Een kunstgalerie in het negentiende-eeuwse kerkje van Laag-Keppel

Schuin tegenover het kasteel van LaagKeppel staat het pittoreske voormalige hervormde kerkje dat omstreeks 1880 werd gebouwd en een historische verwantschap heeft met het kasteel. Decennia geleden verloor het zijn functie voor de eredienst. Daarmee behoort het tot de eerste kerkgebouwen in de Achterhoek, die ten gevolge van de ontkerkelijking werden gesloten. De broers Rick en Mike Hulshof en hun partners hebben het neogotische kerkje in 2018 en 2019 laten restaureren tot kunstgalerie. Een immense klus, waarmee het kerkgebouw is klaargemaakt voor de toekomst en weer straalt als ooit tevoren. Het gemeentelijke monument gaat nu verder als galerie & kunstuitleen Kunst of Art.

Even terug in de tijd: Laag-Keppel kreeg in 1404 stadsrechten. Daardoor is het nu een van de kleinste stadjes van ons land. Het ontleent haar naam aan de lage ligging ten opzichte van het naburige Hoog-Keppel. Keppel verwijst naar ‘keppele’, wat ‘kapel’ betekent. De heren van Keppel hebben in de middeleeuwen een privé-kapel laten bouwen op het terrein van het kasteel. Zij gunden de bevolking van Laag-Keppel de mogelijkheid om alhier ter kerke te gaan. Bij de Reformatie ging het kerkje over naar de protestanten. In 1880 ontstond het huidige neogotische kerkje aan het begin van de Hummeloseweg.

Wie zijn ogen beter de kost geeft, ontdekt dat er echter sprake is van een mengvorm van neogotische elementen met andere stijlkenmerken, zoals het romaans, te zien aan de rondboog- friezen aan de toren, en het classicisme, herkenbaar aan de daklijsten en pilasters. Daarmee is de kerk van LaagKeppel typerend voor de protestantse kerkbouw uit de tweede helft van de negentiende eeuw. Merkwaardig is de plattegrond: de kerkzaal heeft de vorm van een omgekeerde T, waardoor de dwarsbeuk zich aan de voorzijde bij de toren bevindt in plaats van achteraan. Een T-vormige plattegrond kwam bij negentiende-eeuwse hervormde kerkgebouwen evenwel geregeld voor. Waarom de hervormde gemeente van Laag-Keppel de kerk in een omgekeerde T-vorm liet bouwen, is niet bekend.

Voordat de heren Hulshof in LaagKeppel neerstreken, heeft het kerkje diverse andere functies gehuisvest, waaronder een jeugdsoos en een fotostudio. Gaandeweg was het in verval geraakt. In 1988 opende Henk Hulshof, vader van Rick en Mike, er een kunstgalerie die de opmaat vormde naar de huidige bestemming. Nadat Hulshof sr. het kerkje eerst huurde, kochten zijn zonen Rick en Mike en hun partners het van de gemeente Bronckhorst en kon het familiebedrijf Kunst of Art het in gebruik nemen. Maar er was nog een lange weg te gaan naar de uiteindelijke galerie.

De voorbereidingen namen in totaal zo’n zes jaar in beslag. Eerst moest een haalbaarheidsonderzoek worden uitgevoerd. Een galerie in het kerkje bleek haalbaar, maar dat ging niet zonder concessies omdat de bouwkosten ondertussen flink waren gestegen. Er is bijvoorbeeld voor een gevlinderd betonnen vloer gekozen in plaats van een gietvloer. Een echte tegenvaller bleek de torenspits waarvan het totaal verrotte dakbeschot moest worden vervangen. Oorzaak was de boktor. Latje voor latje werd het hout vervangen door restauratiebedrijf Schotman. Niet alleen de torenspits, ook het gehele kerkdak moest worden vernieuwd. Onder het plein bleek een boomwortel in de weg te zitten. Ook het metselwerk dat onder andere tijdens de Tweede Wereldoorlog schade had opgelopen, heeft men hersteld. Dankzij een onafhankelijk bouwbegeleider konden de twee stellen deze lange en complexe herbestemmingsopgave in goede banen leiden.

Daarmee is het Laag-Keppelse kerkje niet alleen weer zoveel mogelijk in de oude staat teruggebracht. Het is ook geheel verduurzaamd, waardoor het nu zelfs energielabel A heeft. Dat leek eerst nog niet vanzelfsprekend, omdat er veel aangepast moest worden. De eigenaren wilden voor het hoogst haalbare gaan maar ook de historische details behouden. Interieurarchitect Ynske Breukelaar kwam met een mooie oplossing waardoor het voormalige kerkinterieur rust uitstraalt door middel van fraai lijnenspel. Een in de loop der jaren geplaatste tussenwand heeft men verwijderd, waardoor de oorspronkelijke ruimtewerking in de kerk weer is hersteld. Ook is het stucplafond met lijsten en rozetten weer zichtbaar gemaakt. De neogotische spitsboogvensters laten als vanouds weer veel licht naar binnen schijnen.

Inzetramen in spitsboogvorm zorgen voor voldoende isolatie van de vensters. Aan de binnenzijde van de kerkmuren zijn voorzetwanden geplaatst met isolatiemateriaal die niet helemaal tot aan de daklijst doorlopen, waardoor het stucplafond mooi tot zijn recht komt. De vijf centimeter dikke isolatieplaten aan de bovenkant van de wand zijn keurig weggewerkt. Ook boven het plafond en onder de vloer is isolatie aangebracht. Er is een energiezuinige LED-verlichting en de expositieruimte wordt verwarmd door middel van een hybride luchtwarmtepomp. Een warmteterugwin-installatie houdt de warmte bovendien langer vast.

Mede dankzij subsidies én eigen inbreng heeft het familiebedrijf deze bijzondere herbestemming kunnen financieren. Architectenbureau Boerman Kreek Architecten maakte de tekeningen. Leerlingen van het Graafschap College in Doetinchem werden door Schotman Restauraties B.V. betrokken bij de uitvoering van het werk en deden daarmee praktijkervaring op. In deze tijd, waarin steeds meer monumentale kerkgebouwen moeten worden herbestemd, zijn dergelijke jonge vakmensen hard nodig.

Het resultaat is niet alleen een sfeervolle en niet-alledaagse expositieruimte in het negentiende-eeuwse kerkinterieur, maar er is ook een atelier gecreëerd. Het publiek kan er zoveel mogelijk naar binnen lopen. Een inspirerende herbestemming die een voorbeeld kan zijn voor menig ander kerkgebouw dat leeg komt te staan en een verrijking is voor de omgeving. Het project van de broers Hulshof en hun partners is in 2019 bekroond met de Pieter van Vollenhovenprijs.