Venster_2017_1

Stichting Oude Gelderse Kerken Kwartaalblad, jaargang 15, 2017, nummer 1

De Nederlands-hervormde kerk in Aerdt

Nijmeegse Stevenskerk als inspirerend trefpunt

Brommers kieken in Remigiuskerk

Van de redactie

Colofon

Beste lezer, Op 8 december 2016 vond in de Grote Kerk van Naarden het slotsymposium van de Agenda Toekomst Religieus Erfgoed plaats. De Agenda ging van start op 26 juni 2014, toen twintig organisaties op initiatief van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed zeven agendapunten ondertekenden die de aandacht vestigen op de Nederlandse kerken en kloosters. Het was hun opzet om de gebouwen en hun inboedel op de kaart zetten door te doorgronden in welke richting de ontwikkelingen zouden gaan en een toekomstperspectief te vinden. Enkele conclusies uit het slot­symposium: het versterken van een breed maatschappelijk draagvlak voor het religieus erfgoed is een centraal

aandachtspunt; de werkzaamheden richten zich op drie thema’s: gebruik van de gebouwen, ontwikkeling van de expertise en overdracht van kennis, en differentiatie van waarden. Voor dit laatste thema zullen overheden in afstemming met de verschillende partners met een nieuwe blik en vanuit een breed belangenkader naar de waardering van gebouwen en hun interieurs kijken. Om de gezamenlijke strategie uit te werken zijn tien actiepunten opgesteld. Het is bemoedigend dat zo veel actie ondernomen wordt voor het in stand houden van het religieus erfgoed!

Ben Verheij

Inhoud

Groenlo

Hoog-Keppel

3 4

Bronkhorst

Locaties van de SOGK

Remigiuskerk Nieuws van Stichting Oude Gelderse Kerken

Berichten van het bestuur

6

Interview

Venster, 2017, nummer 1 — 2

Heleen Wijgers, directeur Stevenskerk

8

Hoofdartikel

De Nederlands-hervormde kerk in Aerdt

Zutphen

16

PC stelt zich voor

17

Kerk&werk:

18

Actuele publicaties

19

Agenda

20

Sluitsteen

Aerdt

Walburgiskerk in Zutphen Vrijwilliger in Kranenburg

Middeleeuwse kerkbouw

Activiteiten in onze kerken Andreaskerk in Hattem

Venster is het kwartaalblad van de Stichting Oude Gelderse Kerken.

Met dit blad wil de stichting belangstelling wekken voor oude kerken.

Venster verschijnt vier keer per jaar (februari, mei, september, en november). Venster wordt toegestuurd aan donateurs van de SOGK, leden van Provinciale Staten en Gedeputeerde Staten van de provincie Gelderland, colleges van burgemeester en wethouders van Gelderse gemeenten, externe relaties, openbare bibliotheken, notarissen, gezondheidscentra, wijkcentra en dorpshuizen in Gelderland.

Stichting Oude Gelderse Kerken Postbus 7005 6801 ha Arnhem Telefoon (026) 355 25 55 (ma. t/m vr. 9.00 – 17.00 uur) info@oudegeldersekerken.nl www.oudegeldersekerken.nl Vaste donatie met tijdschrift Venster: minimaal € 25,– per jaar Bank: NL53 INGB 0003 3246 14 Redactie: Ben Verheij, hoofdredacteur; drs. Karlijn van Onzenoort, ­eind­redacteur; drs. Marjan Witteveen, ­wetenschappelijk redacteur venster@oudegeldersekerken.nl Medewerkers: dr. Verena Demoed, Carel van Gestel, dr. Ineke Pey Grafisch ontwerp en opmaak: Henk-Jan Panneman, Arnhem Fotografie: ©sogk en auteurs, tenzij anders vermeld Druk: Drukkerij Hendrix, Peer (B) issn 1571 – 5957 Niets uit deze uitgave mag verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Waar nodig is getracht de eventuele rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen. Zij die in dit verband niet konden worden benaderd, kunnen zich met de redactie in verbinding stellen.

Afbeelding voorzijde: Venster in de zijbeuk van de kerk in Aerdt. Foto: Carel van Gestel, 2016 Zie ­artikel op pagina 8.

Locaties van de SOGK

Verena Demoed

Brommers kieken in de Remigiuskerk

‘De Remigiuskerk leek me meteen super geschikt voor grote exposities: veel ruimte in de zijbeuken en de muren zijn helemaal wit. Zündappspecialist Gerrit-Jan Massink ken ik

al sinds mijn twaalfde. Hij reageerde meteen enthousiast op mijn plannen voor ‘Brommers kieken in de karke’.

Ik kreeg alle medewerking en mocht bijvoorbeeld ook heel bijzondere en kostbare bromfietsen tentoonstellen.

Ik wilde de hele regio erbij betrekken en niet alleen aan Steenderen denken.

Interesse voor brommers is echt iets van het platteland. Niet voor niets is de maakindustrie erg groot in Gelderland.

De mensen hier hebben iets met techniek en sleutelen. De expositie moest echt een museale uitstraling krijgen. De brommers staan netjes op plateaus met

Brommers in de Remigiuskerk.

informatiepanelen erbij. Als je zo’n rij brommers neerzet, moet je de liniaal er wel langs kunnen leggen. Dat is gelukt.’

Vrijheidsbeleving ‘De bromfietsententoonstelling trekt nieuwsgierigen uit het dorp, maar de meeste bezoekers komen specifiek voor de motorvoertuigen of hebben wat met de nostalgie. Dat zijn echt niet alleen mensen die de vrijheidsbeleving van de jaren zestig en zeventig zelf meegemaakt hebben. Oude brommers zijn heel actueel. Ook veel jongeren zijn ermee bezig. Ze kijken naar hun ouders of ze willen anders zijn dan hun leeftijdgenoten en nemen geen scooter, maar een oude brommer.’

Duo-expositie ‘In augustus organiseren we een duoexpositie. Zowel Zündapp als Sparta bestaat in 2017 honderd jaar en de Spartaclub – met veel kennis van het merk en de bijzonderheden – heeft ons al benaderd om daar samen iets mee te doen. Ook Massink heeft mede­werking toegezegd.’

En aan de lezers van Vensters heeft Bijvank nog een verzoek: heeft u (of iemand in uw omgeving) een oude brommer die niet zou misstaan in de tentoon­stelling, neem dan contact op met de Plaatselijke Commissie van de SOGK in Steenderen via oudegeldersekerken.nl/kerken/steenderen.

In elke uitgave van Venster zetten we een van de locaties van de SOGK in de spotlight. Door middel van een markant verhaal of bijzonder evenement staan we even stil bij onze eigen monumenten. Dit keer bij de Remigiuskerk in Steenderen.

‘Oude brommers zijn heel actueel’, aldus organisator Jan Bijvank.

Venster, 2017, nummer 1 — 3

Een kerk vol oldtimers. Buiten foodtrucks en rocknummers die het echte motorgevoel oproepen. Eigenaren van een oude Zündapp, Kreidler, KTM of Hercules starten de motor voor een toertocht. Dat is wat er gebeurt tijdens ‘Brommers kieken in de karke’, de bromfietsententoonstelling die Jan Bijvank elk jaar in augustus organiseert.

Nieuws van Stichting Oude Gelderse Kerken Overname en gesprekken Op 27 januari jongstleden heeft de Stichting Oude Gelderse Kerken (SOGK) de kerk van Aerdt van de Protestantse Gemeente Rijnwaarden overgenomen. De overdracht zou aanvankelijk in december 2016 plaatsvinden, maar de overname vergde meer voorbereidingstijd. Het was een indrukwekkende bijeenkomst. Vele betrokkenen waren aanwezig. Ook rond dit monumentale kerkgebouw is een Plaatselijke Commissie gevormd met vrijwilligers die zich inzetten om ook dit gebouw weer midden in de samenleving te plaatsen door het organiseren van verschillende activiteiten. Zoals reeds in het verleden zullen er ook in de toekomst kunstexposities en concerten worden georganiseerd. Deze activiteiten zijn zeker een bezoek waard.

Haarlo

Vorden

Het bestuur van de SOGK voert gesprekken met verschillende afvaardi­ gingen van kerkbesturen. Zoals het er nu uitziet, zullen in 2017, naast de kerk van Aerdt, nog twee kerk­ gebouwen worden overgenomen. Na een principebesluit door het bestuur zal de overname voor advies voorgelegd worden aan de raad van advies.

Daarna neemt het bestuur een defini­ tief besluit. Ook de procedure voor het overnamebesluit vraagt bij de kerken een zorgvuldig traject. Daarnaast worden ook gesprekken gevoerd met besturen van kerken waarvan de overname waarschijnlijk zal plaatsvinden na 2017. We zien dat het werk van de stichting zich uitbreidt. Op dit moment bezit de stichting veertien kerk­ gebouwen, één synagoge, één kapel en drie torens. Een grote verantwoor-

Kranenburg

Hummelo

Etten

Venster, 2017, nummer 1 — 4

Businesspartners SOGK • Acel, Doetinchem • B.F. van Tienen Aannemersbedrijf, Nijmegen • Boerman Kreek Architecten, Steenderen • Bouwbedrijf Hoffman, Zutphen • Burgers van der Wal, Doetinchem • Conserduc-Renofors, Sliedrecht • Dijkman Bouw, Warnsveld • Donatus Verzekeringen, Rosmalen • Elbertse Orgelmakers, Soest • GlasBewerkingsbedrijf Brabant, Tilburg • GlasPro glasstudio, Doetinchem • Van Hoogevest Architecten, Amersfoort • Koninklijke Eijsbouts, Asten • Koninklijke Woudenberg, Ameide • Lakerveld ingenieurs- en

• • • • • • • • • • • •

architectuurbureau, Noordeloos Leidekkersbedrijf D. Koenders, Neede Van Lierop, Boxtel MAS Architectuur, Hengelo Orgelmakerij Reil, Heerde Rijkaart Elektrotechniek, Arnhem Schildersbedrijf Albert Verhoeven, Arnhem Smederij Oldenhave, Vorden Takkenkamp Gevelonderhoud, Zelhem Timmer- en Aannemersbedrijf De Vries, Hummelo Van Dinther Bouwbedrijf, Schaijk Van Wely Loodgieters en Leidekkersbedrijf, Groessen Wiltink Installatietechniek, Vorden

delijkheid. Zonder de financiële steun van de donateurs kunnen wij deze monumenten niet voor de toekomst behouden.

Eind januari werd de kerk van Aerdt overgedragen aan de SOGK. Foto: picturesbygaab.com

Buren

Rijswijk

Ook businesspartner worden?

Bedrijven en instellingen kunnen businesspartner worden van de Stichting Oude Gelderse Kerken (SOGK). Als tegenprestatie ­ontvangen deze bedrijven informatie over onze activiteiten, ­kunnen ze onze kerkgebouwen huren en kunnen ze deelnemen aan onze jaarlijkse netwerk/lunch­bijeenkomst.

Ook interesse om voor een jaarlijkse bijdrage van € 200 SOGKbusinesspartner te worden? Neem contact met op met onze penning­ meester Geert Beltman, T (026) 442 09 01 of stuur een mailtje naar info@oudegeldersekerken.nl onder vermelding van ‘businesspartner’.

Onlangs nam Gijs van Reenen afscheid van het SOGK-bestuur. Foto: Paul Ploegman

Zutphen

Leur

Steenderen

Financieel nieuws De financiën van onze organisatie vragen veel aandacht. We kunnen geen kerkgebouw of synagoge beheren en onderhouden als daar geen goed financieel fundament onder ligt. We doen ons uiterste best om onze stichting financieel gezond te houden. We zijn dan ook blij met de toename van het gebruik en de verhuur van de gebouwen. Deze verhuur levert niet alleen financiële middelen op, maar brengt het gebouw ook weer in de belangstelling van bezoekers.

We denken echter dat bepaalde kerkgebouwen uit ons bezit nog meer verhuurd kunnen worden. De gebouwen zijn uitermate geschikt voor muziekuitvoeringen, lezingen, exposities etc. Ook

Met grote deskundigheid heeft Van Reenen zijn werk binnen het bestuur gedaan. Hij kende de dossiers als geen ander en wist precies de verschillende aspecten van een kerkgebouw te benoemen. Talloze uren per week heeft hij zich ingezet voor het werk binnen de SOGK. Daarvoor willen wij hem hartelijk danken en daarbij ook zijn vrouw, die hem in de gelegenheid stelde en hem de ruimte gaf om het werk voor de stichting te doen.

Woorden van dank Zonder de vele vrijwilligers kan de SOGK het werk niet verrichten. Rond elk monumentaal gebouw staat een Plaatselijke Commissie (PC) of een stichting die ervoor zorgt dat er activiteiten in het gebouw plaatsvinden.

Want het doel is en blijft: het gebouw

Hengelo

Drempt

ontvangsten, recepties en huwelijksbijeenkomsten zijn mogelijk. Mocht u als lezer van dit blad iets te vieren hebben of verantwoordelijk zijn voor bepaalde activiteiten, denk dan eens aan de

als een levend monument midden in de samenleving, dat we willen behouden voor de toekomst. Maar niet alleen de leden van de PC’s zetten zich in: ook veel andere vrijwilligers verlenen hand- en spandiensten om de activiteiten goed te laten verlopen.

Hun werk is heel verschillend, zoals koffie schenken, stoelen klaarzetten, schoonmaken, rondleidingen geven, educatieve programma’s verzorgen voor leerlingen van basisscholen. Maar ook zijn er vrijwilligers die zich voor de SOGK inzetten voor het beheer van de website, de donateursadministratie, de excursies, de redactie van Venster etc.

Belangeloos geven zij hun tijd en hun deskundigheid voor het monumentale religieus erfgoed in Gelderland. Het bestuur van de SOGK wil hen allen danken voor hun inzet!

Kerk-Avezaath

Batenburg

kerkgebouwen van onze stichting. Wij houden ons zeer aanbevolen. Op deze wijze kunt u de stichting extra steunen.

De contactadressen van de diverse kerkgebouwen vindt u op onze website.

De SOGK-locaties, zoals de kerk in Leur, zijn zeer geschikt voor concerten. Foto: Gijs Besseling

Venster, 2017, nummer 1 — 5

Afscheid Gijs van Reenen Na meer dan twaalf jaar heeft de heer Gijs van Reenen afscheid genomen van het bestuur. Vele jaren was hij vicevoorzitter. Hij was ook de leider van de onderhandelingsdelegatie van het bestuur bij veel overnameprocessen.

Interview

Karlijn van Onzenoort

Stevenskerk als inspirerend trefpunt Herman van Veen trad er op. En The Common Linnets. Maar ook was er een vluchtelingendiner waar 650 asielzoekers uit Heumensoord aan tafel gingen met de Nijmeegse bevolking. Zo probeert de Stevenskerk voortdurend een gevarieerde invulling te geven aan zijn motto ‘inspirerend trefpunt voor kunst, cultuur en bezinning’. Directeur Heleen Wijgers van de Stevenskerk vertelt er meer over.

Venster, 2017, nummer 1 — 6

De Beeldenstorm heeft destijds behoorlijk huisgehouden in de kerk, laat Heleen Wijgers zien. Kale, witgepleisterde muren, een sobere inrichting (in de glorietijd telde de kerk 35 altaren), een enkele gebeeldhouwde kruiswegstatie met figuren waarvan de koppen zijn afgehakt. Wel hangen er veertien koperen kroonluchters met echte kaarsen. Ook herbergt de kerk een prachtig orgel van Ludwig König, een rijk versierde bank met houtsnijwerk uit 1644 en een grafkapel waarin delen van fresco’s zijn blootgelegd.

Spanningsveld Wijgers is zich zeer bewust van het spanningsveld tussen het behoud van cultuurhistorische waarden van het kerkgebouw en het multifunctionele gebruik ervan. ‘Ons voornaamste doel is het in stand houden van het monument. En dat kost geld. Met een terugtrekkende overheid moeten we zelf zorgen voor meer inkomsten. Dat doen we door het gebouw te verhuren en door activiteiten te organiseren die passend zijn bij het kerkgebouw. Sterker nog: die de beleving ervan versterken.

Dus wel kooroptredens, orgelconcerten, een uitvaartbeurs, kaarsenfeest en vluchtelingendiner. Maar geen megaversterkte popconcerten, grootschalige congressen en breedopgezette beurzen of rommelmarkten.’

Charme van monument Niet alleen de activiteiten in, maar ook de aanpassingen aan het gebouw worden zorgvuldig overwogen. ‘We hebben inmiddels een podium, vloerverwarming, toiletten, een geluidsinstallatie, en sparen voor een nieuwe verlichtingsinstallatie, maar veel verder gaan we niet. Mensen moeten de charme blijven ervaren van een middeleeuws monument.’ Als voorbeeld noemt de directeur de luchtvochtigheidsgraad en temperatuur van de kerk. ‘Die zijn in eerste instantie afgestemd op de ideale omstandigheden voor onze vier orgels, niet op het comfort van de bezoekers.’

Stevenskerk Live is een jaarlijkse concertreeks die rust en muzikaliteit biedt, te midden van het ver-

Heleen Wijgers is sinds 2013 directeur van de

tier van de Nijmeegse Vierdaagsefeesten. In 2012 trad Jett Rebel op. Foto: NPO 3FM/Ben Houdijk

Stevenskerk in Nijmegen. Foto: Studio38c

Interieur van de Stevenskerk. Eens per week is er op zondag een oecumenische dienst. Foto: Marc Ryckaert, 2013

Huiskamer van de stad Van groot belang vindt Wijgers het ook om de Nijmeegse bevolking bij de Stevenskerk te betrekken. ‘Het vluchtelingendiner dat we destijds samen met de gemeente en ondernemers organiseerden, maakte van de kerk een soort huiskamer van de stad. Door dit historisch erfgoed weer een centrale, samenbindende plaats te geven in de Nijmeegse samenleving krijgt de

Stevenskerk nieuwe betekenis.’ De kerk weet zich inmiddels verzekerd van de warme betrokkenheid van meer dan 80 vrijwilligers, 1200 Vrienden en 130 Steveniers; die laatsten zijn particulieren of bedrijven die minimaal € 365 per jaar bijdragen.

Noodzakelijke restauraties In 2014 en 2015 zijn kerk en toren gerestaureerd. Dat was hard nodig.

Stukken tufsteen dreigden van het kerkgebouw af te vallen. Dankzij bijdragen van de provincie en gemeente én van de Stichting Stevenskerk konden restauraties worden uitgevoerd. De tufsteen is vervangen door duurzame Duitse en Franse kalksteen. In de kerk zijn de fresco’s en de Heerenbank gerestaureerd. Zo is ook het fysieke voortbestaan van het gebouw voorlopig weer verzekerd voor de toekomst.

De toren van de Stevenskerk, gezien vanaf de Burchtstraat. Foto: Marc Ryckaert, 2013

Tijdens de restauratie van de Stevenskerk is grondig bouw- en kunsthistorisch onderzoek gedaan.

Daardoor kwamen nieuwe bijzonderheden over de bouwgeschiedenis aan het licht, maar ook de bijzondere positie die de kerk en zijn bouw­sculptuur in de architectuur­ geschiedenis innemen. Zo heeft de vormgeving van de toren vele laatgotische kerktorens beïnvloed

en sluit het transept nauw aan bij Zuid-Duitse ontwikkelingen. Dankzij de restauratie van de middeleeuwse muurschilderingen kon het fragment met de stadsmuur eindelijk verklaard worden. Binnenkort verschijnt het boek De Stevenskerk, spiegel van Nijmegen. Het gebouw en zijn geschiedenis. Meer hierover in een volgend nummer van Venster.

Venster, 2017, nummer 1 — 7

Stevenskerk: spiegel van de stad

De Nederlands-hervormde kerk in Aerdt Een droevig verhaal met goede afloop

Marjan Witteveen

In het kleine Aerdt staat een forse dorpskerk in het groen: een gotische kerk met een romaanse toren en een hoge kerkruimte. Het dorp heeft de kerk lang in stand kunnen houden, maar in de vorige eeuw leek dat niet langer mogelijk. Dankzij architect Gerrit Feenstra uit Arnhem (1890-1985) is de kerk toch behouden en heeft hij zijn huidige aanzien gekregen. Sinds januari 2017 is de Stichting Oude Gelderse Kerken eigenaar van deze kerk en zorgt de Plaatselijke Commissie voor het beheer.

Venster, 2017, nummer 1 — 8

In de muren van de kerk is veel tufsteen verwerkt. Dat kan wijzen op het bestaan van een stenen, romaanse voorganger, want in de elfde of twaalfde eeuw, voordat de productie van baksteen gangbaar werd, werd vaak tufsteen gebruikt om mee te bouwen. Bovendien was in het verleden binnen de huidige kerk aan de oostelijke torenwand nog te zien dat er een kleinere voorganger is geweest. In de geschiedschrijving is daarover niets te vinden, behalve een vermelding dat de parochie Aerdt aan Sint-Helena was gewijd. Helena leefde omstreeks 300, was de moeder van keizer Constantijn, leidde een vroom christelijk leven en ontdekte de plaats waar het heilig kruis was begraven.

De toren De eenvoudige bakstenen toren die aan de westzijde van de kerk staat, is waarschijnlijk rond 1300 gebouwd. Op de oudste tekening (1876) staan in de toren alleen twee kleine vensters afgebeeld. Die zijn toen vervangen door twee spitsbogige vensters aan alle vier de zijden van de toren. Bij een

volgende restauratie maakten ze plaats voor weer een andere formatie, zodat deze vensters niet bijdragen aan een datering van de toren. De ingang in de westzijde van de toren heeft een korfboog en dateert vermoedelijk uit het derde kwart van de zestiende eeuw. Het portaal binnen de toren heeft een houten zoldering. De toren is in 1876 verhoogd.

Het koor Het koor, het oostelijke deel van de kerk, is hoog, vrij breed en driezijdig gesloten. Aan de noordzijde is het middelste van de drie vensters dichtgemetseld. Op oude foto’s tekenen zich nog bouwsporen af van een aanbouw, vermoedelijk de ruimte die in het begin van de negentiende eeuw een ‘gerfkamertje’ (sacristie) werd genoemd, ook al treft men die meestal aan de zuidzijde van een kerk aan. De ruimte is overwelfd waarbij de gewelfribben rusten op kraagstenen met sierlijk bladornament uit de vijftiende eeuw. De sluitstenen van het koor zijn voorzien van onbewerkte wapenschildjes.

Het schip Het schip is lager dan het koor, maar een zijbeuk aan de zuidzijde maakt de ruimte extra breed. In de muren van het schip zijn twee, drie of vier lagen tufsteen afgewisseld met meerdere lagen baksteen. Zowel de noordzijde als de zuidzijde is op deze manier uitgevoerd, dus de zijbeuk aan de zuidzijde is meteen met het schip mee gebouwd. Als de tufsteen hergebruikt materiaal is van een ouder kerkje ter plaatse, dan lijkt het erop dat het kerkje pas is afgebroken om het schip te bouwen, maar de tufsteen kan ook elders zijn weggehaald. In 1958 was boven de gewelven van het schip in de topgevel van het koor nog een afdruk te zien van een dak dat lager was dan het huidige dak van het schip.

Die behoorde bij het afgebroken oudere kerkje. Het schip is overwelfd met kruisribgewelven die rusten op gebeeldhouwde kraagstenen en op de zware ronde zuilen die het schip scheiden van de lage zijbeuk. Enkele van die kraagstenen zijn gebeeldhouwd met fantastische koppen, de overige zijn eenvoudig geprofileerd. Een van de sluitstenen van het schip

heeft een wapenschild, de andere zijn elk versierd met een rozet. De muren en de bakstenen zuilen zijn gepleisterd, maar de baksteen van de gewelven is in de jaren dertig van de vorige eeuw in het zicht gebracht. In het middenschip springt boven het metselwerk van de scheibogen de muur enigszins terug. De ingangen aan de zuidzijde en aan de noordzijde zijn meestal gesloten, maar het is in Aerdt nog steeds gewoonte dat bij een uitvaart de overledene aan de zuidzijde wordt binnengedragen en aan de noordzijde uitgedragen, naar het kerkhof dat aan die zijde van de kerk ligt.

De vensters hebben spitse bogen en men mag aannemen dat ze oorspronkelijk waren voorzien van natuurstenen traceringen. Op oude foto’s en tekeningen is daarvan niets meer zichtbaar. Naar verluidt was die in het kleinere venster boven de noordelijke ingang wel bewaard gebleven, maar dat lijkt niet waarschijnlijk. Foto’s laten zien dat dit venster – evenals de meeste andere aan de noordzijde – was dichtgemetseld. De overige vensters waren in de negentiende eeuw voorzien van een vermoedelijk gietijzeren raamwerk.

Venster, 2017, nummer 1 — 9

De zuidzijde van de kerk in de jaren twintig van de vorige eeuw, toen behoud niet meer mogelijk leek. Foto: RCE

De kerk in Aerdt vanuit het zuidoosten.

Bij de restauratie van 1934 werden deze raamwerken vervangen door eenvoudige stenen traceringen met een laatmiddeleeuws karakter. Opmerkelijk is dat de dagkanten van de vensters aan de noordzijde van dit deel van de kerk aan de buitenzijde veel rijker geprofileerd zijn dan die van de (kleinere) vensters aan de zuidzijde.

Heel hoog in een van de noordelijke steunberen van het schip is een nisje aangebracht met een natuurstenen omlijsting, mogelijk uit de zestiende eeuw. In de kerk ligt nog een latei of deksteen met het opschrift: An. dm. mdxxxvi (anno domini 1536). De steen bevond zich oorspronkelijk boven de zuidelijke ingang. Op de steunbeer rechts van deze ingang is later een kleine ronde zonnewijzer van Baumbergersteen aangebracht.

Venster, 2017, nummer 1 — 10

Dateringen

De noordzijde van de kerk in de jaren vijftig. De plaats waar in het begin van de negentiende eeuw een aanbouw tegen het koor heeft gestaan, is nog als een lichte vlek herkenbaar.

De toren is waarschijnlijk het oudste deel van de kerk en zal omstreeks 1300 zijn gebouwd. Hij stond vermoedelijk tegen een stenen kerkje, waarvan de daklijn in 1958 nog zichtbaar was. De volgende uitbreiding betrof het koor. Een groter koor is vaak het gevolg van een toename van altaren, wat indirect werd veroorzaakt door een toename van parochieleden en van welvaart. Het koor zou omstreeks 1500 gebouwd kunnen zijn, zoals het bladornament van de kraagstenen doet vermoeden. Nadat het koor was vergroot, werd het oudere kerkje tussen de toren en het koor vervangen door het huidige schip. De latei uit 1536 wijst daar op. Dat het schip niet zo hoog werd als het koor, kan het gevolg zijn van afnemende welvaart.

Het nisje met natuurstenen omlijsting dat zich hoog in een steunbeer

Het interieur van de kerkruimte met de orgelgalerij. Foto: Carel van

bevindt aan de noordzijde van de kerk. Foto: Carel van Gestel, 2016

Gestel, 2016

Reformatie en verval

Herstel in 1840-1843 Wanneer de muur achter in het hoge koor is aangebracht als scheiding tussen de kerkruimte (de preekkerk) en de ontmoetingsruimte (de voorkerk) in het schip, is zonder bouwhistorisch onderzoek niet vast te stellen. Voor het orgel dat in 1846 werd aangeschaft werd een aparte galerij gebouwd, tegen de toen waarschijnlijk al bestaande scheidingsmuur.

Onder de galerij lag aan de zuidzijde de consistorie.

Vermoedelijk zijn in deze periode de verweerde stenen vensterindelingen vervangen door ijzeren ramen met een eenvoudige indeling en gewoon wit glas. Niet alles kon toen

De kerkruimte vanaf de orgelgalerij. Foto: Carel van Gestel, 2016

worden hersteld, dus de preekstoel, de dakconstructie en de vloer vervielen in de volgende decennia verder.

Herstel in 1876 Toen in 1868 weer sprake was van grote reparaties, was daar als gebruikelijk geen geld voor. In 1876 kwamen de reparaties opnieuw aan de orde. Aanvankelijk werd geoordeeld dat het ‘hatelijk zou lijken’ om kort na het overlijden van de predikant reparaties uit te voeren die tijdens diens leven achterwege waren gebleven… Het verblijf in de kerk en naast de toren was inmiddels zo gevaarlijk, dat enkele vrijwilligers maar vast de kap van de toren verwijderden en de losliggende stenen boven in de toren naar beneden gooiden. Kort daarna werd de kerk toch enigszins gerepareerd. Het leien dak werd hersteld. De toren werd ook weer opgemetseld met aan alle vier zijden twee grote galmgaten. Bovendien werd de toren verhoogd met een tweede geleding. Dat was

Venster, 2017, nummer 1 — 11

Aerdt was een klein dorp van een 750 inwoners. Toen in het begin van de zeventiende eeuw de reformatie ingang vond, bleven vele bewoners katholiek en gingen elders kerken. De overblijvende gereformeerde gemeente paste het gebouw aan door altaren, beelden en schilderijen te verwijderen en de preekstoel het centrale punt te maken. De kleine gemeente moest voortaan het gebouw onderhouden.

In de Franse tijd (1795 tot 1813) claimden de katholiek gebleven inwoners op grond van toen geldende regels het oude kerkgebouw. De gereformeerden (sinds 1800 de hervormden geheten) vertraagden de zaken totdat de Fransen in 1813 waren vertrokken en in het Koninkrijk der Nederlanden de kerk officieel aan de zittende, dus de Hervormde Gemeente was overgedragen. Deze kleine gemeente moest voortaan zonder steun van het dorp de hele kerk onderhouden.

Afbraak van de vermoedelijke gerfkamer aan de noordzijde leverde wat geld op voor enkele reparaties, maar structureel verbeterde de situatie in financieel opzicht niet. De kerk werd dan ook bouwvallig, waarbij met name het dak, het gewelf en de vloer gaten lieten zien. Alleen kleine reparaties werden met behulp van een lening uitgevoerd.

De houten steun onder de lessenaar van de preekstoel is fraai bewerkt.

De ontmoetingsruimte met de toegang tot het portaal onder de toren

Foto: Carel van Gestel, 2016

en de trap die naar de consistoriekamer in de toren leidt. Foto: Carel van Gestel, 2016

waarschijnlijk de reden dat op de beide hoeken van de toren steunberen werden aangebracht.

Door in de voorkerk een muur tussen de pilaren aan te brengen zou men de zijbeuk kunnen slopen, want de muren aan de zuidzijde waren het meest verweerd. De muur werd gebouwd, maar de zuidbeuk werd niet gesloopt.

Daarin werden drie kleine kamers ondergebracht. Deze muur is waarschijnlijk vóór 1876 aangebracht, gezien een tekening uit die tijd.

Venster, 2017, nummer 1 — 12

Restaureren of afbreken?

Ook na deze restauratie in de negentiende eeuw regende het al spoedig weer klachten en dreigde de kerk opnieuw te vervallen. Verkoop van het gebouw om de zware schuld af te lossen, wees de kerkvoogdij af, want als verkoop niet genoeg opbracht, zou de gemeente ophouden te bestaan. De oude kerk was en bleef ‘haveloos’, ondanks incidentele herstellingen.

In 1926 werden opnieuw plannen gemaakt voor een grote, algehele restauratie, met herstel van de oorspronkelijke toestand door afbraak van de muren in het schip en tussen de

pilaren, zodat de zijbeuk weer open was. Dichtgemetselde ramen zouden open worden gemaakt, waarschijnlijk zelfs voorzien worden van glas in lood en de toren zou in de oude, lagere vorm gebracht worden. Door de crisis konden deze plannen alweer niet doorgaan. De kerkenraad stelde toen voor het gebouw toch maar af te breken en ter plaatse een nieuwe kerk te bouwen. Ze vroeg in 1929 architect G. Feenstra om advies. Toen hij in Aerdt de kerk zag, protesteerde hij tegen de plannen voor nieuwbouw. Hij vond dat de kerk gerestaureerd moest worden: ‘Deze kerk is een juweeltje van middeleeuwse bouwpracht. Aan de buitenkant geeft de kerk een beetje zware architectuur te zien, als wil zij zich schrap zetten tegen de zware stormen die over dit polderland kunnen razen. Maar wie binnenkomt, staat verbaasd over de schoonheid en het fijne gevoel voor verhoudingen.’

De restauratie van 1934 Architect Feenstra en dominee D.L. Rook wisten uiteindelijk de kerk te behouden door met subsidies van het Rijk, de provincie en een aantal kleine instellingen en particulieren

Het ontwerp voor de vernieuwingen in 1876. Foto: RCE BT-000023

een gedeeltelijke restauratie te verwezenlijken. Ze lieten de leien vervangen door pannen en overal goten aanbrengen. Ze verwijderden de ijzeren ramen in de vensters en brachten een vrij eenvoudige stenen indeling terug. Ook de afzaten onder de vensters werden vernieuwd. De waterlijst onder de vensters, rondom het gebouw, is op oude foto’s herkenbaar. Bij de vernieuwing van de bekapping werden de westelijke gevels van koor en schip iets gewijzigd. Ook kwamen bij de restauratie enige muurschilderingen aan het licht, maar die waren ‘zonder enige betekenis’ en bleven niet in het zicht. Het ontpleisteren van de gewelven past ook in de visie van deze tijd op het kerkinterieur. De scheidingsmuur in het schip bleef staan, zodat het koor met de meest oostelijke travee van het schip de preekkerk bleef. De drie westelijke traveeën van het schip behielden hun functie als voorkerk of ontmoetingsruimte. Zo is de situatie nog steeds.

In de vierde travee van de zijbeuk, onder de orgelgalerij, werd een kleine consistoriekamer ingericht met een trap naar het orgel. Met dat alles was in december 1934 de kerk weer klaar voor gebruik. Van de toren werden in 1935 het houtwerk en de dakbedekking gerepareerd. Er was geen geld om de verhoging van de toren af te breken.

De omslag: restauratie in 1988 Het onderhoud van de kerk bleef een probleem. Toen in 1984 de bouwkundige toestand opnieuw slecht was, kreeg de Hervormde Gemeente wel toestemming voor restauratie, maar voor subsidie was opnieuw geen geld. Toen heeft de bevolking van Aerdt actie gevoerd om de kerk te behouden.

Ook de provincie en de gemeente hebben een bijdrage geleverd en uiteindelijk ook het Rijk. Daarop volgden de werkzaamheden voor algeheel herstel en in 1988 is het kerkgebouw weer in gebruik genomen. De galmgaten kregen een andere (‘betere’) vorm en de in 1876 toegevoegde steunberen van de toren zijn verwijderd.

Sindsdien gaat het goed met de kerk. In 2001 werd ook de omgeving van de kerk verbeterd en in 2003 werd het interieur opgeknapt, onder meer met eikenhouten kerkbanken uit Tuindorp bij Lobith. De poort in de toren dient als hoofdingang. De kerkganger komt dan van het portaal eerst in de ontmoetingsruimte (de voorkerk), waar vaak een tentoonstelling is te zien, en loopt dan onder het orgel door naar de preekkerk. De consistoriekamer is nu op de eerste verdieping van de toren gevestigd. Een nieuwe verwarmingsinstallatie levert geen problemen meer op voor het orgel.

Venster, 2017, nummer 1 — 13

De noordzijde van de kerk omstreeks 1876. Foto: RCE BT-000026

De ontmoetingsruimte. Foto: Carel van Gestel, 2016

De latei met het jaartal 1536, nu opgesteld in de ontmoetingsruimte.

Sluitsteen. Foto: Carel van Gestel, 2016

Foto: Carel van Gestel, 2016

Venster, 2017, nummer 1 — 14

Kostbaarheden Over de geschiedenis van de preekstoel is niets vastgelegd.

Hij is samengesteld uit onderdelen die uit verschillende tijden dateren. Ze zijn van wisselende en op enkele plaatsen van hoge kwaliteit. De steun van de lessenaar bijvoorbeeld is rijk besneden en ook in de voet valt het weelderige houtsnijwerk op dat zeventiende-eeuws lijkt.

In de ontmoetingsruimte is een vitrine gemaakt voor een aantal oude gebruiksvoorwerpen, zoals bijbels en avond-

maalzilver. De latei met het jaartal 1536 is aan de zuidzijde in deze ruimte opgesteld.

Het orgel Toen in 1840-1843 de kerk enigszins werd hersteld, richtte de toenmalige dominee H. Colenbrander in 1844 een fonds op voor de aanschaf van een orgel. Hij schreef twee inmiddels verloren gegane leerredenen waarmee hij een groot bedrag verzamelde. In 1845 kon het kerkbestuur daarmee

Orgelgalerij. Foto: Carel van Gestel, 2016

een orgel aankopen. Na enig zoeken viel de keus op een instrument dat in 1843 door H.C. Haffmans was gemaakt voor een kerk in Dornick (bij Nijmegen), maar was afgekeurd. Het orgel met één handklavier en een (kort) aangehangen pedaal werd in Aerdt geplaatst op de daarvoor spe­ ciaal gebouwde galerij.

Net als de kerk had ook het orgel herhaaldelijk restauratie nodig. In 1879 en in 1933 ging daar al veel geld naar toe, maar de restauratie in 1945 greep nog dieper in. Toch dateren de meeste pijpen nog uit de bouwtijd. Ondanks het herstel in 1992 was het orgel enkele jaren later weer onbespeelbaar, wat waarschijnlijk te wijten was aan de verwarming.

Sinds 2001 is het orgel weer goed bespeelbaar.

Bronnen Karel Emmens gaf waardevolle adviezen bij het reconstrueren van deze geschiedenis.

Voorlopige lijst der Nederlandsche monumenten van Geschiedenis en Kunst, deel IV, Gelderland. Utrecht 1917 E.H. ter Kuile, Monumenten van Geschiedenis en Kunst; Het Kwartier van Zutphen. ­‘s-Gravenhage 1958 Hendrik de Nie, Geschiedenis van de kerk te Aerdt [1942-1945] en J.H. Breuking, ‘De bewogen bouw­­ geschiedenis van de N.H. kerk te Aerdt’ in: De N.H. Kerk te Aerdt, Heemkundekring Rijnwaarden (ca. 1978); nh_kerk_aerdt.doc

College van Rentmeesters van de Protestantse Kerk van Rijnwaarden, Uit de oude en jonge geschiedenis van de kerk in Aerdt. Rijnwaarden 2004 G.B. Janssen en M.B. SnipJanssen, Kerken in Rijnwaarden.

Rijnwaarden 2005 Annemarie Dijkstra en Jean Gardeniers, ‘De voorjaars­excursie op zaterdag 27 mei 2006, rond het Land van Herwen en Aerdt’ in: Venster, mei 2006, 14 Theo J.G. Goossen, Zevenaar, http://theo-goossen-zevenaar.webnode. nl/news/aerdt en http://opleid.info/ 3-de-reformatie-pogingen-voor-een-r-kkerk-in-aerdt.html

Venster, 2017, nummer 1 — 15

Gebeeldhouwde kraagstenen. Foto: Carel van Gestel, 2016

PC stelt zich voor

Verena Demoed

Leunen op wat er is, dan uitbouwen In juli 2016 nam de SOGK de Walburgiskerk in Zutphen over. Een nieuw bestuur trad aan om de kerk te exploiteren. In oktober kwam Christa Scholten Meilink Lenferink hen versterken. De eerste paar maanden gingen op aan kennis maken met elkaar, een infrastructuur aanleggen, een visie formuleren en plannen maken. Wat staat er voor 2017 op het programma?

Venster, 2017, nummer 1 — 16

Gert Vrieze: ‘Er is al heel veel gaande in de Walburgiskerk. Gelukkig maar.

We hoeven niet van begin af aan iets op te bouwen. De Stichting Henrick Baderorgel organiseert concertreeksen.’

Christa Scholten Meilink Lenferink: ‘Vrijwilligers van de Protestantse Gemeente en de Stichting Librije verzorgen rondleidingen door de kerk en

de Librije.’ Gert: ‘Daar leunen wij de komende tijd nog behoorlijk op. Wel proberen we er langzaamaan nieuwe dingen naast te zetten. Daarom is het ook zo belangrijk dat we iemand als Christa hebben. De hoofdtaak van al deze vrijwilligers is om een kerkelijke gemeenschap te laten functioneren.

Zij hebben echt geen tijd om daarnaast ook nog een evenementencomplex annex tentoonstellingsruimte te runnen. En wij als bestuur ook niet.’

Dynamisch en laagdrempelig Christa: ‘We vinden het belangrijk dat de programmering laagdrempeliger en breder wordt. Ook willen we meer dynamiek, zodat mensen continu iets nieuws kunnen beleven in de kerk.

Bijvoorbeeld door vaker wisselende

Van links naar rechts: André Verburg (penningmeester), Herman Krans (secretaris), Gert Vrieze (voorzitter), Ben Wamelink en Arjen Woudenberg. Foto: Paul Ploegman

tentoonstellingen in te richten, eventueel in samenwerking met de Musea Zutphen. Verder zijn we bezig met de expositie ‘Blik in de kerk’, waarbij we een aantal ‘Heilige Koeien’ – creatief gemaakte sportauto’s op het chassis van een oude Citroën 2CV – in de kerk willen plaatsen. Ook gaan we aandacht besteden aan het Lutherjaar. Daarnaast zijn we al bezig met het programma voor 2018. Dan is het 475 jaar geleden dat Copernicus het boek uitgaf, waarin hij betoogt dat de aarde om de zon draait. Hier in de Librije ligt de eerste druk. Daaromheen wordt een groot evenement georganiseerd.’

Christa Scholten Meilink Lenferink studeerde Museumstudies, Cultuurgeschiedenis en Theater­ wetenschappen. Ze was vrijwilligerscoördinator bij Museum TwentseWelle in Enschede en werkte zelf als vrijwilli­ ger bij enkele kerken. Met haar eigen bedrijf KCik organiseert ze exposities en evenementen. Bij de Stichting Walburgiskerk Zutphen komt dat allemaal bij elkaar.

Kerk&werk

Tekst en foto’s: Carel van Gestel

‘Ze kijkt zo lief ’ tientallen andere vrijwilligers beheert en onderhoudt ze alles in en rond het museum. En als lid van de designgroep is ze medeverantwoordelijk voor bijzondere exposities, zoals die van de kerststallen. Behalve het inrichten van de kerk­ruimte – waarbij het sjouwen met zware betonnen beelden wordt over­gelaten aan enkele stoere kerels – is ook het schoonmaken ervan niet onbelangrijk, met tweemaal per jaar een ouderwetse grote schoonmaak. ‘Bij

de beelden gebruiken we liever geen water. En al helemaal niet als ze van gips zijn!’ Haar lievelingsbeeld? ‘Ach, wat jammer, dat staat op dit moment ergens anders. Maar dat Mariabeeld daar, met die goudkleurige mantel, dat vind ik ook schitterend. Er gaat iets vertederends van uit. En ze kijkt zo lief.’

In deze rubriek brengen we de werkzaamheden van een vrijwilligersfunctie binnen de SOGK in beeld.

Venster, 2017, nummer 1 — 17

‘Nee, gelukkig heb ik hier nog nooit iets kapot laten vallen.’ Aan het woord is Hermien Klein Gunnewiek, vrijwilligster en gastvrouw van het Heiligenbeeldenmuseum in Kranenburg, gevestigd in de door Cuypers ontworpen Antonius-vanPaduakerk. Sinds ze zo’n vijftien jaar geleden via haar man betrokken raakte bij de Stichting Vrienden van de Kerk op de Kranenburg, is ze hier niet meer weg te denken. Samen met

Venster, 2017, nummer 1 — 18

Actuele publicaties

Epe Kerkbouw in de middeleeuwen toegepast op de Grote of Sint Maartenskerk te Epe, door J. van Zellem, eigen uitgave 2016 (160 blz.; 95 afb. meest full colour, geb., ISBN 978-94-91826429).

‘Hoe slaagde men erin een toren met een hoogte van 52 m keurig ‘te lood’ te bouwen, hoe kreeg men de zware onderdelen omhoog, welke steigers gebruikte men (…), welk gereedschap gebruikte de timmerman, de metselaar, de steenhouwer…’ Het zijn deze (pagina 10) en andere praktische vragen die de auteur tot hoofdthema van zijn boek heeft gekozen. De uit de middeleeuwen daterende kerk van Epe is gekozen als casestudie. Alle aspecten van de kerkenbouw die aan de orde komen, worden betrokken op deze kerk.

Het boek is helder van opzet. In enkele inleidende hoofdstukken komen onder meer de organisatie, planvorming en financiering van de bouw van middeleeuwse kerken aan de orde. De auteur gaat vervolgens gedetailleerd

Ineke Pey in op de bouwpraktijk.

In aparte hoofdstukken worden per beroepsgroep het gereedschap en andere gebruiksvoorwerpen – in alle soorten en maten – van metselaars, steenhouwers, timmerlieden en dakdekkers beschreven.

Ook grotere werktuigen als hijstoestellen en transportmiddelen komen aan bod.

Deze hulpmiddelen worden in ruime mate door beeldmateriaal aanschouwelijk gemaakt, de meeste afkomstig uit oude manuscripten; prettig is dat in de tekst naar de desbetreffende afbeelding(en) wordt verwezen. Aan het einde van elk hoofdstuk legt Van Zellem een link tussen het beschrevene en de situatie of uitvoering bij/van de Sint-Maartenskerk te Epe. In de laatste hoofdstukken wordt aandacht besteed aan sociaaleconomische achtergronden, de organisatie van de bouwloods, het arbeidsloon en de materiaalprijzen.

Het onderwerp wordt vooral vanuit een technische invalshoek benaderd, waarbij veel interessante details van in onbruik geraakt gereedschap aan de orde komen. De tekst is echter zo geschreven dat hij ook voor atechnische lezers toegankelijk is. Het boek bevat een notenapparaat (dat een goede redactie mist), een literatuurlijst en een verklarende woordenlijst. De meeste illustraties zijn voorzien van uitgebreide bijschriften en nodigen de lezer daarmee uit om te bladeren en naar eigen voorkeur in het boek te ‘gras­ duinen’. Bij veel recente architectuur­ foto’s van het in- en exterieur van de Sint-Maarten wordt het jaar van ­opname node gemist.

Terug bij Venster Ineke Pey studeerde Kunst­ geschiedenis en Archeologie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en promoveerde in 1993. Ze werkte als onderzoeker o.a. aan het Nederlands Architectuurinstituut in Rotterdam en de Vrije Universiteit in Amsterdam.

Van 2007 tot medio 2010 was ze wetenschappelijk redacteur van Venster. Vanaf dit nummer verzorgt ze de rubriek Actuele publicaties.

Agenda

Buren: concerten • Schuberts Winterreise, met Nico van der Meel (tenor) en Pieter‐Jan Belder (fortepiano).

Zaterdag 18 februari, 20.15 uur • ‘De nachtegaal van Brahms’ door de Van Swieten Society. Uitvoering van het klarinetkwintet van J. Brahms.

Zaterdag 29 april, 20.15 uur Toegang: € 20, t/m 18 jaar gratis, seizoenskaart (4 concerten) € 65. Kaarten via www.muziekinburen.nl/site/kaarten Drempt: Ernst de Corte Zoon Ernst de Corte zingt mooie (luister)liedjes van zijn vader Jules.

Zondag 26 februari, 15.00 uur, € 15, kaarten in de kerk of via stjoriskerkdrempt@gmail.com.

Info via www.stjoriskerkdrempt.nl Etten: koorconcerten Optreden van het Luscinia Consort.

Zondag 2 april, meer info via www.oudekerketten.nl

Kranenburg: thematentoonstelling 2017 In zijn thematentoonstelling schenkt het Heiligenbeeldenmuseum aandacht aan de inwijding van het kerkgebouw (150 jaar geleden) en de zielzorg door de Franciscanen in de regio.

Maandag 17 april (2de Paasdag) t/m zondag 29 oktober op dinsdag, donderdag en zondag, van 11.00 tot 17.00 uur.

Info via www.heiligenbeeldenmuseum.nl Rijswijk: Requiem van Fauré Concert door Kamerkoor Rondo, o.l.v. dirigent Hans de Munnik. Ook liederen van Edward Elgar en Maurice Duruflé.

Zondag 26 maart, 15.00 uur, € 12,50 of € 10 (voorverkoop via internet), info via www.kamerkoorrondo.nl Vorden: concerten • Maartje Valk, dwarsfluit en Zoë Knoop, harp spelen o.a. Piazzolla’s Histoire du Tango Zondag 12 februari, 15.30 uur, € 12, tot 16 jaar gratis • Brussels recital met Maya Levy, viool en Matthieu Idmtal, piano Zondag 12 maart, 15.30 uur, € 12, tot 16 jaar gratis

Het orgel van de Walburgiskerk is te horen tijdens het Museumweekend. Foto: Gerard Kiezenbrink

• Johannes Passion van J.S. Bach, solisten, koor en orkest van FBach Tilburg Zaterdag 1 april, 19.30 uur, € 20, tot 16 jaar gratis.

Info via www.vriendenvandedorpskerkvorden.nl Zutphen: Museumweekend De Walburgiskerk is tijdens het Museumweekend geopend voor publiek. Bekijk de kerk en de Librije en geniet van doorlopende orgeldemonstraties op het Bader-orgel.

Zaterdag 8 en zondag 9 april, 11.00 tot 17.00 uur

Voorjaarsexcursie 2017 Op zaterdag 20 mei kunt u mee met onze voorjaarsexcursie! Vanaf NS-station Ede-Wageningen voert de reis langs kerken in Renswoude, Scherpenzeel en Achterveld. Via Barneveld keren we weer terug op NS-station Ede-Wageningen. Meer informatie volgt in het volgende nummer van Venster.

Kamerkoor Rondo zingt het Requiem van Fauré in de Martinuskerk in Rijswijk.

Venster, 2017, nummer 1 — 19

Bronkhorst: kunst en exposities Drie kunstweekeinden in maart en vanaf april wekelijks nieuwe exposities.

Info via www.trouwkapelbronkhorst.nl

Sluitsteen Tekst en foto’s: Marjan Witteveen De Andreaskerk in Hattem op een donkere dag in augustus 2016 Op vakantie zomaar een kerk binnenlopen kan in Nederland op steeds meer plaatsen. In de Grote of Andreaskerk in Hattem was de verrassing groot: het kantwerk van de gewelven, de glanzen-

de banken, een kansel en koorhek uit de zeventiende eeuw en zware bijbels.

Bij dat alles nieuwsgierige kinderen en attente vrijwilligers en een tot slot een wijze les: Met mont-gebe’en / Noch

sangh alleen / Is Godt te vre’en / ‘t Geen ‘t herte singht / Door dwolken dringht (met de mond bidden en zingen is God niet tevreden, maar wat het hart zingt, dringt wel door de wolken).