Ιερός Ναός Αγίας Μακρίνας Αξός- Χασάνκιοϊ Καππαδοκίας. by STAVROS ANTHOPOULOS

Ιερός Ναός Αγίας Μακρίνας Αξός- Χασάνκιοϊ Καππαδοκίας. 1

Προλογικά και άλλα τινά Έχουν γραφεί αρκετά και έχουν ειπωθεί περισσότερα για τα εκκλησιαστικά δρώμενα στην περιοχή της Καππαδοκίας. Αλήθειες μα και υπερβολές στηριγμένες στα «τοπικά» και την ιδιοσυγκρασία του ντόπιου στοιχείου που με αυτόν τον τρόπο ή καλύτερα με τέτοιους τρόπους πρόβαλε τα δικά του, που ήταν «σπουδαιότερα και καλύτερα». Ανθρώπινη αδυναμία; Ίσως. Προτέρημα της φυλής μας; Μπορεί Πάντως είναι αληθές πως στην περιοχή της Καππαδοκίας- Ανατολής ανδρώθηκε ο χριστιανισμός. Μια πληθώρα μαρτύρων- αγίων επιβεβαιώνουν του λόγου το αληθές. Από εκεί κατάγονται ή εκεί δραστηριοποιήθηκαν οι τρεις Ιεράρχες, ο Άγιος Γεώργιος, ο Άγιος Μελέτιος, ο Άγιος Χαραλάμπης κ.α. Αληθές επίσης πως εκεί ο επισκέπτης του χώρου μένει έκπληκτος με τον τεράστιο αριθμό των εκκλησιών …μεγάλων, μικρών, παντός ναοδομικού ρυθμού, βραχοεκκλησιές, υπόγειες…εξαιρετικά δείγματα μιας άλλης εποχής, ενός άλλου πολιτισμού, μιας άλλης νοοτροπίας. Σε μια περιοχή τόσο μακρινή και απομονωμένη από όλα τα κέντρα, εθνικά και μη, χριστιανικές νησίδες έλαμπαν στην απεραντοσύνη του μουσουλμανικού κόσμου. Ελληνικές κοινότητες, κάπου στην Ανατολία, ανάμεσα σε βουνά και λαγκάδια, με την κάθε μετακίνηση-επικοινωνία να αποτελεί ένα πραγματικό άθλο. 1 Να συμφωνήσουμε επίσης πως τούτες οι σπάνιες κατασκευές, αριστουργήματα του είδους, παρόλες τις όποιες αρνητικές ανθρώπινες «παρεμβάσεις», διατηρούν ακόμα 1

Σημ: Για να αντιληφθεί ο αναγνώστης την επικρατούσα κατάσταση θα πρέπει να γνωρίζει πως η Καππαδοκία ήταν άγνωστη στις πληθυσμιακές μάζες της Ελλάδας. Η γνώση μα και οι πληροφορίες για τον χώρο αρχίζουν λίγο μετά τις αρχές του 19 ου αιώνα. Ο απλός, για παράδειγμα, Αθηναίος αντιλαμβανόταν πως κάπου μακριά στα πέρατα του Οθωμανικού κράτους υπήρχαν κάποιοι «Ανατολίτες», οι «(Γ)καραμαλήδες» που ναι μεν ήταν Έλληνες και χριστιανοί, αλλά ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν μια περίεργη γλώσσα. Και συμπληρώνονταν οι εικόνες περί του χώρου με την παρουσίαση ενός σπαρταριστού τύπου Καραμανλή και δη ως ηθογραφικού και ιστορικού γρίφου, αλλά και οι σχετικές του γνώσεις με πονήματα του τύπου «Περί των τρωγλοδυτών της Καππαδοκίας». Με χαρακτηριστικότατο αυτό του μητροπολίτη Ικονίου, μετέπειτα πατριάρχη Κυρίλλου, που φέρει τον διακριτικό τίτλο «Ιστορική περιγραφή του εν Βιέννη προεκδοθέντος χωρογραφικού πίνακος της μεγάλης αρχισατραπείας Ικονίου» και γράφτηκε μεν το 1815, σχολιάσθηκε δε το 1884 στο περιοδικό του « Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου» ως «λίαν περίεργον δια τας τοπογραφικάς ειδήσεις». Και όλα αυτά σχεδόν μέχρι και το τέλος του 19ου αιώνα, όπου σταδιακά «ανακαλύπτεται» ο χώρος, για να αποτελέσει λίγο μετά τμήμα του αλύτρωτου Ελληνισμού, χαρακτηριζομένος ως «πρώτη πατρίδα της Ελληνικής φυλής». Πρβ: Ι. Η. Καλφόγλους, Ιστορική Γεωγραφία της Μικρασιατικής Χερσονήσου, Κ.Μ.Σ Αθήνα 2002, σ. 13, «...οι απόφοιτοι των σχολείων γνωρίζουν την Ιαπωνία, την Ν. Ολλανδία, σε ποια παραφυάδα φυλής υπάγονται οι κάτοικοι κάποιου νησιού της Πολυνησίας και ...αγνοούν τον μικρασιατικό χώρο». Πρβ. Αναγνωστάκης – Μπαλτά, Η Καππαδοκία των ζώντων μνημείων, Εκδ. Πορεία, Αθήνα 1990 σ. 14, « Και αν μεν όλα ετούτα συμβαίνανε στο πρόσφατο παρελθόν, μπορεί κανείς εύκολα να φανταστεί το απώτερο, όπου η Καππαδοκία στη συλλογική μνήμη του ελληνισμού αντιπροσώπευε μόνο κάποιες ορθόδοξες κυρίως πληθυσμιακές μάζες με εξαιρετικά περίεργους αγιολογικούς θρύλους».

πολλά στοιχεία του μεγαλείου τους και προκαλούν ίσαμε σήμερα το δέος και τον θαυμασμό ειδικών και μη. Πρόκειται για ανθρώπινες κατασκευές που δεν δικαιολογούνται ούτε από την πληθυσμιακή πυκνότητα, μα ούτε φυσικά και από την οικονομική κατάσταση.2 Βλέπετε μιλάμε μεν για την αγιοτόκο Καππαδοκία, αλλά για μια περιοχή «άξυλο», φτωχότατη, με λίγα σχετικά χωριά στα βάθη της Ανατολίας και ανάμεσα σε διαφορετικό και σε κάθε περίπτωση όχι και τόσο φιλικό θρησκευτικό περιβάλλον. Ιδιαίτερα, μάλιστα και προσθετικά, όταν το καύχημα των κατοίκων της περιοχής, περί υπάρξεως τριών χιλιάδων πεντακοσίων εκκλησιών παντός τύπου, αποτελεί περίπου θέσφατο. Βεβαίως, αριθμός που κρίνεται μάλλον υπερβολικός μιας και δεν είναι δυνατόν με τίποτε να επιβεβαιωθεί. Εξάλλου τα χωριά του Καππαδοκικού χώρου, νησίδες στην απέραντη Οθωμανική αυτοκρατορία δεν υπερέβαιναν τα ογδόντα και σε κάθε περίπτωση με τις λοιπές αποικίες όχι πάνω από εκατό. Εδώ λοιπόν θα μπορούσαν να τεθούν ορισμένα ερωτήματα, ιδιαίτερα στον επισκέπτη του χώρου, που στο Ντερίνκουγιου, τη Μαλακοπή δηλαδή, επισκέπτεται την εκκλησιά των Αγίων Θεοδώρων που είναι τεράστια, βλέπει τους Ταξιάρχες, σήμερα τζαμί, εξίσου μεγάλη εκκλησιά…και καμιά δεκαριά άλλες μικρότερης κατασκευής και προβληματίζεται στο γιατί, ιδιαίτερα μάλιστα, όταν πληροφορείται πως σε τούτη η κοινότητα ποτέ ο χριστιανικός πληθυσμός δεν υπερέβαινε τις δυο χιλιάδες πεντακόσιες ψυχές. Το ίδιο λίγο πολύ συνέβαινε σχεδόν σε όλες τις κοινότητες. Στο Χασάν Κιόϊ, για παράδειγμα, έχουμε την Αγιά Μακρίνα, που στο όνομα και τη μνήμη της οι κάτοικοι ανήγειραν μεγαλόπρεπη εκκλησιά, κοντά σε μια πληθώρα άλλων μικρότερων. Με μια υποσημείωση για τον αναγνώστη: ποτέ ο χριστιανικός πληθυσμός δεν υπερέβη τις τριακόσιες οικογένειες. Η ιστορική αναψηλάφηση των γεγονότων της κατασκευής και δημιουργίας των εκκλησιαστικών κτισμάτων της περιοχής φέρνει άμεσα δυο ερωτήματα που περιμένουν απάντηση. Πρώτον, γιατί τέτοιες κατασκευές οι οποίες θα αφαίμαζαν οικονομικά τον πληθυσμό και δεύτερον, πότε τοποθετείται η έναρξη των κατασκευών αυτών στον Καππαδοκικό χώρο. Ξεκινώντας από το δεύτερο μπορούμε εύκολα να απαντήσουμε και στο πρώτο. Κι εδώ η απάντηση είναι μάλλον εύκολη, Αρκεί μια απλή παράθεση ορισμένων ιστορικών στοιχείων. Στα πλαίσια, λοιπόν, μιας προσπάθειας φιλελευθεροποίησης του οθωμανικού καθεστώτος, εξαιτίας της πίεσης των ευρωπαϊκών δυνάμεων3, αλλά και εξ ανάγκης διατήρησης του πολιτικού status quo των κυρίαρχων ομάδων4, εξεδόθησαν δυο πραγματικά φιλελεύθερα διατάγματα-νόμοι, πάνω στα οποία ή με βάση τα οποία 2

Γ. Μαυροχαλυβίδης, Η Αξός της Καππαδοκίας, Αθήνα Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών (Κ.Μ.Σ.) Αθήνα 1990 τ. Α σ. 13 «Και μόνο εποχή θρησκευτικού παροξυσμού μπορούσε να φέρει σε φως τέτοια έργα δυσανάλογα με τις υλικές δυνάμεις των φτωχών χωριών, αλλά και αταίριαστα, μπορεί να πει κανείς με το περιβάλλον. Η παραφωνία κτυπητή. Ναοί μεγαλόπρεποι, τεράστιοι, επιβλητικοί δίπλα σε πλινθόκτιστα χαμόσπιτα» 3 Σημ: Ο τσάρος Νικόλαος Α στα πλαίσια της επεκτατικής πολιτικής που είχε χαράξει η Μ. Αικατερίνη απέβλεπε αφενός μεν στον διαμελισμό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας αλλά αφετέρου αξίωνε να να αναγνωριστεί, ιδιαίτερα μετά τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) ως προστάτης όλων των ορθοδόξων κατοίκων τα αυτοκρατορίας… 4 Σημ: Αρκετοί ήταν οι νεωτεριστές που τοποθέτησαν τη σφραγίδα τους στην ανανέωση της αυτοκρατορίας. Μεταξύ αυτών οι: Ρεσίντ Πασά, Ααλή Πασάς, Μιντχάτ πασά…Όλοι τους πίστευαν πως μπορούσε να κυβερνηθεί η ετερογενής αυτοκρατορίας μόνον εάν υπήρχε ισότητα ανάμεσα στις διαφορετικές θρησκευτικές ομάδες.

προέκυψαν θαύματα σε διαφόρους πολιτιστικούς και όχι μόνο, τομείς των μη μουσουλμανικών πληθυσμών της αυτοκρατορίας. Κάποιος φρέσκος αέρας δημιουργίας, ανοίγματα ελευθερίας, νέες κουλτούρες, στερεότυπα, ήθη και έθιμα… Πρόκειται λοιπόν για : 1-το Χάττι Σερίφ του Gulhane, που δημοσιεύθηκε το 1839 επί σουλτάνου Abdul Mecid και 2-το Χάττι Χουμαγιούμ, που δημοσιεύθηκε στις 18-2-1856 επί σουλτάνου Mahmut B Διατάγματα που μεταξύ των άλλων προέβλεπαν: -τη θρησκευτική ελευθερία -τη δυνατότητα να επισκευάζουν ελεύθερα οι μη μουσουλμανικές κοινότητες και χωρίς περιορισμούς τα δικά τους θρησκευτικά κτήρια. -τη δυνατότητα να κτίσουν νέες εκκλησιές χωρίς πολλές γραφειοκρατικές διαδικασίες -καταργούσε κάθε είδους διάκριση που στηριζότανε στη θρησκεία.5 Ξαφνικά λοιπόν και ενώ μέχρι τότε υπήρχαν τα χίλια μύρια εμπόδια για την απρόσκοπτη εκτέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων, ιδιαίτερα στον τομέα της συντήρησης των εκκλησιαστικών κτηρίων και ναοδομίας, βρέθηκαν σε συνθήκες «απόλυτης» θρησκευτικής ελευθερίας. Βεβαίως όλα τα παραπάνω από μόνα τους δεν μπορούν να εξηγήσουν επαρκώς τούτο το φαινόμενο, αν δεν ληφθούν υπόψη και οι άλλες παράμετροι, μικρότερες είναι αλήθεια. Ο λόγος αφορά το έντονο θρησκευτικό συναίσθημα και η προαναφερθείσα απομόνωση του χώρου. Σημαντικότατα και τα δυο για να περιχαρακώσουν αφενός μεν τις μάζες, αλλά και να τις οδηγήσουν σε δημιουργικές πράξεις αυτοσυντήρησης. Διότι, ναι μεν καλός ο μουσουλμάνος συμπολίτης, αλλά σε στιγμές δύσκολες η επιθετικότητά του ήταν γνωστή, μα και δοκιμασμένη. Και βεβαίως οι περισσότεροι εξ αυτών μνημόνευαν και επιθυμούσαν τη σκέπη και την ευλογία τοπικών αγίων, πίστευαν στην Παναγιά και τον Χριστό, αλλά…αλλά δεν επιτρεπότανε η ανέγερση των κωδωνοστασίων και όταν «ήρθη» η σχετική απαγόρευση δεν θα έπρεπε να είναι υψηλότερα από τους παρακείμενους μιναρέδες. Εξάλλου μέχρι και τότε, την έκδοση των διαταγμάτων δηλαδή, η μαρτυρία του χριστιανού ήτανε πάντοτε σε δεύτερη μοίρα από την όμοια του μουσουλμάνου… Έτσι, ως μια πράξη αυτοσυντήρησης, αρχικά, οι χριστιανικές κοινότητες περιχαρακώνονται γύρω από τους τοπικούς ηγέτες τους, τους ναούς τους, με αισθήματα προσδοκίας για περαιτέρω προστασία μιας και αποτελούσαν πια ενιαία και μεγάλη ομάδα. Ελλόχευε η ελπίδα και η προσμονή από το Θεό για μακροημέρευση, καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, προστασία… Επιπλέον και κάτι το ιδιαίτερα ξεχωριστό. Ο χώρος της Καππαδοκίας από τα μέσα του 17ου αιώνα υφίσταται μια τρομακτική αφαίμαξη του ενεργού δυναμικού της. Φυσικά εξαιτίας της αδυναμίας των μαζών να συντηρηθούν από την άγονη γη, τις σχετικές παντοειδείς πιέσεις τις οποίες δεν μπορούσαν πια να ανεχτούν, ο νέος τρόπος ζωής και οι σχετικοί μύθοι για τα αστικά κέντρα, Πόλη, Σμύρνη, Μερσίνα που δίνανε ζωή, άφθονο χρήμα, απόλυτη ελευθερία. Νέοι λοιπόν από όλα τα χωριά ξεκινούσαν το ταξίδι της ελπίδας, φθάνανε στους «ευλογημένους» τόπους και άρχιζαν τη δημιουργική τους πορεία. Με ότι αυτό μπορούσε να σημαίνει με ή σε κάθε περίπτωση. Και κάτι ακόμα ισχυρό έως ιερό. Ποτέ δεν ξεχνούσανε την ιδιαίτερή τους γενέτειρα, το μακρινό χωριό τους. 5

Ζ. Ζέμπη, Το βιλαέτι Θεσσαλονίκης κατά την περίοδο των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων, Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη 1998, σ. 19

Την υπόσχεση στον εαυτό τους και τους δικούς τους ανθρώπους, πως όχι μόνο θα προκόψουν, αλλά κυρίως θα βοηθήσουν αυτούς και το χωριό τους. Και εκεί κατά την άποψή μας βρίσκεται το μεγάλο μυστικό, η απάντηση, αν θέλετε, στα αρχικά ερωτήματα. Μετανάστες οικονομικοί, οργανωμένοι σε συλλόγους και αδελφότητες μάζευαν τα «φακούδια» και τα έστελναν στα χωριά τους, ως ευεργέτες πια, για την ανέγερση και συντήρηση των εκκλησιών και των σχολειών τους σε μια «επίδειξη» ευγενούς άμιλλας για το ποια αδελφότητα θα μπορούσε να φτιάξει το πλέον επιβλητικό κτήριο…6 Πράξεις οι οποίες είναι καταγεγραμμένες όχι μόνο στους οικείους κώδικες των κοινοτήτων, αλλά και στην υπάρχουσα βιβλιογραφία του χώρου, που βρίθει από τέτοιες καταγραφές. Εννοείται πως εδώ εμφιλοχωρεί πια και το τοπικό στοιχείο, ένας «θετικός» ανταγωνισμός, χαρακτηριστικό φυσικά της δικής μας ράτσας. Διότι άλλο να είσαι Φλογητιανός, διαφορετικό Μαλακοπίτης και κάτι εξαιρετικό αν είσαι Αξενός. Αποτέλεσμα. Όλα αυτά τα υπέροχα κτήρια, οι ναοί και τα σχολειά που ξεπετάχτηκαν από τα μέσα του 19ου αιώνα με αστραπιαίους ρυθμούς, 7διότι όλες οι προϋποθέσεις δημιουργίας τούτων υπήρχαν και μάλιστα σε υπερθετικό βαθμό. Άφθονα χρήματα, απόλυτη ελευθερία, αλλά και η πίστη. Κυρίως πίστη, που κινεί μεν τα βουνά, αλλά βοηθά τα μάλα στην ανέγερση των σχετικών εκκλησιαστικών κτηρίων. Διότι το 1844 στο Μιστί οι κάτοικοί του με τη βοήθεια της αδελφότητάς τους στην Πόλη ανεγείρουν το θαυμάσιο δωδεκάτρουλλο ναό του Αγίου Βλάσιου, στα Ζήλα το 1841 τους Δώδεκα Αποστόλους, στα Ποτάμια την Κοίμηση της Παναγιάς το 1840, στα Γούρδουνα τη Μεταμόρφωση του Σωτήρα το 1846 και άλλα πολλά… Συμπερασματικά, θα λέγαμε πως με τα προαναφερθέντα διατάγματα, σε άριστο συνδυασμό με τις κατάλληλες εξωτερικές συνθήκες που επικρατούσαν, συνέβαλαν αποφασιστικά στην περαιτέρω απελευθέρωση του καταπιεσμένου θρησκευτικού συναισθήματος με αποτέλεσμα τη δημιουργία των θαυμαστών τούτων ναών.

Συνέντευξη Δ. Χατζηισαάκ, Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών, Φ. 12, α.α.51 «Εμείς είχαμε δυο καλές οργανώσεις. Έτσι έλεγε ο παππούς. Της “αδελφότητα των ΠαιδίωνΑξού” και της “Αγίας Μακρίνας”» Σημ: Σύμφωνα με τους ερευνητές του χώρου, Γ Μαυροχαλυβίδη, Σ. Φαρασόπουλο κ.α. πρόκειται για την ίδια αδελφότητα που ιδρύθηκε το 1895, ατόνησε για ένα χρονικό διάστημα και ανασυστήθηκε με έδρα στο Ικόνιο 7 Σημ: Αξιοσημείωτο γεγονός αποδεικνυόμενο από τις σχετικές ημερομηνίες κατασκευής. Όπως παρατίθεται στο σχετικό κεφάλαιο για την υπό έρευνα εκκλησία μεταξύ της αδείας ανακατασκευής και πέρατος υπήρξε χρονικό διάστημα μόνο τριών ετών.

Τα ιδιαίτερα της Αξού… -Ιστορικά Για τα εκκλησιαστικά δρώμενα της υπό έρευνας περιοχής έχουν γράψει αρκετοί, θα λέγαμε, ντόπιοι συγγραφείς. Στη διάθεση μάλιστα του κάθε ιστοριοδίφη υπάρχουν πονήματα που θα μπορούσαν να διαφωτίσουν αρκετά και ειδικά για κάθε πρόβλημα ή ερώτημα. Το έργο, για παράδειγμα, του Πατριάρχου Κυρίλλου, «Ιστορική περιγραφή του εν Βιέννη προεκδοθέντος χωρογραφικού πίνακος της Μεγάλης Αρχισατραπείας Ικονίου», που γράφτηκε 1815 και αποτελεί τη βάση όλων, περιέχει εκπληκτικές πληροφορίες σε μια εποχή μάλιστα που κάθε μετακίνηση ήταν περίπου ένας μικρός άθλος. Εκεί βλέπουμε λοιπόν πως το Χασσά- κιόϊ, η Αξός δηλαδή, έχει «περίπου 200 οσπήτια, πλησίον αυτού ωσεί λίθου βολής είναι μοναστήριον με εκκλησίαν κτισμένην με τρούλλον επ’ ονόματι της Αγίας Μακρίνης, ης το μνήμα ευρίσκεται εν τη εκκλησία εις το αριστερόν μέρος αποκεχωρισμένον εκ μονολίθου μαρμάρου πωματισμένου άνωθεν με μιαν ομοίαν πλάκαν…». Πληροφορίες οι οποίες επαναλαμβάνονται από τον Αναστάσιο Λεβίδη το 1899 που μαρτυρούν ότι «οι ενταύθα χριστιανοί ως καθολικόν ναόν έχουσι το Μοναστήριον της Αγίας Μακρίνης ου ο ναός Βυζαντινής εποχής ων ανεκαινίσθη τω 1843…». 8 Να σημειώσουμε, επίσης, πως στο αυτό μήκος κύματος βρίσκονται συντεταγμένοι άπαντες οι συγγραφείς, ντόπιοι και μη. Εκτός από μια πλειάδα άλλων ναών9 στην κοινότητα υπήρχε και η Αγία Μακρίνα, που ανοικοδομήθηκε στην εποχή του Βυζαντίου και ανακατασκευάσθηκε το 1843. Συνεπώς παντελής άγνοια: προσδιορισμού του έτους θεμελίωσης, της διάρκειας ανέγερσης, του πέρατος των εργασιών και των λοιπών χρήσιμων πληροφοριών περί του κτίσματος. Με το μόνο σίγουρο και μάλιστα με τρόπο πανηγυρικό, μιας και ο ντόπιος ιστοριοδίφης Γ. Μαυροχαλυβίδης μετέφρασε το σχετικό φιρμάνι που περιείχε την άδεια για τις σχετικές οικοδομικές εργασίες, να είναι το έτος 1843 όπου «ο περικαλλής ναός ανακαινίσθηκε συθέμελα».10 Κάτι που επιβεβαιώνεται και από την σχετική εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα στο πρόναο –κύρια είσοδο του ναού. Συνεπώς, πρόκειται για μια παμπάλαιη εκκλησιά, που Κύριος οίδε πότε ανεγέρθηκε αρχικά, αλλά ανακατασκευασμένης στα μέσα του 19ου αιώνα μετά την έκδοση των προαναφερομένων διαταγμάτων. Και ένα δεύτερο, εξίσου σημαντικό, συμπέρασμα σχετικά με τη χρονολογία ανέγερσης. Η κοινότητα της Αξού ήταν κτισμένη τουλάχιστον τα πρώτα βυζαντινά χρόνια, μιας και ευνόητο τυγχάνει το γεγονός πως εκκλησιές δεν κτίζονται παρά σε συγκροτημένους οικισμούς.11

Αν. Λεβίδης, Αι εν Μονολίθοις Μοναί της Καππαδοκίας και Λυκαονίας, Κωνσταντινούπολη 1899 Συνέντευξη Δ. Χατζηιασάκ , ό.π. « Το χωρίο διέθετε αρκετές εκκλησιές: Τον Άγιο Γεώργιο για τον κάτω μαχαλά, την Παναγιά για τον μεσαίο μαχαλά, την Αγία Μακρίνα για τον πάνω μαχαλά… Επίσης τα παρεκκλήσια της Ανάστασης, του προφήτη Ηλία, της Αγίας Παρασκευής και της Αγίας Αικατερίνης» 10 Γ.Μαυροχαλυβίδης, ό.π., σ. 12 11 Περί της Αξού ή Ναξού ή Χασά-κιόϊ λέχθηκαν πολλά και ποικίλα. Μερικοί ισχυρίζονται πως υπήρξε αποικία της νήσου Νάξου (Ν. Ρίζου, Καππαδοκικά, ήτοι δοκίμιον ιστορικής περιγραφής της Αρχαίας Καππαδοκίας και ιδίως των επαρχιών Καισαρείας και Ικονίου, Κωνσταντινούπολη 1856)…κάποιοι άλλοι πως η περιοχή αποικήθηκε από τους Κρήτες των Ανωγείων Μυλοποτάμου- παλαιά κωμόπολη Αξού, Γ. Μαυροχαλυβίδης, Η Αξός της Καππαδοκίας, Κ.Μ.Σ. Απήνα 1990 τ Α), κάποιοι άλλοι πως ήταν μέτοικοι από το Χασ-κιόϊ της Πόλης που έφυγαν από την εποχή του Κωνσταντίνου του Κοπρώνυμου (παράδοση) κλπ 9

Αν μάλιστα λάβουμε υπόψη πως η εκκλησιά της Παναγιάς, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, ήταν κτισμένη πάνω σε χαλάσματα ειδωλολατρικού ναού. Αν επίσης δούμε τα «ρένκια»12 της περιοχής όπως: το «Χαν τσαχελέ-βότσαλα του χανιού», τα «γεσλαγιού ρένκια-χαλάσματα στρατώνα», το «διαβολόκαστρο», τη Ζάναπα-Σανναδά,13τότε οι ενδείξεις μεταλλάσσονται σε σχετικές αποδείξεις και για το περίπου της ανέγερσης του υπό έρευνα ναού.

-Τοπογεωγραφικά Το πρώτο πράγμα που μπορεί να παρατηρήσει κανείς είναι η τοποθεσία στην οποία είναι κτισμένη η εκκλησιά της Αγίας. Άμεσα δημιουργείται μια απορία του γιατί εκεί ή με βάση ποιο σκεπτικό έγινε εκεί. Η κοινότητα διέθετε ένα σχετικά κακό ρυμοτομικό σχέδιο. Ήταν χωρισμένη «ακατανοήτως» σε τρεις μαχαλάδες, τον πάνω, τον μεσαίο και τον κάτω, αλλά ευρισκομένη όλη σε ένα επίπεδο, «απέραντο σιάδι»14 και με έναν κεντρικό «φαρδύ» δρόμο να τη διασχίζει από βορρά με κατεύθυνση νότια. Ο λόγος για τον δρόμο που οδηγούσε προς την πόλη της Νίγδης και προς τα Τρεχέτ’κα, κοινότητα της Τροχού. Κατά τ’ άλλα διέθετε μια πληθώρα σπιτιών ατάκτως κτισμένων και μπόλικα στενά σοκάκια που δε βγάζανε σχεδόν πουθενά, αλλά ελικοειδώς «ακουμπούσε» το ένα το άλλο, χωρίς καμιά στοιχειώδη τάξη και μια «πλατεία» στο κέντρο περίπου με λιγοστά μαγαζιά. Επιπλέον: αρκετά γιοφύρια εξυπηρετούσαν τη διέλευση στα υπάρχοντα ρέματα και τις «σχισμάδες»- ξεροχειμάρρους. Εκεί, λοιπόν, στον πάνω μαχαλά στην άκρη του χωριού ακριβώς, κτίστηκε η εκκλησιά της Αγίας. Και περισσότερο συγκεκριμένα στον «δρόμο» που οδηγούσε στο Μεγαλεγκίτ. Χωρίς να υπάρχουν σπίτια παρά ελάχιστα σπίτια -αγροικίες, δίπλα στον πετρελαιοκίνητο μύλο και απέναντι από το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία και της Αναστάσεως. Και εδώ το πρώτο μας ερώτημα. Γιατί διαλέχτηκε τούτη η τοποθεσία για την ανέγερση τέτοιου περικαλλούς ναού, που φυσικά θα στοίχισε πολλά «φακούδια»; Ποιες ανάγκες θα μπορούσε να καλύψει, αν λάβουμε μάλιστα υπόψη μας την πληθυσμιακή σύνθεση και πως η κοινότητα διέθετε μια σειρά από εκκλησιές και μάλιστα της Παναγιάς που ήταν εξίσου μεγάλη; Να υποθέσουμε πως η απόφαση ανέγερσης ήταν απότοκος του υπάρχοντος ιδιοκτησιακού καθεστώτος; Δηλαδή δημιουργήθηκε αδήριτος ανάγκη, απεφάσισαν να κτίσουν μια εκκλησιά, είχαν το οικόπεδο και την ανέγειραν εκεί; Ίσως αλλά... Αν μάλιστα λάβει κανείς υπόψη του το γεγονός πως ο ναός προϋπήρχε και απλά αιτήθηκε η ανακατασκευή του, πράγμα που επετράπη δια σχετικού φιρμανιού, τότε η πρώτη μας αιτιολόγηση κρίνεται μάλλον επισφαλής. Φυσικά, κατά την άποψή μας, η απάντηση «κρύβεται» στο γεγονός της ύπαρξης, δίπλα ακριβώς, του χριστιανικού νεκροταφείου της κοινότητας. Ο ναός, λοιπόν, άγνωστο πότε θεμελιώθηκε, λειτουργούσε ως κοιμητηριακός και στα προαναφερθέντα πλαίσια της φιλελευθεροποίησης και του σχετικού ανταγωνισμού, όχι μόνο μεταξύ των κοινοτήτων, αλλά και μεταξύ των μαχαλάδων, ανεγέρθηκε από επιφανείς κατοίκους. Στο διάβα μάλιστα του χρόνου και αφού όλοι οι υπόλοιποι ναοί 12

Χαλάσματα Σημ: Αναφέρεται στην 108η παρηγορητική επιστολή του Γρηγορίου του Θεολόγου 14 Συνέντευξη Δ. Χατζηιασάκ ό.π. 13

«αδρανοποιήθηκαν»15, απετέλεσε τον κεντρικό ναό της κοινότητας, εκεί που γινότανε όλα τα μυστήρια, οι μεγάλες γιορτές κ.α. Χαρακτηριστικότατος είναι ο Μαυροχαλυβίδης. Γράφει σχετικά: «Σα κτίστηκε η Αγία Μάκρινα, η Παναγιά, ο Αι Γιώργης και τα παρεκκλήσια περίπεσαν σε αργία και μόνο μια φορά το χρόνο, στη χρονίσια μνήμη τους γινότανε σ’ αυτά λειτουργία, τις δε άλλες μέρες την φροντίδα της περιποίησής τους την αναλάβαιναν ευσεβείς γειτόνισσες.»16

- Ιερός Ναός της Μητροπόλεως … Για το πού ανήκε εκκλησιαστικά ο Ιερός ναός της Αγίας Μακρίνας υπήρχε σοβαρή διχογνωμία μεταξύ των ερευνητών. -Ο Αν. Λεβίδης, για παράδειγμα, στο οικείο κεφάλαιο θεωρεί πως η Αξός, η ΤροχόςΤηρχάν, η Λήμνος-Κολτζούκ και μερικές άλλες κοινότητες της περιοχής ανήκαν στην Επισκοπή Πέρτων.17 Θέση που υποστήριξε και ο Ι Καλφόγλους.18 -Κατά την άποψη του Μαυροχαλυβίδη, που ειρήσθω εν παρόδω όχι μόνο καταγότανε από εκεί, αλλά υπηρέτησε και ως δάσκαλος στην κοινότητα, «αποκλείεται να ανήκε στην επισκοπή Πέρτων…Πολύ φυσικό είνε ν’ ανήκε στην πλησιέστερη επισκοπή Μισθής, με την οποία φαίνονται σαν αδελφές κωμοπόλεις ή και στην επισκοπή Ναζιανζού, έδρα του Γρηγορίου»19. Θέση και πάλι ασαφής μιας και δεν υπάρχει επακριβής προσδιορισμός. Θεωρεί, μάλιστα, απαντώντας στον Λεβίδη πως η τοποθέτησή του ήταν μιας παλαιότερης εποχής και μάλιστα των πρώτων βυζαντινών χρόνων. Βεβαίως για να υπάρχει μια πληρέστερη εικόνα αξίζουν μερικές αναφορές στο εκκλησιαστικό καθεστώς της περιοχής μέσα από τις σχετικές βιβλιογραφικές καταγραφές. Έτσι: Τα Σύλλατα, για παράδειγμα, «ανήκουν στη μητρόπολη του Ικονίου, 16ης στην κλίμακα του πατριαρχείου…ο δε μητροπολίτης έφερε τον τίτλο “Υπέρτιμος και έξαρχος πάσης Λυκαονίας και Δευτέρας Καππαδοκίας” …με έδρα το Ικόνιο αλλά και την πόλη της Νίγδης».20 Τα Φλογητά, πάλι, εκκλησιαστικά ανήκαν στην ίδια μητρόπολη. Ταυτόχρονα όμως αποτελούσαν την έδρα της επισκοπής των Σαβάστρων.21 Η διπλανή Μαλακοπή22 αλλά και το μακρινό Ανταβάλ23 επίσης υπαγότανε και αυτά στο προαναφερόμενο εκκλησιαστικό καθεστώς. Η Νεβσεχίρ «εις τον μητροπολιτικόν της εν Καισαρείας θρόνον»…24 Η Αραβησσός στη Μητρόπολη Ικονίου, η Ανακού το ίδιο…25 15

Λειτουργούσαν ελάχιστες φορές και ιδιαίτερα τις ημέρες μνήμης των αγίων που τιμούσαν με το όνομά τους. 16 Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π., σ.12 17 Αν. Λεβίδης, ό.π. 171 18 Ι. Η. Καλφόγλους, Η Μονή των Φλαβιανών, Κωνσταντινούπολη 1898 σ. 540 19 Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π., τ. Β, σ. 345 20 Κ. Νίγδελης-Γ. Σταματιάδης Σύλλατα της Καππαδοκίας, Πολιτιστικός Σύλλογος Γυναικών Ν. Συλλάτων, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 20 21 Κ. Νίγδελης, Τα Φλογητά της Καππαδοκίας, Νομαρχιακή αυτοδιοίκηση Χαλκιδικής 2006, σ. 28 22 Κ. Νίγδελης-Σ. Κοιμίσογλου, Η Μαλακοπής της Καππαδοκίας, Κέντρο Ιιστορίας Δήμου Συκεών, Θεσσαλονίκη 2002 σ. 49 23 Κ. Νίγδελης-Σ. Κοιμίσογλου, Το Ανταβάλ της Καππαδοκίας, Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών, Θεσσαλονίκη 2004 σ. 49 24 Σ. Κοιμίσογλου, Καππαδοκία, μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, Ελλήνων, ιστορία, πίστη, πολιτισμός, εκδ. Ναυς, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 355

Ναοδομικά χαρακτηριστικά Α-Γενικά στοιχεία Η πρώτη εντύπωση που μπορεί να αποκομίσει κανείς, μόλις επισκεφτεί την περιοχή και αντικρίσει τον ναό, είναι πως πρόκειται περί ενός κτιριακού κομψοτεχνήματος ανάμεσα σε μια πληθώρα κακοδιατηρημένων σπιτιών της περιοχής, στην άκρη ενός φτωχότατου μάλλον χωριού, που διατηρείται, εξωτερικά τουλάχιστον, σε άριστη σχεδόν κατάσταση, καλοσχηματισμένο, «με το ψηλό καμπαναριό26, δίπλα, να σου δίνει με την πρώτη ματιά την εντύπωση βοσκού που φυλάγει ολόρθος τα’ απλωμένο κοπάδι του».27 -Μια δεύτερη εντύπωση, πως πρόκειται περί μιας παράξενης ναοδομικής κατασκευής, συνηθισμένης μάλλον στον χώρο της Καππαδοκίας, μιας και ο πρόναος που είναι σχηματισμένος από υπέροχες καλοκομμένες κολώνες, σφιχταγκαλιάζει κυριολεκτικά τον κυρίως ναό, σ’ ένα υπέροχο σύνολο- μονάδα.

Β- Ιδιαίτερα στοιχεία Εξωτερικά χαρακτηριστικά. 25

Σ. Κοιμίσογλου, στο ίδιο, σ. 390 Σήμερα σχεδόν κατεστραμμένο 27 Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π , σ. 5 26

α-Πρόκειται περί μιας τρίκλιτης βασιλικής, η οποία διαθέτει πρόναο που αγκαλιάζει τον κυρίως ναό με μια σειρά κιόνων από τη βόρεια, δυτική έως και τη νότια πλευρά του σε σχήμα Π. Και για την ακρίβεια: Βόρεια πλευρά: δυο κίονες Δυτική πλευρά: έξι κίονες Νότια πλευρά: δυο Διαθέτει δηλαδή συνολικά 10 κίονες που καθένας απέχει από τον άλλο τρία μέτρα, εκτός των κεντρικών, απέναντι από την κυρία είσοδο του ναού, που φέρουν διπλό τόξο. Επιπλέον είναι μονοκόμματοι και καταλήγουν σε καλοσχηματισμένες καμάρες που υποβαστάζουν, με τη σειρά τους, τον καλαίσθητο γυναικωνίτη, που βρίσκεται ακριβώς από επάνω σε όλη την έκταση που σχηματίζεται. Δηλαδή, ο πρόναος ως κτίσμα «φέρει» και το γυναικωνίτη σε μια παράξενη πανέμορφη σύνθεση.28 β-Το κτίσμα-ναός διαθέτει τρεις εισόδους. Δυο στη δυτική πλευρά, εκ των οποίων η μία κεντρική και η άλλη μικρότερη και βορειότερά της, με ενσωματωμένα καταπληκτικά μαρμάρινα ανάγλυφα της αμπέλου, αποκολλημένη την κτητορική πλάκα και πάμπολλα ανθρώπινα σημάδια παράλογης βίας. Μια επίσης στη νότια πλευρά χωρίς αντίστοιχες ανάγλυφες παραστάσεις. γ-Ο ναός, σύμφωνα με όλους, μαρτυρίες αλλά και ερευνητές, ήταν από τους πλέον φωτεινούς, μιας και διέθετε29 μια σειρά παράθυρα από τα οποία εισερχότανε άπλετο το φως της ημέρας. Σε μια ιδιόμορφη σύνθεση ανάμεσα στο απλό τετράγωνο σχήμα, που κατέληγε σε τόξο με μπροσούρα από πελεκητή πέτρα γύρω-γύρω, που απέδιδε αρχοντιά και ευχάριστο θέαμα. Για την ακρίβεια, μάλιστα, διέθετε στη νότια και βόρεια πλευρά από τρία μεγάλα, αλλά και μια σειρά μικρότερων σε όλο το σώμα του κτηρίου, κόγχης κλπ. Φυσικά να σημειωθεί πως στο χρονικό διάστημα μεταξύ της ανταλλαγής και της έρευνας του γράφοντος κύλησε μεγάλο χρονικό διάστημα, κατά το οποίο είναι εμφανέστατη η ανθρώπινη παρέμβαση σε πολλά σημεία, εννοείται και οι αντίστοιχες αλλοιώσεις για τις χρήσεις που οι μετέπειτα «ιδιοκτήτες» το προόριζαν. Αποθήκες κυρίως, με την τοποθέτηση μιας σειράς σιδερένιων κατασκευών, αλλά και στάβλου.30 Εξάλλου, σύμφωνα με το φιρμάνι ανέγερσής του, για την ακρίβεια ανακατασκευής του, ο ναός διέθετε 24 παράθυρα, πράγμα που δεν υφίσταται σήμερα. δ-Χαρακτηριστικότατη είναι ακόμα και η στέγη του ναού, που αποτελείται από δυο τεράστια ορθογώνια επίπεδα ενωμένα στην κορφή σε αμβλεία γωνία, επενδυμένα με ντόπια πελεκημένη πέτρα. Υπάρχουν επιπλέον, σε μικρότερη είναι αλήθεια κλίμακα και στο αυτό σχήμα και υλικό, οι πρόσθετες στέγες του πρόναου-γυναικωνίτη. ε- Στο κύριο σώμα του ναού είναι ενσωματωμένες τρεις μικρές κόγχες, που κάθε μια εξ αυτών φέρει από ένα μικρό παράθυρο. Με τη μεσαία, σήμερα, να είναι 28

Κατά τον Μαυροχαλυβίδη, στο ίδιο, σ. 55 «από λατομήθηκαν οι χιλιάδες τετραγωνικές μεγάλες πλάκες καθώς κι οι τεράστιοι μονοκόμματοι δεκαπενταριά τον αριθμό κίονες, που μέσα κι όξω στον πρόναο υποβάσταζαν το οικοδόμημα. ». Σημ: Για την ακρίβεια ο ναός έφερε 10 εξωτερικούς, 8 εσωτερικούς κύριους κίονες και μια σειρά ημικιόνων… 29 Σημ: Λέμε διέθετε, διότι πολλά εξ αυτών κτίστηκαν για τις ανάγκες που προέκυψαν από τη χρησιμοποίηση του ναού ως αποθήκης. 30 Σημ: αδυνατούμε να πιστέψουμε πως χρησιμοποιήθηκε και ως ουρητήρια όπως καταγράφεται στο πόνημα Προσκύνημα στη Καππαδοκία, εκδόσεις Καλαυρία, Αθήνα 2005, σ. 15

εντοιχισμένη με νεόφερτο υλικό, εξαιτίας των αναγκών της μετέπειτα χρήσης του ναού και τις άλλες δυο μισοανοιχτές. Εσωτερικά χαρακτηριστικά Κυρίως ναός. -Πρόκειται, όπως έχουμε επαναλάβει, περί βασιλικής, που διαθέτει μια σειρά καλοκομμένων κιόνων, που καταλήγουν σε υπέροχα κιονόκρανα και χωρίζουν το ναό στα τρία κλίτη. Για την ακρίβεια υπάρχουν δυο σειρές από τέσσερις κίονες κάθε μια, τριών εμφανών και από ενός ενσωματωμένου στον δυτικό τοίχο. Οι κίονες συνδέονται, όπως σε όλες σχεδόν τις εκκλησιές της περιοχής, με τόξα που φέρουν ίχνη λαξευτά, δείγματα μιας άλλης εποχής και μιας καλαίσθητης ναοδομικής νοοτροπίας, που προφανώς υποβαστάζουν τον κύριο βάρος του πάνω μέρους. -Στο αριστερό μέρος, βόρεια πλευρά του ναού, δίπλα στη προαναφερόμενη μικρή είσοδο, υπάρχουν τα ίχνη μιας κατεστραμμένης κλίμακας που οδηγούσε στο γυναικωνίτη.31 -Ο γυναικωνίτης ήταν ευρύχωρος και προσέδιδε άμεση οπτική επαφή σε όλες τις εκκλησιαζόμενες γυναίκες με τα δρώμενα της Θείας Λειτουργίας. Τούτο οφειλότανε αφενός μεν στο γεγονός των μεγάλων διαστάσεών του, αφετέρου δε στο επικλινές της κατασκευής κατά τέτοιο τρόπο, ώστε η δεύτερη και τρίτη σειρά των στασιδιών να προσφέρει άριστη θέα32. Το πόσο μεγάλος ήταν είναι και σήμερα ορατός. Πάντως θεωρούμε πως μάλλον πρόκειται περί μιας συγγνωστής υπερβολής η αναφορά του Γ. Μαυροχαλυβίδη πως «…έτσι μπορούσε να περιλάβει άνετα από 800 άτομα γυναικόκοσμο στις μεγάλες γιορτές.».33 Στο σημείο αυτό να υπενθυμίσουμε την υπάρχουσα νοοτροπία- πρακτική, εκεί και τότε, του υποχρεωτικού εκκλησιασμού των γυναικών μόνο και πάντοτε στον γυναικωνίτη των ναών και όχι στο αριστερό κλίτος, όπως επικρατεί σήμερα, ή σε συγχρωτισμό με τον αρσενικό πληθυσμό. Φυσικά τις καθημερινές και στους εσπερινούς, που η ανδρική συμμετοχή ήταν σχεδόν ανύπαρκτη ή μόνο γεροντική, μπορούσαν να παρακολουθήσουν τα δρώμενα από το αριστερό μέρος του ναού. -Στους τοίχους σώζονται ελάχιστα δείγματα, μισοκατεστραμμένα κι αυτά, μιας υπέροχης αγιογραφικής επένδυσης. Φαίνεται και έτσι προκύπτει από τις μαρτυρίες, αλλά και τις βιβλιογραφικές αναφορές, πως όλος ο ναός ήταν αγιογραφημένος. Δυστυχώς η «ανθρώπινη επέμβαση» μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών τις «εξάλειψε» παντελώς σε τέτοιο σημείο που ο επισκέπτης του χώρου, σήμερα, απλά μπορεί να δει τη φιγούρα του Ευαγγελιστή Λουκά, κάποια χρωματικά απομεινάρια άλλων αγιογραφιών και πλουσιότατα μηνύματα…στην Τουρκική γλώσσα. Αλλά και μιας επιγραφής που σώζεται στα καραμανλίδικα της οποίας οι μόνες λέξεις που διαβάζονται καθαρά και χωρίς μεγάλη προσπάθεια είναι: «Κωνσταντίνου, δούλου, Θώδωρη, χαγιρέ»

Σημ: Στα πλαίσια μιας φιλελευθεροποίησης των σχέσεων ο τοπικός άρχοντας έχει υποσχεθεί την επιδιόρθωση του ναού. Μεταξύ όλων των άλλων πρόκειται να αντικατασταθεί η κλίμακα με μια ελαφρότερη- χρηστικότερη κατασκευή. 32 Συνέντευξη Δ. Χατζηιασάκ ό.π. «Τα πίσω στασίδια ήταν ψηλότερα από τα μπροστινά. Οι μανάδες λοιπόν έτσι διατηρούσαν τον έλεγχο για τα φσάχα που δεν θα κάθονταν όπως έπρεπε…» 33 Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π., σ. 17

-Σύμφωνα με τις μαρτυρίες, επίσης, το πάτωμα του ναού ήταν34 επενδυμένο με ορθογώνιες πελεκητές μαρμάρινες πλάκες, που σήμερα, φευ, δεν υπάρχουν παρά ελάχιστες, δείγματα παλαιού κλέους, θύμησες παλιές. -Θα πρέπει, επίσης, εκτός από την κατασκευαστική τελειότητα και την αρχοντική ομορφιά, ο ναός να ήταν εμπλουτισμένος και με πολύτιμα εκκλησιαστικά σκεύη. Κάτι που επιβεβαιώνεται αφενός από τους ισχυρισμούς των κατοίκων, αλλά και αφετέρου από τις βιβλιογραφικές αναφορές. Ο Φαρασόπουλος, για παράδειγμα, αναφέρει, πως, «ενταύθα υπάρχει και μια εκκλησιά ευρυχωροτάτη έχουσα πλούσια αργυρά σκεύη….ευρίσκετο δε και εν Ευαγγέλιον εκ μεμβράνης όπερ εσυλήθη παρ’ Άγγλου τινός περιηγητού κατά την μαρτυρίαν ιερέως».35 Οι μαρτυρίες, πάλι, εμπλουτισμένες με το συναίσθημα, αλλά και τα ιδιαίτερα πατρώα -δικά τους, κάνουν λόγο για μια εκκλησιά που: Διέθετε δυο σειρές στασίδια, ένα υπέροχο άμβωνα μ’ ένα τεράστιο δεσποτικό θρόνο, τις θέσεις των αρχόντων, ένα διζωνικό τέμπλο, δυο προσκυνητάρια, όλα ξυλόγλυπτα. Επίσης, μια σειρά πολυελαίων από μάλαμα, ένα μεγάλο και δυο μικρούς στο κεντρικό κλίτος, και από δυο στα υπόλοιπα, που φώτιζαν άπλετα την εκκλησιά. Ήταν αγιογραφημένη στο μεγαλύτερο μέρος της και έφερε πολλές εικόνες με άπειρα τάματα, ιδιαίτερα μάλιστα της αγίας, που τη θεωρούσαν και θαυματουργή. Όλα φυσικά από τους ευσεβείς που επισκέπτονταν τον ναό, αλλά και από τα παλικάρια του χωριού που επέστρεφαν από της ξενιτιάς τα μέρη σώοι και γεροί. Με περίτεχνα χειροποίητα καντηλέρια, που καίγανε μπεζιρόλαδο36, όλα φτιαγμένα από μάλαμα, από την Πόλη, την Σμύρνη, το Κάστρο, δείγματα μιας καταπληκτικής τέχνης και αρχοντιάς… Περιβάλλων χώρος Κτισμένος σε μια τεράστια αλάνα διέθετε εκτός φυσικά από τον κύριο ναό και ορισμένες άλλες κατασκευές όπως: -Καλή περίφραξη με ξερολιθιά. -Το μικρό παρεκκλήσι του κοιμητηρίου της αγίας κολλημένο ασφυκτικά δίπλα στη βόρεια πλευρά. -Το καμπαναριό στην είσοδο του χώρου από το οποίο σήμερα βρίσκονται τα απομεινάρια του, δείγματα όμως μιας καταπληκτικής κατασκευής. «Με τετράγωνη βάση και εσωτερικά σκαλοπάτια έστεκε ολόρθο, φρουρός ακοίμητος στους χρόνους…με μια καμπάνα κατασκευασμένη στα ξένα, απ’ ότι λέγανε μάλλον στην αγία Ρωσία, που ακουγότανε και στα διπλανά χωριά».37 -Μια σειρά από αποθηκευτικούς χώρους, που κάλυπταν τις όποιες ανάγκες της εκκλησιάς. -Ένα γραφείο, όπου συνεδρίαζε το εκκλησιαστικό συμβούλιο, αλλά και οι εκκλησιαστικές αρχές της κοινότητας, φυλάσσονταν η αλληλογραφία και τα διάφορα στοιχεία. 34

Σήμερα ο επισκέπτης του χώρου μπορεί να δει ιδίοις όμμασι τις «ανθρώπινες» επεμβάσεις. Πολλά από τα μάρμαρα αποκολλήθηκαν για να επαναχρησιμοποιηθούν ή για να ασβεστοποιηθούν… 35 Σ. Φαρασόπουλος, Τα Σύλλατα, Μελέτη του νομού Ικονίου υπό Γεωγραφικήν Φιλολογικήν και Εθνολογικήν έποψιν, Εν Αθήναις 1895, σ. 77 36

Κ. Νίγδελη- Σ- Κοιμίσογλου, Η Μαλακοπή της Καππαδοκίας, ό.π., σ. 34 «ενός είδους σπορέλαιου από σπόρο ρόκας που οι μουσουλμάνοι το λέγανε μπεζίρ και το χρησιμοποιούσαν τόσο στην οικιακή κατανάλωση προς βρώση όσο και για τον φωτισμό…» 37 Μαρτυρία Σταματίας Βαϊραμίδου, Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών, Φ. 12, α.α. 29

-Τα κοιμητήρια της κοινότητας.

Λοιπά στοιχεία. α-Ο ναός ήταν «προικισμένος» με δυο επίσης σημαντικότατες κατασκευές. -Στο κρησφύγετο, ακριβώς κάτω από τον κυρίως ναό, με αρκετά διαμερίσματα τα οποία χρησιμοποιούνταν για διαφόρους λόγους, όπως: φύλαξη, διαμονή επισκεπτών, αποθηκευτικών χώρων. -το περίφημο αγίασμα της Αγίας Μακρίνας, «ιαματικό πάσης νόσου και μαλακίας», 38 που για να βρεθεί και να το χρησιμοποιήσει κανείς θα έπρεπε να κατέλθει καμιά 25ρια σκαλοπάτια. β-Σύμφωνα με την υπάρχουσα παράδοση ο ναός ανακατασκευάστηκε κυρίως με προσωπική εργασία των κατοίκων στο συντομότατο χρονικό διάστημα των τριών ετών. Κατά τον Μαυροχαλυβίδη μάλιστα, τοπικό ιστοριοδίφη, «χύσαν άφθονο ιδρώτα, κατάβαλαν προσωπική εργασία, κουβαλήσαν αυτοί και τα ζώα τους με χρόνια το λαξευτό πέτρινο υλικό, βρήκαν και πλήρωσαν αδρά τους καλύτερους μηχανικούς και έφεραν σε πέρας το αληθινά μεγάλο αυτό ιερό χρέος, το καμάρι και το αγλάισμα του χωριού»39 γ-Ο ναός ολάκερος είναι κτισμένος από γρανιτόλιθο που εξορύχτηκε από τα νταμάρια του Νταξ κεστί. -Το υλικό πελεκήθηκε τέλεια και με περισσή επιμέλεια σε τετράγωνα κομμάτια διαστάσεων 0,50 του μέτρου και μεταφέρθηκε με τη βοήθεια των κατοίκων του χωριού. -Κατά τη διαδικασία της ανέγερσης δεν χρησιμοποιήθηκαν κολλητικές ουσίες, ασβέστης, τσιμέντα κλπ, αλλά τοποθετήθηκαν η μια πλάκα πάνω στην άλλη, αεροστεγώς και μόνο οι ραφές, γραμμές επαφής, καλύφτηκαν με ασβέστη. Τεχνική συνηθισμένη στην Καππαδοκική ναοδομία μιας και διέθετε αφενός καλούς τεχνίτες- μαστόρους, αλλά και αφετέρου ντόπιο υλικό αρίστης ποιότητας.

Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π., σ. 17 Στο ίδιο, σ.13 Σημ: Θεωρεί μάλιστα στη σελίδα 134 του ιδίου πονήματος πως η οικογένεια Αβάν (ίδη) προνομιακά είχαν αποκτήσει την εκμετάλλευσή τους, πληροφορία η οποία επιβεβαιώνεται και από την μαρτυρία του Αβανίδη Κώστα , μέλους της οικογενείας, που σύμφωνα με αυτήν «η οικογένειά του προσέφερε αφιλοκερδώς τις υπηρεσίες της για την ανέγερση του ναού της αγίας» 39

Δρώμενα…ήθη…έθιμα και άλλα τινά Με σημείο αναφοράς την εκκλησιά αλλά και τη γιορτή της αγίας στην κοινότητα γίνονταν πολλά και διάφορα. Ευχάριστα τα περισσότερα, κατά το «βίος ανεόρταστος μακρά οδός απανδόχευτος», περίεργα κάποια άλλα, αλλά και ελάχιστα ίσως αποτρόπαια, τουλάχιστον για σήμερα. Αξίζει τον κόπο να τα αναφέρουμε. -Η εορτή της Αγίας Μακρίνας, για την οποία αναφερόμαστε διεξοδικά παρακάτω, δεν ήταν απλά σημαντική για την κοινότητα της Αξού, αλλά αποτελούσε σημείο αναφοράς για όλους, ακόμα και για το μουσουλμανικό στοιχείο της περιοχής, το οποίο τη θεωρούσε ως την απαρχή του καλοκαιριού. Ρωτούσαν μάλιστα χαρακτηριστικά «πότε είναι το Χασακοϊ σιναντί, πανηγύρι της Αξού, για να αρχίσει το καλοκαίρι…λέγανε ακόμα πως πήγαιναν στο πανηγύρι με μπότες και γύριζαν με παπούτσια, γιατί άρχιζε να ζεσταίνει ο καιρός».40 Στο αυτό μήκος κύματος και το ντόπιο χριστιανικό στοιχείο θεωρούσε την ημερομηνία της εορτής της αγίας ως την έναρξη της διαδικασίας επανόδου της φύσης στην εποχή της άνοιξης- καλοκαιριού.41 -Εξαιρετικό δρώμενο, με τη συμμετοχή μάλιστα όλου του κόσμου, που πραγματοποιούνταν στην αυλή- πλατεία της Αγίας Μακρίνας, ήταν αυτό των «Βαρτουβαρίων», δηλαδή του Καππαδοκικού Κλήδονα τον Μάη42. Φυσικά δεν πρόκειται να περιγράψουμε το έθιμο, που έλκει την καταγωγή του από τα βάθη του χρόνου, αλλά απλά παραθέτουμε την παροιμία «βαρτιβαρίμ βαχτί βαρ, βαρτιβαρντά γκελενίν σενετέ μπιρ ταχτί βαρ, δηλαδή τα βαρτουβάρια έχουν τον καιρό τους, όποιος έρθει στα βαρτουβάρια στον παράδεισο έχει ένα θρόνο»43. Να σημειώσουμε, επίσης, πως επρόκειτο περί ενός εθίμου που παρακολουθούσαν, για τα ευτράπελα και γενικά για τα δρώμενά του, ακόμα και οι μουσουλμανικές κοινότητες. -Σε περίπτωση μεγάλης ανομβρίας, την οποία πίστευαν πως ήταν το αποτέλεσμα μιάσματος και μιας ασεβούς πράξεως προς τον Θεό, το χριστιανικό στοιχείο, αλλά και το αντίστοιχο μουσουλμανικό, επιζητούσε τη θεία επέμβαση με σχετικές θρησκευτικές τελετές και κυρίως τις λιτανείες. Οι σχετικές μαρτυρίες κάνουν λόγο για πάνδημες πομπές, που ξεκινούσαν από την Αγία Μακρίνα με τη συμμετοχή κλήρου, λαού, αρχόντων και περιγράφουν την περιφορά των αγίων εικόνων στα χωράφια και τα σοκάκια του χωριού, με στάσεις, δεήσεις, θυμιατίσματα κλπ. Κάνουν λόγο, επίσης και για τη «συμμετοχή» ζωντανών που, διψασμένα και νηστικά με τα βελάσματά τους, συμπλήρωναν τις ανθρώπινες ικεσίες-παρακλήσεις προς τον Θεό, για λίγη βροχή. -Εξιστορούν, επίσης, κάποιο περίεργο για την ανομβρία και ενδεχόμενα αποκρουστικό έθιμο που το λέγανε «σύλωμα». Σύλωμα σημαίνει βρέχω, μουσκεύω. 40

Κωστάκη Θανάση, Ανακού,, Κ.Μ.Σ., Αθήνα 1963, σ. 331 Συνέντευξη Δ. Χατζηισαάκ, ό.π. «Οι παλιοί λέγανε καλμπουρ κανταρ γιαζ γκελντί, δηλαδή ως ένα κόσκινο καλοκαίρι ήρθε…» 42 Κωστάκη Θανάση, ό.π., σ. 251 43 Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π., σ. 302 «Η Πεντηκοστή, που την λέγανε τ’ άγιο Γόνατ’ για το γονάτισμα που την ημέρα αυτή γινότανε στην εκκλησιά, ήτανε και μέρα δοκιμής της τύχης των κοριτσιών. Όσα απ’ αυτά θέλανε να πάρουνε μέρος στα βαρτουβάρια 2-3 μέρες νωρίτερα ρίχνανε μέσα σ’ ένα τσικί το καθένα ένα σημαδάκι δικό του…» 41

Καταβρέχανε, λοιπόν, από της εκκλησιάς τα σκαλοπάτια μια φτωχιά, πεντάρφανη κοπελιά και την περιφέρανε μουσκεμένη από πόρτα σε πόρτα τραγουδώντας ορισμένα ακατάληπτα τετράστιχα, ως επίκληση στους ουρανούς για βροχή. 44

Γ. Μαυροχαλυβίδη, ό.π., σελ 302.

«Σπόρο έρριξα στη γη και πρασίνισε μα μαβί αγκάθι τον έπνιξε. Ασυννέφιαστοι ήταν οι ουρανοί μα τον Κώστα μου τον πήραν ποταμοί. Δώσε θεέ μου τουλούμι βροχή… Το σκαφίδι θέλει ζυμάρι, οι ζευγάδες θέλουν βροχή, τα ορφανά ψωμάκι, ρίξε θεέ μου ρίξε…»

Με το ίδιο να επαναλαμβάνεται από τις συγχωριανές, που ξανακατέβρεχαν την κοπελιά χύνοντας νερό στα μαλλιά της, αλλά προσφέροντάς της και ένα πιάτο αλεύρι ή προϊόντα τέτοια που είχαν ανάγκη τη βροχή. Να σημειώσουμε πως τούτο το έθιμο ήταν ευρύτατα διαδεδομένο στις Καππαδοκικές κοινότητες και το βρίσκουμε σε πάρα πολλές παραλλαγές. Κατά τους ειδικούς πρόκειται περί ενός πανάρχαιου εθίμου… -Το έθιμο της λαμπάδας. Παραμονή των Φώτων υπήρχε το έθιμο της προσφοράς, από πλευράς της αρραβωνιασμένης κοπέλας, λαμπάδας στο γαμπρό και το σύντεκνο… Έθιμο, απομεινάρι κατά τον Μαυροχαλυβίδη της βυζαντινοκρατίας.45 Σύμφωνα με αυτό η οικογένεια της κοπέλας και ιδιαίτερα η ίδια έφτιαχνε δυο λαμπάδες ανάλογες με το μπόι του γαμπρού και του σύντεκνου. Το στόλιζε με κορδέλες και τρία όμορφα μήλα στη βάση και δυο στη μέση και το προσέφερε τελετουργικά ανήμερα των Φώτων. Ο αδελφός ή κάποιος αρσενικός της οικογένειας μαζί με την κοπέλα περίμενε στην αυλή της εκκλησιάς της Αγίας και το προσέφερε, ενώ ο γαμπρός τη φιλοδωρούσε με κανένα νόμισμα και γλυκά… «Το θέαμα ήταν όμορφο. Κρυφό καμάρι, συναγωνισμός, για το ποια θα κάμει τις καλύτερες λαμπάδες, με το κερόραμμα, το γνήσιο κερί και τη χυτή κουλούρα… Αλλά και το στόλισμα το κάτι άλλο, ολάκερη διαδικασία. Και όλα γινότανε όμορφα και παστρικά, χωρίς ντροπές και κατά το πρέπον.».46 -Οι αυγομαχίες. Ένας ενδιαφέρον διαγωνισμός μεταξύ των μαχαλάδων που περιελάμβανε τεχνικές ψησίματος των αυγών, κτυπημάτων, ποικιλία μα και πολλούς νικητές και φυσικά πάντοτε υπό τις σχετικές ιαχές, επιδοκιμασίες μα και αποδοκιμασίες του πλήθους. Ένας αγώνας που ξεκινούσε μετά την Ανάσταση και κρατούσε ίσαμε το σούρουπο.47 -Ο Μεγάλος Χορός, που λάβαινε χώρα μετά τη Δεύτερη Ανάσταση και έπαιρνε μέρος σχεδόν όλο το χωριό κατά τάξη φύλου και ηλικίας…48Για την ακρίβεια πρόκειται για το γνωστό άσμα σε όλη την Καππαδοκία «Ήρθ’ η Μεγάλη Κυριακή» που χορευότανε υπό τη συνοδεία οργάνων και το οποίο παραθέτουμε «μνήμης χάριν».49 Ήρθ’ η Μεγάλη Κερεκή και το «Χριστός Ανέστη» «Χριστός Ανέστη»’ μάτια μου, έλα ας φιληθούμε! Τα παλλικάρια σιαίρονται κι οι γηόρ’ αναστενούνε. Ούλα κηφάλην έκλιναν, Βαγγέλια ανακριούνται, Κι γω κηφάλην έκλινα την κόρη συντισχιέμαι. -Παπά κοινώνησε κι εμέ, φύγαν τα κορασούλες, κοινώνησες, κοινώνησες την Πλουμιστήν αφήκες. -Άμε αρνήστ’ τον κύρκο σου κι ελ’ ας σε κοινωνήσω. -Δεν αρνιέμαι τον κύρκα μου κι έρουμαι με τασένα. Παίνω εγώς το σπίτι μου, μαίνω’ς τον εγκελιό μου. 45

Στο ίδιο, σ. 295 Μαρτυρία Σταματίας Βαϊραμίδου, ό.π. 47 Μαρτυρία Σοφίας Σαλμονίδου, Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών, Φ. 12, α.α. 51 48 Μαρτυρία Σοφίας Σαλμονίδου στο ίδιο. 49 Γ. Παχτίκος, 260 Δημώδη Ελληνικά Άσματα από του στόματος του Ελληνικού λαού, Αθήνα 1905 σ. 43 46

Παίρνω καυκί το νάμα μου ψηφώ το’ς κοινωνιά μου Τρώγω μούκα την προσφορά, ψηφώ το’ς αντίδρο μου Ανακριούνται= ακροώνται Συντισχιέμαι = συνομιλώ Κύρκο = κύριος, πατέρας Έρουμαι =έρχομαι Εγκελιό =κελί

Εμποροπανήγυρη…της Αγίας τ΄ς Εγιάζ Πάντοτε υπήρχαν μερικές ημέρες το χρόνο που αποτελούσαν εξαιρετικές ευκαιρίες αργίας, σημαντικές στιγμές χαλάρωσης, ξεκούρασης, κοινωνικής ενημέρωσης, νέων γνωριμιών για όλους τους κατοίκους της κάθε κοινότητας. Ονομαστικές εορτές, γάμοι, αρραβώνες, γιορτή πολιούχου αγίου, εορτές εκκλησιών. Έτσι, η κυριότερη, αν θέλετε, ημέρα, η πλέον σημαντική για την κοινότητα της Αξού, ήταν η εορτή της τοπικής πολιούχου, τη μνήμη της οποίας σεμνύνονταν όλα τα Καππαδοκικά χωριά. Την ημέρα, λοιπόν, της ετήσιας μνήμης που εορταζότανε στις 24 του Γενάρη τελούνταν μεγάλη θρησκευτική εορτή, εμποροπανήγυρη, με τη συμμετοχή 20

ευλαβιτών προσκυνητών από τις πλέον απόμακρες κοινότητες, αλλά και με τη συμμετοχή του μουσουλμανικού κόσμου που έσπευδε αφενός μεν για να προσκυνήσει και να δεχτεί την ευλογία της αγίας, αλλά αφετέρου να προβεί και στις απαραίτητες αγορές, μιας και όλο σχεδόν το χωριό είχε «καταληφθεί» από μικροπωλητές που διαλαλούσαν και παρουσίαζαν την πραμάτεια τους. Πανήγυρη, η οποία σύμφωνα με τις υπάρχουσες μαρτυρίες κρατούσε τουλάχιστον μια ολάκερη βδομάδα και προκαλούσε το αδιαχώρητο, μιας και το μοναδικό χάνι δεν επαρκούσε για την κάλυψη της απαιτούμενης ζήτησης. Το γιατί εξηγείται εύκολα. -Η ύπαρξη θαματουργού ιάματος στα υπόγεια της εκκλησιάς για πόση αλλά και καθαρισμό των άρρωστων μελών του σώματος. -Η ύπαρξη του μνήματος της αγίας στο διπλανό παρεκκλήσι του ναού. -Η παράδοση- πίστη για τα θαύματα της Αγίας Μακρίνας. -Αλλά και η από πολλών χρόνων περιχαράκωση του πληθυσμού γύρω από τις εκκλησιές για λόγους ατομικής, μα και συλλογικής προστασίας. Τούτη η μέρα, λοιπόν, ή καλύτερα τούτη η εμποροπανήγυρη, περιελάμβανε πολλά και διάφορα δρώμενα από την έναρξή της ίσαμε το τέλος: 1-Την περιφορά των αγίων εικόνων της εκκλησιάς, μετά από σχετική τιμητική πλειοδοτική διαδικασία. Ανήμερα της γιορτής, κατ’ άλλους την παραμονή, εντός του ναού και παρουσία σχεδόν ολάκερης της κοινότητας, αρχών και κλήρου, γινότανε πανηγυρική πλειοδοσία για το «σήκωμα των αγίων εικόνων του τέμπλου, αλλά κυρίως της αγίας». Με τους πλειοδότες να απολαμβάνουν την εξαιρετική τιμή να σηκώνουν κατά την σχετική λιτανεία την εικόνα για την οποία πλειοδότησαν.50 2-τους χορούς…από το σύνολο του γυναικείου πληθυσμού και ιδιαίτερα από τις κοπελιές, υποψήφιες νύφες. Χαρακτηριστικότατος και τα μάλα περιγραφικός είναι ο Μαυροχαλυβίδης, ο οποίος αναφέρει πως, «σ’ όλες τις μέρες που βάσταγε το πανηγύρι κι εφ’όσον επιτρεπότανε από τον καιρό, γιατί ο χειμώνας στη περιοχή είνε βαρύτατος, διενεργούνταν στο ύπαιθρο, στην πλατεία της αγίας Μακρίνας, μεγάλοι χοροί στους οποίους λαβαίνανε μέρος οι κοπελιές κάθε τάξης, οι μέλλουσες για σεμάγια, οι σεμαγιεμένες, ο νιόνυφες αλλά και κάθε μεσόκοπη ή κι ηλικιωμένη, φτάνει να το έλεγε η καρδιά της… Ένας μεγάλος κύκλος από χορεύτρες, φορεμένες με τις γιορτινές τους, άλλοτε μεγεθυνόμενος κ άλλοτε μικραινόμενος, κρατούσε καλά ίσαμε το μεσημέρι, που επαναλαμβανόταν και τα απογέματα ώσπου να σουρουπώσει…Μικτούς χορούς δεν επίτρεπε η αυστηρότητα των ηθών. Μόνο κανένας μεσόκοπος ή κανένας ευτράπελος νέος μπορούσε να χωθεί ανάμεσα σε κορίτσια, αλλά και πάλιν έπρεπε να’ναι συγγενικό του, για να μη χωρέσει παρεξήγηση…»51 50

Σημ: Θεωρείτο άκρως τιμητικό να φέρει κανείς τις εικόνες κατά τη διάρκεια της λιτανείας, ιδιαίτερα μάλιστα της αγίας. Γι αυτό η πλειοδοσία ήταν θεαματική και αρκούντως προσοδοφόρα για το εκκλησιαστικό ταμείο. Στους οικείους σωζόμενους κώδικες της κοινότητας υπάρχουν σημαντικότατες πληροφορίες για τα ποσά. Να σημειωθεί, μάλιστα, πως τούτο το έθιμο επικράτησε σε όλες τις μεγάλες γιορτές… Βλέπουμε λοιπόν πως σύμφωνα με τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, στο εξής Γ.Α.Κ., Αρχείο Ταμείου Ανταλλαξίμων, κωδ. 256 Κοινότητας Αξού, σ. 6 στις 5 Ιανουαρίου, παραμονή των Φώτων δηλαδή, υπάρχει καταχωρημένο στην στήλη Ιράδ- έσοδα το ποσό 4200 με την αιτιολογία «Σταυρόν καλδιρμασερνάν»- ενώ το ποσό των 1375 ως έσοδο στις 25 Ιανουαρίου ως Γρηγόριος Θεολ. Εικονοσλαμ σανινδάν… 51 Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π., σ.307

3-Η πάλη… Ουδείς γνώριζε από πούθε και από πότε ήλκε την καταγωγή του τούτο το έθιμο, για το οποίο υπήρχε η σχετική προετοιμασία των νέων όλη τη χρονιά. Σε τούτη μάλιστα παίρνανε μέρος όχι μονάχα οι Αξενοί, αλλά και παλικάρια από τα διπλανά χωριά. Απλά λέγανε πως «έτσι το βρήκαν και έτσι κάνανε…ήτανε καθήκον ιερό να το συνεχίσουνε» Ως παλαίστρα, λοιπόν, χρησιμοποιούσαν τον χώρο της εκκλησιάς… Θεατές και μάλιστα σύμφωνα με τις μαρτυρίες εκδηλωτικότατοι, οι κάτοικοι των γύρω χωριών. Βραβείο…η χαρά, μα και υπερηφάνεια του νικητή.52 Ηττημένος…ο διαγωνιζόμενος του οποίου η πλάτη «έτρωγε χώμα». «Όποιου, λοιπόν, του βαστούσε και το’λεγε η καρδιά του, την ημέρα εκείνη ξεγυμνωνότανε και μένοντας με της ντροπής το ρούχο53 έμπαινε στον κύκλο, κόβοντας επιδεικτικά βόλτες, προκαλώντας να βρεθεί αντίπαλος για να τα βάλει μαζί του…»54 4-Το Σινάτ… δηλαδή σύνοδο των τοπικών επισκόπων της Μισθής, των Τυάνων, της Ναζιανζού… Σημαντικότατη απόδειξη, ίσως, για τη σημασία της εορτής της αγίας σε όλο τον χώρο της Καππαδοκίας. Ταυτόχρονα και μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία για την επίλυση των διαφορών που τυχόν είχαν προκύψει, δίδονταν λύσεις σε προβλήματα, αλλά και επιβεβαιώνονταν οι αδελφικοί δεσμοί των τοπικών εκκλησιών.

Κατά τη μαρτυρία της Σοφίας Σαλμονίδου, ό.π., το βραβείο ήταν κάποιο μικρό ζώο. Εσώρουχο 54 Μαρτυρίες Σοφίας Σαλμονίδου ο.π και Ταμάρας Βαϊράμογλου ό.π. Σημ: πρόκειται περί αρχαιοελληνικού εθίμου με μια σειρά κανόνων που η μη τήρησή τους επέφερε την ακυρότητα του αγώνα. 53

Το μορμόρ ή το άγιο μνήμα55 Ακριβώς κολλητά στη βόρεια πλευρά του κλίτους και στο ύψος περίπου της κόγχης, βρίσκεται το Άγιο Μνήμα ή το Μορμόρ κατά την τοπική διάλεκτο των Αξενών. Ένα καλαίσθητο ναϋδριο ανακαινισμένο και αυτό το ίδιο έτος με τον κεντρικό ναό αποτελούσε την τελευταία κατοικία της Αγίας Μακρίνας, σύμφωνα με την ισχύουσα παράδοση…Έχοντας στο εσωτερικό του μια τεράστια σαρκοφάγο, χωρίς καμία απολύτως ένδειξη περί του ποιος ή ποια ήταν τοποθετημένη μέσα, φέροντας μόνο σε μια της όψη ένα ανάγλυφο σταυρό. Μαρμάρινη λάρνακα διαστάσεων μάκρους δυο μέτρων, ύψους και φάρδους ενός, που κλεινόταν αεροστεγώς με μαρμάρινο τριγωνικό κάλυμμα Περιγράφοντας το μικρό παρεκκλήσι, γιατί περί τούτου επρόκειτο μιας και υπήρχε το σχετικό τέμπλο με τις εικόνες, τελούνταν ιερά μυστήρια και θείες λειτουργίες, να καταθέσουμε πως ήταν πολύ μικρών διαστάσεων. Δεν χωρούσαν παρά ελάχιστοι πιστοί και με την ύπαρξη μάλιστα της δυσαναλόγου μεγάλης σαρκοφάγου, φαινόταν ακόμα μικρότερο σε τέτοιο σημείο που, «μόλις και περνά ένας μέσου πάχους άνδρας, αν μάλιστα είναι χονδρός θα εφάπτεται αριστερά μεν στο τοίχωμα του μνήματος, δεξιά δε στο εικονοστάσιο».56 Η είσοδός του φτιαγμένη από σίδερο με ενδιαφέροντα σχέδια διατηρούμενα μέχρι και σήμερα, δείγματα μιας περίτεχνης εκκλησιαστικής τεχνικής, καλυμμένη τέλος με καλοκομμένες ορθογώνιες πλάκες από ντόπιο υλικό, μαρμάρινες επενδύσεις εσωτερικά και γεμάτο εικόνες και περίτεχνα τάματα στη χάρη της. Τάματα ανεκτίμητης αξίας πολλά εκ των οποίων σώθηκαν από τη λαίλαπα της Ανταλλαγής και μετεφέρθηκαν, πολύτιμα και ιερά, στη μητέρα πατρίδα… Αλλά και τάματα τα οποία ήσαν «υποχρεωμένοι» οι ευλαβείς προσκυνητές να μεταφέρουν στη χάρη της, μιας και σύμφωνα με την παράδοση η αγία, πάντοτε, τα «απαιτούσε» με έναν περίεργο είναι αλήθεια τρόπο. Ο οποίος θεωρείτο μεν αναχρονιστικός και μάλλον οπισθοδρομικός, αλλά ταυτόχρονα «εποικοδομητικός της πίστεως συνάμα δε κι αβλαβής».57 Σύμφωνα λοιπόν με αυτό την ημέρα της εορτής της αγίας και μετά τον «καθαρισμό» με το αγίασμα, ερχόταν η ώρα της προσκύνησης του μνήματος που κατά την επικρατούσα συνήθεια έπρεπε να περάσουν από το στένωμα που προαναφέραμε. Δηλαδή μεταξύ της λάρνακας και των εικόνων… Λέγανε, μάλιστα, πως αν είχες τάξει κάτι στην αγία και «λησμονούσες» να το προσφέρεις, τότε η αγία δεν σε άφηνε να περάσεις και με τη δύναμή της σε κρατούσε ακίνητο. Δεν ήταν μάλιστα και λίγες οι φορές που κατά τη διάρκεια της προσκύνησης ακουγότανε δυνατές φωνές πως «το μνήμα έπιασε μια Μαλακοπίτισσα», «η αγία κρατά μια Αξενή». Φωνές που φυσικά προκαλούσαν τον σχετικό πανικό γιατί «όλοι τρέχανε να δούνε το θάμα»58 Προαναφέρθηκε, επίσης, πως σύμφωνα με την ισχύουσα παράδοση το μικρό παρεκκλήσι ήταν το κοιμητήριο της Αγίας Μακρίνας, αδελφής του Μεγάλου Βασιλείου. Και λέμε σύμφωνα με την ισχύουσα παράδοση, γιατί ουδείς γνωρίζει 55

Γ. Μαυροχαλυβίδη- Ι Κεσίσογλου, Το Γλωσσικό Ιδίωμα της Αξού, Κ.Μ.Σ. Αθήνα 1960, σ. 111 «μορμόρ’το, μνημόρι= 1μνήμα 2. στον πληθυντικό το νεκροταφείο» 56 Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π. σ. 298 57 Γ. Μαυροχαλυβίδης, στο ίδιο, σ 299 58 Μαρτυρία Σοφίας Σαλμονίδου ό.π «Συνέβη αυτό το γεγονός σε μα συγγένισσά μας τη μέρα της γιορτής της αγίας. Πρέπει να είχε ανεκπλήρωτο τάμα γιατί όταν πήγε να προσκυνήσει και να περάσει από τις εικόνες η αγία δεν την άφηνε να φύγει έως ότου θυμηθεί το τάμα της…Τρέμοντας σα το ψάρι παρακάλεσε την αγία για άμεση αποκατάσταση της υπόσχεσής της και ελευθερώθηκε…»

στην πραγματικότητα ποιος ή ποια ακριβώς βρισκότανε μέσα στη λάρνακα, διότι ποτέ δεν είχε ανοιχθεί. Αλλά ούτε έφερε κανένα όνομα ή τέλος πάντων μια κάποια ένδειξη περί του προσώπου που τοποθετήθηκε εντός της, εκτός ενός ανάγλυφου σταυρού. Και για την ακρίβεια οι θέσεις -απόψεις ήταν δύο. -Η πρώτη ήθελε-θέλει το παρεκκλήσι να είναι το κοιμητήριο της Αγίας Μακρίνας, αδελφής του μεγάλου Βασιλείου, η οποία απεδήμησε εις Κύριο, όταν αρρώστησε σε ταξίδι- επίσκεψη στον αδελφό της. Προς τιμή της οι χριστιανοί κτίσανε το ναό, παρεκκλήσι και τοποθέτησαν μέσα στη λάρνακα το σώμα της. -Η δεύτερη ήθελε-θέλει να αναπαύεται μέσα στη λάρνακα η Αγία Μακρίνα, αδελφή του Αγίου Γρηγορίου. Υπάρχει και μια τρίτη που θεωρεί μεν τον τάφο να ανήκει στην Αγία Μακρίνα, αδελφή του Μ. Βασιλείου, αλλά δικαιολογεί την άποψη διαφορετικά. Σύμφωνα με αυτή ο ναός ήταν μέρος ενός μοναστικού συγκροτήματος, στο οποίο μόναζε η αγία, η οποία όταν πέθανε ετάφη, κατά τη συνήθεια των μοναχών, εντός του μοναστηριακού χώρου… Και κάτι ακόμα. Το ζήτημα απασχόλησε από παλιά όλους σχεδόν τους ερευνητές. Χαρακτηριστικότατος είναι ο Πατριάρχης Κύριλλος στο πόνημά του, που, ας σημειωθεί, γράφτηκε το 1815, δηλαδή, προ της ανακαινίσεως του 1843. Σε σχετική αναφορά που, κατά την άποψή μας, υπάρχουν ορισμένα λάθη και την οποία παρουσιάσαμε και σε προηγούμενες σελίδες γράφει πως, «Χασσά κιόϊ λεγόμενον έχει περίπου 200 οσπήτια, πλησίον αυτού ωσεί λίθου βολής είναι μοναστήριον με εκκλησίαν κτισμένην με τρούλλον επ’ ονόματι της Αγίας Μακρίνης, ης το μνήμα ευρίσκεται εν τη εκκλησία εις το αριστερόν μέρος αποκεχωρισμένον εκ μονολίθου μαρμάρου πωματισμένου άνωθεν με μιαν ομοίαν πλάκαν…αγνοείται δε ει σώζεται εν αυτώ το άγιον λείψανον. »59. Δικαιολογώντας την άποψή μας περί σχετικού λάθους να τονίσουμε πως μάλλον ο Σεπτός Ιεράρχης μπέρδεψε τις εκκλησιές της Αξού διότι τρούλο διέθετε μόνο ο Ιερός ναός της Παναγίας. Λεπτομερέστερος είναι ο Αν. Λεβίδης60 που γράφει πως: « Εν τη λεωφόρω τη αγούση εκ Καππαδοκίας εις Κιλικίαν κείται η αρχαιοτάτη κώμη Αξώ τουρκιστί Χασά κοϊ καλουμένη, έχουσα οικίας ορθοδόξους 450. Οι ενταύθα χριστιανοί ως καθολικόν ναόν έχουσι το μοναστήριον της αγίας Μακρίνης, ου ο ναός Βυζαντινής εποχής ων, ανεκαινίσθη τα 1843. Συνάπτεται δε τω ναώ τούτω παρεκκλήσιον ένθα δείκνυται μεγίστη λάρναξ μαρμάρινη φέρουσα ογκοδέστατον σώμα μαρμάρινον άνευ επιγραφής, μόνον του σημείου του σταυρού, λέγεται εκ παραδόσεως ότι η λάρναξ αύτη περιέχει λείψανον της αγίας Μακρίνης. Αλλά ουδείς ετόλμησεν όπως ανοίξη αυτήν άχρι τούδε ουδέ ευχερής η πράξις. Επειδή δε η αδελφή του Μεγάλου Βασιλείου απεδήμησεν εις Κύριον εν γυναικείω Μοναστηρίω κειμένω παρά τας όχθας του Ίριος ποταμού, μήπως η λάρναξ περιέχει το λείψανον της οσιοτάτης αδελφής του Θεολόγου Γρηγορίου Γορδονίας και η παράδοσις αντήλλαξε τας ονομασίας των αδελφών δυο ισότιμων Ιεραρχών; Λέγω δε τούτο καθότι η Γορδονία εμόναζεν εν τοις παρά τη Ναζιανζόν Μοναστηρίοις, ουχί όμως και η Μακρίνη. Αλλά είτε της μιας είτε της άλλης η

59 60

Πατριάρχου Κυρίλλου, ό.π., σ. 20 Αν. Λεβίδης Αι εν Μονολίθοις Μοναί της Καππαδοκίας, Κωνσταντινούπολις , 1899, σ.171

παράδοσις λέγει ότι υπάρχει ένδον της πελωρίου ταύτης λάρνακας ιερά λείψανα και πολλαχόθεν έρχονται εις προσκύνησιν αυτής ευσεβείς χριστιανοί…». Τέλος, άποψή μας, επαρκώς βεβαίως αιτιολογημένη, είναι πως τίποτε εκ των παραταθέντων δεν ισχύει διότι οι τοπικοί ιστοριοδίφες δεν έχουν λάβει υπόψη τους την πλέον σημαντική και αξιόπιστη μαρτυρία. Αυτή του Γρηγορίου Νίσσης, αδελφού της αγίας που, όχι μόνο έγραψε περί του βίου της, αλλά αφηγείται με λεπτομέρειες τον θάνατο και τον ενταφιασμό της. Σύμφωνα λοιπόν με αυτήν η αγία «κοιμήθηκε» στο μοναστήρι που μόναζε και μεταφέρθηκε περίπου οκτώ στάδια μακρύτερα για να ενταφιαστεί εκεί που κείτονταν οι γονείς της, σύμφωνα με την επιθυμία της και τις υπάρχουσες συνήθειες. Δηλαδή στην εκκλησία των αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων στην πολίχνη Ιβώρα κοντά στα Άννησα…61

Πλήρης αναφορά στο οικείο κεφάλαιο του πονήματος «τα ιστορικά από τον Βίο της Οσίας Μακρίνας του Γρηγορίου Νύσσης».

Θάματα…ιάματα, δράσεις και παραδόσεις. Γράφτηκαν αρκετά μα ειπώθηκαν περισσότερα…για τη δύναμη της αγίας και την προστασία που προσέφερε στους κατοίκους του ευρύτερου χώρου. Ένα πάντως είναι γεγονός… Στο όνομά της σεμνύνονταν πολλοί, τη χάρη της ζητούσαν όλοι, μα ιδιαίτερα οι χωρικοί της Αξού που την «είχαν πάνω πάνω μετά την Παναγιά και το Χριστό».62 Προστάτη, φύλακα άγγελο, στο διάβα του χρόνου για τα πάντα. 62

Μαρτυρία Σταματίας Βαϊραμίδου, ο.π

Για τους εξωτερικούς, μα και εσωτερικούς εχθρούς. Για τους κατά καιρούς ληστές, που μπαίνανε στο χωριό ληστεύοντας και καίγοντας τα πάντα, αλλά και για τις αρρώστιες, το εσωτερικό κακό, δώρα του χάροντα, που πάντοτε εποφθαλμιούσε. Για τους μεν πρώτους επεφύλασσε σχεδόν πάντοτε τύχη κακή. Δεν ήταν λίγες οι φορές, όπως λέγανε οι παλιοί, που άλλοτε «τύφλωνε» τους κακούς και τους οδηγούσε «στα βουνά και τα τζεντέμια»…ή τους «χάριζε γιανίγαράδια»…ή επηρέαζε με τον τρόπο που μόνο αυτή ήξερε τους αρχηγούς, ούτως ώστε να σεβαστούν το χωριό και τους κατοίκους. Λέγανε, για παράδειγμα, πως ενώ όλη η περιοχή στα χρόνια τα παλιά υπέφερε από τον δυνάστη Σαχπάζ, κανείς από το χωριό τους δεν υπέστη το παραμικρό με τα ανοσιουργήματά του. Και είναι κατηγορηματικοί. Τους προστάτευε η αγία. Και για την ιστορία, κατά τους ιστοριοδίφες, «ουδείς των κατοίκων εδύνατο να έλθη εις γάμου κοινωνίαν μη λαβών την επί τούτω παρ’ αυτού αδείαν… Είνε φρικτά τα επί του γάμου ανοσιουργήματα του θηρίου εκείνου και μετά ψυχικού σπαραγμού εκτίθενται υπό των εγχωρίων. Φέροντες τον γαμήλιον στέφανον οι νεόνυμφοι ήρχοντο παρά τω Αγά προσεκύνουν εδαφιαίως αυτόν, ο γαμβρός απεκάλυπτε την νύμφην, ήτις πολλάκις παρεδίδετο εις την βίαν του δαίμονος εκείνου…ο δε γαμβρός ειργάζετο επί τρεις και περιπλέον ημέρας εις τον αγρόν του κυρίου της τιμής αυτού…»63 Αλλά και ως προστάτιδα των ασθενών με πάμπολλα θάματα η φήμη της ήταν μεγάλη. Ξακουστό σ’ όλα τα πέρατα της οικουμένης ήταν το αγίασμά της, στα υπόγεια του ναού, και πιο συγκεκριμένα, βαθιά στην καρδιά της εκκλησιάς. Με τις φήμες να επιμένουν για δύναμη των θαυμάτων καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου και όχι μόνο τη μέρα της εορτής της. Γι’ αυτό και η κοινότητα είχε ιδιαίτερα μεγάλη επισκεψιμότητα από το χριστιανικό και το μουσουλμανικό στοιχείο, που έσπευδε και αυτό επιζητώντας την ίαση των ασθενειών, προσδοκώντας λύση για τα προβλήματά του64. Ταπεινά και μετά σεβασμού, υπομονής μα και προσμονής, ελπίδας και πίστης. Με τη συνοδεία των απαραιτήτων ταμάτων, οπλισμένοι με ατέλειωτη υπομονή της ατελείωτης σειράς, για να προσκυνήσει την αγία εικόνα, τον τάφο της, να πιει και να πλυθεί με το αγιασμένο νερό.65 Το οποίο για να το συναντήσει κανείς θα έπρεπε να εισέλθει στο ναό και από μια εσοχή να κατεβεί 25 πάνω κάτω στενά σκαλοπάτια, την ελικοειδή κατηφορική στοά που υπήρχε το κρυστάλλινο κρύο νερό του αγιάσματος. Που άλλοτε ανέβαινε και σκέπαζε μερικά σκαλοπάτια και κάποιες άλλες φορές κατέβαινε επικίνδυνα, δείγμα κάποιου επερχόμενου κακού.66 63

Ρ. Ελευθεριάδη, Συνασσός, ήτοι μελέτη επί των ηθών και εθίμων αυτής, Αθήναι 1879, σ. 61 Σημ: Το μουσουλμανικό στοιχείο όχι μόνο έδειχνε ανεξιθρησκία αλλά και ως ένα σημαντικό βαθμό υιοθετούσε τα χριστιανικά έθιμα και τις δοξασίες. Πολύ συχνά τα αγιάσματα και όχι μόνο της Αγίας Μακρίνας, απετέλεσαν τον πόλο έλξης των αρρώστων μουσουλμάνων ή των συγγενών τους που επιζητούσαν τη θεία βοήθεια για το πρόβλημά τους. Πρβ. Πετρόπουλου- Ανδρεάδη, Η θρησκευτική ζωή στην περιφέρεια Ακσεράιι-Γκέλβερι, Αθήνα Κ.Μ.Σ 1971 65 Μαρτυρία Σταματίας Βαϊραμίδου ό.π. «…ή να το μεταφέρει για τους βαριά αρρώστους που δεν είχαν τα δύναμη να μετακινηθούν …» 66 Κατά τις μαρτυρίες της Σταματίας Βαϊραμίδου και της Σ. Σαλμονίδου, κ. α η αγία απέστρεφε το πρόσωπό της και προειδοποιούσε για κάποιο μεγάλο κακό…θυμούνται πως το αγίασμα στέρεψε όταν τον Μάιο του 1890 ενέσκηψε η επιδημία του κιργάν ιλατή (διφθερίτιτδας) με εκατόμβες θυμάτων…τον τυφοειδή πυρετό του 1915, αλλά και τη φυματώδη μηνιγγίτιδα του 1919. 64

Και κάτι ακόμα. Υπήρχαν ασθένειες που χρειάζονταν ιδιαίτερες θεραπευτικές αγωγές. Που περιελάμβαναν ειδικά μαντζούνια, αλλά και μετακινήσεις – διαμονές των ασθενών σε ξεχωριστούς χώρους. Όπως αυτές του χώρου των εκκλησιών. Οι γνωστές εγκοιμήσεις δηλαδή, με τους ασθενείς-συνοδούς να πιστεύουν στη θεραπευτική δύναμη του ύπνου- διαμονής στον χώρο τα εκκλησιάς για ένα σχετικό χρονικό διάστημα. Με την Αγία Μακρίνα να θεωρείται κατάλληλη για τη θεραπεία πολλών ασθενειών, αλλά κυρίως του σεληνιασμού και τα τρέλας, φαινόμενο που αυξανότανε κατά γεωμετρική πρόοδο ιδιαίτερα την περίοδο της ετήσιας εορτής της. Φυσικά η κάθε επίσκεψη, όπως πάντοτε συνέβαινε και συνεχίζεται ακόμα, για λόγους πολλούς και διάφορους τους οποίους δεν θα εξετάσουμε στο παρόν πόνημα, συνοδευότανε με τα σχετικά τάματα και τις διάφορες προσφορές. Αρχέγονο έθιμο «πληρωμής- ανταπόδοσης», που με χαρά προσέφερε ο ασθενήςπροσκυνητής στον άγιο που προσέφευγε ικέτης. Γεωργικά προϊόντα, χρήματα, σκεύη αλλά και πολύτιμα αντικείμενα ήταν μερικά μόνο από τα προσφερόμενα είδη. Πολλά από τα οποία αποτελούσαν αληθινά έργα τέχνης, κομψοτεχνήματα, που κοσμούσαν την εκκλησιά, μα και τις άγιες εικόνες. Μαλαματένια ποδάρια, χρυσά χέρια, χαραγμένα αυτιά, ήταν μερικά μόνο δείγματα σεβασμού και εκπλήρωσης του ιερού χρέους κάποιων ασθενών που υπέφεραν, ζήτησαν τη βοήθεια και τη βρήκαν. Τα οποία, ειρήσθω εν παρόδω, οι εκκλησιαστικές επιτροπές δημοπρατούσαν μια φορά το χρόνο σε δημόσιο πλειστηριασμό για την κάλυψη των εξόδων της εκκλησιάς. Κρατώντας, εννοείται, τα πλέον κατά την άποψή τους περίτεχνα, διαρκής παρακαταθήκη και δείγματα μιας διαφορετικής προσέγγισης με το Θείο…

Ο τοπικός Κλήρος Ο ρόλος του κλήρου στα δρώμενα της Καππαδοκίας είναι γνωστός. Όπως επίσης και η μεγάλη προσφορά του. Απλά και με δυο τρεις αράδες, αποτελούσε τον «ποιμένα» γύρω από τον οποίο το υποταγμένο και βαθιά ταλαιπωρημένο γένος των Ελλήνων μαζευόταν για ατομική και συλλογική προστασία. Από δαύτους στο διάβα του χρόνου μάρτυρες έχουμε πολλούς. Όχι μόνο διότι αποτελούσαν τον εύκολο στόχο στις ορέξεις κάθε δυνάστη ή τοπικού αφέντη, αλλά γιατί ήτανε και πάντοτε στοχοποιημένοι εξ αυτού που υπηρετούσαν. Ήταν πάντοτε οι πρώτοι που δεχότανε τις όποιες πιέσεις, μπροστάρηδες στους όποιους αγώνες ή και διεκδικήσεις. Όλοι έτσι; Φυσικά και όχι. Οι εξαιρέσεις πάντοτε υπήρχαν, μα και θα συνεχίσουν να υπάρχουν, έτσι απλά προς επιβεβαίωση του κανόνα. Εξάλλου ο τοπικός ιστοριοδίφης, γιατρός μάλιστα, σούρνει τα «εξ αμάξης» στους τοπικούς αξενούς ιερείς… Τους οποίους χαρακτηρίζει όχι μόνο αμαθείς, αλλά και μέθυσους. Γράφει, για παράδειγμα, πως, «οι ιερείς ως προσόντα κέκτηνται εκτός της δεινής αμαθείας και την μέθην, εξαίρεσιν δε αποτελεί εις τελειόφοιτος της εν Συνασσώ δημοτικής σχολής όστις επί πληρωμή εν ιδίω σχολείω διδάσκει μαθητάς τινάς τα πρώτα στοιχεία των γραμμάτων».67 Στο σημείο αυτό οφείλουμε μια απάντηση. Γνωρίζουμε το έργο του Σ. Φαρασόπουλου και την προσφορά του την οποία θεωρούμε όχι μονάχα θετική, αλλά πολύ μεγάλη. Όμως από του σημείου αυτού έως των παραπάνω και όχι μόνο χαρακτηρισμών, υπάρχει μια σημαντική απόσταση, παρόλο που έχουμε υπόψη μας και τις παρατηρήσεις του ετέρου τοπικού ιστοριοδίφη Γ. Μαυροχαλυβίδη για την κατασπατάληση του εκκλησιαστικού ταμείου. Τους οποίους μάλιστα θεωρεί «ακατάρτιστους κι ιδία στην επίσημη γλώσσα». 68 Όμως αυτοί οι αγράμματοι παπάδες και κάποιοι άλλοι σαν και αυτούς είναι που κράτησαν το έθνος ολόρθο, την ορθοδοξία δυνατή, κόντρα στις όποιες επεμβάσεις εχθρών και φίλων. -Το πόσοι κληρικοί υπηρετούσαν στον ναό της Αγίας Μακρίνας είναι μάλλον δύσκολο να ειπωθεί μιας και υπάρχει παντελής έλλειψη πληροφοριακού υλικού. Απλά από τις μερικές διάσπαρτες βιβλιογραφικές αναφορές βλέπουμε πως στις καταστάσεις της Μητρόπολης Ικονίου για τη κοινότητα της Αξού υπάρχει η καταγραφή «2 εκκλησιές και 4 αγράμματοι ιερείς». 69 -Κατά τις υπάρχουσες μαρτυρίες, επίσης, θα πρέπει κατά την περίοδο της Ανταλλαγής να υπηρετούσαν τρεις ιερείς, ένας σε κάθε μαχαλά, που όλοι μαζί αποτελούσαν τις Εκκλησιαστικές Αρχές και αυτοδίκαια μέλη του Μουχταρικού Συμβουλίου. - Σύμφωνα με αυτές μάλιστα ένας από τους τελευταίους ιερείς που υπηρετούσε στον στο ναό ήταν ο πατέρας Πρόδρομος. Με το ίδιο όνομα διακονούσε και στη διπλανή Ανακού κάποιος ιερέας ο οποίος κατά τον Θανάση Κωστάκη, ιστορικό, καταγότανε από την Αξό. Επρόκειτο περί ενός «λεβεντόπαπα έξυπνου και θαρραλέου που ταχτικά 67

Σ. Φαρασόπουλος, ό.π. σ. 77 Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π. σ. 144 69 Σία Αναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία, 19ος αιώνας –1919 Οι ελληνορθόδοξες κοινότητες, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997, σ. 580 68

έβγαζε το καμηλαύκι του, καβαλούσε το άλογο κι έπαιζε με τους Τούρκους τζίριτ, κονταρομαχία. Ο παπά Πρόδρομος καταγότανε από την Αξό, όπου λεγόταν Περγαλέμ, ενώ στην Ανακού γραφόταν Παπάζπογλου».70 -Από τους Κώδικες του χωριού,71 επίσης, προκύπτει πως υπηρέτησαν στο χωριό κατά διάφορα χρονικά διαστήματα και οι παρακάτω ιερείς: Δημήτρης Σολομωνίδης, στην Αγία Μακρίνα. Μορφωμένος και καλλίφωνος, σύμφωνα με τις μαρτυρίες, υπηρέτησε για μικρό σχετικά χρονικό διάστημα. Παπάς ογλού ποτος….72 Παπά χριςτοφορος… Λεφτερ παπα προδρομο Παπά ντημήτρ Παπά Βαγγέλς, στην Αγία Μακρίνα Παπά Βασίλς στην Αγία Μακρίνα Παπάς Κυρεκής, στην Αγία Μακρίνα και ήταν και από τους τελευταίους

Θ. Κωστάκης, ό.π., σ. 207 Γ.Α.Κ. Κώδικες Ταμείου Ανταλλαξίμων, κωδ. 356 κοινότητας Αξού 72 Διατηρείται η ορθογραφία του κειμένου 71

Οι εκκλησιαστικές αρχές Ο τρόπος διοίκησης των κοινοτήτων είναι γνωστός. Ιδιαίτερα μάλιστα μετά τους σχετικούς μεταρρυθμιστικούς νόμους, αλλά και τους εθνικούς κανονισμούς, που καθιέρωσαν πιο φιλελεύθερους και περισσότερο αποτελεσματικούς τρόπους διοίκησης.

Τη βάση αποτελούσε η Δημογεροντία, συνεπικουρούμενη πάντοτε από τη Σχολική Εφορεία και τις Εκκλησιαστικές Επιτροπές- Εφορείες, που στις περισσότερες των περιπτώσεων τα αυτά πρόσωπα διακονούσαν όλες τις θέσεις. Να σημειώσουμε, επίσης, πως η εφαρμογή των σχετικών κανόνων δεν υπήρξε ταυτόχρονη σε όλη τη επικράτεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας, αλλά σταδιακά και πάντοτε ανάλογα με τις επικρατούσες ιδιαίτερες συνθήκες. Για παράδειγμα ο λόγιος Μαυροχαλυβίδης, δάσκαλος της προαναφερομένης κοινότητας, αναφέρει πως «κανονικές διοικητικές αρχές, δημογεροντία κλπ αναδειγμένες με το σύστημα εκλογής, η Αξό δεν είχε μέχρι του 1895 τουλάχιστο. Στην κοινοτική διοίκηση όλης της επαρχίας βασίλευε χάος…η δημογεροντία σα θεσμός ήταν άγνωστη μέχρι το τέλος τουλάχιστον του 19ου αιώνα.»73 Εκείνο πάντως που υπήρξε και προκύπτει από το σωζόμενο αρχειακό υλικό που παρατίθεται στο τέλος του πονήματος, είναι η Εκκλησιαστική Επιτροπή. Μια επιτροπή σε μια άτυπη σύσταση, χωρίς εκλογική διαδικασία ανάδειξης, που αποτελείτο από τρία ευυπόληπτα πρόσωπα και που το καθένα αντιπροσώπευε τον μαχαλά του. Με κύρια καθήκοντα την ορθή διαχείριση της εκκλησιαστικής περιουσίας σε αγαστή συνεργασία με τους κοινοτικούς ιερείς. Που ήταν σημαντικότατη, μάλιστα, γιατί περιλάμβανε μια σωρεία εσόδων όπως: -τα τακτικά και έκτακτα έσοδα από τις εισπράξεις των δίσκων.74 -τα έσοδα που προέρχονταν από τους διάφορους πλειοδοτικούς διαγωνισμούς, όπως το σήκωμα των αγίων εικόνων75, την πώληση των ταμάτων, των κατά καιρούς κινητών και ακινήτων δωρεών…76 73

Γ. Μαυροχαλυβίδης, ο.π, σ. 140 Δεν γνωρίζουμε αν πρόκειται για ικανά ή ευτελή ποσά. Στους σωζόμενους πάντως Κώδικες του χωριού, Γ.Α.Κ., Αρχείο Ταμείου Ανταλλαξίμων, κωδ. 256 Κοινότητας Αξού, σ. 4, υπάρχουν αρκετές καταχωρήσεις, κυρίως στα τελευταία προ της Ανταλλαγής χρόνια. Στις αντίστοιχες απολογιστικές καταχωρήσεις του συμβουλίου στις στήλες έσοδα (Ιράδ) βλέπουμε πως ο «δίσκος βε πανκαριασινδήν» στις: 1 Ιανουαρίου απέδωσε σιαδάτ 420 και 67 2 Φεβρουαρίου « « 65 6 7 Φεβρουαρίου « « 107 7 14 Φεβρουαρίου « « 137 10 28 Φεβρουαρίου « « 127 12 7 Μαρτίου « « 145 15 14 Μαρτίου « « 170 13 21 Μαρτίου « « 164 9 4 Απριλίου « « 162 19 κλπ Βεβαίως υπάρχουν και άλλες καταχωρήσεις ενδεικτικές της τιμολογιακής πολιτικής για τα διάφορα μυστήρια της εκκλησίας. Βλέπουμε λοιπόν πως: Στις 4 Απριλίου του έτους 1921 στην στήλη Ιράδ- έσοδα υπάρχει η παρακάτω καταχώρηση Ζαπάρογλου Αθανάς «βαπτισμασινδη» δηλαδή βάπτιση 40 Στις 10 Απριλίου του αυτού έτους και στην προαναφερομένη στήλη εσόδων Γιακώβ Σάββα Κυριάκο «βαπτισμασινδη»… 25 Στις 18 Μαΐου του αυτού έτους …Γιενίφερι Νικόλα Αναστάς «βαπτισμασινδη»…40 Αξιοσημείωτες είναι επίσης και οι παρακάτω καταχωρήσεις: Στην οικεία στήλη με ημερομηνία 1η Ιανουαρίου καταχωρείται το ποσό των 3035 προερχόμενα από τα κάλαντα. 74

Έχουμε αναφερθεί στο οικείο κεφάλαιο παραθέτοντας μάλιστα τα προκύπτοντα ποσά. Τα αφιερώματα περιελάμβαναν πολλά και διάφορα, ακίνητα και κινητά, πολύτιμα μα και μικρότερης αξίας όπως: χρυσά φλουριά, ασημικά, εικόνες, λάδι, κερί… 76

-τις δωρεές των ευσεβών προσκυνητών αλλά και των ντόπιων ξενιτεμένων. -τα έσοδα που προέρχονταν από τις διαθήκες, μετρητά ή και ακίνητα, κυρίως γαίες που ενοικίαζαν έναντι μικρού τιμήματος στους φτωχούς.77 -τα έσοδα ενοικίου του Χανίου.78 -τα έσοδα του «κανισκίου» Επρόκειτο περί ενός «παράξενου» φόρου απαραίτητου πάντως για τη λειτουργία της εκκλησίας. Να σημειώσουμε πως τόσο το «κανίσκι», δηλαδή η προσφορά-άρτος, όσο και το «νάμα», δηλαδή το κρασί για την τέλεση του μυστηρίου της Θείας ευχαριστίας, είναι απαραίτητα για τη Θεία λειτουργία. Κατά καιρούς και επειδή παρατηρήθηκε άρνηση ή και παραμέληση εκτέλεσης τούτου του καθήκοντος από το πλήρωμα της εκκλησιάς, επειδή δε προσέθετε σχετικό βάρος εξόδων η προμήθειά τους, η Σύνοδος απεφάσισε την κατάργησή του και «επέβαλε» την αντικατάστασή του με την υποχρεωτική είσπραξη, που ανατέθηκε στον επίτροπο της εκκλησίας, από ένα γρόσι και από ένα “σαχάνι” (βαθουλό μπακιρένιο πιάτο) καθαρό σιτάρι από κάθε χριστιανικό σπίτι. Υποχρέωση του επιτρόπου επίσης ήταν να διαχειρίζεται σωστά και κατά το πρέπον τα χρήματα, αλλά και να φροντίζει (αλέθοντας το στάρι και προμηθεύοντας το νάμα) να έχει πάντοτε έτοιμα τα χρειαζούμενα για την τέλεση του μυστηρίου. Βεβαίως οι τρόποι επιβολής και είσπραξης ήταν οι γνωστοί, πάντοτε συνοδευόμενοι από τις σχετικές εντολές, τις παρακλήσεις, αλλά και τις αρές των 318 αγίων, την αιωνία τιμωρία σε περίπτωση αρνήσεως ή αποφυγής. Χαρακτηριστικότατες είναι μερικές καταγραφές εξ αυτών που ερμήνευσε από τους υπάρχοντες Κώδικες (Κώδικας 82) που ήτανε γραμμένοι στα Καραμανλίδικα ο Μαυροχαλυβίδης στο προαναφερθέν πόνημα του στη σελίδα 161. Αναφέρει λοιπόν πως από τις δημοπρασίες που έγιναν εισπράχθηκαν για την εκκλησία τα παρακάτω ποσά: 1920…σελ 14…αφιερωμένο χωράφι του Ντιβάν 3 ½ στρεμμάτων στο Καρατσακίλ πουλιέται 9 χρυσές λίρες. 1920…σελ. 16…Ανωνύμου, 8 στρέμματα στ’ Αετιού αντί 75 χρυσών λιρών 1920…σελ 23…του Πρόδρ. Κετζετζή 4 στρέμματα στα Τριβουνιώτικα 2 χρυσές λίρες 1920 …σελ 24…του Μπαλή Χατζημπαλή από αφιερωμένο χωράφι του 4 στρεμμάτων στα Αχιλόγια εισπράττεται 4 μισόρρουπα (μετρική μονάδα) στάρι. 1920…σελ 25…του Ευθύμη Κεκιλλή οικόπεδο πουλιέται 3 χρυσές λίρες 1921…σελ 27…του Σάββα Μέρο ε στρεμμάτων οικόπεδο 7 χρυσές λίρες 1921…σελ 27…του Χατζή Νικόλα 3 στρεμμάτων ξερακιανό χωράφι 2 χρυσές λίρες αλλά και… Της Ταμάρα, συζύγου Κασαπτζή Βασίλη αφιέρεωμα στην Αγία δυο θηλυκών κατσικιών βγαίνουν στο λότο και πιάνουν 1675 γρόσια 77 Στους προαναφερόμενους σωζόμενους κώδικες: Γ.Α.Κ. Ταμείο Ανταλλαξίμων, Κ.ώδικας 354, υπάρχει μια ολάκερη σειρά από διαθήκες και δωρεές υπέρ της εκκλησίας και των σκοπών της. Αναφέρουμε ενδεικτικά: 1899… σελ 10…Ο Στέφανος Σταύρου αφιερώνει χωράφι ποτιστικό στα Γάγγλες(τοπωνύμιο) 1899…σελ 15…Ο Κυριάκος Νικολάου Κιόρχατζή σπίτι στον πάνω μαχαλά και χωράφι ποτιστικό στη Μεγαλεγκί 1899…σελ. 26…Οι θυγατέρες του Κελ-Σάββα, Οσία, Μακρίνα, Θεοδοσία και Δέσποινα, σπίτι και αλώνι στον πάνω μαχαλά από την πατρική τους κληρονομιά Γ.Α.Κ. Ταμείο Ανταλλαξίμων, Κ.ώδικας 355 1906…σελ 41 (Κ. 354 ΓΑΚ) Η Δέσποινα κόρη του Τοπάλ Μισαήλ, αλώνι κληρονομία από τον πατέρα της. 78 Το Χάνι ήταν μα παλιά κατοικία που δωρίθηκε στην εκκλησία. Με δαπάνες της επισκευάσθηκε, επεκτάθηκε και άρχισε να χρησιμοποιείται ως το μοναδικό κατάλυμα για τους επισκέπτες. Τα έσοδά της εισέρεαν στο εκκλησιαστικό ταμείο και κάλυπταν μέρος των σκοπών της…

Και το πλέον αξιοπερίεργο. Τα εκκλησιαστικά χρήματα. «Νομίσματα», δηλαδή, ευτελούς αξίας που τύπωνε η εκκλησία για τη διευκόλυνση του πληρώματός της και αποκλειστικά για τις εσωτερικές δοσοληψίες, το παγκάρι, το δίσκο, τα κεριά, σε δυο διαφορετικές εκδόσεις. Η πρώτη κίτρινα φλουριά που «έφεραν» την προσδιοριζόμενη αξία τους, όπως μονόλεπτα, δίλεπτα, δεκάλεπτα… Η δεύτερη σε κίτρινο τενεκέ με τυωμένο το όνομα της αγίας…

Η σφραγίδα Σημαντικότατο εργαλείο για κάθε σωματείο, επιτροπή, ίδρυμα, υπηρεσία, ήταν και είναι η σφραγίδα της. Μικρό αντικείμενο με έκτυπα, στη μια επιφάνειά του ψηφία ή παραστάσεις, που αφήνουν τα αποτυπώματα πάνω στο έγγραφο ή σε άλλο αντικείμενο με σκοπό την επίσημη πιστοποίησή του. Αλλά και μικρό μεταλλικό κυρίως αντικείμενο που φτιάχτηκε για τον προαναφερόμενο σκοπό, αλλά με κινητά στοιχεία. Όπως η σφραγίδα της εκκλησιάς της αγίας Μακρίνας. Μεταλλική, στρογγυλή, που έφερε στο κέντρο της την ασαφή μορφή της αγίας φέρουσα χιαστή σταυρό και λάβαρο(;) και σε κύκλο γράμματα κεφαλαία: ΗΑΙΑ + ΜΑΚΡΙΝΑ: ΧΑCΑ ΚΙΟΗΛΙ 1843. Το ιδιαίτερο με τη σφραγίδα είναι πως ήταν χωρισμένη σε τέσσερα κομμάτια. Δείγμα δημοκρατίας, αλλά και μεγαλυτέρου ελέγχου, μιας και καθένας επίτροπος είχε υπό την κατοχή του ένα τμήμα της, με το τέταρτο να παραμένει- φυλάσσεται στα συρτάρια της εκκλησιάς. Συνεπώς για την κύρωση ενός εγγράφου θα έπρεπε να συμμετέχουν όλοι οι επίτροποι, απαιτούνταν δηλαδή κοινή συμφωνία και ενέργεια. Όπως προκύπτει, επίσης, από τα σωζόμενα έγγραφα, θα πρέπει στα τελευταία χρόνια να χρησιμοποιούσαν σφραγίδα μεταλλική, με τα ίδια στοιχεία, αλλά ακέραια σε ένα σώμα.

Οι εκκλησιαστικές αμοιβές… Είναι γνωστό σε όλους πως πουθενά δεν υπήρχε μισθοδοσία του κλήρου. Τουναντίον σε όλες τις κοινότητες ταυτόχρονα με το σχήμα του ο κάθε ιερωμένος ήταν και ζευγάς ή έκαμνε και κάτι άλλο για να συντηρήσει την οικογένεια του. Ιδιαίτερα μάλιστα στην κοινότητα της Αξού, η οποία, ειρήσθω εν παρόδω, ήταν από τις πλέον φτωχιές σε τέτοιο σημείο ώστε ακόμα και η « επιχορήγηση ή το κανονικόν του ιερέα και το εμβατίκιον του Δεσπότη» που είχαν καθιερωθεί στις λοιπές

κοινότητες, όπως της Μαλακοπής, των Συλλάτων, των Φλογητών να μην εφαρμόζεται τουλάχιστον μέχρι και τα μέσα του 19ου αιώνα. Απλά μετά την εισροή του μεταναστευτικού χρήματος και τη δημιουργία των αδελφοτήτων στα αστικά κέντρα, άρχισε και εκεί να λαμβάνεται σχετική πρόνοια για την καλυτέρευση των εκκλησιαστικών δρώμενων με την ύπαρξη σχετικού ταμείου, αλλά κυρίως να λαμβάνεται περαιτέρω πρόνοια για τη συντήρηση του κλήρου. Φυσικά επρόκειτο περί ενός ιδιαιτέρου φόρου που αφορούσε τις χριστιανικές κοινότητες και σκοπό είχε την κάλυψη των εξόδων-αμοιβή του ιερέα της κάθε κοινότητος, αλλά και του μητροπολίτη της οικείας επαρχίας. Να σημειώσουμε, επίσης, πως το καθεστώς για τούτη την υποχρεωτική είσπραξη δεν ήταν ενιαίο, αλλά πάντως και σε κάθε περίπτωση όλες οι κοινότητες είχαν τη σχετική πρόνοια για τον χωρισμό των οικογενειών ανάλογα με την οικονομική τους κατάσταση. Δεν ήταν, επίσης, σταθερός φόρος, διότι στις αρχές του 20ου αιώνα υπήρχε νεότερος79, με βάση τον οποίο όχι μόνο πλήρωναν τα “κανονικά” του ιερέως, αλλά και τα διάφορα μυστήρια της εκκλησίας και αποτελούσε την κύρια πηγή εσόδων.80 Ή καλύτερα γίνηκε μια κάποια προσπάθεια καθιέρωσης γενικών κανόνων και αμοιβών. Πληροφοριακά να δηλώσουμε πως στην κοινότητα της Αξού οι τάξεις, χωρισμένες με βάση την φοροδοτική τους ικανότητα και την οικονομική τους επιφάνεια, ήταν τρεις. -Η πρώτη των μεγαλοκτημόνων, που διέθετε κανένας εξ αυτών 30-40 ποτιστικά στρέμματα, ζώα και ικανό αριθμό μηχανημάτων, το σύνολο των οποίων δεν υπερέβαινε τις 50 οικογένειες. -Η δεύτερη τάξη, που καθένας εξ αυτών είχε στην κατοχή του 10 με 15 πάνω κάτω ποτιστικά στρέμματα και ελάχιστα ζωντανά… -Η τρίτη τάξη, στην οποία ανήκαν ολότελα οι ακτήμονες και γενικά οι μη έχοντες που ήταν και οι περισσότεροι.Τέλος, η σχετική πρόβλεψη για την αμοιβή-έξοδα του Δεσπότη ανερχότανε σε όλη την επαρχία στο ποσό των 5 γροσίων, για κάθε οικογένεια. Δαπάνη που προκαλούσε τις σχετικές διαμαρτυρίες, διότι σύμφωνα με τους κατοίκους, «ο δεσπότης δεν εμφανιζότανε στο χωριό τους» ή ότι δεν μπορούσαν να καταβάλουν. Γι αυτό παρατηρήθηκε και η εις είδος καταβολή, αντί χρημάτων. Επιχορήγηση η οποία «…κάλυπτε τα έξοδα παράστασης γιατί ο Δεσπότης κατείχε θέση θρησκευτικού Νομάρχη, διατηρούσε άλογο ιππασίας, συντηρούσε διάκο, κεχαγιά και καβάση που τον συνόδευε κατά τις επιδειχτικές περιοδείες του στα χωριά της επαρχίας του, έξω από τα οποία γινότανε παλλαϊκή υποδοχή με τους μαθητές των σχολείων που ’ψελναν σχετικά θούρια. Τη δεσποτική επιχορήγηση την εισέπραττε ένας παπάς του χωριού, ο πιο ικανός, ως Αρχιερατικός Επίτροπος ή ένας λαϊκός ως αντιπρόσωπός του, που λεγότανε Έξαρχος».81 Έξαρχος, πάλι, τοποθετούνταν ο κατά κοινή ομολογία «καλός» χριστιανός επίσημα και δημόσια από τον μητροπολίτη ή επίσκοπο κατά τη διάρκεια της Θείας λειτουργίας. Σύμφωνα, μάλιστα, με τις μαρτυρίες, τα τελευταία προ της Ανταλλαγής χρόνια τη θέση διακονούσε ο μπακάλης Λαυρένης… Βεβαίως και πάλι λόγω της οικονομικής ανέχειας παρατηρήθηκε αδυναμία είσπραξης του σχετικού φόρου ή καλύτερα δεν απέδωσε τα αναμενόμενα. 79

Σύμφωνα με μαρτυρίες λοιπόν το χωριό είχε διαιρεθεί σε τρεις τάξεις. Αυτής που πλήρωνε 5, 20, 50, γρόσια αναλόγως. 80 Τα λεγόμενα τυχερά στις ιεροπραξίες των μνημόσυνων, γάμων, κηδειών, βαπτίσεων, ευχελαίων… 81 Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π., σ. 144

Γι’ αυτό «ανατέθηκε» η είσπραξή του: -από τον ταχσιλντάρη μαζί με τους δημόσιους φόρους, πράξη που προκάλεσε το δημόσιο αίσθημα και καταργήθηκε σχεδόν αμέσως -από τα εκκλησιαστικά ταμεία των Ιερών ναών… Τέλος στα πρόσωπα που διακονούσαν τον ναό ήταν και ο καντηλανάφτης. Θέση τιμητική που για πάρα πολλά χρόνια, ισόβια, σχεδόν άμισθα, υπηρέτησε ο Τερκέκ Νικόλας, «ένας θεοσεβής χριστιανός».82

Στο ίδιο, σ. 147

Τα ανθρώπινα… Για το παρακάτω κεφάλαιο ειλικρινά αδυνατούμε να πάρουμε θέση. Όχι γιατί δεν μπορούμε, αλλά γιατί πιστεύουμε πως απέχουμε πολύ από τα γεγονότα, εξάλλου κύλησε χρόνος πολύς, οι πρωταγωνιστές μάς άφησαν χρόνους και βαρύτερα γεγονότα επισκίασαν τα πρώτα. Εξάλλου εκεί στη μακρινή Καππαδοκία, στην άκρη ενός φτωχότατου χωριού, που και σήμερα ονομάζεται Χασά-κιοϊ, υπάρχει το «σπίτι» της αγίας που (μας) περιμένει. Έτσι απλά ή τόσο απλά. Ολόρθο μεν, αλλά «γυμνό», κατακρεουργημένο, με ανεξίτηλα τα σημάδια μιας βαρβαρώδους ανθρώπινης επέμβασης. Εμείς, λοιπόν, με τη σειρά μας, απλά παραθέτουμε τις όποιες μας πληροφορίες… Έστω και ολίγον δυσάρεστες, γιατί βάσιμα πιστεύουμε, πως και αυτές με τη σειρά έχουν την αξίας τους. Πάντως ένα είναι γεγονός. Δυο ντόπιοι λόγιοι, ο Φαρασόπουλος και ο Μαυροχαλυβίδης, «σούρνουν» τα εξ αμάξης στον τοπικό κλήρο αλλά και στους συμμετέχοντες στα εκκλησιαστικά δρώμενα, από διαφορετική οπτική γωνία ο καθένας τους. Με υπερβολή; Ίσως. Ο πρώτος ομιλεί περί κλήρου που «εκτός της δεινής αμάθειας προσόν έχει την μέθην»83…ενώ ο δεύτερος πως, «στην κοινοτική διοίκηση βασίλευε το χάος…υπήρχε άταχτη καταχώριση εσόδων- εξόδων του ταμείου…υπήρχαν οι δυνατότητες να συγκεντρωθεί κολοσσιαία εκκλησιαστική περιουσία, αν υπήρχε νοικοκυρεμένη διαχείριση μα δυστυχώς το Εκκλησιαστικό ταμείο ήταν άδειο…άδειο το βρήκαμε κι εμείς αργότερα όταν η θεία Πρόνοια κατηύθυνε μετά πολύχρονη απουσία τα βήματά μας στη γενέτειρα…δεν βρήκαμε στοιχεία που να μας βεβαίωναν πως η διαχείριση της εκκλησιαστικής περιουσίας από τους κατά καιρούς επιτρόπους ήταν άψογη, τουλάχιστον από άποψη τάξεως….δε βρήκαμε παράδοση διαχείρισης από αποχωρούσα επιτροπή σε νεοεκλεγείσα…Κανένας δεν ενδιαφερόταν να ζητήσει λογαριασμό τι γένονταν τα εισοδήματα της Αγίας; Θα ήταν αρκετό άραγε για τον ευλαβή χριστιανικό κόσμο του χωριού το ότι η εκκλησία ήταν ανοιχτή, στο παγκάρι βρίσκονταν κεριά για άναμμα, τις καντήλες τις άναβε ο κανδηλανάφτης και τοις ιεροτελεστίες στραβά κουτσά τις βγάλνανε οι παπάδες; Ίσως»84 Βεβαίως, να το σημειώσουμε κι αυτό, από της αναλήψεως των εκκλησιαστικών δρώμενων από μια «κανονική» επιτροπή και μάλιστα οριοθετείται το γεγονός, από της 18 Νοεμβρίου του 1895, έτος ίδρυσης της Αδελφότητας, τα πράγματα αλλάζουν προς το καλύτερο. Βλέπουμε να καταχωρούνται κανονικά τα πάντα στους οικείους κώδικες της κοινότητας, τα έσοδα –έξοδα λεπτομερώς και με τα αντίστοιχα παραστατικά τους, τα οποία υπέγραφαν μάλιστα όλοι της επιτροπής, να δίδεται ετήσιος λογαριασμός στους κατοίκους δημόσια, αλλά και να παράγεται περισσότερο και ποιοτικότερο έργο από πλευράς της εκκλησίας. «Δηλαδή να πιάνουν τόπο τα παράδια». 85 Επιπλέον και λίγο αργότερα, στα 1898 δηλαδή, διαπιστώνοντας πως τα πράγματα βαίνουν ομαλώς, ορίζουν νέα επιβοηθητική ειδική εξαμελή επιτροπή σκοπός της οποίας ήταν «η διεκπεραίωση των τρεχουσών υποθέσεων», ανοίγοντας νέο ειδικό 83

Σ. Φαρασόπουλος, ό.π., σ. 71 Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π. σ. 148 85 Συνέντευξη Δ. Χατζηισαάκ, ό.π. 84

Κώδικα «εν ονόματι του Πανοικτίρμονος και Παντοκράτορος Θεού Κυρίου ημών Ιησού Χριστού», δηλαδή τον Κώδικα των Εράνων, βοηθημάτων, αφιερωμάτων των φιλογενών χριστιανών στην Αγία…τμήμα του οποίου παραθέτουμε αυτούσιο στην καραμανλίδικη γλώσσα όπως βρέθηκε στον σωζόμενο κώδικα στα Γ.Α.Κ. με αριθμό 265 στη σελίδα 5. «Εν Ονόματι του πανοικτίρμονος και Παντοκράτορος Θεού Κυρίου ημών Ιησού Χριστού. Ικονίου επαρχίαση δαχηληνδέ καρμέη χασσά Αγιά Μακρίναγια βε μουζεδεδεν κιγοαδ εδιλεοζεκ σχολκόνα χαϊρετεσί χριστιανλαρή ηανέ βε βοήθεια βε αφιερωμαλαρή μοκαγί οζηνμιακ μαχσούς κωδηκονδήρ. Καργιεή χασσά τη 8 Νβρίου 1898 των Ταξιαρχών Κύριε Ιησού Χριστέ ο Θεός ημών βοήθει» Για την ιστορία, επίσης, μια απλή αναφορά ερμηνευμένων χαρακτηριστικών αποσπασμάτων από δυο σωζόμενους, στην καραμανλίδικη γλώσσα, κώδικες που αφορούσαν τα δρώμενα, όπως τα βρήκαμε86: 1- Στη σελίδα 45 του κώδικα 356 υπάρχει το παρακάτω απόσπασμα. «Κύριε βοήθησον ημάς τους δούλους σου τους Εφοροεπιτρόπους. Σήμερον οι συνελθόντες εξέλεξαν δωδεκαμελή Εφορεία, τρεις από κάθε μαχαλά. Από τους δώδεκα εμάς τους τρεις όρισαν ως επιτρόπους ήτοι τον Γρηγόρη Αχαιόπουλο87 από τον κάτω μαχαλά, τον μπακάλη Θόδωρη από τον μεσαίο και τον Γιωσήφ Μπαλή Χρήστου από τον πάνω κι απ’ αυτούς εμέ τον Αχαιόπουλο το Έθνος εξέλεξε ταμία, κι εγώ εδώ καταχωρώ τα έσοδα κι έξοδα. Ο Θεός να μη μ’ εντροπιάσει…» 2- Πρώτο Πρακτικό της Αδελφότητας, το οποίο παραθέτουμε και στην καραμανλίδικη γλώσσα, όπως διεσώθη και φυλάσσεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. «Οι κάτωθι υπογεγραμμένοι συνελθόντες σήμερον την 18ην Νοεμβρίου 1895 ιδρύσαμε Αδελφότητα του χωριού μας Ναξώ του υπαγόμενου στη Νίγδη, καταχωρήσαμε στις σελίδες 2-5 του παρόντος κώδικα του αποτελούμενου από 200 σελίδες το από 37 άρθρα αποτελούμενον κανονισμό της και σύμφωνα με το περιεχόμενό του εκλέγομε και διορίζομε ως διοικητικό και εκτελεστικό Συμβούλιο τους: Σάββα Δεφτερός ογλου, Ευθύμιο Αβραάμ ογλού, Σαμουήλ Κώστη ογλού, Θεόδωρο Κελ- Κυριάκο ογλού και Ποτός Σιουλλού Θωμά ογλού, στους οποίους παραδίδουμε και την ανήκουσα στην αδελφότητα πενταμερή σφραγίδα88. Ως πρόεδρο δε και έμπιστο ταμία εκλέγομε τον κ. ΧατζηΣταυρή Χατζή Ηλία ογλού. Ελεγκτές δε και Εφορεία διορίζουμε τους κ. Λάζαρο Ποτός ογλού, Νικήτα Σαχάνογλου, Κυριάκο Νικόλα ογλού και Ιορδάνη Αποστόλ ογλού…»

Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π., σ. 148-150 Ο Γρ. Αχαιόπουλος ήταν ευκατάστατος έμπορος στην Κωνσταντινούπολη, αρκετά μορφωμένος και. φλογερός πατριώτης. Κατά συνέπεια είχε όλα τα εχέγγυα για κάτι το ιδιαίτερα καλό 88 Σύμφωνα με το άρθρο 35 του κανονισμού η σφραγίδα της αδελφότητας «είνε στρογγυλή…γύρω γράφει ΑΔΕΛΦΟΝΗ ΠΕΔΙΟΝ ΑΞΟ 1895 (αδελφότης των παιδιών Αξού) και στο μέσο θα έχει την Αθηνά από τη μέση και πάνω. 87

Περί της τύχης των πολυτίμων… Η γιαγιά Ταμάμα το ’λεγε: «Η εκκλησιά της αγίας είχε τόσο χρυσάφι και μαλαματικά, όσο είναι το βάρος της.».89 Το γιατί το γνωρίζουμε. Είχε το ξακουστό αγίασμα και τη θαματουργή φήμη, κάτι που προσέλκυε χριστιανούς απ’ όλα τα πέρατα της οικουμένης…Που προσέρχονταν μετά σεβασμού και υπομονής στη χάρη της συνοδευόμενοι με τα απαραίτητα τάματα. Αλλά και πολλές, πάρα πολλές δωρεές, δείγματα ανείπωτης εσωτερικής διάθεσης μα και πίστης από τους ξενιτεμένους, που κάνανε προκοπή στα μακρινά. Δίκαια λοιπόν περηφανεύονταν οι Αξενοί για την εκκλησιά τους, για το πλούτο των αγίων εικόνων, των εκκλησιαστικών σκευών, των πανέμορφων πολύτιμων ταμάτων, αλλά… Αλλά ναι μεν η αγία είχε, εκεί και τότε, αλλά μετά τι; Πού στην ευχή βρίσκεται τούτος ο πραγματικά πολύτιμος, από κάθε άποψη θησαυρός της πίστης; Πού κατέληξε και μετά από ποιες περιπέτειες; Οφείλουμε, λοιπόν, στο σημείο αυτό μερικές αράδες περί της τύχης της κινητής εκκλησιαστικής περιουσίας. Πραγματικά πέρα και πάνω από οποιαδήποτε δόση υπερβολής ήταν σημαντικότατος. Αρχίζουμε λέγοντας πως αρκετά από αυτά στο διάβα του χρόνου τη μέρα της γιορτής της εκποιούνταν για την ενίσχυση του εκκλησιαστικού ταμείου, την κάλυψη των εξόδων της σχολικής ενότητας, τη μισθοδοσία των ιερέων. Τα έργα τέχνης και τα πλέον πολύτιμα φυλάσσονταν εντός του ναού μέχρι και την έναρξη των σχετικών διαδικασιών της Ανταλλαγής.90 Τα πάντα έγιναν υπό την σκέπη της Ε.Α.Π., τις επιτροπές και υποεπιτροπές της που ήτανε μικτές. Ιδιαίτερα η Αξός ανήκε στην επιτροπή της ΜΥΕΑΠ Νίγδης,(Μικτή Υποεπιτροπή, Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων) υπό την προεδρία του Δανού Σλίμπεν και τους Ξενοφώντα Μανδαλάκη, Έλληνα εκπρόσωπο, και Αμπταραχμάν μπέη, εκπρόσωπο της Τουρκικής πλευράς. Προς βοήθειά τους συστήθηκαν τρεις υποεπιτροπές, μία σε κάθε μαχαλά, οι οποίες κατέγραψαν τα ακίνητα και κινητά περιουσιακά στοιχεία που αποτιμήθηκαν με βάση ορισμένα χαρακτηριστικά και σαφέστατες οδηγίες. Φυσικά για την εκκλησιαστική περιουσία υπόχρεες ήταν οι εκκλησιαστικές αρχές, οι οποίες βοηθήθηκαν με προθυμία από όλους τους κατοίκους μιας και θεωρήθηκε τούτη η πράξη υποχρέωση ιερή. Ιδιαίτερα συγκινητικές είναι οι σχετικές περιγραφές, που σε λίγες αράδες περικλείουν τον πόνο, την αγωνία αλλά και τους κρυφούς πόθους όλων. «Αποφασίσαμε να φύγουμε πιο μπροστά. Πήγαμε στη εκκλησιά. Ο παπά Κυρεκής είπε ότι αυτή είναι η τελευταία λειτουργιά. Θα κλείσει πια η εκκλησιά. Κατεβάσαμε τα εικονίσματα, τα βάλαμε σε κάσες. Όλα τα πράγματα της εκκλησίας μπήκαν σε κάσες. Τι έγιναν ύστερα; Δεν ξέρω. Νομίζω ότι έμειναν στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης…»91 89

Μαρτυρία Σταματίας Βαϊραμίδου ό.π. Με βάση τα άρθρα 5-18 της σύμβασης της Ανταλλαγής- συνθήκη Λωζάννης της 30-1-1923 επετράπη η μεταφορά των ιερών εκκλησιαστικών σκευών των χριστιανικών ναών. 91 Δ. Μισαηλίδη, μαρτυρία Ι 4., 4β Η έξοδος, Μαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Μικρασία , εκδ. Κ.Μ.Σ. ανατ. τ.β. Αθήνα 2004, σ. 211. 90

Σύμφωνα, πάλι, με τους πληροφορητές τον κύριο όγκο των εργασιών, που ήταν επώδυνος, αλλά και δαπανηρός, είχε αναλάβει ο «ζαγκίνης» Ζαχαριάδης Δ που όχι μόνο τακτοποίησε τα εκκλησιαστικά είδη, αλλά ακόμα και την καμπάνα που την έστειλε με το τραίνο στη Μερσίνα… Έκτοτε οι πληροφορίες είναι ασαφέστατες έως και αλληλοσυγκρουόμενες. Διότι ναι μεν οι Αξενοί φύγανε για την πατρίδα, όταν δόθηκε το σύνθημα από τον λιμάνι της Μερσίνας, αλλά δυστυχώς όχι συντεταγμένα και όλοι μαζί, αλλά κατά ομάδες. Και για την ακρίβεια η μεταφορά τους έγινε σε πέντε ομάδες, με ότι αυτό σήμαινε από την άποψη της προσοχής για τα κοινά περιουσιακά στοιχεία. Βασική αιτία, κατά τη γνώμη μας, που «βοήθησε» στην όποια «απώλεια» των εκκλησιαστικών σκευών, σχεδόν όλων, ακόμα και της ογκωδέστατης καμπάνας. Διότι είναι ανθρώπινο στη λαίλαπα της καταστροφής καθένας να ενδιαφέρεται πρώτιστα για την οικογένειά του, τις οικοσκευές, τους συγγενείς και φίλους του. Εξάλλου μας είναι γνωστές όλες οι πτυχές του δράματος και το τι υπέστη τις τελευταίες στιγμές το προσφυγικό στοιχείο. Η ζωή, το πλέον πολύτιμο αγαθό, σε άμεση προτεραιότητα. Έτσι, οι πρώτες οικογένειες, οι πλουσιότερες, πορεύτηκαν οργανωμένα τον δρόμο της προσφυγιάς με κατεύθυνση τη Νίγδη, το Ουλούαγατς, μπήκανε στα τρένα και φτάσανε στη Μερσίνα.92 Από εκεί, αρχικά, με το πλοίο «Λέσβος» στις 17/6 αναχώρησαν για το λιμάνι του Πειραιά… Η δεύτερη, μεγαλύτερη ομάδα, ακολουθώντας το ίδιο δρομολόγιο, αναχώρησε προς το τέλος του Ιουνίου και απέπλευσε από το λιμάνι με το πλοίο «Ζάννος Σιφναίος»… Τον Αύγουστο αρκετοί μεταφέρθηκαν με το πλοίο Αντιγόνη… Τον Σεπτέμβριο ελάχιστοι με το πλοίο Μαίανδρος… Και οι τελευταίοι με το πλοίο «Βασίλειος Τσοτούλης»… Έτσι απλά, μπόλικα κομμάτια, και σε όλα τα μέρη της μητέρας πατρίδας, όπου και όπως… Από την Κρήτη, την Ηγουμενίτσα, την Κέρκυρα, έως τα Γιαννιτσά. Και σήμερα; Το σήμερα το γνωρίζουμε σχεδόν όλοι. Χάθηκαν πολλά. Η Μικρασία, ζωτικός ο χώρος της Ελλάδος, ανθρώπινες ψυχές, και ατέλειωτα δείγματα- στοιχεία ενός πανάρχαιου πολιτισμού, που κανείς δεν γνωρίζει την τύχη τους. Συλλέκτες, μαυραγορίτες, ιερόσυλοι, έμποροι χρυσού και ασημιού, βάλανε «δημιουργικά» το χεράκι τους. Παρόλα αυτά το επίσημο κράτος, οι διάφορες οργανώσεις αλλά και τα ιδρύματα, κάνανε πολλά. Είδαν, εξέτασαν, συνέλεξαν με δωρεές, αγόρασαν, επισκεύασαν και παρουσιάζουν τα πολύτιμα και ανεκτίμητα των αλησμόνητων πατρίδων. Όπως και οι απόγονοι εκείνων …

Δ. Μισαηλίδη, μαρτυρία Ι 4. 4β, ό.π., σ. 210. « Από τον Φεβρουάριο φύγαν οι πρώτοι πρώτοι για τη Νίγδη οι πλούσιοι του χωριού μας. Κάπου εκατό με εκατό πενήντα οικογένειες. Οι φτωχοί μείναμε πίσω για να θερίσουμε. Όμως μετά το Πάσχα φύγαμε κι εμείς, γιατί οι Τούρκοι μας αγρίεψαν πολύ. Αφήσαμ’ τα σπαρτά μας και φύγαμε. Η τελευταία λειτουργία που κάναμε το Πάσχα ήτανε.. Νύχτα μπήκαμε στην εκκλησία μας, νύχτα βγήκαμε. Άλλοτε βγαίναμε την Ανάσταση όταν ξημέρωνε. Πού πια εκείνα τα χρόνια. Πάει η Ανατολή»

Τα ιστορικά από τον Βίο της Οσίας, του Γρηγορίου Νύσσης Ο περικαλλής ναός της Αξού στην Καππαδοκία ήταν αφιερωμένος στην Οσία Μακρίνα. Πέραν του προβληματισμού που υφίσταται για την ύπαρξη ή μη των ιερών λειψάνων της αγιοσύνης της μέσα στην ταφική λάρνακα του ομώνυμου παρεκκλησίου, πρέπει να ομολογήσουμε και εύλογα να καταλήξουμε στην κατανόηση του μεγαλείου της Οσίας και στο μέγεθος της πίστης των χριστιανών της περιοχής και όχι μόνο, προς το πρόσωπό της, οι οποίοι της αφιέρωσαν την εκκλησιά τους… Σε μια γενική μας αναφορά να σημειώσουμε επίσης πως η Καππαδοκία και ο Πόντος απετέλεσαν το θερμοκήπιο άνθισης της χριστιανοσύνης. Πως μια συγκεκριμένη οικογένεια, τα χρόνια εκείνα των σκληρών διωγμών και των εσωτερικών μαχών της χριστιανοσύνης, δώρισε στον κόσμο πέντε βλαστάρια που αγίασαν σε εκείνους τους ιερούς τόπους. Της οικογενείας του Βασιλείου και της Εμμελίας, κόρης μάρτυρα από την Καππαδοκία, που απέκτησαν δέκα παιδιά με πρώτη τη Μακρίνα και μεταξύ των άλλων τον Μ. Βασίλειο, τον Ναυκράτιο, τον Γρηγόριο Νύσσης, τον Πέτρο, επίσκοπο Σεβάστειας… Παιδιά που μεγάλωσαν με αρχές χριστιανικές, βίωσαν την Ευαγγελική αλήθεια μέσα στην οικογένειά τους, ιδιαίτερα μάλιστα με την εκ πατρός γιαγιά τους Μακρίνα,

μαθήτριας του αγίου Γρηγορίου του θαυματουργού της Νεοκαισαρείας, κατηχήθηκαν και πάλεψαν από τα πρώτα στάδια της ζωής τους για όλα αυτά. Να σημειώσουμε επίσης πως η βασικότερη πηγή για τη βιογραφία και την αγιοσύνη της προέρχεται από τον οικογενειακό της περιβάλλον και ιδιαίτερα από μια μακροσκελή επιστολή του Γρηγορίου , επισκόπου Νύσσης και αδελφού της93. Στην οποία καταγράφονται εκτενώς όχι μόνο η προσωπικότητα, ο πρωταγωνιστικός της ρόλος, η ενάρετη ζωή, οι χάρες και οι αρετές της, αλλά και η συμβολή της μητέρας τους στη σφυρηλάτηση του χριστιανικού πνεύματος με απώτερο σκοπό, όπως αναφέρεται στην επιστολική βιογραφία αυτολεξεί: «επεί ουν εδοκίμασας φέρειν τι κέρδος την των αγαθών ιστορίαν, ως αν μη λάθοι τον μετά ταύτα χρόνον ο τοιούτος βίος μηδέ ανωφελής παραδράμοι δια σιωπής συγκαλυφθείσα η προς τον ακρότατον της ανθρωπίνης αρετής όρον εαυτήν δια φιλοσοφίας επάρασα, καλώς έχειν ωήθην σοι τε πεισθήναι και δι ολίγων, ως αν οιος τε ω, τα κατά αυτήν ιστορήσαι εν ακατασκευάστω τε και απλώ διηγήματι». 94 Αλλά και λίγο παρακάτω συνεχίζοντας τον εγκωμιαστικό λόγο του: «ουκ οίδα γαρ ει πρέπον εστίν εκ της φύσεως αυτήν ονομάζειν την άνω γενομένην της φύσεως». Καταμαρτυρούνται επίσης οι θαυματουργές δυνάμεις της και μέσα από τον ρέοντα ζεστό λόγο αναδεικνύονται οι παραμυθίες, οι συμβουλές και ο μιμήσεις του τρόπου ζωής των αγίων της εκκλησίας… Τέλος και ίσως οι πλέον σημαντικές πληροφορίες για την παρούσα μελέτη είναι αυτές που αφορούν τον θάνατο και ενταφιασμό της αγίας…Πληροφορίες αξιόπιστες μιας και ο συντάξας την επιστολή και αδελφός της αγίας υπήρξε μάρτυρας των γεγονότων. Έτσι σύμφωνα με τα καταγεγραμμένα η αγία πέθανε στο μοναστήρι που μόναζε και μεταφέρθηκε οκτώ στάδια για να ενταφιαστεί εκεί όπου κείτονταν οι γονείς της, διότι έτσι το επιθυμούσε, αλλά ήταν και σύμφωνο με την ισχύουσα παράδοση. Να ενταφιάζονται δηλαδή όλα μαζί τα μέλη μιας οικογένειας… Επιπλέον με μια περαιτέρω διευκρίνηση μα και επισήμανση. Οι προαναφερόμενοι τάφοι των γονέων της βρίσκονταν στην εκκλησία των αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων στην πολίχνη Ιβώρα κοντά στα Άννησα.95 Και κάτι ακόμα, προς επίρρωση της μαρτυρίας. Όπως καταμαρτυρείται στην επιστολή στην τελετή της ταφής συμμετείχε μαζί με τον Γρηγόριο ο επίσκοπος της περιοχής Αράξιος με το σύνολο του κλήρου… «το ιερόν εκείνο σώμα εγώ τε και ο μνημονευθείς των τόπων επίσκοπος τη μητρί παρακατεκλίναμεν κοινήν αμφοτέραις πληρούντες ευχήν. Τούτο γαρ παρά πάσαν την ζωήν συμφώνως αμφότεραι τον Θεόν

Η βιογραφία της αγίας Μακρίνας ανατυπώθηκε J. P. Migne, Patrologia Graeca, τ. 46 και εκδόθηκε από την V.W.Callahan σε σειρά του W.Jager, Gregorιι Nysseni opera ascetica, (Gregoire Nysseni Opera), Leiden 1963, τ..8. Ι, σ. 370-414 και βλ. P Maraval, Cregoire de Nysse. Vie de sainte Makrine, (SG178) Paris 1971.Πβλ Δ. Τσάμης, Μητερικόν, Θεσσαλονίκη 1990, τ.1, σ.228-283. σημ.2 και 82, όπου βρίσκεται καταγραμμένο όλο το κείμενο της διήγησης στο πρωτότυπο και σε μετάφραση μαζί με αρκετές υποσημειώσεις με σχόλια για τα ιστορικά κυρίως γεγονότα. Επίσης πβλ και το άρθρο της Αικ. Ηλιάδη, «Οσία Μακρίνα Αγίου Γρηγορίου Νύσσης: Εις τον βίον της Οσίας Μακρίνης. Μια εκδοχή της ανδρικής οπτικής στη γυναικεία φύση», matia. gr Βιβλιοθήκη. 12.1.2010< http:// www. mαtia. gr/7/72/7203/7203 -4 -09. html, όπου και αναφέρεται το κείμενο για την επιστολή στην έκδοση του W. Jaeger (εκδ.), Gr Nysseni Opera Ascetica vol. VIII I, II Leiden 1963, ως καλύτερη και αποκατεστημένη. 94 Δ. Τσάμης, ό.π., σ. 228-230. 95 Δ. Τσάμης, Μητερικόν, σελ. 248, σημ. 29 και σελ. 277, όπου η περιγραφή του τόπου και της διαδικασίας ενταφιασμού του κιβωρίου της αδελφής του από τον ίδιο τον Γρηγόριο Νύσσης. Πβλ. Γρηγορίου Νύσσης, Εις αγίους Τεσσαράκοντα μάρτυρας, PG 46, 784D-785Α

ητούντο, ανακραθήναι μετά τον θάνατον αλλήλοις τα σώματα και την κατά τον βίον εν τη κοινωνίαν μηδέ επί τω θανάτω διαζευχθήναι»96 Παρατήρηση Η επιστολή97 τοποθετείται χρονικά το 379 μ.Χ. μετά την επιστροφή του συντάκτη από τη Σύνοδο της Αντιοχείας (379 μ.Χ.) χωρίς όμως να γνωρίζουμε ακριβώς τον παραλήπτη των χειρογράφων όπου εμφανίζονται μια πλειάδα προσώπων μεταξύ των οποίων, ο Ιέριος, ο Ευπρέπιος, ο Επίσκοπος Ευστόχιος ή ο ασκητής Ολύμπιος…

Δ. Τσάμης, ό.π., σελ 278 και σημ. 80. Στη σημείωση αναφέρεται ότι υπάρχει τάφος ίσως με λείψανα της αγίας στο Χασάν κιοι (Haskoy της Μ. Ασίας). Πβλ H. Rott, Kleinasiastiche Denkmaler aus Pisidien, Pamphylien, Kappadokien und Lykien, Leipzig 1908, σελ 290- Fontaine, «Notes sur un voyage en Cappadoce», Byzantion 28 (1958) 471 και P. Maraval, ό.π. σελ 256, σημ. 1 97 Δ. Τσάμης, στο ίδιο, σ. 228, σημ 1,2 όπου αναφέρονται και οι εκδόσεις της επιστολής:βλ P Maraval, Cregoire de Nysse. Vie de sainte Makrine, (SG178) Paris 1971. Πβλ. Α.Ηλιάδη, ό.π., matia. gr Βιβλιοθήκη. 12.1.2010< http:// www. mαtia. gr 7/72/7203/7203-4-09. html

Επιλογικά Αντί επιλόγου θεωρούμε σκόπιμη μια κάποια αναφορά στο σχετικό φιρμάνι με βάση το οποίο ανακαινίσθηκε ο Ιερός Ναός της Αγίας Μακρίνας τότε. Χαρακτηριστικό κείμενο, δείγμα της οθωμανικής νοοτροπίας, του ιδιαίτερου πομπώδους ύφους αλλά και του περίεργου τρόπου επιβολής του. Κατά το Μαυροχαλυβίδη, που διέσωσε και ερμήνευσε τον τίτλο, αν και είναι κατεστραμμένο το κομμάτι στο οποίο υπήρχε η ημερομηνία έκδοσής του και οι σχετικές υπογραφές των τιτλούχων, θα πρέπει να είναι μάλλον του έτους 1840 μιας και ως έτος ανακαίνισης του ναού η εντοιχισμένη πλάκα που υπήρχε έφερε τη ημερομηνία 1843. Καταγράφονται λοιπόν στο σχετικό κείμενο Άδεια ανέγερσης της Εκκλησίας της Αγίας Μακρίνας Αξού (Χασά-κιοϊ) Πρότυπα των αληθινά σοφών ναϊπη98 και μουφτή99 του Καζά Νίγδης είθε ν’ αυξηθεί η σοφία σας. Και σεις καύχημα των ομοίων και ομότιμων μουδίρη (διευθυντή) του Καζά κι οι πρόκριτοι της χώρας είθε ν’ αυξηθεί η δύναμή σας. Όταν φτάσει το αυτοκρατορικό μου έμβλημα ας είνε γνωστό: Επειδή η στέγη της με τ’ όνομα Αγία Μακρίνα ονομαστής Ρωμαίικης100 εκκλησιάς του από τα χωριά του καζά της Νίγδης χωριού Χασάκιοϊ με το πέρασμα του χρόνου καταστράφηκε, κι υποβλήθηκε παράκληση κι ικεσία από μέρους των ραγιάδων του αναφερόμενου χωριού για την υπόθεση της επιδιόρθωσής της, εξετάσθηκε επί τόπου η ειρημένη εκκλησιά ιεροδικαστικά, μετρήθηκαν οι διαστάσεις της και βρέθηκε πως το μάκρος της είνε 34 πήχεις, το φάρδος 26 και το ύψος 17 και περιλαμβάνουσα 24 παράθυρα. Επειδή δια της αρμοδίως υποβληθείσης Ιεροδικαστικής Εκθέσεως βεβαιούται ότι όντως έχει ανάγκη επισκευής και επιδιόρθωσης και ζητείται έκδοση Ιεράς μου Διαταγής, που να περιλαμβάνει την άδεια για την βάσει του αρχικού της σχεδίου ανακαίνισή της, ζητήθηκε από τον εν ενεργεία Σεϊχούλ Ισλάμη εξοχώτατο Μεβλανά Μουσταφά Ασίμ, τον μουφτή του κόσμου, τον άξιο γιο της Μέκκας, τον πιο σοφό μεταξύ των σοφών, τον πιο ενάρετο μεταξύ των ενάρετων, που ο ύψιστος να διαιωνίσει τις αρετές του, έκδοση Φετβά101 με την ερώτηση :“Σε μια χώρα όταν ερειπωθεί η υπάρχουσα παλιά εκκλησιά κι έχει ανάγκη ανακαίνισης, οι ενδιαφερόμενοι δίχως να προσθέσουν το παραμικρό επί πλέον μπορούν την εκκλησιά αυτή να την ανακαινίσουν βάσει του αρχικού σχεδίου;” Και εις απάντηση δόθηκε ο ιερός Φετβάς “μπορούν”. Δίδεται η Βασιλική μου συγκατάνευση για άδεια επισκευής της εν λόγω εκκλησιάς βάσει του αρχικού της σχήματος και κατά τις απαιτήσεις της γενομένης καταμέτρησης των διαστάσεών της και εκδίδεται το φιλεύσπλαχνο και σελιδοστόλιστο Αυτοκρατορικό μου Χάττι. Εκδίδεται η Ιερά μου αυτή Διαταγή, που είνε φιρμάνι μου, που παραχωρεί την άδεια κι αποστέλλεται για να γίνει ενέργεια σύμφωνα με το Υψηλό του περιεχόμενο και τις απαιτήσεις του δοθέντος Ιερού Φετβά. Εσείς ο ναϊπης κι ο μουφτής κι οι άλλοι αναφερόμενοι, εσείς, έστω προς γνώση σας, ότι δίνεται η Υψηλή μου συγκατάβαση για την σύμφωνα με τον Ιερό νόμο γενομένη 98

Τοποτηρητής Νομοδιδασκάλος- δικαστής 100 Ρουμ 101 Ιερή γνωμάτευσης Ιλάμ 99

επιφανειακή καταμέτρηση ανακαίνισή της, υπό τον όρο να μην προστεθεί στο αρχικό της σχέδιο και τις διαστάσεις της μάκρος, πλάτος, ύψος μια σπιθαμή μήτε ένας δάκτυλος μα ούτε και με την ευκαιρία αυτή να μηχανευθεί τρόπος οποιασδήποτε προσθήκης και να δημιουργηθεί έτσι ανάγκη είσπραξης κι ενός παρά από τους ραγιάδες. Οι αποτολμώντες ας μην αμφιβάλλουν ότι θα είνε άξιοι χλευασμού και μομφής. Γνωρίζοντας, ότι υπάρχει φοβερή ευθύνη κινηθείτε κι ενεργήσετε σύμφωνα με τα γραφόμενα. Φοβηθήτε πολύ (πιγαγέτ) από αντίθετη προς τα γραφόμενα ενέργεια κ αποφεύγετέ την. Γι αυτό εκδόθηκε το Υψηλό μου φιρμάνι και Διατάσσω Όταν φτάσει το επιβλητικό μου φιρμάνι…

ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟ Σοφίας έρωτι, τον νουν πτερώσασα, κόσμου ευπάθειαν, εμφρόνως έλιπες, και ενδιαίτημα τερπνόν, εγένου φιλοσοφίας, συ γαρ δι’ ασκήσεως και ηθών τελειότητος, νύμφη εχρημάτισας, του Σωτήρος περίδοξος, ω πρέσβευε υπέρ των βοώντων, χαίροις Μακρίνα Θεοφόρε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αναγνωστάκης Η.-Μπαλτά Ευ, Η Καππαδοκία των ζώντων μνημείων, εκδ. Πορεία, Αθήνα 1990 Αναγνωστοπούλου Σια, Μικρά Ασία, 19ος αιώνας –1919 Οι ελληνορθόδοξες κοινότητες, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα 1997 Αρχελάου Ι. Σ., Η Σινασός, ήτοι θέσις, ιστορία, και διανοητική κατάστασις, ήθη, έθιμα και γλώσσα της εν Καππαδοκία κωμοπόλεως Σινασού και σύντομος περιγραφή των εν επαρχίαις Καισαρείας και Ικονίου Ελληνικών κοινοτήτων, Εν Αθήναις 1899 , Ασβέστη Μαρία, Επαγγελματικές Ασχολίες των Ελλήνων της Καππαδοκίας, Αθήνα, Επικαιρότητα, 1980, Ελευθεριάδης Ρίζος, Συνασσός, ήτοι μελέτη επί των ηθών και εθίμων αυτής, Εν Αθήναις 1879 Η έξοδος, Μαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Μικρασίας ανατύπωση τ. β Κ.Μ.Σ. 2004 Καλφόγλους Ιωάννης, Ιστορική Γεωγραφία της Μικρασιατικής Χερσονήσου, Κ.Μ.Σ Αθήνα 2002 Κυρίλλου Οικουμενικού Πατριάρχου, Ιστορική περιγραφή του εν Βιέννη προεκδοθέντος χωρογραφικού πίνακος της Μεγάλης Αρχισατραπείας Ικονίου, 1815 Κωστάκη Θανάση, το Μισθί της Καππαδοκίας, Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών 1977 Κωστάκη Θανάση, Ανακού, Αθήνα Κ.Μ.Σ. 1963 Λεβίδης Αν., Αι εν Μονολίθοις Μοναί της Καππαδοκίας και Λυκαονίας, Κωνσταντινούπολις 1899 Μαυροχαλυβίδης Γεώγριος,Η Αξός της Καππαδοκίας, τ. 1ος , Αθήνα, Κ.Μ.Σ. 1990 Μαυροχαλυβίδης Γεώργιος, Η Αξός της Καππαδοκίας, τ. 2ος Αθήνα, Κ.Μ.Σ. 1990 Μαυροχαλυβίδης Γεώργιος-Κεσίσογλου Ιωάννης, Το Γλωσσικό Ιδίωμα της Αξού, εκδ Κ.Μ.Σ. Αθήνα 1960 Νίγδελης Κ. -Σ. Κοιμίσογλου, Η Μαλακοπή της Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη, εκδ. Δήμου Συκεών, 2003 Νίγδελης Κ.- Σ. Κοιμίσογλου, Το Ανταβάλ της Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη, εκδ. Δήμου Συκεών 2003 Νίγδελης Κων/νος, Τα Φλογητά της Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη, εκδ. Νομαρχίας Χαλκιδικής 2006 Παχτίκος Γ, 260 Δημώδη Ελληνικά Άσματα από του στόματος του Ελληνικού λαού, Αθήνα 1905 Σέμπη Ζωή, Το Βιλαέτι Θεσσαλονίκης κατά την περίοδο των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων(Τανζιμάν) 1839-1876, Θεσσαλονίκη, Α.Π.Θ. 1998 Τσάμης Δημήτριος, Μητερικόν, Θεσσαλονίκη 1990, τ. 1 Φαρασόπουλος Συμεών, Τα Σύλλατα, Μελέτη του νομού Ικονίου υπό Γεωγραφικήν Φιλολογικήν και Εθνολογικήν έποψιν, Εν Αθήναις 1895 Άρθρα Αικ. Ηλιάδη, «Οσία Μακρίνα Αγίου Γρηγορίου Νύσσης: Εις τον βίον της Οσίας Μακρίνης. Μια εκδοχή της ανδρικής οπτικής στη γυναικεία φύση», matia. gr Βιβλιοθήκη. 12.1.2010< http:// www. Μαtia. gr/7/72/7203/7203-4-09. html Π Γεωργιου Παπαβαρνάβα, «Οσία Μακρίνα», Η Εκκλησιαστική Παρέμβαση Ιεράς Μητροπόλεως Ναυπάκτου 134(2007) 15-1-2010 <http: www. Parembasis . gr

Κώδικες Γενικών Αρχείων Κράτους Αρχείο Ταμείου Ανταλλαξίμων Καππαδοκίας Κώδικας 277, (παλαιός αριθμός κωδ. 356, Κοινότητας Αξού) 1895 Κώδικας 278, (παλαιός αριθμός κωδ. 355, Κοινότητας Αξού) 1898 Κώδικας 280, (παλαιός αριθμός κωδ. 354 Κοινότητας Αξού) 1899

Μαρτυρίες Δημητρίου Μισαηλίδη (Αξός) Σοφίας Σαλμονίδη (Αξός) Σταματία Βαϊραμίδου (Αξός) Κώστα Αβανίδη (Αξός) Δημητρίου Χατζηισαάκ (Αξός)

Τω χορηγώ Η χορηγία, θεσμός καθαρά αρχαιοελληνικός ή ο από μηχανής Θεός στην όποια οικονομική αδυναμία και ανέχεια της κοινωνίας, βρήκε στο πρόσωπο του …… έναν καλό και άξιο συνεχιστή αυτής της παράδοσης… Παιδί της Αξού που δεν λησμόνησε ποτέ τις ρίζες του, ανέλαβε την έκδοση τούτης της καλαίσθητης έκδοσης, διαρκούς παρακαταθήκης μνήμης για τους φιλίστορες αναγνώστες. Είθε τούτη η χειρονομία να αποτελέσει φωτεινό παράδειγμα μίμησης

Κωνσταντίνος Νίγδελης Ιορδάνα Χατζηισαάκ

Ιερός Ναός Αγίας Μακρίνας Αξός Καππαδοκίας

Έκδοση:…..Συλλόγου Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού