Stichting Oude Gelderse Kerken Kwartaalblad, jaargang 15, 2017, nummer 3
Overdracht Grote Kerk in Wageningen aan SOGK
Wageningen Special
Stichting Oude Gelderse Kerken neemt Grote Kerk in Wageningen over Op vrijdag 25 augustus jongstleden is de Grote of Johannes-de-Doperkerk op de Markt in Wageningen overgedragen aan de Stichting Oude Gelderse Kerken (SOGK). In de kerk, die behoorde tot de Protestantse Gemeente te Wageningen, zullen in de toekomst gewoon kerk-
diensten worden gehouden. Daarnaast zullen er andere activiteiten plaatsvinden, waarmee de reguliere, lopende kosten gedekt kunnen worden. Hiertoe heeft de kerk de Stichting Exploitatie Grote Kerk Wageningen in het leven geroepen die aan het werk gaat om
deze aanvullende activiteiten te ontwikkelen. De SOGK zal zorgdragen voor het duurzaam beheer en behoud van de kerk. De inzet is om het kerkgebouw een samenbindende plaats en functie te geven in de gehele lokale gemeenschap.
De Stichting Exploitatie Grote Kerk Wageningen van de Grote Kerk bestaat voorlopig uit (links) Piet Hein van Spanje (voorzitter) en Frits Huijbers (penningmeester). Foto: Ton Rothengatter
De nieuwe stichting komt graag in contact met mensen die als vrijwilliger betrokken willen zijn bij het organiseren van activiteiten in de kerk. Interesse? Neem contact op met Piet Hein van Spanje, voorzitter van de stichting, via info@grotekerkwageningen.nl. Foto’s: Carel van Gestel
Stichting Oude Gelderse Kerken Kwartaalblad, jaargang 15, 2017, nummer 3
De Grote Kerk in Wageningen Najaarsexcursie naar Nijmegen Remigiuskerk in Steenderen van binnen bekeken
Van de redactie
Colofon
Beste lezer, Zingen is al eeuwenlang onderdeel van de erediensten in onze kerken. Zo zijn de gregoriaanse gezangen sinds ongeveer de negende eeuw in gebruik tijdens de diensten in de roomskatholieke kerk. Heel bijzonder is het bestaan van een manuscript, afkomstig uit de Walburgiskerk in Zutphen, waarin een gregoriaans getijdengebed voor de heilige Walburga is opgetekend. Deze vijftiende-eeuwse tekst bevat oude en nieuwere gezangen over de heilige Walburga, de patroonheilige van de Zutphense kerk. Het getijdengebed bestond uit acht diensten, verdeeld over de dag en de nacht. De notatie van deze muziek in het handschrift leverde nog wel de
nodige problemen op voor de juiste uitvoering ervan. Maar dat laat onverlet dat Hendrik Vanden Abeele met zijn Belgische ensemble Psallentes de cd ‘Sacrosancta Walburgis’ heeft uitgebracht, gevuld met gezangen gewijd aan de heilige Walburga. Zo is te zien én te horen dat immaterieel kerkelijk erfgoed ook waardevol en interessant kan zijn. Lees hier meer over in het interview met Hendrik Vanden Abeele op pagina 8 en 9 van dit nummer. Wilt u nu al iets zien en horen van het ensemble Psallentes, dan biedt YouTube daartoe veel mogelijkheden.
Ben Verheij
Inhoud
Groenlo
Wageningen
3 4
Hoog-Keppel
Bronkhorst
Locaties van de SOGK
Wandelen door de Betuwe Nieuws van Stichting Oude Gelderse Kerken
Berichten van het bestuur
Venster, 2017, nummer 3 — 2
6 8
Najaarsexcursie
Naar Nijmegen Interview
Gregoriaanse gezangen uit Zutphen
10 17 18
Zutphen
Aerdt
Hoofdartikel
De Grote Kerk in Wageningen Kerk&werk
Vrijwilliger in Hoog-Keppel Van binnen bekeken
Remigiuskerk in Steenderen
22
PC stelt zich voor
23
Agenda
Kerk van Aerdt Activiteiten in onze kerken
24
Sluitsteen
Terugblik voorjaarsexcursie
Venster is het kwartaalblad van de Stichting Oude Gelderse Kerken. Met dit blad wil de stichting belangstelling wekken voor oude kerken. Venster verschijnt vier keer per jaar (februari, mei, september, en november). Venster wordt toegestuurd aan donateurs van de SOGK, leden van Provinciale Staten en Gedeputeerde Staten van de provincie Gelderland, colleges van burgemeester en wethouders van Gelderse gemeenten, externe relaties, openbare bibliotheken, notarissen, gezondheidscentra, wijkcentra en dorpshuizen in Gelderland. Stichting Oude Gelderse Kerken Postbus 7005 6801 ha Arnhem Telefoon (026) 355 25 55 (ma. t/m vr. 9.00 – 17.00 uur) info@oudegeldersekerken.nl www.oudegeldersekerken.nl Vaste donatie met tijdschrift Venster: minimaal € 25,– per jaar Bank: NL53 INGB 0003 3246 14 Redactie: Ben Verheij, hoofdredacteur; drs. Karlijn van Onzenoort, eindredacteur; drs. Marjan Witteveen, wetenschappelijk redacteur venster@oudegeldersekerken.nl Medewerkers: dr. Verena Demoed, Carel van Gestel, dr. Ineke Pey Grafisch ontwerp en opmaak: Henk-Jan Panneman, Arnhem Fotografie: ©sogk en auteurs, tenzij anders vermeld Druk: Drukkerij Hendrix, Peer (B) issn 1571 – 5957 Niets uit deze uitgave mag verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Waar nodig is getracht de eventuele rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen. Zij die in dit verband niet konden worden benaderd, kunnen zich met de redactie in verbinding stellen. Afbeelding voorzijde: Het venster in de Grote Kerk in Wageningen waarmee de bevrijding wordt herdacht. Foto: Carel van Gestel
Wandelen door de Betuwe langs vijf kerktorens
Verena Demoed
Bestaande wandelpaden over verharde wegen, maar ook de modderige sporen van een tractor. Aan weerszijden rijpende appels. Zaterdag 30 september is alweer de vierde editie van de Torentocht. Het aantal deelnemers aan dit eendaagse wandelevenement neemt nog elk jaar toe. De St.-Lambertuskerk in Kerk-Avezaath is een van de vijf startpunten. De Torentocht verbindt de kerktorens van Buren, Erichem, Kapel-Avezaath, Kerk-Avezaath en Zoelen. Deelnemers kunnen zich bij elk van deze kerken inschrijven en krijgen dan een route beschrijving mee. Bij elke volgende kerk kunnen ze opnieuw kiezen uit verschillende – langere of kortere – routes. De wandelaars kunnen de afstand dus helemaal zelf bepalen en zelfs onderweg nog naar boven of beneden bijstellen.
Meewandelen voor het goede doel U kiest zelf bij welke kerk u aan de Torentocht begint. Bent u van plan om echt kilometers te maken (25-35 km), dan moet u vóór 11.00 uur starten. Met een korte wandeling kunt u ook nog om 13.00 uur beginnen. Deelname kost E 5,00. Kinderen van 10 t/m 12 jaar betalen E 2,50. De opbrengst gaat naar het restauratiefonds van de kerken.
Facebookpagina ‘Wandelevenement Torentocht’
Rianne Kijk ik er nou zo overheen of staat er echt niet op wáár deze tocht is? 21 april 2016 om 7:49 Melissa Je kan starten bij elke kerk in de plaatsen die onder startloca ties zijn benoemd. Ook de afstan den mag je zelf bepalen! Dat is nog eens maatwerk! 22 april 2016 om 14:44
Wandelevenement Torentocht Precies; de wandelaar mag zelf beslissen! 25 april 2016 om 16:01
Wandelevenement Torentocht Afgelopen zaterdag deden 197 wan delaars mee met de Torentocht! Het was een stralende dag; de wande laars hebben genoten! 2 oktober 2015 Wilko Verdubbeling van vorig jaar dus. 2 oktober 2015 om 17:55 Wandelevenement Torentocht Vorig jaar 87, nu 197; meer dan verdubbeling dus! 3 oktober 2015 om
Wandelevenement Torentocht (...) Om te voorkomen dat wandelaars na 24 september gebruik gaan maken van de wandelroutes, publiceren we de routekaarten niet. Alleen voor deze ene dag hebben we namelijk toestemming om over verschillende particuliere terreinen te mogen wandelen. We hopen dat u daar begrip voor heeft. 30 augustus 2016
11:14
Jenny Ik en mijn dochter hebben de 5 dorpen aangedaan, net als vorig jaar was het weer een fantastische wandeling 4 oktober 2015 om 19:27 Wandelevenement Torentocht Fijn om te lezen dat jullie een fantas tische dag hebben gehad; tot vol gend jaar! 6 oktober 2015 om 22:31
In elke uitgave van Venster zetten we een van de locaties van de SOGK in de spotlight. Door middel van een markant verhaal of bijzonder evenement staan we even stil bij onze eigen monumenten. Dit keer bij de St.-Lambertuskerk in Kerk-Avezaath.
Venster, 2017, nummer 3 — 3
Dwars door de Betuwe In 2016 liepen er al bijna 300 deel nemers mee. Dit jaar verwacht de organisatie 350 tot 400 wandelaars. Als er tenminste geen regen voorspeld wordt. De tocht loopt dwars door de Betuwe, een landelijk gebied met veel fruitteelt. Tijdens de Torentocht stellen fruittelers hun boomgaarden voor één dag open voor wandelaars. Dat maakt de wandelroutes uniek. En soms ook een beetje modderig.
Ervaringen die deelnemers achterlieten op de
Nieuws van Stichting Oude Gelderse Kerken Toenemende vraag bij SOGK Voor een aantal kerkelijke gemeenten is het moeilijk om hun monumentaal kerkgebouw te behouden. Door het teruglopend aantal kerkbezoekers zijn er minder inkomsten. Daarnaast wordt op termijn verwacht dat er minder deskundigheid onder de kerkrent meesters zal zijn om het kerkgebouw te onderhouden. Verder moeten steeds meer protestantse en rooms-katholieke kerkgebouwen en synagogen hun deuren sluiten. Ook in Gelderland groeit het aantal kerkgebouwen dat leeg komt te staan. De Stichting Oude Gelderse Kerken (SOGK) heeft de afgelopen jaren de ontwikkelingen rond de vele kerksluitingen in de provincie Gelderland nauwlettend gevolgd. Er was in die periode een duidelijke toename van het aantal kerkbesturen
Haarlo
Vorden
en betrokken burgers dat contact met onze stichting zocht met de vraag of wij iets voor hen kunnen betekenen. Soms is er de mogelijkheid om het kerkgebouw over te nemen, soms is een andere vorm van ondersteuning geschikter. Welk advies het ook wordt, de zorg voor en het behoud van het monumentaal religieus erfgoed staan bij ons voorop! De SOGK heeft als beleid dat er maximaal twee kerkgebouwen per jaar worden overgenomen. Een overname is een zeer intensief proces voor beide partijen. Veel zaken moeten worden uitgezocht en verwoord voordat er een besluit genomen kan worden. Vaak zijn er stichtingen actief die zich inzetten voor het behoud van het kerkgebouw. Met die stichtingsbesturen moet overlegd worden omdat zij waardevol waren én
Kranenburg
Hummelo
Etten
Venster, 2017, nummer 3 — 4
Businesspartners SOGK • Acel, Doetinchem • B.F. van Tienen Aannemersbedrijf, Nijmegen • Boerman Kreek Architecten, Steenderen • Bouwbedrijf Hoffman, Zutphen • Burgers van der Wal, Doetinchem • Conserduc-Renofors, Sliedrecht • Dijkman Bouw, Warnsveld • Donatus Verzekeringen, Rosmalen • Elbertse Orgelmakers, Soest • GlasBewerkingsbedrijf Brabant, Tilburg • GlasPro glasstudio, Doetinchem • Van Hoogevest Architecten, Amersfoort • Koninklijke Eijsbouts, Asten • Koninklijke Woudenberg, Ameide • Lakerveld ingenieurs- en
• • • • • • • • • • • •
architectuurbureau, Noordeloos Leidekkersbedrijf D. Koenders, Neede Van Lierop, Boxtel MAS Architectuur, Hengelo Orgelmakerij Reil, Heerde Rijkaart Elektrotechniek, Arnhem Schildersbedrijf Albert Verhoeven, Arnhem Smederij Oldenhave, Vorden Takkenkamp Gevelonderhoud, Zelhem Timmer- en Aannemersbedrijf De Vries, Hummelo Van Dinther Bouwbedrijf, Schaijk Van Wely Loodgieters en Leidekkersbedrijf, Groessen Wiltink Installatietechniek, Vorden
zijn voor het behoud van het religieus erfgoed! Rondom de kerkgebouwen zijn ook veel vrijwilligers actief. Ook zij zijn na de overname voor de SOGK van groot belang!
De tijd dringt! Zonnewijzer aan de Grote Kerk in Wageningen. Foto: Carel van Gestel, 2017
Buren
Rijswijk
Ook businesspartner worden? Bedrijven en instellingen kunnen businesspartner worden van de Stichting Oude Gelderse Kerken (SOGK). Als tegenprestatie ontvangen deze bedrijven informatie over onze activiteiten, kunnen ze onze kerkgebouwen huren en kunnen ze deelnemen aan onze jaarlijkse netwerk/lunchbijeenkomst. Ook interesse om voor een jaarlijkse bijdrage van € 200 SOGKbusinesspartner te worden? Neem contact met op met onze penning meester Geert Beltman, T (026) 442 09 01 of stuur een mailtje naar info@oudegeldersekerken.nl onder vermelding van ‘businesspartner’.
Zutphen
Leur
Steenderen
Overname is zorgvuldig proces Bij overnames van kerkgebouwen en synagogen kijken we niet alleen naar de organisatorische kant van de exploitatie. Ook de financiële paragraaf moet rond zijn. Met ‘rond’ bedoelen we dat de exploitatiekosten binnen redelijke termijn sluitend moet zijn. Per kerk bekijken we hoe dat kan worden geregeld. We zoeken eerst naar vaste huurders, daarna naar andere mogelijkheden zoals tijdelijke huurders, exposities, rouw- en trouwdiensten. Verder zijn de kerkgebouwen meestal ook geschikt (te maken) voor muzikale evenementen. Als we dat allemaal hebben onderzocht, wordt gekeken of we Vrienden in de omgeving van het kerkgebouw
De kerk is toe aan een grondige restau ratie en moet deels anders ingericht worden om een goede exploitatie op werkdagen mogelijk te maken. De PGtW bleek gelukkig bereid om een deel van de daaraan verbonden kosten voor haar rekening te nemen. Om tot overeenstemming te komen zijn wederzijds voorwaarden gesteld, die zijn vastgelegd in de overdrachtsakte die op 25 augustus in een feeste lijke bijeenkomst is gepasseerd. Vermeldenswaard is nog dat de PGtW het kerkgebouw op zondag en een aantal doordeweekse dagdelen blijft gebruiken. Voor de uitvoering van de voorgenomen activiteiten heeft de SOGK een stichting in het leven geroepen waaraan de exploitatie van de kerk wordt opgedragen. Met de overname van de Grote Kerk van Wageningen
Hengelo
Drempt
kunnen interesseren om financieel mee te helpen het gebouw in stand te houden. Daar waar tekorten blijven, zoeken we naar subsidiemogelijkheden van derde partijen. Al met al
(inclusief het prachtige Flentroporgel) heeft de SOGK opnieuw een rijksmonument verworven van grote cultuurhistorische waarde, waarvan zij hoopt dat dit nog lang zal blijven voortbestaan.
Geef uw e-mailadres door! Wilt u ook graag op de hoogte blijven van wat er speelt binnen de SOGK? Geef dan uw e-mailadres door aan onze administratie via info@oudegeldersekerken. nl. Op die manier kunnen we u tussentijds digitaal op de hoogte brengen van nieuws over de stichting.
Kerk-Avezaath
Batenburg
een heel proces dat moet leiden naar, op termijn, een sluitende exploitatie. De overname van de Grote Kerk in Wageningen is een mooi voorbeeld van een zorgvuldig doorlopen proces.
Kerkgebouwen zijn meestal geschikt (te maken) voor concerten. Foto: Gijs Besseling
Venster, 2017, nummer 3 — 5
Overdracht Grote Kerk van Wageningen Op 25 augustus jongstleden is de Grote Kerk in Wageningen door de Protestantse Gemeente te Wageningen (PGtW) in eigendom overgedragen aan de SOGK. Al in de zomer van 2014 zijn de eerste gesprekken gevoerd tussen de PGtW en de SOGK. Daarna hebben onderhandelingen plaats gevonden tussen de kerkrentmeesters en een delegatie van de SOGK. Van beide zijden is onderstreept dat deze gesprekken in een voortreffelijke open sfeer en met veel inzet zijn gevoerd. De gezamenlijke conclusie daarvan was, dat het mogelijk moet zijn om na verloop van tijd de kerk zodanig te exploiteren dat de opbrengsten en de kosten in evenwicht zullen zijn. Dit werd mede onderbouwd aan de hand van een haalbaarheidsonderzoek.
Excursie
Karel Emmens, Jean Gardeniers en Frits van Lochem
Najaarsexcursie naar kerken en kapellen in Nijmegen Tijdens de excursie op zaterdag 30 september a.s. bezoeken we een kleine selectie uit de nog steeds vele kerken en kapellen in Nijmegen. Als oudste de zogenaamde Barbarossa-ruïne en de Nicolaaskapel, als latere de Glashuiskapel en de Mariënburgkapel. De Molenstraatkerk is een neogotische, in de oorlog deels verwoeste en daarna weer opgebouwde kerk. Ter afsluiting van de dag bezoeken we, als letterlijk en figuurlijk hoogtepunt, de Stevenskerk. De lunch zullen we gebruiken in de herbouwde, van oorsprong vijftiende-eeuwse Commanderie van Sint-Jan. De schilderachtige Barbarossa-ruïne is het restant van een keizerlijke palts met een romaanse tufstenen absis met rondbogen, spaarvelden en lisenen. Het Valkhofpark is eind achttiende eeuw ontworpen door J.D. Zocher, maar in de negentiende eeuw enkele malen naar de toenmalige smaak gewijzigd. Nu zijn er zelfs plannen om de donjon te herbouwen.
Drie kapellen De Nicolaaskapel is een interessante centraalbouw die stamt uit het begin van de elfde eeuw, met een achtzijdige kern en een zestienzijdige lagere omgang. De oudste delen zijn van tufsteen. De bakstenen delen zijn van rond 1400. De naam van de Glashuiskapel dateert van rond 1600, toen het van oorsprong rond 1400 gestichte St.-Jacobsgasthuis als glasblazerij werd gebruikt. Van het gasthuis is alleen de kapel nog over. De Mariënburgkapel is gebouwd rond 1430 en was onderdeel van een augustinessenklooster, dat aan de zuidgevel op de kapel aansloot. De kloostergebouwen zijn gesloopt. Alleen de kapel, met kruisribgewelven en een nonnengalerij, is nog over.
Petrus Canisiuskerk of de Molenstraatkerk.
Venster, 2017, nummer 3 — 6
Foto: Jan Dekkers
Glashuiskapel of St.-Jacobskapel. Foto: Petrus Canisiuskerk of de Molenstraatkerk.
Stichting Vrienden van de St.-Jacobskapel
Molenstraatkerk Al in de veertiende eeuw kende deze plek een religieuze functie. De kern van het huidige gebouw is een neo gotische kerk van architect N. Molenaar uit 1894, de Ignatiuskerk. De parochie wordt immers bediend door jezuïeten. In 1925, na de heiligverklaring van de Nijmegenaar Petrus Canisius, kreeg de kerk zijn naam. Bij het bombardement op Nijmegen in 1944 is een groot deel van de kerk verwoest. Alleen het koor en het transept bleven behouden. In 1958 is hieraan een nieuwe kerk gebouwd naar ontwerp van architect A. Siebers. Aan de straatkant heeft de kerk een opvallende zuilengalerij en een hoge klokkentoren. Stevenskerk: midden in de stad Tot 1254 stond de voorganger van de Stevenskerk bij het Valkhof, maar moest daar wijken vanwege moderniseringen aan de burcht. Het nieuwe kerkgebouw kreeg een plaats midden in de stad. Omstreeks 1310 was de eerste bouwfase voltooid. In het middenschip en de toren kunnen we nog belangrijke delen van deze basilicale kerk terugvinden. Hoewel de kruisvormige pijlers en de knopkapitelen nog een laatromaanse indruk wekken, blijkt uit de opzet en andere details dat het toch al een gotische kerk moet zijn geweest. Al snel was er behoefte aan meer ruimte. Rond 1350 verrees daarom aan de oostzijde een groots eenbeukig koor, met dezelfde grootte als het hui-
dige middenkoor. Tussen dit koor en het oude schip kwam bovendien een dwarsschip tot stand, waardoor de kerk de vorm van een kruisbasiliek kreeg. Op enkele funderingen en kleine restanten boven de gewelven na, is er niets meer van deze bouwfase over. Stevenskerk: driebeukige aanleg Voor de volgende bouwfase, die rond
Stevenskerk. Foto: Karel Emmens
Nicolaaskapel. Foto: Valkhofvereniging
1400 plaatsvond, kwamen in de plaats van de oude, smalle en lage zijbeuken van het schip de huidige brede en hoge zijbeuken: een hallenkerk. Van het representatieve ingangsportaal zijn belangrijke resten bewaard. Het meest imposant is de nieuwe koorpartij, die tussen circa 1400 en 1456 verrees. Eerst werd om het oude koor heen een omgang met straalkapellen aangelegd,
waarna in de plaats van de koormuren pijlers en scheibogen verrezen. Uiterst zeldzaam zijn de tweezijdig gesloten straalkapellen. Deze bouwfase bleef onvoltooid; de lichtbeuk die tot de plannen had behoord, werd nooit gerealiseerd. Tot slot kwam van circa 1495 tot 1565 het nieuwe driebeukige dwarsschip tot stand. Hiervoor zijn het oude dwarsschip en delen van het schip gesloopt. Ondanks de lange bouwperiode is dit bouwdeel evenmin voltooid. Ook hier had een lichtbeuk op de middenbeuk moeten komen. Desondanks behoort dit imposante dwarsschip tot de weinige aan stadskerken die een driebeukige aanleg kennen. Bovendien is het voorzien van een zeer rijke gedecoreerde natuurstenen afwerking. De kerk heeft laatmiddeleeuwse muurschilderingen en beeldhouwwerk uit dezelfde tijd. De inrichting wordt nu vooral bepaald door stukken die na de reformatie zijn geplaatst, zoals de houten preekstoel en tochtportalen uit de zeventiende eeuw en het orgel uit de achttiende eeuw.
Venster, 2017, nummer 3 — 7
Mariënburgkapel. Foto: Wil Gipman
Interview
Karlijn van Onzenoort
Gregoriaanse gezangen uit Zutphen
Venster, 2017, nummer 3 — 8
Dit najaar verschijnt de cd ‘Sacrosancta Walburgis’: gregoriaanse gezangen, uitgevoerd door het Belgische ensemble Psallentes. Normaal gesproken schenken we in Venster geen aandacht aan muziek – laat staan aan cd’s. Deze keer vormt daarop een uitzondering. Dat heeft alles te maken met de herkomst van de gezangen. Het vijftiende-eeuwse manuscript waarin ze zijn opgetekend, is oorspronkelijk afkomstig uit de Walburgiskerk in Zutphen.
Hemels gezang – zo wordt gregoriaanse muziek vaak getypeerd. De muziek bestaat uit een zwevende, melodische lijn, die in een golvende beweging stijgt en daalt. Sommigen noemen dat een beetje saai, vanwege de eenstemmigheid en het ontbreken van begeleiding. Ook het Latijn en de associatie met de liturgie helpen het gregoriaans niet aan populariteit. Maar de Vlaming Hendrik Vanden Abeele, onderzoeker aan de universiteit van Leuven, is er juist door gegrepen. In 2000 richtte hij Psallentes op: een
professioneel ensemble dat gregoriaanse muziek zingt. ‘Ik beschouw het als een missie om in oude manuscripten op zoek te gaan naar interessant muzikaal materiaal.’
Hendrik Vanden Abeele, dirigent van het
Fragment uit het Walburgis-gebedenboek uit Zutphen. Op de 5e notenregel staat: Sancta Walburgis
Vlaamse ensemble Psallentes (‘de zingenden’).
Gemma virginum nitidissima, vertaling: Heilige Walburga, allermooiste parel der maagden. Foto:
Foto: Tim Theo Deceuninck
Regionaal Archief Zutphen, Gerrit-Jan van Wijk
Officie voor Walburga Het manuscript uit Zutphen is geen eigen vondst van Vanden Abeele; hij werd erop geattendeerd door een collega-musicoloog. Zij ontdekte daarin het gregoriaanse getijdengebed voor de heilige Walburga. Een getijdengebed (officie) is een verzameling gezangen
waarmee acht keer per vierentwintig uur de getijden (korte diensten met zang) opgeluisterd konden worden: de eerste vespers (aan de vooravond), de completen (dagsluiting), de metten (nachtdienst), de lauden (ochtenddienst), de kleine uurtjes overdag (priem, terts, sext en noon) en de tweede vespers. Het was gebruikelijk dat voor belangrijke heiligen een eigen officie werd gecomponeerd. Zo ook voor Walburga, de patroonheilige van de Zutphense kerk.
Eigen interpretatie In het vijftiende-eeuwse getijdengebed heeft de samensteller (vermoedelijk een priester of kloosterling) oude en nieuwere gezangen over de heilige Walburga bijeengebracht. Het is geschreven in een zogenaamde hoefnagelnotatie. Zwarte noten, die lijken op hoefnagels, staan in verschillende gedaantes en combinaties op vier zwarte lijntjes. Elke notenbalk heeft twee sleutels (c en f). ‘Er bestaat veel onduidelijkheid over hoe deze muziek in het verleden is uitgevoerd’, vervolgt Vanden Abeele. ‘De toonhoogte staat genoteerd, en het is duidelijk welke noten bij welke lettergreep horen, maar verder zijn er geen instructies. Niet over het stemgebruik, niet over de bezetting, niet over het tempo, niet over het karakter, niet over het ritme. Dat biedt ruimte voor eigen interpretatie.’
Voor de uitvoering van de gregoriaanse Walburgis-gezangen koos Vanden Abeele voor de vrouwenstemmen van Psallentes. Foto: Marcel Van Coilie
Databank van oude muziek Hendrik Vanden Abeele (1966) is pianist, zanger, voordrachthouder en onderzoeker. Hij doceerde aan conservatoria in Leuven, Rotterdam en Den Haag. Aan de universiteit in Leiden promoveerde hij op de uitvoeringspraktijk van het laatmiddeleeuws gregoriaans. Van 2000 tot 2005 was hij bariton bij het Vlaams Radio Koor. Momenteel werkt hij als onderzoeker aan de Alamire Foundation: het internationale studiecentrum voor de muziek van de Lage Landen, verbonden aan de Leuvense universiteit. Vanuit die functie is hij nauw betrokken bij de ontwikkeling van de databank
van oude muziek. De Integrated Database for Early Music (IDEM) bestaat uit digitale beelden van handschriften en gedrukte boeken waarin composities van vóór 1600 zijn overgeleverd. Voor het fotograferen wordt gebruikgemaakt van het Alamire Digital Lab: een mobiele opstelling waarmee de bronnen kunnen worden gedigitaliseerd op de plaats waar ze worden bewaard. Vervolgens worden de foto’s en bestanden op de website www.idemdatabase.org geplaatst. Inmiddels zijn daar al manuscripten in te zien van bibliotheken uit o.a. Brussel, Oxford, Jena en Halifax.
Venster, 2017, nummer 3 — 9
Zeven vrouwenstemmen Waar en wanneer deze gezangen over Walburga ten gehore werden gebracht, kan Vanden Abeele niet met zekerheid zeggen. ‘Een deel ervan is in geen enkele andere bron te vinden en is dus vermoedelijk alleen in Zutphen gezongen. Andere onderdelen zijn ouder en waarschijnlijk ook op andere plekken bekend.’ Het officie zal sowieso op 25 februari, de naamdag van deze heilige, her en der zijn ingezet, denkt de Vlaming. ‘En omdat ze patroon heilige was van de kerk in Zutphen, kunnen we aannemen dat het Walburgis-officie daar vaker geklonken heeft.’ Overigens waren de zangers destijds alleen mannen, namelijk priesters, aangevuld met koorknapen. Maar vanwege de vrouwelijke hoofdpersoon Walburga heeft Vanden Abeele voor deze uitvoering gekozen voor zeven vrouwenstemmen. Dat klinkt nog hemelser.
De Grote of Johannes-de-Doperkerk in Wageningen Kees Gast en Jean Gardeniers
Twee keer werd de Grote Kerk in Wageningen vernield in de Tweede Wereldoorlog, de eerste keer door beschietingen, de tweede keer doordat de toren werd opgeblazen. Maar elke keer werd de kerk herbouwd. De laatste restauratie vond plaats in 1978. Op 25 augustus jongstleden is de Grote Kerk op de Markt in Wageningen overgedragen aan de SOGK.
Toen Wageningen in 1263 stadsrechten kreeg, hoorden de inwoners nog bij een bestaande parochie, met een kerk op de Westberg. Met de bouw van een nieuw godshuis in de jonge stad raakte voor hen die kerk op de berg zijn functie als parochiecentrum kwijt. De nieuwe kerk was in 1288 al voltooid, want in dat jaar kregen Willem, proost van de SintJanskerk te Utrecht, en zijn opvolgers het collatierecht (het recht om de pastoor te benoemen) van de nieuwe kerk.
Venster, 2017, nummer 3 — 10
De middeleeuwen De nieuwe kerk was, net als het kerkje op de Westberg, gewijd aan Johannes de Doper. Het was vermoedelijk een tufstenen romaanse kerk van bescheiden omvang. De eerste ingrepen aan het gebouw vonden pas halverwege de vijftiende eeuw plaats, met het vervangen van de smalle romaanse noorderzijbeuk door een hogere en bredere gotische zijbeuk in baksteen. Waarschijnlijk zijn omstreeks dezelfde tijd ook het middenschip en de toren verhoogd. De grootste verandering onderging de kerk in 1517 toen de romaanse absis of koorsluiting werd afgebroken. In plaats daarvan werd aan het schip een hoge dwarsbeuk toegevoegd met een verhoogd koor. Alleen de zuidbeuk en de toren behielden na deze verbouwingen nog hun oorspronkelijke romaanse kenmerken. Zo ontstond een kerk met een romaanse toren met daartegenaan een gotisch laag midden schip en het hoge oostelijk deel van de dwarsbeuk en het koor.
De inrichting van de kerk In de eerste helft van de zestiende eeuw telde de kerk elf altaren, buiten het hoofdaltaar. Aan ieder altaar was een vicarie verbonden om te voorzien in het levensonderhoud van de dienstdoende priester die daar dagelijks de mis las. Eén van de elf vicarieën werd in 1521 aan de kerk geschonken om een altaar ter ere van Sint-Antonius te bekostigen. In de kerk stonden toen ook een sacramentshuis en een doksaal. De kerk bezat ook een orgel, want met Pasen, staat in een tekst, moest het worden bespeeld. Behalve enkele grafmonumenten was in de kerk ook een (verbeelding van het) Heilig Graf te vinden. Het enige nog bewaard gebleven grafmonument is een zandstenen epitaaf dat aan een wand hing. Het reliëf stelt een zogenoemde ‘genadestoel’ voor: de Heilige Drievuldigheid waarbij God de vader, gehuld in koormantel, het lichaam van Christus op schoot heeft. Engelen ter weerszijden houden de slippen van de mantel vast en bovenin zweeft de Heilige Geest in de vorm van een duif. Op de voorgrond knielen de stichter en zijn familie, de Wageningse familie Ros. Het is omstreeks 1540 gemaakt en wordt tegenwoordig toegeschreven aan Arnt van Tricht. Het is waarschijnlijk verwijderd bij een grote verbouwing in 1861 en bevindt zich nu in de collectie van het Rijksmuseum te Amsterdam. Ook is ten minste één gebrandschilderd raam aanwezig geweest, want in 1558 werd Jan Geddesen, wegens ernstige misdragingen binnen de kerkmuren, veroordeeld om een gelaese venster in die Groete
Venster, 2017, nummer 3 — 11
De westzijde van de Grote Kerk in Wageningen. Foto: Ton Rothengatter, 2017
Het dwarsschip en het noordportaal van de kerk. Foto: Ton Rothengatter,
Het noordportaal en de toren vóór 1940. Foto: Gemeentearchief
2017
Wageningen
De zuidzijde van de Grote Kerk in Wageningen. Foto: Carel van Gestel,
Het interieur voor 1940, gezien naar het koor. Foto: Gemeentearchief
2017
Wageningen
Kercke tot Waeg te laten maken met vermelding van zijn misdaad. Maar dat was al na de reformatie.
eigenaar de doopvont aan het Rijksmuseum te Amsterdam, dat hem in 1964 aan de Stevenskerk in Nijmegen uitleende. Inmiddels is de doopvont weer in Wageningen terug en wacht hij op herplaatsing in de kerk.
Venster, 2017, nummer 3 — 12
De reformatie De reformatie begon in Wageningen in feite op 14 september 1578 toen Wilhem van Varick, vermoedelijk een Wageninger van geboorte, als predikant in Wageningen arriveerde. In het najaar van 1578 werd de kerk geplunderd, wat de Wageningse Beeldenstorm genoemd kan worden. Daarbij werden de stadssecreetkist en nog een aantal andere kisten met stedelijke en vermoedelijk ook kerkelijke documenten opengebroken. De inhoud, waaronder het originele stadsprivilege van 1263, raakte verloren. Ook de epitaaf van de familie Ros liep schade op en het Heilig Graf moet vernield zijn; dat laatste is af te leiden uit het schepenprotocol van 18 mei 1619 waarin gewag gemaakt wordt van een graf in de kerk bij die plaetse daer ’t Heillige Grafft te staan placht. Misschien is toen ook de romaanse stenen doopvont verdwenen die in 1852 in een tuin is teruggevonden. In 1903 verkocht de
De kansel en het orgel Van de eerste kansel die na de reformatie is gebruikt, is niets bekend. Een tweede kansel, vermoedelijk uit de tweede helft van de zeventiende eeuw, werd in 1761 verkocht aan Assueer Jan Torck, heer van Rosendael, die hem aan de Lunterse kerk schonk. Wageningen had inmiddels in 1743 een andere kansel gekregen van de echtgenote van burgemeester Lubbert Adolf Torck, de oom en erflater van de eerdergenoemde Assueer Jan Torck. Een nieuw orgel werd in 1804 geplaatst onder de boog op de scheiding van het zuidelijk transept en het schip, boven de preekstoel. Die situatie bleef zo tot de verwoesting van de kerk in de eerste oorlogsdagen van mei 1940.
Het koor met de kansel en de moderne doopvont. Foto: Carel van
Het schip en het koor van de kerk. Foto: Carel van Gestel, 2017
Gestel, 2017
Het viel de kerkvoogdij moeilijk om het kerkgebouw goed te onderhouden. In maart 1858 stelde president-kerkvoogd, J. Knel, tevens burgemeester van Wageningen, voor om de pas aangestelde gemeentearchitect A. van der Steur tot opzichter van de kerkelijke gebouwen te benoemen. De volgende maand al presenteerde Van der Steur een plan tot verbetering van de consistoriekamer. De kerkvoogdij liet het plan even liggen en vroeg Van der Steur om een rapport over de bouwkundige toestand van de kerk op te stellen. Toen Van der Steur echter naar Zaltbommel vertrok om daar een functie als gemeentearchitect te vervullen, wilde de kerkvoogdij een prijsvraag voor de restauratie uitschrijven, maar de president-kerkvoogd gaf de opdracht voor de verbouwing van de kerk aan de bevriende Arnhemse architect L.H. Eberson. Door de sterke voorkeur van Eberson voor de neogotiek, gingen delen van de kerk voorgoed verloren, terwijl andere delen grote veranderingen ondergingen. De toren werd iets
verhoogd en voorzien van een andere bekroning van een type dat in Gelderland ongebruikelijk is. De deuren van het noorderportaal kregen geprofileerde omlijstingen, bekroond met kruisbloemen. De pinakels aan dit portaal liet Eberson in neogotische stijl veranderen, terwijl langs de schuin oplopende dakranden boogfriezen werden aangebracht. De tufstenen, nog romaanse gevel van de zuidelijke zijbeuk moest plaatsmaken voor een bakstenen muur met spitsboogramen met gietijzeren traceringen. De vensters in de dwarsbeuken en in het noorderportaal kregen traceringen met rozetten.
Twintigste eeuw en verwoesting in 1940 Lokaal oogstte Ebersons verbouwing van de Grote Kerk lof, maar naarmate de neostijlen in de twintigste eeuw in diskrediet raakten, groeide de kritiek. Toen de toren in 1932 ernstige tekenen van verval ging vertonen, was dat een goede aanleiding om een plan te maken voor herstel van de torenspits in zijn oude vorm. Na enkele jaren vertraging – het was crisistijd – was er genoeg geld om met de restau-
Venster, 2017, nummer 3 — 13
Negentiende eeuw
Het schip van de kerk heeft een houten tongewelf. Foto: Carel van
Venster, 2017, nummer 3 — 14
Gestel, 2017
Epitaaf met Heilige Drievuldigheid, in zandsteen vervaardigd door Arnt
De aanzetten van de vroegere gewelven in het schip zijn nog zichtbaar.
van Tricht, omstreeks 1540. Foto: Rijksmuseum, Amsterdam
Foto: Carel van Gestel, 2017
ratie te beginnen. Het werk aan de toren was zo goed als klaar, toen de inval van de Duitsers op 10 mei 1940 voor het stadscentrum van Wageningen rampzalige gevolgen had. De stad lag in de vuurlinie van de Nederlandse artillerie op de Grebbeberg die de kerk en de omliggende bebouwing vernielde (de bevolking was in een goed voorbereide evacua tie op rijnaken geëvacueerd). Restauratiearchitect ir. A.J. van der Steur (!) beschreef de toestand van de kerk na de verwoesting als volgt: ‘Alleen de muren (stonden) nog overeind. De gewelven waren ingestort (….). De gehele kap en de torenspits, benevens de gehele inventaris van het gebouw waren totaal verbrand zonder een spoor achter te laten. In de gehele ruïne bevond zich slechts één stuk hout in de vorm van een halfverkoolde kozijnstijl ter lengte van 1.50 m. (…).’ De op de Monumentenlijst voorkomende voorwerpen zijn bij de verwoesting verloren gegaan, namelijk Doophek, Heerenbank, orgel, twee stenen met opschrift in het koor, grafstenen, psalmbord en wijzerplaat met bellen. Er viel veel puin te ruimen. Van de graf-
stenen was wellicht een deel te redden geweest, maar ook zij verdwenen op een enorme hoop puin en kwamen later terecht op een braakliggend terrein nabij een tankval.
Restauratie in oorlogstijd De kerkvoogdij opteerde voor algehele nieuwbouw van de verwoeste kerk. Het gemeentebestuur voelde echter veel meer voor restauratie met rijkssubsidie. Toen de steun van de Dienst Monumentenzorg en de goedkeuring van de Gemachtigde voor de Wederopbouw waren verkregen, volgde al in 1941 de aanbesteding. Ir. A.J. van der Steur en G.H. Kleinhout uit Amsterdam ontwierpen het herbouw plan. Zo veel mogelijk moesten nog bruikbare stenen worden gebruikt. Dat waren niet alleen stenen van het puin van de kerk zelf, maar ook van andere gebouwen uit het stadscentrum die ernstig beschadigd waren en niet meer werden herbouwd. Een deel van het bouwmateriaal kwam zelfs van gebouwen die niet onherstelbaar vernield waren, maar desondanks voor nieuwbouw moesten wijken, omdat
Een colonnet met een figuratieve draagsteen en een bladkapiteel. Foto:
2017
Carel van Gestel, 2017
dit om stedenbouwkundige redenen zo was vastgelegd in het Wederopbouwplan 1940 voor Wageningen. Bij het opstellen van hun restauratieplan hebben de architecten afstand genomen van de wijzigingen van Eberson in 1861. Zij hebben echter niet teruggegrepen op de architectuur daarvóór, maar hebben kennelijk een middeleeuwse gotische kerk willen bouwen die paste bij de Delftse Schoolstijl van de huizen eromheen. Alleen de toren behield zijn romaanse karakter en werd geheel in tufsteen opgetrokken, met het type spits van kort vóór de oorlog. De vensters van de kerk kregen hun zandstenen traceringen van vóór 1861 terug. Volgens de ontwerptekening moesten deze in flamboyante gotische stijl gemaakt worden. In werkelijkheid zijn er eenvoudige traceringen aangebracht. De gevel van de zuidbeuk kreeg drie hoge vensters in drie puntgevels. Alle nog aanwezige grafkelders in de kerk werden volgestort met grond, waarna de kerkvloer over het gehele oppervlak op één niveau werd gebracht. Daarmee verdween de verhoogde vloer in het koor. Enkele niet-gebroken zerken kregen een
plaats in de nieuwe vloer. Als dakbedekking kozen de architecten voor pannen en niet voor leien. De ingestorte stenen kruisgewelven van het schip werden vervangen door een houten tongewelf, maar de aanzetten van de vroegere gewelven bleven aanwezig. Verder werd in elke dwarsbeuk een galerij met zitplaatsen aangebracht. Het nieuwe Flentrop-orgel kreeg een plaats op een nieuwe galerij tegen de westwand van het schip. De kansel kwam aan de vieringpijler op de grens van de noordelijke dwarsbeuk en het koor. Waar de kerk vóór 1940 stond ingeklemd tussen oude huizen, stond hij in 1943 op een ruim plein, dat overeenkomstig het Wederopbouwplan is gecreëerd.
Vernielingen in 1945 Eind 1943 werd de kerk weer in gebruik genomen, maar op 15 april 1945 bliezen de Duitsers de toren op. De torenspits kwam op straat terecht, het westelijk deel van het schip werd opnieuw zwaar beschadigd en ook het nieuwe orgel, dat nog maar een half jaar tevoren was ingespeeld, leed
Venster, 2017, nummer 3 — 15
In de dwarsbeuken zijn galerijen aangebracht. Foto: Carel van Gestel,
De huidige plattegrond van de kerk.
nherstelbare schade. Na het wegruimen van het puin liet o de kerkvoogdij een aantal noodherstellingen verrichten en twee muren optrekken die het schip en de noordbeuk aan de westzijde afsloten. Zodoende konden de diensten na enige tijd weer in de Grote Kerk worden gehouden.
Een sobere, serene ruimte
Venster, 2017, nummer 3 — 16
Na de oorlog waren het gemeentebestuur en de kerkvoogdij pas in 1952 in staat de toren en de kerk te restaureren. De opdracht ervoor ging opnieuw naar de architecten ir. A.J. van der Steur en G.H. Kleinhout. Hun ontwerp was gebaseerd op de kerk, zoals zij die in 1941–1943 hadden vormgegeven. Met het herstel van de toren gingen zij rigoureuzer te werk. Het werd een betonskelet. Onderaan bestaat de bekleding uit tufsteen, waarbij ook nog bruikbaar oud materiaal is verwerkt. Daarboven is industriële baksteen gebruikt, slechts versierd door een simpele indeling in lisenen en spaarvelden en één spitsboogfries. Op 4 juni 1954 vond de oplevering plaats en een jaar later droeg de firma Flentrop een nieuw orgel over aan de kerk. Naar aanleiding van scheurvorming en vochtwerking vond in 1978 een restauratie plaats. In een van de koorvensters is een gebrandschilderd Herdenkingsraam 1940–1945 aangebracht van de hand van de glazenier jhr. O.E.C.M.I. van Nispen tot Pannerden. Het is tot stand gekomen ter herdenking van veertig jaar bevrijding. Het raam is op 5 mei 1987 onthuld door koningin Beatrix.
Over de auteurs Kees Gast was tot 2005 gemeentearchivaris van Wageningen. Ter gelegenheid van de Open Monumentendag 2005 schreef hij, samen met Maarten van den Wijngaart, het boek 750 jaar kerkenbouw in Wageningen. Een hoofdstuk daarin is gewijd aan
Het venster waarmee de bevrijding wordt herdacht. Foto: Carel van
de Grote of Johannes-de-Doperkerk. Jean Gardeniers, o.a. voorzitter van de Raad van
Gestel, 2017
Advies van de SOGK, bewerkte dit hoofdstuk tot bovenstaand artikel.
Kerk&werk
Tekst en foto’s: Carel van Gestel
Gezelligheid, daar gaat het om jaar vergezeld van beschuit met verse aardbeien. Ja, daar komen de mannen wel op af! Later in het jaar zorgt ze voor zelfgemaakte appeltaart. Het geheim hiervan? ‘Goede producten natuurlijk, maar het is vooral de liefde die je erin stopt!’ Riet komt uit een agrarische familie en als boerin was ze zich goed bewust van haar zorgtaak. En dat is zo gebleven, ook toen ze elf jaar geleden het boeren
leven vaarwel zegde. De deur staat altijd open, iedereen is welkom, samen alles delen, lief en leed. Voor Riet geldt dat ook in het vrijwilligerswerk, anders haken mensen af. ‘Gezelligheid, daar gaat het om.’ De mannen zijn het er roerend mee eens! In deze rubriek brengen we de werkzaamheden van een vrijwilligersfunctie binnen de SOGK in beeld.
Venster, 2017, nummer 3 — 17
De eeuwenoude Dorpskerk in HoogKeppel is omgeven door een indrukwekkend kerkhof. Oude bomen geven het een statig en parkachtig karakter. Het onderhoud vraagt veel tijd en inzet van de twintig vrijwilligers. Daarbij wordt voor de inwendige mens gezorgd door Riet Berndsen, die tegenover de kerk woont, en die precies weet wat ze nodig hebben. Ze voorziet ze op tijd van lekker pittige koffie, in het voor-
De Remigiuskerk in Steenderen van binnen bekeken Marco Blokhuis
Venster, 2017, nummer 3 — 18
Wie de monumentale kerk van Steenderen binnengaat, kan niet vermoeden dat veel onderdelen zich nog maar relatief kort in het gebouw bevinden. De Tachtigjarige Oorlog en de zuiveringen van de reformatie zullen destijds hun sporen achtergelaten hebben. Een oude ijzeren kanonskogel, waarschijnlijk gevonden bij graafwerkzaamheden in of buiten de kerk, houdt mogelijk verband met deze roerige periode. Maar natuurgeweld en brand in 1782 en een goedbedoelde restauratie in de jaren 1966-1970 zorgden ervoor dat van het oude meubilair in de kerk vrijwel niets overbleef.
De oudste voorwerpen De ligging van het koor, gericht op het oosten, maakt duidelijk dat de kerk dateert van vóór de reformatie. Uit de katholieke periode zijn er verder geen voorwerpen bekend, afgezien van de niet nauwkeurig te dateren kanonskogel en een kleine nis in de muur rechts in de koorsluiting. Mogelijk gaat het hier om een piscina-nis: de plaats van de handwassing door de priester na de consecratie en voor het wassen van het vaatwerk. Het oudste voorwerp in de kerk lijkt de luidklok in de toren die het jaartal 1635 draagt. Op de bovenrand staat te lezen: Henrick ter Horst heft mi gegoten in de stadt Deventer, tot eeren Jesu Christi, Verbreiding des H. Evangeli, voor die kerkcke van Steinre. Anno 1635. Verder zijn de namen van de kerkmeesters van die tijd vermeld, vergezeld van een typisch protestantse tekst uit Jesaja 2, vers 3. Bij nader inzien blijkt de klok toch van recentere datum. De klok werd na de Tweede Wereldoorlog Hergoten door A.H. Van Bergen te Heiligerlee / J.W. Koek te Midwolda zoals middenop staat te lezen en waardoor van geschiedvervalsing geen sprake kan zijn.
Maar waarom kreeg de Remigiuskerk een nieuwe klok? De luidklok had de brand van 1782 overleefd en werd ondanks een deuk en een scheur, in 1784 weer in de toren gehangen. In de Tweede Wereldoorlog kreeg de klok een beschermde status met als registratienummer 3-M-51 (M=monumentaal). De Remigiuskerk raakte dan ook zijn klok niet kwijt aan de klokkenvordering en overleefde zo twee rampen. Maar niet de restauratie van 1966–1970. Een scheur in de klok, een nieuwe of de al bestaande, bleek niet te stoppen. In 1966 was verder luiden echter te gevaarlijk en om te voorkomen dat de klok in stukken naar beneden zou komen, werd besloten om deze te hergieten. De nieuwe klok werd in 1967 samen met de toren overgedragen aan de kerkvoogdij. Avondmaalsbekers en bijbel De oudste voorwerpen die verband houden met het protestantse gebruik van de kerk, zijn twee kleine (h. 12 cm) en eenvoudige, onversierde zilveren avondmaalsbekers. De ene werd gemaakt in 1662 en de andere in 1665 door de Zutphense zilversmid, Claes Luessinck (geb. 1605, werkzaam
1631–1683), niet te verwarren met zijn zoon Nicolaes Luessinck (geb. 1636, werkzaam 1667–1721). Aan onderzijde van de oudste beker bevindt zich een schenkingstekst: wolter hermsen, anniken hansen, sijn huvsvrovw, vereeren / desen beecker, in die steendersche kerkcke. Een dergelijke schenkingstekst vertelt iets over de herkomst en de betrokkenheid van mensen bij de kerkelijke gemeenschap. Blijkbaar was één beker niet voldoende want drie jaar later werd een identieke beker vervaardigd, waarschijnlijk in opdracht van de kerkmeesters. Van het echtpaar dat de beker schonk, is verder weinig bekend. Misschien lagen hun grafstenen in de kerk, maar die zijn waarschijnlijk allemaal vernield na het instorten van het gewelf in 1782; alleen een paar brokstukken zijn nog over. Ook later zijn zilveren voorwerpen aan de kerk geschonken die door de aangebrachte gegraveerde teksten een inkijkje geven in het gemeenteleven. Hiertoe behoren twee zilveren presenteer blaadjes voor bij het avondmaal, gelegateerd door ds. C. Clant in 1884. Ook een statenbijbel in de Remigiuskerk is verbonden met deze predikant. In 1879 was ds. Clant
Onderzijde van de avondmaalsbeker uit 1662 met schenkingstekst en het wapenschild met huismerken waarin de initialen van het echtpaar
Klamp van de statenbijbel met gravering: Geschenk van C. Clant / 11 augustus 1879. Foto: Museum Catharijneconvent
Venster, 2017, nummer 3 — 19
Hermsen-Hansen is verwerkt. Foto: Museum Catharijneconvent
Harpspelende koning David, gepolychromeerd hout, ca. 1807. Foto:
Venster, 2017, nummer 3 — 20
Museum Catharijneconvent
de Remigiuskerk in Steenderen. Foto: Carel van Gestel, 2010
De preekstoel in Steenderen. Foto: Museum Catharijneconvent, 2015
Beeld van David
De lezenaar uit 1742. Foto: Museum Catharijneconvent, 2015
Een houten beeld van de harpspelende koning David is een opmerkelijk element in een kerk met een kerkorgel dat al wordt bekroond door een lier en twee vazen. Voor koning David is daar eigenlijk geen plek. Waar komt dit beeld vandaan? Nader onderzoek maakt duidelijk dat het huidige Mitterreither-orgel uit 1780 pas na de grote restauratie op 27 november 1971 in Steenderen in gebruik is genomen en afkomstig is uit een kerk in Amsterdam. Voorheen stond er aan de oostzijde in het koor een orgel uit 1863 dat weer de vervanger was van een instrument uit 1807. Op foto’s van het orgel uit 1863 is te zien dat op de hoge middentoren dit beeld van David stond. Het beeld (h. 72 cm) valt echter in het niet bij dat monumentale orgel en het is de vraag of het daarvoor was gemaakt. Mogelijk heeft het al gestaan op het orgel uit 1807 dat te boek staat als een groot huisorgel. Het is een wonder dat dit niet geheel gave beeld de restauratie van de jaren zestig heeft overleefd. Van de oude inrichting bleven slechts enkele onderdelen bewaard, waaronder deze David en de koperen lezenaar aan de preekstoel uit 1742.
Registratie van inventaris
Het kruis uit 2010 en een detail. Foto: Museum Catharijneconvent, 2015
Medewerkers van de afdeling Erfgoed in Kerken en Kloosters van het Museum Catharijneconvent werken al jaren aan het registreren van voorwerpen die zich in kerken bevinden. Onlangs is de inventaris van de Remigiuskerk in Steenderen in kaart gebracht. Dit artikel geeft een impressie van wat er zoal tevoorschijn is gekomen. Voor de registratie werd gebruik gemaakt van het programma ‘Kerkcollectie digitaal’. Het doel van het registreren van de voorwerpen in de kerken is om de beheerders van het kerkgebouw te ondersteunen bij het behoud
Met het verwerven van het orgel uit Amsterdam en de preekstoel met het doophek en doopboog uit Bovenkarspel kreeg de Remigiuskerk een aantal belangrijke oude interieurstukken die nu een wezenlijk onderdeel zijn van de inrichting. Maar ook nieuwe kunstvoorwerpen bevinden zich in de kerk. Onopvallend en tegelijkertijd opvallend is het moderne kruis dat is opge hangen in het koor. Het werd gemaakt door Ruud Kaper in 2010, samen met gedetineerden uit de Kruisberg te Doetinchem. Heel veel kruisdragende handen en mensen zijn samengevoegd tot een groot kruis dat zo symbool staat voor mensen die elkaar de helpende hand bieden. Daarmee is ook dit kruis geheel op zijn plaats in een kerk.
Over de auteur Marco Blokhuis (1956) is werkzaam als erfgoedspecialist bij Museum Catharijne convent in Utrecht. Hij adviseert beheerders van kerkgebouwen over behoud en beheer van het erfgoed. Daarnaast inventariseert en publiceert hij over kerkelijke collecties. Zo schreef hij in Venster van november 2015 al eens over de doopboog van de Remigiuskerk.
en beheer van de collectie die in de loop van eeuwen in het kerk gebouw is gekomen. Het gaat in dit verband om alle objecten van kunst en cultuur. Niet alleen de grote inventarisstukken zoals preekstoelen en orgels worden nauwkeurig bekeken, maar ook beeldhouwwerk aan het gebouw, gedenkstenen, prenten, schilderijen en natuurlijk ook het avondmaalsgerei, vaak van zilver en meestal niet zichtbaar. Plaatselijke Commissies van de SOGK die het erfgoed in hun kerken ook digitaal willen beheren, kunnen contact opnemen met de schrijver via m.blokhuis@catharijneconvent.nl.
Venster, 2017, nummer 3 — 21
vijftien jaar predikant in Steenderen en op 11 augustus dat jaar vierde hij ook zijn veertigjarig ambtsjubileum. Een gegraveerde tekst op een zilveren klamp maakt gewag van de schenking van de bijbel aan de kerk. De op dat moment nieuwe statenbijbel werd uitgegeven door de Nederlandsche Bijbelcompagnie en is vooral door het zilverbeslag een kostbaar bezit. Helaas is de leren band sterk beschadigd en ontbreekt de tweede klamp.
PC stelt zich voor
Verena Demoed
‘Als je ergens bij hoort, wil je ook iets doen’ Kunstkring Het Gelders Eiland organiseert al veertig jaar exposities (met een muzikale opening) en concerten in de kerk van Aerdt. De vrijwilligers die het gebouw beheren na de overname door de SOGK, willen ook andere evenementen gaan organiseren. Wat waren hun drijfveren om deze taak op zich te nemen en zich kandidaat te stellen voor de PC?
Venster, 2017, nummer 3 — 22
Hinno Willems was voorzitter van de kerkenraad en heeft de discussie over de overname vanaf het begin meegemaakt. Toen hem gevraagd werd: ‘Zou je mee willen helpen?’, zei hij meteen ja. ‘Ik vind het ook leuk. Ik realiseerde me later pas waarom. Maar als je ergens bij hoort, wil je ook iets doen.’
Betrokken bij het gebouw Ook Dirk Bolt en Rina van Strien zaten ooit in de kerkenraad en voelen zich nog steeds betrokken bij het gebouw. Rina woonde jaren in Aerdt en had daar een eigen bedrijf in landbouw machines. Hinno: ‘Rina kijkt of we financieel geen gekke dingen doen. Stoni zorgt ervoor dat we aan de wetten en regels voldoen.’ De brandvoorschriften bijvoorbeeld, daar weet ze als voormalig burgemeester van Rijnwaarden alles van. Stoni Scheurer is beeldhouwer en voorzitter van Kunstkring Het Gelders Eiland. In 2002 exposeerde ze zelf voor het laatst in de kerk. ‘Als je met pensioen gaat, vraag je je af: wat ga ik nu eens doen? Bij de kunstkring ligt mijn hart.’
De Plaatselijke Commissie (PC) van de kerk van Aerdt bestaat uit (van links naar rechts): Hinno Willems (voorzitter), Gerrit Berendsen (gebouw- en sleutelbeheerder), Ton Smeenk (hand- en spandiensten, technicus), Rina van Strien (penningmeester), Ron van Hall (verbinding met Aerdtse gemeenschap en schutterij, technicus), Stoni Scheurer (verbinding met Kunstkring Het Gelders Eiland) en Dirk Bolt (secretaris). Foto: Gaby van Hall
Sleutelbeheer en wekelijkse ronde Iemand die ook direct ja zei, is Ton Smeenk. Anderhalf jaar geleden vertrok hij uit West-Nederland om weer hier te gaan wonen. ‘Ik had de stille wens om allerlei leuke activiteiten te ontplooien en dacht: wie het eerst komt, het eerst maalt.’ Dat werd dus de kerk en – duidelijk in het verlengde van de kerk – de Heemkundekring Rijnwaarden en Open Monumentendag. Ook Gerrit Berendsen is lid van de Heemkundekring. Hij woont vlak bij de kerk. Doet daarom het sleutelbeheer en maakt een wekelijkse ronde om te kijken of alles in orde is. Iedereen voelt: het is onze kerk Afbraak en woningbouw? Nee, de kerk moest blijven. Dat vond ook Ron van Hall. Hij zit bij Schutterij Eensgezindheid Aerdt en heeft veel contacten onder de inwoners met een rooms-katholieke achtergrond. Het is niet moeilijk om ook hen bij de kerk te betrekken, want iedereen voelt: het is toch onze kerk. De kerk hoort bij het dorp. De Schuttersmis is dit jaar voor het eerst in het Aerdtse kerkgebouw. Een oecumenische dienst die laat zien dat de kerk nu weer echt van alle inwoners is.
In deze rubriek halen we een Plaatselijke Commissie (PC) voor het voetlicht. Een PC beheert het kerkgebouw, zorgt voor het dagelijks onderhoud en regelt goed gebruik en verhuur. Daarnaast treedt de PC lokaal en regionaal op als vertegenwoordiger van de SOGK. Deze keer de vrijwilligers die de dorpskerk in Aerdt beheren.
Agenda
Groenlo: reenactment De Calixtuskerk in Groenlo is meestal een belangrijk onderdeel van de reenactment van de Slag om Grolle. Daarin spelen meer dan 1200 reenactors, afkomstig uit Europa en Amerika, de verovering van Groenlo op de Spanjaarden door Prins Frederik Hendrik in 1627 na. Vrijdag 20 t/m zondag 22 oktober, info via www.slagomgrolle.nl Hoog-Keppel: kooroptreden • Open Monumentendagen, fotoexpositie Landgoederen & Natuur Zaterdag 9 en zondag 10 september, 11.00 uur, vrijwillige bijdrage • Concert door Cappella ad Fluvium Zondag 15 oktober, 15.30 uur, toegang € 10 Info via www.dorpskerkhoogkeppel.nl/ agenda.html Kerk-Avezaath: Torentocht 4e Torentocht, eendaagse wandeltocht die de torens van Buren, Erichem, Kapel-Avezaath, Kerk-Avezaath en Zoelen verbindt. Zie ook pagina 3 van dit nummer.
Reenactment van de Slag om Grolle.
Zaterdag 30 september, start tussen 9.00 en 13.00 uur, € 5, info via Facebook (Wandelevenement Torentocht) en www.wandel.nl, T (06) 1844 1265 of e-mail torentocht@kpnmail.nl Kranenburg: tentoonstelling en meer Expositie over de inwijding van het kerkgebouw (150 jaar geleden) en de zielzorg door de Franciscanen in de regio. Op dinsdag, donderdag en zondag, van 11.00 tot 17.00 uur. Info via www.heiligenbeeldenmuseum.nl Leur: orgelbespelingen • Leurse jaarmarkt, kerk is open voor orgelbespeling en tentoonstelling over middeleeuwse kloosters Zondag 3 september, vanaf 11.00 uur • Open Monumentendag, orgel bespeling Zondag 10 september, 12.00 tot 17.00 uur Vorden: expositie & concerten • Expositie A.M. Gorter (1866-1933), landschapsschilder van oostelijk Nederland Zaterdag 2 september t/m 10 september, 11.00 tot 16.45 uur, op zondagen andere tijden, toegang € 3 • Afsluitend concert Open Monumentendagen Zondag 10 september, 16.00 uur, vrijwillige bijdrage
• Concert door Arte Duo, piano en saxofoon, m.m.v. Henriëtte Feith, sopraan Zondag 17 september, 15.30 uur • Concert door blaaskwintet Furore Zondag 15 oktober, 15.30 uur Info via www.vriendenvandedorpskerkvorden.nl Rijswijk: tentoonstelling & fietstocht Open Monumentendag, Martinuskerk is open voor fototentoonstelling. Ook een fietstocht van Martinuskerk naar Korenmolen De Hoop langs Rijswijkse monumenten Zaterdag 9 september, 10.00 tot 16.00 uur, gratis entree, fietstocht € 5 Info via www.martinuskerk-rijswijk.nl/ evenementen
Kamertje van een franciscaan in de expositie in Kranenburg.
Het koor Cappella ad Fluvium treedt op in Hoog-Keppel.
Venster, 2017, nummer 3 — 23
Etten: concerten • Concert door Njoy, een vrouwenbarbershop- en close-harmonykoor Zondag 8 oktober, 12.00 uur • Concert door Enchante. Zondag 5 november, 12.00 uur Info via oudekerketten.nl
Sluitsteen Terugblik voorjaarsexcursie Een grote groep belangstellenden bezocht in het voorjaar een Âkatholieke kerk en een viertal kerken van de reformatie in de Gelderse Vallei. De kerk uit de zeventiende eeuw in
Renswoude was op deze excursie het vroegste en zeer indrukwekkende voorbeeld van reformatorische kerkenbouw. De beschildering in de koepel trok de blik omhoog, zoals ook de
Tekst en foto’s: Marjan Witteveen
opgang naar de kansel in de dorpskerk in Scherpenzeel. Ook de zeer grote Sionkerk in Scherpenzeel legde in zijn moderne architectuur het accent op het omhoog gaan.
Stichting Oude Gelderse Kerken DeStichtingOudeGelderseKerken (SOGK),diein2014haarveertigjarig bestaanvierde,zetzichactiefinvoor hetbehoudvanhetreligieuserfgoedin deprovincieGelderland.Ombelangstellingvoormonumentalekerkente wekkenenomkerkgebouweninstand tekunnenhoudenstimuleertdeSOGK hetmeervoudiggebruikvanreligieuze gebouwen.Zijdoetditondermeer doorhetuitgevenvaneenkwartaalblad (Venster),hetstimulerenvanbelangstellingvoor(religieus)erfgoedenhet
beschikbaarstellenvaneducatiefmateriaal(lesbrievenvoorbasisonderwijs). DeSOGKiseenneutralestichting enbiedtkerkbesturendehelpende handbijrestauratieenonderhoud. OokdenktdeSOGKmetkerkbesturen meeoveroplossingenalshetgaatom dreigendvervalvanhetkerkgebouw doorgebrekaanfinanciën.Eengoede enpassendeherbestemmingvan eenkerkisvancruciaalbelangvoor eenduurzameinstandhoudingvan
religieuserfgoed.InbijzonderegevallenkanSOGKkerkenineigendom overnemenalsdaarmeeeenbijzonder monumentaalgebouwbehoudenkan wordenvoordetoekomst.Momenteel heeftSOGKtwintigrijksmonumenten ineigendom,waarondervijftienkerkgebouwen,éénsynagoge,éénkapel endrietorens.HetwerkvandeSOGK wordtonderanderemogelijkgemaakt doordeprovincieGelderland,devele trouwedonateursenhendiedestichtingeenwarmharttoedragen.
Foto’s: Carel van Gestel
Steun de SOGK en word Vriend van de Grote Kerk! Door de SOGK financieel te steunen, wordt u Vriend van de Grote Kerk in Wageningen en draagt u bij aan het onderhoud van dit kenmerkende monumentale gebouw. En daarmee aan de instandhouding ervan, ook voor toekomstige generaties.
Voor € 2,25 per maand of € 25,00 per jaar bent u al donateur van de SOGK. U ontvangt dan vier keer per jaar ons tijdschrift Venster en kunt deelnemen aan onze voor- en najaarsexcursie. Via het kaartje op het inlegvel in dit presentexemplaar van Venster kunt u
zich opgeven als nieuwe donateur en aankruisen dat u uw donateursbijdrage wilt laten aanwenden voor de kerk in Wageningen. De antwoordkaart kunt u (in een envelop) zonder postzegel naar ons terugsturen.
Huur de Grote Kerk! Bent u op zoek naar een unieke locatie voor uw bruiloft, congres, lezing, workshop, bedrijfspresentatie of evenement? Wellicht biedt de Grote Kerk in Wageningen precies wat u zoekt. Deze historische en sfeervolle plek kan een
mooi decor zijn voor uw bijeenkomst. Bent u geĂŻnteresseerd in het huren van de Grote Kerk, dan kunt u contact opnemen met Frits Huijbers (Stichting Exploitatie Grote Kerk Wageningen), T (0317) 42 40 58 of per e-mail:
Foto: Carel van Gestel
info@grotekerkwageningen.nl. Of via het Kerkelijk bureau van de Protestantse Gemeente te Wageningen, T (0317) 41 22 06 of per e-mail: protgemwag@gmail.com.