag den erin de middelen bij elkaar te krij
gen en bouwden de kerk op de plaats van de kapel. De vorm van een achtkant is na de reformatie op wel meer plaatsen toege past. In 2001 werd de kerk een rijks monument. Centraal op het dak staat een torentje met daarin een klokje uit 1857. In de kerk staat onder meer een prachtig kabinetorgel. RK-kerk in Rietmolen Al in 1925, bij een bezoek van de aarts bisschop, kwam het ruimtegebrek in de kerk aan de orde. De groei van de parochie leidde tot bouwplannen in 1930 voor een nieuwe kerk en nieuwe pastorie naast de bestaande kerk, die na gereedkomen van de nieuwe kon worden gesloopt. De opdracht voor een kerk met zeshonderd zitplaatsen ging naar architect Clemens Hardeman. In Venster van mei 2014 staat een artikel van Jean Gardeniers over deze architect, dat onder andere gaat over de St.-Caeciliakerk te Rietmolen. Daar koos de architect voor de sterk onder scheidende vorm van achthoekige centraalbouw als middendeel. Kerk en toren hebben hier een afwijkende vormgeving en zijn uitgevoerd in fraai metselwerk.
De Kluntjespot – in gebruik door de PKNgemeente Haarlo en Waterhoek – is sinds Exterieur van de PKN Joriskerk in Borculo. Foto: Frits van Lochem, 2016
najaar 2015 een van de SOGK-kerken. Foto: Hans Hendriksen
Venster, 2016, nummer 3 — 7
omdat de weg naar Geesteren soms moeilijk begaanbaar was. In 1486 begon de bouw van een kerk in laat gotische stijl. In 1509 werd de kerk door de bisschop van Munster verhe ven tot parochiekerk. In 1550 voerde graaf Joost van Bronckhorst, heer van de Heerlijkheid Borculo, het luthera nisme in. Een nieuwe bisschop van Munster wilde in 1585 het tij keren, maar dat lukte niet meer. In 1615 werd de kerkgemeenschap gereformeerd. Diverse rampen hebben de Joriskerk getroffen, waaronder branden (in 1590 en 1606) en blikseminslag (1790). Bij de stormramp op 10 augustus 1925 werd de kerk zwaar beschadigd en het hele interieur vernield. Bij de daarop volgende restauratie was er nauwelijks geld meer voor het interieur en wer
Interview Schatkamer van Arnhems kerkelijk kunstbezit Van buiten doet het gebouw donker en zwaar aan. Maar als je de Sint-Walburgiskerk in Arnhem binnengaat, stap je in een oase van licht. Dat komt door de grote spitsboogvensters en de dunne pleisterlaag op de bakstenen muren. De kerk wordt niet meer gebruikt voor katholieke erediensten. In enkele zijkapellen van de kerk zijn religieuze objecten opgesteld, variërend van middeleeuws vaatwerk en kandelaars tot de tong en schedel van de heilige Eusebius. Welkom in de Schatkamer!
Venster, 2016, nummer 3 — 8
De geschiedenis van de Arnhemse Sint-Walburgiskerk is niet een geluk kige. In 1315 start de bouw van deze bakstenen kerk met twee torens en een rechthoekige plattegrond. Na de reformatie doet het gebouw dienst als wapenopslagplaats, gevangenis en paardenstal. Om meer ruimte te creëren worden de gewelven van het schip eruit geslagen en worden twee verdiepingen aan gebracht. In 1812 neemt men de kerk opnieuw in gebruik, maar tijdens de Slag om Arnhem (1944) brandt het gebouw geheel uit en gaat de inventaris ver loren. Met hulp van de parochianen wordt de kerk hersteld en in 1951 vindt weer een
eerste mis plaats. In 1964 verheft paus Paulus VI de St.-Walburgis-kerk tot basilica minor vanwege zijn bijzondere geschiedenis. Maar dan klopt ook bij de Walburgis de ontkerkelijking aan de deur. Daarom wordt in 2013 besloten de kerk terug te trekken uit de katho lieke eredienst; daarmee vervalt ook de term basiliek. Reliekbuste Sint-Eusebius Inmiddels is de SintWalburgiskerk in gebruik voor tentoonstellingen, lezingen, concerten, vierin gen en theaterproducties. Ook herbergt de kerk sinds 1985 de Schatkamer: een klein museum van roerend religieus erf goed, dat veelal a fkomstig is uit Arnhemse katholieke kerken die de
Karlijn van Onzenoort
deuren hebben moeten sluiten. Ab Warffemius verzorgt zichtbaar trots een rondleiding langs de schatten. Absoluut topstuk is volgens hem de zilveren reliekbuste van Sint-Eusebius, waarin de tong en schedel van de patroonheilige worden bewaard. ‘Deze buste werd tot 1578 in de Grote Kerk vereerd en het mag een wonder heten dat deze niet, zoals andere zilveren voorwerpen, toen tertijd tot geld is omgesmolten’, vertelt Warffemius. ‘Na omzwervingen kwam de schrijn rond 1625 weer terug in Arnhem. Sinds 1985 bevinden de relie ken van Eusebius zich in ons museum.’ Teruggevonden op Koninginnedag Een ander fraai middeleeuws object is het 113 centimeter hoge zandstenen beeld van Maria met Kind uit circa 1420. ‘Dit beeld werd in 1672 achter een dichtgemetselde muur in de Grote Kerk gevonden’, weet Warffemius, ‘en kreeg een plaats in de schuilkerk in de Varkensstraat. Toen deze kerk werd opgeheven, kwam het terecht in de in 1865 gebouwde Sint-Eusebiuskerk aan het Nieuwe Plein. Na de sluiting van deze kerk belandde het beeld uiteinde lijk in de Schatkamer.’ Zo ontfermt het museum zich over religieuze voorwerpen die verloren dreigen te gaan. Het mooiste voorbeeld
Dit zandstenen beeld van Maria met Kind uit circa 1420, dat in 1867 opnieuw is gepolychroTopstuk van Museum Schatkamer Walburgis is de zilveren reliekbuste van Sint-Eusebius,
meerd, behoort ook tot de collectie van het
waarvan het hoofd met schouderstuk uit circa 1455 stamt. Foto: Paul van Galen
museum. Foto: Frank ten Dolle, 2014
Na de Tweede Wereldoorlog kreeg de kerk een nieuwe inrichting waaraan enkele Arnhemse kunstenaars bijdroegen, onder wie Joop Zicht op de Walburgiskerk, gezien vanaf de toren van de nabijgelegen Sint-Eusebiuskerk. Foto:
Janssen, die onder meer de lichtkronen ver-
Antoinette Kuhlmann, 2016
vaardigde. Foto: Frank ten Dolle, 2014
hiervan vindt Warffemius het verhaal over het beeld van Sint-Joris en de draak. ‘Dit was ooit ontvreemd uit de Sint-Walburgiskerk. Onverwacht vond de pastoor het terug op de vrijmarkt tijdens een Koninginnedag, waar hij het voor 25 gulden kon kopen.’ Inmiddels telt het museum al zo veel stukken dat sommige moeten worden opgeslagen. ‘We kunnen helaas niet
alles tentoonstellen. Daarom maken we jaarlijks een nieuwe expositie.’ Samenwerken om te behouden Ab Warffemius is een van de onge veer 120 vrijwilligers die zich inzetten voor alle activiteiten in en rondom de kerk en voor het beheer van het kerk gebouw. De kerk is eigendom van de parochie Sint-Eusebius van Arnhem.
De exploitatie is in handen van de Walburgisraad. De Vrienden van de Walburg bieden de Walburgiskerk, inclusief het Museum Schatkamer Walburgis, financiële ondersteuning. ‘Zo werken we met z’n allen samen om deze unieke en mooie kerk én het Arnhems historisch kerkelijk erfgoed te behouden’, aldus Warffemius.
Ab Warffemius leidt rond. Foto: Carel van Gestel
Momenteel is de Walburgiskerk een ‘centrum voor zingeving en bezieling’. De kerk is op zondagen in gebruik voor verschillende soorten vieringen/gebedsdiensten, zoals een Laudenviering, een (maatschappelijke) themaviering en een meditatief uur. Ook kunnen in de kerk rouw- en trouwbijeenkomsten plaatsvinden. Verder zijn er regelmatig concerten, exposities, lezingen en andere evenementen. In de zijkapellen van
de kerk is het Museum Schatkamer Walburgis gehuisvest. De kerk is elke zondagochtend toegankelijk; groepen kunnen op afspraak een rondleiding krijgen. Tijdens de Open Monumentendagen is de kerk ook te bezoeken: op zaterdag 10 september van 10.00 tot 16.00 uur en op zondag 11 september van 12.00 tot 16.00 uur. Meer informatie via www. museumschatkamerwalburgis.nl en www.walburgisarnhem.nl.
Venster, 2016, nummer 3 — 9
Wat gebeurt er in de Arnhemse Walburgiskerk?
De Sint-Walburgiskerk, het nieuwe kroonjuweel van de SOGK
G. Hartman
Al van verre is de toren van de Grote of Sint-Walburgiskerk in Zutphen met zijn 78 meter hoge spits zichtbaar. De kerk zelf is 78 meter lang, 65 meter breed en onder de gewelven 18 meter hoog. Het was tot 1591 een collegiale of kapittelkerk en de parochiekerk van de oude stad van Zutphen. Na de refor matie was het de hoofdkerk van de Nederlands Hervormde Gemeente en in de afgelopen jaren van de PKN Zutphen. Op dinsdag 5 juli 2016 is de Sint-Walburgiskerk in Zutphen overgedragen aan de Stichting Oude Gelderse Kerken (SOGK). Bij de kerk behoort de wereldberoemde Librije. Daar zullen we in een volgend nummer aandacht aan besteden.
Venster, 2016, nummer 3 — 10
De elfde-eeuwse romaanse kerk Waarschijnlijk zijn er drie voorgangers van de huidige kerk geweest: een kerk die verwoest werd door de Noormannen rond 882, een kerk die na die aanval is gebouwd, en een romaanse kerk. Van deze kerk uit de elfde eeuw zijn wel spo ren bewaard en er zijn ook geschreven vermeldingen van. De kerk was van het ‘Utrechtse type’: hij zag er ongeveer uit als de Pieterskerk in Utrecht, de Sint-Lebuïnus in Deventer, of de Sint-Maarten in Emmerik. De elfde-eeuwse kerk bestond verder waarschijnlijk alleen uit een koor en een transept. Mogelijk is een eerder gebouwd schip toen blijven staan. Wie de Zutphense kerk heeft laten bouwen – de bisschop van Utrecht of de graaf van Zutphen – is niet zeker. De oorkonde die zegt dat de kerk na een brand in 1105 opnieuw werd ingewijd door de bisschop van Utrecht, is een Foto omslag: Gewelfschilderingen in het koor; in het achterste gewelf is Maria afgebeeld in een stralenkrans, in de gewelfvelden daarvoor staan de vier wijzen, vertegenwoordigers van de vier oude volken: Babyloniërs, Egyptenaren, Grieken en Romeinen. Foto: Carel van Gestel, 2010
v ervalsing. De kerk was oorspronkelijk gewijd aan Petrus en Maria. De patroonheilige van de parochie bleef tot aan de reformatie Maria. Sint-Walburgis verscheen pas in de twaalfde eeuw als patroonheilige. Zij was de patroonheilige van het kapittel, dat al vanaf het midden van de elfde eeuw aan de kerk was verbonden. Aan het hoofd van twaalf kanun niken stond een proost en zeker vanaf de dertiende eeuw een deken.
De dertiende-eeuwse gotische kerk In de eerste helft van de dertiende eeuw werd de romaanse kerk vernieuwd in een romaans-gotische overgangsstijl, ver want aan de kerken in Keulen. Het romaanse elfde-eeuwse koor en transept bleven in gebruik en werden aan de smaak van de tijd aangepast. In het transept zijn nog sporen te zien van de vensters die – net als alle gewelven van het koor, de viering, de korte transeptarmen en de zesdelige gewelven van het middenschip – dateren uit de dertiende eeuw. Het schip is met zijn lage zijbeuken ‘koud’ (zonder verband) tegen de transeptarmen aangebouwd. Van die zijbeuken zijn
De Sint-Walburgiskerk vanaf de Martinetsingel. Van links naar rechts de toren, het hoge dak van het dwarsschip, het open torentje boven het koor en geheel rechts de kapel ten oosten van het koor. Foto: Smiley.toerist, 2015
Latere toevoegingen Naar de latere bouwactiviteiten is aanzienlijk minder onder zoek verricht. Van circa 1370 tot 1425 werd de kooromgang gebouwd. De beide dertiende-eeuwse nevenkoren werden hierin opgenomen. De kooromgang lijkt sterk op die van de Bovenkerk in Kampen, dat net als Zutphen destijds een bloeiende Hanzestad was. In 1446 brandde de toren af, waarbij zes klokken, een deel van het middenschip en de zuiderzijbeuk werden vernield. De nieuwe, bredere en hogere zijbeuken, die we nu nog zien, kwamen in of rond 1456 klaar. Zo ontstond een hal lenkerk. De toren werd met twee verdiepingen verhoogd en kreeg een hoge houten spits, zodat hij toen volgens som
mige bronnen 107 meter hoog was. Aan het eind van de vijf tiende eeuw werden nog de beide dwarskapellen gebouwd, alsmede het Mariaportaal tegen de noordelijke zijbeuk.
De reformatie Een beeldenstorm is er in Oost-Nederland en dus ook in Zutphen niet geweest. In 1572 en in 1579 vielen staatse troepen de stad binnen en plunderden de kerk en de Librije. Toen de Spaanse troepen in 1583 de stad innamen, werd de kerk opnieuw geplunderd. Na de verovering door prins Maurits in 1591 bleef Zutphen definitief staats. De SintWalburgiskerk werd ingericht voor de hervormde eredienst. De altaren werden verwijderd en in 1595 werd de romaanse crypte vernield en dichtgegooid. In 1600 brandde de spits na een blikseminslag af tot op het stenen deel van de toren. De nieuwe achtkantige lantaarn reikte niet hoger dan 78 meter. Op het dak van het koor werd in 1729 een open torentje gebouwd. Het stenen raamen traceerwerk van de vensters was verweerd en werd niet lang daarna voor een groot deel vervangen door gietijzeren ramen.
Venster, 2016, nummer 3 — 11
nog twee colonetten bewaard in de zijschepen, waaraan men kan zien waar de gewelven van de zijschepen begonnen. De kerk had toen een basilicale opbouw. Later in de dertiende eeuw werd het westelijk deel van de kerk veranderd. De toren is daarvan nog steeds het meest opvallende onderdeel. De derde verdieping van de toren dateert waarschijnlijk van omstreeks 1300.
De zuidwestzijde van de Sint-Walburgiskerk. Foto: Michiel Verbeek, 2011
De Mariaportaal aan de noordzijde van de kerk, gebouwd rond 1500. Foto: Carel van Gestel, 2010
Venster, 2016, nummer 3 — 12
De restauraties Van 1890 tot 1925 werd de kerk ingrijpend gerestaureerd onder supervisie van Pierre Cuypers. De gietijzeren ven sters werden weer vervangen door ramen en traceringen van Franse kalksteen naar een nieuw ontwerp. Balustrades werden vernieuwd en aangevuld naar het gevonden werk. Aanbouwen en inbouwen uit latere eeuwen werden verwij derd. Het Mariaportaal, waar de natuursteen erg had gele den, werd haast volledig vernieuwd, conform het oorspron kelijke werk. In 1911-1912 werden achter de witkalk de muur- en gewelf schilderingen ontdekt. Ze werden gerestaureerd onder leiding van Cuypers, maar over die restauratie is nogal wat discussie ontstaan. De toren werd gerestaureerd rond 1925.
De Tweede Wereldoorlog en de restauraties daarna Op 6 februari 1944 vielen bommen in de nabijheid van de kerk, waardoor de ramen aan de noordzijde eruit wer den geslagen. Op 7 april 1945 werd de traptoren door de
Duitsers opgeblazen om te voorkomen dat de geallieerden vanaf de toren troepenbewegingen zouden kunnen waarne men. Daardoor werden ook het eerste gewelf van de noor derzijbeuk en twee vensters verwoest. Na de oorlog werd in de eerste plaats de schade hersteld. Op 30 maart 1948 werd tijdens de werkzaamheden de toren voor de derde maal door brand getroffen. De spits brandde af, evenals de houten gebinten in de toren. Vier middeleeuwse en zeventiendeeeuwse klokken vielen te pletter. In 1950 werden ze in dezelfde vorm en met dezelfde opschriften opnieuw gego ten, grotendeels van het oorspronkelijke brons. Ze kregen toen de namen van de vier dochters van koningin Juliana. In 2003 werden er nog twee klokken bijgegoten zodat er nu zes klokken in de toren hangen. Elke zaterdagavond worden ze met de hand geluid. De reconstructie van de lantaarn uit 1637 was in 1970 voltooid. In de jaren vijftig werden de vensters hersteld in natuursteen. In 1979-1981 waren de daken aan de beurt en daarna de balustraden en pinakels. Ten dele werd het natuursteen vervangen, ten dele werd het in Duitsland
Muurschilderingen in de Antoniuskapel, links de drie dode koningen uit de legende van de drie levenden en de drie doden, rechts Petrus en Paulus met een schenker. Foto: Carel van Gestel, 2010
Het interieur naar het oosten. Foto: Carel van Gestel, 2010
geïmpregneerd met kunsthars om de verwering door luchtverontreiniging tegen te gaan. In 1990-1991 werd het Mariaportaal gerestaureerd. Van 1993 tot 1999 werd het interieur gerestaureerd. In de zuiderzijbeuk werd een deurtje aangetroffen, dat op de gravenkaart van 1681 als ‘doodgraversdeurken’ stond aan geduid. Ook werd een muntschat gevonden in het rechter muurkastje in de straalkapel, waar nu het grafmonument van Van Heeckeren staat.
De Sint-Walburgiskerk heeft een van de grootste verzame lingen muur- en gewelfschilderingen in Nederland. De ontdekking ervan in 1911 was een sensatie en leidde tot publicaties in landelijke dagbladen. De schilderingen laten gebeurtenissen uit de Bijbel zien en uit de levens van hei ligen, maar ook wapens van aanzienlijke families of perso nen in de stad zijn afgebeeld. De schilderingen in koor en koorsluiting en viering hebben alle betrekking op de heils geschiedenis: de komst van Christus op aarde, Zijn lijden
Een van de vele zerken uit de zeventiende eeuw; Elisabeth van Dorth stierf op 14 november 1608. Foto: Carel van Gestel, 2010
Venster, 2016, nummer 3 — 13
De muur- en gewelfschilderingen
De koperen doopvont uit 1527. Foto: Carel van Gestel, 2010
Detail van het doopvont. Binnen het ‘paviljoen’ is de doop van Christus
Venster, 2016, nummer 3 — 14
afgebeeld (Christus is verdwenen, maar de engel en Johannes de Doper
en hemelvaart. Er zijn vier ‘filosofen’ afgebeeld en sybillen (waarzegsters), allen met een tekst die betrekking heeft op de komst van Christus. De oudste schilderingen waren omstreeks 1400 aange bracht. Daarna ging men tot in de zestiende eeuw door met het beschilderen van pijlers, wanden en gewelven met figuratieve voorstellingen en ornamentele motieven. Nieuwe schilderingen werden vooral vervaardigd na verbouwingen en uitbreidingen van het kerkgebouw. Vóór 1820 waren alle schilderingen nog zichtbaar, maar tussen 1820 en 1830 wer den ze overgewit: niet omdat ze aanstoot gaven, maar vooral omdat een mooi wit kerkgebouw in de mode was! Toch was de kerk nooit helemaal wit. Met een zekere regelmaat kwa men er weer schilderingen tevoorschijn. Toen in 1890 werd begonnen met de restauratie onder supervisie van Cuypers werd in 1911-1912 de totale omvang van de schilderingen weer ontdekt. Over de wijze van restaureren ontstonden de nodige controversen. Bij de laatste restauratie van de kerk werden de gewelfschilderingen geconserveerd. De conserve ring van de muur- en pijlerschilderingen duurde van 2000 tot 2003. De interpretatie van de schilderingen is lang onduidelijk gebleven, maar er is verband tussen de plaats van de schilde
zijn behouden) en rond het paviljoen staan de twaalf apostelen. Foto: Carel van Gestel, 2010
ringen en hun functie als altaarstukken voor de zijaltaren van kerk, geplaatst tegen pijlers en in zijkapellen. Daardoor kon van sommige schilderingen alsnog de duiding achter haald worden. Tegelijkertijd werd daarmee ook meer bekend over de exacte plaatsen van de altaren in de kerk en daarmee van het gebruik van de kerk voor de reformatie.
De epitafen en grafzerken De kerk bezit enkele interessante epitafen (gedenkstenen), die in wanden zijn aangebracht ter nagedachtenis van gees telijke of wereldlijke personen. Daarnaast is er een grote hoeveelheid grafzerken uit de vijftiende tot negentiende eeuw. De kerk verdiende aan de begravingen, hield ze bij en nummerde de zerken. Dat is op de meeste zerken nog terug te vinden. Een kaart van de graven binnen de kerk uit 1681 en een register uit 1721 zijn bewaard gebleven. In de kerk liggen nog zo’n 250 zerken, bijna geen enkele nog op de oorspronkelijke plaats. De bewerking van de zerken is vaak van zeer hoog niveau. In 1829 werd definitief verboden nog in de kerken te begraven.
Het Baderorgel uit 1637-1643, uitgebreid door Timpe in 1813-1815. Foto: Bert Webbink, 2014
In een van de zuidelijke straalkapellen bevindt zich het graf monument van Walraven van Heeckeren van de Nettelhorst (bij Lochem) en zijn vrouw Maria van Torck, opgericht in 1706. Hij was de landdrost van het Graafschap van Zutphen en ambassadeur van de Republiek in Zweden. Hij woonde in de Hof van Heeckeren, tegenover de Sint-Walburgiskerk. Tijdens de Franse periode is het monument door de familie weggehaald en na het vertrek van de Fransen weer terug gezet.
Het doopvont Een van de grote bezienswaardigheden van de kerk is de koperen doopvont uit 1527, gemaakt door Gielis van Eynde uit Mechelen. Een geprofileerde voet rust op zes koperen leeuwen. Daarop staat een ronde stam, waar het geprofileerde bekken op rust. Tegen de stam zitten de vier evangelisten: Mattheus met zijn attribuut de engel, Marcus met een leeuw, Lucas met een rund en Johannes met een adelaar. Aan een smeedijzeren kraan hangt het deksel met een torenvormige bekroning. Daarin bevindt zich een voor stelling van de Doop van Christus in de Jordaan. Johannes de Doper en de engel met het doopkleed zijn bewaard geble
ven, de Christusfiguur is helaas verdwenen. Om het pavil joen bevonden zich de twaalf apostelen; drie figuren ontbre ken. Bovenop staan tussen kolommen nog vijf heiligen. Het deksel wordt bekroond door een pelikaan.
Het orgel Een ander pronkstuk in de kerk is het orgel. De kern dateert van de zeventiende eeuw. Het middeleeuwse orgel hing als een zwaluwnest onder de toren tegen de noordwand. In 1501 werd het boven het Mariaportaal geplaatst. Vanaf 1637 bouwde Hans Henrick Bader een rugwerk en daarna een hoofdwerk. Tussen 1813 en 1815 werd het uitgebreid door J.W. Timpe en verplaatst naar de koorsluiting, waar het bleef tot 1906. Toen werd het onder leiding van G. Spit verplaatst naar de huidige plek voor de toren. Van 1994 tot 1997 werd het orgel door de Gebroeders Reil weer geheel gerestaureerd. Het Baderorgel is een van de grootste orgels in Nederland uit de zeventiende eeuw. Het heeft drie klavieren en een pedaal en ongeveer 2400 pijpen. Het orgel heeft de typisch heldere, zangerige klank uit die tijd, gemengd met ‘stoere’ barokelementen. Het is daardoor zeer geschikt voor de wer ken van Bach en zijn voorgangers. Het orgel wordt beheerd
Venster, 2016, nummer 3 — 15
Het grafmonument van Van Heeckeren
De kaarsenkroon uit het eind van de veertiende eeuw. Foto: Carel van Gestel, 2010
Detail van de kaarsenkroon; in de onderste rand staan de namen van Een gewelfschildering uit de zestiende eeuw in de zuidbeuk: een man
Jezus, Maria en de apostelen, daarboven zijn scenes uit het hoofse leven
slacht een gans. Foto: Carel van Gestel, 2010
afgebeeld. Foto: Carel van Gestel, 2010
door de Stichting Baderorgel. Deze stichting organiseert niet alleen orgelconcerten maar ook andere muziek evenementen, en heeft een boek over het orgel het licht doen zien.
Over de auteur
Venster, 2016, nummer 3 — 16
De kaarsenkroon In het koor hangt een grote smeedijzeren kaarsenkroon. De onderste rand is rijk versierd met allerlei afbeeldingen met daaronder de namen van Jezus, Maria, Paulus en de apostelen. Oorspronkelijk was de figuratieve rand ‘vergoldet’ en gekleurd. De versieringen in de onderste rand boven de apostelnamen hebben betrekking op de ridderlijke wereld: jacht, dans en minnespel, kastelen, het blazen van een jachthoorn, een valkenier, herten, achtervolgd door honden, hier en daar verscholen konijnen, een dansgroep achter een ‘vedelaar’, een paartje onder een boom. De eenhoorn is een tiental malen afgebeeld. De twaalfzijdige kroon verwijst naar het Hemels Jeruzalem. In Duitsland zijn vier romaanse kronen bekend, zelfs uit de twaalfde eeuw, maar deze kaar senkroon is ook een zeldzaam object. Hij dateert mogelijk van het eind van de veertiende eeuw, behoort tot de oudste sierelementen in de kerk en is de enige oude kaarsenkroon in Nederland.
Jos Hartman (Zutphen, 1949) was wethouder in Zutphen (o.a. monumentenzorg en stadsvernieuwing), lid van de Staten van Gelderland en onder meer bestuurslid van de SOGK. Hij is bij de Sint-Walburgiskerk betrokken geweest vanuit zijn bestuurlijke functies en als medeoprichter en bestuurslid van de Stichting Librije. Hij werkt tegenwoordig als organisatieadviseur in het Midden-Oosten. Literatuur M. Groothedde (red.), De SintWalburgiskerk in Zutphen, Momenten uit de geschiedenis van een middeleeuwse kerk, Zutphen 1999 (uitvoerige biblio grafie) P.M. le Blanc, ‘De restauratie van de schilderingen herbezien’, in: Publicatieband Stichting Oude Gelderse Kerken, afl. 18, 1984, 151-172 A. Bos-Oskam, De kaarsenkroon van de Sint-Walburgiskerk; een Jeruzalemluchter als wegwijzer, Zutphen, 2006 M. Groothedde, Een vorstelijke Palts te Zutphen? Zutphense Archeologische Publicaties 77, Zutphen 2013
G.E. Hartman, ‘De altaren in de Sint Walburgiskerk in de 16de eeuw’ in: Zutphen, Tijdschrift voor de historie van Zutphen en omgeving, 1999-1, 7-20 J. Krijnen e.a., De toren van de SintWalburgiskerk, Zutphen, De Walburg Pers, 2008 Jan Kuys, Repertorium van collegiale kapittels in het middeleeuws bisdom Utrecht, Hilversum 2014 F. Matter e.a., Herschapen Schoonheid. Het Baderorgel in de St. Walburgiskerk te Zutphen, Zutphen, 1997 A.D. Renting & J.T.C. RentingKuijpers, Catalogus van de Librije in de St. Walburgiskerk te Zutphen, Groningen 2008
Kerk&werk
Tekst en foto’s: Carel van Gestel
Wat er nog over is... in Zutphen langs dit Joodse bedehuis, ooit samen met de school het cen trum in de Joodse buurt van Zutphen. Ooit, want van de toenmalige grote gemeenschap zijn er nog maar weini gen over. Een jaar of vijftien geleden zag men zich genoodzaakt om samen te gaan met de Joodse gemeenschap van Apeldoorn en Deventer, nu bij elkaar zo’n zestig leden tellend. John vertelt over de diverse voorwerpen die de synagoge rijk is, over de Thora, de Chanukah, over gewoontes en tradities.
Enige Bijbelkennis is daarbij wel han dig, maar dat zit bij de meeste bezoe kers wel goed, zo vertelt John. Hoe hij zijn taak omschrijft? Een bijdrage leve ren aan het in stand houden van wat er nog over is, en dat doorgeven aan de bezoeker. Zoals gezegd, dáár gaat het om...
In deze rubriek brengen we de werkzaamheden van een vrijwilligersfunctie binnen de SOGK in beeld. Venster, 2016, nummer 3 — 17
Nee, hij hoeft niet op de foto. Het gaat om de Joodse tradities, het geloof, de synagoge, niet om hem. Maar goed, als het dan tóch moet... John van Zuiden is een van de vier mensen die van april tot oktober elke vrijdag bij toerbeurt in de synagoge van Zutphen aanwezig zijn om bezoekers te ontvangen, hun vragen te beantwoorden, hen een beetje wegwijs te maken. Voor menigeen is de synagoge immers onbekend terrein, maar zeker de moeite waard om te ver kennen. Zo leidt ook de stadswandeling
Actuele publicaties
Kerkinterieurs in Nederland
Venster, 2016, nummer 3 — 18
Arnhem Oud-katholiek erfgoed. Eigentijds geloofsleven verbonden met de historie, door Lia Schade van Westrum. Uitgegeven door de Walburg Pers, Zutphen, 2015 (144 blz.; afb.; lit opg.; ISBN 978-9462490840). Een eerste deel ging over kerken met een schuilkerkverleden, dit deel gaat over de moderne voortzetting. Het boek behandelt veertien oudkatholieke kerken, waarvan vijf in Duitsland en in Gelderland de H.-Willibrordus te Arnhem. Deze kerk werd in 1941 gebouwd aan de Adolf van Nieuwenaarlaan in de wijk Molenbeke door architect Gerrit Feenstra, naar het concept van de vroegchristelijke basi liek: een rechthoekige ruimte met hoge muren zonder ornamentiek, eindigend in een halfronde apsis. (HD) Nederland Kerkinterieurs in Nederland, redactie Marc de Beyer en Pia Verhoeven (Museum Catharijneconvent), Albert Reinstra (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed), fotografie Arjan Bronkhorst. Uitgegeven door WBooks, Zwolle, 2016 (396 blz.; afb.; reg.; glossarium; lit. opg.; ISBN 978 94 625 8126 5).
Henk Demoed & Marjan Witteveen
Kerk interieurs in Neder land Museum Catharijneconvent Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
Het is een groot plezier om de foto’s van honderd kerkinterieurs uit het hele land te bekijken, zowel om de kwali teit van de foto’s als om de boeiende en vaak verrassende interieurs. Het gaat om kerken uit alle provincies, uit alle tijden, in alle stijlen en met vele bijzonderheden. Aan de foto’s van elke kerk is een beschrijving van het interieur toegevoegd en een hoofd stuk vooraf is gewijd aan een over zicht van het hele kerkenlandschap. Van Gelderland zijn opgenomen de Sint-Walburgiskerk in Zutphen (met
een tekst van Karel Emmens), de Ludgeruskerk in Hall (Frank Haans), de Sint-Willibrorduskerk in Vierakker (Wim Meulenkamp), de Grote Kerk in Apeldoorn (Martin van Bleek), de Cenakelkerk in Heilig Landstichting (Pia Verhoeven) en de Hervormde Kerk in Ochten (Mieke van Bers). Namens de SOGK nam Nico Peek deel aan een van de twee klankbordgroe pen. Ook al is het boek bijna drie kilo zwaar, het kijken en lezen is licht en enthousiasmeert voor dit kostbare erf goed. (MW)
Agenda Gelderse Museumdag met verkoop Tijdens de Gelderse Museumdag is het Heiligenbeeldenmuseum voor E 1,00 REIZENDE toegankelijk. Ook is er die dag vanaf OLDENKOTTE • ZWILLBROCK • HUPPEL • OEDING • WOOLD • HEMDEN • DINXPERLO uur verkoop van religieuze voor OLDENKOTT • HOLTERHOEK • GAXEL • KOTTEN • BARLO 11.00 • HEURNE • SUDERWICK Symposium in Groenlo werpen. Tijdens het symposium ‘250 jaar Zaterdag 22 oktober, info via grens’ is er aandacht voor het verleden, www.heiligenbeeldenmuseum.nl maar ook voor het heden. Ouderen én jongeren komen aan het woord. Een Optredens in Etten gemêleerd gebeuren dat ook muzikaal Twee koren zingen op hun best: op 2015: wordt. opgeluisterd zondagmiddag 23 oktober dameskoor 25-10 ––> 27-10 BURLO, Forum Mariengarden 31-10 RAESFELD, Dialectdag / Dialekttag, Schloss Raesfeld Zaterdag 24 september, Oude Calixtus Con Brio uit Etten en op zaterdag 08-11 + 09-11 OEDING, Bürgerhaus 14-11 + 15-11gratis KOTTEN,deelname, gebouw Wilhelmina in Groenlo, opgeven avond 29 oktober het koor Sonante uit 21-11 ––> 29-11 AALTEN, Prinsenstraat 27 2016: via www.oudecalixtus.nl Silvolde. 20-02 + 21-02 MEDDO (lokatie volgt) Oude www.facebook.com/ Kerk, Etten, informatie/ 30-04 + 01-05 WOOLD, boerderij Roerdink 09-05 ––> 14-05 BOCHOLT, Foyer neues Rathaus 250JaarGrens Countrysongs en kinderliedjes reserveringen: www.oudekerketten.nl 23, 24 & 30, 31-05 EIBERGEN, Kulturhus 05-06 ––> 03-07 AMMELOE, Heimathaus Noldes Optreden vanWINTERSWIJK, zanger, St. gitarist xx-09 ––> 23-10 Jacobskerken song 23-10 AALTEN, Oude Helenakerk: Schlussveranstaltung / Afsluiting writer Dick van Altena. Bach in Buren Zaterdag 24 september, 20.00 uur, Concert ‘Rondom Bach’ door het Remigiuskerk in Hengelo, reserveren Sweelinck Barokorkest o.l.v. barok via vriendenhengeloseremigiuskerk@ violiste Lucy van Dael. gmail.com of T (0575) 46 19 15 Zondag 30 oktober, 15.00 uur, Sint Lambertuskerk, Buren, info via Concert in Vorden muziekinburen.nl ‘Barok van rond de Oostzee’ door het Zutphens Barok Ensemble o.l.v. Elin Zangworkshop Eriksson. Zangworkshop ‘Mozarts laatste jaar’ Zondagmiddag 16 oktober, 15.30 uur, o.l.v. Jurriaan Grootes. Dorpskerk in Vorden, info via Zondag 30 oktober, Martinuskerk in www.vriendenvandedorpskerkvorden.nl Rijswijk, info via martinuskerk-rijswijk.nl
2 20 0 1 16 5
Iconen; vensters van de hemel Uit de verzameling van iconenschilder Hennie Oude Middendorp uit Hengelo (Ov.) zijn ruim 100 afbeeldingen met heiligen en religieuze motieven te zien. H.-Antonius-van-Paduakerk in Kranenburg, informatie via www.heiligenbeeldenmuseum.nl Wandel de Torentocht! De Torentocht is een eendaags wande levenement van min. 8 km, max. 35 km, met de start bij één van de kerken: Buren, Erichem, KapelAvezaath, Kerk-Avezaath, Zoelen. Zaterdag 24 september, vanaf 9.00 uur, informatie via Facebook: Wandelevenement Torentocht, torentocht@kpnmail.nl, T (0344) 68 16 63 of (06) 1844 1265
Stadt Bocholt
Stadt Borken
Gemeinde Rhede Stadt Stadtlohn
Torentocht ééndaags wandélévénémént
zaterdag 24 september 2016
Venster, 2016, nummer 3 — 19
Open Monumentendag Op zaterdag 10 en zondag 11 september 2016 is het Open Monumentendag. Dit jaar is het thema ‘Iconen en symbolen’. Ook onze loca ties doen mee! Zo is de Dorpskerk van Leur geopend voor bezichtiging met rondleidingen van 12.00 tot 17.00 uur. Ook de Martinuskerk in Rijswijk heeft rondleidingen in de kerk, bovendien kan de kerktoren beklommen worden. In de Dorpskerk in Vorden is een bij zondere expositie van kanselkleden te zien, beide dagen van 11.00 tot 17.00 uur; zondagmiddag is er ook een toe ristenconcert om 16.00 uur. Voorts is de St.-Lambertuskerk in Kerk-Avezaath zaterdag- en zondagmiddag open voor publiek van 13.30 tot 16.00 uur; er is die dagen ook een expositie. Het Heiligenbeeldenmuseum is alleen op de zaterdag gratis toegankelijk.
EXPOSITIE
WANDER
AUSSTELLUNG
Sluitsteen Terugblik op voorjaarsexcursie Op 28 mei 2016 ging de excursie van de SOGK naar het gebied tussen Nijmegen en de Duitse grens. De oude dorpskerk in Groesbeek had een ver trouwd middeleeuws uiterlijk, al was het schip pas in 1953 gereconstrueerd. De vier andere grote kerken vormden
een breed palet van katholieke ker karchitectuur uit de twintigste eeuw: de Cosmas- en Damianuskerk in Groesbeek uit 1920, de Antonius-vanPaduakerk in Breedeweg uit 1949, de Goddelijk-Hart-van-Jezuskerk in De Horst uit 1951 en ten slotte de donkere,
Tekst en foto’s: Marjan Witteveen
maar bont beschilderde Cenakelkerk in de Heilig Landstichting uit 1911 (onderste foto). Architectuur en inrich ting grepen overal terug op oudere, middeleeuwse vormen, maar de vorige eeuw was herkenbaar in de details.