ISSO Info 66 by Stichting ISSO

MIDDEN IN DE TOEKOMST JE ZIET HET OP VSK

GRATIS TOEGANG? GA NAAR VSK.NL.

4 T/M 7 FEBRUARI JAARBEURS IN UTRECHT

ISSO INFO

nr. 66 november 2019

 De wereld verandert dus ISSO ook  Toegang tot alle kennis met ISSO Open  Samen met partners en professionals werken aan beter weten, beter bouwen

anders kan!

Inhoud nieuws De wereld verandert dus ISSO ook

ISSO verwelkomt Jaap Dijkgraaf

Professional doorverwezen naar kennis

Versterking EPA-Adviesplatform

Sessies helpen BIM-opleiders

Aan de slag met Artificial Intelligence

Trainingen voor trainers

Even voorstellen

‘Met kennis het gat dichten’ - pagina 6

ISSO Open Met ISSO Open toegang tot ISSO-kennis 18 Verplicht diploma voor legionellapreventie 19 Kwaliteit legionella-advies hoger

Gasverbranding: benodigde kennis om te voldoen aan weten regelgeving

Corrosie in leidingsystemen

Kengetallen voor de energietransitie

Cybersecurity gebouwinstallaties

Blockchain en de bouwsector

PCM rekenmethode beschikbaar

Artificial Intelligence - pagina 11

Trainingen voor trainers - pagina 12

Multifunctionele groene daken en gevels 26 Kleintje hybride warmtepompen

Kennis isoleren leidingsystemen

Met algoritmen naar kennisaanbod

Oververhitting voorkomen bij woningen

29 Partners & professionals - pagina 32

Partners & professionals

Examens nieuw Energieprestatiestelsel

ISSO, kennisinstituut bouwen installatietechniek Weena 505, 3013 AL Rotterdam Postbus 577, 3000 AN Rotterdam

develop

Tel. 010 - 206 59 69

Slimme applicatie voor veilige ontruiming 34 Productdetails wijzen snel de weg

ISSOINFO is een uitgave van:

COLOFON

educatie

Fax 010 - 213 03 84 info@isso.nl, www.isso.nl | kennisbank.isso.nl Vormgeving: Stijlmeesters Redactie: Anneli van Kleven-Pijpers en Stijlmeesters

De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of materiële schade, veroorzaakt

ISSO Info 66 - november 2019

door onjuistheden in de redactionele kolommen.

nieuws

“De wereld verandert en daarmee ook de rol en werkwijze van ISSO” ISSO ondergaat een flinke transitie. Aan de buitenkant is dat duidelijk te zien; de nieuwe huisstijl en de vormgeving van onder meer deze ISSO Info. Maar dat is de cosmetische transitie. Nog belangrijker is de verandering die de organisatie doormaakt en ook de wijze waarop ISSO haar diensten aanbiedt. “Als kennisclub zitten we middenin een transitie die niet alleen noodzakelijk is, maar uiteindelijk ook beter aansluit bij de wensen van onze kennisgebruikers en partners”, zegt Rob van Bergen, directeur van ISSO. “En omdat de hele bouwen installatiesector in transitie is, zien we veel parallellen met de wereld om ons heen.”

aanpakken; open, beter en met meer service. Meer gericht op samenwerking, in plaats van dat wij zelf-

De verandering bij ISSO wordt verbeeld als een reis

standig alle projecten uitvoeren en naar de markt

van_naar. Het kennisinstituut is als het ware onder-

brengen. Wat hetzelfde blijft, is dat we nog steeds

weg van de oude naar de nieuwe wereld. “Onze

gaan voor beter weten en beter bouwen. Met als

missie hebben we scherp geformuleerd. Wij blijven

resultaat: beter leven.”

bezig met het ontwikkelen en delen van valide ken-

Van Bergen geeft aan dat, op basis van al die ver-

nis met de professionals in de gebouwde omgeving.

anderingen, ISSO zich tot een platform zal ontwik-

Maar het is de wijze waarop, die verandert”, zegt

kelen. “Dat wil zeggen dat wij veel meer interactie

Van Bergen. Aan de hand van drie metaforen kan

gaan faciliteren. Concreet komt dat neer op: het

hij dit goed illustreren. “Van tank naar Tesla, als

samen met de markt ontwikkelen van kennis, het

metafoor voor de verandering van onze organisatie

meer in samenspraak aanbieden en onderhouden

en aanpak. Van Winkler Prins naar Wikipedia, waar-

van rekentools en bijvoorbeeld opleidingen facili-

mee we aangeven dat de wijze waarop we kennis

teren met kennis zodat zij up-to-date kunnen zijn.

ontsluiten sterk verandert. En van patent naar open

We gaan dus niet alleen maar aanbieden en zen-

source, om duidelijk te maken dat wij naar een open

den. We staan open voor en bieden antwoorden op

omgeving gaan, waarin de ervaringen van de ken-

wensen en behoeftes die de markt ons voorlegt.”

nisgebruiker centraal staan. Een houding waarin we niet alleen ‘zenden en informeren’, maar ook samen kennis ontwikkelen, valideren en toepassen.”

Open, beter en meer service Andere tijden vragen om een ander ISSO, zo luidt

beter weten beter bouwen

het motto dat de organisatie heeft omarmd. “Als we relevant willen blijven, moeten we het anders 3 ISSO Info 66 - november 2019

nieuws

Partners en professionals Om tot dat platform te komen, is ISSO druk bezig om de hele keten om haar heen te verzamelen. “We weten inmiddels dat er betere en nieuwe manieren

• De ISSO Professional is een deskundige die,

zijn om kennis te ontsluiten en mensen te helpen.

op welke manier dan ook, bijdraagt aan kennis-

Wij willen de kennisprovider zijn die de kennis op

ontwikkeling en aan het toepassen en delen van

alle soorten manieren in de bedrijfsprocessen van

kennis als manier om het vakmanschap op peil te

onze partners kan toepassen. De wijze waarop is

houden.

sterk afhankelijk van de manier waarop die part-

• De ISSO Partner wisselt ervaringen en kennis uit

ners de kennis gebruiken. Wij werken samen met

met ISSO, maar ook met andere kennispartners

partners en professionals aan kennisontwikkeling en

op basis waarvan nieuwe kennis kan worden

verspreiding.”

ontwikkeld. De gezamenlijke doelstelling is het

ISSO onderscheidt verschillende vormen van

niveau in de sector verhogen en een omgeving

samenwerking en bij elke vorm hoort een eigen

creëren waarin we beter bouwen én leven.

‘label’.

• Validated by ISSO is een label voor organisaties die kennis gebruiken dat door ISSO is gevalideerd. Als een kennisproduct voorzien is van dit label, dan kunnen marktpartijen erop vertrouwen dat het om objectieve en getoetste informatie gaat.

4 ISSO Info 66 - november 2019

nieuws

Anders kan! ISSO draait om verandering. Omdat we weten dat het anders kan. Omdat we erin geloven dat het beter kan. Daarom ontwikkelen we samen kennis, die we weer delen. Zo zorgen we er samen voor dat het

anders kan! • Powered by ISSO is een label voor partners die bijvoorbeeld hun opleidingen, examens, producten en kennis voeden met de kennis van ISSO. Het gaat om door ISSO ontwikkelde en gevalideerde vakkennis die een betrouwbare basis vormen. “Met deze zichtbare labels kunnen professionals laten zien dat ze onze kennis toepassen. En daar

Heb je vragen, wil je meer weten? Neem dan

zijn we trots op!”

contact met ons op! We vertellen je graag meer!

5 ISSO Info 66 - november 2019

nieuws

ISSO verwelkomt Jaap Dijkgraaf (DWA) als nieuw lid Raad van Toezicht

‘Met kennis het gat dichten tussen kopgroep en peloton’ Jaap Dijkgraaf, algemeen directeur van adviesbureau DWA en voorzitter van platform voor mens en techniek TVVL, is in mei toegetreden tot de Raad van Toezicht van ISSO. Daarmee telt de Raad nu zeven leden en is ook de advieswereld weer vertegenwoordigd. Dijkgraaf: “Het is van groot belang dat we de parallelle werelden van domeinkennis en informatietechnologie dichter bij elkaar gaan brengen. Dat we nieuwe inzichten, die voortkomen uit slimme data-analyses van gebouwen, gaan borgen in branchebrede kennis. Daar kan ISSO een belangrijke rol in spelen.” ondernemer niet blind te staren op je eigen bedrijf. Maar je ook in de context te verdiepen. Op 14 mei werd zijn aantreden bekrachtigd tijdens een raadsvergadering.

Informatietechnologie omarmen ISSO legt zich toe op het ontwikkelen en borgen van kennis, die vakmensen in de bouwen installatiewereld in staat stelt hun werk correct en kwalitatief uit te voeren. Dijkgraaf ziet dat als een groot goed. “Domeinkennis is van ongelofelijk belang. Vakmensen moeten snappen wat bijvoorbeeld thermodynamica en bouwfysica inhouden en hun vakgebied blijvend bestuderen. Daarnaast moeten we ons meer bewust worden van de wereld om ons heen. De informatietechnologie komt in een ongelooflijk tempo ons vakgebied binnen. In mijn beleving moeten we er haast mee maken om de kennis, ISSO, het kennisinstituut bouwen installatietech-

die daaruit voortkomt, eenduidig vast te leggen en

niek, is een onafhankelijke stichting. De Raad van

naar de sector te brengen.”

Toezicht (RvT) houdt toezicht op het functioneren van de stichting. De Raad kende tot voor kort

Sturen op werkelijk gebuik

zes leden, met een achtergrond in de industrie,

Voor DWA is informatietechnologie een belangrij-

de bouwen installatietechniek, opdrachtgevers

ke pijler van de bedrijfsstrategie; het maken van

en gebouwbeheerders. Met de toetreding van

‘digital twins’, noemt Dijkgraaf het. “Digitale, virtuele

Dijkgraaf is er nu een zevende lid, afkomstig uit de

tweelingsbroertjes maken van gebouwen en alle

advieswereld. Wel op persoonlijke titel, benadrukt

intelligentie die daarbij hoort. Dat brengt een schat

hij zelf. “Ik zit in de Raad als Jaap Dijkgraaf, niet als

aan informatie op. De sector rekent al heel lang met

voorzitter van TVVL of directeur van DWA. Wat ik

kengetallen op basis van wat mensen en appara-

meeneem zijn mijn persoonlijke kennis, netwerk en

ten aan warmte produceren in een gebouw. Maar

ervaring die ik sinds 1989 in de branche heb opge-

als je de realtime data van een gebouw analyseert,

daan. Ik vertegenwoordig dus niemand, maar ben

komen daar vaak andere inzichten uit voort. Door

een vrijdenker met een visie.” Dijkgraaf zei ‘ja’ tegen

echte analytics toe te passen, kan het goed zijn

de functie, omdat hij het belangrijk vindt om je als

dat je ontwerpen moet aanpassen. Als blijkt dat

6 ISSO Info 66 - november 2019

nieuws

gehanteerde kengetallen niet overeenkomen met de

identiteiten zien. We moeten nodig ‘ontschotten’.

gemeten werkelijkheid. Zo kan je nog beter sturen

Veel andere sectoren hebben al ingezien dat inte-

op werkelijk gebruik. Het is dus van groot belang

graliteit een must is, maar onze sector blijft erg

om de informatietechnologie te omarmen en die in

gefragmenteerd. Daarmee loop je het risico op een

sectorbrede kennis en ontwerprichtlijnen te vatten.

eiland in de wereld terecht te komen. Ik heb wel het

ISSO kan daarin een belangrijke taak vervullen.

idee dat de sector de urgentie van verbinding voelt.

Ze kan de fysieke en de virtuele wereld dichter bij

Dat we niet anders kunnen. Zonder samenwerking

elkaar brengen.”

en aansluiting krijgen we de klus niet geklaard.” In

Kennisgat vullen

dat opzicht juicht Dijkgraaf het toe dat ISSO de producten van SBRCURnet heeft overgenomen

Het is de taak van leden van de RvT om gevraagd

en daarmee de verbinding met de bouwwereld

en ongevraagd advies te geven en vragen te stel-

heeft gelegd. “Dat was een uitermate slimme zet,

len. En daarmee de stichting op koers te houden of

want de noodzaak van integraliteit staat buiten kijf.

nieuwe richtingen onder de aandacht te brengen.

Gezien de integrale kwaliteitseisen die de markt

Dijkgraaf: “In mijn optiek zijn er twee hoofdtaken:

steeds vaker stelt, zullen ook wij de opgaven inte-

toezicht houden dat ISSO de goede dingen doet

graal moeten benaderen.”

en dat ze die dingen ook goed doet. Twee is dat je probeert een beeld te schetsen van wat de toehet gaat verder dan een audit op de jaarrekening.

DWA zet bewust in op scholing en opleiding

Het gaat ook om richting geven en het vinden van

Adviesbureau DWA zet heel bewust in op scho-

aansluiting van kennisvraag en -aanbod. Het is

ling en opleiding van de medewerkers. Ze zitten

mooi om daarover in een zo gemêleerd gezelschap

regelmatig in de schoolbanken om hun kennis bij

mee te mogen denken.”

te spijkeren. Directeur Jaap Dijkgraaf: “Kennis

komst ons gaat brengen en ISSO daarop wijst. Dus

Kennisafstand verkleinen

is ons product. Als je bij de top van Nederland wilt horen, dan is het van groot belang dat

Eén van de taken die Dijkgraaf voor ISSO wegge-

medewerkers tijdens hun loopbaan steeds

legd ziet, is het verkleinen van de kennisafstand

bij-leren. Aan stilstaande bronnen hebben we

tussen kopgroep en peloton in de sector. “De markt

niets. We zijn met zijn allen in een nieuwe wer-

bestaat uit een kleine kopgroep en een heel groot

kelijkheid terecht gekomen. Een wereld van ver-

peloton. Het kennisverschil tussen die twee groe-

anderde ambities; een wereld die streeft naar

pen is groot en dat is best zorgelijk. De sector als

duurzaamheid, maar ook een wereld waarin

geheel heeft er geen baat bij als de kopgroep

je zichtbaar moet zijn en je jezelf moet profi-

loskomt van het peloton of als het peloton geremd

leren met nieuwe vaardigheden en kennis. Het

wordt. Dat leidt tot afvallers en dat kunnen we ons

opleidingsaspect hebben we dan ook duidelijk

niet permitteren: we hebben de komende jaren echt

in onze organisatie verankerd.” Het begint al

iedereen nodig, gezien de opgave die er ligt. ISSO

bij de jaarlijkse beleidsplannen. De doelen die

kan die afstand helpen verkleinen door kennis te

daarin naar voren komen, vertaalt DWA in ont-

ontwikkelen en over te dragen, vooral binnen de

wikkelingsbehoeften. Daarop stoelt het bedrijf

domeinen van de energietransitie en de digitale

de bijscholingsprogramma’s voor medewerkers.

transitie.”

Ontschotten is pure noodzaak

Leden Raad van Toezicht

‘Sectorbreed’ is een woord dat Dijkgraaf veelvuldig

Sinds mei 2019 bestaat de Raad van Toezicht van

gebruikt. De noodzaak van een breed front wordt

ISSO uit zeven personen.

dan ook steeds urgenter, vindt hij. “Ik denk dat we

Erik Lousberg (voorzitter)

ASML

met elkaar sectorbrede kennis moeten ontwikkelen

Rudolph van den Berg

Heembouw Wonen

en dat we die sectorbreed moeten delen. Dat klinkt

Erik van ‘t Hof

Rijksvastgoedbedrijf

eenvoudig, maar is toch vrij ingewikkeld gezien de

Rudolph de Boer

CBRE

versnippering in de sector. We moeten samenwer-

Erik van Engelen

Techniek Nederland

ken met vak- en brancheorganisaties, installateurs,

Dennis Heijink

Rensa

adviseurs en opdrachtgevers niet als gescheiden

Jaap Dijkgraaf

DWA 7 ISSO Info 66 - november 2019

nieuws

Professional sneller doorverwezen naar relevante kennis Samen met BRIS, Ketenstandaard

ken. Nu hebben we hier een werkend systeem voor

Bouw en Techniek – de organisatie die

gecreëerd waardoor we steeds op dezelfde pagina

is ontstaan door de fusie van STABU

zitten.”

en Ketenstandaard Bouw en Installatie

Voordeel voor professional

– hebben we een Proof of Concept

Als de ontwikkelde oplossing in de praktijk wordt

ontwikkeld: om professionals snel door te verwijzen naar de juiste kennis (-producten). Het uitgangspunt van het Proof of Concept is dat bij het zoeken naar informatie in een kennisregister van één van de deelnemende partijen, bij elke partij de resultaten verwijzen naar hetzelfde product of dezelfde situatie.

toegepast, zorgt dit voor meer gemak voor de bouwen installatieprofessional. “We hebben nu een randvoorwaarde gecreëerd om de professional makkelijker door te verwijzen naar de juiste documenten, als wij de kennis niet in huis hebben. Daarnaast is de kennis nu ook actueler omdat deze op de andere partijen is afgestemd”, aldus Michel.

Vervolgtraject Nu bewezen is dat de methode om de kennisregisters te koppelen werkt, starten we een vervolgtraject met een aantal casussen. “Uit dit vervolgtra-

Voor het Proof of Concept gebruikten we een casus

ject moet blijken of de eindgebruiker goed met het

over multifunctionele daken. Alle drie de partijen

systeem overweg kan en de beoogde voordelen in

beschikten al over informatie over dit onderwerp

de praktijk van kracht zijn”, aldus Verkerk. De ope-

waardoor dit thema zich goed leende voor dit test-

rationeel directeur van ISSO geeft aan dat de pro-

traject.

jectpartners gebruik maken van een open systeem,

Uniforme taal

zodat ook andere kennispartijen bij het project kunnen aansluiten als ze dat willen.

Michel Verkerk, operationeel directeur, geeft aan dat de ontwikkeling van het Proof of Concept voor-

Heb je vragen over dit project? Of wil je meewerken?

al een zoektocht naar een ‘uniforme taal’ voor de

Neem dan contact op met Michel Verkerk via

betrokken partijen was. “In principe is dit project

m.verkerk@isso.nl

niets meer dan het maken van afspraken waar we het over hebben als we bepaalde termen gebrui-

8 ISSO Info 66 - november 2019

nieuws

Versterking EP-Adviesplatform in aanloop naar NTA 8800 Met de invoering van de nieuwe

aanpassen en weten regelgeving gaat er verwij-

bepalingsmethode voor de

zingen naar maken. Ook het EP-Adviesplatform zet

energieprestatie van woningen en

zich schrap voor de verandering.

gebouwen, NTA 8800, zal de rol van

Toenemende vragenstroom

het EP-Adviesplatform belangrijker

Als adviseurs straks op een andere manier moeten

worden. De ruim 2000 adviseurs, die straks volgens de nieuwe systematiek moeten gaan werken, zullen naar verwachting in de startperiode vaker een beroep doen op de online-vraagbaak bij hun werkzaamheden. Om het EPAdviesplatform daarvoor klaar te stomen, dragen wij bij aan een versterkingsplan. Met een nieuwe organisatiestructuur en professionele expertteams staat het platform begin 2020 klaar voor de uitdaging.

gaan werken, zullen de vraagpunten bij het opstellen van energielabels en maatwerkadvies alleen maar toenemen. Ook zal er een nieuwe doelgroep ontstaan voor het platform, als straks ook aanvragers van omgevingsvergunningen aan het protocol moeten voldoen. Het EP-Adviesplatform bereidt zich voor op de toenemende vragenstroom. Kees Arkesteijn is betrokken bij het versterkingsplan. Kees: “Met EP-Adviesplatform 2.0 willen we de continuïteit garanderen, het platform financieel zelfvoorzienend maken, de markt beter van dienst zijn en daarmee de kwaliteit van de labels verhogen. De website wordt uitgebreid en interactiever, de expertteams krijgen versterking en we gaan ervoor zorgen dat vragen die voor meerdere partijen van belang zijn zowel opgenomen worden in het opnameprotocol of in een interpretatiedocument als

We zijn al jaren betrokken bij het EP-Adviesplatform,

terecht komen bij de technische commissie van de

de online vraagbaak voor EP-adviseurs. Onze

BRL 9500.”

medewerkers hebben zitting in de expertteams woningen en utiliteit, die vragen van adviseurs

Documenten beschikbaar

beantwoorden. Gaan die vragen over het ISSO-

De volgende documenten zijn beschikbaar via

opnameprotocol of de beoordeling van specifieke,

isso.nl:

technische situaties? Dan zullen wij vaak het ant-

• Eindconcepten opnameprotocollen (ISSO 82.1 en

woord geven. In de expertteams zitten ook verte-

ISSO 75.1), die in combinatie met de BRL 9500

genwoordigers van certificerende instellingen en

zijn vastgesteld op 26 september 2019 door het

EP-adviseurs zelf.

Voorbereiden op NTA 8800 De nieuwe bepalingsmethode van de energiepres-

CCvD • Eindtermen van de initiële en aanvullende examens, die zijn vastgesteld op 24 september 2019 door de COEC.

tatie van een woning of gebouw, die in juli 2020 van kracht wordt, doet flink wat stof opwaaien in de markt. In plaats van de NEN 7120 te volgen voor woningen en ISSO-publicatie 75.3 voor de utiliteit, geldt er straks nog één norm voor de berekening van de energieprestatie. De opnameprotocollen ISSO 82.1 en ISSO 75.1 zijn op de NTA 8800 aangepast. De methode voor het bepalen van de energieprestatie van gebouwen is een stuk uitgebreider geworden. Opleidingen moeten hun lesmateriaal 9 ISSO Info 66 - november 2019

nieuws

BIM-opleiders helpen bij optimalisatie energieprestatie Afgelopen zomer organiseerde wij,

het thema ‘integraal samenwerken’ ging het voor-

samen met partners, een kennissessie

al over de belangrijke interne en externe partijen

voor BIM-opleiders. Aanleiding van deze sessie was om de aanwezige BIM-trainers en -opleiders bekend te maken met de BIM-gerelateerde competenties van net-UBIEP; een Europees project dat zich richt op kennis- en ervaringsuitwisseling over BIM om energieprestaties van gebouwen te verbeteren.

bij integrale samenwerking. Bij het bespreken van de vraag en aanbod vanuit de markt, zijn drie verschillende doelgroepen geïdentificeerd met elk hun eigen behoeftes qua medium voor de kennisoverdracht. Voor een effectieve kennisdeling is tijdens de kennissessie nagedacht over een community in combinatie met een kennisdatabase.

Follow-up kennissessie Tijdens een volgende kennissessie ligt de focus op het versterken van het netwerk. Schrauwen: “Dit willen we doen door het gezamenlijk bespreken van actuele thema’s. Een voorbeeld van zo’n thema

De doelstelling van de bijeenkomst was drieledig:

is de invloed van de Wet Kwaliteitsborging op het

kennismaken, met elkaar van gedachten wisse-

bouwen met BIM. Een ander belangrijk item is het

len over lesmateriaal en uitwisselen waar we als

consolideren van de Net-UBIEP-resultaten in het

opleiders mee bezig zijn. Daarnaast wilden wij met

BuildingSMART Professional Certification program.

de kennissessie de mogelijkheden verkennen om

Hiermee kunnen opleiders door BuildingSMART

trainingsmodules, die net-UBIEP ontwikkelde, via

gevalideerde opleidingen aanbieden. Daarnaast

de BIM-opleiders uit te rollen naar het werkveld.

willen in kaart brengen wat opleiders nodig hebben

Zo kunnen ook de mensen die dagelijks met BIM

om hun werk te kunnen doen.”

werken, profiteren van de kennis en vaardigheden die met de trainingsmodules van net-UBIEP worden

Nieuwe kennisproducten

verworven.

“De nieuwe competenties en trainingsmodules van

Sterk netwerk

net-UBIEP gaan we ook gebruiken bij de update van ISSO-publicatie 109 – Starten met een BIM”,

“Om bovenstaande doelstellingen goed vorm te

zegt Arjan Schrauwen. “Daarnaast ontwikkelen

geven, is een sterk netwerk nodig”, zegt Arjan

we een nieuwe e-learning module met de naam

Schrauwen, projectcoördinator bij ISSO. “Daar gaan

‘Implementeren van BIM in zeer energiezuinige

wij de komende tijd aan werken.” We willen hierbij

gebouwen’. Verder maken we een overzicht van alle

samen met het BIM-loket werken aan een omge-

BIM-opleidingen in het werkveld, zodat professio-

ving waarbij opleiders, in een niet-concurrerende

nals in de bouwen installatiesector snel de juiste

sfeer, met elkaar van gedachten kunnen wisselen

trainingen en coaches kunnen vinden.”

over actuele onderwerpen. Schrauwen: “Hiermee denken we ook antwoord te geven op belangrijke

Meedoen?

vragen van de opleiders: hoe weet ik als opleider

Ben je ook BIM-opleider of BIM-coach en wil je

wat er speelt in opleidend Nederland, met wie kan

meedoen met de kennissessies met Net-UBIEP,

ik overleggen en waar haal ik mijn informatie van-

ISSO en BIMplement? Meld u dan aan bij Arjan

daan.

Schrauwen: a.schrauwen@isso.nl.

Bevindingen kennissessie Tijdens de kennissessie kwamen drie onderwerpen aan bod: integraal samenwerken, de vraag en het aanbod vanuit de markt en kennisdeling. Binnen 10 ISSO Info 66 - november 2019

nieuws

Aan de slag met Artificial Intelligence en machine learning Big data, machine learning, deep learning

Huidige toepassingen

en artificial intelligence: onderwerpen

Behalve wat experimentele toepassingen maakt

over kunstmatige intelligentie zijn hot. Maar wat is het, en de belangrijkste vraag: wat heeft u er als bouwer of installateur aan?

de bouwsector nog bijna geen gebruik van artificial intelligence, machine learning of aanverwante technieken. De installatiesector is hierin wat verder vanwege de sensoring en monitoring van gebouwinstallaties. Maar ook de link met externe databronnen, zoals bij binnenklimaatregelingen in combinatie met KNMI-weersvoorspellingen het geval is,

Allereerst een korte omschrijving van de vier onderwerpen: één formele definitie volgens Mauro,

staat nog in de kinderschoenen.

Grimaldi en Greco (2016) omschrijft ‘big data’ als

Onderzoek door ISSO

informatie waarvoor, vanwege de hoeveelheid en

Wij doen onderzoek naar artificial intelligence in

verscheidenheid, specifieke technologie en metho-

de bouwen installatiesector. We richten ons op

den nodig zijn om het om te zetten naar waar-

de kennisvragen: welke toepassingen zijn er al op

devolle informatie. Big data is te gebruiken voor

het gebied van machine learning en artficial intelli-

kunstmatige intelligentie (artificial intelligence) doel-

gence, hoe verandert de bouwen installatiesector

einden. ‘Machine learning’ zijn technieken waarbij,

door machine learning en artificial intelligence en

vaak statistische, modellen worden gebruikt die

welke partijen zijn al met deze onderwerpen aan de

zich kunnen aanpassen met behulp van data. Op

slag. ISSO is bezig een werkgroep op te richten om

die manier kunnen de modellen ook voorspellingen

zo antwoorden te vinden op deze kennisvragen. Die

doen. ‘Deep learning’ is een onderdeel van machine

werkgroep start begin 2020.

learning. Een algoritme bepaalt daarbij de relatie tussen invoer en uitvoer van data, die deel uitmaken

Hebt je ervaring met artificial intelligence in de

van een neuraal netwerk. Dit neurale netwerk kan

bouwen installatiesector, wil je je mening delen,

specifieke handelingen verrichten of zaken herken-

of wil je je aansluiten bij de werkgroep? We horen

nen met de input en deze input omzetten naar een

dan heel graag van jou!

output. ‘Kunstmatige intelligentie’ gaat een stap verder: het neemt beslissingen op basis van resultaten, neemt vervolgens waar, redeneert en zorgt voor nieuwe data voor het algoritme.

Voordeel voor bouwers en installateurs Bouwers en installateurs beschikken (onbewust) over heel veel data. Denk aan de gegevens die gebouwbeheersystemen verzamelen of data over problemen bij bouwprojecten. Met die laatste data kunnen bouwbedrijven bijvoorbeeld inschatten hoe risicovol een bouwproject zal zijn. Of een periode met veel regen invloed heeft op de doorlooptijd van een bouwwerk, is te bepalen met statistische methoden in een machine learning model. Daarop kan de bouwer anticiperen. Een ander voorbeeld is het onderhoud van luchtbehandelingsinstallaties. Nu al zijn er toepassingen bekend waarbij voorspeld wordt wanneer een luchtfilter aan vervanging toe is. 11 ISSO Info 66 - november 2019

nieuws

Trainingen voor trainers van dakdekkers, ventilatiemonteurs en kwaliteitsborgers Afgelopen zomer organiseerde wij, samen met onder andere TNO, TVVL, Tectum, BDA-opleidingen, Dantuma Wegkamp en Installatiewerk Midden, drie â&#x20AC;&#x2DC;Train de trainerâ&#x20AC;&#x2122;-sessies. De sessies behandelden de nieuw ontwikkelde kwalificaties voor professionals die werken met multifunctionele daken, zeer energiezuinige ventilatie en kwaliteitsborging in BENG-gebouwen. De drie sessies zijn onderdeel van het Europees project NEWCOM rond kwaliteitsborging van zeer energiezuinige gebouwen.

12 ISSO Info 66 - november 2019

nieuws

Toegevoegde waarde

len van kritische risico’s met betrekking tot bewezen

Jan Cromwijk, projectcoördinator bij ISSO, is nauw

prestaties van gebouw, dak en ventilatiesysteem.”

betrokken bij het project NEWCOM en was bij de sessies aanwezig. “De NEWCOM-kwalificaties dra-

Ontwikkelen opleidingsmateriaal

gen bij aan inzicht in vernieuwingen van het vakge-

Na de eerste sessie over de kwaliteitsborging van

bied, gerelateerd aan dak-kwaliteit en kwaliteit van

zeer energiezuinige gebouwen volgde nog twee

ventilatiesystemen. Dit inzicht ontstaat door de ver-

Train-de-trainer-sessies. Op 10 juli 2019 vond een

nieuwingen te vertalen naar nieuwe taken en bijbe-

sessie plaats met speciale aandacht voor platte

horende competenties, vaardigheden en vakkennis.

daken, luchtdichting, energiezuinigheid en multi-

Het gaat om de kwaliteitsborging in de bestaande

functionaliteit. Een week later volgde een sessie

bebouwde omgeving, bijvoorbeeld bij energetische

waarbij de focus lag op ventilatiesystemen en

renovatie. Maar ook voor nieuwgebouwde zeer

luchtdichting van gebouwen. Beide trainingen richt-

energiezuinige gebouwen kan het een meerwaarde

ten zich erop om met praktijkopleiders en aanbie-

hebben. Met name voor het formuleren en beoorde-

ders van bijscholing, een training te ontwikkelen op basis van de nieuwe kwalificaties.

13 ISSO Info 66 - november 2019

even voorstellen

nieuws

Ahmed Obaji

Bouwspecialist

“Mijn naam is Ahmed Obaji. Sinds mei ben ik in dienst bij ISSO. Na mijn studie Bouwkunde (MBO) heb ik gewerkt als vastgoedinspecteur bij de Gemeente Leeuwarden. Ik was verantwoordelijk voor het opstellen van een plan van aanpak na schademeldingen van buurthuizen en gebouwen van de gemeente. Onze afde-

Jessica van der Sluis

ling werkten samen met bouwkundige experts. Toen zag ik hoe belangrijk de verbinding is tussen professionals en nieuwe kennisontwikkeling. Dat aspect is voor mij een belangrijke motivatie om bij ISSO te werken; ISSO zorgt voor de verbinding tussen (nieuwe) kennis en de bouw. Hierdoor kunnen

“Heb je vragen over bestellingen van ISSO-

we de kwaliteit van gebouwen en woningen verho-

publicaties of over de KennisBank? Dan komt u

gen. Daarbij is de kennis van ISSO gericht op ener-

vanzelf bij mij terecht. Dat kan telefonisch of per

giezuinig, veilig en duurzaam bouwen. Dat aspect

e-mail. Klanttevredenheid heb ik hoog in het vaan-

vind ik ook belangrijk.

del staan dus ik help je graag. Het is mijn plezier om voor lange tijd een goede relatie tussen jou en

We bekijken hoe we de kennis zo goed mogelijk

ISSO in stand te houden. Mijn hart ligt dan ook in

kunnen overbrengen naar jou als professional. Zo

relatiebeheer. De sector vind ik interessant. Dat

bewerk ik met collega Dennis van der Kooij het

komt vooral door de ontwikkelingen en de veran-

Handboek Houtskeletbouw. Ook werken we samen

deringen in de installatietechniek: die gaan nu zo

met ISSO-partners aan het verbeteren en verster-

hard. Daarover hoor ik veel bij ISSO. Daarom kan ik

ken van de Referentiedetails.

veel van jouw vragen zelf beantwoorden. Bovendien is de KennisBank voor mij heel overzichtelijk. En

De Referentiedetails bestaan uit ruim 1.400 teke-

anders kan ik altijd nog beroep doen op één van

ningen en aanbevelingen waarmee je veilig en

onze inhoudelijke experts. Graag tot nader contact!”

energiezuinig kunt bouwen volgens het Bouwbesluit. Van bouwfysische prestaties tekeningen laten we

Jessica van der Sluis werkt bij ISSO sinds 2019.

tekeningen maken in verschillende lagen, zodat je

Telefoon: 010 206 59 69

onderdelen kunt uitlichten. Dat soort projecten en

Mail: j.vandersluis@isso.nl

kennis zijn voor jou én voor mij interessant en leerzaam.”

14 ISSO Info 66 - november 2019

nieuws

Op weg naar een kennisclub voor de totale bouw

Jan Pieter van Dalen

verbinder tussen ISSO en onderwijs

De ISSO-Kennisbank is een platform bij uitstek om alle kennis van de bouw en installatietechniek te integreren. De hardcore van ISSO is de installatietechniek en de SBR-referentiedetails voor de bouw. Daarmee zoek ik aansluiting bij andere relevante partijen en kennisplatforms”, aldus Jan Pieter.

Integraal platform Jan Pieter: “Door alle kennis die we hebben te verweven op een integraal en vraaggestuurd platform, hebben we straks in Nederland eenduidig antwoorden op vragen als: hoe ventileer je goed, hoe maak je gebouwen luchtdicht en voldoet dit gebouw aan de isolatiewaarden. Het gaat om techniek waar bouwen installatietechniek samenkomen. Deze kennis biedt ISSO op maat aan.”

Kennisvermenigvuldiging Jan Pieter vervolgt: “Aan de integratie van kennis draag ik onder meer bij als kerndocent techniek bij de post hbo-opleiding Bouwprocesmanagement Eén van de drijvende krachten bij ISSO die verbin-

van SKOOB en als praktijkdocent Bouwfysica van-

dingen met andere partijen tot stand brengt, is Jan

uit de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN).

Pieter van Dalen. “Mijn stip aan de horizon voor

Door deze rollen in het onderwijs bereik ik jaarlijks

ISSO is bouwen aan een vitaal en betrouwbaar

zo’n tweehonderdzestig studenten. Als deze (toe-

platform met kennis van bouwen installatietech-

komstige) ingenieurs gebruikmaken van de ISSO-

niek voor heel Nederland. En dat begint bij het ont-

kennisbank, dan zijn ze up-to-date én krijg je een

sluiten van deze kennis voor het onderwijs”.

prachtige eenduidige kennisvermenigvuldiging.”

Verbinding KennisBank en Klimapedia

Doorontwikkeling

Hoe breng je verbindingen tot stand tussen onder-

“Een platform als de ISSO KennisBank gaat ver-

wijs in bouwtechniek en ons als kennisclub? Dat

der dan alleen kennisvermenigvuldiging,” stelt Jan

is een mooie rol voor Jan Pieter van Dalen, vinden

Pieter. “De bronnen aan nieuwe kennis uit theorie

wij. Jan Pieter heeft in meer dan 20 jaar een breed

en praktijk raken nooit op. Het gaat ook om door-

netwerk binnen het onderwijs en het bedrijfsleven

ontwikkeling met zoveel mogelijk partijen die ertoe

opgebouwd. Zo is hij de aanstichter van een kop-

doen. Daarbij komt ook de pijler kwaliteitsborging:

peling tussen de ISSO-Kennisbank en Klimapedia,

toon de kwaliteit aan. Dat kan alleen maar vanuit

platform voor bouwfysicadocenten en -studenten

valide kennisontsluiting. Die kunnen we samen het

van hogescholen en universiteiten.

beste bewaken op een centraal kennispunt.”

Alle bouwen installatietechniek op één platform

Meer weten?

“De bouw kan beter, is mijn credo. Een juiste impuls

meer informatie of een oriënterend gesprek, via

hiervoor is kennisontsluiting en kwaliteitsborging.

jp.vandalen@isso.nl of 06 83 88 88 91.

Neem contact op met Jan Pieter van Dalen voor

15 ISSO Info 66 - november 2019

even voorstellen

nieuws

Noortje Alders

Senior Technisch Specialist

beeld en de ruimtelijke functie. Energie en thermisch comfort krijgen pas (te) laat in het ontwerpproces aandacht. Hierdoor ontstaan vaak problemen met behaaglijkheid en energie-efficiëntie. Dat wekte mijn belangstelling. Zo ben ik me gaan verdiepen in de dynamiek van het gebruik, het klimaat en klimaatinstallaties. Hoe neem je deze factoren mee in het ontwerpproces? En hoe maak je optimaal gebruik van de veranderlijkheid in vraag en aanbod van warmte? Dat zijn de vraagstukken waarop ik de antwoorden zoek. Die informatie vertaal ik naar kennis en tools waarmee de bouwpraktijk kan verbeteren; dat zie ik als mijn taak bij ISSO. Wat me verbaast van onze bouwen installatiesector is de hoeveelheid aan misverstanden. Die ontstaan meestal

“Mijn specialismen gaan over bouwfysica, energie

door gebrekkige communicatie tussen disciplines.

en binnenklimaat. Met duurzame en adaptieve kli-

Ik pleit voor meer samenwerking tussen de discipli-

maatsystemen in woningen houd ik me al jarenlang

nes en het onderling delen van kennis en kunde. We

bezig. Zo ben ik in 2016 succesvol gepromoveerd

kunnen veel problemen voorkomen door de handen

aan de TU Delft bij de leerstoel Climate Design and

ineen te slaan. Daaraan kan ik bijdragen door de

Sustainability van de faculteit Bouwkunde. In de

disciplines op één lijn te krijgen met het beschik-

jaren erna heb ik mij beziggehouden met gedetail-

baar stellen van de juiste vakkennis.

leerde dynamische simulaties van energie en thermisch comfort in woningen. Dat deed ik bij ingeni-

Wat me ook opvalt: het gezegde ‘goedkoop is

eursbureau Peutz.

duurkoop’ is zeer toepasselijk voor de bouwen installatiesector. Volgens mij kan dat beter. Bijvoor

Wat ik vaak zag in mijn werk, is dat gebouwen

beeld met kennis, want mijn motto is: ‘je bent nooit

worden ontworpen vanuit een architectonisch

te oud om te leren’.”

16 ISSO Info 66 - november 2019

nieuws

Kennis ligt aan de basis van alles wat we doen. Kennis is kracht! Daarom kennispartners met het label ‘ISSO Partner’. Onze kennispartners wisselen kennis en ervaringen uit met elkaar en met ons,

zijn wij trots onze

zodat we altijd samen voorop lopen in de ontwikkelingen in ons vakgebied. Onze gezamenlijke doelstelling is het niveau van onze professionals verbeteren, want beter weten leidt tot beter bouwen én beter leven.

Wij staan dus samen voor beter! Wij zijn trots op deze samenwerking met:

17 ISSO Info 66 - november 2019

ISSO Open

Toegang tot alle ISSO-kennis: ISSO Open Binnenkort is alle kennis voor bouwen

van de online omgeving is een continu proces en in

installatietechniek nog toegankelijker via

de loop van volgend jaar komen er functionaliteiten

ons nieuwe online omgeving ISSO Open.

bij. Vanaf nu krijg je via de KennisBank al toegang tot alle ISSO-kennis en de Referentiedetails.

ISSO Open zegt het al: alle ISSO-kennis is open

Meer informatie vind je op isso.nl. Heb je vragen

en toegankelijk voor de gebruiker. Hier vind je ant-

over ISSO Open? Neem dan contact met ons op

woord op de vragen waar je in de praktijk tegenaan

via bestellingen@isso.nl of 010-2065969.

loopt: • Waar moet het aan voldoen?

Op weg naar ISSO Open

• Hoe realiseer ik dat?

Begin 2020 zal de eerste versie van ISSO Open live

• Hoe toon ik dat aan?

gaan. Met dit nieuwe kennisplatform bieden we je vanaf januari al:

Op ISSO Open gaan we straks ook gezamenlijk

• Een gebruiksvriendelijkere online omgeving

kennis ontwikkelen. ISSO Open wordt gebruiksvrien-

• Uiteraard toegang tot alle ISSO-kennis en

delijker en beter afgestemd op jouw kennisbehoefte

Referentiedetails in ISSO Open

door het inrichten van je persoonlijke profiel. Begin

• Gemakkelijker en beter zoeken en navigeren

volgend jaar lanceren we de eerste versie van ISSO

• Je persoonlijke voorkeuren aangeven d.m.v. je

Open. Houd de komende periode ons nieuws in de

favoriete documenten, laatst bekeken

gaten, dan blijf je op de hoogte van deze ontwikke-

documenten en settings

lingen!

Toegang

• Je persoonlijke profiel, afgestemd op jouw voorkeuren

Met de komst van ISSO Open verandert ook de

In het komende jaar werken we verder aan de ont-

toegang. Je hebt met een abonnement toegang

wikkeling van ISSO Open. Zo komen er meer nieu-

tot alle ISSO-kennis, inclusief de bouwkundige

we functionaliteiten bij, zoals:

Referentiedetails.

• Co-creatie

Je kan daarbij kiezen uit standaard toegang (zoeken,

• Annoteren

kennis en referentiedetails raadplegen) of plus toe-

• Notificaties

gang (zoeken, kennis, rekentools en referentiedetails

• Betere afstemming van en verwijzingen naar de

raadplegen (inclusief prestatie-layers), rekenbladen en printmogelijkheid van de kennis). De ontwikkeling

relevante kennis voor jou • Inrichten van je persoonlijke profiel, afgestemd op jouw voorkeuren

Feedback van professionals Om ISSO Open zo goed mogelijk door te ontwikkelen zijn de ervaringen van professionals die onze kennis gebruiken heel belangrijk. Wil je straks meedenken over de ontwikkelingen van ISSO Open en op de hoogte blijven? Geef je dan op voor ons e-nieuws via isso@isso.nl. 18 ISSO Info 66 - november 2019

ISSO Open

“Verplicht diploma voor legionellapreventie is erkenning van het vak”

Kwaliteit legionella-advies naar een hoger niveau Twintig jaar na de ramp in Bovenkarspel

op de wens van het ministerie van IenW en des-

wordt de wetgeving voor legionella

kundigen vanuit de markt. De nieuwe richtlijn heeft

preventie soms nog steeds onvoldoende nageleefd. De komst van onder andere de nieuwe certificeringsregeling BRL 6010, die de advieskwaliteit moet verbeteren, was dan ook zeer welkom. Daarin is onder meer een bewijs van vakbekwaamheid-eis opgenomen voor legionellapreventie-adviseurs.

als doel de advieskwaliteit naar een hoger niveau te tillen. Zowel de eisen aan adviesbureaus als die aan adviseurs zijn strenger geworden. Om te voldoen aan de BRL moeten adviseurs, installateurs en andere mensen die werken met de BRL 6010 aantoonbaar vakbekwaam zijn en een vakbekwaamheidsdiploma halen. Ook stelt de vernieuwde BRL onder meer hogere eisen aan de risicoanalyse en het beheersplan. De BRL geeft ook handvatten om de rapportage van risicoanalyse en beheersplan op te stellen, die vallen onder hoofdstuk 4 van het Drinkwaterbesluit. Zo is in BRL 6010 een beslisboom toegevoegd die de lezer helpt bepalen of er een beperkte of een uitgebreide risicoanalyse moet worden gemaakt. Ook toegevoegd aan de BRL 6010 is een vast voorgeschreven indeling van de rapportage.

Klanten overtuigen “Legionellapreventie is een complex vakgebied. Het gaat om installatietechniek en tegelijkertijd om microbiologie”, zegt Kevin Kanters, directeur van adviesbureau Hydroscope. “Het vraagt om technisch inzicht, inlevingsvermogen en overtuigingskracht. Als klanten een risicoanalyse bij ons afnemen, houdt dat bijna altijd in dat er maatregelen nodig zijn voor legionellapreventie. Wij moeten klanten soms echt overtuigen dat die maatregelen nodig zijn, aangezien je het over de gezondheid van mensen hebt. Het is daarom erg belangrijk dat je kennis helemaal up-to-date is en dat je kunt bewijzen vakbewaam te zijn.” Kevin Kanters was één van de leden in de ISSO-kontaktgroep, de commissie die de update van de eveneens herziene ISSOPublicatie 55.1 voor haar rekening nam.

Aantoonbaar kennis in huis Twintig jaar na Bovenkarspel is legionellapreventie Begin februari heeft InstallQ de nieuwe

echt een vakgebied geworden, vindt Kanters. “Het is

Beoordelingsrichtlijn 6010, Legionellapreventie-

ontzettend fijn dat we dankzij het examen, dat we

advies in collectieve leidingwaterinstallaties, bin-

moeten afnemen om aan de BRL 6010 te voldoen,

dend verklaard. De aanpassingen zijn toegesneden

nu een vakbekwaamheidsbewijs kunnen halen. Ik 19 ISSO Info 66 - november 2019

ISSO Open

zie dat als een erkenning van het vak. Ik hoor men-

Landelijk examen van ISSO

sen wel eens zeggen: ‘Ik doe dit werk al twintig jaar,

Het examen voor het verplicht erkende diploma

waarom heb ik ineens een papiertje nodig?’ Maar

bestaat uit een meerkeuzetoets van 40 vragen

je kunt het ook omdraaien: via ‘het papiertje’ kun je

over wetgeving en technische ontwerpuitgangs-

aantonen dat je de benodigde kennis in huis hebt.”

punten. Daarin moeten kandidaten aantonen dat

Volgens Kanters is het examen niet eenvoudig,

zij op z’n minst vertrouwd zijn met bijvoorbeeld de

maar is dat met een gedegen voorbereiding goed

Regeling Legionellapreventie, het Drinkwaterbesluit

te halen. “Je moet er wel de tijd voor nemen, onder

en NEN1006. Het andere examenonderdeel is een

andere door de proefexamen op de site van Cito te

praktijkcase. Daarin moet de kandidaat een risi-

oefenen.”

coanalyse maken en maatregelen bepalen aan de hand van plattegronden van een gebouw. Er is één landelijk examen van ISSO. Sinds april is dit examen bij Cito af te nemen. Huidige BRL-certificaten zijn

GEBRUIKER AAN HET WOORD

nog geldig tot uiterlijk 1 augustus 2020.

“Ik denk dat je niet om ISSO-publicatie 55.1 heen kunt” ISSO-publicatie 55.1, Handleiding legionellapre-

specialist sanitaire technieken bij ISSO. “We leg-

ventie in leidingwater, is een praktische uitwerking

gen bijvoorbeeld uitvoeriger uit wat er zoal in de

van de eisen in de BRL 6010 en de wetgeving.

samenvatting hoort te staan. De samenvatting is

Aangezien de BRL is gewijzigd, was het nodig de

bedoeld om de opdrachtgever duidelijk te maken

ISSO-publicatie daar weer volledig op te laten

welke risico’s er bestaan en welke acties nodig

aansluiten. De vernieuwde handleiding is bruik-

zijn. Ook moet in de samenvatting de urgentie van

baar voor adviseurs, installateurs, beheerders van

risico’s duidelijk worden gemaakt, omdat dit het

drinkwaterbedrijven, inspectie, fabrikanten en leve-

eerste is wat de opdrachtgever leest.”

ranciers.

Naar de praktijk vertaald

Logische indeling In de nieuwe ISSO-publicatie 55.1 zijn daarnaast

“ISSO-publicatie 55.1 is erg nuttig”, zegt Kevin

de teksten veel toegankelijker geworden. Irene

Kanters. “Omdat daarin alle wetten en normen uit

van Veelen: “Uit een enquête over legionellapre-

de BRL 6010 zijn vertaald naar de praktijk. In de

ventie, die we twee jaar geleden afnamen, bleek

BRL en het Drinkwaterbesluit staat meestal alleen

dat gebruikers erg tevreden zijn over de inhoud en

dát je iets moet doen, in de ISSO-publicatie staat

kwaliteit van deze publicatie. Maar de teksten kon-

uitgelegd hóe. Zo staan er in het Drinkwaterbesluit

den leesbaarder en toegankelijker. Daarom heeft

bijvoorbeeld maar zes alinea’s over de uitvoering

de publicatie nu een logischer hoofdstukindeling

van een legionella-risicoanalyse. Terwijl publica-

en een duidelijkere samenhang met de wetgeving.”

tie 55.1 daar drie hoofdstukken aan wijdt. Ik denk

De 55.1 onderscheidt nu met blauwe tekstkaders

dan ook dat je niet om ISSO-publicatie 55.1 heen

wat wettelijk is bepaald en wat een aanvullen-

kunt.” Adviesbureau Hydroscope heeft samen

de richtlijn is. In de herziene ISSO-publicatie zijn

met zo’n tien andere partijen bijgedragen aan de

verder de verwijzingen naar weten regelgeving

update van de ISSO-publicatie. Kanters: “Binnen

geactualiseerd, zoals de actuele NEN 1006 en

Hydroscope is ISSO-publicatie 55.1 het meest

Waterwerkbladen. De handleiding is een prak-

gebruikte document.”

tisch leidraad. Om een legionella risicoanalyse en

Toegankelijk en prettig leesbaar

-beheersplan op te stellen is hoe dan ook ruime installatietechnische kennis en ervaring vereist,

“ISSO-publicatie 55.1 geeft meer uitleg over de

vooral van leidingwaterinstallaties. ISSO-publicatie

voorgeschreven indeling van de rapportage die

55.1 is verkrijgbaar via de ISSO-KennisBank.

BRL 6010 voorschrijft”, vertelt Irene van Veelen, 20 ISSO Info 66 - november 2019

ISSO Open

Gasinstallaties: benodigde kennis om te voldoen aan weten regelgeving Ontwikkelingen als de nieuwe

op nieuwe installaties als vervanging, wijziging

certificeringsregeling voor gasÂ

of uitbreiding van bestaande installaties. Deze

verbrandingsinstallaties, de Wet Kwaliteitsborging en aangepaste richtlijnen voor rookgasafvoer komen op de professional af. Ontwerpers, installateurs en monteurs van gasverbrandingsinstallaties hebben met tal van nieuwe eisen en ontwikkelingen te maken. ISSO reikt de professional de benodigde kennis aan in de vorm van drie nieuwe documenten: Kleintje Gas-ontwerp, Kleintje Gas-montage en onderhoud en Kleintje CV-service.

publicatie behandelt ook het voorkomen van en de omgang met de ontwikkeling van koolmonoxide (CO) . Kleintje CV-Service richt zich primair op bestaande installaties en veiligheid. Deze publicatie geeft verder een toelichting op de belangrijkste gastechnische begrippen, indeling in toestelklassen, keurmerken en koolmonoxide.

Certificeringsregeling belangrijk onderdeel De documenten voor monteurs en installateurs bevatten een update van alle regelgeving, normen en verantwoordelijkheden bij het aanpassen, inbedrijf nemen en onderhoud van gasinstallaties. De kennis sluit aan bij de verplichte certificeringsregeling voor iedereen die aan gasverbrandingsinstallaties voor ruimteverwarming en/of warmtapwaterbereiding werkt. Vanaf januari 2021 mogen alleen gecertificeerde bedrijven met vakbekwame monteurs nog werkzaamheden verrichten aan cv-ketels, direct gestookte boilers, geisers en gashaarden. De kennis is afgestemd op de vakbekwaamheidseisen

Kleintje Gas -

in BRL 6000-25. Deze beoordelingsrichtlijn komt na

ontwerp richt

de zomer beschikbaar en beschrijft waar installa-

zich primair

teurs aan moeten voldoen.

op de installateur die gasin-

Bewijs van goed werk

stallaties ont-

De Wet Kwaliteitsborging komt in de genoemde

werpt. Hierbij

kennisdocumenten ruimschoots aan bod. Het aan-

gaat het niet

toonbaar leveren van kwaliteit brengt verantwoor-

alleen om het

delijkheden en risicoâ&#x20AC;&#x2122;s met zich mee. De installateur

gasleidingnet,

blijft volgens de wet tien jaar verantwoordelijk voor

maar ook om

de opgeleverde installatie. Goed werk afleveren is

aspecten als

cruciaal en dat zal je moeten bewijzen. Elke instal-

verbrandings-

lateur krijgt te maken met toetsing van plannen en

luchttoevoer,

ontwerpen voorafgaand aan, tijdens en na opleve-

rookgasafvoer, condensaatafvoer en het uitmon-

ring. Heel belangrijk in het proces is het opleverrap-

dingsbied van de rookgasafvoer.

port, met deze uitgaven heb je de benodigde kennis

Kleintje Gas - montage en onderhoud richt zich pri-

in huis.

mair op de installateur die de installaties aanlegt (niet ontwerpt), in bedrijf neemt en het benodigde

De kennisproducten zijn beschikbaar via

onderhoud uitvoert. De publicatie richt zich zowel

kennisbank.isso.nl 21 ISSO Info 66 - november 2019

ISSO Open

Corrosie in leidingsystemen: voorkomen is beter dan genezen! Schade door lekkage, vroegtijdige

teem en de gebruikte materialen kan de gewenste

vervanging van componenten, vast

waterkwaliteit worden bepaald. Verder zijn er aan-

zittende regelkleppen en comfort klachten; een greep uit de problemen die corrosie en hardheidsafzetting in cven gkw-installaties kunnen veroorzaken.

dachtspunten en stappenplannen die helpen bij het maken van de juiste keuzes. Deze ISSO-publicatie is bedoeld voor vakmensen die gesloten gekoeld- en warmwatersystemen ontwerpen en realiseren, zoals installatieadviseurs, ontwerpers en werkvoorbereiders. Aangezien het handboek ook gaat over de beheerfase, is publi-

Andere problemen zijn bijvoorbeeld het ontzinken

catie 13 zeer zeker ook van belang voor service

van messing componenten. In moderne verwar-

technici, waterbehandelaars en gebouwbeheerders.

mings- en koelinstallaties worden zeer diverse materialen gebruikt; zowel metalen als kunststoffen,

Input van professionals

rubbers en gemengde samenstellingen. In combi-

Deze herziene uitgave is tot stand gekomen mede

natie met vaak kleine diameters zijn de systemen

dankzij professionals. Zij zijn vertegenwoordigd in

hierdoor gevoelig voor vervuiling. De oorzaken van

een groep crowdfunders, een ISSO-Kontaktgroep

deze problemen en vervuiling zijn meestal corrosie-

en een werkgroep. In de kontaktgroep zijn alle

processen in de installatie.

belanghebbenden vertegenwoordigd: van installa-

Andere tijden De ISSO-publicatie 13 ‘Aanbevelingen ter voorkoming van corrosie en ketelsteenvorming in watervoerende installaties’ bestaat al sinds 1983. Maar 40 jaar geleden werden cv-installaties aangelegd in staal en werd er op hoge temperaturen gestookt. Tegenwoordig bestaan installaties uit veel meer materialen, kleinere leidingdiameters en worden ze bedreven op lagere temperaturen. In combinatie met zuurstoftoetreding door onvoldoende drukbehoud, leidt dit vaak tot genoemde problemen. Door het optreden van problemen in installaties was het nodig ISSO-publicatie 13 te actualiseren. Door het verzamelen van de kennis van allerlei specialistengeeft ISSO-publicatie 13 richtlijnen voor de programma-, ontwerpen uitwerkingsfase om corrosie en hiermee samenhangende vervuiling te voorkomen. Zo kan de hedendaagse installatiepraktijk weer gebruik maken van up-to-date kennis over deze verschijnselen .

Storingen voorkomen door juiste waterkwaliteit Het voorkomen van zuurstoftoetreding in de installatie is een essentiële factor om corrosie te voorkomen. Afhankelijk van de robuustheid van het sys22 ISSO Info 66 - november 2019

teur en adviseur tot fabrikant en eindgebruiker. De publicatie is toegankelijk via de ISSO-KennisBank.

ISSO Open

Kengetallen voor de energietransitie

Wij werken aan een update van

om deze kengetallen te gebruiken. Derksen: “Het

kengetallen en energieverbruiksgetallen.

scheelt qua besparing bijvoorbeeld nogal of je

André Derksen, specialist energie transitie bij ISSO, geeft aan dat de update geen overbodige luxe is: “De publicatie die we gaan actualiseren stamt uit 2007. Met de update willen we

een warmtepomp inzet binnen een woonhuis of een kantoorgebouw. Doordat de getallen door een onafhankelijke groep zijn gevalideerd, kan de professional er ook van uitgaan dat deze betrouwbaar zijn. Bovendien werkt straks iedereen met dezelfde getallen.’’

adviseurs en installateurs helpen bij het

Onderzoek

maken van berekeningen, met actuele

Wij startten vorig jaar al met een brainstormsessie

cijfers.”

ter inventarisatie van de wensen voor de update van de publicatie. Verder hebben we, samen met RVO, een enquête gehouden om te onderzoeken

We grijpen de update aan om de informatie in een

welke productvorm zij het fijnste vinden voor deze

nieuw jasje te gieten. “We maken een online data-

kennis. “Ongeveer de helft van de respondenten gaf

tool van het kennisdocument, zodat we de kenge-

hierbij de voorkeur aan een boekje, maar er was

tallen goed up-to-date kunnen houden.”

ook een groep voorstander voor de online reken-

Wat kan je ermee?

tool.”

Doel van de actualisatie van de cijfers & tabellen

We werken voor de ontwikkeling samen met de

is: installateurs en adviseurs weten wat de juiste

partners RVO, Techniek Nederland, TVVL, ECN-TNO,

kengetallen zijn en wat de randvoorwaarden zijn

Fedec en NLingenieurs. 23 ISSO Info 66 - november 2019

ISSO Open

Cybersecurity gebouwinstallaties Nederland heeft ongeveer 600 miljoen m2

teurs zijn op te stellen als het gaat om cyberweer-

gebruiksoppervlak aan utiliteitsgebouwen,

baarheid. Dit onderzoek is inmiddels afgerond.

zoals kantoorgebouwen, datacentra en ziekenhuizen. Veel van deze gebouwen zijn verbonden met internet, zodat ze op afstand zijn aan te sturen en te bewaken. Daarom wordt het steeds belangrijker om de cybersecurity van deze aangesloten gebouwinstallaties goed op orde te hebben. Bij een hack is er namelijk kans dat een bedrijfsproces wordt stilgelegd of dat informatie wordt onderschept.

Conclusies Eén van de conclusies uit het rapport is dat grote installateurs zich beter bewust zijn van hun rol in de keten vanwege de borging van het proces dan kleinere installateurs. Een andere conclusie is tegelijkertijd dat installateurs aangeven dat er onvoldoende praktische kennis is over ICT/draadloze systemen en de beveiliging daarvan. Beschikbare trainingen/opleidingen zijn óf heel licht óf heel zwaar. Opleidingen zijn momenteel vaak niet specifiek voor de installatiebranche.

Kennisdelen

Daarom hebben wij, samen met Techniek

OTIB is op basis van die conclusie direct gestart

Nederland, OTIB en Threadstone Cyber Security,

met het aanpassen van opleidingen, zodat het

een project opgezet om kennis te ontwikkelen voor

kennisniveau zal verhogen. ISSO heeft, met de

betere cyberweerbaarheid van installaties. Ons

uitkomsten van het rapport, drie KennisKaarten

doel is aan de ene kant bedrijven informeren over

ontwikkeld over Cyberweerbaarheid: aanbevelingen

de inrichting van weerbare installaties; En van de

voor installateurs, aandachtspunten bij onderhoud

andere kant werknemers op te leiden om betere

van alarminstallaties met betrekking tot aansprake

gebouwinstallaties te realiseren, waarbij specifiek

lijkheid en inschatten risico’s met betrekking tot

rekening gehouden is met cybersecurity aspecten.

cybersecurity. Deze KennisKaarten zijn binnenkort

Aanbevelingen voor installateurs

beschikbaar in de KennisBank.

OTIB en Techniek Nederland vroegen Threadstone

Houd onze berichtgeving in de gaten voor meer

en ons onder meer om uit te zoeken wat de stand

informatie over de vervolgstappen na dit onderzoek.

van zaken is van cyberweerbaarheid bij alarmin-

Vragen over het onderzoek? Neem dan contact op

stallaties; En welke aanbevelingen er voor installa-

met Arjan Schrauwen via a.schrauwen@isso.nl

24 ISSO Info 66 - november 2019

ISSO Open

Blockchain en de bouwsector In een bouwproject worden ontzettend veel afspraken gemaakt en is behoefte aan transparantie. Kan blockchain, een technologie om transacties te registreren en te valideren, daarvoor iets betekenen voor de bouwsector, installateurs of facilitair managers?

uitgevoerd. Smart contracts zijn kleiner dan traditionele contracten en daardoor beter beheersbaar. In een smart contract moeten activiteiten heel spe-

Informatie die wordt uitgewisseld tussen bouw-

cifiek, meetbaar, aantoonbaar, realistisch en tijds-

plaatspersoneel, ontwerpers, managers en admini-

gebonden worden vastgelegd. Het leent zich daar-

stratie. Tekeningen, bestekken, planningen, facturen:

om minder voor abstracte overeenkomsten, maar

in een bouwproject is sprake van ontzettend veel

projecten die gebruik maken van een gedetailleerd

informatiestromen. Blockchaintechnologie zou hier-

BIM-model zijn meer geschikt. BIM-projecten ken-

bij kunnen helpen. De technologie reduceert ook

merken zich door een meer open en transparante

kosten doordat er minder tussenpersonen nodig zijn.

werkwijze. Hierdoor heeft blockchaintechnologie in

Validatie of er voldaan is aan criteria in een con-

BIM-projecten een grotere kans van slagen.

tract, gebeurt bij blockchain namelijk automatisch.

Wat is blockchaintechnologie?

Kritisch Er is op dit moment weinig ervaring met blockchain.

Met blockchaintechnologie zijn gegevens transpa-

Daarom zijn er nog weinig gebruikerservaringen

rant vast te leggen. Het is als een database waar-

bekend. De financiële wereld begint ervaring op

aan alleen informatie kan worden toegevoegd, niet

te doen met deze vorm van gegevens vastleggen.

worden weggehaald. Als iemand iets toevoegt, is dit

Daarnaast staat of valt het succes van de block-

voor alle deelnemers zichtbaar. Er is geen centrale

chaintechnologie met de ingevoerde gegevens

autoriteit. Door die transparantie is het een zeer

en de kwaliteit van de smart contracts. Als er met

betrouwbaar middel om gegevens vast te leggen.

een slecht contract gevalideerd wordt, voldoet

Hoe werkt blockchain?

een transactie aan verkeerde criteria. En als het ontwerp slecht is, is het gebouw na realisatie ook

Als een partij gegevens wil vastleggen in het net-

slecht. Ook al is er voldaan aan het contract.

werk of een geldtransactie wil uitvoeren, dan wordt

Ook rijst de vraag of de bouw de blockchaintech-

die data gevalideerd met vooraf afgesproken algo-

nologie specifiek nodig heeft. Zijn smart contracts

ritmes. Deze algoritmes kunnen vastgelegd zijn in

niet voldoende? Het is nu al zeer moeilijk om een

smart contracts. Dat zijn digitale overeenkomsten

goed traditioneel contract te maken. Wees dus kri-

die automatisch in werking treden als wordt vol-

tisch bij het invoeren van blockchaintechnologieën.

daan aan de criteria in het smart contract. Eenmaal

“Pas ook op voor bedrijven die mooie sier maken

gevalideerd, wordt de transactie gebundeld met

met de blockchaintechnologie, terwijl zij in werke-

andere transacties in een data‘block’. Dat nieuwe

lijkheid een andere techniek gebruiken”, zegt Arjan

blokje data wordt toegevoegd aan de blockchain.

Schrauwen, ISSO projectcoördinator.

Smart contracts en BIM

Wij brengen binnenkort een KennisKaart over Block

Een smart contract bestaat uit activiteiten die

chain uit. Houd onze berichtgeving in de gaten. Heb

moeten worden uitgevoerd, een planning wanneer

je vragen over dit onderwerp? Of wil je bijdragen

de activiteiten zijn gerealiseerd en het eventuele

aan de kennisontwikkeling? Neem dan contact op

bedrag dat overeengekomen is als de activiteit is

met Arjan Schrauwen via a.schrauwen@isso.nl 25 ISSO Info 66 - november 2019

ISSO Open

PCM rekenmethode beschikbaar Wij ontwikkelen voortdurend nieuwe

Materials (PCM). In het Nederlands noemen we dit

instrumenten die jou kunnen helpen

faseovergangsmaterialen. Deze kennis richt zich

beslissingen te maken. We hebben onlangs een nieuw instrument ontwikkeld: de PCM-rekentool (Phase Change Materials). PCM-rekentool

op het klimatiseren van leefzones in utiliteitsgebouwen en woningen of woongebouwen met PCM. “De rekenmethode in die publicatie blijft altijd leidend”, zegt Arjan Schrauwen. “Maar voor het gebruiksgemak hebben we nu ook een online rekentool van deze rekenmethode gemaakt. Met die PCMrekentool kunnen adviseurs en gebouwbeheerders een snelle handberekening maken.”

In 2018 verscheen de ISSO-publicatie 111 over phase change materials (PCM), met een ont-

Deze online rekentool is beschikbaar via de ISSO

werprichtlijn voor toepassing van Phase Change

KennisBank .

Multifunctionele groene daken en gevels Groene en multifunctionele daken en gevels spelen een grote rol in verduurzaming van de gebouwde omgeving en het leefbaar houden en maken van steden. Er worden dan ook veel innovaties ontwikkeld in deze systemen. Met een nieuw praktijkboek gaan we de benodigde kennis die professionals in dit vakgebied nodig hebben ontsluiten.

De kennis over multifunctionele groene daken en gevels wordt mede mogelijk gemaakt door: • Stichting Groenkeur • OTIB De volgende partners dragen bij aan de kennisontwikkeling:

Projectcoördinator Jan Cromwijk werkt, samen

• BTL

met professionals, aan de totstandkoming van

• Nophadrain

het Praktijkboek Multifunctionele groene daken en

• Donkergroen

gevels. De kennis is begin 2020 beschikbaar in de

• Nieman

ISSO KennisBank.

• KIWA BDA advies

Vernieuwingen in opleidingen

• DakIndex - Stichting Veilig Dak NL • Sempergreen

Cromwijk vertelt dat het Praktijkboek

• BDA opleidingen

Multifunctionele groene daken en gevels, behalve

• BVB

de geactualiseerde kennis over daken en gevels

• VEBIDAK

ook een kader voor opleidingen bevat. “Zo kunnen

• VHG

opleidingsinstituten hun aanbod updaten aan de

• Optigrün

hand van de meest recente kennis en kenniseisen.

• Waternet / Amsterdam Rainproof

Wij willen onze nieuwe kennis graag benutten voor vernieuwingen in opleidingen. We werken daarbij

Heb je vragen over dit project? Neem dan contact

graag samen met opleiders.”

op met Jan Cromwijk via j.cromwijk@isso.nl

26 ISSO Info 66 - november 2019

ISSO Open

Kennis isoleren leidingsystemen speelt in op WKB Tijdens de Vakbeurs Energie presenteerde ISSO bij de ledenvergadering van de Nederlandse vereniging van Ondernemers in het thermisch isolatiebedrijf (VIB) de voortgang van de kennisontwikkeling over kwaliteitseisen isoleren. Met deze kennisontwikkeling kunnen we de ISSO-publicatie 64 ‘Kwaliteitseisen isoleren’ herzien. Met de aanpassingen sluiten we aan op de Wet Kwaliteitsborging Bouwen. De kennis in de nieuwe uitgave van ISSO-publicatie

goed kunnen worden geïsoleerd. Ook staan er tips in

64 richt zich op professionals die met het isoleren

om uitwendige corrosie van leidingen te voorkomen.”

van leidingsystemen te maken hebben: installateurs, isolatiebedrijven, adviesbureaus en opleiders voor

Isolatieklassen NEN-EN 12828

werknemers van isolatiebedrijven. De vernieuwing

“Andere onderwerpen die de update aan het ken-

komt mede tot stand door een financiële bijdrage

nisdocument toevoegt, zijn het verbeteren van de

van onze partners VIB, OOI, OTIB en Techniek

kwaliteit van isolatie en preventie van energiever-

Nederland.

lies”, aldus Jos. “We geven daarbij advies voor elke

Stappenplan

fase van het installatieproces: programma, ontwerp en uitwerking, realisatie en onderhoud en beheer.

“In de nieuwe ISSO-publicatie 64 behandelen we

In de uitgave staan voorbeelden van hoe je de iso-

onder andere het isoleren van verwarmings- en

latie aanbrengt en welke materialen je daarvoor

gekoeldwaterleidingen, sanitaire installaties en

kan gebruiken. Verder behandelt de nieuwe uitgave

luchtkanalen”, zegt Jos de Leeuw. Jos is als specia-

de isolatieklassen uit de Europese norm NEN-EN

list klimaatinstallaties in gebouwen actief betrokken

12828.” Publicatie 64 is begin 2020 beschikbaar via

bij de kennisontwikkeling over kwaliteitseisen isole-

de KennisBank.

ren. “De nieuwe publicatie 64 bevat onder andere een stappenplan dat beschrijft wat de installateur

Heb je vragen over dit project? Neem dan contact

met de leidingen moet doen zodat deze daarna

op met Jos de Leeuw via j.deleeuw@isso.nl

Kleintje Hybride warmtepompen Wij werken aan kennis over hybride

van het Kleintje Hybride warmtepompen. “Medio

warmtepompen. Hybride systemen

november beginnen we met het traject voor het

kunnen vaak ingezet worden in een plan voor overgang van gasgestookte verwarmingssystemen naar van-gas-los. De nieuwe uitgave, Kleintje Hybride warmtepompen, bevat ook praktijkvoorbeelden met de belangrijkste aandachtspunten bij de montage en installatie van hybride warmtepompen.

kleintje en rond april is alle kennis ontwikkeld en plaatsen we deze ook in onze KennisBank.”

Ontwerprichtlijnen “In de kennis besteden we onder andere aandacht aan de ontwerprichtlijnen”, zegt De Leeuw. “We willen antwoord geven op vragen hoe je de hybride warmtepomp ontwerpt en hoe je zorgt dat er een goed afgestemde regeling op de warmtepomp zit. Daarnaast beschrijven we verschillende combinatie mogelijkheden van cv-ketels en warmtepompen, die samen de hybride warmtepomp vormen.” Wij ont-

Jos de Leeuw, projectcoördinator klimaatinstallaties

wikkelen het Kleintje samen met BDH. Het adviesbu-

in gebouwen, is betrokken bij de totstandkoming

reau stelt de tool Keuzehulp Duurzaam Verwarmen 27 ISSO Info 66 - november 2019

ISSO Open

voor energieprofessionals ter beschikking voor het

zijdig inregelen en warm tapwater. Verder gaat het

kennisdocument en ontwikkelt mee aan de kennis.

kleintje in op het systeem in de woning dat achter

Praktische informatie

de hybride warmtepomp zit. Met die informatie kan de installateur bepalen of de hybride warmtepomp

Naast aandacht voor het ontwerpgedeelte, gaat

geschikt is voor de bestaande installatie of dat er

het Kleintje Hybride warmtepompen ook de prak-

aanpassingen nodig zijn.”

tische gedeeltes van werken met hybride warmtepompinstallaties behandelen. De Leeuw: “Het

Heb je vragen over dit project, of wil je bijdragen

Kleintje krijgt onder andere voorbeelden van instal-

aan de kennisontwikkeling? Neem dan contact op

laties uit de praktijk en er is aandacht voor water-

met Jos de Leeuw via j.deleeuw@isso.nl

Met algoritmen naar een actueel kennisaanbod Hoe houden we al onze kennis up-to-date? Daar werken we aan met nieuwe snufjes op het gebied van ICT-technologie. De KennisBank is ook een dankbare proeftuin voor stagiair Thimo Poortvliet. om documenten te sorteren in categorieën. Een tfidf-score berekent hoe vaak een woord voorkomt in een document tegenover alle andere documenten in een collectie. Een woord dat disproportioneel vaak voorkomt, krijgt een hoge score. Zo kun je documenten samenvoegen en indelen in categorieën; bijvoorbeeld de categorie warmtepompen. Die categorieën kun je gebruiken voor verschillende doeleinden.”

Actuele kennis

Automatisch redigeren Wat is er mogelijk met het programma van Thimo?

We gebruiken steeds meer digitale hulpmiddelen op

ISSO-medewerkers komen bijvoorbeeld razend-

de bouwplaats en op projecten, waaronder mobiel

snel bij de tekst die moet worden aangepast; zo

telefonie, laptop, tablet en straks is ook kunstmatige

kunnen de medewerkers de documenten automa-

intelligentie gemeengoed. We willen met onze ken-

tisch actualiseren. Ook kun je als gebruiker van de

nis goed aansluiten bij die digitale werkprocessen.

Kennisbank sneller bij de benodigde kennis. Wellicht

Zo wil je als gebruiker te allen tijde kunnen beschik-

onnodig om te vermelden dat dit efficiënt is en kos-

ken over de meest actuele kennis.

tenbesparend.

Opleiding Kustmatige Intelligentie

Ook geschikt voor andere databanken

Thimo Poortvliet ontwikkelt een programma om het

Thimo test zijn programma nu op 800 documenten

automatisch actualiseren van documenten mogelijk

uit de Kennisbank. Als het programma van Thimo

te maken. Thimo Poortvliet is universitair student in

aantoonbaar efficiënt en goed werkt, kunnen we

Utrecht aan de opleiding Kustmatige Intelligentie.

het programma gaan implementeren. Het program-

Hij benadert programmeren vanuit vier gebieden:

ma is ook geschikt voor de databanken van andere

informatica, de psychologie van de gebruiker, logica

organisaties.

en taalkunde. In zijn programma rangschikt Thimo de gegevens uit de Kennisbank met algoritmes.

Zoeken op exclusieve woorden Thimo: “Mijn algoritme maakt gebruik van tfidf-scores 28 ISSO Info 66 - november 2019

BARBRA Het programma van Thimo is een onderdeel van de ontwikkeling van slimme functionaliteiten die we eerder onder het project BARBRA aankondigden.

ISSO Open

Oververhitting voorkomen bij energieneutrale woningen Hitteproblemen in woningen komen in

NOM Keur

de zomerperiode helaas steeds vaker

De kennispaper Thermisch Comfort beschrijft de

voor. Bestaande richtlijnen bieden onvoldoende houvast bij het ontwerpen en toetsen op thermisch (zomer) comfort. Daarom hebben wij samen met Stroomversnelling onlangs een methode ontwikkeld om het thermisch comfort in woningen te voorspellen en op basis daarvan een juist ontwerp te maken.

manier waarop te voorspellen valt hoe bewoners het thermisch comfort zullen ervaren tijdens de zomerperiode. Het is in feite een aanvulling op ISSO-publicatie 74 die al een dergelijke bepalingsmethode biedt voor de utiliteit. In plaats van achteraf komt men nu vooraf al te weten wat het ervaren comfort zal zijn en valt daarop te sturen. De methode is met name relevant voor partijen die met NOM Keur werken en aan specifieke kwaliteitseisen moeten voldoen op het gebied van comfort, naast die van nul-op-de-meter. Zij konden tot nu

Hierbij kan gebruik gemaakt worden van bijvoorbeeld zonwerende voorzieningen of van bredere dakranden of overstekken of diepe negges. De methode is beschreven in de Kennispaper Thermisch Comfort. Het is een beoordelingsmethode voor het zomercomfort in woningen. De methode werkt op vertrekÂ niveau en geldt dus niet alleen voor de woonkamer, maar ook voor de slaapkamers. Aanbieders van NOM-renovaÂ ties en nieuwbouwwoningen zullen de methode gaan toepassen. De klimaatverandering leidt tot warmere zomers en mildere winters. Grote glaspartijen maken dat die warmte makkelijk de woning binnendringt en door goede isolatie langer binnen blijft. In de winter komt dat goed uit, in de zomer leidt het vaak tot problemen. Het wordt dan ook steeds belangrijker om in het ontwerp van energiezuinige woningen en installaties, het thermisch zomercom-

Figuur 1 Toepassing van buitenzonwering

fort mee te nemen en oververhitting te voorkomen.

geĂŻntegreerd in de bouwkundige detaillering

29 ISSO Info 66 - november 2019

ISSO Open

Ondersteuning voor BENG toe niet terugvallen op een breed geaccepteerde

Dit kennispaper is een van de instrumenten

bepalingsmethode van het thermisch zomercom-

die ontwikkeld zijn om ontwerpers en uitvoer-

fort. Maar ook andere professionals die te maken

ders te ondersteunen bij het realiseren van

hebben met goed geïsoleerde woningen en hoge

energieneutrale woningen. Er zijn ook BENG-

comforteisen, hebben er baat bij. De methode is

referentiedetails beschikbaar in de ISSO

ontwikkeld door en voor ISSO, Stroomversnelling,

KennisBank. Het zijn voorbeelden van gevalideer-

Peutz, Nieman en Vabi.

de oplossingen om de bouwkundige detaillering

Drie klassen

voor elkaar te krijgen die bij de hoge eisen van de BENG-regelgeving passen. Het energievade-

De beoordelingsmethode berekent over de periode

mecum, ook beschikbaar in de ISSO KennisBank,

van de laatste maandag in april tot de laatste zon-

is een complete handleiding voor het ontwerpen

dag in september hoeveel uren de temperatuur in

van energiezuinige woningen.

elke verblijfsruimte, hoger zal zijn dan de als comfortabel ervaren binnentemperatuur. Deze bepaling houdt ook rekening met de buitentemperatuur en de interne warmtelast, het ventilatiesysteem en spuigedrag. De verwachte overschrijding van deze grenswaarde wordt berekend op basis van een standaard klimaatjaar. Namelijk 2018:T1, zoals beschreven in NEN 5060. Er zijn drie categorieën die een verblijfsruimte kan behalen: Acceptabel, Goed en Zeer Goed.

‘Acceptabel’ in feite niet-acceptabel Om de classificatie ‘goed’ te halen, zal het bij goed geïsoleerde woningen met één of meer zonbelaste gevels, zonder natuurlijke beschaduwing, bijna altijd nodig zijn om zonwerende voorzieningen te treffen. Zoals zonwering of zonwerende beglazing, overstekken of diepere negges. Voor de beoordeling ‘zeer goed’ is vrijwel altijd actieve koeling vereist. Toepassing van de nieuwe BENG-eisen zal in veel gevallen leiden tot een woning die volgens de beoordelingsmethode slechts een klasse ‘acceptabel’ rechtvaardigt. Is de uitkomst ‘acceptabel’, dan zal de woning in de zomerperiode regelmatig onaangenaam warm worden. Het advies

Figuur 2 Voorbeeld van een bouwkundige detaillering

luidt dan ook om tenminste ‘goed’ na te streven.

met extra brede dakrand tbv zomercomfort

30 ISSO Info 66 - november 2019

Educatie

Partners & professionals Onze kennis komt overal in de buiten

zorgt. Het partnerschap biedt voordelen voor de

wereld terecht. Opleidingsinstituten

opleidingspartners. “Zowel de opleidingspartners

leiden er professionals mee op, bedrijven passen kennis toe in projecten of gebruiken ISSO om hun kennis of producten te ontwikkelen. Dat dragen ze graag uit. En daar zijn we trots op! Zo dragen we samen op allerlei manieren bij aan beter weten, beter bouwen. Operationeel directeur bij ISSO Michel Verkerk: “Samenwerking met partners is een belangrijke voorwaarde om onze doelstellingen te kunnen behalen. Onze partners spelen een belangrijke rol om beter kennis te vergaren voor de bouwen installatiesector en deze bij de

als hun cursisten hebben toegang tot de ISSOkennis en als ze dat wensen ook het lesmateriaal. Partners kunnen daarnaast deelnemen aan onze partnerbijeenkomsten”, aldus Michel. Behalve TVVL zijn ook partijen als Wasco, BDA, Vaillant, Alklima, SKOOB, AcademyNL, ROVC en BodemenergieNL opleidingspartners van ISSO.

Examenpartners Naast de opleidingspartners werken wij ook samen met examenpartners; partijen die samen met ons, en professionals uit het vakgebied, examens ontwikkelen en aanbieden. Deze examens vormen het sluitstuk van de opleidingen die met onze materialen verzorgt worden. “Wij zorgen voor de inhoudelijke vragen en dat deze relevant blijven. De examenpartners hebben toegang tot de examen(s).” Met zowel CITO als ’t Examenpark werken wij nu samen op dit gebied.

professional te krijgen.’’ We hebben de sublabels Powered by ISSO en Validated by ISSO ontwikkeld zodat wij, samen met onze partners, de samenwerking uit kunnen dragen. “Het is belangrijk dat de kennis die we ontwikkelen terecht komt waar deze moet zijn, bij de professional. Voor zowel de ontwikkelingen van de kennis als het beschikbaar stellen ervan, werken we daarom

Validated by ISSO

samen met partners waaronder opleiders, examen-

Om onze kennis op de juiste plek op het juiste

instituten, softwareleveranciers en fabrikanten.”

moment te krijgen werken we samen met soft-

wareontwikkelaars. “Om kennis online te kunnen delen is ook software nodig om die kennis online

Misschien wel een van de bekendste partners in

beschikbaar te stellen”, aldus Michel. “We werken

opleiden is TVVL; TVVL is een van de ‘opleidings-

daarom samen met softwareontwikkelaars, die

partners’, die met onze materialen opleidingen ver-

op basis van kennis en data uit onze KennisBank allerlei producten en diensten kunnen ontwikkelen. Zo werkten we er hard aan om de rekenwaarden uit de Referentiedetails vanuit onze KennisBank beschikbaar te stellen om te integreren binnen rekensoftware. Bovendien kunnen we de protocollen uit onze ISSO-publicaties steeds beter toepasbaar maken binnen inspectie- en gebouwbeheersoftware. Hierdoor brengen we de kennis waar deze 31 ISSO Info 66 - november 2019

Educatie

echt nodig is: in het werkproces. Wij kunnen deze

Om deze samenwerking uit te kunnen dragen

partners daarbij ook ondersteunen met de controle

mogen deze partners het Validated by ISSO

van software. Een specialist van ISSO valideert dan

gebruiken.

of de software de berekening uitvoert conform de geldende ISSO-richtlijnen.”

Fabrikanten

Kennis op de juiste plek op het juiste moment We zijn trots op de samenwerking met deze part-

Een andere waardevolle samenwerking is die met

ners. We blijven samen zoeken naar de juiste invul-

fabrikanten. “Daarbij moet je denken aan partijen

ling van de samenwerking. Deze wordt ook bespro-

uit de toeleverende industrie, die product specifieke

ken tijden de partnerbijeenkomsten. “We zijn altijd

informatie toevoegen aan onze protocollen, reken-

op zoek naar partners voor het verder brengen van

toepassingen en concepten”, vertelt Verkerk. “Een

de kennis in onder andere opleidingen en software-

voorbeeld is ISOVER: een producent van duurza-

producten. Samen met onze partners blijven we zo

me isolatiematerialen. Op de website van ISOVER

ontdekken en experimenteren hoe we kennis het

staan verschillende Referentiedetails die wij hebben

beste vorm kunnen geven en bij de juiste professio-

ontwikkeld en welke zijn aangevuld met haar eigen

nal krijgen op het juiste moment. We werken samen

producten, zogenaamde Productdetails. Zo kunnen

aan het oplossen van problemen en knelpunten die

we elkaar helpen en maken we het de professional

onze partners signaleren.’’

een stuk eenvoudiger in zijn of haar werk. Verder kunnen ook deze partners deelnemen aan partner-

Heb je vragen over deze samenwerkingen?

bijeenkomsten.”

Neem dan contact met ons op via isso@isso.nl of bel 010 206 59 69.

32 ISSO Info 66 - november 2019

Develop

Examens nieuw Energieprestatiestelsel De Beoordelingsrichtlijn (BRL) 9500

Losse examenmodules

is vastgesteld en de NTA 8800 is

Er wordt onderscheid gemaakt tussen basis- en

gepubliceerd. De opnameprotocollen ISSO 82.1 en ISSO 75.1 zijn op de NTA 8800 afgestemd. Vanaf 1 januari 2020 kunnen de huidige vakbekwame EPA-W en U-adviseurs starten met bijscholen en een examen gebaseerd op NTA 8800 afnemen. Vanaf 1 juli 2020 vervalt namelijk hun vakbekwaamheid gebaseerd op de

detailadviseurs. De examens zijn in modules opgebouwd. De basisadviseur moet in 4 modulen examen doen, de detailadviseur doet een module extra. Er is een module met meerkeuze vragen, één over schematisering, een casus en een softwaretoets. De detailadviseur doet een vijfde module om te toetsen of hij/zij zelf de Rc-waarde van constructies kan berekenen. Arkesteijn: “Met de softwaretoets wordt gekeken of adviseurs de gegevens correct verwerken in de software. En in de module schematisering test het examen of een gebouw met verschillende installaties op de goede manier

huidige systematiek

wordt splitst.”

De examens worden door Cito en Examenpark

kunnen bijvoorbeeld eerst de meerkeuzevragen

afgenomen. Op dit moment is de examencommissie

doen en later bij Cito of Examenpark de andere

druk bezig de examens te ontwikkelen. Eén werk-

modules. Met dat centraal afgenomen examen zijn

groep binnen de examencommissie maakt het exa-

kandidaten ongeveer een dag bezig.

men voor EP-W adviseurs, een andere werkgroep

De examenmodules zijn los af te nemen. Adviseurs

dat voor EP-U adviseurs. “De eerste examens zijn

Volledig of verkort examen

nu ontwikkeld. We maken de komende maanden

Bij de examens wordt onderscheid gemaakt tussen

meerdere versies”, zegt Kees Arkesteijn. Hij is bij ons

een beginnend adviseur, die op dit moment nog niet

verantwoordelijk voor de nieuwe opnameprotocollen.

vakbekwaam is, en EPA-W en U-adviseurs die nu al wel vakbekwaam zijn. “Een nieuwe adviseur zal uiteraard voor alle modules examen moeten doen. Huidige EPA-adviseurs mogen een verkort examen doen. Het is een aanvulling op hun huidige kennis. Zij moeten alleen aantonen dat ze de wijzigingen kennen tussen het opnameprotocol, gebaseerd op het Nader Voorschrift, ISSO 75.3 of EPC en de nieuwe opnameprotocollen, en dat ze er ook mee kunnen werken. Hun examen zal waarschijnlijk uit twee modules bestaan.”

Voorbereiden Ter voorbereiding op het examen kunnen, aankomend, adviseurs vanaf 1 januari een opleiding volgen bij een EPA-opleider. Ook worden binnenkort de eindtermen en de toetsmatrijs online gepubliceerd. Onder andere beschikbaar via isso.nl. Verder komen er eind dit jaar voorbeeld toetsen te staan op de website van Cito en Examenpark. 33 ISSO Info 66 - november 2019

Develop

Slimme applicatie berekent voorwaarden voor veilige ontruiming Hoe snel kun je bij brand alle bewoners

middelen (bijvoorbeeld sprinklers). Verder speelt het

en medewerkers in een zorginstelling

aantal BHV’ers en brandweerlieden op locatie en

ontruimen? Wil je een nauwkeurig

de snelheid waarmee zij kunnen handelen een rol.

antwoord op deze vraag? Dan voer je

Gebruik

vanaf nu Ontruimcheck uit. Deze digitale

Gebruikers van de applicatie kunnen na het inlog-

applicatie, een product van TBQ, is met name geschikt voor zorginstellingen die willen berekenen of hun locatie bij brand tijdig kan worden ontruimd. De tool houdt rekening met alle factoren die een rol spelen bij brandsituaties in een

gen een aantal gegevens invullen. De gevraagde data gaat over het gebouw, het type brand, het aantal cliënten, de mate van zelfredzaamheid van de cliënten en de ontruimingsorganisatie. Na het invoeren van de gegevens berekent de applicatie het verwachte aantal slachtoffers per brand en scenario. Deze resultaten kunnen vervolgens in een rapportage worden genereerd. TBQ is opgericht

zorginstelling.

door TNO en ISSO.

De resultaten van de applicatie geven een indicatie

Kijk voor meer informatie op www.tbq.nl.

of bijvoorbeeld de BHV-organisatie voldoende op orde is. Bovendien helpt Ontruimcheck zorginstellingen bij het optimaliseren van de bouwkundige en installatietechnische brandveiligheidsmaatregelen.

Rekenmodel De applicatie – ontwikkeld door TBQ in samenwerking met Dräger en TNO – bestaat uit een rekenkern die via een website beschikbaar wordt gesteld. Het deterministische model rekent verschillende scenario’s door voor vier verschillende brandcategorieën (smeulbrand, kleine brand, middelgrote brand en grote brand). De scenario’s hebben betrekking op onder andere het aantal cliënten, de zelfredzaamheid (WAR-systematiek), de opkomsttijden en inzet van BHV en brandweer, het gebouw en de in het gebouw aanwezige installaties.

Hulpmiddel De digitale applicatie van TBQ is een handig hulpmiddel om te controleren of aan te tonen dat intraof extramurale zorginstelling aan de eisen voldoen van artikel 7.11a van het Bouwbesluit 2012. Zo houdt de applicatie bij de berekening van de beschikbare ontruimingstijd onder meer rekening met de aan- of afwezigheid van een brandmeldinstallatie, de hitteen rookverspreiding en het effect van actieve blus34 ISSO Info 66 - november 2019

Develop

Productdetails wijzen professionals snel de weg naar specifieke merken Veel bouwprofessionals maken

inhaalslag als het gaat om de Productdetails. We

dagelijks dankbaar gebruik van de

roepen fabrikanten op om hun ‘oude’ Productdetails

Referentiedetails in de ISSO KennisBank. De technische detailtekeningen van verbindingen tussen wanden, daken en/of vloeren - allemaal productonafhankelijk - zijn onmisbare hulpmiddelen om aan specifieke prestatie-eisen te voldoen. Daarnaast is het mogelijk om specifieke merken en producten te profileren, in

te updaten en werken intensief aan uitbreiding met nieuwe producten en fabrikanten. De eerste, actuele Productdetails die we onlangs hebben toegevoegd aan het aanbod, zijn die van ISOVER.

Wat zit er in een Productdetail? • Printbestand (PDF) • DWG -bestanden • De volgende bouwfysische prestaties: - Warmteweerstand / Warmtedoorgangs coëfficiënt (Rc- of U-waarde)

de vorm van Productdetails. Ze vormen

- Luchtgeluidsisolatie (Ra-waarde)

de vertaalslag van een onafhankelijk

- Lijnvormig warmteverlies (ψ-waarde)

getoetst Referentiedetail naar een specifiek product.

- Koudebrug (f-factor) - Luchtdoorlatendheidscoëfficiënt (c-waarde) - Luchtgeluidsniveauverschil DnT,A,k-waarde)

- Contactgeluidsniveau (LnT,A-waarde) Wij beheren de Referentiedetails sinds de overname van de SBR-producten in 2017.

• Aanbevelingen voor ontwerp en uitvoering

kelijk. Productdetails - herkenbaar aan een code

Waarom zijn Productdetails interessant voor fabrikanten?

die begint met een P bij de Referentiedetails in

• Referentiedetails zijn in de bouwwereld een

Referentiedetails zijn producten fabrikantonafhan-

de Kennisbank - bieden wel ruimte voor merk - en

begrip. Professionals kunnen erop bouwen dat

productgegevens. Zo zijn er details die uitgaan van

ze hiermee voldoen aan alle prestatie-eisen.

de isolatieproducten van specifieke leveranciers,

Productdetails zijn praktische vertalingen van

met de bijpassende, productspecifieke prestaties

deze onafhankelijk getoetste Referentiedetails

en afmetingen. Ideaal voor bouwprofessionals die

in specifieke producten in specifieke situaties.

hun details zo specifiek en praktisch mogelijk willen

Fabrikanten bereiken er hun doelgroep mee via

uitwerken. Het scheelt hen zoekwerk en biedt de

de ‘ISSO-weg’.

mogelijkheid om verschillende producten te vergelijken.

Uitbreiden en updaten

• Een Productdetail toont ontwerpers en bouwers dat het uitgelichte product daadwerkelijk in de getoonde constructie of situatie te gebruiken is. • Een Productdetail bevestigt de bouwfysische

Voor fabrikanten bieden Productdetails een

kwaliteiten van een product in een specifieke

interessante kans om hun doelgroep te wijzen

situatie.

op producten die minimaal zijn getoetst op de eisen uit het Bouwbesluit. En mogelijk ook aan

• Productdetails worden net als standaard Referentiedetails regelmatig geactualiseerd.

hogere eisen, zoals passiefhuis. Ze kunnen de ISSO Productdetails uiteraard ook tonen op hun

Heb je interesse in het publiceren of bestellen van

eigen website. We zijn na de overname van de

Productdetails? Neem dan contact met ons op via

Referentie- en Productdetails begonnen aan een

bestellingen@isso.nl. 35 ISSO Info 66 - november 2019

beter weten beter bouwen

anders kan!