Mozaïek - 2007 - juni

MOZAĂ?EK Stadsvernieuwing leuven

Park

sint-geertrui

Editie JUNI 2007 Jaargang 4 Nummer 2

vlierbeek

keizersberg

de toekomst van de leuvense abdijsites Interview met ghislain belmans stad Leuven

Leuven.

Eeuwenoud, springlevend.

de toekomst van de leuvense abdijen

Inhoudstafel Pag 2

Colofon

Pag 3 Inleiding: de toekomst van de Leuvense abdijsites Pag 4 Abdij van Park Pag 8 Sint-Geertrui Abdij Pag 12 Abdij van Vlierbeek

Keizersberg

Beste Leuvenaar

Pag 16 Abdij Keizersberg

Aarschotsesteenweg

WIJGMAAL

Pag 20 Interview met Ghislain Belmans (Sien bvba)

Ooit bepaalden kloosters en abdijen het gezicht van deze streek. Niet minder dan tachtig exemplaren met vaak grote en belangrijke nevenactiviteiten structureerden onze regio.

WILSELE

Pag 24 Voor en na wijgmaalsesteenweg

Vlierbeek nieuwe mechelsesteenweg vaart

kessel-lo

brusselsesteenweg diestsesteenweg

binnenstad Mozaïek is een uitgave van de stad Leuven Concept: infohuis stadsvernieuwing Redactie: Geert Antonissen, Karlien Stroeykens, Erna Vanesch, Wendy Maes Eindredactie: Wouter Pelgrims, Dany Winnen

Tervuursesteenweg

tiensesteenweg

boudewijnlaan

korbeek-lo

Schepen van communicatie: Dirk Vansina

Afbeeldingen stadsarchief Leuven, telkens vermeld bij de tekeningen Met dank aan Stad Leuven: AGSL, dienst planning, technische dienst wegbeheer, persdienst, communicatiedienst, groendienst, milieudienst, technische dienst gebouwen, stadsarchief, museum, college van burgemeester en schepenen

geldenaaksebaan naamsesteenweg

heverlee Vriendelijke groeten

Ghislain Belmans, Katrien Smeyers, Piet Stevens, Sofie Beyen, Stefan Van Lani, Henderyckx Fotografie, Davidsfonds, Spitz en vele anderen Verantwoordelijke uitgever: college van burgemeester en schepenen

Park

Contactgegevens: infohuis stadsvernieuwing, Rijschoolstraat 4/0102, B-3000 Leuven, infohuis@leuven.be, tel. 016 30 08 75 (openingsuren: maandag: 9.00-13.00 uur, dinsdag: 13.00-20.00 uur, woensdag: 9.00-12.00 uur, donderdag: 12.00-16.00 uur) Meer info: http://www.leuven.be/stadsvernieuwing Volgend nummer: najaar 2007

Sint-Geertrui

Daardoor spelen de abdijcomplexen ook vandaag nog een opvallende rol in de ontwikkeling van de stad. Door hun grootte, heldere structuur en vaak belangwekkende historische gebouwen vormen ze interessante eilanden in een versnipperde en snel evoluerende stad. In deze Mozaïek bieden wij u geen uitgebreid overzicht van de rijke historie van deze abdijen – daarvoor bestaan andere publicaties en media – maar geven we een inzicht in de huidige situatie. Daarenboven proberen we het uitgangspunt van Mozaïek indachtig, een blik te werpen op de toekomstige ontwikkeling van deze vaak vrij onbekende gebieden.

Door de vele renovaties en de steeds verder groeiende toegankelijkheid evolueren de Leuvense abdijsites tot interessante en aangename plaatsen om te bezoeken. Wie deze zomer de fiets opspringt, kan nu reeds de vier abdijsites opzoeken en kennis maken met de geschiedenis en toekomst van de abdijen. Op termijn zal er binnen Leuven een aantrekkelijke abdijenroute ontstaan, die op haar beurt dan weer gekoppeld kan worden aan andere interessante Europese abdijsites.

Directeur communicatie: Alfons Verdyck Fotografie: Geert Antonissen, Karlien Stroeykens, Henderyckx Fotografie (luchtfoto’s), Eric Dewaersegger, Stadsarchief, Ghislain Belmans, Christof Luyts, Erna Vanesch

Door de verdamping of zelfs het teloorgaan van de oorspronkelijke hoofdfunctie − een onderkomen voor geestelijken – moe(s)ten de overgebleven abdijcomplexen nieuwe functies opnemen om te overleven. Vandaar dat de overgebleven Leuvense abdijsites naast een nog steeds functionerende kerk nu kantoren, woningen, wandelwegen, buurtzalen, openbare pleinen, horecazaken, vergaderruimten, een museum enz. herbergen.

Infohuis stadsvernieuwing Wie meer info zoekt over verschillende stadsvernieuwingsprojecten kan surfen naar www.leuven.be/stadsvernieuwing of langskomen aan de infobalie van het infohuis stadsvernieuwing in Tweebronnen. Reacties op deze Mozaïek zijn uiteraard welkom op infohuis@leuven.be.

abdij van park 10 5 6

7 5 9

8

4

ALGEMENE INLEIDING De Abdij van Park is niet enkel in Leuven, maar ook in heel Europa uniek. Het domein overleefde de storm van de Franse Revolutie en de modernisering van Leuven zonder al te grote kleerscheuren. De opvallende structuur van het gebied blijft hierdoor vandaag nog steeds zeer goed ‘leesbaar’. De verschillende poorten markeren duidelijk de overgang tussen de verschillende zones, die steeds ‘intiemer’ worden en de bezoeker bijna ruimtelijk aanzetten tot rust en bezinning. De uitvoering van het masterplan, dat nu al enkele jaren volop bezig is, schenkt de Leuvenaar een bijzonder wandel- en fietsgebied, nieuwe vergader- en tentoonstellingsruimten en op termijn zelfs een nieuw museum. De gebouwen, vijvers, paden en wegen worden stuk voor stuk hersteld, zodat het geheel binnen enkele jaren een zeer uitzonderlijk geheel zal vormen voor cultuur en recreatie. Als kers op de taart zullen verschillende belangrijke gebouwen ’s nacht subtiel verlicht worden.

DE ABDIJ IN DE STAD

2 1

3

3

De norbertijnen – die altijd al één van de meest wereldlijke kloosterordes geweest zijn – hebben een zeer grote invloed gehad op de ruimtelijke ontwikkeling van de omgeving.

Hun wereldlijke activiteiten hebben een belangrijke rol gespeeld in de aanleg van (water-) wegen, pachthoeven, vijvers enz. Op haar historisch hoogtepunt bezat de abdij dan ook niet minder dan 3 400 ha. Deze afdruk kan men vandaag nog steeds in het landschap herkennen. De vlakbij gelegen Philipssite bijvoorbeeld, was ooit een onderdeel van het domein, vóór het transformeerde tot een militair domein en nog later tot een groots industrieel complex. Maar ook een gedeelte van het bedrijvenpark van Haasrode of de woonwijk Vinkenbos bijvoorbeeld, zijn zo homogeen omdat ze historisch allemaal tot de Abdij van Park behoorden.

Vandaag vormt de site – dankzij de uitvoering van het masterplan – niet alleen een eiland van rust in de drukke stad, maar vooral een belangrijke ecologische- en fietsersverbinding tussen de binnenstad en de deelgemeente Heverlee. Samen met het toekomstige bospark van Parkveld (cf. vorige Mozaïek) en de Philipssite is het een belangrijke groene verbinding van Heverleebos tot aan de vesten.

Tegelijk werd onlangs ook de Petrusberg aan de zuidkant beschermd, zodat de zichten van hieruit op de Abdij van Park in de toekomst gevrijwaard worden.

RECENTE ONTWIKKELINGEN IN ABDIJ VAN PARK

Het Leuvense ‘Père Lachaise’

01. Het klooster ondergaat een grondige restauratie. In het spreekhuis naast de kerk komt in een eerste fase o.a. de onthaalruimte van het toekomstige Museum voor Religieuze Kunst en Cultuur. Onder het bestaande gebouw graaft men een kelder uit voor sanitair en andere nutsvoorzieningen. Het uitgraven van de ondergrond gebeurt onder begeleiding van een archeoloog. Als alles volgens planning kan blijven verlopen, zullen de gelijkvloerse verdieping en de kelder gebruiksklaar zijn tegen de tentoonstelling van september 2007.

04

02. Sint-Norbertuspoort: recent gerestaureerd en heringericht als tentoonstellingsruimte.

09

05

06

03. Tuinpaviljoentjes: recent gerestaureerd.

04. Wagenhuis: gerestaureerd en heringericht als kantoor van Kerk in Nood.

07. Toekomstige parking abdijsite: vermoedelijke uitvoering in 2008.

05. Toegangsweg: heraangelegd en voorzien van nieuwe bomen en van alle nutsleidingen.

08. Vijvers: deze worden regelmatig onderhouden door de Vrienden van de Abdij en de stedelijke milieudienst.

06. Mariapoort: het restauratiedossier werd ingediend.

Het groot mansardedak dat vernield werd door een brand in 1926, zal terug heropgebouwd worden.

Hierdoor krijgt deze poort terug haar oorspronkelijke, monumentale voorkomen. Het gebouw dat vroeger een portierswoning was, zal na de restauratie gebruikt worden als vergaderruimte, feestzaal en inforuimte. Het kleine gebouw aan de overzijde van de beek zal mee geïntegreerd worden in het restauratieproject.

09. Sint-Janspoort en watermolen: op dit moment is er een haalbaarheidsstudie voor de herbestemming van de watermolen voorbereid. Er werd ook een dossier voor dringende onderhoudswerken aan de Sint-Janspoort ingediend.

10. Leeuwenpoort: vernieuwde beelden (cf. laatste bladzijde).

11. Signalisatieproject: rond deze periode komt de nieuwe signalisatie op de site die eerder ook al in de binnenstad verscheen.

Naast de kerk van de Abdij van Park ligt een opvallend kerkhof.

Dit ‘Père Lachaise’ van Leuven biedt een laatste rustplaats aan talloze religieuzen, parochiebewoners, professoren van de K.U. Leuven (o.a. monseigneur Ladeuze), politici (o.a.

Gaston Eyskens) en voorvechters van de Vlaamse zaak (o.a.

Jan-Baptist David, bezieler van het Davidsfonds).

Ook een man die Leuven tot vandaag architecturaal sterk bepaald heeft – Joris Helleputte – ligt hier samen met zijn vrouw en moeder begraven. Deze man was niet alleen architect, maar ook volksvertegenwoordiger, minister en stichter-voorzitter van de Boerenbond. Het is dan ook geen toeval dat zijn kruis enkel neogotische kenmerken vertoont.

Hij was namelijk de grote roerganger van deze bouwstijl die voornamelijk bij katholieke bouwheren zeer populair was. Hij werkte mee aan (de 19de eeuwse renovatie van) het stadhuis, het Arenbergkasteel, het Heilig-Hartinstituut, het Justus Lipsiuscollege, het Amerikaans College, de SintPieterskerk enz. Het is dus zonder meer duidelijk dat hij bepalend is geweest voor het aanzicht van deze stad.

Meer info: zie interview www.leuven.be/parkabdij Architecten restauratieprojecten: Piet Stevens en Sofie Beyen

tekeningen en plannen Parkveld © BOB361 architecten

sint-geertrui algemene inleiding In het centrum van de stad, op een zucht van de Vismarkt, ligt een zeer merkwaardig gebied: de voormalige Sint-Geertrui Abdij.

In de schaduw van één van de zeven zogenaamde Leuvense wonderen – de toren van de Sint-Geertruikerk met haar opengewerkte stenen spits zonder nagels – ligt een publiek toegankelijk binnenplein, met rondom een bijna absurde collectie gebouwen die een bewogen geschiedenis verbeelden. Het huidige uitzicht van deze site is grotendeels het gevolg van de merkwaardige ambitie van Armand Thiéry die als priester, theoloog, filosoof, psycholoog, advocaat, mecenas van de schone kunsten en ingenieur (cf. kaderstukje over de Thiéryvleugel) samen met de Leuvense architect Piscador een zeer verbeten en ambitieuze kruistocht voerde voor de heropleving van deze site.

1 6

DE ABDIJ IN DE STAD De abdijsite van Sint-Geertrui ligt in het hart van de dichtbebouwde stad. Vandaar dat ze in tegenstelling tot de andere abdijsites die in deze Mozaïek besproken worden, niet langer beschikt over aangelegen landerijen. Door het publiek maken van het gebied in de jaren tachtig, vormt het wel een belangrijk onderdeel van het Leuvense wandelweb dat doorheen de stad geweven is.

3

8

2 4 9 5

Tegelijk is het ook een opvallend stille plek. De site vormt een rustpunt in een stadsgedeelte dat de voorbije jaren sterk veranderde. Denk maar aan de renovatie van het aanpalende Klein Begijnhof, de verschillende woonprojecten rondom de Penitentienenstraat, het heraangelegde Bruulpark enz.

Maar daarmee is de vernieuwing van de wijk nog niet afgelopen. Als de nabijgelegen omgeving rond de Vaartkom met ondermeer de grote magazijnen van Inbev gaat veranderen, zal de abdijsite in een nieuw – veel minder industrieel – stuk stad komen.

Tegelijk zal ze ook deel uitmaken van de verbinding tussen de Vaartkom (in vogelvlucht amper 300 meter verder) en het stadscentrum.

7

RECENTE ONTWIKKELINGEN IN sint-geertrui

De Thiéryvleugel: postmodernisme avant la lettre

01. De kerk: het kerkgebouw is een beschermd monument.

Het gebouw werd gedeeltelijk gerestaureerd rond de laatste eeuwwisseling.

02. De kloostertuin: thans nog een opslagplaats van grote steenmassa’s die nog overblijven van de verwoestingen tijdens de tweede wereldoorlog.

03. De pandgang: op dit moment loopt een onderzoek dat moet uitmaken of de pandgang nog te restaureren is.

04. De Thiéryvleugel: deze woningen zijn volledig bewoond (cf. kaderstukje).

05. De neogotische kapel: biedt onderdak aan het scouts- en gidsenmuseum.

07

09

05

08

06. Woningen op Halfmaartplein.

07. De tuinkapel is een restant van het grote complex (museum) dat aan deze zijde stond vóór de verwoestende brand tijdens de tweede wereldoorlog.

Toen de binnenstad tijdens de eerste wereldoorlog verwoest werd, eiste het stadsbestuur van de Leuvenaars dat ze zouden betalen om de ruïnes van hun gebouwen op te ruimen. Door het grote protest dat daartegen ontstond, zag Armand Thiéry de mogelijkheid om veel interessante gebouwfragmenten op te kopen. Met al die onderdelen puzzelde hij de ‘Thiéryvleugel’ in elkaar. Soms onderzocht hij letterlijk op de bouwwerf zelf nog, hoe hij verschillende onderdelen in elkaar kon passen.

Kenners kunnen nog steeds aanwijzen welk stuk gevel uit welk historisch gebouw stamt. Het resultaat is een zeer bevreemdend amalgaam van stijlen en vormen dat in de jaren tachtig – bij de restauratie van het pand door Paul Van Aerschot – bekroond werd met postmoderne ‘erkers’ die veel licht binnenbrengen. De huizen en appartementen in dit unieke bouwwerk bleken bij de openbare verkoop in de jaren tachtig zeer gegeerd.

08. Het klooster: dit gedeelte van het complex is nu gedeeltelijk in gebruik door het Centrum voor Orthopedagogische Behandeling. Grote delen zijn reeds gerestaureerd. Aan deze ruimte zit ook een parochiezaal.

09. Huize Sion: rust- en verzorgingstehuis.

historische foto’s stadsarchief Leuven SMEYERS, M., Armand Thiéry. Apologie voor een geniaal zonderling (Gentbrugge, 1868 – Leuven, 1955), Leuven, 1992

Architecten restauratieprojecten: Piet Stevens en Sofie Beyen

10

11

vlierbeek algemene inleiding Tot vandaag is er een discussie tussen de ‘aanhangers’ van de Abdij van Vlierbeek en deze van de Abdij van Park, welke van beide de titel mag opeisen van oudste abdij van Leuven. Aangezien de uitkomst van deze discussie afhankelijk is van de definitie van een abdij … zullen we er geen definitief antwoord op (laten) formuleren. Zeker is dat de Abdij van Vlierbeek ruim acht eeuwen oud is en eeuwenlang de hele omgeving heeft gedomineerd. Anno 2007 vormt de eeuwenoude abdijsite vooral de overgang tussen de Kesselse velden en verkavelingen.

13

Vandaag overweegt de stad, samen met de eigenaar – de kerkfabriek O.L.V. van Vlierbeek – om een deel van het domein in erfpacht te nemen. Zo kan de stad bijvoorbeeld instaan voor de aanleg van de riolering, de heraanleg van de wegen, het onderhoud en op termijn de heraanleg van het groen.

1 3

Door een samenwerkingsovereenkomst in afwachting van de erfpachtregeling, zal de heraanleg van de wegen al starten in augustus 2007. Het domein wordt dan verkeersvrij gemaakt.

2 6

4

de abdij IN DE STAD

5

Voor de benedictijnen was het belangrijk dat binnen de kloostermuren alles aanwezig was voor het eigen levensonderhoud. Uit deze filosofie vloeiden logische architecturale plannen voort die de benedictijnen alom bekend maakten als grote bouwheren.

12

7 11 10

8

12

9

Ook binnen de abdijmuren van Vlierbeek, herkent men vandaag nog steeds een logische opbouw. Maar waar vroeger de abdij een gesloten entiteit was, zijn nu de deuren van de Abdij van Vlierbeek opengegooid.

Door de goed bewaarde gebouwen – die uiteenlopende perioden uit de geschiedenis weerspiegelen – is de abdij nu een toeristische trekpleister. Ze vormt het middelpunt van verschillende recreatiemogelijkheden in de omgeving: het provinciedomein, de Kesselberg, het park Heuvelhof enz. Bezoekers vinden niet alleen binnen de abdijmuren, maar ook daarbuiten een oase van groen en rust. Vele landbouwgronden die vroeger bij de abdij hoorden, zijn immers gevrijwaard gebleven van bebouwing. Er lopen nu toeristische fiets- en wandelroutes door. Het café op het domein is voor veel bezoekers de ideale uitvalsbasis voor een bezoek aan de abdij en de omgeving.

De voormalige abdijgronden, de naastliggende vallei van de Molenbeek en de Abdijbeek begrenzen samen met het provinciedomein de woonkern Kessel-Lo. De abdij vormt zo, hoewel op wandelafstand van het centrum van de Leuvense deelgemeente Kessel-Lo, het startpunt van een aaneengesloten groene ruimte die verder loopt tot aan de Kesselberg.

13

RECENTE ONTWIKKELINGEN IN vlierbeek

Een onvervalste kasteelarchitectuur

01. De kerk: in 2001 binnen en buiten gerestaureerd. De kerk is nu parochiekerk van Vlierbeek.

02. Het kloosterpand: in de kloostertuin liggen drie traveeën, als enige resten van het uitgebreide 17de eeuwse kloostercomplex. De bedoeling is om op termijn hier een winterkapel te maken.

02

11

06

12

03. De boomgaard: ingevuld met streekgebonden fruitbomen.

04. Het oude abtskwartier: deze voormalige abtswoning deed tot 1999 dienst als boerderij. Er wordt nu een restauratiedossier voorbereid.

05. Het nieuwe abtskwartier: de buitenzijde werd gerestaureerd in 2005. Men denkt aan een herbestemming voor een socioculturele functie na de restauratie van het interieur.

06. Het gastenkwartier: het voormalige gastenkwartier werd al in de 19de eeuw omgevormd tot drie woningen en is in 2006 gerestaureerd. Hier zitten naast de pastorie ook de kantoren van de Katholieke Televisie- en Radio-Omroep (KTRO vzw).

07. Het tuinprieel: het enige overblijvende prieeltje van de vroegere siertuin. Het is omgevormd tot kapel.

14

10. Het karhuis: deze vroegere bergplaats werd al in 1912 omgevormd tot een woning.

11. De westervleugel: hier zijn woningen en een café in ondergebracht.

12. De westerpoort en het portiersgebouw: de hoofdingang van de voormalige abdij. De gevel werd reeds gerestaureerd maar werd in 2002 opnieuw beschadigd. Waarschijnlijk zullen dit jaar de werken starten voor de nieuwe restauratie.

In het gebouw rechts komt een vergaderzaal.

08. De noorderpoort: één van de secundaire ingangen van de abdij. Buiten deze poort ligt nu een drassige vallei met enkele beken. Er lopen een aantal wandel- en fietsroutes.

13. Het kerkhof.

09. Het landbouw- en industriecomplex: is gerestaureerd in de jaren ’80 van vorige eeuw. Nu zijn hier private woningen.

Architect restauratieprojecten: Piet Stevens

In het eerste deel van de 18de eeuw mochten de abdijen hun grondbezit niet meer uitbreiden en vergaarden ze grote inkomsten. Daarom begonnen ze te investeren in bouwwerken. In de Abdij van Vlierbeek ontstonden zo enorme ambities.

De toenmalige abt Van den Bruel wees architect LaurentBenoît Dewez aan om een plan uit te werken voor een volledig nieuwe abdij. De bedoeling was dat alle bestaande gebouwen zouden vervangen worden door op dat moment populaire neo-classicistische gebouwen. De architect inspireerde zich op een onvervalste kasteelarchitectuur: achter een enorm ereplein zou een lange vleugel met het abts- en gastenkwartier worden opgetrokken. Daarachter kwam de kerk, omgeven door de andere kloostergebouwen. In dit plan vormde niet langer de kerk het hiërarchisch middelpunt, maar wel de abdij zelf als woonplaats van een ‘kerkvorst’. Alleen de kerk en een klein deel van het abtskwartier zijn effectief gerealiseerd. Wegens financiële redenen realiseerde de volgende abt dit plan niet verder. Het was de Franse Revolutie die definitief een einde maakte aan de verwezenlijking van het plan, waardoor oudere gebouwen van afbraak gespaard bleven.

15

keizersberg algemene inleiding Reeds decennialang kijkt het immense Mariabeeld van de Abdij van Keizersberg over het noordelijk gedeelte van de stad. Even verloor ze het hoofd bij de bombardementen in mei 1944. Maar sinds 1946 kijkt ze opnieuw uit over een stadsgedeelte dat sindsdien evolueert en zeker de voorbije jaren snel van aanzicht verandert: de Vaartkom en het gebied rond de Mechelsestraat en de Penitentienenstraat.

Achter Maria ligt sinds de 19de eeuw de Abdij van Keizersberg. Een immense abdij op een opvallende heuvel met rondom een zeer uitgebreid groengebied. Net als in de 19de eeuw – toen de Abdij van Maredsous Keizersberg stichtte om er haar studenten die naar de universiteit gingen te huisvesten – leven nog steeds twee studentengemeenschappen samen met de geestelijken.

Voor de abdij hier stond, was de Keizersberg vooral bekend omwille van de burcht die er stond. Deze speelde o.a. een belangrijke rol toen Leuven de hoofdstad was van het graafschap Brabant. Later – in de 16de eeuw – verbleef keizer Karel hier regelmatig. In zijn kindertijd bouwde men in de tuinen rond de burcht zelfs een kleine zoo, ondermeer voor hem en zijn zussen. Toen Karel keizer werd, liet hij de burcht te Leuven uitbreiden en verfraaien. De burcht zou pas in 1782 op bevel van keizer Jozef II verdwijnen.

de abdij IN DE STAD Door haar ligging en de robuuste muur rond haar domein, verheft de abdij zich boven de stad. Ze troont letterlijk boven de stad uit en is in tegenstelling tot de andere abdijen die stilaan verweven worden met hun omgeving, schijnbaar onveranderlijk. De abdij is en blijft op de eerste plaats de verblijfplaats van een aantal monniken. Toch schermt de abdij zich niet af van de buitenwereld: de abdijkerk staat open voor iedereen en de kapittelzaal leent zich voor tentoonstellingen, concerten, vergaderingen, enz. Deze grote gastvrijheid is geënt op de oorspronkelijke filosofie en blijkt ook uit de gastverblijven.

Groepen of individuen kunnen er nog steeds van de rust genieten. Recent zijn er wel gesprekken begonnen met de stad om de groene heuvel gedeeltelijk open te stellen voor de bewoners uit de omgeving.

16

17

RECENTE ONTWIKKELINGEN IN keizersberg

De tunnel door Keizersberg

De stad Leuven overlegt samen met de abdij om een deel van het aanpalende domein van de paters in erfpacht te nemen. Zo kan de stad het groenonderhoud van het terrein overnemen en kan het park van ongeveer 2,5 hectare opengesteld worden voor het publiek.

Het plein tussen Keizersberg en de Vaartkom heet niet toevallig het Engels plein. Het is de plek waar zich ooit een tunnel door de Keizersberg boorde. Twee Engelsen, Sherman en Smale, hadden namelijk in 1845 de concessie gekregen om de industrie rond de Leuvense Vaartkom per spoor te verbinden met Jemeppessur-Sambre, een industrieel stadje tussen Namen en Charleroi waar de industrie op dat moment floreerde. Het was in het midden van de 19de eeuw namelijk de gewoonte dat privé investeerders de ‘missing links’ van het staatsspoor bouwden.

De stad onderzoekt de mogelijkheden om het park bereikbaar te maken. Eventueel kan dit gebeuren via een fietsers- en voetgangersbrug over de ring die het domein met Wilseledorp verbindt en/of via trappen. Deze ideeën worden nu verder onderzocht.

De lijn zou starten aan de Vaartkom en via een tunnel dwars door de Keizerberg gaan. Verder zou deze lijn ten noorden van de Ridderstraat en de H. Geeststraat richting Egenhoven lopen.

Een groot deel van deze lijn is gerealiseerd. Zo ligt er in Egenhoven nog steeds een dijk waarop de sporen gepland waren. Deze dijk vormt nu een onderdeel van het overstromingsgebied aldaar. De boringen onder de Keizersberg waren bijna volledig afgewerkt, toen instortingen en wateroverlast de werken blokkeerden. In 1850 zijn de werken definitief stopgezet.

Tenslotte bekijkt de stad samen met de abdij of een oriëntatiepunt met uitkijk over de stad gekoppeld aan een infokiosk met geschiedenis over de abdij zinvol kan zijn op deze plaats. Iedereen die ooit de Mechelsestraat opfietste, beseft dat deze heuvel een interessant zicht biedt over de stad.

Men vreesde namelijk dat de gebouwen op de Keizersberg zouden instorten. Deze vrees was niet helemaal onterecht. In de abdijtuin – ter hoogte van het kerkhof – zijn ook vandaag nog de gevolgen van een ondergrondse instorting zichtbaar. De tunnelruimte werd later dan gebruikt als opslagplaats voor ijsblokken en afval.

STAES en WELTER e.a., Mechelen, Leuven, Tienen … retour.

Een treinreis door het verleden, Leuven, 1987

18

Als alternatief kwam er dan een spoorwegbrugje over de vaart richting het nieuwe station dat in die periode vorm gekregen had.

19

Interview met Ghislain Belmans

“Een abdijsite heeft nood aan stilte om haar eigenheid te kunnen bewaren.”

Voormalige abdijen en kloosters zijn hot. In Amsterdam – waar in het recente verleden zowat alles kon – raast er zelfs een horrorachtbaan doorheen een eeuwenoude kapel. Maar in onze regionen gaat het niet zo hard. De (oorspronkelijke) abdijen en kloosters zijn ook hier populair, maar eerder als plaatsen waar de eeuwigheid nog enigszins tastbaar is. Hun oorspronkelijke zuiver katholieke identiteit wordt vermengd met andere functies.

Net zoals in de nog functionerende abdijen zelf oosterse meditatietechnieken het kloosterleven aanvullen, vormen nu ook de gebouwen het toneel voor een rijk gamma

van spirituele, artistieke, toeristische en rustgevende activiteiten.

Zo werken we o.a. in Hasselt aan een concept voor de herbestemming van de abdij van Herkenrode. Doordat het hele (sacrale) middengedeelte van de abdij daar verdwenen is, is de site voor de huidige bezoeker onleesbaar geworden. Sommigen denken dan ook dat het een soort enorme boerderij is. Onze visie moet het oorspronkelijk concept terug verduidelijken door de inplanting van een soort kruidentuin die de originele architecturale vormen aangeeft.

Zo kan je de nieuwe toeristische exploitatie van de gebouwen duidelijker verbinden met hun oorspronkelijke functie.

lueert hiernaar. Al gebeurt het uiteraard samen met de hier nog verblijvende geestelijken.

Maar door hun afnemend aantal, hebben zij minder nood aan verblijfsruimte dan vroeger. Er zal wel altijd een soort sacrale kern overblijven.

In de Abdij van Park is er toch een ander uitgangspunt? Hier wonen nog vijf geestelijken. Je kan toch moeilijk, zoals in Hasselt, uitgaan van een puur cultuur-toeristische ontwikkeling?

Dat is slechts gedeeltelijk zo. Ook de Abdij van Park evo-

20

Ghislain Belmans – van het bedrijf Sien bvba dat o.a. de transformatie van de Abdij van Park mee begeleidt – volgt op verschillende plaatsen de herbestemming van de eeuwenoude gebouwen op. Tussen de dikke natuurstenen muren van de Abdij van Park en omringd door een barokke canapé, eeuwenoude schilderijen en tapijten die de iets minder glorieuze tijden vertegenwoordigen, staat hij Mozaïek uitvoerig te woord.

Niet alleen over de Abdij van Park, maar ook over andere (voormalige) abdijsites die zoeken naar een nieuwe functie.

Als de religieuze functie grotendeels verdwijnt, dreigt de gerenoveerde site dan geen propere kloon van een abdij te worden? Wordt de Abdij van Park m.a.w. geen geromantiseerd, religieus themapark?

Dat zal hier niet snel gebeuren, omdat er diverse zeer wereldlijke functies zullen blijven. Zo blijven de kantoren behouden en worden de moestuinen onderhouden door mensen die werken binnen een sociaal tewerkstellingsproject.

Die functies blijven en zijn perfect verzoenbaar met de cultureel-toeristische ambities.

Veel zal natuurlijk ook afhangen van de commerciële uitstraling van de toekomstige site. Wanneer je de sacrale kern – zoals in Lourdes, Scherpenheuvel of Compostella – gaat omsingelen met een kermis van ijskarretjes en frituren, krijg je natuurlijk niet de gewenste sfeer. Het masterplan van de Abdij van Park is daarom vrij streng. Zo is er o.a. een duidelijke zone voor iedere functie: ruimte voor recreatie, wandelruimte, een stille ruimte enz.

In het masterplan van de Abdij van Park is het niet helemaal duidelijk wat er met sommige gebouwen gaat gebeuren. Is dat een bewuste keuze?

Het is vooral handig om de invulling van de gebouwen in de loop der jaren te kunnen bijsturen. De nog niet gerestaureerde Tiendenschuur bijvoorbeeld is voorlopig nog ‘bedacht’ als een polyvalente zaal. Maar je kan er alle richtingen mee uit. Misschien gaan we daar wel voor een iets commerciëlere functie. Een winkel met gelabelde abdijproducten bijvoorbeeld. Via de producten geef je info over de regio, de productiewijze enz. Als je beseft dat de abdij hier vroeger bijvoorbeeld een brouwerij en een koffiebranderij had, kan je zoiets terug ‘opgraven’ en hanteren in een winkel. Het is iets commerciëler, maar het vertelt veel over de site en zijn geschiedenis. Voor mij is dat soort erfgoedmanagement even belangrijk als het huidige archeologisch onderzoek in het spreekhuis.

Desondanks komt het leeuwendeel van de gelden voor de renovatie van dit enorme complex nog steeds van de overheid. Komt er soms kritiek op het feit dat deze katholieke gebouwen, gronden en wegen grotendeels met overheidsgeld gefinancierd worden?

Ik zal daar genuanceerd op antwoorden. Ik denk dat elke abdijsite die financiële hulp vraagt aan de overheid om de site te herbestemmen, de nodige garanties moet inbouwen om de site toegankelijk te maken voor iedereen: gelovigen en ongelovigen, christenen en anderen. Anders kan je er geen openbare gelden aan besteden. In de Abdij van Park is dit duidelijk het geval.

Daarnaast is er ook een soort tendens naar syncretisme, zeg maar een versmelting van verschillende wereldbeschouwingen. De grote religies zoeken onderling steeds

meer naar hun overeenkomsten. Zo is er bijvoorbeeld de nieuwe groeiende Franse religieuze orde Chemin Neuf: een oecumenische gemeenschap die op dit moment sterk groeit.

Het is dus niet zo dat alle ordes aan het uitsterven zijn. Al is die beweging in Vlaanderen inderdaad relatief beperkt.

Wat we hier wel vrij massaal kennen, zijn allerlei soorten nieuwe sacraal getinte activiteiten. Ook zij worden duidelijk aangetrokken door deze religieuze omgevingen.

Is – zelfs uitgaande van een groeiende interesse in religiositeit – het toekomstige museum voor religieuze kunst wervend genoeg om veel bezoekers naar de abdijsite te lokken?

Er zijn verschillende redenen om naar de Abdij van Park te komen. In de eerste plaats is er de site zelf die een uitzonderlijk mooie combinatie vormt van cultuur en natuur.

Zeker wanneer je vanaf juni een audiogids kan gebruiken om ze beter te leren kennen.

Daarnaast is er natuurlijk de abdij zelf die nu al jaarlijks 6 000 bezoekers trekt. Ook al is ze alleen maar op zeer specifieke momenten en op afspraak bezoekbaar. Wanneer het gebouw een monument zal worden en effectief zal open gaan voor het publiek, verwachten we toch meteen 15 à 20.000 extra bezoekers. Dat groot aantal verantwoordt al gedeeltelijk de belangrijke financiële inspanningen.

Daar bovenop komt natuurlijk het museum. In de haalbaarheidsstudie voor het museum hebben we de Leuvense situatie vergeleken met het museum Catherijneconvent in Utrecht dat ongeveer dezelfde thema’s tentoonstelt.

Zij hebben blijkbaar een zeer vast publiek van gelovigen en niet-gelovigen, wat niet vanzelfsprekend is voor een museum voor christelijke kunst en cultuur. Veel hangt natuurlijk af van de vormgeving en invulling van zulk een museum. In Utrecht heeft men bijvoorbeeld voor een heel moderne scenografie gekozen en snijden ze regelmatig actuele thema’s aan. Zo was er bijvoorbeeld ten gevolge van de film Kruistocht in spijkerbroek een tentoonstelling over kruistochten of maakten ze in een tentoonstelling de vergelijking tussen de vroegere pelgrimstochten en de huidige volksverhuizingen naar rockfestivals.

21

Naast een mooi ontwerp en interessante thema’s is uiteraard ook de collectie van kapitaal belang. Op dit moment is het CRKC (het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur vzw) een enorm depot aan het uitbouwen. Op een redelijk korte termijn hebben ze meer dan 10 000 stukken verzameld, waaronder ook zeer veel museale stukken.

Door een goede combinatie van dit alles kunnen we niet alleen mensen aantrekken, maar er ook voor zorgen dat ze terugkomen. Een museum moet niet alleen een plek zijn om te leren, zoals wij vaak in België redeneren. Het moet bovenal ‘een leuke plek zijn om te toeven’, zoals men dat in Nederland terecht uitdrukt. Je moet er als abonnee bij wijze van spreken op een druilerige donderdag je krant willen gaan lezen. Zo krijg je een veel trouwer publiek.

Het museum en de abdij moeten dus ook een product worden?

Als je het wil laten werken, moet je het als een product met de juiste marketingmix verkopen. Een commerciëel merk moet goed zijn, toegankelijk en juist geprijsd. Dat geldt ook voor een museum of een abdijsite.

Is het eigenlijk logisch dat op dit moment zo veel voormalige abdijen bezoekerscentra en musea worden?

We hebben voor de tentoonstelling (zie verder) een overzicht gemaakt van de herbestemming van alle Europese partners.

En het is inderdaad zo dat ze vandaag bijna allemaal voor een cultuurhistorische herbestemming kiezen. De Engelse Fountains Abbey bijvoorbeeld trekt jaarlijks meer dan 400.000 bezoekers. De abdij is er gekoppeld aan een groot hertenpark en kent veel kleinere gebouwen die omgebouwd zijn tot logies. Die hotelfunctie, het uniek natuurdomein en de grootste cisterciënzerabdijruïne van Engeland, maken het geheel uniek.

Maar er zijn inderdaad andere tijden geweest. Vooral na de Franse Revolutie – toen alle abdijen gesloten werden – boden de gebouwen massaal onderdak aan verschillende soorten functies: gevangenissen, legerkazernes en psychiatrische instellingen maakten gebruik van de aanwezige (cellen-) structuur, fabrieken gebruikten de grote ruimten en het vaak aanwezige water, enz.

22

Het is opvallend dat de abdijen noch in de geschiedenis, noch vandaag, massaal herbouwd worden tot woningen. Deze plekken moeten vandaag omwille van hun exclusief karakter toch zeer gegeerd zijn?

Dat klopt. In Frankrijk is een in de reclamesector rijk geworden man zo verliefd geworden op een voormalige abdij, dat hij ze meteen gekocht heeft. Zijn vermogen blijkt nu overigens toch niet toereikend om de enorme kosten die met deze oude gebouwen gepaard gaan, te dekken. Daarom stelt hij nu zijn abdij open voor het publiek.

Wanneer je op een site als de Abdij van Park een immobiliënkantoor zou loslaten, vermoed ik dat ze ook niet lang werk zullen hebben om alles te verkopen. Toch zou dit niet echt eenvoudig zijn. Een woonproject moet je teveel opsplitsen (verkavelen) om het echt rendabel te maken. De mooie, typische ruimten als de kerk, de pandgang of de salons zijn hiervoor totaal ongeschikt. Je gaat met andere woorden de kwaliteit van het gebouw vernietigen als je het gaat opdelen.

Onroerend erfgoed Vlaanderen (het voormalige Monumenten en Landschappen) zou zoiets overigens nooit toelaten.

Daarenboven vinden veel mensen kloosters en abdijen juist aantrekkelijk door hun ‘genus loci’, zeg maar de geest van de plek. Maar tegenstrijdig genoeg zou een woonproject precies deze gegeerde ‘sacraliteit’ vernietigen. Een abdijsite heeft namelijk nood aan stilte om haar eigenheid te kunnen bewaren.

In een normale woonomgeving spelen kinderen buiten of rijden huisvaders de boodschappen van de Colruyt voor met hun dieselende monovolume. De zo gegeerde stilte is dan weg.

Vandaar dat kantoren zich beter inpassen in een abdijsite.

Waarom is stilte voor een abdij zo essentieel? In het masterplan van de Abdij van Park spreek je zelfs van een academie van de stilte?

Omdat stilte noodzakelijk is voor het beleven van spiritualiteit.

Ik denk dat een mens – of hij nu gelovig is of niet – nood heeft aan spiritualiteit. We krijgen voor de Abdij van Park aanvragen om in één van de gebouwen een combinatie van dans en meditatie onder te brengen. Mensen hebben blijkbaar behoefte om op één of andere wijze spiritueel bezig te zijn. En blijkbaar vinden ze deze gebouwen een inspirerende omgeving.

Worden de abdijgebouwen in het algemeen soms niet wat overschat? Vaak zijn ze toch zeer banaal.

uniek probleem hadden toen de werking van hun klooster verschrompelde.

Uiteraard moeten niet alle abdijen gerestaureerd worden. Ik denk dat je altijd moet kijken of ze architecturaal interessant zijn en of ze een interessante functie (kunnen) hebben. Het is echter jammer dat er vandaag geen goede inventaris bestaat die de kwaliteit van al deze historische gebouwen omschrijft.

Ik besef dat dit een titanenwerk zou zijn, maar het zou wel helpen. Bij de Abdij van Park was de discussie wel snel afgerond. Omdat de norbertijnen altijd een wereldlijk ingestelde orde zijn geweest, zijn hun gebouwen duidelijk iets luxueuzer afgewerkt.

De Europese samenwerking is dus niet alleen financieel en politiek interessant, maar ook psychologisch. Vaak is men zeer negatief wanneer men over Europese projecten praat en doet men lacherig over ‘netwerking’, maar in dit geval is dat volkomen onterecht.

Ligt de transformatie van de abdijen soms niet heel gevoelig bij de resterende geestelijken? Die mensen worden niet alleen geconfronteerd met hun eigen eindigheid, maar ook met het einde van hun eeuwenoude levenswijze?

Ik heb, voor we begonnen zijn, o.a. bij de prelaat en de andere geestelijken gepolst in hoeverre zij de veranderingen apprecieerden. Hun reacties waren inderdaad zeer gemengd. Maar de situatie keert zich. De huidige prelaat bijvoorbeeld, staat nu erg positief tegen de nieuwe veranderingen. Hij erkent dat de abdij zich niet hoeft te schamen voor haar nieuwe toekomst.

Zeker omdat het besef groeit dat sommige nieuwe functies nauw verwant zijn met de waarden die de abdij al eeuwen belijdt.

Komt er een vervolg op dit project dat dit najaar afloopt?

Edgar Goedleven (de éminence grise van het Vlaamse erfgoed) en ikzelf hebben voor de stad een nieuw Europees project aangevraagd om een Europese route van abdijen te ontwikkelen. Ook hiervoor zou de Abdij van Park de trekker kunnen zijn. We onderzoeken hoe we verschillende bestaande en potentieel interessante kleine en grote abdijroutes met elkaar kunnen verbinden. Op die wijze kunnen we de verschillende abdijen van een kwaliteitslabel voorzien en ze gemeenschappelijk promoten. Ik vind het een zeer leuke uitdaging om van Italië naar Denemarken te kunnen wandelen, reizend van abdij tot abdij. Ik vind dat een plan om stil van te worden.

Ghislain Belmans is ook één van de steunpilaren in een Europees project dat de stad Leuven trekt en dat samen met twaalf partners uit vijf verschillende landen draait rond het thema ‘herbestemming van abdijen’. Met financiële steun van de Europese overheid wisselen de verschillende partners ervaringen uit en komt er geld vrij voor o.a. de renovatie van het klooster en de tentoonstelling ‘In Godsnaam’ die vanaf september in de Abdij van Park loopt.

Ook elders in Europa worstelen sommige religieuzen met hun nieuwe situatie. The Presentation Sisters (een religieuze orde) uit Ierland bijvoorbeeld, waren opgelucht toen ze door het Europees project beseften dat zowat alle West-Europese kloosters met dit probleem kampten. Doordat hun kloosters in Latijns-Amerika floreren, dachten ze dat ze in Ierland een

www.ingodsnaam.com www.sien.be

23

ingang Abdij van Park, Leeuwenpoort, 2006

voor en na

ingang Abdij van Park, Leeuwenpoort, 2007