Een hemelwater- en droogteplan is een langetermijnvisie op hoe het watersysteem van de stad Ieper zou moeten evolueren. Er worden typestraten gedefinieerd en kansen voor regenwater gelokaliseerd (o.a. voor ontharding, hergebruik en infiltratie), die de stad Ieper in staat stellen om bij toekomstige projecten terug te vallen op dit plan. We willen de waterhuishouding omvormen tot een klimaatrobuust en duurzaam systeem. Om die reden wordt niet enkel gekeken naar hoe water moet worden afgevoerd, maar ook naar infiltratie en hergebruik ervan, zowel op publiek als op privaat domein. Deze maatregelen moeten wateroverlast en droogte voorkomen, maar hebben ook een positief effect op de waterkwaliteit.
De klimaatverandering zorgt voor een verschuiving in neerslagpatronen. Voor Vlaanderen betekent dat meer regen in de winter, met als gevolg hogere waterstanden in beken en rivieren. In de zomer zal er minder neerslag vallen, waardoor de bodem verder verdroogt. De buien die zich dan voordoen, zullen intenser worden, wat we nu al beginnen te merken. Twee factoren maken Vlaanderen extra kwetsbaar voor overstromingen:
De hoge bevolkingsdichtheid (497 inwoners per km²), en resulterende hoge verhardingsgraad, waardoor de mogelijkheid tot infiltratie sterk beperkt wordt.
Het hoog percentage aan riolen die nog zowel afval- als regenwater transporteren. Deze leidingen kunnen onmogelijk het volume water slikken dat bij zeer hevige buien valt, waardoor het risico op wateroverlast toeneemt. De Vlaamse overheid legt een zo groot mogelijke scheiding tussen afval- en hemelwater op.
Steden en gemeenten worden aangemoedigd om werk te maken van een hemelwaterbeleid en moeten bij hun ruimtelijke indeling rekening houden met meer regenwater en zwaardere piekbuien.
Door nu werk te maken van een hemelwater- en droogteplan, kunnen de economische, maatschappelijke en ecologische kosten van het veranderende weerpatroon worden ingedijkt. Elke gemeente of stad is uniek qua bebouwing, reliëf en heeft een eigen stelsel van waterlopen. Ook heeft elke gemeente of stad zijn eigen financiële prioriteiten. Samen met de stad Ieper hebben we een eerste concreet hemelwater- en droogteplan opgemaakt, dat de lokale knelpunten in kaart brengt en uitvoerbare ruimtelijke maatregelen voorstelt om de toekomstige volumes regenwater afdoende te laten infiltreren, bufferen of vertraagd af te voeren. Het hemelwater- en droogteplan levert de stad volgende voordelen op:
Betere weerbaarheid tegen wateroverlast
Betere weerbaarheid tegen droogte
Verhoogde waterkwaliteit
Klimaatadaptieve aanpak voor hemelwater
Tool voor gerichte en slimme investeringen in een robuust watersysteem
2.OMGEVINGSANALYSE
De stad Ieper is gelegen in het zuidwesten van de provincie West-Vlaanderen, en behoort tot de regio Westhoek. De stad telt ruim 35.000 inwoners (2023) en heeft een oppervlakte van 13.144 ha (provincies.incijfers.be, 2023a) De stad omvat elf deelgemeenten: Ieper, Zillebeke, Hollebeke, Voormezele, Dikkebus, Vlamertinge, Brielen, Elverdinge, Zuidschote, Boezinge en Sint-Jan. Naast de kernen bevinden zich nog verschillende gehuchten verspreid over de stad. In Boezinge ligt het gehucht Pilkem, in Vlamertinge ligt Brandhoek, in Zuidschote ligt Lizerne, in Voormezele vinden we het gehucht Sint-Elooi en ten oosten van het stadscentrum liggen ook een aantal gehuchten waaronder Wieltje, Potyze en Verlorenhoek.
Ieper ligt in zandlemig Vlaanderen. De bodem bestaat voornamelijk uit matig vochtige zandleembodems. De stad is gelegen op het zogenaamde West-Vlaamse ‘centrale plateau’, en wordt gekenmerkt door een zachtgolvend reliëf. De laagst gelegen bodems zijn terug te vinden in het vlakke noorden, terwijl het hoogste punt van de stad een 60-tal meter hoger gelegen is in het licht heuvelachtige zuiden.
Ieper ligt in twee bekkens: het grootste deel van de stad valt binnen het Ijzerbekken, terwijl de zone ten zuidoosten van de heuvelrij tot het Leiebekken behoort. De waterlopenstelsels zijn sterk vertakt en vinden hun oorsprong in bronnen op de flanken van de heuvelrug. De belangrijkste waterloop is de Ieperlee, die in noordelijke richting stroomt en uitmondt in het kanaal Ieper-IJzer. De Ieperlee wordt gevoed door waterlopen als de Klijtgatbeek en de Bollaertbeek. Ten westen van de stad loopt de Grote Kemmelbeek doorheen Vlamertinge, Elverdinge en Zuidschote naar de IJzer. Doorheen de stad zijn bovendien twee kanalen uitgegraven: het Kanaal van Ieper naar Komen (onbevaarbaar) en het bevaarbare Kanaal Ieper-Ijzer. Ieper beschikt verder over een aantal belangrijke wateroppervlaktes, zoals de Dikkebusvijver, de Zillebekevijver, de Bellewaerdevijver, de Verdronken Weide en de vestinggrachten.
In het zuidoosten en noordwesten van de stad liggen nog enkele bosfragmenten, zoals de Gasthuisbossen, de Galgenbossen, de Vierlingen en het provinciaal domein Palingbeek, en kasteeldomeinen als overblijfselen van de vroegere grote uitgestrekte bossen. Ook de beekvalleien en verschillende oppervlaktewateren zijn ecologisch belangrijke elementen in het stadslandschap.
Ieper is gelegen in een uitgesproken landbouwstreek, waar 70% van de oppervlakte gebruikt wordt voor landbouwtoepassingen. Doordat een groot deel van de bodem uit zandleem bestaat, zijn de bodems overwegend vruchtbaar en geschikt voor een groot aantal teelten. Het merendeel van de bedrijven concentreert zich rondom het stadscentrum.
3.VISIE
3.1. KNELPUNTEN
In het verleden kampte Ieper reeds met zowel droogte en wateroverlast. Het waterlopenstelsel van het centrum is ingenieus en zeer gevoelig aan de wateraanvoer De vestingen worden gevoed door de Dikkebusbeek. Als er in de zomer te weinig water aangevoerd wordt, dan daalt het waterniveau in de vestinggrachten en kan algenbloei optreden. De waterkwaliteit van de Bollaertbeek en de Zillebeek kan in de zomer door een te hoge concentratie van beschermingsmiddelen slecht zijn, waardoor het water niet kan worden gebruikt voor drinkwaterproductie in de Verdronken Weide en de Zillebekevijver. De waterkwaliteit in veel waterlopen kan nog verbeterd worden, door het afvalwater van nog niet aangesloten woningen via een riool naar een RWZI af te voeren of een IBA te plaatsen. Het aanleggen van een gescheiden stelsel zal er ook voor zorgen dat overstorten minder vaak werken en er minder vervuild water in de waterlopen terecht komt. Niet alleen de waterlopen en het oppervlaktewater kampen met problemen tijdens lange droogteperioden, ook de landbouwsector voelt de gevolgen van droogte. Vandaag wordt er nog maar weinig water opgehouden en stroomt het water te snel richting de IJzer. Tijdens droogteperioden dalen de waterstanden van de waterlopen snel en is er een watertekort dat vooral in de landbouw snel voelbaar is.
Bij langdurige of hevige regen treedt wateroverlast op langs de Kemmelbeek, aan de Dikkebusvijver en -beek, de Bollaertbeek en aan de Zwaanhofbeek. Het zuidelijk gedeelte van Ieper kent door de combinatie van zandleembodems en hellingen een erosieproblematiek. Deze zorgt niet alleen voor lokale knelpunten, maar sediment verzamelt zich ook in de Dikkebusvijver, waardoor het slib regelmatig verwijderd moet worden. Dit is een uitdaging omdat er op veel plaatsen een ophogingsverbod is en het over een grote hoeveelheid slib gaat. De slibaanvoer van de Dikkebusvijver komt voornamelijk uit de buurgemeente Heuvelland.
Het wordt voorspeld dat zowel langdurige droogteperioden, als perioden met langdurige regen en korte hevige buien in de toekomst vaker zullen voorkomen. Om de huidige, maar ook de toekomstige problematiek van wateroverlast, verdroging, waterkwaliteit en waterkwantiteit aan te pakken, werd een algemene visie opgesteld om de hele stad Ieper zoveel mogelijk te beschermen tegen de huidige en toekomstige problemen.
3.2. HOEGAANWEDATAANPAKKEN?
Droogte en wateroverlast kunnen beperkt worden door water niet meer zo snel af te voeren, maar vooral in te zetten op maatregelen om water ter plaatse te houden. Kleine buien komen frequent voor
en zorgen voor 95-98 % van het jaarlijkse neerslagvolume. Het zijn dan ook deze buien die vooral lokaal opgevangen moeten worden. Het infiltratiepotentieel is globaal goed tot matig. Dit wil zeggen dat er veel opportuniteiten zijn om regenwater te laten infiltreren. Het doel moet dan ook zijn om maximaal op infiltratie in te zetten. Door in te zetten op infiltratie, wordt het grondwater aangevuld en kunnen gewassen en planten tijdens droogteperioden langer water opnemen via hun wortels.
Verharde oppervlakten zorgen voor 100 % afstroom. Om infiltratie te verhogen, moet er nagegaan worden welke verharde oppervlakte absoluut noodzakelijk is en welke volledig groen, in halfverharding of in waterdoorlatend materiaal aangelegd zouden kunnen worden. Ontharding moet zowel op openbaar domein als op privaat domein toegepast worden. De binnenstad van Ieper en de omliggende woonkernen hebben een hoge verhardingsgraad, waar dan ook veel kansen liggen om te ontharden. Maar ook in de gehuchten en dorpen kan de verharde oppervlakte gereduceerd worden. Ontharding verhoogt niet alleen de beschikbare infiltratieoppervlakte, deze locaties kunnen ook licht verlaagd worden en naast een infiltratiefunctie ook een bufferende functie opnemen. Verkeerseilanden, groenzones en rotondes kunnen verlaagd worden of van een open borduur voorzien worden en zo voor extra ruimte voor buffering zorgen.
Een groot oppervlakte in Ieper is ingenomen door de landbouw. In de zomermaanden is er een hoge vraag naar water voor o.a. het besproeien van de velden. Landbouwers doen vaak beroep op de waterlopen om water op te pompen. De ligging van Ieper relatief hoog in het reliëf zorgt ervoor dat de waterstanden van de waterlopen snel dalen en deze al een zeer lage waterstand hebben wanneer er een captatieverbod in het IJzerbekken wordt opgelegd. Als alternatief wordt er grondwater opgepompt, wat voor een snellere daling van de grondwaterstanden zorgt en waardoor het gebied sneller gevoelig is aan de gevolgen van droogte. Door regenwater op te vangen en als alternatief voor grondwater of gecapteerd water uit waterlopen te gebruiken, zullen de grondwaterstanden minder snel dalen. Inzetten op hergebruik is niet enkel beperkt tot de landbouwsector. Dit kan ook op kleine schaal geïmplementeerd worden met een grote cumulatieve impact (regenton of hemelwaterput bij burgers) en op grotere schaal voor gebouwen van de stad, scholen of sportvelden. Bij grote dakoppervlakten van o.a. bedrijfsgebouwen en kerken kan ook op zoek gegaan worden naar synergiën tussen de eigenaars en geïnteresseerden vanuit bv. de landbouw of de groendienst.
Naast de afstroom van verharde oppervlakte is er ook afstroom van onverharde oppervlakten. Deze is afhankelijk van de bodemsamenstelling, de helling en het landgebruik. In het zuidelijke gedeelte is een verhoogde afstroom door de zandleembodems en het golvende reliëf. Het zuiden van Ieper is het hoogst gelegen. Inspanningen om afstroom van de onverharde oppervlakte zo veel mogelijk tegen te houden, zullen zorgen voor minder water- en sedimentaanvoer naar de lager gelegen delen van Ieper. Het tegengaan van bodemverdichting, niet-kerende bodembewerking en het aanleggen van grasbufferstroken, grasgangen en kleine landschapselementen kan hierbij een groot verschil maken. In het buitengebied zijn ook veel grachten aangelegd. Grachten kunnen bij de inrichting van een robuust watersysteem een beduidende functie innemen. In gebieden met lage grondwaterstanden worden grachten best gecompartimenteerd. Water stroomt dan minder snel af en krijgt daardoor ook
de tijd om te infiltreren. Afhankelijk van de bodemeigenschappen zal het water meer of minder tijd nodig hebben om te infiltreren. In gebieden waar het grondwater hoger staat, mogen grachten niet te diep aangelegd worden om drainage te vermijden. De doorvoeren van de vertraagde afvoer mogen zeker niet onder het niveau van het grondwater geplaatst worden.
Maatregelen rond ontharding, infiltratie en hergebruik zullen ervoor zorgen dat kleine, frequente buien zoveel mogelijk lokaal opgevangen kunnen worden. Bij langdurige of hevige regen zullen deze niet volstaan en moet er ruimte in de valleien gereserveerd worden, die de grotere watervolumes veilig kunnen opvangen. Watervoerende straten kunnen ingezet worden om het afstromende water te vertragen en veilig richting de waterloop te transporteren. Een extra waterbuffering langs de IJzerwegbeek, in het kader van het RUP Strategische Spie, zou een grote meerwaarde voor het ingenieuze watersysteem in het centrum van Ieper kunnen betekenen.
4.VISIE PER DEELGEBIED
Voor het uitwerken van de visie per deelgebied werd Ieper opgesplitst in negentien deelzones (zie onderstaande kaart), gebaseerd op woonwijken, dorpen, fysieke barrières voor water en de afstroomgebieden van de waterlopen. Voor elk deelgebied werd in het hemelwater- en droogteplan een visie uitgewerkt. Deze wordt per deelzone gevisualiseerd in een kansenkaart. Een overzichtskaart voor heel de stad met daarop alle kansen uit het hemelwater- en droogteplan wordt achteraan dit document in A0-formaat toegevoegd
5.ACTIES EN MAATREGELEN
Zoals hierboven vermeld, is er een kansenkaart opgemaakt met daarop een overzicht van de mogelijke acties die volgen uit het hemelwater- en droogteplan van de stad Ieper. De stad selecteerde uit deze lijst de acties met hoogste prioriteit. Deze acties worden weergegeven in onderstaande tabel.
ALGEMENEACTIES
Jaarlijks budget voorzien voor blauwgroene initiatieven uit het HWDP (dit kan samen met LEKP-budget)
Publicatie van gerealiseerde blauwgroene initiatieven in de stad vanuit de voorbeeldfunctie om te motiveren en hetzelfde te doen op privaat domein.
Ontharden overbodige verharding rond gebouwen/eigendommen van de stad Ieper (bij heraanleg)
Scholen: ondersteuning door Regionaal Landschap Westhoek in het ontharden en vergroenen van schoolpleinen
Afkoppelen grachten die nog zijn aangesloten op gemengd stelsel (oplossen verdunningsknelpunten).
Stimuleren van aanleg bufferstroken langs waterlopen.
ACTIESPERDEELGEBIED
Binnenstad Ieper
Ondersteuning door Regionaal Lanschap Westhoek bij ontharding en vergroening schoolpleinen en inzetten op hergebruik (College, VBS Sint-Michiels, Parochiaal Centrum Sint-Pieters, Lyceum)
Sint-Jan
Inrichting Jan Yperman park met voorzien van extra buffering
Aanleg overstromingszone Bellewaerdebeek
Ieper West
Scholen: ondersteuning door Regionaal Landschap Westhoek in het ontharden en vergroenen van schoolpleinen en het stimuleren van regenwater hergebruiken voor toiletten
Boezinge
Scholen: ondersteuning door Regionaal Landschap Westhoek in het ontharden en vergroenen van schoolpleinen en het stimuleren van regenwater hergebruiken voor toiletten
KANS ACTIE
Zuidschote
Vrije Basisschool Zuidschote: ondersteuning door Regionaal Landschap Westhoek in het ontharden en vergroenen van het schoolplein en het stimuleren van regenwater hergebruiken voor toiletten Parkeerstroken in halfverharding aanleggen:
• Zuidschote-Dorp
• Zuidschotestraat
• Lotzstraat
Elverdinge
Ruimte voor water creëren langs de Grote Kemmelbeek
Bestaande vijvers inzetten als bufferlocatie (vijver aan kasteel van Elverdinge)
Zuid
Aanleggen winterbedding Kemmelbeek
Zillebeke
Overstromingszone inrichten Seelbachdreef tussen Pollepelbeek en Zillebeek
Buitengebied (landbouwgebied)
Stimuleren hergebruik bij eigenaars van een vergunning voor een permanente grondwaterwinning, o.a. door opvang afstroom van daken en verhardingen landbouwbedrijven en samenwerkingen met nabijgelegen bedrijven.
In de agrarische gebieden inzetten op koolstoflandbouw en duurzaam bodembeheer.
In het zuiden van Ieper via Waterlandschapsproject ‘Robuuste Waterlopen Westhoek’ inzetten op maatregelen ter vertraging en infiltratie van afstroom van landbouwpercelen, en gekoppeld aanpakken van de erosieproblematiek, o.a. door aanleg infiltratiepoelen en grasbufferstroken alsook het realiseren grasbuffer- of graskruidenstroken, plantaardige dam, stro of houtsnippers, inrichten van een overstromingsland,…
Stimuleren aanleg kleine landschapselementen Stimulerend beleid voeren vanuit de stad in samenwerking met Regionaal Landschap Westhoek.
Vlamertinge
6.AAN DE SLAG ALS STAD – ENKELE TIPS!
In een HWDP zitten vaak heel wat quick wins die je snel en eenvoudig kan uitvoeren.
Andere ingrepen vragen wat meer afstemming. Stel hiervoor een coördinator aan die aanjager is voor de uitvoering en de ruimte krijgt om in te spelen op kansen.
Kijk breder dan het waterverhaal. Breng ook andere ruimtelijke uitdagingen en wensen in kaart en ga op zoek naar koppelkansen, bv. met mobiliteit, heraanleg publieke ruimte, groenblauwe dooradering, recreatie, etc.
Betrek daarom ook andere experten (mobiliteit, ruimtelijke ordening, duurzaamheid, landbouw, …). Zo kunnen geïntegreerde doelstellingen geformuleerd worden.
Schenk bijzondere aandacht aan locaties waar projecten in de pijplijn zitten en probeer er op aan te haken.
Tussentijdse afstemming met politiek en bewoners is van groot belang voor het creëren van draagvlak.
Maak een onderscheid tussen ‘must haves’ en ‘nice to haves’ en bepaal telkens timing en prioriteiten.
Denk in projecten en niet in acties. Door een actie niet individueel uit te werken maar als onderdeel van een breder project, kunnen (financiële) middelen en engagementen gekoppeld worden.
7.WAT KAN JE DOEN ALS INWONER VAN IEPER?
Blauwgroen Vlaanderen is een initiatief van Aquafin en VLARIO. Het is een informatieve website met tips en tricks voor een klimaatrobuuste inrichting van zowel de publieke als private ruimte. Vlaanderen is dichtbebouwd. Grote verharde oppervlakten slorpen het zonlicht op en houden de warmte extra lang vast, zeker in een verstedelijkte omgeving. Door de klimaatopwarming wordt dit extra versterkt. De oplossing ligt in verharding achterwege te laten waar ze niet strikt noodzakelijk is en het aanleggen van groene en blauwe elementen zoals groene daken, groene tuinen, greppels en vijvers, waardoor regenwater kan worden vastgehouden. Blauwgroen Vlaanderen staat voor vijf pijlers:
Voorkomen van wateroverlast
Tegengaan van verdroging
Beperking van hitte.
Hergebruik van water.
Versterking van de biodiversiteit.
Voorbeeld van groenblauwe ingerichte tuin zoals voorgesteld op Blauw Groen Vlaanderen.
Ook als burger kan je zelf stappen ondernemen door slim om te gaan met het regenwater in je huis en tuin. Een dak, gevel en tuin kunnen met wat simpele aanpassingen klimaatbestendiger worden ingericht. Op de website van Blauwgroen Vlaanderen (scan QR-code) kan je mogelijke blauwgroene maatregelen raadplegen om je huis en tuin klimaatbestendig te maken. Op de site van Groenblauw peil kan je berekenen hoe klimaatbestendig je perceel is.
