Voorjaarsexcursie naar vijf kerken in de gemeente Wijchen

De voorjaarsexcursie op 3 juni 2023 gaat naar een vijftal kerken in verschillende kernen van de gemeente Wijchen. In hun huidige vorm zijn deze gebouwen het zichtbare resultaat van de gang der geschiedenis, met verwoesting, herbouw, sloop en nieuwbouw. Hun interieurs vertonen een verrassende rijkdom aan elementen en stijlen. Zowel de kerk in Leur als de oude kerk in Batenburg vormen vanaf respectievelijk 1976 en 1978 het oudste bezit van Gelderse Kerken.

Bergharen (PKN)

Van de eerste romaanse kerk rest enkel nog de westmuur. Nadat in de veertiende eeuw oostelijk een gotisch koor was aangebouwd en westelijk een toren, krijgt het gebouw daarna een driebeukig schip met kruisribgewelf dat de toren omsluit. De vroegere aanwezigheid van de in 1826 afgebroken koorpartij is nog goed herkenbaar.

Bij een restauratie rond 1970 krijgt het interieur na afbraak van het negentiende-eeuwse bankenplan het huidige karakter. Behouden gebleven zijn wel de dooptuin en de ouderlingenen diakenbanken uit de late achttiende eeuw.

De kraagstenen hebben laatmiddeleeuwse gebeeldhouwde kopjes. De houten gewelfschotels zijn gemaakt bij de restauratie. Toen is ook een nu in de noordbeuk opgestelde oude altaarsteen gevonden. De preekstoel dateert van 1730-1740. Enkele grafzerken dateren uit de zeventiende eeuw.

Bergharen (r.-k.)

De St. Annakerk wordt in 1894 het derde kerkgebouw op deze plek, als opvolger van een schuurkerk uit 1797 en een neoclassicistische kerk uit 1830.

en foto’s: Jean Gardeniers, Jan Dekkers en Frits van Lochem

Tekst

Het ontwerp is van de Roermondse architect C.J.H. Franssen. Het is een mooi voorbeeld van een neogotische kruisbasiliek, waarbij vooral de forse en landschappelijk prominente vieringtoren opvalt. De westgevel met groot roosvenster doet denken aan die van de Ridderzaal in Den Haag. Franssen laat zich inspireren door de vroege Franse gotiek met een afwisseling van rechthoekige pijlers en ronde zuilen. In de bovenbouw van het schip kiest hij echter voor een eigen invulling met ronde vensters. De gebrandschilderde ramen zijn van atelier F. Nicolas & Zn. De kerk bezit altaren met neogotische retabels, een beeld van St.-Anna-te-Drieën van rond 1500 en een kuip van een middeleeuwse doopvont.

Hernen (r.-k.)

De aan de H. Judocus gewijde kerk vervangt een in 1892 gesloopte middeleeuwse voorganger. De kerk dateert daarmee uit dezelfde periode als de rooms-katholieke kerk van Bergharen, maar is ook een stilistische tegenhanger daarvan. De uit Wijchen afkomstige architect P. Stornebrink ontwierp een heel eigen door en door (neo-)romaanse kerk. Niet alleen herkenbaar aan de vele rondbogen bij ramen, lisenen en friezen, maar ook aan de overdadige hoeveelheid apsiden, tot en met een apsis aan de toren, als hoofdingang van de kerk. Ook de meeste inventarisstukken zijn uit het atelier van Stornebrink en uitgevoerd in neo-romaanse stijl. De polychromie is uit 1919 van atelier Cuypers. Dat deze kerk een franciscaanse kerk is valt af te lezen aan de gebrandschilderde ramen uit 1923 van atelier F. Nicolas & Zn. met heiligen van die orde, zoals Clara en Nicolaas Pieck (martelaar van Gorcum).

Batenburg (PKN)

De aan St. Victor gewijde oude kerk van dit kasteelstadje stamt uit de vijftiende eeuw. Van dit gebouw is door beschietingen in 1600 tijdens de tachtigjarige oorlog nog maar weinig over. De kerk werd daarna van 1608 tot 1634 zonder koor herbouwd, waardoor een vierkante vorm ontstond. Resten van de eerdere kerk zijn nog te vinden aan de westgevel. Wel is een zuiderzijkapel gebouwd en in 1714 een portaal aan de zuidzijde. In 1832 is het balkenplafond vervangen door een stucgewelf.

De kerk heeft een zeer rijke inventaris.

Preekstoel en doophek dateren uit 1660-1665. Het oude bankenblok is nog intact. Bijzonder zijn de rouwborden uit de zeventiende en achttiende eeuw, die betrekking hebben op de kasteelbewoners. Verder bezit de kerk enkele spectaculaire grafmonumenten uit die tijd. Het oudste inventarisstuk is de kuip van een romaanse doopvont. Vermeldenswaardig is het Craneorgel met beeldsnijwerk van Petrus Verhoeven uit 1770.

Leur (PKN)

Het silhouet van de kerk heeft een vorm die zoveel middeleeuwse dorpskerken in het oosten van het land hebben, een toren een laag schip en een hoger koor. De toren dateert uit de eerste helft van de veertiende eeuw, de scheve spits uit de zestiende. Het schip ontstond daarna, met een zijbeuk aan de zuidkant. Deze is in de zeventiende eeuw gesloopt en de boogopeningen naar het schip zijn dichtgezet. Deze ingreep is nog steeds goed zichtbaar. Het hogere koor met netgewelf stamt uit het begin van de zestiende eeuw. Tegen de zuidkant van het koor is in 1752 op de fundamenten van de middeleeuwse sacristie een grafkapel gebouwd voor de plaatselijke adellijke familie. en de schildering rond het gotische sacramentskastje. Bijzonder zijn ook de gotische briefpanelen die nu verwerkt zijn in nieuw meubilair. De doopvont dateert uit de eerste helft van de dertiende eeuw.

Literatuur

Capelleveen, H.J. van, & Zweers, D.J.K., De kerk te Leur, Leur, 1991

Haans, F.A.C. en Frank, C.J.B.P, Monumentenboek Gemeente Wychen, Nijmegen/Wychen, 1991

Kolks, H.L.J., Rondom St. Judocus, Hernen, 1993 Rosenberg, H.P.R., De 19de­eeuwse kerkelijke bouwkunst in Nederland, ’s-Gravenhage, 1972

Schulte, A.G., Het land van Maas en Waal, ’s-Gravenhage, 1986

In het interieur vallen de gewelf- en muurschilderingen van het koor op De Dorpskerk in Leur.

Meer informatie en aanmelden

Bent u na het lezen van de achtergrondinformatie over de kerken in Wijchen enthousiast geworden over deze excursie? Lees dan de praktische informatie hieronder en meld u aan om mee te gaan op zaterdag 3 juni 2023.

Programma

We reizen per touringcar vanaf het NS-station Wijchen, mede vanwege de mogelijkheid om gratis te parkeren in de parkeergarage bij het station. Aan de rechterkant van het station staat de bus voor ons klaar. We vertrekken uiterlijk om 10.30 uur. Gezien het tijdschema, gebaseerd op de diverse afspraken met de kerken en het restaurant vertrekken we stipt op tijd. Houd dus vooraf rekening met eventuele treinvertragingen en/of files.

We rijden eerst naar Hernen waar we de fraaie St.-Judocuskerk bezoeken. Vervolgens rijden we naar Leur waar we de bus parkeren achter restaurant De Leurse Hof en lopen dan circa 250 meter naar de prachtige eeuwenoude kerk van Leur. Na dit bezoek lopen we terug naar restaurant De Leurse Hof voor een heerlijke lunch.

Na de lunch stappen we weer in de bus op weg naar Bergharen waar we eerst de protestantse kerk bezoeken. Na dit bezoek vervolgen we onze excursie naar de St.-Annakerk met haar indrukwekkende vieringtoren. Bij mooi weer brengen we aansluitend een bezoek aan de Kapelberg, een oude hoger gelegen bedevaartsplaats.

Tot slot zetten we koers naar het oude stadje Batenburg waar we de oude St.-Victorkerk bezoeken.

Daarna is het tijd om terug te keren naar het NS-station in Wijchen.

Kosten

De kosten van deelname zijn €50,50 per persoon, inclusief de organisatiekosten, vervoer per touringcar en de lunch met koffie/thee.

Aanmelden

Wilt u deze mooie excursie op zaterdag 3 juni niet missen? Geef u dan vóór vrijdag 12 mei op. Dat kan op 3 verschillende manieren:

1. U kunt zich aanmelden via onze webshop op www.geldersekerken.nl bij Uitgelicht > Excursie 3 juni en vervolgens direct betalen via Ideal.

Schulte, A.G., Kerken in Gelderland, Zutphen, 2000 Ringband SOGK 1, 23-40; 1, 161-204; 3, 95-100 en 4, 80-84.

2. U kunt zich ook aanmelden via het inschrijfformulier op geldersekerken.nl bij Uitgelicht > Excursie 3 juni U betaalt vervolgens door het bedrag aan ons over te maken.

3. Tenslotte is het ook mogelijk om u aan te melden door een e-mail te sturen naar info@geldersekerken.nl. Vermeld uw naam, het aantal personen, uw adres, postcode en woonplaats, telefoonnummer en eventuele dieetwensen. Vergeet vooral niet uw telefoonnummer te vermelden, zodat wij u kunnen bereiken als er plotseling iets verandert qua tijd of opstapplaats.

Lukt het niet met aanmelden? Stuur dan een e-mail naar info@geldersekerken.nl of bel naar 06-810 811 21.

Betalen kan dus bij aanmelden via de webshop of door het verschuldigde bedrag over te maken naar bankrekeningnummer NL19 RABO 0165 8211 16 ten name van Gelderse Kerken, onder vermelding van ‘Voorjaarsexcursie 2023’.

Bij noodgevallen kunt u op de excursiedag bellen met 06-391 974 80 (Frits van Lochem).

Graag tot ziens op zaterdag 3 juni.

Lilian Grootswagers, verbinder bij herbestemming kerken

Wie regelmatig de krant leest, kan er niet omheen; de leegkomende kerken, onderdeel van ons erfgoed en onze identiteit, is een onderwerp dat de gemoederen bezighoudt. Want nu steeds meer kerken aan de eredienst worden onttrokken, rijst de vraag: wat doen we straks met het gebouw? Een gesprek met Lilian Grootswagers; zelfstandig adviseur, bruggenbouwer, gids en initiator op het specifieke terrein van historisch erfgoed.

Ze ziet het behoud van kerken als een groot maatschappelijk vraagstuk waar ze zich vol enthousiasme voor inzet, al weet ze dat het geen makkelijke opgave is. ‘De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed meldt dat op basis van de huidige cijfers er tot 2030 circa 4.000 kerken in Nederland hun religieuze functie zullen behouden. Zeker 1.000 kerken zullen worden afgestoten, maar waarschijnlijk zelfs meer. Dat zijn enorme aantallen. Gelukkig wordt er in 240 gemeenten inmiddels gewerkt aan een ‘kerkenvisie’. Het idee is daarbij dat gemeente, kerkeigenaren en burgers samen nadenken en samen afspraken maken op weg naar een duurzame toekomst. Steeds meer mensen zijn zich gelukkig bewust van het belang om het onderwerp op de agenda te zetten. Want qua architectuur, bouwstijl en kwaliteit bouw je die kerken niet zo maar terug. Eens verloren is altijd verloren, dus we moeten waar we kunnen inzetten op behoud’, zegt ze vastberaden.

Natuurlijk begrijpt Grootswagers ook dat niet alle kerken kunnen worden behouden. Maar er is volgens haar een belangrijke reden om ervoor te zorgen dat we er zoveel mogelijk behouden voor toekomstige generaties. ‘De staat van het onderhoud in de Nederlandse kerken is nu goed, zeker in verhouding Lilian tot het buitenland. Als we nu niets doen, dan hebben we over vijftien jaar nog een veel groter probleem. Je moet echt kennis delen met elkaar. Gelderse Kerken doet dat heel goed; de stichting weet hoe die processen lopen en kan daarin een begeleidende rol spelen.’

Begrip voor elkaar

Affiniteit met erfgoed had de Brabantse Grootswagers altijd al, maar de kennis over dit maatschappelijk vraagstuk ontbrak. Dat veranderde toen bijna 20 jaar geleden de Sint-Josephkerk in haar woonplaats Kaatsheuvel dreigde te worden gesloopt. Via haar man die lid was van de heemkundekring kwam ze in contact met een dorpsgenoot die graag een museum in de kerk wilde beginnen. De bevolking werd bevraagd via een enquête in de krant; 3.200 mensen gaven aan dat ze graag een alternatief voor sloop onderzocht wilden hebben. Er werd een stichting opgericht, een website gebouwd en verschillende commissies ingericht waarin 32 dorpsgenoten met ieder hun eigen expertise zitting namen. Ook werd de hulp van Taskforce Toekomst Kerkgebouwen ingeschakeld en als voorzitter verdiepte Grootswagers zich in de standpunten van alle betrokken partijen. ‘Daar leer je zoveel van. Sindsdien heb ik begrip voor alle stakeholders rondom zo’n kerk. Je hebt te maken met wet- en regelgeving vanuit de overheid, maar ook vanuit de kerk, welstand, monumentenzorg, ruimtelijke ontwikkeling en ga zo maar door. Er komt zoveel bij kijken. Er is veel vooringenomenheid en beeldvorming. De waarheid is vaak genuanceerder dan je in eerste instantie verwacht. Samenwerking is de enige manier om tot gedragen oplossingen te komen.’

Internationaal

De situatie in haar woonplaats - waar de kerk uiteindelijk onderdak bood aan een gezondheidscentrum - leverde haar veel praktische kennis op die ze graag wilde delen. Op verzoek schoof ze daarom regelmatig vrijwillig aan bij provinciebesturen waar ze haar ervaring en netwerk aanbood. Dat leidde geheel onverwacht tot een concrete opdracht vanuit de provincie Gelderland om onderzoek te doen naar de status van het onderhoud van het religieus erfgoed; samen met Herman Westerbeek schreef ze in 2010 Religieus Erfgoedwijzer Gelderland Het betekende het begin van haar professionele loopbaan als oplosser en