Stakleno zvono 5

ekolo{ki e - magazin

Broj 5 maj 2009.

Zavod za zaš{titu prirode Srbije:

Prirodna dobra od nacionalnog zna~aja Dr Neboj{a Luki’}:

Nit je biljka, nit su `ivotinje, ve}...

Zorica Savi}:

Kako se ure|uje jezero Gru`a

dipl. ingž. geol. Cvetko Ž@ivkovi} dipl. ingž. geol. Aleksandar Paunovi}:ć

Lepota homoljskog kamena Zorica Savi}:

Ekologija danas

Nacionalni park Srbija Tema broja :

StaklenoZvono 1

D

urednik:

Zorica Savi} designееed by:

Bojan Rankovi} saradnici:

Zavod za zaš{titu prirode Srbije Dr Neboj{a Luki’} dipl. ingž. geol. Cvetko Ž@ivkovi} dipl. ingž. geol. Aleksandar Paunovi}ć

2 StaklenoZvono

a se pitaju ekolozi državu treba urediti kao Nacionalni park. Svaki predstavnik svoje vrste bio bi promovisan kao nešto izuzetno, ukoliko je ugrožen, timovi stručnjaka bi mu svesrdno pomagali i svaka jedinka bi bila nacionalni ponos a ne smetnja za nacionalni razvoj parka. Tehnološke inovacije bi našle svoje pravo mesto- da pomažu i služe, a ne da okupiraju zemlju i umove, i tako same sebi postanu dovoljne.

Srbija ima svoje nacionalne parkove o kojima ćemo pričati u ovom broju. Pored njih postoje i mnoga druga nacionalna dobra koja nikad nisu ‘’nacionalizovana’’, a preti im opasnost da upadnu u pogrešne ruke. Kako da ih zaštitimo, uredimo, ili pak adekvatno koristimo?

J

edna od najreprezentativnijih područja očuvane prirode, sa stoletnim šumama, divljim vodotokovima, bujnom vegetacijom i raznovrsnim biljnim i životinjskim svetom, gde se mnogi od predstavnika mogu danas videti uglavnom samo u knjizi ili zoološkom vrtu, su nacionalni parkovi Srbije, zaštićena prirodna dobra od nacionalnog značaja.

U Srbiji ima pet nacionalnih parkova, a to su: Fruška gora, Đerdap, Tara, Kopaonik i Šar planina, dok Studija zaštite koju je izradio Zavod za zaštitu prirode Srbije kao osnovu predloga za zaštitu šestog, Nacionalnog parka Prokletije, još uvek čeka nastavak postupaka zaštite.

Gljjive su veoma raznoliko i specifično carstvo živih organizama. Krajem šezdesetih godina prošlog veka (1969), gljive su dobile svoje posebno carstvo, što je kasnije opšte prihvaćeno. Drugim rečima, gljive nisu niže biljke, niti su neka vrsta specifičnih životinja, jednostavno gljive su gljive.

Poseban deo carstva fungi čine više gljive, koje uglavnom pripadaju makrogljivama, onim čija se plodna tela (pečurke) mogu videti golim okom. Samo u Evropi do sada je identifikovano preko 15000 vrsta i varijeteta makrogljiva.

Zahuktala divlja gradnja i sve veći broj zagađivača na obali akumulacije Gruža, govori da je poslednji čas da se nešto preduzme kako voda za piće ne bi postala upotrebljiva samo kao tehnička.

Prilikom formiranja akumulacije Gruža obeležena je zona sanitarne zaštite pijaće vode od smeća, fekalija i hemikalija koje koriste poljoprivrednici. Na 500 metara od obale ne sme ništa da se gradi, a na 50 metara od vode nije dozvoljeno obrađivanje zemljišta,

uprkos tome, sve to u ovom slučaju se ne poštuje.

Novootkrivene ekonomski interesantne pojave, koje mogu biti osnovni nosioci razvoja industrije vezane za eksploataciju i obradu ukrasnog kamena, kako u Srbiji, tako i šire u okviru Evropske Unije, a odnose se prvenstveno na: magmatske (granitoidi, gabrovi, gabrodioriti), sedimentne stene (krečnjaci), potom, vulkanske (bazalti, andeziti, daciti) i metamorfne stene (mermeri, metamorfisani krečnjaci, kao i travertini, bigrovi, breče). Područje Homolja sa centrom za dopremu, preradu i plasman ukrasnog kamena u Žagubici, ovaj kraj pretvoriće u vodeći, odnosno najveći centar u Srbiji i zapadnom Balkanu.

Rezultati istraživanja javnog mnjenja o mestu i ulozi zaštite životne sredine kod građana Srbije predstavljeni su u Skupštini grada Kragujevca.

Istraživanje je sproveo Centar za slobodne izbore i demokratiju CESID u okviru akcije „Očistimo Srbiju’’, u saradnji sa Ministarstvom životne sredine i prostornog planiranja.

Rezultati istraživanja trebalo bi da nadležne institucije i organizacije usmere ka onome što treba uraditi kako bi se zajednički krenulo u rešavanje velikih problema, kao što su uklanjanje i upravljanje otpadom, formiranje eko industrije i centara za reciklažu. www.staklenozvono.rs

• Prirodna dobra od nacionalnog zna~aja -------- 4 • Nit z je biljka, nit su `ivotinje, ve}... ---------------16 • Kako se ure|uje jezero Gru`a -------------------- 22 • Lepota homoljskog kamena --------------------- 30 • Ekologija danas -------------------------------------- 44 StaklenoZvono 3

Prirodna dobra od nacionalnog znaÂŒaja.

4 StaklenoZvono

NACIONALNI PARKOVI SRBIJE

J

edna od najreprezentativnijih područja očuvane prirode, sa stoletnim šumama, divljim vodotokovima, bujnom vegetacijom i raznovrsnim biljnim i životinjskim svetom, gde se mnogi od predstavnika mogu danas videti uglavnom samo u knjizi ili zoološkom vrtu, su nacionalni parkovi Srbije, zaštićena prirodna dobra od nacionalnog značaja.

Kako se Zakonom definiše, nacionalni park „je veće područje sa prirodnim ekosistemima visoke vrednosti u pogledu očuvanosti, složenosti građe i biogeografskih obeležja sa raznovrsnim oblicima izvorne flore i faune, reprezentativnim fizičko-geografskim objektima i pojavama i kulturnoistorijskim vrednostima“ (Zakon o zaštiti životne sredine – „Službeni glasnik RS“ 66/91, 83/92, 53/93, 67/93, 48/94, 53/95, 135/04).

Prema klasifikaciji Svetske asocijacije za zaštitu prirode IUCN, nacionalni parkovi kao II kategorija su „relativno veliki prostori, koji sadrže reprezentativne primerke glavnih prirodnih regiona, pojava i krajolika gde biljne i životinjske vrste, geomorfološke znamenitosti i staništa imaju poseban naučni, obrazovni i rekreacioni značaj. Oni sadrže jedan ili više celovitih ekosistema koji nisumaterijalno izmenjeni ljudskom eksploatacijom i prisutnošću“.

StaklenoZvono 5

Shodno Zakonu o zaštiti nacionalnih parkova (Službeni glasnik RS br. 39/93, 44/93, 53/93, 67/93, 48/94), u Srbiji je pet nacionalnih parkova, dok Studija zaštite koju je izradio Zavod za zaštitu prirode Srbije kao osnovu predloga za zaštitu šestog, Nacionalnog parka Prokletije, još uvek čeka nastavak postupaka zaštite.

Nacionalnim parkovima u Srbiji staraju se javna preduzeća.

N A C I O N A L N I PA R K FRUŠKA GORA Prvi Nacionalni park u Srbiji je Nacionalni park Fruška gora, proglašen 1960. godine, površine od 25.393 ha. Ovo zaštićeno

6 StaklenoZvono

prirodno dobro, kao jedinstveni prirodni fenomen kojeg grade stene iz gotovo svih geoloških perioda, složenog geološkog sastava sa brojnim ostacima fosilne flore i faune, predstavlja svojevrsno ogledalo geološke prošlosti ovog dela Evrope.

Zahvaljujući raznovrsnosti geološkog i pedološkog sastava, razuđenom reljefu i različitim klimatskim uticajima, tu je nastao specifičan i raznovrstan biljni svet.

Tako, među 1500 biljnih vrsta koje čine floru Fruške gore, preko 40 vrsta ima status prirodnih retkosti Srbije, odnosno 12 odsto kao retke i reliktne vrste je od posebnog značaja za nauku. Park naročito karakterišu šume koje zauzimaju 90 odsto njegove površine. Na ovom prostoru izdvojeno je preko 20 šumskih, i veliki broj livadskih i

stepskih zajednica, a posebno su zanimljive šume kitnjaka i graba sa kostrikom, i reliktne mešovite šume hrastova sa grabićem, kao i masovno prisustvo srebrne lipe.

Ovakvo bogatstvo biljnog pokrivača, uslovilo je i faunističku raznovrsnost.

Među bogatstvom životinjskog sveta ističu se zaštićene vrste, kao što su neke vrste insekata (jelenak, osolike muve, dnevni leptiri sa nekoliko balkanskih i dva srpska endemita), i 14 vrsta od ukupno 13 vrsta vodozemaca i 11 vrsta gmizavaca, koje se nalaze na Svetskoj crvenoj listi ugroženih vrsta. Područje Fruške gore predstavlja najvažnije gnezdilište ptica vezanih za prostrana brdovita šumska i livadska staništa u Vojvodini. Fauna ptica celokupnog masiva obuhvata 211 vrsta, od čega 130 poznatih gnezdarica. Nužno je pomenuti orla krstaša, prirodnu retkost čija se poslednja dva para u Srbiji gnezde na Fruškoj gori. Na relativno malom prostoru Parka nalaze se pripadnici nešto više od polovine (60 vrsta) od ukupnog broja vrsta faune sisara karpatskog basena i Balkana, među kojima prirodne retkosti kao što je tekunica, slepo kuče....

Nezaobilazan, značajan deo ukupnih vrednosti Fruške gore jeste i njena kulturnoistorijska baština, koja se ogleda u prisustvu 17 manastira, sagrađenih u periodu od 15 do 18 veka, svojevremeno centri duhovnosti i kulture Srbije.

StaklenoZvono 7

N A C I O N A L N I PA R K ĐERDAP

O

vaj nacionalni park je zaštićen 1974. godine i zauzima površinu od 63.608 ha, obuhvatajući gotovo 100 km desne obale srednjeg toka Dunava. Najveća i najduža klisura probojnica u Evropi,

8 StaklenoZvono

Đerdapska klisura je jedinstveni prirodni geomorfološki fenomen kooje je obeležje ovog područja. U Đerdapskoj klisuri razlikuju se četiri manje klisure i tri kotline uzbudljive lepote, a naročito je atraktivna klisura Veliki kazan, gde se litice sužavaju na 170 m, a Dunav dostiže najveću dubinu od 90 m, što je među najvećim rečnim dubinama na svetu.

Složene geološke građe, raznovrsnog reljefa i zaklonjenih staništa sa specifičnom mikroklimom, Đerdapska klisura je jedan od najznačajnijih refugijuma drevne flore i faune u Evropi. Područje Parka naseljava preko 1100 biljnih vrsta, među kojima su brojni tercijarni relikti kao što su mečja leska, orah, jorgovan, tisa, srebrna lipa, maklen, medunac, zelenika, Pančićev maklen, itd. Od preko 50 šumskih i žbunastih zajednica koliko je opisano, 35 su reliktnog karaktera i najbliže drevnim prašumskim zajednicama Evrope, što područje Parka čini jedinstvenim prirodnjačkim muzejom na otvorenom.

Na području parka obitava preko 150 vrsta ptica, među kojima prirodne retkosti kao što su suri orao, orao zmijar, orao belorepan, crna roda, siva čaplja, i dr. Na staništima obraslim bujnom vegetacijom sklonište su našle brojne vrste sisara kao što su vidra, ris, šaka, divokoza, i jelen, srna, divlja svinja.

Na području Parka, kojeg oličava spoj izvanrednih darova prirode, idealne uslove života pronašao je ne samo biljni i životinjski svet, već i čovek. Zaštićen klisurom, snabdeven obiljem vode i hrane, tu je čovek neolita pre 7000 godina našao najudobnije i najsrećnije mesto da sagradi naselje, danas poznato kao Lepenski vir.

Brojni spomenici kulture kao svedočanstva prisustva Rimljana, i drugih tvoraca istorije ovog kraja, potvrda su strateškog i prirodnog značaja ovog izvanrednog područja.

StaklenoZvono 9

N A C I O N A L N I PA R K TA R A

O

no što svakako simboliše ovaj biser prirode su šume, jedne od najočuvanijih i najraznovrsnijih u Evropi.

Pokriva najveći deo planine Tare, koja se nalazi na krajnjem zapadu Srbije, i zahvata područje ograničeno lakastim tokom reke Drine između Višegrada i Bajine Bašte.

Nacionalni park Tara proglašen je 1981. godine, i obuhvata površinu od 19.175 ha. Različiti šumski ekosistemi pokrivaju više od 75% ukupne teritorije planine Tare. Pored brojnih klisura i kanjona koji predstavljaju klasičan primer refugijalnih staništa, čitava planinska površ Tare odigrala je važnu ulogu pribežišta za mnoge biljne vrste i zajednice iz doba tercijera. Pravi biser među njima svakako je „carica svih endemita Evrope“, ili “srpska smrča“, Pančićeva omorika (Picea omorika Panč.). Tercijerni endemo-relikt koji je pre 20 miliona godina bio rasprostranjen širom Evrope, danas je sveden samo na područje oko srednjeg toka reke Drine. Sve šume 10 StaklenoZvono

u kojima se javlja Pančićeva omorika na području planine Tare zaštićene su kao jedinstvena staništa, i predstavljaju stroge naučne rezervate prirode.

Od preko 40 šumskih zajednica najzastupljenije su mešovite autohtone šume smrče, jele i bukve, koje pokrivaju preko 85 odsto šumskih površina Parka.

Dosadašnjim istraživanjima na Tari je utvrđeno preko 1000 vrsta vaskularne flore, od čega je 66 endemita. Pored izuzetnog biodiverzitata flore, na području Tare su i brojna staništa značajne faune.

Simbol faune Tare je reliktni, Pančićev skakavac, lokalni endemit koji obitava samo na ovom području. U granicama Parka je konstatovano 115 vrsta dnevnih leptira, a 23 vrste se nalaze u Crvenoj knjizi dnevnih leptira Srbije. Takođe, oko 25 predstavnika herpetofaune kao što su šareni daždevnjaci, mrmoljci, gatalinke, grčke žabe, šumske kornjače, stepski smuk, običan smuk, poskok itd. Vode Parka karakteriše prisustvo 19 vrsta ihtiofaune.

Posebnu vrednost predstavljaju salmonidne vrste karakteristične za visokoplaninske

vodene ekosisteme: potočna pastrmka i mladica. Utvrđen broj vrsta ptica na Tari do danas je 135 vrsta. Od 24 vrsta sisara Tare, 17 ima status prirodne retkosti - mrki medved, divokoza, srna, divlja mačka, vidra, kuna zlatica, itd.

Pored prirodnih, tu su i brojne spomeničke vrednosti. Manastir Rača kojeg je u drugoj polovini XIII veka kralj Dragutin podigao u kanjonu reke Rače, jedan je od primera bogatog kulturno-istorijskog nasleđa planine Tare.

Područje Nacionalnog parka Tara, zajedno sa Zaovinama i Parkom prirode „Šargan – Mokra Gora“ čini okosnicu budućeg rezervata biosfere Drina.

N A C I O N A L N I PA R K KO PAO N I K,

N

alazi se na jugu centralne Srbije i obuhvata delove teritorija opština Raška i Brus. Proglašen je 1981. godine i obuhvata najviše delove planine Kopaonik, najveće planine centralne Srbije sa nizom vrhova viših od 1600 m, na ukupnoj površini od 11.809,91 ha.

Kopaonik je poznat kao centar zimskog turizma u našoj zemlji, ali je on, pre svega, područje koje se odlikuje velikom biološkom i predeonom raznovrsnoću u širokim razmerama. Naime, ovaj prostor predstavlja jedan od najznačajnijih centara balkanskog endemizma. U flori Kopaonika zabeležene su 1.603 vrste vaskularne flore i 155 vrsta mahovina; utvrđeno je prisustvo 91 vrste endemskog i 82 vrste subendemskog karaktera, kao i tri stenoendema koji rastu samo na Kopaoniku: kopaonička čuvarkuća, kopaonička ljubičica i Pančićeva režuha. U odnosu na endemsku visokoplaninsku floru Balkanskog poluostrva 11,9% endema raste na Kopaoniku, te je ovo jedno od najznačajnijih centara endemizma u Srbiji i na Balkanu. Na Crvenoj listi flore Srbije nalazi se 50 biljnih vrsta flore Kopaonika, a na međunarodnoj Crvenoj listi zabeležene StaklenoZvono 11

su četiri biljne vrste sa ovog područja, dok je na spisku prirodnih retkosti Srbije 30 vrsta biljaka ovog masiva. Na Kopaoniku su prisutni svi vegetacijski pojasevi visokih planina centralnog dela Balkana. Bogata je fauna insekata - Kopaonik je jedini poznati lokalitet na kome je nađena endemična i reliktna vrsta dnevnog leptira Colias balcanica Rebel. Zabeležen je veći broj vodozemaca i gmizavaca. Na najvišim staništima Kopaonika živi živorodni gušer, koji naseljava samo najviše planine Evrope.

Fauna ptica obuhvata 173 vrste od kojih je 90% gnezdarica. Između ostalih, tu su planinska ševa, šumska ševa, krstokljun, drozd kamenjar, jarebica kamenjarka, itd.

Fauna sisara obuhvata 39 vrsta – šareni tvor, alpska rovčica, divlja mačka, itd.

Mauzolej najvećeg srpskog botaničara Josifa Pančića na vrhu Nebeske stolice, kao i 15 nepokretnih kulturnih dobara, bačije, stare vodenice i drugi objekti koji svedoče o tradicionalnom načinu života, upotpunjuju sliku Kopaonika kao divlje i gorde planine jedinstvene vrednosti.

12 StaklenoZvono

N A C I O N A L N I PA R K ŠAR PLANINA

U

centralnom delu Balkanskog poluostrva, na granici Srbije sa Makedonijom, prostire se impozantni planinski masiv Šar planina, koji se visoko uzdiže, okružen Prizrenskometohijskom na severozapadu, Kosovskom na severoistoku, Pološkom kotlinom na jugoistoku, i brojnim župama u njenom severnom podnožju. Jedinstvena po mnogim svojim bogatstvima, predstavlja centralni orografski čvor Balkanskog poluostrva, odakle se granaju neprekinuti balkanski vodotokovi otičući u jadranski, crnomorski i egejski sliv.

Ova jedinstvena planinska barijera koja gordo dominira središtem Balkana sa oko 70 vrhova preko 2000 metara i 30 vrhova koji prelaze 2500 metara, zadobila je ime Šar-planina, zahvaljujući izuzetnoj raznolikosti svog reljefa i biljnog pokrivača. Područje ove planine od posebnih prirodnih vrednosti i odlika, i sa jedinstvenim kulturno-istorijskim nasleđem, zaštićeno je kao Nacionalni park Šar-planina, ustanovljen 1986. godine, u privremenim granicama od 39.000 ha.

Moćna snaga leda iz pradavnog ledenog doba, u svojim različitim pojavnim oblicima, izbrazdala je duboke tragove u reljefu Šar-planine, i ispisala istoriju geoprocesa koji omogućavaju proučavanje zemljine kore i rekonstrukciju geološke prošlosti ne samo Balkanskog poluostrva, već i afričkog i evropskog kontinenta.

StaklenoZvono 13

www.staklenozvono.rs

Po raznovrsnosti oblika, sa više od 100 cirkova, 70 glacijalnih i 20 nivacionih jezera poznatih kao „gorske oči“, Šarplanina predstavlja pravi muzej glacijalnog reljefa pod otvorenim nebom. Ono što je čini izuzetnom ne samo u balkanskim razmerama, su i brojni izvori, divlji planinski vodotokovi i dve najveće šarske reke Prizrenska Bistrica i Lepenac, koji čine ovo područje svojevrsnim trezorom dragocenog prirodnog bogatstva – vode.

Pored geološke i morfološke raznovrsnosti, sudar mediteranskih i kontinentalnih uticaja dužinom šarskog grebena, uslovio je i klimatsku raznovrsnost, a sve to je uticalo na raznolikost i bogatstvo živog sveta na ovoj planini.

14 StaklenoZvono

Sa 45% od ukupnog biljnog sveta Srbije, osobenim šumskim zajednicama i vrstama, životinjskim vrstama koje se danas retko nalaze u prirodi, a mnoge su ugrožene u čitavom svetu, Nacionalni park Šarplanina sa punim pravom nosi obeležje skloništa za divlji svet koji danas ubrzano nestaje. Na Šar-planini živi 1800 biljnih vrsta. Najznačajniji su brojni tercijarni i glacijalni relikti i 339 balkanskih endemita od kojih su 18 lokalni endemiti, prisutni isključivo na ovom masivu. Isto bogatstvo karakteriše i vegetaciju Parka, sa opisanih 190 biljnih zajednica, među kojima su posebno dragocene jedinstvene zajednice endemoreliktne srpske ramonde, šumske zajednice endemoreliktnih balkanskih

borova munike, molike i žbunaste zajednice gorske ruže. U Parku obitava 147 vrsta dnevnih leptira, 45 vrsta vodozemaca i gmizavaca, oko 200 vrsta ptica i 32 vrste sisara, što ga čini jednim od faunistički najbogatijih područja Evrope. U divljini Šare, još uvek se može naleteti na medveda, videti kuna zlatica i kuna belica, divlja mačka, ris, divokoza, i doživeti čari netaknute prirode. Ono što Šar-planinu čini dragocenim delom srpske nacionalne baštine, su i svedoci srpske duhovnosti, državnosti i kulture tokom niza vekova, oličeni u brojnim spomenicima od kojih se izdvaja 45 crkava i manastira podignutih u periodu od XII do XVI veka.

Zavod za zaštitu prirode Srbije izradio je stručnu dokumentaciju kao osnovu za zaštitu Nacionalnog parka „Šar-planina“ u trajnim granicama na preko 97.000 ha.

Tekst: Zavod za zaš{titu prirode Srbije StaklenoZvono 15

Dr Neboj{a Luki’} Predsednik gljivarskog dru{tva "[umadija"

Nit je biljka, nit su �ivotinje, 16 StaklenoZvono

, , ve�...

...GLJIVE SU GLJIVE ČUDESNO CARST VO G L J I VA

G

ljive su veoma raznoliko i specifično carstvo živih organizama. Krajem šezdesetih godina prošlog veka (1969), gljive su dobile svoje posebno carstvo, a što je kasnije opšte prihvaćeno. Drugim rečima, gljive nisu niže biljke, niti su neka vrsta specifičnih životinja, jednostavno gljive su gljive. Ukoliko pravimo razliku između tri carstva živih organizama (od postojećih pet): biljaka, gljiva i životinja, rećićemo da se radi o proizvođačima, razlagačima i potrošačima i svi su oni neraskidivo vezani u prirodi. Poseban deo carstva fungi čine više gljive, koje uglavnom pripadaju makrogljivama, onim čija se plodna tela (pečurke) mogu videti golim okom. Samo u Evropi do sada je identifikovano preko 15000 vrsta i varijeteta makrogljiva.

R azmnožavanje gljiva je vrlo raznoliko ali opišimo uprošćeno kako to nastaju pečurke. Kada spora gljive, izbačena iz pečurke padne na pogodan supstrat, počeće da se razvija primarni micelijum, specifično telo gljive sastavljeno od izduženih ćelija, hifa, koje poput paučine osvajaju sredinu. Ovaj trenutak bi se mogao nazvati rođenjem gljive. Micelijum raste i razvija se (najčešće u zemlji) tražeći odgovarajući micelijum sa kojim bi se spojio (pitanje polova kod viših gljiva je jako specifično).

Spajanjem micelijuma dve gljive nastaju ćelije (dikarioni) iz kojih u povoljnim uslovima buja sekundarni micelijum koji formira plodno telo gljive, pečurku.

StaklenoZvono 17

Morchella esculenta, smrčak.

Prolećna gljiva, otrovna sirova, jestiva termički obrađena, veoma tražena u Evropi i Americi.

U plodnim organima pečurke nastaju spore koje se uz pomoć vetra (ili na neki drugi način) šire osvajajući nove sredine.

Više gljive mogu da žive i više desetina pa i stotina godina ali zavisno od spoljašnjih uticaja. Zagađenje i menjanje namene zemljišta, seča šuma, nekontrolisano branje mladih pečuraka, promena klimatskih uslova utiču da micelijum izumire gubeći pogodnu sredinu za razvoj. Gljive umiru tiho i teško ih je ponovo vratiti na stara izmenjena staništa.

Boletus aereus, crni vrganj.

Proganjana gljiva na našim prostorima, voli topla staništa.

18 StaklenoZvono

K A K O Ž I V E MAKROGLJIVE?

P

ostoje tri osnovne (ne i jedine) strategije življenja. Gljive žive kao saprobi, paraziti i kao simbionti.

Gljive saprobi traže pogodan supstrat bogat biljnim ostacima, koje one razgrađuju, stvarajući potrebnu hranu za sebe. Svojim snažnim enzimima gljive su u stanju da razgrađuju celulozu, pa čak i lignin. Na kraju kada se u lancu razgradnje različite vrste gljiva izređaju, od biljnih ostataka ne ostaje ništa (to ništa su u stvari sastavni, elementarni sastojci ovih organskih materija). Samo pojedine vrste gljiva su u stanju da razlažu lignin. Neke od gljiva saproba su proizvedene u laboratorijama i danas se masovno proizvode, poput gajene rudnjače (Agaricus bisporus), koja je prilično retka u prirodi.

Druge gljive parazitiraju na biljkama, napadajući slabe i bolesne jedinke, vršeći pritom prirodnu selekciju. Neke od ovih gljiva mogu pak napraviti štetu, na primer u voćnjacima. Najčešće, parazitske gljive kada biljka ugine, nastavljaju život na mrtvoj biljci (stablu) kao saprobi.

Najinteresantnija filozofija življenja gljiva je mikoriza. Ona predstavlja simbiozu gljive i biljke. Biljka proizvodi za gljivu potrebnu hranu, a za uzvrat gljiva pribavlja biljci dodatnu količinu vode i mineralnih materija. Mnoge biljke (drveće) ne bi tako uspešno i brzo osvojile velike prostore da nije bilo simbioze sa gljivama.

Pojedino drveće u svom životu praktično podrazumeva mikorizu (ariš na primer).

Kako gljive svojim delovanjem mogu menjati sastav i kiselost zemljišta, samo u mikorizi pojedine biljke mogu opet osvojiti devastirane prostore, naravno, ljudskom rukom dovedene u to stanje.

Postoje različite vrste mikoriza, u zavisnosti koliko je gljiva “bliska” sa biljkom. Neke od najpoznatijih i kulinarski najcenjenijih makrogljiva žive isključivo u mikorizi.

Zbog njene specifičnosti, ovakve gljive se ne mogu industrijski proizvesti (za sada).

Armillaria mellea, puza . Parazitska gljiva, jedva jestiva i lekovita.

Calvatia utriformis, glavata puša .

Jestiva gljiva koja sadrži visok sadržaj proteina

StaklenoZvono 19

Gljive su interesantne ljudima iz različitih razloga: kao hrana, novac, otrov, lek, droga, sredstvo uticaja na prirodu, kao inspiracija.

Tuber aestivum, letnji tartuf.

Tartufi su najskuplje i najcenjenije gljive.

Gljive su po svojim hranjivim svojstvima bliže povrću nego mesu. Jestive gljive u svežem stanju prosečno sadrže 90% vode, 2-7% proteina, 3-6% ugljenih hidrata (veoma različitog sastava), ispod 0,7% masti, hitinska vlakna, pepeo, vitamine (A, B, C i D), fermente. Hitin sadržan u zidovima hifa, čini da su proteini svarljivi pri pravilnoj pripremi gljiva u iznosu 70-80%. Drugim rečima gljive su teške za varenje i ne treba ih jesti u velikim količinama (do 1 kg svežih gljiva nedeljno, mada ima i strožijih preporuka). Ipak zbog svojih oblika, mirisa, retkosti, specifičnosti, mističnosti, gljive su traženi dodatak jelima i to najskupljim jelima.

Z A Š T I TA G L J I VA

V

Omphalotus olearius, zavodnica. Ovo nije lisičarka, već veoma otrovna gljiva.

20 StaklenoZvono

ezano za najtraženije gljive je i njihova cena koju postižu na tržištu. Većina evropskih zemalja je zaštitila svoje gljive i njihovo sakupljanje u prirodi je delimično zabranjeno ili ograničeno. Mnoge nama poznate vrste su potpuno zaštićene. Iste te zemlje uvoze gljive (vrganji, lisičarke, smrčci, rujnice, ...) uglavnom iz istočne Evrope i ostatka sveta. I pored postojanja uredbe u Srbiji (Službeni glasnik RS 31/05), koja delimično štiti najprogonjenije gljive, njena primena u praksi ne postoji.

Otkupljuje se sve i svuda gde se ponudi. Što je najzanimljivije neuporedivo najmanje zarađuju skupljači gljiva koji, na primer, za 1 kg svežih lisičarki dobijaju 1-2 € u otkupu. Iste te lisičarke isporučene na tržište zapadne Evrope za nekoliko dana u supermarketima vrede od 25 do 30 €/ kg. Branje nezrelih gljiva, kao i njihovo nestručno branje, ubrzano i gotovo nepovratno istrebljuje gljive sa naših prostora.

Pojedine vrste gljiva izazivaju halucinacije i izmenjena stanja svesti pri konzumiranju. Čak postoje i ilegalna tržišta nekih od pomenutih gljiva.

otRovne gljive

lekovita svojstva gljiva

Ove gljive su obavijene velikim velom tajne. Osnovni sastojak tog vela je neznanje. Koliko puta ste mogli u ozbiljnim novinama da pročitate, kako su jestive gljive postale otrovne iz raznoraznih razloga. Razlog se retko traži u delimičnom ili potpunom nepoznavanju gljiva, a obično se nalazi u mutacijama, mistici, čudima. Jestivost i otrovnost gljiva je kod mnogih ljudi individualna stvar. Mnogi otrovi gljiva imaju kumulativno svojstvo, pa trovanja zavise od količine i učestalosti njihovog konzumiranja. Otrovi gljiva najčešće napadaju jetru i bubrege ali mogu delovati i na nervni sistem. Veoma mali procenat makrogljiva izaziva teška trovanja, kao što je veoma malo vrsta koje su stvarno kvalitetne jestive vrste. Većina najotrovnijih vrsta ne menja boju u mesu, nema neprijatan miris i deluje veoma primamljivo. Sa druge strane ukoliko se reaguje na vreme i adekvatnom terapijom, nehotično konzumiranje i najotrovnijih evropskih vrsta ne mora dovesti do smrtnog ishoda.

U svetu su od davnina poznata lekovita svojstva gljiva. Ovo naročito važi za zemlje dalekog istoka. Pojedine vrste dokazano jačaju imunitet, inhibiraju rast tumora, smanjuju šećer, holesterol, trigliceride u krvi, smanjuju krvni pritisak, deluju blagotvorno na jetru, deluju kao blag sredstva za umirenje. Mnoge gljive sadrže specifične antibiotike, uostalom, zahvaljujući gljivama svet je i naučio kako da se bori protiv bakterija.

Amanita phalloides var. alba, bela forma zelene pupavke .

Jedna od tri najotrovnije gljive u Evropi, smrtonosna.

Amanita muscaria, muhara . Otrovna gljiva koja konzumiranjem izaziva i halucinacije.

Već je pomenuto da gljive svojim aktivnostima menjaju sastav i kiselost zemljišta. Ovo može pomoći u ponovnoj kultivaciji devastiranih krajolika. Svojim razgranatim micelijumom gljive mogu sprečiti pojave klizišta.

Izučavanje makrogljiva podrazumeva mnogo vremena utrošenog na traganju u prirodi. Razvoj mikologije u velikoj meri zavisi i od podrške gljivarskih društava, koja štite prirodu, štite gljive i pribavljaju neophodne podatke za iventarisanje i proučavanje gljiva. U Srbiji postoji malo aktivnih gljivarskih društava. Jedno od takvih živi u našem gradu Kragujevcu.

Radi se o Gljivarskom društvu Šumadije (www.fungi-kg.org.rs).

StaklenoZvono 21

Kako se “uredjuje” jezero 22 StaklenoZvono

” Gru�a

Z

ahuktala divlja gradnja i sve veći broj zagađivača na obali akumulacije Gruža, govori da je poslednji čas da se nešto preduzme kako voda za piće ne bi postala upotrebljiva samo kao tehnička.

Prilikom formiranja akumulacije Gruža obeležena je zona sanitarne zaštite pijaće vode od smeća, fekalija i hemikalija koje koriste poljoprivrednici. Na 500 metara od obale ne sme ništa da se gradi, a na 50 metara od vode nije dozvoljeno obrađivanje zemljišta, uprkos tome sve to u ovom slučaju se ne poštuje. Njive se obrađuju gotovo do same obale, cveta trgovina zemljištem, a cena placeva, ukoliko još ima slobodnih mesta, je dvostruko poskupela. Duž obale jezera bez dozvole i odgovarajućih papira podignute su brojne vikendice i kamp prikolice.

Najbezočniji primer je podizanje 13 brvnara u takozvanom ribarskom etno selu, na samo deset metara od obale jezera, namenjeno stranim turistima. Dozvolu za gradnju nisu imali, ali jesu saglasnost Ministarstva za šumrstvo i vodoprivredu.

Rešenje opštinskog organa u Kniću o legalizaciji Ribarskog etno sela na samoj obali Gružanskog jezera, u kragujevačkom Vodovodu ocenjuju protivzakonitim. U ovom javnom komunalnom preduzeću upozoravaju da nastavak divlje izgradnje kraj akumulacije može da ugrozi snabdevanje zdravom pijaćom vodom.

Odatle se, naime, vodom za piće snabdeva gotovo pola miliona stanovnika Kragujevca i centralne Srbije.

Lokalna samouprava grada Kragujevca, ovih dana se aktivno uključila u rešavanje problema prouzrokovanih odobrenjem za izgradnju ,,Ribarskog etno sela’’ na jezeru Gruža, koje su dali Javno preduzeće ,,Srbijavode’’ i opština Knić, kaže se u saopštenju za javnost koje je uputilo Gradsko veće za životnu sredinu, održivi razvoj i saradnju sa udruženjima.

StaklenoZvono 23

Ovo ribarsko naselje nalazi se u zoni uže sanitarne zaštite, iako je jezero još 1984 godine proglašeno izvorištem prvog ranga, jer pijaćom vodom snabdeva oko pola miliona stanovnika i kao takvo sa strogom zaštitom, ucrtano je u prostorni plan Srbije. Grad Kragujevac učiniće sve da se propisi ispoštuju i zaštitni pojas od 500 metara koristi isključivo za ekološku poljoprivrednu proizvodnju. Lokalna samouprava grada Kragujevca obratila se nadležnim ministarstvima od kojih očekuje da hitno reaguju u skladu sa zakonom i ne dozvoli da ,,Ribarsko etno selo’’ ugrozi ispravnost vode za piće, jer posledice mogu da budu nesagledive, kaže se u saopštenju.

Opštinska uprava u Kniću izdala je Nenadu Lukoviću iz Balosava, koji živi u Londonu, rešenje o legalizaciji 13 tipskih brvnara na samoj obali gružanskog jezera još u decembru prošle godine. Za sve ovo rukovodstvo kragujevačkog Vodovoda, kako kažu saznalo je tek pre nekoliko dana. U tom javnom komunalnom

24 StaklenoZvono

preduzeću napominju da već godinama bezuspešno, svim raspoloživim pravnim sredstvima, pokušavaju da se suprostave divljoj gradnji, koja ugrožava kvalitet vode.

Ribarsko etno selo, nalazi se samo nekoliko metara od vodene površine, a nedavno su postavljeni i brojni improvizovani pontoni, načinjeni od metalnih buradi, zbog čega postoji velika opasnost od zagađenja vode. Odgovorni tvrde da je voda sa ovog sistema i dalje zdravstveno ispravna za piće, ali upozoravaju na moguće dugoročne posledice. Divlja gradnja može takođe da ugrozi snabdevanje zdravom pijaćom vodom blizu pola miliona stanovnika u Kragujevcu, Kraljevu, Batočini i drugim mestima Centralne Srbije. Pored mnogobrojnih sudskih tužbi i prijava tužilaštvu, u Vodovodu ističu da su se za pomoć pri rešavanju ovog problema obratili najvišim državnim funkcionerima, Vladi i resornim ministarstvima, republičkim inspekcijama, gradskoj upravi Kragujevca i opštini Knić.

U SUSRET BOLJEM LETU NA JEZERU GRUŽA Za rešenje ekoloških problema na Gružanskom jezeru, Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja izdvojilo je pet miliona dinara. Ovim projektom predviđeno je postavljanje korpi za PET ambalažu i kontejnera za preostali otpad. Projektom pod nazivom ,,Rešenje ekoloških problema na Gružanskom jezeru’’, predviđeno je da osam najposećenijih lokacija na jezeru Gruža budu pokrivene koprama za PET ambalažu i kontejnerima, odnosno čamcima zatvorenog tipa za ostali otpad.

Prema rečima Miloša Tomovića, upravnika ribolovne zone Zapadna Morava sva ta mesta biće ograđena čeličnim mrežama i uređena po propisu. U planu je da se uradi nasipanje prilaznih puteva do jezera kako bi kamioni gradske čistoće mogli da odvoze smeće sa jezera.

Sveobuhvatni program uređenja i zaštite jezera Gruža, Šumarice i Bubanj, podržan od strane države, uskoro bi trebalo da bude realizovan u Kragujevcu. Projekat ’’U susret boljem letu’’, koji je odobrilo Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja, trajaće četiri meseca, uz angažovanje 50-tak radnika.

Projekat ’’U susret boljem letu’’ rešiće mnoge ekološke probleme na jezerima u Kragujevcu i okolini. Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja je za projekat Organizacije sportskih ribolovaca ’’Magma’’ iz Kragujevca izdojili oko šest miliona dinara, a ovaj program je vezan za očuvanje Gružanskog, Šumaričkog i jezera na Bubnju. Pored uređenja obala i priobalja, radiće se na uklanjanju divljih deponija, a biće postavljeni i kontejneri.

Izvođač radova je Sportski centar ’’Mladost’’, a ovim projektom predviđeno je i formiranje eko brigade.

StaklenoZvono 25

Ovim projektom prema rečima Miloša Tomovića upravnika ribolovne zone ’’Zapadna Morava’’ želeli su da pomognu najugroženijem stanovništvu koje je ostalo bez posla, a među kojima ima i dosta ribolovaca. Time će oko 50-tak radnika biti angažovano za rad na određeno vreme kojea će trajati četiri meseca. Najviše će se raditi na Gružanskom jezeru ističe on, jer je dužina obale preko 40 kilometara i prilično je zapuštena. Članovi eko brigade imaće zadatak da pomažu i ribočuvarskoj službi u uređenju i zaštiti mrestilišta na jezeru Gruža kao i čuvanju od ribokradica.

Biće formirana tri volonterska kampa u kojima će boraviti članovi eko brigade, koji imaju zadatak da dežuraju uz profesionalne ribočuvare. Sam naziv projekta ’’U susret boljem letu’’ govori da udruženje Magma obećava čistije obale na kragujevačkim jezerima i lepšta izletišta za odmor i rekreaciju. Korisnici ovih voda napravili su 26 StaklenoZvono

pravilnik o ponašanju kampera i ribolovaca na Gružanskom jezeru, sa osnovnim principom da svako ko dodje mora da ostavi obalu čistu, a onaj ko zagađuje mora i da odgovara.

JEZERO GRUŽ A N A J B O G A T I J E RIBAMA

Ribari su najčešći posetioci jezera, pa je na njima i najveća obaveza da ga čuvaju.

Jezero Gruža je bogato ribom, tu grizu som, štuka, šaran, deverika, a upecali su se primerci i preko 50 kilograma.

Kako bi se sačuvao riblji fond tokom 2008. godine počelo se sa realizacijom projekta koji su vezani za unapređenje ribarstva na području Srbije. Veliki deo posla dobio je i Prirodno matematički fakultet u Kragujevcu kao i laboratorija za hidrobiologiju i zaštitu voda. U okviru tih istraživanja osim rečnih eko sistema, istraživane su akumulacije u centralnom delu Srbije, koje su sa aspekta sportskog ribolova veoma važne. Jedna od njih je i akumulacija Gruža koja je po svojoj površini i zapremini veoma bitna ribolovna voda, za više od 2 miliona stanovnika koji žive u njenoj blizini.

Sadašnja sportska ribolovačka udruženja broje oko 3 hiljade članova, a prema rečima stručnjaka oni imaju velikog udela u zagađenju vode samim bacanjem mamaca za ribu. Ako ih je vikendom po hiljadu i svaki baci po kilogram mamaca, to je tona organskih materija u jezeru - pokazuju računice.

Gružansko jezero poseduje adekvatne uslove za život i razvoj više vrsta riba, što pokazuju prvi rezultati istraživanja koje je sproveo PMF u Kragujevcu, a prema rečima prof. dr Vladice Simića došlo se do veoma bogatog ribljeg fonda a ovo jezero ima veliki broj vrsta koje su ribolovno vredne. U akumulaciju su na žalost bile ubačene neke azijske vrste riba, pre svega sivi i beli kostolobik, amur sa ciljem, kako ističe Simić da se unapredi kvalitet vode.

Međutim, dodaje on pokazalo se da je ovakvo poribljavanje pogrešno i nije dalo očekivane rezultate. Tek u naredna dva poribljavanja, počelo se razmišljati na pravi način, pa su u akumulaciju unešene autohtone vrste, pri čemu je akcenat dat na veliki broj grabljivica.

StaklenoZvono 27

Tako mi danas imamo jednu povoljnu situaciju po pitanju ribljeg fonda, gde dominiraju pored mirnih riba pre svega deverika, i druge vrste kao što su abramida, šaran, klen kao i izvestan broj vrsta u vidu grabljivica pre svega smuđ.

Ova vrsta ribe ima višestruku ulogu u ovakvoj akumulaciji, a njihova istraživanja ukazuju da je on u velikoj meri uticao na stanje samog kvaliteta vode u akumulaciji Gruža. Ove grabljivice imaju jednu dobru osobinu, a to je da se hrane plenom koji nije prevelik, odnosno koriste one riblje vrste koje se hrane prevashodno zooplanktonom. Na taj način se smanjuje pritisak na zooplakton, koji u velikoj meri koristi fitoplankton, a on u stvari izaziva pogoršanje kvaliteta vode, takozvano cvetanje vode.

Akumulacija Gruža je tako iz jednog prilično lošeg stanja riblje populacije sada u povoljnoj situaciji sa dobrim ribljim fondom, i trend je da se u okviru srednjoročnog programa koji će se realizovati u narednih pet godina, održavati takvo stanje ribljih zajednica. Da bi se sačuvao već riblji fond neophodno je da ribočuvarska služba danonoćno čuva plodišta na akumulaciji, mesto gde se ribe mreste, kako bi se obezbedilo adekvatno potomstvo.

28 StaklenoZvono

Na žalost u akumulaciji Gruža formirana je jedna ogromna populacija invezivne vrste školjki, poznata kao zebra školjka, koja je Dunavom došla iz Crnog mora, a u jezero je stigla poribljavanjem. Ona predstavlja veliku opasnost po sam ekosistem jezera, naseljava drugi organizam pa čak i škržne poklopce riba.

Ono što se dešava i manjim ekosistemima verovatno će se kroz izvesno vreme po Simiću desiti i samoj akumulaciji Gruža, da ova školjka postane dominantna i da jednostavno počne da smanjuje samu raznovrsnost jezerskog ekosistema, a to će se negativno odraziti i na sam riblji fond.

Šaran

Stručnjaci sa Prirodno matematičkog fakulteta u Kragujevcu istraživali su i čitav sliv Velike Morave. Tu se nalaze akumulacije slične jezeru Gruža, a to su Ćelije, Bovan, Barije, Gazivoda. Ono što je za ribolovce najznačajnije jeste to da je najveća količina ribe prisutna u akumulaciji Gruža koja ima oko 15 vagona riba, akumulacija Ćelija 12, a Bovan 8 vagona. Zato se slobodno može reći da je akumulacija Gruža najbogatija ribama, a sve to zahvaljujući pravilnim gazdovanjem i čuvanjem ribljeg fonda.

Zorica Savi} StaklenoZvono 29

Pi{u: dipl.ingž.geol. Cvetko Ž@ivkovi}ć dipl.ingž.geol. Aleksandar Paunovi}ć

Lepota homoljskog kamena 30 StaklenoZvono

PODRUČJE HOMOLJA GEOLOŠKO-EKONOMSKI C E N TA R K A M E N A Prva postupno sistematska istraživanja ukrasnog kamena na području Homolja počela su 1991. god., nakon izrade Dugoročnog projekta istraživanja 19911995. god., koji je odobren od Republičkog fonda za geološka istraživanja .

U toku realizacije dugoročnog projekta istraživanja na području Homoljskih planina, otkriven je veliki broj pojava ukrasnog kamena od kojih se za nekoliko njih sa sigurnošću može tvrditi da su ekonomski interesantne, kako sa aspekta kvaliteta, tako i rezervi sirovine.

Novootkrivene ekonomski interesantne pojave, koje mogu biti osnovni nosioci razvoja industrije vezane za eksploataciju i obradu ukrasnog kamena, kako u Srbiji, tako i šire u okviru Evropske Unije, a prvenstveno se odnose na: magmatske (granitoidi, gabrovi, gabrodioriti), sedimentne stene (krečnjaci), potom, vulkanske (bazalti, andeziti, daciti) i metamorfne stene (mermeri, metamorfisani krečnjaci), kao i travertini, bigrovi, breče i drugi.

Analizom rezultata dosadašnjih istraživanja ukrasnog kamena, dobijenih u toku realizacije dugoročnog projekta istraživanja, sa sigurnošću možemo braniti mišljenje, da područje lista Homolja koje je bilo predmet istraživanja, predstavlja perspektivan prostor za eksploataciju i obradu ukrasnog kamena, a samim tim i potencijal za razvoj industrije nemetala, vezane za preradu i obradu arhitektonskograđevinskog kamena, a kao nusproizvode i tehnički kamen.

StaklenoZvono 31

office@staklenozvono.rs

G E O G R A F S K O - E K O N O M S K E KARAKTERISTIKE HOMOLJA

Teren obuhvaćen geološko-istražnim radovima, geografski pripada istočnoj Srbiji, a teritorijalno istražni prostor pripada SO Žagubica. Živopisno mesto Žagubica, sedište istoimene opštine i centar Homolja, leži na severnoj strani planine Beljanice na 312 m nadmorske visine, na obali čiste i bistre reke Mlave. Grad je okružen još uvek nedirnutom prirodom u kojoj je mnoštvo turističkih atrakcija: kanjon Tisnice, Homoljska potajnica, pećine, vrelo Mlave ...

Pregledna geografska karta šire okoline Žagubice sa okonturenim perspektivnim prostorom za istraživanje i eksploataciju ukrasnog kamena.

Centar Žagubice

Teritorija opštine Žagubica prostire se na 760 km2 od čega je 365 km2 pod šumom. Na tom prostoru živi oko 20.000 stanovnika u 17 naselja ušorenog tipa, a organizovanih u 15 mesnih zajednica.

Od 1998. do 2005. godine značajan doprinos razvoju privrede ovog područja čine otvaranja novih ležišta ukrasnog kamena kao što su: gabro - “Crna Reka”; granit - “Kočman”; a u izgledu su pored ovog i ležište gabra - “Čenak”; andezita “Valja Strež” i andezit-bazalta - “Crna reka” (zapadni deo) i “Crna reka” (južni deo gabro).

Hidrogeološke prilike ovog područja kao celine, karakteriše reka Mlava i njeno vrelo koje izbija podno Beljanice.

Područje Homolja u širem smislu, karakteriše umereno-kontinentalna klima, s tim što je ovde osetan uticaj okolnih planina (Homoljske planine, Crnog vrha i Beljanice).

32 StaklenoZvono

GEOLOŠKO-EKONOMSKE KARAKTERISTIKE

gabRodioRit pyRoxen

N E M E T A L I Č N I H MINERALNIH SIROVINA SA PODRUČJA HOMOLJA (ŠIRA OKOLINA ŽAGUBICE) Prva strateška i sistematska istraživanja arhitektonsko-građevinskog (ukrasnog) kamena u području listova Kučevo i Žagubica počela su 1991.g. Istraživanje je vršila ekipa “Geozavoda - Nemetali” iz Beograda: Cvetko Živković, dipl.inž. geol. i Aleksandar Paunović, dipl.inž.geol. uz povremeno angažovanje saradnika.

O ovim istraživanjima postoji veliki broj izveštaja i publikovanih radova. Na osnovu rezultata dosadašnjih geoloških istraživanja i laboratorijsko-tehnoloških ispitivanja, utvrđeno je da šira okolina Žagubice predstavlja izuzetno perspektivan prostor sa aspekta ekonomsko interesantnih lokaliteta, tehničko-građevinskog kamena (TGK), tako i sa aspekta ukrasnog kamena (AGK), od nivoa potencijalne pojave pa do nivoa detaljno istraženog ležišta. Osnovni nosioci pojava i ležišta ukrasnog kamena, predstavljeni su sledećim stenama: kiseli laramijski plutonit (graniti, gabrodioriti, granodioriti), gabrovi, krečnjaci, dacitoandeziti, mermeri, graniti, bigrovi, travertini, breče.

StaklenoZvono 33

m agmatske stene Najveći broj ekonomski interesantnih pojava ukrasnog kamena, registrovan je u mlađim plutonitima, koji pripadaju laramijskoj tektonskoj fazi. Ove pojave locirane su u domenu ili bližoj okolini kiselog laramijskog plutonita, koji se nalazi jugoistočno od Žagubice.

Najznačajnije otkrivene pojave u ovom delu terena su: Crna Reka (gabro na 3 lokaliteta - crni do sivo-crni); Potaj Čuka (plagiograniti - šire područje); Dobri Do (gabrodioriti - šire područje); Valja Strež (granitoidi); Kraku Petrunj (granitoidi); Vodenički rt (granitoidi, gabrovi - šire područje); Tresta (dijabazi) i dr.

Stene su sveže, kompaktne i očuvane sa izraženom masivnošću, na nekoliko pojava registrovano je prisustvo blokova.

Granitoidi su srednjezrni, šarene su (crnobele do crvenkasto-šarene i narandžastošarene, pa do braonkaste sa uklopcima plavih labradora). Dijabazi su maslinastozelene i crne boje.

sedimentne stene Pored aktivnog rudnika Tisnica, najznačajnije pojave koje su vezane za krečnjačke sedimente su: Tisnica (crveni, ružičasti, šareni, krem do žućkaste boje); Đula (drap i krem boje); Rečke (žućkasti, oker, bledo-crvenkasti); Do (drap i krem boje); Suvi Do (krem i crvenkasti); Podkrš (krem i crvenkasti); Potez Teoci-Glogovo (krem i drap); krečnjaci niz tok reke Tisnica, Crne reke i dr.

U okviru predloženog prostora, lokalno su registrovane pojave breča, travertina i bigra.

vulkanske stene Sveži, kompaktni i očuvani blokovi, koji pripadaju vulkanskim izlivima, registrovani su na nekoliko mesta u široj okolini Žagubice i to: Valja Strež (andezit); Petronj (daciti); Crna Reka (zapadni deo) - andezit-bazalti i andeziti; Milanovac (daciti) i dr.

34 StaklenoZvono

crveni krečnjak

crvena ploča

L E Ž I Š TA I POTENCIJALNA LEŽIŠTA SA HOMOLJA ležiŠta l ežiŠte “tisnica” - kRečnjaci Ležište se nalazi jugoistočno od Žagubice na udaqenosti oko 1 km. Od Žagubice do ležišta se može stići asfaltnim, delom makadamskim putem, koji je prohodan tokom cele godine, bez obzira na vremenske uslove.

Drap ploča

ukrasni kamen. Stena se veoma lako seče, glača i polira. Ivice isečenih ploča su prave i stabilne (ne krzaju se). Polirane ploče su ravne i glatke. Kvalitet obrađenih ploča je visok.

Dekorativna svojstva se ogledaju u visokom sjaju poliranih ploča i u ujednačenim strukturno-teksturnim karakteristikama.

Boje poliranih ploča su crvenkaste, krem, drap ili rozikaste. Posebnu čar poliranim pločama daju fosilni ostaci ili beli kalciti lepo ukomponovanih u osnovni matriks stene.

l ežiŠte “cRna R eka” (gabRo)

Ležište ukrasnog kamena se nalazi jugoistočno od Žagubice na udaljenosti od oko 9 km. U središnjem toku Crne reke do ležišta se može doći makadamskim putem, koji je prohodan tokom cele godine.

Desna strana kopa Kompaktni krečnjački slojevi debljine max 2 m, padaju ka severu pod uglom od 1020o. Nakon miniranja u cilju eksploatacije građevinsko-tehničkog kamena, na kopu se mogu izdvojiti i kompaktni (očuvani) blokovi krečnjaka veličine mah 1,5-2,0 m³, koji se u pogonima za obradu koriste za proizvodnju ukrasnog kamena. Merenje iskorišćenja stenske mase nije vršeno. Na osnovu rezultata laboratorijskih ispitivanja, utvrđeno je da se stena može koristiti i kao

Detaljno istraženi deo ležišta pripada severnom plutonitu, čija ukupna površina iznosi 7,87 ha. Maksimalna dubina zaleganja iznosi 90 m. Deo ležišta koji pripada južnom gabroidnom plutonitu, takođe je ekonomski interesantan sa aspekta istraživanja i eksploatacije ukrasnog kamena. Na osnovu brojnih laboratorijskih ispitivanja, utvrđeno je da se stena može koristiti kao ukrasni kamen, jer zadovoljava sve zahteve kvaliteta po važećim standardima. Stena se izuzetno lako seče, glača i polira. Izrezane ploče imaju prave, oštre i stabilne ivice (ne krzaju se). Polirane ploče imaju visok sjaj. Stena se uspešno seče i na debljinu od 1 mm (furnir ploče).

StaklenoZvono 35

površinski kop Stena je crne boje i ima ujednačene strukturno-teksturne osobine (veličina, oblik i dimezije zrna). Varijetet crnog gabra iz “Crne Reke” je identičan sa “švedskim gabrom” (crni), koji ima visoku cenu na svetskom tržištu. Dekorativnost se ogleda i u visokom sjaju poliranih ploča. l ežiŠte “čenak” (gabRo) Ležište je od Žagubice udaljeno oko 15 km. Put od ležišta do Žagubice je tvrd makadamski.

Dobijeni rezultati i rezerve gabra sa ovog ležišta u najkraćim crtama su sledeća: gabrovi su sivo-crne boje, strukture zrnaste, teksture masivne, a odredba krupnozrni gabro; iskorišćenje stenske mase iznosi 14,8%, a iskorišćenje bloka oko 46% i vrlo je dekorativan; ukupne rezerve gabra u ležištu “Čenak” su iznosile 266.640 m3 ili 751.124 t. Blokovitost je znatno izražena, izrezane ploče su glatke, dobro drže ivice i slične su “impali”. Sa ovog ležišta se mogu koristiti blokovi za skulpture, nadgrobne spomenike, kamenu galanteriju, ukrasne ploče, gazišta i dr.

36 StaklenoZvono

blok gabra l ežiŠte “cRna R eka” (južni deo) Deo ležišta pripada severnom plutonitu (severni deo).

Ležište se nalazi jugoistočno od Žagubice na oko 13 km. Kompaktnost bloka se kreće od 1-1,5 m3. Imaju izuzetno lepu crnu boju. Tamniji su nego gabrovi “Čenak”.

Korisni su za ugradnju horizontalnih i vertikalnih površina u enterijeru i eksterijeru, u popločavanju trgova i dr. (upotrebljivost kao i kod ležišta “Čenak”.

Rezerve su overene i iznose: 805.000 m3 ili 2.418.000 t.

l ežiŠte “kočman” (gRanit) Ležište ukrasnog kamena “Kočman” se nalazi severno od Milatovca na udaljenosti oko 5 km. Do ležišta se može stići zemljanim putem, koji je za putnička vozila prohodan tokom cele godine.

Ležište obuhvata površinu od oko 4 ha.

Na površini terena registrovana je visoka koncentracija kompaktnih komercijalnih blokova, čija se veličina kreće od nekoliko do 200 m3, retko većih. Lučenje blokova je pravilno do nepravilno paralelopipedno.

Veoma retko prisutno je stubasto ili pločasto lučenje. Na osnovu rezultata laboratorijskih ispitivanja utvrđeno je da stena ima dobra tehnička svojstva i može se koristiti kao arhitektonsko-dekorativni kamen. Isečene ploče imaju prave i stabilne ivice (ne krzaju se). Polirane površine su ravne i glatke. Isečene ploče imaju sjaj i šarene su: narandžasto-bele-crne ili sivobele-crne. Dimenzije, oblik i veličina minerala su ujednačene i ravnomerno raspoređeni po površini polirane ploče (ujednačene strukturno-teksturne karakteristike).

StaklenoZvono 37

potencijalna ležiŠta potencijalno ležiŠte “Đula” (kRečnjak) Kompaktni jurski krećnjaci. Posebnu čar steni daju beličasti varijeteti estetski ukomponovani u osnovi matriks krem boje, kao i partije medno-žute-oniks boje. potencijalno ležiŠte “R ečke” (kRečnjak) Stena je žućkasto-crvenkaste boje. Stena se lako seče, glača i polira. Obrađene ploče imaju prave, oštre i stabilne ivice (veoma retko se krzaju). Površine ploča su ravne i glatke.

Estetska svojstva prvenstveno se ogledaju u visokom sjaju poliranih ploča i ujednačenim strukturno-teksturnim karakteristikama stene. Ovaj varijetet žućkasto-crvenkastih krečnjačkih breča izuzetno je tražen na tržištu, a pojedini podvarijeteti dosta podsećaju na oniks. potencijalno ležiŠte “tResta” (gabRo dijabaz) Stena je zelene boje, srednjezrna. Iako nisu vršena laboratorijska ispitivanja, nakon tehnološke obrade blokova mišljenja smo da stena zadovoljava zahteve važećih standarda za proizvodnju ukrasnog kamena. potencijalno ležiŠte “potaj čuka” (meRmeR) Mermeri se tehnološki veoma lako obrađuju (sečenje, glačanje, poliranje).

Isečene ploče imaju ravne i glatke površine.

Dekorativnost se prvenstveno ogleda u nežno-plavoj boji površina poliranih ploča koje imaju visok sjaj. Pravilan raspored i ujednačenost dimenzija, oblika i veličina beličastih i plavi~astih zrna. Poliranim pločama daje poseban estetski utisak.

38 StaklenoZvono

potencijalno ležiŠte “jagino” (oomikRit) Stena je kompaktna i očuvana (sveža).

Izvađene ploče imaju blago izražen reljef (nekoliko milimetara). Odlični za horizontalna i vertiklna popločavanja spolja i iznutra. Polirane ploče imaju oštre i stabilne ivice (ne krzaju se). Njihova dekorativnost se ogleda u ujednačenim strukturno-teksturnim karakteristikama stena i ravnomerno raspoređenim podvarijetetima nijansi sivkasto-zelene boje po površini ploče. Retko se javljaju žutomrki ili crvenkasti varijeteti boja. potencijalno ležiŠte “m agula” (dacitoandezit) . Stena je kompaktna, očuvana na samoj površini. Obrađene ploče imaju oštre i prave ivice, a ravne i glatke površine.

Ivice izrezanih ploča su stabilne (ne krzaju se). Iako polirane ploče nemaju visok sjaj, dekorativna svojstva se ogledaju u atraktivnoj zelenoj boji i pravilnom rasporedu minerala, koji imaju ujednačen oblik i veličinu zrna (ujednačene strukturno-teksturne karakteristike). potencijalno ležiŠte “velika glavica” (koRniti) Blokovi imaju pravilan do nepravilan paralelopipedni oblik. Boja kornita je tamno-zelena, svetlo-zelena i crna. Stena je kompaktna, očuvana. Veoma lako se tehnološki obrađuje (sečenje, glačanje, poliranje). Fizičko-mehanička ispitivanja nisu vršena. Isečene ploče imaju prave i stabilne ivice (ne krzaju se). Posebnu čar imaju ploče, gde je uočljivo naglo smenjivanje boja u vidu paralelnih traka (zelena, crno-zelena, crna i tamno-zelena).

potencijalno ležiŠte “buk” (bigaR) Ekonomski interesantne mase su kompaktne, očuvane i šupljikave.

Dominira žućkasto-mrka boja. Stena se veoma lako obrađuje (sečenje).

Laboratorijska ispitivanja nisu vršena.

Isečene ploče imaju ravne ivice i prave površine izuzimajući diskontinuitete, koji su posledica prirodnih šupljina, kao sastavni deo stenske mase. Dekorativna svojstva se prvenstveno ogledaju u ujednačenoj osnovnoj boji stene žućkasto-mrka i neravnomernom obliku, dimenzijama i rasporedu šupljina, što izrezanim pločama daje posebnu čar. potencijalno ležiŠte “m edvedica” (kRečnjak)

Slojevi krečnjaka su jasno izraženi, subhorizontalni. Osnovna boja je tamnosiva ili svetlo-siva. Posebnu čar pločama daju kalcitske žice. Najčešće su bele boje, ređe sivkaste i drap. potencijalno ležiŠte “velika tisnica” (kRečnjački konglomeRati i bReče) Stenska masa je predstavljena kompaktnim karbonatnim brečama i konglomeratima krem i crvene boje. Rasprostranjenje ove kompaktne stenske mase kredne starosti nije definisano, jer je teren pokriven.

Tehnološki se veoma lako obrađuje (sečenje, glačanje, poliranje). Dekorativnost se prvenstveno ogleda u velikom spektru boja, veličina, oblika i rasporeda uklopaka.

Preovlađuje krem boja, zatim crvenkasta, kao i kombinacije ovih boja. Polirane ploče imaju visok sjaj.

StaklenoZvono 39

potencijalno ležiŠte “podkRŠ“ (kRečnjaci)

potencijalno ležiŠte “valja stRež” (gRanitoidi)

potencijalno ležiŠte “potaj čuka” (plagiogRaniti)

Stena se relativno lako tehnološki obrađuje (sečenje, glačanje, poliranje). Isečene ploče imaju prave i stabilne ivice. Polirane ploče su ravne i glatke. Dekorativnost se ogleda u ujednačenim strukturno-teksturnim osobinama. Ploče imaju umeren sjaj i šarene su - razni varijeteti sive boje.

Utvrđeno je da se stena može koristiti za proizvodnju ukrasnog kamena.

Plagiograniti se u svim fazama tehnološke obrade (sečenje, glačanje, poliranje) ponašaju zadovoljavajuće. Dekorativnost poliranih ploča se prvenstveno ogleda u ujednačenim strukturno-tektonskim osobinama stene - oblik, veličina i dimenzije zrna. Polirane ploče su šarene, sa dominantnim učešćem nekoliko varijeteta sive boje.

potencijalno ležiŠte “dobRi do” (gabRodioRiti)

Stena se može koristiti za proizvodnju ukrasnog kamena. Ona se relativno lako tehnološki obrađuje (sečenje, glačanje, poliranje). Isečene ploče imaju ravne i stabilne ivice. Polirane ploče imaju ravne i glatke površine. Dekorativnost se ogleda u ujednačenim strukturno-teksturnim osobinama stene - oblik, dimenzije i veličina zrna. Polirane ploče su šarene sa dominantnim učešćem nekoliko varijeteta sive boje. Posebnu čar predstavlja prisustvo svetlo-plavičastih minerala labradorita.

40 StaklenoZvono

potencijalno ležiŠte “suvi do” (kRečnjak) Polirane ploče imaju visok sjaj i prijatnu boju (crvenu i krem). Strukturnoteksturne osobine su ujednačene. Posebnu čar pločama daju fosilni ostaci - beli i prozračni kalciti lepo ukomponovani u osnovni matriks stene. potencijalno ležiŠte “planinica” (peŠčaRi) Stena pripada kompaktnim sivo-belim peščarima zrnaste strukture (krupnozrni).

Samo površina stene zahvaćena je određenim procesom dezintegracije (oko 1 cm mah). Zbog pokrivenosti terena nije moguće utvrditi rasprostranjenje kompaktne stenske mase.Stena je kompaktna, očuvana. Zrna su dobro cementovana, osim što je na površinama stene primećen određeni stepen dezintegracije. potencijalno ležiŠte “do” (kRečnjaci) Deo stenske mase predstavljen je i masivnim krečnjacima. Krečnjaci su sivkasto-beličasti i krem boje. potencijalno ležiŠte “petRonj” (dacitoandeziti) Na osnovu rezultata laboratorijskih ispitivanja utvrđeno je da stena ima dobra tehnička svojstva i može se koristiti kao arhitektonsko-dekorativni kamen. Izrazito pravilni tomboloni mogu se koristiti i kao rovna sirovina. Stena se lako seče, glača i polira. Polirane ploče imaju oštre, prave i ravne ivice i glatke površine. Ivice izrezanih ploča su stabilne (ne krzaju se).

Iako polirane ploče nemaju visok sjaj, dekorativna svojstva se ogledaju u atraktivnoj zelenoj boji i pravilnom rasporedu minerala, koji imaju ujednačen oblik i veličinu zrna (ujednačene strukturno-teksturne karakteristike).

StaklenoZvono 41

potencijalno ležiŠte “k Raku petRunj” (gRanitoidi) Stena je sveža i kompaktna svetlo-sive do sivo-ružičaste boje. Struktura je srednjezrna do sitnozrna. Preovla|uju blokovi pravilnog paralelopipednog oblika čija najduža osa iznosi do 250 cm. Retko se primećuju blokovi prizmatičnog (stubastog) ili sferoidnog oblika. Nisu vršena laboratorijska i tehnološka ispitivanja. potencijalno ležiŠte “omaniŠ“ (gabRo) Stena je kompaktna, srednjezrne strukture, zelene boje. Obrađene ploče imaju prave, oštre i stabilne ivice. Površine ploča su ravne i glatke. Kvalitet obrađenih ploča delimično je obezvređen pojavljivanjem tankih belih zapušenih pukotina, retko i fleka u vidu tamnih mrlja ili traka.

Estetska svojstva se ogledaju u ujednačenim strukturno-teksturnim karakteristikama stene (pravilan oblik, veličina i dimenzije zrna), zelenoj boji i visokom sjaju poliranih ploča. potencijalno ležiŠte “k ločanica” (peŠčaR) Stena je kompaktna, očuvana. Dekorativna svojstva se prvenstveno ogledaju u privlačnoj tamno-zelenoj boji i blago izraženom reljefu površina ploča. potencijalno ležiŠte “vodenički Rt ” (gRanitoid) potencijalno ležiŠte “obRadova vodenica” (kRečnjak) potencijalno ležiŠte “teoci - glogovo” (kRečnjak) Dekorativnost ukrasnih ploča se ogleda u visokom sjaju poliranih površina i ujednačenoj šari (uravnotežene strukturnoteksturne osobine). Posebnu čar imaju ploče sa dominantnim učešćem crvenkaste ili krem boje.

42 StaklenoZvono

www.staklenozvono.rs

potencijalno ležiŠte “kozaRe” (kRečnjak)

potencijalno ležiŠte “babina glava” (kRečnjak)

Isečene ploče imaju ravne i stabilne ivice. Polirane ploče imaju ravne i glatke površine. Dekorativnost se prvenstveno ogleda u veoma privlačnoj crvenoj boji poliranih površina ploča, koje imaju visok sjaj.

Isečene ploče imaju prave i stabilne ivice (ne krzaju se). Polirane površine su glatke i ravne. Polirane ploče imaju visok sjaj, a posebnu čar imaju (pod)varijeteti rozikaste boje. Strukturno-teksturne osobine su ujednačene.

potencijalno ležiŠte “kosica” (gRanit)

Područje Homolja sa centrom za dopremu, preradu i plasman ukrasnog kamena u Žagubici, ovaj kraj pretvoriće u vodeći, odnosno najveći centar u Srbiji i zapadnom Balkanu.

Graniti su krupnozrni, šareni (crno-sivi).

Pojedini blokovi imaju zapreminu veću od 10 m3. Lučenje je pravilno do nepravilno paralelopipedno. Dekorativna svojstva se ogledaju u ujednačenim strukturnoteksturnim osobinama stene - oblik, dimenzije i veličina zrna. Polirane ploče su šarene (crno-sive) i imaju sjaj.

StaklenoZvono 43

Ekologija 44 StaklenoZvono

EKOLOGIJA I J AV N O M N J E N J E

R

ezultati istraživanja javnog mnjenja o mestu i ulozi zaštite životne sredine kod građana Srbije predstavljeni su u Skupštini grada Kragujevca.

Istraživanje je sproveo Centar za slobodne izbore i demokratiju CESID u okviru akcije „Očistimo Srbiju’’, u saradnji sa Ministarstvom životne sredine i prostornog planiranja.

danas

Rezultati istraživanja trebalo bi da nadležne institucije i organizacije usmere ka onome što treba uraditi kako bi se zajednički krenulo u rešavanje velikih problema, kao što su uklanjanje i upravljanje otpadom, formiranje eko industrije i centara za reciklažu. Važno je i podizanje svesti o ovoj problematici, što se može postići uvođenjem novog nastavnog predmeta.

Trebalo bi, prema rečima prof. dr Ivice Radovića, državnog sekretara Ministarstva životne sredine i prostornog planiranja, usvojiti set od 16 ekoloških zakona kojima ćemo urediti Srbiju. Međutim nisu samo zakoni dovoljni potrebne su i konkretne aktivnosti, jedna od tih je akcija ’’Očistimo Srbiju’’. On je dodao da moramo odgovorno pristupiti rešavanju problema kvaliteta životne sredine, a to pre svega misli na medije životne sredine, na kvalitet vazduha, vode i zemljišta kao i na stanje u pogledu zaštite prirode. Očekuje se osnivanje novih agencija i to Agencije o jonizujućem i nejonizujućem zračenju i za hemikalije, a ugasiće se Agencija za prostorno planiranje. Pred Ministarstvom je i obaveza da donesu nacionalni ekološki plan, kao i izrada strategije o održivom korišćenju bioloških resursa.

StaklenoZvono 45

office@staklenozvono.rs Postoje tri stuba Ministarstva životne sredine i prostornog planiranja a to su uredimo, očistimo i edukujmo Srbiju. Kada kažem uredimo Srbiju to ističe Radović znači donošenje adekvatnih zakonskih propisa koji će omogućiti da na jedan organizovan način pristupimo problemu iz oblasti životne sredine.

Agencija za zaštitu životne sredine je instalirala 25 automatskih mernih stanica i svaki zainteresovani građanin može dobiti adekvatne podatke kakav je kvalitet vazduha u njegovom gradu. Jedna takva očekuje se i u gradu Kragujevcu.

Veliki broj učesnika na ovom skupu pokazao je da su brojne kragujevačke institucije koje se bave životnom sredinom zainteresovane za pitanje životne sredine i održivi razvoj.

Inače Kragujevac je nedavno dobio člana Kriminal i korupcija Gradskog veća koji je zadužen za resor Životni standard, cene, plate životne sredine i održivi Nezaposlenost razvoj, a to je Srđan Matović. Njegov glavni Političari zadatak biće da zajedno sa zainteresovanim Ekonomski razvoj institucijama napravi Neodgovorni građani ekološku politiku u gradu. Prema njegovim Ekologija, životna sredina rečima već je napravljen plan aktivnosti do 0 kraja godine, moraće ubrzano da se rešava problem upravljanja otpadom u Kragujevcu, izrada Lokalnog ekološkog akcionog plana kao i osnivanje lokalnog Fonda za zaštitu životne sredine.

Na Svetski dan zaštite životne sredine, 5 juna u Kragujevcu, održaće se skup na kome će ministarstvo izreći svoj stav u vezi seta novih ekoloških zakona, a biće i prezentovani projekti vezani za ekologiju a koja su realizovana u tom gradu.

46 StaklenoZvono

I S T R A Ž I VA N J A CESID-A O MESTU I ULOZI ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE KOD GRAĐANA Na konferenciji su izneti podaci koji govore o tome koliko je građanima važno pitanje zaštite životne sredine. Za 44 odsto ispitanika u čitavoj zemlji pitanje standarda, nezaposlenosti, korupcije i kriminala su na prvom mestu, dok je interesovanje za ekologiju znatno manje.

Prioriteti građana (%) 25 22 22 13 11 3 3 5

10

Načelno, zainteresovanost građana za ekološka pitanja je velika (38 odsto), ali to ne koincidira sa poznavanjem ili konkretnijim angažmanom u ovoj oblasti.

To nas upućuje na zaključak da su oni svesni značaja ekoloških tema, ali nisu spremni na detaljnije upoznavanje sa njima, i još manje na suštinski angažman u njihovom rešavanju, istakao je Đorđe Vuković iz Cesida.

"Realnost" odnosa ekološke svesti i aktivizma (%) Zainteresovanost za ekološka pitanja

71

38

38

36

Poznavanje ekoloških tema, problema...

31

28

23

16

10 3

nikakva/mala

osrednja

Angažovanje u ekološkim akcijama

4 3

Ne zna

velika/veoma velika

Tako 23 posto građana poznaje ekološke teme, ali je svaki deseti građanin spreman na značajniju (konkretnu) akciju. Preko 70 posto građana veoma mali ili nimalo ne učestvuje u ekološkim akcijama i kampanjama.

Nema velikog odstupanja između lokalnog (opština) i nacionalnog nivoa, kada govorimo o najvažnijim ekološkim problemima. Građani kao najgori segment izdvajaju stanje deponija, odnosno otklanjanje čvrstog otpada. Visoko na listi problema u celoj državi, nalazi se pitanje industrijskog otpada i zagađenja vazduha, dok na lokalu ispitanici imaju drugačiju percepciju – kvalitet vode za piće, i uopšte, Šta su ekološki problemi?

34

Opština

31 19

22

17 13

19

3 2

Republika

12

9 5

3 3

3 2

4 1

... a a ad uha e ija ova t ljišt parkov azd t hran t vode epon ski otp dotok ljenos m v e z t t e t vo lite valite lite nje d ustrij um lite Kvalit nje Poš Kva Kva Sta K Kv a Ind Sta

stanje vodotokova predstavljaju neke od najvećih ekoloških problema sa kojima se susreću u Vojvodini. Na nivou opština najveći eko problemi su stanje deponija, vodotokovi i industrijski otpad. Pokazatelji istraživanja ukazuju da je ključni ekološki problem u ponašanju građana, mada se u Vojvodini smatra da je on u sferi industrije.

Photo ©Daniele Domenicali . All rights reserved StaklenoZvono 47

Rečeno je i da motivi za štednju vode, struje i skladištenje tehničkog otpada treba da budu i ekološki, a ne samo ekonomski.

Značajan broj građana ima svest o štetnosti bacanja tehničkog otpada u kontejnere i smatra da je potrebno da oni budu razvstravani. Građani u Srbiji smatraju da njihove komšije ne brinu o zaštiti životne sredine. Vojvođani imaju malo više poverenja u svoje sugrađane, a Beogradjani i ostatak Srbije imaju to nepoverenje u svoje komšije i sugrađane, kaže Đorđević.

Ko nas zagađuje?

55

27

27 12

12 1 1

gi

v od e dn e

cij a/ o tpa

ig rađ an

liza

Sam

Ka na

ne

ktr a rm oel e

ne, te To pla

i

6 1

1

ob ili

tom Au

rija

fab r

ike

4

Ind ust

Ne

zn a /ne

raz mi šlja

4

dru

25

Ne ko

25

1

Na pitanje ’’ko nas zagađuje’’ građani različito odgovaraju – na niovu opštine se navode građani (koji prljaju zgrade, ulice, bacaju Opština smeće) kao najveći zagađivači (27 odsto), dok se na nivou cele Srbije kao najveći zagađivač Republika percipira industrija (više od polovine ispitanika). Podaci koji ukazuju da su građani jedni od najvećih zagađivača (37 posto smatra da su građani ’’bahati’’ prema svojoj okolini), upućuju na to da su oni svesni odgovornosti koju imaju u povećanom zagađivanju životne sredine. Ono što može da ohrabruje, jeste podatak da bi se građani, na hipotetički postavljeno pitanje, radije odrekli ubrzanog industrijskog razvoja (životnog standarda) nego zdrave životne sredine.

Na pitanje u kojoj meri su građani zainteresovani za ekologiju i koliko im je bliska ta tema pozitivno je odgovorilo 10 posto, a kada bi to stvarno bilo tako prema rečima Đorđevića mi bismo bili najčistija zemlja u Evropi. Najveći broj ljudi kaže da nikakav aktivizam ne postoji u angažovanju ekoloških problema ističe Đorđević i dodaje da ljudi koji pokazuju viši nivo zainteresovanosti za ekološke probleme su populacija srednjih godina, a najstarija i najmlađa je vrlo slabo zainteresovana za to.

48 StaklenoZvono

www.staklenozvono.rs

Percepcija rada ministarstva životne sredine i prostornog planiranja u poređenju sa drugim ministarstvima

ličnosti i uzimajući u obzir prosečne ocene drugih političara, ova ocena je dosta visoka.

6% Ne zna

27%

Bolje nego druga ministarstva Isto kao i druga 54%

13%

Gore nego druga ministarstva

pokazuje sledeće nalaze: polovina misli da ovo ministarstvo radi kao i ostala, dok je dva puta više onih koji smatraju da ovo ministarstvo radi bolje nego druga.

Podsećamo da je uzimanje zagađenja i podizanje kapaciteta EKO industrije, jedan od prioriteta akcije ’’Očistimo Srbiju’’ unapređenje svesti građana o značaju zaštite životne sredine. Imajući to u vidu, Ministarstvo će narednih meseci sprovesti intenzivnu edukativnu kampanju koja za cilj ima ukazivanje na probleme iz oblasti ekologije.

Novo istraživanje javnog mnjenja sa istim pitanjima biće sprovedeno krajem 2009. godine.

U tom kontekstu su i ohrabrujući podaci o percepciji ljudi koji se bave zaštitom životne sredine : polovina ispitanika smatra da oni iskreno veruju u to što rade, dok je relativno mali broj onih koji smatraju da oni to rade iz čisto političkih 10% 16%

15%

Ne zna, ne razmišlja o tome

Oni iskreno veruju u to što rade Oni to rade iz lične koristi

Oni to rade iz političkih razloga

9% 50%

To je sada popularno, pa se ljudi time bave zbog promocije

razloga (16 posto). Beograđani i Vojvođani imaju više poverenja u ljude koji se bave zaštitom životne sredine, na nivou Zapadne Srbije to je veoma nizak procenat, samo 37 odsto. Pa ipak ohrabruje podatak da postoji optimizam.

Anketirani građani ocenili su rad ministra Olivera Dulića prosečnom ocenom 3,1.

Imajući u vidu da se radi o političkoj StaklenoZvono 49

office@staklenozvono.rs MINISTARSTVO ŽIVOTNE SREDINE S V E TA Istraživanja javnog mnjenja i sve stručne analize o zaštiti životne sredine pokazale su da je situacija u Srbiji loša po pitanju sprovođenja postojećih zakona, ali i nedostatka određenih zakonodavnih segmenata, rekao je ministar životne sredine i prostornog planiranja Oliver Dulić na predstavljanju projekta zaštite životne sredine na prostoru zapadnog Balkana.

Samo jedan ili dva procenta stanovništva Srbije vide životnu sredinu kao jedan od prioriteta o kome treba razmišljati, a prema njegovim rečima ministarstvo će, pored edukacije stanovništva, razmatrati i načine

50 StaklenoZvono

kako da unapredi saradnju sa privredom koja je potencijalno veliki zagađivač, ali koja može da bude i velika pomoć u finansiranju zaštite životne sredine. On je naveo da očekuje da jedina industrijska grana u kojoj će, bez obzira na ekonomsku krizu, biti povećan broj zaposlenih bude takozvana ’’zelena ekonomija’’, odnosno industrija reciklaže, obnovljivih izvora energije, upravljanja otpadom, komunalna preduzeća.

Ministar je podsetio i da je Srbija u februaru 2009. preuzela predsedavanje Programom za zaštitu životne sredine Ujedinjenih nacija (UNEP) kada je dogovoreno da se formira svojevrsno ’’ministarstvo životne sredine sveta’’ koje bi trebalo da daje brze i operativne odgovore na sve probleme iz te oblasti, a čije je osnivanje najavljeno za 2 jul u Beogradu.

U regionalnom dvogodišnjem projektu iz oblasti zaštite životne sredine, ’’Akcija i ekološka kohezija zapadnog Balkana’’ učestvuju, pored Srbije, Bosna i Hercegovina, Makedonija, Crna Gora, Albanija i predstavnici Kosova. Cilj projekta, čiji je donator Holandija, je stvaranje jake ekološke regionalne koalicije koja će povećati uticaj civilnog sektora u kreiranju ekološke politike, kao i da se povećaju ekološke inicijative na svim nivoima. Za regionalni program zaštite životne sredine izdvojeno 22 miliona evra, od čega za Srbiju više od tri miliona evra.

Jedan od uslova da investitori ili turisti u većem broju dođu u Srbiju i to da se očisti i zaštiti životna sredina.

Zorica Savi}

StaklenoZvono 51

Izdanje ‚petog broja e-magazina pomogli su:

Republika Srbija Ministarstvo `ivotne sredine i prostornog planiranja

• Resor za poljoprivredu grada Kragujevca

Ma{inski fakultet u Kragujevcu

Osniva~ i izdava~ : Udru`enje gra|ana "Stakleno Zvono" Kneza Milo{a 23/61, Kragujevac. urednik: Zorica Savićć} design by: Bojan Rankovi} saradnici:

Zavod za zaš{titu prirode Srbije, Dr Neboj{a Luki’}, dipl. ingž. geol. Cvetko Ž@ivkovi}, dipl. ingž. geol. Aleksandar Paunovi} besplatna distribucija : www.staklenozvono.rs ili se prijavite na : office@staklenozvono.rs `iro ra~un : 160-311981-86е 52 StaklenoZvono