Dofinansowano ze środków Programu Wieloletniego NIEPODLEGŁA na lata 2017–2022 w ramach Programu Dotacyjnego „Niepodległa”
004
004 004
004
004 004 004
004 004
004 004
004 004
004 004
004
Marta Basak Karolina Ciepielewska Nastazja Ciupa Katarzyna Dudziec Anna Frydrych Julia Fukiet Kenaya Huanca Villan Sonia Jaszczyńska Paloma Kałuzińska Agata Klepka Karolina Koryl Klaudia Kozińska Alicja Krzyżanowska Alicja Kultys Ania Kurdziel Linda Lach Marta Lachowska Izabela Lewkowicz Karolina Lubaszko Marta Łyżwińska Kaja Marzec Anna Naumova Helena Nowicka Ania Olczak Iza Olesińska Aleksandra Olszewska Zuza Oniszczuk Ola Pawłowska Eleonora Rogińska Kamila Staniszewska Marta Stawska Agnieszka Strzeżek Magdalena Sych Ola Szczepaniak Agnieszka Sztejerwald Beata Świerczyńska Agata Wawer Ania Wieluńska Paulina Wojdyna Maja Żurawiecka
005
006
006 006
006 006
006
006 006 006
006 006
006 006
006
006 006
Sonia Jaszczyńska Wystawa Matki niepodległości prezentuje sylwetki 40 polskich artystek, które tworzyły w okresie od końca xix wieku aż do współczesności. Każda
z nich została sportretowana przez studentkę lub doktorantkę warszaw-
skiej Akademii Sztuk Pięknych. Przedstawienia bohaterek wystawy przy-
jęły formę plakatów, z uwagi na wciąż żywą na warszawskiej asp tradycję „polskiej szkoły plakatu” oraz związek uczelni z organizowanym
w Warszawie Międzynarodowym Biennale Plakatu. Prace są też rodzajem
hommage młodych artystek dla twórczyń starszego pokolenia.
Wybór bohaterek wystawy obejmuje wszystkie dziedziny sztuk wizualnych. Są wśród nich malarki, ilustratorki, rzeźbiarki, fotografki, graficzki, architektki, autorki performensów, artystki multimedialne, projektantki
form przemysłowych, znaków graficznych, mebli, strojów i wzorów na
tkaniny. W ich gronie znajdziemy emancypantki, uczestniczki powsta-
nia warszawskiego, członkinie „Żegoty”, działaczki podziemia, feministki
i osoby, które tworzyły kulturę niezależną w okresie stanu wojennego.
Jednak wybór artystek nie był motywowany wyłącznie stopniem ich zaangażowania w walkę o charakterze narodowowyzwoleńczym. Matki… to
nie tylko opowieść o bojowniczkach i działaczkach niepodległościowych.
Prezentacja pozwala prześledzić losy kolejnych pokoleń kobiet-artystek oraz warunki w jakich tworzyły sztukę. Droga ta jest ściśle powiązana
z dokonującymi się w Polsce przemianami społeczno-politycznymi. 100
lat niepodległości jest zarazem stuleciem obecności kobiet na polskich
uczelniach artystycznych. Proponujemy więc spojrzenie na zniesienie
przeszkód instytucjonalnych w artystycznym kształceniu się kobiet jako
paralelne wobec pewnych ogólnych tendencji emancypacyjnych, związanych z dążeniami niepodległościowymi oraz demokratyzacją Polski.
Wśród prezentowanych na wystawie artystek chronologicznie pierwsze są
Anna Bilińska-Bohdanowicz, Olga Boznańska i Zofia Stankiewiczówna.
Wszystkie należały do pierwszego pokolenia kobiet zawodowo zaj-
mujących się sztuką, które uczęszczały jeszcze na prywatne kursy pla-
styki, później zaś kontynuowały naukę na zagranicznych uczelniach –
007
008
008
008
008 008
008 008
008
008 008 008
008 008
008 008
008
w Paryżu, Monachium lub Petersburgu. Anna Bilińska-Bohdanowicz
i Zofia Stankiewiczówna rozpoczęły edukację artystyczną od lekcji w warszawskiej pracowni Wojciecha Gersona. Następnie studiowały na
paryskiej Académie Julian. Olga Boznańska pobierała nauki na działającym w Krakowie Wydziale Artystycznym Wyższych Kursów dla Kobiet
Adriana Baranieckiego, później zaś na Akademii w Monachium. Kobiety
nie były jednak pełnoprawnymi studentkami zagranicznych uczelni.
Miały ograniczoną możliwość wykonywania studiów nagiego modela, a co
za tym idzie mniejszą znajomość anatomii ludzkiego ciała. W Petersburgu odmawiano im też dostępu do nagród i stypendiów.
Znana jest historia Zofii Stryjeńskiej, która w 1911 r. wstąpiła na Akademię monachijską. Zrobiła to podając się za Tadeusza Grzymałę-Lubańskiego
i występując w męskim przebraniu. Po rozpoznaniu jej przez kolegów, zrezygnowała z nauki i wróciła do Krakowa. Udawanie mężczyzny to jedna
ze strategii, która pozwoliła niektórym, szczególnie zdeterminowanym
kobietom, realizować swoje twórcze aspiracje wbrew instytucjonalnym ograniczeniom.
W 1904 r. w otwarto w Warszawie Szkołę Sztuk Pięknych, w której od początku mogły uczyć się kobiety. Wykonywały studia nagiego modela
i wyjeżdżały na plenery wspólnie z mężczyznami. Była to szkoła prywatna,
utrzymywana z datków i czesnego. Mimo akademickich ambicji, od początku borykała się z problemami finansowymi oraz brakiem odpowied-
niej siedziby. W Krakowie w 1908 r. rozpoczęła działalność Szkoła Sztuk
Pięknych dla Kobiet Marii Niedzielskiej, w której również starano się wdrażać akademickie zasady uczenia. Nauki pobierała tam m.in. Maria
Berezowska – ilustratorka i autorka rysunków erotycznych.
Pierwszą kobietą, przyjętą na studia na krakowskiej asp, była rzeźbiarka – Zofia Baltarowicz-Dzielińska. Nieprzejednana w swoim dążeniu do studiowania na wyższej uczelni, przedstawiła swoje szkice i rysunki kolejno
Jackowi Malczewskiemu, Konstantemu Laszczce i rektorowi, Józefowi Mehofferowi. Została przyjęta do pracowni Laszczki jako hospitantka, co
znaczyło, że może podchodzić do egzaminów, ale nie otrzyma dyplomu.
W pierwszym semestrze roku akademickiego 1917 była jedyną kobietą w gronie 80 mężczyzn-studentów. 14 grudnia 1918 r. grono profesorów
krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych przyjęło uchwałę o dopuszczeniu
009
010
010 010
010
010
010 010
010 010
010
010 010 010
010 010
010
kobiet do studiowania. Dwa lata później w regulaminie pojawiła się zmiana, mówiąca o studentach jako „osobach obojga płci”. Możliwość wstępu
na wszystkie uczelnie artystyczne zapewniła kobietom reforma szkolnictwa z początku lat 20.
Obecnie kobiety stanowią większość osób studiujących na polskich
uczelniach plastycznych. Według danych gus-u, w 2013 r. było to aż 77%.
W 2015 r. Fundacja Katarzyny Kozyry przeprowadziła badania na temat obecności kobiet na dziewięciu wyższych uczelniach plastycznych w Polsce. Okazało się, że wśród kadr jest tam zaledwie 35% kobiet (w tym
22% profesorek). Dla porównania, na innych publicznych uczelniach jest to 45%. Dysproporcja między tak dużą ilością studentek i tak niewielkim
odsetkiem kobiet na stanowiskach asystentek, adiunktek i profesorek
jest co najmniej zaskakująca. Szczegółowa analiza przyczyn tego zjawiska
przedstawiona została w raporcie omawiającym badania Fundacji.
W 2020 r. w związku z objęciem przez dr hab. Mirosławę Jarmołowicz
stanowiska rektora Akademii Sztuki w Szczecinie rozpoczęto prace nad
zmianą statutu uczelni. Zadbano, by każdy wspominany w tekście pod-
miot osobowy zyskał również formę żeńską. Chociaż nowelizacja statutu
wprowadza feminatywy, to w ich stosowaniu dopuszcza dowolność. Co
znaczy, że wszystkie formy – zarówno rektor, rektora, jak i rektorka, są
prawidłowe i można stosować je zamiennie. Język, również język praw-
ny, jest istotnym wskaźnikiem widoczności kobiet oraz procesu demo-
kratyzacji. Przedstawiciele inicjatywy zwracają jednak uwagę, że zmiany
w statucie mają charakter symboliczny. Teraz mają zamiar przyjrzeć się regulaminowi pracy oraz siatce płac.
Oprócz możliwości prześledzenia ścieżki autonomizacji kobiet na aka-
demiach sztuk pięknych, zamiarem autorów wystawy Matki niepodległo-
ści jest poszerzenie tradycyjnego kanonu twórców i twórczyń. Chodzi
o stworzenie zbioru różnorodnego, a zarazem jak najbardziej inkluzyw-
nego. Takie ujęcie pozwala przedstawić nie tylko osoby powszechnie
cenione, ale też te mniej znane, ale bardzo ważne z punktu widzenia
budowania kobiecej tradycji artystycznej. Wystawa popularyzuje dokona-
nia niesłusznie pomijanych artystek, których wieloletnia praca twórcza
bywa niekiedy podsumowywana za pomocą określeń takich jak „żona”
lub „współpracowniczka”. Tym samym wpisuje się w szerszy program, do
011
012
012 012
012 012
012
012
012 012
012 012
012
012 012
012
012
którego należą też coraz powszechniejsze badania nad dorobkiem artystek dawnych i zapomnianych oraz przywracania ich biografii do zbiorowej
świadomości. Związane jest z tym staranie, by wreszcie zajęły one należne miejsce w historii sztuki.
W eseju rozpoczynającym feministyczną refleksję nad sztuką, Linda
Nochlin pyta: „dlaczego nie było wielkich artystek?”. Dotychczasową hi-
storię sztuki opisuje ona jako zdominowaną przez męski subiektywizm oraz mit samorodnego artysty-geniusza. Autorka postuluje uprawianie
historii sztuki jako historycznej i socjologicznej analizy instytucji społecznych, które warunkują tworzenie sztuki. Artyści i artystki nie są bowiem autonomicznymi i wyizolowanymi ze środowiska jednostkami. Proces
powstawania sztuki odbywa się w ramach zastanych struktur społecznych i instytucji, a do takich należą również akademie sztuk pięknych.
Kontekst akademii jest również ważny w przypadku ekspozycji Matki
niepodległości. Łączy horyzont życia kobiet walczących o dostęp do na-
uki na wyższych uczelniach plastycznych z doświadczeniami kobiet studiujących obecnie na wydziałach grafiki i rzeźby. Wystawa zapoznaje je
z tradycją sztuki kobiet i historią ich obecności na akademii. Pozwala im
na podjęcie dialogu z autorkami o rozpoznawalnym idiomie wizualnym
i na poddanie go interpretacji. Popularyzuje losy kobiet-artystek i ma nadzieję przyczyniać się do reformy kanonu, co jest szczególnie istotne
w polu akademickiej nauki, który tradycyjny kanon wielkich artystów utrwala i upowszechnia.
013
Bibliografia: Demko Iwona, Kobiety w Akademii. Walka kobiet o prawo do studiowania w Akademii, https://www.asp.krakow.pl/akademia/kobiety-w-akademii
[dostęp: 17.08.2020].
Gromada Anna, Budacz Dorka, Kawalerowicz Juta, Walewska Anna,
Marne szanse na awanse? Raport z badania na temat obecności kobiet na uczelniach artystycznych w Polsce, https://www.nck.pl/upload/attach-
ments/317998/Marne%20szanse%20na%20awanse%20RAPORT.pdf
[dostęp: 17.08.2020].
Jakubowska Agata, Wstęp, [w:] Artystki polskie, Warszawa – Bielsko-
-Biała 2011, s. 10-14.
Januszewska Paulina, Mów mi „rektorko”. O feminatywach na uczelniach,
https://krytykapolityczna.pl/kraj/akademia-sztuki-szczecin-feminatywy-
-nowy-statut-januszewska/ [dostęp: 17.08.2020].
Nochlin Linda, Dlaczego nie było wielkich artystek?, tłum. B. Limanowska,
„Ośka” 3, 1999, s. 52-56.
Sosnowska Joanna M., Sztuka kobiet na przełomie xix i xx wieku, [w:]
Artystki polskie, Warszawa – Bielsko-Biała 2011, s. 40-52.
Biogramy zostały opracowane na podstawie tekstów następujących autorek i autorów:
Maria Anto – Joanna Egit-Pużyńska, Michał Jachuła Zofia Baltarowicz-Dzielińska – Iwona Demko
Maja Berezowska – Małgorzata Czyńska i Zofia Krawiec
Anna Bilińska-Bohdanowicz – Maria Poprzęcka Olga Boznańska – Maria Poprzęcka
Maria Chomentowska – Małgorzata Domagała
014
Anna Gosławska-Lipińska, Ha-Ga – Zuzanna Lipińska, Jerzy
S. Majewski, Violetta Szostak
Zofia Garlińska-Hansen – Filip Springer
Janina Ipohorska – Wanda Matras i Ewa Pawlik
Maria Jarema – Agnieszka Dauksza, Anna Markowska,
Karolina Zychowicz
Julia Keilowa – Agata Szydłowska
Teresa Kruszewska – Krystyna Łuczak-Surówka Zofia Kulik – Joanna Turowicz
Natalia Lach-Lachowicz – Małgorzata Ludwisiak
Maria Ewa Łunkiewicz-Rogoyska – Agata Jakubowska Elżbieta Magner – Aleksandra Boćkowska
Jadwiga Maziarska – Anna Markowska
Teresa Murak – Agnieszka Taborska
Fortunata Obrąpalska – Karolina Puchała-Rojek Ewa Partum – Ewa Małgorzata Tatar
Maria Pinińska-Bereś – Izabela Kowalczyk
Joanna Rajkowska – Ewa Małgorzata Tatar Hanna Rudzka-Cybis – Anna Markowska
Zofia Stankiewicz (Stankiewiczówna) – Anna Wierzbicka
Alina Szapocznikow – Marek Beylin
Franciszka Themerson – Małgorzata Sady, Nick Wadley
Teresa Żarnower – Ewa Gorządek
015
Fundacja „Nowolipki” powstała po to, by promować każdą pozytywną twórczość i wspólnie realizować artystyczne pragnienia. Naszym obowiązkiem jest wsparcie, promowanie i propagowanie przedsięwzięć związanych z twórczością, kulturą i sztuką. Działamy na rzecz równego i nieograniczonego dostępu do nich. Poprzez twórcze inicjatywy zachęcamy dzieci, młodzież i dorosłych do zdobywania wiedzy o sztuce, udziału w kulturze oraz budowania społeczności artystycznej. Katarzyna Lisowska-Byster
matki niepodległości 15.09–10.10.2020 Dziedziniec asp w Warszawie, ul. Wybrzeże Kościuszkowskie 37 Kuratorka: Sonia Jaszczyńska Wybór 40 artystek oraz przygotowanie tekstów: Sonia Jaszczyńska Prowadzące warsztaty: Justyna Czerniakowska, Aleksandra Kot Identyfikacja wizualna, projekt i skład katalogu: Ania Wieluńska Druk: Drukarnia Klimiuk Wydawca: machalski.wtf Organizator: „Fundacja Nowolipki” (Katarzyna Lisowska-Byster, Mateusz Machalski) www.nowolipki.org Współpraca: ipb Warsaw, stgu, asp w Warszawie
isbn: 978-83-949587-4-9
Alina Szapocznikow Alina Szapocznikow – ur. 16 maja 1926 r. w Kaliszu, zm. 2 marca 1973 r.
w Praz-Coutant, we Francji. W czasie ii wojny światowej przebywa-
ła w getcie pabianickim, następnie w łódzkim, później zaś w obozie
w Oświęcimiu, Bergen-Belsen i Teresinie. Po wyzwoleniu rozpoczę-
ła praktyki rzeźbiarskie w pracowni Otokara Velimskiego w czeskiej
Pradze. Studiowała w Wyższej Szkole Artystyczno-Przemysłowej w pra-
cowni Josefa Wágnera oraz w École Nationale Supérieure des Beaux-
Arts w Paryżu. Zachorowała na gruźlicę otrzewnej, która uniemożliwiła
jej kontynuację studiów i posiadanie dzieci. W 1951 r. wróciła do Polski.
Pracowała przy rekonstrukcji rzeźb na warszawskiej starówce. Wzięła też
udział w wielu konkursach na realizację monumentalnych pomników.
W 1963 r. artystka ponownie przeprowadziła się do Francji. Dwa lata
później wykonała pierwszy Portret wielokrotny. Zaczęła odlewać fragmenty
swojego ciała, takie jak usta, piersi, nogi i brzuch. Za pomocą ich zwie-
lokrotnienia i deformacji opowiadała o kalectwie, chorobie i umieraniu, jednocześnie tworząc sztukę witalną i afirmującą życie. Szapocznikow zmarła na raka w wieku 47 lat.
Alicja Kultys
Magdalena Abakanowicz Magdalena Abakanowicz – ur. 20 czerwca 1930 r. w Falentach,
zm. 20 kwietnia 2017 r. w Warszawie. Polska rzeźbiarka. Ukończyła war-
szawską ASP. Po studiach zajmowała się malarstwem. W pierwszym okresie twórczości wykonywała rzeźby z sizalowego, barwionego włókna, które
następnie podwieszane były pod sufitem. Od nazwiska artystki nazwano
je abakanami. Zyskały uznanie międzynarodowej publiczności podczas
Międzynarodowego Biennale Tkaniny w Lozannie w 1962 r., zaś trzy lata
później nagrodzono je złotym medalem na Biennale w São Paulo. Zamiast
pojedynczych rzeźb, Abakanowicz tworzyła całe ich serie (jak w przypadku Embriologii, Tłumu lub Pleców). W ten sposób nagromadzenie form
nabierało cech environmentu. Jej dzieła często sytuowane były w prze-
strzeni publicznej. W swojej twórczości artystka wykorzystywała również
jutę, żywicę, ale też drewno i metal, jak w rzeźbach z cyklu Gry wojenne.
W centrum zainteresowań rzeźbiarki zawsze pozostawał człowiek – jego kondycja, ciało, kwestia ludzkiej indywidualności lub jej braku.
Kaja Marzec
Te r e s a
/Murak
Teresa Murak Teresa Murak – ur. 5 lipca 1949 r. w Kiełczewicach. Studiowała historię sztuki na kul-u oraz malarstwo na warszawskiej asp – najpierw pod
kierunkiem Tadeusza Dominika, a później Jana Tarasina. Od początku lat 70. wykonywała formy rzeźbiarskie pokryte wyhodowaną przez
siebie warstwą rzeżuchy (Pierwszy Zasiew). W 1974 r. przeszła ulicami
Warszawy w porośniętej roślinami pelerynie. Akcja została uznana przez
komunistyczne władze za manifest polityczny. W konsekwencji artystka
otrzymała zakaz wystawiania i sprzedawania prac w kraju. Latem 1974 r.
w szwedzkim mieście Ubbeboda wykonała Rzeźbę dla Ziemi, składającą się z wydrążonego leja w kształcie połowy kuli oraz odpowiadającego mu
pagórka. Artystka wielokrotnie powtarzała zasiewy rzeżuchy, hodując ją również na własnym ciele – w zagłębieniu dłoni, na ubraniach czy na nagiej, pokrytej gazą skórze. Sztuka Teresy Murak miała prekursorski
charakter. Jej twórczość sytuuje się na skrzyżowaniu land-artu, sztuki
feministycznej i tzw. Goddess Art. Opowiada o intymnej relacji człowieka
z ziemią, a także o sprawczej sile kobiecości. Skupia się na cyklu życia –
wzroście i umieraniu, zaś w formie przypomina rytuał czy misterium.
Zuzanna Oniszczuk
Katarzyna Kozyra Katarzyna Kozyra – ur. 1 lutego 1963 r. w Warszawie. Polska rzeźbiarka,
autorka wideo i instalacji. W latach 1985–1988 studiowała germanisty-
kę na Uniwersytecie Warszawskim, a następnie rzeźbę na warszawskiej
asp. Uczyła się również na Hochschule für Graphik und Buchkunst w Lipsku. Jest jedną z najważniejszych reprezentantek nurtu sztuki
krytycznej w Polsce. Rozpoznawalność przyniosła jej praca dyplomowa z 1993 r., zatytułowana Piramida zwierząt. Była to rzeźba nawiązująca do
bajki o muzykantach z Bremy, przedstawiająca konia oraz stojącego na
nim psa, kota i koguta. W 1996 r. Kozyra przedstawiła pracę Olimpia, w której była upozowana na wzór modelki z obrazu Maneta. Fotografii towarzyszył film pokazujący, jak artystka poddaje się chemioterapii. Do
najbardziej znanych filmów Kozyry należy Łaźnia (1997) i Łaźnia męska
(1999), w których autorka ukazała kąpiących się ludzi, nakręconych za pomocą ukrytej kamery. Drugi z filmów został zaprezentowany podczas
48. Biennale Sztuki w Wenecji i nagrodzony honorowym wyróżnieniem. W wideo-instalacji Święto wiosny (1999-2002) starsze kobiety i mężczyźni tańczą do utworu Strawińskiego pod tym samym tytułem. W centrum
twórczości Kozyry jest refleksja nad ludzkim ciałem jako budulcem tożsamości (również płciowej) oraz nad sposobami jego prezentacji. Artystka
podejmuje też próby przełamania kanonu cielesnego piękna oraz zmiany znaczeń kojarzonych z chorobą, starością i niepełnosprawnością.
Agnieszka Sztejerwald
Maria Pinińska-Bereś Maria Pinińska-Bereś – ur. 17 sierpnia 1931 r. w Poznaniu, zm. 20 kwietnia
1999 r. w Krakowie. Studiowała na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie u Xawerego Dunikowskiego. W 1957 r. związała się z Jerzym Beresiem
i dołączyła do środowiska twórców związanych z Tadeuszem Kantorem.
Od 1979 r. stała się pełnoprawną członkinią Grupy Krakowskiej. Wkrótce
po ślubie zaczęła wykonywać pierwsze rzeźby z lekkich materiałów, takich jak gąbka i tkanina, które malowała na „manifestacyjny”, różowy kolor. Najważniejsze cykle rzeźbiarskie autorki to Gorsety, Psychomebelki
i Egzystencjaria. Jak pisze Izabela Kowalczyk, twórczość Pinińskiej-Bereś
jest „analizą przestrzeni kobiecości”, czyli przestrzeni domowej, w której
ma miejsce sprzątanie i pranie. Sztukę rzeźbiarki określa się mianem
protofeministycznej, ponieważ podejmowała ona temat tradycyjnych ról płciowych, zanim jeszcze pojawił się on na Zachodzie. Pinińska-Bereś była również autorką licznych performensów.
Klaudia Kozińska
Katarzyna Kobro Katarzyna Kobro – ur. 26 stycznia 1898 r. w Moskwie, zm. 21 lutego 1951 r. w Łodzi. Jej ojciec pochodził z niemieckiej rodziny osiadłej na Łotwie,
zaś jej matka była Rosjanką. Dzieciństwo spędziła w Rydze, następnie,
w latach 1917-20, studiowała w Szkole Malarstwa, Rzeźby i Architektury w Moskwie. Ok. 1916 r. poznała swojego przyszłego męża – Władysława
Strzemińskiego. Wspólnie prowadzili smoleńską filię grupy unowis, założonej przez Kazimierza Malewicza. W 1924 r. zamieszkała w Polsce
i otrzymała polskie obywatelstwo. Była współzałożycielką awangardowej
grumodepy „Blok” i grupy „Praesens”. Pod koniec 1929 r. działała już
w grupie „a.r.”. Tworzyła abstrakcyjne rzeźby i kompozycje przestrzenne.
Jej pierwsza znana rzeźba to Struktura (1920). W latach 1921-22 budowała
Konstrukcje wiszące, bliższe suprematyzmowi. Od 1925 r. tworzyła rzeźby, które stanowiły modele rozwiązań architektonicznych. Była teoretyczką
sztuki i dydaktykiem. W czasie okupacji część jej dzieł została zniszczona.
Po wojnie artystka prawie zupełnie zrezygnowała z działalności artystycznej, wykonując jedynie gipsowe akty.
Paloma Kałuzińska
Joanna Rajkowska Joanna Rajkowska – ur. 14 października 1968 r. w Bydgoszczy. Studiowała historię sztuki na uj i malarstwo na krakowskiej asp u Jerzego
Nowosielskiego. W latach 1994-5 uczyła się w ramach programu studyjnego na State University of New York. Sztuka Rajkowskiej jest zwrócona
ku otoczeniu – za pomocą obrazu wchodzi w interakcję z rzeczywistością.
Jej realizacje mają charakter projektów publicznych. Wykorzystują obecne w przestrzeni elementy oraz zastane relacje. Najsłynniejszą instalacją
Rajkowskiej jest palma ustawiona w 2002 r. na samym środku Ronda de
Gaulle’a w Warszawie. Nosi tytuł Pozdrowienia z Alei Jerozolimskich.
Miała przypominać o istnieniu dawnego osiedla żydowskiego – Nowej
Jerozolimy, od której nazwę wzięła jedna z głównych warszawskich ulic.
W roku 2019 palma straciła liście, co miało być ilustracją stale pogłębia-
jącego się kryzysu klimatycznego. Rajkowska jest autorką wielu projektów i instalacji takich jak Satysfakcja gwarantowana (2000), Dziennik snów
(2001), Czekając na 624 pracowników Muzeum (2005) i Dotleniacz (2007). Jest laureatką Paszportu Polityki z roku 2007.
Alicja Krzyżanowska
Monika Sosnowska Monika Sosnowska – ur. 7 maja 1972 r. w Rykach. Studiowała malar-
stwo na Akademii Sztuk Pięknych w Poznaniu. Następnie uczyła się na
Rijksakademie van Beeldende Kunsten w Amsterdamie. Tam też miały
miejsce jej pierwsze indywidualne wystawy (Przesunięcie i Bon voyage).
W 2001 r. w warszawskim Centrum Sztuki Współczesnej pokazała instalację Mała Alicja, w ramach której zbudowała ciąg zmniejszających się
pomieszczeń. W kolejnych latach artystka tworzyła instalacje architektoniczne – „sprasowane” pomieszczenia z obniżonym sufitem, labiryntowe
ciągi pokoi i wydłużone za pomocą iluzji optycznej korytarze. Jej celem
było oddziałanie na emocje widza (jego zaskoczenie lub dezorientacja) za
pomocą wykreowanej przez siebie przestrzeni. W ten sposób uwydatniała zarazem rolę architektury. W 2003 r. otrzymała Paszport „Polityki” oraz
nagrodę dla najbardziej obiecującej młodej artystki podczas Art Basel.
Wyróżnienie to miało duże znaczenie dla rozwoju jej międzynarodowej kariery artystycznej. Rok później wystawiała już w Amsterdamie, Glasgow i Serpentine Gallery w Londynie. Jej prace zyskały charakter rzeźbiarskich
ingerencji w zastaną przestrzeń (jak Hole w MoM-ie z 2006 r.). Podczas 52.
Biennale w Wenecji w 2007 r. zrealizowała w polskim pawilonie rzeźbę 1:1. Była to pocięta i na powrót złożona konstrukcja prl-owskiego pawilonu
handlowego. Tę samą pracę zaprezentowała rok później w szwajcarskim
Schaulager. Jej prace stanowią komentarz do całego dziedzictwa moder-
nistycznej architektury, począwszy od konstruktywistycznych eksperymentów, aż po socjalistyczny brutalizm rodzimych, polskich blokowisk.
Sosnowska jest artystką o silnej pozycji na międzynarodowym rynku sztuki, co podkreślają liczne zagraniczne wystawy i rezydencje.
Magdalena Sych
Zofia Baltarowicz-Dzielińska Zofia Baltarowicz-Dzielińska – ur. 23 maja 1894 r. w Jaryczowie Starym,
zm. 10 sierpnia 1970 r. w Krakowie. Rzeźbiarka, pierwsza kobieta studiująca na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Jej losy popularyzuje
dra hab. Iwona Demko. Baltarowicz-Dzielińska pobierała prywatne lekcje rysunku u absolwentki Académie Julian, malarki Zofii Gołąbowej.
We Lwowie uczęszczała do prywatnej Szkoły Sztuk Pięknych Stanisława Batowskiego. Po i wojnie światowej zapisała się na kurs rzeźby do
Zygmunta Kurczyńskiego. Następnie wyjechała do Wiednia, gdzie studiowała rzeźbę i rysunek. Musiała jednak przerwać studia i wrócić do domu
rodzinnego. Pragnęła kontynuować naukę na Akademii Sztuk Pięknych
w Krakowie, mimo że nie przyjmowano na nią jeszcze wówczas kobiet.
We wrześniu 1917 r. przyjechała do Krakowa z rulonem pełnym szkiców,
rysunków i studiów olejnych. Akademia okazała się zamknięta na czas wa-
kacji. Baltarowicz-Dzielińska odwiedziła więc Jacka Malczewskiego w jego
prywatnym mieszkaniu. Malarz skierował ją do Konstantego Laszczki. Ten
także docenił talent młodej rzeźbiarki, ale odesłał ją do obecnego rektora –
Józefa Mehoffera. W październiku gremium pedagogiczne podjęło decyzję o przyjęciu Baltarowicz-Dzielińskiej w roli hospitantki. Na akademii miała
wykonać rzeźbę, która ostatecznie zadecyduje o dopuszczeniu jej do studiów
na stałe. W momencie rozpoczęcia nauki była jedyną kobietą w gronie 80 mężczyzn-studentów. Oficjalnie na studia została przyjęta w grudniu 1918
r. Dyplom udało jej się uzyskać dopiero po ii wojnie światowej, w 1948 r.
Baltarowicz-Dzielińska wystawiała we Lwowie, Warszawie, Krakowie i we
Włoszech. Niestety, jej najlepsze prace zostały zniszczone podczas wojny.
Eleonora Rogińska
Ewa Partum Ewa Partum – ur. 25 marca 1945 r. w Grodzisku Mazowieckim. Pionierka
sztuki konceptualnej w Polsce. Studiowała w łódzkiej Państwowej Wyższej
Szkole Sztuk Pięknych, następnie zaś na Wydziale Malarstwa warszawskiej asp. Jej pierwsze prace polegały na performatywnym rozgrywaniu
poezji konkretnej (Obszar na licencji poetyckiej i Poezja aktywna). Od 1971 r. tworzyła poemy, w których na białej kartce odbijała swoje pomalowane
szminką usta. W ten sposób wprowadziła do sztuki polskiej tematykę
feministyczną. W latach 70. nagrywała krótkie filmy (film by Ewa), korzy-
stając z kamery 8 mm. W 1971 r. założyła w Łodzi Galerię Adres, w której
wystawiane były konceptualne prace polskich i zagranicznych artystów
(m.in. należących do Fluxusu). W drugiej połowie lat 70. artystka zaczęła tworzyć performensy, dotyczące zagadnień ciała i feminizmu. W Zmianie
z 1974 r. charakteryzatorka filmowa postarzyła połowę jej twarzy. Poczas
performensów artystka występowała nago. Odczytywała manifesty po-
święcone społecznej i kulturowej roli kobiet, patriarchatowi oraz uprzedmiotowieniu ciała. W 1980 r. wykonała performens Kobiety, małżeństwo jest przeciwko wam, podczas którego pocięła suknię ślubną, w którą była
ubrana. Partum była jedną z niewielu artystek tego czasu, które wprost
identyfikowały się z feminizmem i walką o równouprawnienie kobiet. Od
1983 r. mieszka w Berlinie.
Linda Lach
Franciszka Themerson Franciszka Themerson – ur. 28 czerwca 1907 r. w Warszawie, zm. 29 czerw-
ca 1988 r. w Londynie. Rysowniczka, malarka, scenografka, autorka fil-
mów i książek. Najpierw studiowała na Akademii Muzycznej w Warszawie,
później malarstwo pod kierunkiem Tadeusza Pruszkowskiego w Szkole
Stuk Pięknych. W 1931 r. wzięła ślub ze Stefanem Themersonem, pisarzem
i autorem fotografii. Wspólnie realizowali filmy eksperymentalne, zało-
żyli Spółdzielnię Autorów Filmowych i wydawali czasopismo „f.a.” (film
artystyczny). Themerson ilustrowała książki dla dzieci, w tym Kaczkę
dziwaczkę Jana Brzechwy. Jej rysunki były publikowane w „Płomyku”
i „Wiadomościach Literackich”. W 1937 r. Themersonowie wyjechali do
Paryża, a w 1942 r. osiedlili się w Londynie. W 1948 r. założyli wydawnictwo Gaberbocchus Press, w którym Themerson projektowała i ilustrowała
większość książek. W latach 60. i 70. zaprojektowała lalki do marionetkowej
inscenizacji Ubu Roi, która wystawiana była w Sztokholmie i Kopenhadze.
Wykonała również scenografię do kilku innych przedstawień, w tym Opery
za trzy grosze Brechta, wystawianej w Marionetteatern w Sztokholmie.
Themerson malowała obrazy, które pełne były przenikających się wzajemnie twarzy i postaci. Istotny był w nich walor groteski i karykatury. Nick
Wadley, autor poświęconej jej monografii, określał prace Themerson mianem współczesnego moralitetu. Jej malarstwo nazywane było „rysowanymi
obrazami”, ponieważ linia wyłaniała się w nich z tła, zamalowanego grubą
warstwą białej farby. Themerson eksperymentowała z nowymi technikami malarskimi – używała narzędzi takich jak noże i patyki. Wykładała
plastykę na kilku uczelniach brytyjskich, w tym na Bath Academy of Art.
Franciszka i Stefan Themersonowie byli partnerami w życiu i pracy twórczej. Zmarli w tym samym roku – 1988.
Beata Świerczyńska
ZO FI A KULI K
Zofia Kulik Zofia Kulik – ur. 14 września 1947 r. we Wrocławiu. Studiowała na
Wydziale Rzeźby warszawskiej asp w pracowni Jerzego Jarnuszkiewicza. Jej praca dyplomowa polegała na prezentacji obiektu, wzorowanego na
Mojżeszu Michała Anioła oraz wyświetleniu 500 przeźroczy, składających
się na „wizualny pamiętnik”. Artystka przedstawiła w nim kolejne fazy
powstawania rzeźby oraz inne, zarejestrowane przez siebie wydarzenia.
W 1971 r. związała się z Przemysławem Kwiekiem, który został jej partnerem życiowym i artystycznym. Do 1987 r. pracowali wspólnie, w ramach
duetu KwieKulik. Zaczęli dokumentować swoje życie, które stało się ro-
dzajem totalnego projektu artystycznego (Sztuka Działań, archiwizowa-
na w Banku Czasoskutków Estetycznych). W latach 1972-74 powstał cykl zdjęć Działania z Dobromierzem, w którym artyści fotografowali swojego
syna w otoczeniu codziennych przedmiotów. W 1974 r. założyli nieza-
leżną, funkcjonującą poza oficjalnym obiegiem instytucję, którą nazwali
Pracownia Działań Dokumentacji i Upowszechniania. W latach 80. wykonywali performensy w warszawskiej galerii Dziekanka. Kulik i Kwiek
rozstali się w 1987 r. W latach 1987-1991 Kulik tworzyła Archiwum gestów – cykl 700 zdjęć, do których pozował jej Zbigniew Libera. W latach 90.
zaczęła wykonywać kolaże, które układała w dekoracyjne kompozycje, z ornamentem w postaci zdjęć nagiego mężczyzny (np. Wszystkie pociski są
jednym pociskiem z 1993 r.). Kulik zyskała uznanie światowej krytyki i prezentowała swoje prace m.in. na Biennale w Wenecji w 1997 r. i Documenta
w Kassel w 2007 r. Kulik tworzy monumentalne fotograficzne kolaże z kadrów telewizyjnych i filmowych (Od Syberii do Cyberii, 1998-2004) oraz
stylizowane autoportrety (Wspaniałość siebie, 1997-2007).
Anna Frydrych
NATALIA LL
Natalia LL Natalia LL (właść. Natalia Lach-Lachowicz) – ur. 18 kwietnia 1937 r. w Żywcu. Zaliczana do nurtu sztuki konceptualnej i feministycznej
polska performerka, fotografka, autorka filmów i instalacji. Ukończyła
pwssp we Wrocławiu, była też związana z tamtejszym środowiskiem arty-
stycznym. W 1970 r. wraz z ówczesnym mężem Andrzejem Lachowiczem
oraz Zbigniewem Dłubakiem otworzyła Galerię permafo, promującą
fotografię i performens. Natalia LL jest autorką Sztuki konsumpcyjnej z 1972 r., oraz Sztuki postkonsumpcyjnej z 1975 r., w których prezentowane
są nagie kobiety spożywające w rozerotyzowany sposób parówki, banany
i kisiel. Twórczość Natalii LL jest silnie osadzona w body-arcie. Jak pisała Małgorzata Ludwisiak, to ciało jest dla artystki medium, za pomocą
którego opowiada o komunistycznej opresji, uprzedmiotowieniu kobiet, micie i wieczności, a także chorobie i starości.
Agata Klepka
Anna Gosławska-Lipińska (Ha–Ga) Anna Gosławska-Lipińska, Ha-Ga – ur. 22 października 1915 r. w Moskwie, zm. 14 kwietnia 1975 r. w Warszawie. Autorka rysunków satyrycznych.
Dorastała w podwarszawskiej Zielonce, gdzie jej sąsiadem był jej późniejszy mąż, Eryk Lipiński. Studiowała na Akademii Sztuk Pięknych
w Warszawie pod kierunkiem prof. Miłosza Kotarbińskiego. W 1936 r. zamieściła w czasopiśmie „Szpilki” swój pierwszy rysunek satyryczny.
Podpisała go Ha (od Hanki, bo imienia Anna nie lubiła), zaś w redakcji dodano Ga (od nazwiska Gosławska). Tak powstał jej pseudonim, pod
którym publikowała w „Szpilkach” przez kolejnych 40 lat. Co tydzień, po
dwa rysunki. Ich formuła zawsze była taka sama: dwie postaci z wielkimi
oczami, ubrane według ostatniej mody, poniżej ich dialog, całość ujęta
w ramkę. Scenki często dotyczyły stosunków damsko-męskich. Uważano
je za „kronikę przemian” i „komentarz obyczajów”. Ha-Ga ilustrowała też
książki dla dzieci. Między innymi Zosię Samosię Juliana Tuwima, z któ-
rym to poznała się i zaprzyjaźniła jeszcze przed wojną. Ha-Ga współpracowała też ze „Świerszczykiem”, „Przekrojem”, „Światem”, „Magazynem
Rodzinnym” oraz czasopismami zagranicznymi. Tworzyła plakaty filmowe i reklamy.
Sonia Jaszczyńska
Maja Berezowska Maja Berezowska (właść. Maria Berezowska) – ur. 13 kwietnia 1892/93
r. w Baranowiczach, zm. 31 maja 1978 r. w Warszawie. Malarka, graficz-
ka, ilustratorka, autorka karykatur i rysunków erotycznych. Uczyła się
w prywatnej szkole plastycznej w Petersburgu, następnie w Szkole Sztuk
Pięknych dla Kobiet Marii Niedzielskiej w Krakowie oraz w Monachium.
Jej pierwsze ilustracje prasowe ukazały się w lwowskim „Szczutku”. W 1929 r. zilustrowała pierwsze polskie wydanie Dekameronu Boccaccia. Trzy lata
później wyjechała do Paryża, gdzie rysowała dla największych pism, takich jak „Le Figaro”, „La Rire” czy „La Vie Parisienne”. Dla magazynu
„Ici Paris” wykonała serię karykatur pt. Miłostki słodkiego Adolfa, ilustrujących artykuł o Hitlerze. Ambasada niemiecka wytoczyła autorce
proces o obrazę głowy państwa. W 1942 r., po powrocie do Warszawy, została aresztowana przez gestapo i umieszczona w więzieniu na Pawiaku.
Następnie przetransportowano ją do obozu Ravensbrück. Portretowała tam swoje współwięźniarki. Obóz wyzwolono w 1945 r., zaś rok później
Berezowska wróciła do Polski. Przed wojną współpracowała z „Cyrulikiem
Warszawskim” i „Szpilkami”. Po wojnie zaś m.in. z „Przekrojem”. Ilustrowała też książki. Przez pewien okres w pruderyjnym prl-u była
uważana za zbyt gorszącą. Największą popularność przyniosły jej ilustracje do literatury staropolskiej i rysunki erotyczne. Małgorzata Czyńska
opisuje, że Berezowska pokazywała seks bez tabu, ale też bez wulgarności.
Wykorzystywała przy tym rozmaite kostiumy historyczne, jednak zawsze w centrum umieszczała kobietę i jej przyjemność.
Karolina Ciepielewska
Janina Ipohorska Janina Ipohorska (właść. Janina Nosarzewska) – ur. 15 sierpnia 1914 r. we Lwowie, zm. 20 września 1981 r. w Rabce. Studiowała romanistykę na
Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie i malarstwo na warszawskiej
Akademii Sztuk Pięknych. Była współzałożycielką „Przekroju” i zastępczynią redaktora naczelnego. Recenzowała, redagowała, skracała, tłumaczyła
i adiustowała teksty. Zanim zaprosiła do redakcji Barbarę Hoff, sama
tworzyła rubrykę modową. Była autorką okładek, dowcipnych ilustracji,
rysunków satyrycznych oraz obrazów, które również tworzyły materiał ilustracyjny „Przekroju”. Od 1947 r. prowadziła rubrykę Demokratyczny
savoir-vivre, w której odpowiadała na pytania czytelników, kształtując
jednocześnie nowe zasady kindersztuby i współżycia społecznego. W 1956 r. jej teksty opublikowane wcześniej w rubryce, zostały wydane w postaci
poradnika pt. Grzeczność na co dzień. Ipohorska była autorką scenografii
i kostiumów do przedstawień w Teatrze Miniatur, Teatrze Starym, Syreny,
Śląskim, Dramatycznym, Młodego Widza i innych. Studiowała również
(a później prowadziła wykłady) na Wydziale Scenografii krakowskiej asp. W latach 1946-47 współtworzyła też pierwszy powojenny kabaret „Siedem
Kotów”. Często publikowała pod pseudonimami (Jan Kamyczek, Alojzy
Kaczanowski, Bracia Rojek, Krecia Pataczkówna, Paulinka). Napisała scenariusz pierwszego polskiego serialu kryminalnego Kapitan Sowa na tropie.
Była również autorką pierwszego sloganu reklamowego browaru Okocim. Zarówno przy projektowaniu scenografii teatralnych, jak i w redakcji
„Przekroju”, współpracowała blisko z Marianem Eilem.
Julia Fukiet
Zofia Stryjeńska Zofia Stryjeńska – ur. 13 maja 1891 r. w Krakowie, zm. 28 lutego 1976 r.
w Genewie, w Szwajcarii. Uczyła się w szkole malarstwa dla kobiet, później zaś, podając się za mężczyznę, kontynuowała naukę na Akademii
Sztuk Pięknych w Monachium. W 1916 r. wyszła za mąż za architekta Karola Stryjeńskiego. Ich małżeństwo było burzliwe i zakończyło się
rozwodem. W latach 1921-27 mieszkała w Zakopanem. Od 1922 r. była
członkinią ugrupowania „Rytm”. Do jej najbardziej znanych dzieł należą
litografie barwne z cyklu Bożki słowiańskie oraz projekty panneaux przed-
stawiających rok obrzędowy, przeznaczonych do pawilonu polskiego na
Międzynarodową Wystawę Sztuki Dekoracyjnej w 1925 r. Sceny inspirowane folklorem i ludowymi wierzeniami ukazywała w atmosferze radosnego święta, wykorzystując w tym celu żywe kolory. Stryjeńska uprawiała
malarstwo dekoracyjne, projektowała też tkaniny, zabawki i plakaty. Po wojnie wraz z dziećmi wyjechała do Szwajcarii.
Izabela Lewkowicz
Teresa Żarnowerówna Teresa Żarnower (Żarnowerówna) – ur. 16 grudnia 1897 r. w Warszawie, zm. 30 kwietnia 1949 r. w Nowym Jorku. Pochodziła z zasymilowanej
rodziny żydowskiej. W latach 1915-20 studiowała rzeźbę w warszawskiej
Szkole Sztuk Pięknych pod kierunkiem Edwarda Wittiga. Jej praca dyplomowa została wyróżniona nagrodą Ministerstwa Sztuki i Kultury.
Zainspirowana marksizmem, pragnęła tworzyć dzieła użyteczne spo-
łecznie. Swoje polityczne zaangażowanie łączyła ze sztuką awangardo-
wą. Twórczość Żarnowerówny pozostawała pod wpływem konstruktywizmu oraz grupy De Stijl. Wraz z Mieczysławem Szczuką zaprojektowała
funkcjonalne jednostki mieszkaniowe, w których kompozycja wynikała
z abstrakcji geometrycznej. Żarnowerówna była współzałożycielką awan-
gardowej Grupy Kubistów, Konstruktywistów i Suprematystów „Blok” oraz redaktorką pisma o tej samej nazwie. Gdy Szczuka zginął podczas
wyprawy w górach, Żarnowerówna kontynuowała wydawanie założonego
przez niego pisma „Dźwignia”. Uciekając przed faszyzmem, wyemigrowała najpierw do Paryża i Lizbony, by wreszcie, po II wojnie światowej, osiąść w Nowym Jorku. Była wszechstronną artystką – zajmowała się
rzeźbą, malarstwem i typografią. Projektowała okładki, plakaty polityczne i tworzyła fotomontaże.
Helena Nowicka
Erna Rosenstein Erna Rosenstein – ur. 17 maja 1913 r. we Lwowie, zm. 10 listopada
2004 r. w Warszawie. Studiowała na Frauen Akademie w Wiedniu i asp w Krakowie. Związała się z Grupą Krakowską. Na początku ii wojny
światowej uciekła z rodzicami do Lwowa. Została przesiedlona do getta,
z którego udało jej się uciec w 1942 r. Podczas podróży do Warszawy zo-
stali zamordowani jej rodzice. Po wojnie przystąpiła do Grupy Młodych
Plastyków. Brała udział w historycznej wystawie Dziewięciu w 1955 r. Przez lata pozostawała niedoceniana przez krytykę i historyków sztuki.
Jej twórczość malarską często określano mianem surrealistycznej. Artystka
często wykorzystywała nietrwałe materiały takie jak wata, piasek lub po-
tłuczone szkło, ponieważ uważała, że zmiana zachodząca w dziele stanowi ciąg dalszy aktu twórczego. Była również autorką poezji.
Katarzyna Dudziec
Maria Jarema Maria Jarema – ur. 24 listopada 1908 r. w Starym Samborze, zm. 1 listopada
1958 r. w Krakowie. Przez przyjaciół nazywana Jaremianką. W 1930 r. rozpoczęła studia na Wydziale Rzeźby krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, pod kierunkiem Xawerego Dunikowskiego. Należała do lewicowej Grupy
Krakowskiej, w ramach której m.in. realizowała przedstawienia teatralne
dla robotników i zaprojektowała pomnik zabitych podczas strajku pracowników fabryki. Była związana z Teatrem Cricot, założonym przez jej
brata Józefa, w którym działała jako aktorka, autorka scenografii i ko-
stiumów. Jako malarka zadebiutowała w 1936 r. Po wojnie zaś związała się
z Grupą Młodych Plastyków. W 1947 r. odwiedziła Paryż i Rzym. W 1957 r.
współtworzyła reaktywowaną Grupę Krakowską (nazywaną „drugą”, dla
odróżnienia od tej przedwojennej). Wzięła udział we wszystkich trzech
Wystawach Sztuki Nowoczesnej w 1948-49, 1957 i 1959 r. Uczestniczyła
w 29. Biennale w Wenecji i otrzymała nagrodę im. Francesco Nullo.
Współpracowała z Tadeuszem Kantorem i jego Teatrem Cricot 2. Była bezkompromisowa – malowała ignorując założenia socjalizmu realistycznego.
W pełni oddana założeniom awangardowej sztuki, odmówiła przyjęcia stanowiska na Akademii, którą uważała za przeżytek. W 1949 r. wykształciła
własną technikę, łączącą monotypię i temperę. Malowała na podłodze, budując na płótnach organiczne i abstrakcyjne wzory. Jej najsłynniejsze cykle:
Rytmy, Wyrazy, Obroty i Penetracje, pochodzą z lat 50. Niektórzy we wzorach
dostrzegają autoanalizę chorującego ciała artystki. Maria Jarema zmarła
przedwcześnie na raka krwi. Była żoną Kornela Filipowicza, związanego później z Wisławą Szymborską.
Ola Szczepaniak
Hanna Rudzka-Cybis Hanna Rudzka-Cybis – ur. 25 lipca 1897 r. w Mławie, zm. 3 lutego 1988 r. w Krakowie. Naukę rozpoczęła w 1918 r. w warszawskiej Szkole Sztuk
Pięknych u Miłosza Kotarbińskiego. Później, dzięki stypendium ufundowanemu przez rodzinę, mogła w 1921 r. rozpocząć studia na Akademii
Sztuk Pięknych w Krakowie. Po 1923 r. dołączyła do pracowni Józefa
Pankiewicza. Należała do Komitetu Paryskiego, czyli grupy studentów, którzy gromadzili fundusze w celu kontynuacji nauki w Paryżu. Rok
później wzięła ślub z kolegą z roku, malarzem Janem Cybisem. W Paryżu
kopiowała dzieła mistrzów z największych galerii oraz malowała w plenerze. Jej sztuka wpisywała się w tradycję postimpresjonizmu. Najważniejszą
rolę odgrywał w niej kolor oraz relacje barw w przestrzeni obrazu. W doborze kolorów nie chodziło o naśladowanie natury, lecz o „rozstrzygnięcie
malarskie”, polegające na budowaniu zestawień kolorystycznych o pożądanym charakterze. W czasie okupacji Rudzka-Cybis była zaangażowana
w konspirację i organizację Samopomocy Koleżeńskiej w krakowskim
Domu Plastyków. Podczas wojny rozstała się z mężem. W 1945 r. zo-
stała pierwszą kobietą, która otrzymała profesurę na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, zaś w 1960 r. mianowano ją dziekanem Wydziału
Malarstwa. Jej metoda malarska ani tematyka obrazów nie zmieniła się
mimo doświadczeń wojennych. Była uznaną malarką, czołową przedstawicielką środowiska kapistów, jednak jej twórczość była kontestowana
przez twórców młodego pokolenia, m.in. przez Andrzeja Wróblewskiego, którzy uważali koloryzm za anachroniczny i akademicki. Rudzka-Cybis zmarła przeżywszy 91 lat.
Anna Naumova
ewa Łuniiz Rogosa
Maria Ewa Łunkiewicz-Rogoyska Maria Ewa Łunkiewicz-Rogoyska – ur. w 5 kwietnia w 1895 r. w Kudryńcach
nad Zbruczem, zm. 4 września 1967 r. w Warszawie. W młodości prawdopodobnie uczęszczała na kursy rysunku dla kobiet. Po ślubie z Jerzym
Antonim Łunkiewiczem, majorem w Armii Hallera, wyjechała do Paryża
i rozpoczęła studia na École Nationale Supérieure des Arts Decoratifs. Jej obrazy charakteryzowały się zgeometryzowaną, uproszczoną formą, zaś jej
twórczość kojarzono z puryzmem (od czego ona sama się dystansowała).
Później wielokrotnie wracała do Francji, gdzie obracała się w gronie awangardowych artystów. Tam też poznała Henryka Stażewskiego, z którym
połączyła ją przyjaźń na całe życie. W latach 30. zaczęła przedstawiać na swoich obrazach tematy sportowe – piłkarzy i pływaków. Jej malarstwo
wciąż charakteryzowało się syntetyczną formą, ale zyskało nową kolory-
stykę i dynamizm. Obrazy podpisywała „M. Ewa Łunkiewicz”, a ją samą nazywano Mewą. Podczas ii wojny światowej i zaraz po jej zakończeniu
portretowała ruiny zniszczonej Warszawy. Po raz drugi wyszła za mąż za inżyniera – Jana Zbigniewa Rogoyskiego. Po wojnie zamieszkała wspólnie
z Rogoyskim i Stażewskim. W ich domu funkcjonował salon artystyczny,
w którym pojawiali się nie tylko malarze, ale też literaci (tacy jak Miron
Białoszewski). Od 1957 r. Łunkiewicz-Rogoyska malowała wyłącznie abstrakcje. Związana była z Grupą 55 i Galerią Krzywe Koło. Jej ostatnia
wystawa odbyła się w krakowskiej Galerii Krzysztofory.
Anna Kurdziel
Jadwiga Maziarska Jadwiga Maziarska – ur. 20 lipca 1913 r. w Sosnowcu, zm. w 24 sierpnia
2003 r. w Modlniczce pod Krakowem. Rozpoczęła studia prawnicze na
Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Zrezygnowała z nich jednak, przeniosła się do Krakowa i zapisała do Prywatnej Szkoły Malarskiej
Alfreda Terleckiego, a następnie w 1934 r. na Akademię Sztuk Pięknych. Chodziła na robotnicze wiece i została członkinią Komunistycznej Partii
Polski. Była związana z Teatrem Cricot. W czasie ii wojny światowej działała w podziemiu jako łączniczka. Wyrabiała też fałszywe dokumenty. Po
wojnie związała się z Grupą Młodych Plastyków i w 1948 r. wzięła udział
w i Wystawie Sztuki Nowoczesnej. W okresie stalinizmu nie wystawiała.
Po zmianie państwowej polityki kulturalnej, w 1955 r., zaprezentowała
prace dojrzałe, które były zarazem pierwszymi dziełami polskiego struk-
turalizmu. Kolejna indywidualna wystawa artystki odbyła się w warszawskiej Kordegardzie w 1957 r. Maziarska dołączyła też do reaktywowanej
Grupy Krakowskiej podczas ii Wystawy Sztuki Nowoczesnej. Niestety, jej prace z okresu odwilży nie spotkały się ze zrozumieniem ówczesnej
krytyki. W latach 50. do tworzenia obrazu malarskiego zaczęła wykorzystywać fotografię. Zdjęcia stawały się szkicami, dzielonymi na kratki
i przenoszonymi na płótno. W miejscu znaku fotograficznego, Maziarska
tworzyła trójwymiarowy relief, wykorzystując materiały takie jak farba,
stearyna czy żwir. Jej twórczość była prekursorska na wielu polach: podejścia do tkaniny, malarstwa materii, wykorzystania fotografii, estetyki
abjectu i intermedialności.
Agnieszka Strzeżek
Zofia Stankiewicz Zofia Stankiewicz (Stankiewiczówna) – ur. 14 września 1862 r. w Ryżowie na
Ukrainie, zm. 4 października 1955 r. w Warszawie. Polska malarka, graficzka,
działaczka społeczna, feministka. Ukończyła studia chemiczne w Charkowie,
następnie zaś rozpoczęła naukę w Szkole Rysunkowej Władysława Gersona
w Warszawie. W 1880 r. wyjechała do Paryża, by kontynuować edukację artystyczną w Académie Julian. Po powrocie do Warszawy studiowała w pra-
cowniach Konrada Krzyżanowskiego i Kazimierza Stabrowskiego. W okre-
sie 1889-1902 tworzyła obrazy olejne, rzadziej pastele i akwarele. W związku z licznymi wyjazdami do Zakopanego, w jej malarstwie pojawiły się górskie
krajobrazy. Pracowała jako ilustratorka w poczytnych czasopismach, takich jak „Kłosy” czy „Tygodnik Ilustrowany”. W 1904 r. zrezygnowała z malarstwa
na rzecz technik graficznych. Osiągnęła warsztatowe mistrzostwo w akwa-
forcie i akwatincie. Uprawiała też linoryt, litografię i kwasoryt. Największy wpływ na ukształtowanie się jej stylu artystycznego mieli Ignacy Łopieński
i James Whistler. W swoich grafikach Stankiewiczówna chętnie portretowała widoki Warszawy oraz nastrojowe pejzaże. W 1912 r. założyła wraz
z Franciszkiem Siedleckim i Ignacym Łopieńskim Towarzystwo Przyjaciół
Sztuk Graficznych. Stankiewiczówna była członkinią pps-u. Brała udział w wystawie dla osób bezdomnych w Salonie Krywulta w 1905 r. Za swoje
zaangażowanie polityczne była więziona na Pawiaku. Po wyjściu na wolność
włączyła się w ruch na rzecz emancypacji kobiet. Była współzałożycielką
powstałego w 1907 r. Polskiego Stowarzyszenia Równouprawnienia Kobiet, należała też do Międzynarodowej Federacji Kobiet Pracujących Zawodowo.
Za swoje prace graficzne była wielokrotnie nagradzana. W 1939 r. większość jej dorobku twórczego uległa zniszczeniu. Po wojnie artystka próbowała odtworzyć swoje prace ze zrekonstruowanych płyt.
Karolina Koryl
Olga Boznańska Olga Boznańska – ur. 15 kwietnia 1865 r. w Krakowie, zm. 26 października
1940 r. w Paryżu. Należała do pierwszego pokolenia kobiet, które zawodowo zajmowały się sztuką. Rodzice wspierali jej artystyczne zaintereso-
wania, opłacając prywatne lekcje u malarzy Kazimierza Pochwalskiego i Franciszka Siedleckiego. Boznańska uczęszczała na Wyższe Kursy dla
Kobiet im. Adriana Baranieckiego w Krakowie, odbyła też zagraniczne
studia na monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych. Od 1898 r. mieszkała i pracowała w Paryżu. Osiągnęła sukces artystyczny i komercyjny, była
wielokrotnie nagradzana, wystawiała zarówno w kraju, jak i za granicą.
Jej malarstwo dotyczy kameralnych tematów – są to autoportrety i portrety wykonywane w intymnej atmosferze pracowni, przedstawienia tejże
pracowni oraz pejzaże, będące widokami z okna atelier. Boznańska malowała olejem na niezagruntowanej tekturze, uzyskując efekt matowej
i niewykończonej powierzchni. Była cenioną portrecistką – potrafiła oddać psychologiczny rys postaci, jednocześnie odcieleśniając ją i scalając
portretowanego z przestrzenią obrazu. W jej obrazach wielu dopatruje się sensów skłaniających do psychoanalitycznej interpretacji. Maria
Poprzęcka opisuje, że w pokoleniu Boznańskiej wiele artystek musiało
wybierać między twórczością a życiem rodzinnym. Boznańska „poświęciła
życie dla sztuki”, ale jej decyzja nie była ofiarą, a autonomicznym wyborem kobiety wyrazistej i samodzielnej.
Maja Żurawiecka
Anna Bilińska-Bohdanowicz Anna Bilińska-Bohdanowicz – ur. 8 grudnia 1857 r. w Złotopolu na
Ukrainie, zm. 18 kwietnia w 1893 r. w Warszawie. Przez dwa lata studio-
wała w konserwatorium muzycznym w Warszawie, następnie zaś uczęszczała na kursy dla kobiet przy Szkole Rysunkowej Wojciecha Gersona.
Wraz z przyjaciółką, Klementyną Krassowską, odwiedziła Monachium,
Salzburg, Wiedeń i północne Włochy. Dzięki pomocy finansowej zamożnych koleżanek mogła odbyć studia na Académie Julian w Paryżu.
Przez cały okres studiów pozostawała w trudnej sytuacji materialnej.
W 1884 r. zmarła Krassowska, zaś rok później narzeczony BilińskiejBohdanowiczowej – Wojciech Grabowski. W 1892 r. malarka wzięła ślub
z lekarzem, Antonim Bohdanowiczem. Planowała otworzyć w Warszawie
szkołę artystyczną dla kobiet. Niestety, zmarła na chorobę serca w wieku
zaledwie 36 lat. Jak pisze Maria Poprzęcka, melodramatyczna biografia
Bilińskiej-Bohdanowiczowej pozostawała w sprzeczności z charakterem
artystki. Była ona bowiem bardzo samoświadomą i zdeterminowaną oso-
bą. Jej ambicją było malować wielkie akademickie obrazy historyczne
– takie jak tworzył Matejko. W zbiorach muzealnych znajduje się wiele
portretów jej autorstwa (zresztą właśnie za Autoportret z 1887 r. zdobyła
srebrny medal na Salonie paryskim). Malowała też sceny rodzajowe (m.in.
podczas plenerów w Bretanii) oraz pejzaże, które w ujęciu zbliżały się do
impresjonizmu. Zyskała uznanie zagranicznej krytyki – jej obrazy były
kupowane przez renomowane galerie i nagradzane na międzynarodowych wystawach. Bilińska-Bohdanowiczowa została też zaproszona (jako
jedyna kobieta) do galerii autoportretów polskich malarzy, należącej do
kolekcjonera Ignacego Korwin Milewskiego.
Marta Stawska
Maria Stangret-Kantor Maria Stangret-Kantor – u. 29 lipca 1929 r. w Strzelcach Wielkich, zm.
15 maja 2020 r. w Warszawie. Studiowała malarstwo na Akademii Sztuk
Pięknych w Krakowie. Od 1956 r. należała do drugiej Grupy Krakowskiej.
W 1957 r. wystąpiła po raz pierwszy w Teatrze Cricot 2, grając rolę Woltyżerki w przestawieniu Cyrk. Później występowała we wszystkich
sztukach wystawianych w teatrze m.in. w spektaklu Umarła klasa (1975),
Wielopole, Wielopole (1980) i Niech sczezną artyści (1985). Brała również
udział w licznych, organizowanych przez Tadeusza Kantora, happenin-
gach, takich jak Cricotage (1965), List (1967), Panoramiczny happening morski (1968) i Lekcja anatomii według Rembrandta (1968, 1969, 1971). Była
związana z krakowską Galerią Krzysztofory, w której siedzibę miał Teatr
Cricot 2. Początkowo twórczość malarska Stangret-Kantor nawiązywała
do stylistyki informel, później zyskała jednak bardziej abstrakcyjny kie-
runek. Jej obrazy przypominały „wewnętrzne pejzaże”. Były spontaniczne
i dynamiczne zarazem. W połowie lat 60. malarka stworzyła Pejzaże kontynentalne – obrazy, w których przekreślała dotychczasowe informelowe
krajobrazy za pomocą pasów szarej i białej farby. Jej późniejsze prace były minimalistyczne i pojawiły się w nich elementy asamblażu. W latach
90. tworzyła dzieła z cyklu Hommages. W 1961 r. we Francji wzięła ślub
z Tadeuszem Kantorem. Od 1962 r. zaczęła pisać „powieść bez końca”,
którą wydano w 2002 r. pod tytułem Pamiętnik Dziadka. Był to rodzaj
kolażu z tekstów o odmiennej stylistyce, pozbawiony czytelnej kompozycji
i konstrukcji. Stangret-Kantor była również autorką tomu wspomnień
Malując progi.
Marta Lachowska
Maria Anto Maria Anto (właść. Maria Antoszkiewicz-Czarnecka) – ur. 15 grudnia
1936 r. w Warszawie, zm. 10 kwietnia 2007 r. tamże. W 1960 r. ukończyła Wydział Malarstwa na warszawskiej asp. Studiowała w pracowniach
malarskich prof. Płużańskiego i Byliny oraz w pracowni prof. Millera na
Wydziale Technik Ściennych. Debiutowała indywidualną wystawą w 1961 r. w sali Stowarzyszenia pax w Łodzi. Kolejny pokaz jej prac odbył się
rok później w Galerii Sztuki mdm w Warszawie. W 1963 r. reprezento-
wała Polskę podczas 7. Biennale de São Paulo. W 1966 r. odbyła się jej
indywidualna wystawa w Zachęcie. Anto malowała obrazy figuratywne,
których konwencja nawiązywała do malarstwa naiwnego. Wypracowała
autorski styl malarski, który był zarazem surrealistyczny i poetycki.
Łączono ją z nurtem realizmu magicznego, a także porównywano do
Celnika Rousseau i Chagalla. Anto malowała martwe natury, portrety na
tle pejzaży i fantastyczne zwierzęta. W latach 60. zaczęła przedstawiać
rozpoznawalne obiekty przemysłowe. Na jej obrazach często pojawiały się też charakterystyczne warszawskie budynki. Malarstwo to dalekie było
jednak od realizmu. Obrazy nadal oddawały atmosferę oraz imaginarium
marzenia sennego. Anto brała udział w białowieskich plenerach malarskich. Uważała, że to właśnie w puszczy powstały jej najlepsze obrazy.
W czasie stanu wojennego była zaangażowana w działalność kultury niezależnej. Anto wielokrotnie wystawiała swoje prace za granicą (w Caracas,
Sztokholmie, Mediolanie).
Marta Łyżwińska
Zofia Rydet Zofia Rydet – ur. 5 maja 1911 r. w Stanisławowie, zm. 24 sierpnia 1997 r. w Gliwicach. Najsłynniejsza polska fotografka. W wieku 43 lat wstąpiła
do Gliwickiego Towarzystwa Fotograficznego. Pierwszy ważny cykl au-
torki to Mały człowiek, przedstawiający fotografie dzieci. Od 1961 należa-
ła do Związku Polskich Artystów Fotografików, zaś rok później została nauczycielką fotografii na Politechnice Śląskiej. Jej najobszerniejszym
i najbardziej znanym cyklem fotograficznym jest Zapis socjologiczny, któ-
ry autorka zaczęła realizować w 1978 r., gdy miała już 67 lat. Każde ze
zdjęć przedstawia mieszkańców polskich wsi i miast na tle jednej ze ścian
ich chaty lub mieszkania. Zapis socjologiczny obejmuje ponad 7 tysięcy negatywów. Prace Zofii Rydet były prezentowane na wielu konkursach i wystawach na całym świecie.
Kamila Staniszewska
Fortunata Obrąpalska Fortunata Obrąpalska – ur. 1909 r. w Włodzimierzu Wołyńskim na
Ukrainie, zm. 10 czerwca 2004 r. w Poznaniu. Zdawała do Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie, jednak w końcu zdecydowała się na podjęcie
studiów z zakresu chemii na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Jej mąż – Zygmunt Obrąpalski zawodowo zajmował się fotografią. Jej
pierwsza wystawa odbyła się w czasie okupacji, w 1941 r., w prywatnym
mieszkaniu Obrąpalskich. Artystka funkcjonowała w środowisku Jana
Bułhaka i fotografowała zgodnie z założeniami popularnego w dwudziestoleciu międzywojennym piktorializmu. Od 1947 r. była członkinią
Polskiego Związku Artystów Fotografików, chociaż na początku, jako
jedna z niewielu kobiet-fotografek, spotkała się z nieufnością kolegów
po fachu. Po wojnie działała w Poznaniu w redakcji „Świata fotografii”.
W czasopiśmie opublikowała ważny tekst o efektach surrealistycznych w fotografii. Dotyczył on jej najsłynniejszego i wielokrotnie nagradzanego
cyklu fotograficznego pt. Dyfuzja w cieczy z 1948 r. Zdjęcia przedstawiały
rozpuszczający się w wodzie atrament, który tworzył organiczne i surrealistyczne formy. Ważniejsze niż temat fotograficznego obrazu były dla
Obrąpalskiej poszukiwania formalne o eksperymentalnym charakterze.
Ten etap skończył się jednak wraz z nastaniem realizmu socjalistycznego. Fotografie autorki z tego okresu zachowały indywidualny wyraz dzięki
wykorzystaniu przez nią techniki solaryzacji oraz nietypowej kompozycji.
Jej późniejsze zdjęcia są łączone z nurtem fotografii subiektywnej.
Kenaya Huanca-Villan
Aneta Grzeszykowska Aneta Grzeszykowska – ur. w 1974 r. w Warszawie. Polska fotografka i artystka multimedialna. Ukończyła Wydział Grafiki na warszawskiej asp.
Od 1999 r. tworzy wspólnie z Janem Smagą. Oboje związani są z warszawską Galerią Raster. Od 2005 r. artystka wystawia indywidualnie. W latach
2001-2003 Grzeszykowska i Smaga stworzyli cykl Plany, przedstawiający sfotografowane „od góry” warszawskie mieszkania wraz z lokatora-
mi. Fotomontaż oraz manipulacja fotografią są głównymi narzędziami,
którymi posługuje się Grzeszykowska. W 2005 r. zaprezentowała projekt
Album, składający się z archiwum prywatnych zdjęć rodzinnych, z których
artystka usunęła swoją podobiznę. Rok później stworzyła cykl Portrety, ukazujący przedstawienia wygenerowanych komputerowo postaci, które
do złudzenia przypominają prawdziwych ludzi. Wykonała również cykl
fotografii, na których wciela się w mistrzynię stylizowanych portretów
fotograficznych – Cindy Sherman. W projekcie Mama z 2018 r. sfotografowała swoją córkę Franciszkę podczas zabawy lalką – hiperrealistyczną
repliką ciała matki. Ostatni cykl fotograficzny Grzeszykowskiej z 2020 r.
nosi tytuł Face Book. Składa się z autoportretów, na których artystka pod-
dała swoją twarz deformacji za pomocą taśmy klejącej. Stylistyka portre-
tów nawiązuje do xix-wiecznej fotografii medycznej. W swojej twórczości
Grzeszykowska opowiada m.in. o zanikaniu i wymazywaniu ciała, nieobecności oraz anihilacji własnej tożsamości.
Ola Pawłowska
keilowa
julia
Julia Keilowa Julia Keilowa – ur. w 1902 r. w Stryju, zm. w 1943 r. w Warszawie. Uczyła
się w gimnazjum w Wiedniu i we Lwowie. W 1920 r. podjęła studia z filozofii na Uniwersytecie Lwowskim, a następie przeniosła się do Państwowej
Szkoły Przemysłowej, gdzie studiowała rzeźbę. W 1925 r. rozpoczęła naukę w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych. Była związana z Instytutem
Propagandy Sztuki. W latach 1932-39 uczestniczyła w organizowanych przez Instytut wystawach, prezentując na nich figuratywne rzeźby. Oprócz
rzeźb, Keilowa tworzyła metalowe naczynia. Wykonywała je zarówno rzemieślniczo, w pojedynczych egzemplarzach, jak i w formie wzorów
przeznaczonych do produkcji przemysłowej. Zaprojektowała ok. 400 wzorów dla wytwórców naczyń platerowych, takich jak Fraget czy Norblin.
Projektując formy użytkowe odeszła od popularnych wówczas, rodzimych
inspiracji, na rzecz wzorców awangardowych. Jej twórczość określana jest
przez historyków sztuki mianem dekoracyjnego modernizmu. Keilowa
konsekwentnie stosowała proste, geometryczne formy, co w efekcie prowadziło do dekoracyjnej stylizacji. Zestawiała ze sobą wypukłe i wklęsłe
formy, a także różne materiały i faktury. Była autorką takich projektów
jak cukiernica „Królewskie jabłko” z 1933 r. i komplet śniadaniowy składający się z dzbanka, mlecznika i cukiernicy dla polskiego transatlantyku
ms Piłsudski z 1935 r. Keilowa zginęła w okupowanej Warszawie w 1943 r. Dokładne okoliczności i data jej śmierci pozostają nieznane.
Paulina Wojdyna
Elżbieta Magner Elżbieta Magner – ur. 22 kwietnia 1940 r. Rozpoczęła studia z dziedziny architektury, później jednak zdecydowała się studiować na Wydziale
Grafiki warszawskiej ASP. Jej nauczycielami byli Tchórzewski, Szancer,
Stanny, Mroszczak i Tomaszewski. Studia ukończyła w 1967 r. pod kierunkiem Juliana Pałki. Jako ilustratorka współpracowała z wydawnictwem
Nasza Księgarnia. Przez lata wykonywała znaki graficzne, materiały reklamowe i projekty wystaw handlowych dla Agpolu – agencji reklamy i wydawnictw handlu zagranicznego. W 1972 r. zaprojektowała słynne
logo Pewexu – nowej sieci sklepów, w których można było kupować ekskluzywne produkty za bony dolarowe. Znak reprodukowany był ogromną ilość razy – w 1989 r. liczba sklepów Pewex w Polsce sięgała 840. Magner
kierowała też sekcją plastyczną w spółdzielni mieszkaniowej „Oświata”, która budowała osiedle Za Żelazną Bramą. Projektowała dla nich foldery
oraz przygotowywała dekoracje na wydarzenia. Zajmowała się oprawą
graficzną czasopism specjalistycznych, które były wydawane przez Piwryl,
czyli Państwowe Wydawnictwa Rolnicze i Leśne. Pracowała też jako gra-
fik redakcyjny w prowadzonych przez Jagodę Komorowską magazynach
„Moda” i „Moda Top”. Zajmuje się również malarstwem. Była żoną zmarłego w 2011 r. malarza, profesora asp – Zygmunta Magnera.
Ania Wieluńska
Teresa Kruszewska Teresa Kruszewska – ur. 10 kwietnia 1927 r. w Warszawie, zm. 6 czerwca 2014 r. tamże. Architektka wnętrz i projektantka mebli. Ukończyła
Szkołę im. Cecylii Plater-Zyberkówny. W czasie powstania warszawskiego działała jako sanitariuszka w szeregach ak. W latach 1946-53 studio-
wała na Wydziale Architektury Wnętrz warszawskiej Akademii Sztuk
Plastycznych u prof. Jana Kurzątkowskiego. Rozpoczęła współpracę ze
Spółdzielnią Artystów „Ład”. W 1956 r., na jubileuszowej wystawie „Ładu” w Zachęcie, zaprezentowała komplet mebli, w którego skład wchodziło
słynne krzesło „Muszelka”. Jego siedzisko zostało uformowane na kopycie
z jednego płata sklejki. W 1959 r. zaprojektowała jedno z wnętrz na war-
szawskim Osiedlu Młodych, do którego wstawiła m.in. prosty stołeczek
„Tonkin”. W 1963 r. otrzymała stypendium na pobyt w Finlandii, podczas
którego odbyła praktyki w pracowni Alvara Aalto. Do najbardziej znanych projektów Kruszewskiej należą m.in. fotel ogrodowy „Tubus” (1965) i zestaw mebli wypoczynkowych „Tulipan” (1973), w tym fotel o tej samej
nazwie. Istotną częścią jej twórczości były projekty mebli i zabawek dla
dzieci. W swojej praktyce projektowej godziła estetykę z funkcjonalnością
i ergonomią. Wykorzystywała też naturalne materiały. Kruszewska była wykładowcą akademickim i profesorem asp w Warszawie.
Marta Basak
Maria Chomentowska Maria Chomentowska – ur. 14 czerwca 1924 r. w Warszawie, zm. 7 marca
2013 r. w Lublinie. Ukończyła Żeńską Szkołę Architektury im. Stanisława
Noakowskiego, w której w czasie okupacji pobierała nauki od profesorów
Politechniki Warszawskiej. W 1945 r. zaczęła pracę w Biurze Odbudowy Stolicy na stanowisku technika architekta. Studiowała na warszawskiej
ASP. Najpierw malarstwo, później zaś na architekturę wnętrz pod kierun-
kiem prof. Jana Kurzątkowskiego. Jeszcze podczas studiów, w 1951 r., zosta-
ła zatrudniona w Instytucie Wzornictwa Przemysłowego. Wykonała wy-
strój wnętrz sali konferencyjnej w siedzibie Związku Literatów Polskich.
Była jednym z twórców stylu mebli iwp, nazywanego też polskim funkcjonalizmem. W iwp stworzyła ok. 200 projektów, w tym najsłynniejsze
drewniane krzesła: „Płucka” (1956) i „Pająk” (1957). Jej autorstwa był rów-
nież zestaw mebli „rosnących” dla dzieci, ławki, które stanowiły wyposa-
żenie szkół tysiąclatek, a także szereg mebli mieszkaniowych. W 1977 r. przeniosła się do Lublina. Rozpoczęła 40-letnią współpracę z Katolickim
Uniwersytetem Lubelskim. Odpowiadała za aranżację wszystkich ogólnodostępnych przestrzeni uczelni. Zaprojektowała hol, aulę, szatnię, gabloty,
siedziska, ławy, posadzki, stoły w stołówce, a nawet obudowy kaloryfe-
rów. Wszystko z litego drewna, proste, masywne i geometryczne. Za część
swoich prac dla uniwersytetu nie brała honorariów, uważając je za dar dla uczelni.
Agata Wawer
Grabowska
Jadwiga
Jadwiga Grabowska Jadwiga Grabowska – ur. 1898 r. w Warszawie, zm. 28 grudnia 1988 r.
tamże. Nazywana też Grabolką i polską Coco Chanel. Pochodziła z za-
możnej rodziny żydowskiej. Ukończyła studia dziennikarskie oraz kursy
projektowania w Paryżu. W 1945 r. otworzyła butik z sukniami „Feniks”, który mieścił się w Warszawie na rogu ul. Koszykowej i Marszałkowskiej.
Sprzedawała tam również skórzane pochewki na papierosy z napisem
„warsaw lives again”. Dwa lata później sklep zostaje zlikwidowany.
Grabowska zostaje kierowniczką artystyczną Mody Damskiej – poprzedniczki Cepelii. W 1958 r. obejmuje stanowisko dyrektor artystycznej
państwowego przedsiębiorstwa Moda Polska. Co sezon jeździ do Paryża i wspólnie z zespołem projektantów przygotowuje kolekcje wiodące, które
mają stanowić wzór dla zakładów przemysłowych. Pokazy strojów odbywają się w prestiżowych lokalizacjach, takich jak Pałac Kultury i Nauki
lub Pałac Prymasowski. Chociaż Grabowska ubierała się konserwatywnie,
promowała modę awangardową. Modą Polską kierowała do 1966 r.
Zaprojektowała:
Ania Olczak
Alicja Gutowska-Wyszogrodzka Alicja Gutkowska-Wyszogrodzka – ur. 31 października w 1928 r. w Końskich. Studiowała w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych na Wydziale
Włókienniczym. Już podczas studiów została zatrudniona w Instytucie
Wzornictwa Przemysłowego. W 1953 r. zaczęła pracować w nowo otwartym
Zakładzie Tkanin. Projektowała wzory na tkaniny dekoracyjne. Większość
z nich należała do tzw. stylu organicznego, inspirowanego miękkimi i bio-
logicznymi formami, mającymi swoje źródło w naturze. Charakteryzowały się one również użyciem intensywnego koloru. Najsłynniejszy projekt
Gutkowskiej-Wyszogrodzkiej to „Panny” z 1958 r. Przedstawia dziewczęta w spódniczkach upozowane na klawiaturze. Materiał sprzedawany
był w „kuponach”, czyli kawałkach o szerokości 79 cm. Jeden kupon wy-
starczał na uszycie dokładnie jednej spódnicy. W 1960 r. Zakład Tkanin Instytutu Wzornictwa Przemysłowego został przeniesiony do Centralnego
Biura Wzornictwa Przemysłu Lekkiego. Gutkowska-Wyszogrodzka pełniła
tam rolę głównego specjalisty odpowiedzialnego za działalność projekto-
wą, rzeczoznawcy w dziedzinie wzornictwa przemysłowego oraz członka
Komisji Ocen w przemyśle lekkim. Oprócz wzorów na dekoracyjne tkaniny użytkowe, tworzyła też tkaniny „unikatowe”, które powstawały we współpracy m.in. ze Spółdzielnią Cepelia i „Ład”. Zajmowała się także malarstwem.
Aleksandra Olszewska
Barbara Brukalska Barbara Brukalska – ur. 4 grudnia 1899 r. w Brzeźcach, zm. 6 marca
1980 r. w Warszawie. Polska architektka. Rozpoczęła edukację od studiów
w dziedzinie rolnictwa i ogrodnictwa w Puławach. W 1921 r. zapisała się na Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. W 1925 r. wyszła za
mąż za Stanisława Brukalskiego, również architekta. Wspólnie zaprojektowali kolonię Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (1925; 1946-48), dom własny na ul. Niegolewskiego na Żoliborzu (1927-28) oraz liczne
pawilony ekspozycyjne (1927). Brukalska była członkinią ciam i współtwórczynią awangardowej grupy „Praesens”. Po wojnie stworzyła projekt
rozbudowy Domu pod Orłami, osiedla mieszkaniowego na Okęciu, Domu
Matysiaków w Warszawie oraz kościołów w Troszynie i Sypniewie. W ramach wsm-u prowadziła poradnię Dom i Ogród. Była autorką neoro-
mantycznych założeń ogrodowych. Tworzyła też projekty mebli i wnętrz –
była autorką polskiego odpowiednika modelowej „kuchni frankfurckiej” oraz pokoju wypoczynkowego prezentowanego na Wystawie Światowej
w Paryżu w 1937 r., który nazywano „pokojem konstruktora samolotów”.
Pisała prace teoretyczne poświęcone architekturze. Była też wykładowcą akademickim i pierwszą kobietą, która otrzymała nominację profesorską
na wyższej uczelni architektonicznej w Polsce.
Iza Olesińska
Zofia Garlińska-Hansen Zofia Garlińska-Hansen – ur. 13 maja 1924 r. w Kałuszynie, zm. 24 stycznia 2013 r. w Warszawie. Przed wojną uczęszczała na Kursy Rysunku
Technicznego Jagodzińskiego przy ul. Śniadeckich w Warszawie.
Pracowała również u architekta Mariana Benko. Podczas studiów praktykowała też w Biurze Odbudowy Stolicy. Ukończyła architekturę na
Politechnice Warszawskiej pod kierunkiem Romualda Gutta. Na studiach
poznała też Oskara Hansena, za którego wyszła w 1950 r. Na długie lata związała się z Warszawską Spółdzielnią Mieszkaniową. Wraz z mężem
zaprojektowała m.in. pawilon na Międzynarodowy Festiwal Muzyki
Współczesnej w Warszawie, warszawskie osiedle Rakowiec, Bracławska
i Przyczółek Grochowski oraz dom rodzinny architektów w Szuminie.
Wspólnie również stworzyli teorię Formy Otwartej oraz koncepcję miejskiego Linearnego Systemu Ciągłego.
Karolina Lubaszko
Halina Skibniewska
1921 – 2011
Halina Skibniewska Halina Skibniewska – ur. 10 stycznia 1921 r. w Warszawie, zm. 20 kwietnia 2011 r. tamże. Edukację architektoniczną rozpoczęła w czasie oku-
pacji, w konspiracyjnej Pracowni Architektonicznej i Urbanistycznej.
Działała jednocześnie w ruchu oporu – była członkinią ak i należała do Organizacji Pomocy Żydom „Żegota”. Po wojnie studiowała na
Politechnice Warszawskiej, gdzie pełniła później funkcję profesorki. Od
1946 r. współpracowała z Romualdem Guttem, uczestnicząc w projektowaniu gmachu gus w Warszawie oraz odbudowie Teatru Narodowego.
W 1948 r. podjęła pracę w Biurze Odbudowy Stolicy, zaś od 1957 r. była
związana z Warszawską Spółdzielnią Mieszkaniową. Jej pierwszym, a za-
razem najważniejszym dziełem były Sady Żoliborskie – jedno z najlepiej zaprojektowanych osiedli mieszkaniowych prl-u. Skibniewska umiejętnie
wykorzystała naturalną zieleń krajobrazu. Niskie, kilkupiętrowe budynki wkomponowała między drzewka owocowe, tak aby wyciąć jak najmniej
z nich. Zaprojektowała również tzw. mieszkania „rozwojowe”, dostosowa-
ne do zmieniających się potrzeb wielopokoleniowych rodzin. Architekturę
uznawała za naukę społeczną, której misją jest poprawa życia mieszkańców. Swoje realizacje poprzedzała badaniami z zakresu urbanistyki, socjo-
logii i ekologii. Skibniewska zaprojektowała też m.in. warszawskie Osiedle
Szwoleżerów oraz siedzibę krus W okresie prl była posłanką na Sejm i pierwszą kobietą pełniącą rolę wicemarszałka Sejmu.
Nastazja Ciupa