Nieuwsbrief ISSO Info 67 by Stichting ISSO

ISSO INFO

nr. 67 januari 2020

 VSK 2020  4 t/m 7 februari, Jaarbeurs Utrecht  Hal 10, stand D050

anders kan!

Inhoud nieuws Co-creatie in de praktijk

Praktijkervaringen delen?

Kennis op de juiste plek en moment

Energiebesparende maatregel stopt

Scheiders voorkomen prestatieverlies

Bifipro® en Silco® op Schiphol

Drie specialisten voor HVAC-installaties

Stand op VSK platform voor partners en professionals – pagina 3

Periodieke inspectie E- en PV-installaties 15 Razendsnele materiaallijst in Revit

Thermisch comfort bij NOM-woningen

CONCEPT ISSO / vsk 2020/ No rights can be derived from this artist impressions

ISSO Open ISSO Open zet de sluizen wijd open

Bouwen volgens Checklist Bouwbesluit

Update Handboek Zonne-energie

Programma co-creatiesessies – pagina 8

CONCEPT ISSO / vsk 2020/ No rights can be derived from this artist impressions

Multifunctionele Groene Daken en Gevels 22 Zesde druk Energievademecum

educatie

Examinering EP-examens

gebaseerd op de NTA8800 bekend

Alkima ISSO 98-training

De juiste kennis op het juiste moment – pagina 18

Handboek Zonne-energie

Bouwkundige- en installatietechnische richtlijnen voor zonne-energiesystemen Versie 2019 In de huidige zonne-energiemarkt zijn ontwikkelingen zichtbaar op het gebied van energieopslag en veldsystemen. Daarom is de kennis uit het Handboek Zonne-energie aangepast. Wat is er nieuw? De versie uit 2019 is uitgebreid met kennis over: opslag van energie en SDE+ subsidie, het ontwerp van een systeem met elektrische energieopslag en veldsystemen.

Zo bestaat het handboek nu uit de onderdelen zonnewarmte, zonnestroom, energieopslag, veldsystemen en bouwkundige integratie. Elk onderdeel is opgebouwd conform het Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties (MKK). Bij de uitwerking van de verschillende fases richt de inhoud zich op specifieke doelgroepen. Met name de meest gebruikte toepassingen komen aan bod. Ook bevat het Handboek referentiedetails voor integratie van zonne-energiesystemen in daken en gevels. Voor wie is het handboek? •

• •

voor de opdrachtgever of gebruiker, die op basis van de geboden informatie een goed onderbouwde beslissing kan nemen over de principekeuze van een installatietype; voor de adviseur, constructeur en ontwerper, ter ondersteuning bij het ontwerpen van de installaties; voor de installateur of bouwer, ter ondersteuning van de aanleg, de in gebruik stelling en het beheer van de installatie.

Lucht/water warmtepompen woningen 28 Integraal ontwerpen van warmtepomp installaties voor utiliteitsgebouwen 29 Individuele en kleine warmtepompsystemen voor woningen en kleine utiliteit 30 Procesengineering: Energieanalyses

Volg trainingen ISSO 72 en ISSO 98

ISBN 978-90-5044-338-8

handboek

Update Handboek Zonne-energie – pagina 22

ISSOINFO is een uitgave van: ISSO, kennisinstituut bouwen installatietechniek Weena 505, 3013 AL Rotterdam Postbus 577, 3000 AN Rotterdam

develop

Tel. 010 - 206 59 69

Sterker met samenwerking via software 34 Verdiepingsslag door koppeling met kennisproducten ISSO Open

Bouwkundige- en installatietechnische richtlijnen voor zonne-energiesystemen Versie 2019

COLOFON

Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen

ZONNE-ENERGIE

handboek ZONNE-ENERGIE

De educatieve rol van ISSO

Fax 010 - 213 03 84 info@isso.nl, www.isso.nl | kennisbank.isso.nl

Vormgeving: Stijlmeesters Redactie: Anneli van Kleven-Pijpers en Stijlmeesters

De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of materiële schade, veroorzaakt

ISSO Info 67 - januari 2020

door onjuistheden in de redactionele kolommen.

nieuws

“Onze stand op de VSK is het platform voor professionals en partners” Ben je op zoek naar kennis of wil je kennis delen? Kom dan tijdens de vakbeurs VSK, van 4 tot en met 7 februari naar onze stand. Vier dagen lang zijn daar niet alleen de medewerkers van ISSO aanwezig om de VSK-bezoekers te ontvangen, maar wordt de stand ook bemand door vertegenwoordigers van de ISSO Kennispartners. Dit zijn specialisten van marktpartijen die met specifieke kennis een bijdrage leveren aan beter weten, beter bouwen.

“ISSO transformeert op dit moment tot een platform waarop we samen met de meest uiteenlopende partners de kennis ontwikkelen die de professional nodig heeft. Dit doen wij steeds vaker en ook zeer intensief via co-creatie. Een proces dat we straks online faciliteren, brengen we tijdens de VSK in de praktijk”, vertelt Rob van Bergen, directeur van ISSO. “Bovendien willen we onze relaties duidelijk laten zien dat ISSO ook de toegankelijkheid tot ken3 ISSO Info 67 - januari 2020

MIDDEN IN DE TOEKOMST JE ZIET HET OP VSK

GRATIS TOEGANG? GA NAAR VSK.NL.

4 T/M 7 FEBRUARI JAARBEURS IN UTRECHT

nieuws

nis vereenvoudigt. Dit doen we onder meer via de

zijn ze een zichtbaar en belangrijk onderdeel op

lancering van ISSO Open. Dit is de nieuwe naam

onze stand.”

voor onze KennisBank waarmee wij de toegang tot kennis veel eenvoudiger toegankelijk maken.”

Samen kennis ontwikkelen

Lancering van ISSO Open Verder staat de ISSO-stand klaar voor ‘on boarding’ van relaties, zoals Rob van Bergen het noemt.

Elke professional die de ISSO-stand bezoekt vindt

“Wij zijn ons bewust dat veel bestaande relaties

daar niet alleen informatie over de kennisproducten.

van ISSO een onvolledig beeld hebben van onze

Zij kunnen ook meedoen aan het proces van kennis

organisatie en vooral van onze activiteiten. Veel

ontwikkeling in de vorm van co-creatie. “Dit proces

professionals hebben één of een paar producten

is een aanpak waarmee wij al enige tijd geleden

van ons afgenomen, maar zijn nooit echt verder

zijn begonnen en die we de komende jaren als

gekomen dan dat ene product. Deels door de wijze

standaard werkwijze gebruiken. Het houdt in dat

waarop wij onze producten tot op heden aanboden,

we vooral online een proces op gang brengen

maar deels ook doordat wij hen nooit goed hebben

waarbij iedereen die betrokken is bij een specifiek

laten zien wat wij aan kennis allemaal te bieden

vakgebied of technologie, input kan leveren. Die

hebben. Om de mensen goed ‘aan boord te krijgen’,

input vormt dan de basis voor nieuwe kennis. Op

willen we hen de complete reikwijdte van ISSO als

de beurs zullen we ditzelfde proces ook toepassen,

kennisorganisatie laten zien. Een belangrijke impuls

maar dan via live-kennissessies. Het is vergelijk-

hiervoor is de lancering van ISSO Open. Maar het

baar met het online proces, maar dat in dit geval

is veel meer dan een nieuwe naam. Met ISSO Open

aan een tafel in onze stand in de praktijk wordt

bieden we onze relaties een platform waarop álle

gebracht. Iedereen die daaraan wil meedoen is

kennis toegankelijk is. Dit opent veel perspectief.

welkom en kan zich bij deze sessies aansluiten. We

Enerzijds omdat we mensen dan op de vele andere

hebben 11 verschillende onderwerpen op uiteenlo-

kennisproducten kunnen wijzen, waarvan ze voor-

pende vakgebieden. Bekijk het schema en de tijd-

heen niet wisten dat ze in de Kennisbank aanwezig

stippen (zie elders in deze INFO) en zorg dat je op

was. Anderzijds om dat ze nu niet apart voor al

tijd bent voor een van deze sessies. Zo kan ieder-

die aanvullende kennis hoeven te betalen.” Volgens

een zijn eigen kennis aandragen en daarmee ook

Van Bergen zal ISSO Open

zichzelf weer verrijken met de kennis van anderen”,

leiden tot meer kruisbestui-

zegt Van Bergen.

ving van en tussen de ver-

Inbreng van ISSO Kennispartners De ingezette verandering bij ISSO is ingegeven

schillende disciplines in de bouwsector.

door de digitale mogelijkheden. Kennis verzamelen

Plek voor partners

gaat anders dan 10 of zelfs 5 jaar geleden. Je leert,

Op ons platform vind je

deelt en spart met partijen in jouw vakgebied, of

straks ook producten en

zij nu naast je zitten of aan de andere kant van de

diensten die validated by of

wereld. ISSO brengt dit in de praktijk via co-creatie

omdat, zo is de overtuiging, kennisontwikkeling en

zijn onder andere software-

-deling op deze wijze beter én anders kan. “Het

tools, maar ook opleidingen,

draait bij ons echt om verandering. Vandaar dat

trainingen en examens. Op

we ook onze ISSO Kennispartners nadrukkelijk pre-

de VSK vertellen we je alles

senteren. Je komt op onze stand daarom elke dag

over deze producten en

vertegenwoordigers tegen van Hydroscope, Caleffi,

diensten en wat de labels

IMI Hydronics Engineering, IMI Aero-Dynamiek, Life

validated by en powered by

Cycle Vision, BINK/DGMR Software, VABI en BCRG.

ISSO inhouden.

Zij hebben specialisten die ons helpen om kennis bij de professional te brengen. De komende jaren zal deze lijst met ISSO Kennispartners ongetwijfeld groeien. Voor deze editie van de VSK leveren de vertegenwoordigers van de bedrijven onder meer een bijdragen aan de co-creatie sessies. Daarmee

Kortom, bezoek onze stand D050 in hal 10. We ontvangen je graag met een heerlijk kopje koffie. 5 ISSO Info 67 - januari 2020

nieuws

Wil je jouw praktijkervaringen delen? Doe mee aan onze co-creatiesessies Kennisontwikkeling is geen klus voor een of twee experts vanachter hun bureau. In onze wereld is kennisontwikkeling een open proces waarbij een zo’n groot mogelijke groep professionals zijn input geeft. Wij organiseren en faciliteren dit proces nu offline binnen Kontaktgroepen. Straks faciliteren we dit proces ook online. Op de VSK laten we dit proces zien in co-creatie sessies. Wij brengen dit proces tot leven in onze stand D050 in Hal 10 in de Jaarbeurs. Heb je praktijkervaringen, kennis en wil je meedoen, meld je dan aan voor een sessie en schuif aan op het juiste tijdstip. juiste informatie aanbieden in de vorm van technische kennis, voorbeelden, tools of tabelen. De vorm van de informatie is nog helemaal open.

Indirecte adiabatische koeling (Arjan Schrauwen en VABI) Het ontwikkelen van nieuwe kennis is steeds meer

Adiabatische koeling bestaat al heel lang, maar de

een interactief proces. Niet alleen om te identifi-

toepassing blijft ver achter in vergelijking tot com-

ceren aan welke kennis er behoefte is, maar ook in

pressie-koeling. Zelf de tool die VABI ontwikkelde

welke vorm, tot op welk niveau en op welke wijze de

waarmee men relatief eenvoudig aan een systeem

kennis moet worden ontsloten, zijn vraagstukken die

voor adiabatische koeling kan rekenen en ontwer-

in dit proces duidelijk worden. Om enkele specifieke

pen, brengt daar geen verandering in. In deze ses-

projecten, die we nu voorbereiden, een vliegende

sie onderzoeken we waar de barrières zitten? We

start te geven, organiseren we gerichte co-creatie

willen een ISSO-publicatie ontwikkelen maar voor

sessies. Samen met kennispartners zullen project-

we dat doen, willen we weten waar de behoefte zit;

coördinatoren van ISSO de sessies leiden waarbij

is het meer theorie, of juist voorbeelden in de vorm

elke professional kan aanschuiven om zijn of haar

van concepten.

input te leveren. De sessies vinden plaats in onze stand en duren

Risicoanalyses opstellen in de praktijk (Irene van Veelen

45 tot 60 minuten. Het schema voor de vier beurs-

en Hydroscope)

dagen vind je verderop in deze Info. Praat met ons

Risicoanalyses worden in de

mee over de volgende onderwerpen:

praktijk opgesteld op basis van kennis en ervaring van de advi-

Opslag van Energie

seur. De werkwijze komt niet

(Arjan Schrauwen en TVVL)

altijd overeen met de formele

In deze sessie behandelen we

methode uit ISSO-Publicatie

twee centrale vragen: wat is er

55.1. Als de formele methode niet

in de praktijk aan toepasbare

toegepast wordt, hoe dan wel? En hoe kunnen we

opslagtechnieken beschikbaar.

theorie en praktijk hier beter op elkaar afstemmen?

Irene

En wat voor opslag heeft men nodig voor een specifiek woning of gebouw. Uiteindelijk willen we de ontwerper en installateur de 6 ISSO Info 67 - januari 2020

Arjan

CO2-doelstelling in bestaande gebouwen (Jos de Leeuw en Life Cycle Vision)

Voor bestaande gebouwen (woningen en utiliteit)

nieuws

moeten we CO2-doelstellingen halen. Met bestaan-

de toekomst, zo kan blijven. Of

de marktcomponenten zijn er nog weinig financieel

moet het totaal anders? Deze

haalbare oplossingen. Welke

vraag bespreken we in deze

systeemoplossingen zijn er wĂŠl

co-creaÂtiesessie.

mogelijk? Welke combinatie van nieuwe en/of bestaande compo-

Oververhitting en TOjuli

nenten zijn financieel interessant

(Noortje Alders/Harry van Weele

in vergelijking tot de conventi-

en VABI)

onele techniek? Welke combi-

Oververhitting in met name

naties verdienen zich terug op levensduurkosten?

Jos

Harry

woningen wordt een steeds groter probleem. Geeft de TOjuli, die gebaseerd is op gemiddelden,

Warmtepompen en geluid (Jos de Leeuw)

hiervoor betrouwbare resultaten

Buitenunits van lucht/water-warmtepompen kunnen

of zijn aanvullende berekeningen

eenvoudig aanleiding geven tot geluidsklachten. In

altijd nodig?

het Bouwbesluit worden wijzigingen doorgevoerd

Noortje

om bewoners en omwonenden beter te bescher-

Infraroodverwarming

men tegen het geluid van de buitenunit. Wat is nu

(Harry van Weele)

de juiste positie van de buitenunit? Zou er ver-

Kan infraroodverwarming een traditionele cv-instal-

schil moeten zijn dus stedelijk en landelijk gebied?

latie vervangen, als het gaat om comfort en ener-

Wanneer heeft men echt overlast van de buitenunit?

giegebruik. Of vergelijken we appels met peren? Heb je ervaring of kennis van deze systemen, praat

Warmteverliesberekening; moet het totaal anders? (Harry van Weele/Jos de Leeuw en VABI)

dan mee tijdens deze co-creatie.

De warmteverliesberekening gebeurt nu met een

Brandveiligheid (Aldo de Jong)

statische berekening. De vraag is of dit, kijkend naar

Hoe kunnen we nieuwe en bestaande gebouwen,

7 ISSO Info 67 - januari 2020

nieuws

op een betaalbare manier en

Er kunnen maximaal 10 deelnemers per sessie aanschuiven.

rekening houdend met alle veranderingen in de bouw, nog brandveiliger maken? Welke kennis hebben we daarbij nodig en wanneer? Wie heeft die kennis

Vooraf aanmelden is verplicht.

het hardste nodig en wanneer in het proces? Wat zijn de 5 maat-

Aldo

regelen die vanuit een risicobe-

Aanmelden kan via isso@isso.nl Vermeld bij aanmelding je naam en

nadering het meest bijdragen aan brandveiligheid in woningen en hoe krijgen we

organisatie en de sessie waaraan je

die geïmplementeerd? Heb je hier een duidelijke

wilt deelnemen. Vergeet er niet bij

mening over, sluit je dan aan bij deze co-creatie-

te vermelden op welke dag je wilt

sessie. Samen onderzoeken we hoe we welke pro-

deelnemen.

ducten en diensten nodig zijn om Nederland brandveiliger te maken.

Programma Dinsdag

10.30 – 11.30

Opslag van Energie (Arjan Schrauwen en TVVL)

4 februari

11.30 – 12.30

Indirecte adiabatische koeling (Arjan Schrauwen en VABI)

13.30 – 14.30

Risicoanalyses opstellen in de praktijk (Irene van Veele en Hydroscope)

14.30 – 15.30 CO2 doelstelling in bestaande gebouwen (Jos de Leeuw en Life Cycle Vision) Woensdag

10.00 – 11.00 Warmteverliesberekening; moet het totaal anders? (Jos de Leeuw/Harry

5 februari

van Weele en VABI) 11.00 – 12.00 Oververhitting en TOjuli (Noortje Alders/Harry van Weele en VABI) 13.00 – 14.00 Infraroodverwarming (Harry van Weele) 14.00 – 15.00 Brandveiligheid (Aldo de Jong) 15.00 – 16.00 Warmtepompen en geluid (Jos de Leeuw)

Donderdag

10.00 – 11.00 Brandveiligheid (Aldo de Jong)

6 februari

11.00 – 12.00 Opslag van Energie (Arjan Schrauwen en TVVL) 13.00 – 14.00 Indirect adiabatische koeling (Arjan Schrauwen en VABI) 14.00 – 15.00 CO2 doelstelling in bestaande gebouwen (Jos de Leeuw en Life Cycle Vision) 15.00 – 16.00 Risicoanalyses opstellen in de praktijk (Irene van Veelen en Hydroscope)

Vrijdag

10.00 – 11.00

7 februari

11.00 – 12.00 Warmteverliesberekening; moet het totaal anders? (Jos de Leeuw/Harry

Warmtepompen en geluid (Jos de Leeuw) van Weele en VABI)

13.00 – 14.00 Oververhitting en TOjuli (Noortje Alders/Harry van Weele en VABI) 14.00 – 15.00 Infraroodverwarming (Harry van Weele)

8 ISSO Info 67 - januari 2020

nieuws

Kennis op de juiste plek op het juiste moment via de juiste partner De samenwerking met de verschillende partners maakt ISSO trots. We zijn altijd op zoek naar partners voor het verder ontwikkelen van de kennis in onder andere opleidingen en softwareproducten. Dit dragen we onder andere uit met onze partners door samen met onze Kennispartners op te trekken op bijvoorbeeld evenementen.

Op deze manier blijven we samen ontdekken en experimenteren hoe we kennis het beste vorm kunnen geven, hoe we dit samen kunnen uitdragen en op het juiste moment bij de juiste professional kunnen krijgen. We werken samen aan het oplossen van problemen en knelpunten die onze partners signaleren en we blijven samen zoeken naar de

Validated by ISSO

juiste invulling van de samenwerking. Deze samen-

Betrouwbaarheid is voor ons een primaire vereiste.

werking wordt ook besproken tijden onze partner-

Daar zorgen we voor door producten/diensten te

bijeenkomsten. Onze partners zijn herkenbaar aan

valideren. ISSO ontwikkelt en valideert vakkennis

de labels ‘ISSO partner’, ‘Validated by ISSO’ en

zodat partijen die hiermee werken erop kunnen ver-

‘Powered by ISSO’.

trouwen dat het objectieve en getoetste informatie is. Ook koppelen we onze kennis met software. Een stevige basis die zorgt voor beter weten en dus beter bouwen.

ISSO partner Kennis ligt aan de basis van alles wat we doen. Kennis is kracht! Daarom zijn wij trots op het label ‘ISSO Partner’. Als kennispartner van ISSO wissel je

kennis en ervaringen uit met andere

Als partner draag je het label ‘Powered by ISSO’ uit.

ISSO Kennispartners en met ons, zodat we altijd

Dat betekent dat de opleidingen, examens, produc-

samen vooroplopen in de ontwikkelingen in ons vak-

ten en diensten gevoed zijn met onze kennis. ISSO

gebied. Onze gezamenlijke doelstelling is het niveau

ontwikkelt (en valideert) vakkennis, zodat partijen

in onze sector te verhogen. Want beter weten leidt

die daarmee werken erop kunnen vertrouwen dat

tot beter bouwen én beter leven. Wij staan dus voor

het objectieve en getoetste informatie is. Vandaar

samen beter!

de het bijbehorende label ‘powered by ISSO’.

9 ISSO Info 67 - januari 2020

kennispartnernieuws

Meer informatie over de ISSO kennispartners vind je op www.isso.nl

Erkende energiebesparende maatregel gaat in rook op Zoals bekend, moeten bedrijven en instellingen die meer dan 25.000 m3 gas of 50.000 kWh stroom verbruiken, verplicht investeren in (erkende) energiebesparende maatregelen die binnen 5 jaar kunnen worden terugverdiend. Vorig jaar kwam het bericht naar buiten dat het waterzijdig inregelen één van deze maatregelen zou worden. Helaas heeft

niet inregelen (snel) gecompenseerd worden door

Minister Wiebes

hogere warmteafgiften van radiatoren. Het is

van Economische Zaken besloten dit niet door

bekend dat deze tegenvallen, aangezien bij radi-

te voeren. Hij baseerde zijn besluit op een Kiwa-

atoren slechts een kleine 3% meer warmte wordt

rapport dat stelt dat met waterzijdig inregelen

afgegeven bij een 10% verhoogd debiet en 20% bij

maximaal 1,34% energie bespaard kan worden en

100% teveel debiet. Het zal dus bij het opstarten

dat de minimale terugverdientijd 16 jaar zou zijn,

veel langer duren voordat alle ruimten warmte krij-

uitgaand van het feit dat er geen geschikte inregel-

gen of de juiste temperatuur bereiken. In de praktijk

voorzieningen geïnstalleerd zijn.

wordt dit gecompenseerd door vroeger op te star-

Besparingen tot wel 25% waargenomen

ten of de aanvoertemperatuur te verhogen. Beide maatregelen hebben een grote invloed op het

IMI Aero-Dynamiek heeft samen met grote

energieverbruik. Hogere aanvoertemperaturen in

opdrachtgevers, zoals onder anderen het Rijks

combinatie met te hoge debieten geven een veel te

vastgoedbedrijf, hele andere ervaringen waarbij

hoge retourtemperatuur, zodat het rendement van

besparingen tussen 15 en 25% zijn waargenomen.

de ketel procenten zal dalen. Maar een uur te vroeg

Theorie en praktijk kunnen verschillen, maar de

opstarten betekent 10% energievernietiging bij een

omvang van dit verschil is gigantisch. Dus rijst de

bedrijfsduur van 10 uur.

vraag hoe dit mogelijk is. Bovendien impliceert de

Zoals de EPBD stelt, is waterzijdig inregelen een

uitkomst van het Kiwa-rapport dat waterzijdig inre-

voorwaarde voor een goed werkende installatie en

gelen vrijwel onnodig is, mits er goede ruimterege-

kunnen regeltechnische besparingen alleen succes-

lingen zijn. Maar dat is zeker tekort door de bocht.

vol zijn als er goed is ingeregeld.

Verhoogde debieten

Meer informatie

De gebruikte rekenmodellen zijn niet openbaar,

IMI Aero-Dynamiek, tel. 033 245 90 64, e-mail

maar waarschijnlijk gaat het in ieder geval al mis

welkom@aero-dynamiek.nl, http://aero-dynamiek.nl

bij de aanname dat verhoogde debieten door 10 ISSO Info 67 - januari 2020

kennispartnernieuws

Lucht- en vuilafscheiders voorkomen prestatieverlies Lucht en vuil zijn een veelvoorkomend probleem bij cv-installaties. Voor een duurzame en efficiënte installatie is het daarom van belang om zowel een luchtals vuilafscheider te plaatsen. Vaak gehoorde klachten zoals radiatoren die niet de voorziene warmte afgeven, storende borrelende geluiden in de radiatoren en regelmatig handmatig moeten ontluchten zijn allemaal toe te schrijven aan lucht in de installatie. Lucht in de installatie leidt verder ook tot klachten die na langere tijd pas naar boven komen, zoals pompen die vroegtijdig kapotgaan en het doorroesten van radiatoren en leidingen. De Caleffi luchtafschei-

door Caleffi ontworpen om toe te passen in kleine

der DISCAL® is ont-

ruimtes. Naast de compacte afmetingen, is door de

worpen om automatisch

draaibare aansluiting ook een universele aansluiting

en continu alle lucht uit

mogelijk; horizontaal of verticaal. Belangrijk is dat

verwarmings- en koelingstallaties te verwijderen bij

hierbij de ontluchtingsopening naar boven gericht

zeer lage drukverliezen. De circulatie van volledig

blijft. Door het geïntegreerde T-stuk is de plaatsing

ontlucht water voorkomt dat lucht zich ophoopt in

ervan zeer eenvoudig. Deze nieuwe luchtafschei-

leidingen en radiatoren waardoor lawaai, corrosie

der verwijdert grote hoeveelheden lucht zonder

en cavitatie in de circulatiepomp achterwege blijft.

handmatig ingrijpen. Dankzij de speciale interne

De luchtafscheider is zowel horizontaal als verticaal

constructie heeft de DISCALSLIM® een uitzonder-

te plaatsen.

lijk laag drukverlies. Een speciaal veiligheidskapje

Oplossing voor kleine ruimtes

voorkomt lekkage en eventuele schade als gevolg.

Wanneer er niet genoeg ruimte is voor een tra-

Vuilafscheiders

ditionele luchtafscheider komt de DISCALSLIM®

IJzer- en andere vuildeeltjes in cv-installaties kun-

goed van pas. Deze luchtafscheider werd speciaal

nen leiden tot debietverlies en verlies in vermogen. Op langere termijn leidt de constante aanzet van magnetiet zelfs tot een hoger verbruik en kans op onherstelbare schade. Vuilafscheiders met magneetafscheiding zijn daarom een onmisbaar onderdeel van een duurzame en efficiënte installatie. De kunststof vuilafscheider met magneet DIRTMAG® verwijdert alle vuildeeltjes uit de installatie en is voorzien van een grote opvangruimte onderaan het toestel. Daardoor is een langere periode tussen onderhoudsbeurten mogelijk. De DIRTMAG® kan snel en makkelijk worden gereinigd dankzij de verwijderbare magnetische band aan de buitenzijde en de spuikraan met groot debiet. Ook deze vuilafscheider kent een zeer laag drukverlies en is zowel horizontaal als verticaal te plaatsen.

Meer informatie Caleffi, tel. 049-554 7733, e-mail info.nl@caleffi.com, www.caleffi.com/nederland/nl 11 ISSO Info 67 - januari 2020

kennispartnernieuws

Holland Water installeert Bifipro® systemen en Silco® Sensors op Schiphol Na een succesvolle pilot met het Bifipro® Cool systeem, heeft Holland Water in april 2019 de opdracht ontvangen voor het behandelen van dertien koeltorens op luchthaven Schiphol. Dit systeem, dat wordt aangemerkt als “de best beschikbare techniek om koeltorens vrij te houden van biofilm, Legionella, aanslag en corrosie”, is gebaseerd op de techniek van koper- en zilverionisatie. Deze methode zet Holland Water al op ruim 700 locaties in op koelen drinkwaterinstallaties.

Het Bifipro® Cool systeem met complementaire Silco® Sensor

Maar liefst zes Bifipro® Cool systemen en Silco®

voortdurende monitoring van de concentraties en

Sensors zijn eind 2019 op de luchthaven geïnstal-

aansluitend, regelmatige kalibratie van de dosering

leerd. Vier van deze systemen bevinden zich op

van de koper- en zilverionen door het Bifipro® Cool

terminal 1, één op terminal 2 en één op terminal 3.

systeem. De Silco® Sensor verstrekt deze essen

Naar verwachting worden deze systemen en inge-

tiële monitoring en maakt hiermee de installatie op

bouwde sensors in het eerste kwartaal van 2020 in

Schiphol de totaaloplossing voor biofilm- en legio-

bedrijf gesteld. Middels deze duurzame, effectieve

nellabeheer.

en no-nonsens techniek van Holland Water zullen alle werknemers en reizigers van de luchthaven

Research & Development

worden beschermd tegen de legionellabacterie.

Holland Water is voorloper op het gebied van

Voortdurende monitoring

Research & Development in de waterbehandelingssector en de installatie op de grootste luchthaven

De complementaire installatie van de Silco®

van Nederland getuigt daarvan. Nadere informatie

Sensors garandeert een nauwkeurige meting van

over ontwikkelingen in de waterbehandelingssector

de concentraties koper- en zilverionen in het recir-

is te vinden op onze website.

culerende water. De concentraties in het recirculerende water van koeltorens en opslagtanks zijn,

Meer informatie

in tegenstelling tot drinkwater, onderhevig aan

Holland Water, tel. 0343-475 090, e-mail

constante veranderingen. De fluctuaties vragen om

info@hollandwater.com, www.hollandwater.com

12 ISSO Info 67 - januari 2020

kennispartnernieuws

Drie specialisten met een uniek productenprogramma voor HVAC-installaties IMI Hydronic Engineering is wereldwijd de toonaangevende leverancier van hydraulische distributiesystemen die optimale, energiezuinige verwarmings- en koelsystemen levert aan de residentiële en commerciële bouwsector. Ons specialisme is waterzijdige (in)regeling van ruimtetemperaturen. Innovatie en ontwikkeling van “good to great solutions” is onze missie. Met producten en diensten die bijdragen aan een comfortabel binnenklimaat, tegen zo laag mogelijke energiekosten, kunnen we onze cliënten nog beter ondersteunen bij het optimaliseren van HVAC-systemen. IMI Pneumatex, IMI TA en IMI

utiliteit en in de woningbouw. Ook bij de broninstal-

Heimeier zijn de kern van onze

laties van stadsverwarming en -koeling zijn onze

strategie. Zij vertegenwoordi-

apparaten ingezet. Kijk voor een overzicht van onze

gen onze kerncompetenties:

projecten op onze website.

Pressurisation & Water Quality, Balancing & Control en Thermostatic Control.

Drukbehoud, vuilafscheiding en ontgassing

IMI Pneumatex, IMI TA en IMI Heimeier: een unieke

Als de druk in HVAC-systemen constant gehouden

combinatie. Drie specialisten met een uniek pro-

wordt, zal op termijn het rendement verhogen en de

gramma producten voor waterzijdige inregeling en

levensduur verlengen. Ook de verwijdering van vuil,

regeling van ruimtetemperaturen. Samen hebben

slib, microbellen en magnetiet behoedt de installa-

wij de beste oplossing voor elk vraagstuk. IMI TA en

tie voor schade en doet het energieverbruik aan-

IMI Heimeier appendages en IMI Pneumatex druk-

zienlijk afnemen. Met onze fantastische oplossingen

behoudsystemen kenmerken zich door technisch

voor drukbehoud, vuilafscheiding en ontgassing

vernuft, eenvoudige bediening, kwaliteit en lange

creëert u stabiele, uiterst efficiënte en kostenbe-

levensduur.

sparende HVAC-installaties die u een jarenlange

Energiezuinig ontwerpen en bouwen

probleemloze werking garanderen.

Onze slogan GREAT Solutions staat voor de tech-

Inregeling, regeling en motoren

nische kennis van al onze medewerkers, de hoge

Waterzijdige inregeling is de sleutel tot toppresta-

kwaliteit van onze producten en voor u, de beste

ties in HVAC-systemen. U hebt alles zelf in handen

en meest energiezuinige manier van ontwerpen en

om een betrouwbaar, comfortabel, energiezuinig

bouwen van uw HVAC-installatie.

en kostenefficiënt binnenklimaat te creëren. Onze

U vindt onze referentieprojecten in de industrie,

uitgebreide range inregelafsluiters, regelafsluiters

13 ISSO Info 67 - januari 2020

kennispartnernieuws

en motoren biedt u toonaangevende oplossin-

vragen een optimale oplossing. Geef alle afzon-

gen waarmee u op doeltreffende wijze individuele

derlijke ruimtes in de woning de perfecte tempera-

systeemelementen regelt zodat u een perfect pres-

tuur en realiseer aanzienlijke energiebesparingen.

terende installatie verkrijgt.

Ontdek ons competitief productaanbod met hoog-

Thermostatische regeling

waardige thermostatische radiatorafsluiters en regelelementen in standaard- en designuitvoering,

Met ons uitgebreide assortiment producten voor

ruimtethermostaten en motoren, verdelers en ruim-

thermostatische regeling vindt u voor alle denkbare

tetemperatuurregelaars voor vloerverwarming. Wij bieden ook twee- en driewegregelafsluiters, thermostatische mengafsluiters voor regeling van warm tapwater en regelaars voor automatische regeling van de circulatietemperatuur. Met andere woorden, u kunt ervan verzekerd zijn dat wij voor nagenoeg elke situatie de perfecte oplossing hebben.

Meer informatie IMI Hydronic, tel. 0172-492041, e-mail salessupport.nl@imi-hydronic.com, www.imi-hydronic.com

14 ISSO Info 67 - januari 2020

kennispartnernieuws

Periodieke inspectie E- en PV-installaties Inspecteurs en verzekeraars slaan regelmatig alarm over de doorgaans slechte kwaliteit van E- en PV-installaties. In veel gevallen is dit de oorzaak van (dak) branden bij woningen en bedrijfsgebouwen. Installaties voldoen niet aan de eisen conform NEN 1010 en worden na oplevering onvolledig of helemaal niet gekeurd. Vaak komt dit door de onterechte perceptie dat het inspecteren een ingewikkelde en tijdrovende klus is.

Compaan. “Door het instrument te voorzien van een krachtige accu kun je de hele dag zorgeloos inspecteren. Ook de aansluitschema’s met hulpteksten op het display helpen je het meetinstrument veilig en correct aan te sluiten.” Installateurs zijn verplicht om een

Gebruiksvriendelijk

NEN 1010 inspectie uit te voeren

De nieuwe generatie Metrel meetinstrumenten

na het opleveren of aanpassen van een elektrische

is niet alleen via knoppen te bedienen, maar ook

installatie. Met name bij PV-installaties zijn er regel-

via een touchscreen. Hiermee wordt het instellen

matig vragen over de inspectiemetingen en perio-

van parameters een stuk eenvoudiger. Ook de bij-

dieke controle.

geleverde software geeft installateurs uitgebrei-

Moderne meetinstrumenten Juist bij PV-installaties is er behoefte aan een eer-

de mogelijkheden voor het aanmaken van eigen inspectielijsten en het beheren van meetresultaten.

ste én periodieke controle om zowel de veiligheid

Ambassadeur veilig en zeker meten

als de kostbare investering te bewaken. Door te

De weten regelgeving rondom elektrische instal-

meten, analyseren en documenteren, krijg je inzicht

laties ontwikkelt zich snel. Technieken en analyse

in de conditie van de installatie. Moderne meetin-

methoden verbeteren, waardoor toepassingen

strumenten maken dit proces eenvoudiger dan ooit.

verbreden. Deze veranderingen zorgen ervoor dat

Metrel EurotestXD

installateurs hun meetinstrumenten anders gaan gebruiken. Met workshops, kennissessies en (pro-

Kees Compaan, manager bij KWx

duct)trainingen speelt KWx in op deze veranderin-

Meetinstrumenten, laat installateurs tijdens

gen.

workshops kennismaken met de moderne meetinstrumenten. Eén van die instrumenten is de

Meer informatie

Metrel EurotestXD installatietester voor TT-, TN- en

KWx Meetinstrumenten, tel. 018-663 3600, e-mail

IT-stelsels. “Bij de EurotestXD heeft Metrel goed

sales@kwx.nl, www.kwx.eu/meetinstrumenten

gekeken naar de behoefte van de inspecteur”, zegt 15 ISSO Info 67 - januari 2020

kennispartnernieuws

Razendsnel betrouwbare materiaallijst in Revit Snel en eenvoudig een betrouwbare materiaallijst maken in een 3D BIMontwerptekening, die direct gebruikt kan worden voor een bestelling scheelt tijd en geld. Rensa ontwikkelt innovatieve software die binnen tekensoftware Revit artikelen in 3D-ontwerpen identificeert. Voor bouwprojecten is steeds meer vraag naar Building Information Modelling (BIM); 3D-tekenmodellen van projecten die zijn gemaakt met tekensoftware zoals Revit. Daarmee kunnen meerdere disciplines al vroeg in een bouwproject tegelijk in één ontwerptekening werken. Hierdoor kunnen ze direct (samen) problemen vinden én oplossen.

Innovatieve plug-in “In het maken van de 3D-tekenmodellen zit veel werk en tijd”, zegt Patrick Jansen, hoofd Kennis & Innovatie bij Rensa. “Vervolgens wordt vaak op elke tekening ‘handmatig’ gekeken welke materialen nodig zijn; een tijdrovend proces.” De plugin van Rensa zorgt voor ‘pure winst’ in dat proces, met een functionaliteit die niet in de Revit-software aanwezig is. De plug-in scant het hele model of een deel ervan op materialen en vergelijkt van elk onder-

Patrick Jansen

deel eigenschappen met de gegevens in meerdere databases. Op basis van die informatie, bepaalt de software om welk artikel het gaat.

Koppeling met meerdere databases

bestelomgeving van Rensa of het ERP-systeem van de installateur worden geladen voor calculatie, planning of voor een bestelling. Wanneer een

De software kijkt onder andere naar de GTIN-code,

object geen match oplevert, vermeldt het systeem

maar vergelijkt ook afmetingen, fabrikanten en

dit ook.

types in de database van Rensa. Deze database bevat de gegevens van meer dan 260.000 artike-

Tijdswinst

len. Als een artikel daar niet wordt herkend, door-

Het voordeel voor de installateur is dat er veel

zoekt de plug-in ook de databases van fabrikanten

tijd kan worden bespaard op het maken van een

en datadistributeur 2BA.

betrouwbare materiaallijst op basis van het BIM-

Materiaallijst

model. Jansen: “Wij verwachten dat de grote- en middelgrote installateursbedrijven op termijn 1 à 2

“Van de herkende artikelen wordt een materiaal-

fte per jaar besparen door de tijdwinst die met de

lijst met artikelcodes (GTIN, GLN en artikelnum-

plug-in wordt behaald.”

mer) gemaakt waarop zichtbaar is of het artikel bij Rensa te bestellen is”, licht Jansen toe. “Ook

Meer informatie

artikelen die niet bij Rensa kunnen worden besteld,

Rensa, tel. 020-760 3220, e-mail info@rensa.nl,

zijn zichtbaar.” De materiaallijst kan naar Excel, de

www.rensa.nl

16 ISSO Info 67 - januari 2020

kennispartnernieuws

Thermisch comfort bij NOM-woningen In de vorige ISSO Info was er aandacht voor de kennispaper Thermisch Comfort. Deze kennispaper is een aanvullingsblad op ISSO-publicatie 74 en richt zich specifiek op woningen. Op dinsdag 4 december j.l. is deze methodiek officieel gepresenteerd tijdens een seminar over zomercomfort. De Nul Op de Meter (NOM)keurmethodiek schrijft het gebruik van een nieuwe set referentieklimaatjaren voor. Het betreft hier de referentiejaren gebaseerd op de NEN 5060:2018 (gebaseerd op de periode 19952015). De methodiek schrijft het gebruik van het T1 (het meest warme jaar) voor.

Vabi Elements De nieuwe referentie klimaatjaren worden nu standaard meegeleverd met Vabi Elements Gebouwsimulatie. Voor het NOM-thermisch comfort keurmerk is in Vabi Elements gebouwsimulatie de regeling van te open ramen aangepast. De ramen blijven nu dicht als het buiten warmer is dan binnen. Verder zijn nu ook een template voor de uitgangspunten van het keurmerk en twee NOMvoorbeeldprojecten beschikbaar. Op termijn zal ook

Meer informatie

BREEAM van de referentiejaren uit NEN 5060:2018

Vabi, tel. 015-257 4420, e-mail info@vabi.nl,

gebruik gaan maken.

www.vabi.nl

17 ISSO Info 67 - januari 2020

ISSO Open

Kennis moet stromen en ISSO Open zet de sluizen wijd open

Net als de gehele bouwen installatiesector zit ISSO in een veranderingsproces van_naar, en één van de grote veranderingen zit in de wijze waarop wij de kennis aan professionals beschikbaar stellen. We dopen de ISSO-KennisBank om in ISSO Open, onderdeel van ons nieuwe kennisplatform. Meer nog dan een naamswijziging, komt de belangrijkste aanpassing tot uiting in de toegang tot de kennis. In plaats van het aanschaffen van een kennisproduct, kun je als gebruiker voor één tarief nu over álle online kennisproducten beschikken. En dat draagt bij aan het motto van onze kennisclub: beter weten, beter bouwen. De ISSO-KennisBank vervult al heel wat jaren een

publicatie 805 Vocht en ventilatie; Basis voor

cruciale rol voor de professional. Zij weten inmid-

Ontwerp, Uitvoering en Beheer. Er zijn nog veel

dels dat de KennisBank de plek is waar zij de vele

meer kennisproducten over dit onderwerp, zoals

technische publicaties en handboeken kunnen vin-

ISSO-publicatie 61 en 62, en een ISSO-publicatie

den. Circa twee jaar geleden heeft ISSO ook voor

91. En er zijn softwaretools voor de systeemkeuze.

de bouwsector een belangrijke rol gekregen, toen

Bovendien kun je behoefte hebben aan bouwkun-

wij de bouwkundige kennis van SBRCurnet aan

dige referentiedetails, omdat je wilt weten hoe de

de KennisBank hebben toegevoegd. Kortom, een

integratie in de bouwkundige schil moet verlopen.

enorme hoeveelheid kennis voor bouwen instal-

En als je een breder perspectief nodig hebt, bij-

latieprofessionals is beschikbaar en wordt vanaf

voorbeeld omdat je wilt weten hoe dit in het bui-

begin 2020 nog toegankelijker via de nieuwe online

tenland wordt opgelost, dan kies je voor de ISSO/

omgeving ISSO Open.

Rehva-publicatie 901 Binnenmilieu en productiviteit

Integrale toegang tot kennis

in kantoren. Het mooie van het abonnement op ISSO Open is dat je de toegang hebt tot al deze

Op dit moment koop je, als ontwerper van bij-

kennis, voor één prijs in één keer. Op de stand tij-

voorbeeld een ventilatiesysteem, de ISSO/SBR-

dens de VSK kunnen bestaande maar ook nieuwe

18 ISSO Info 67 - januari 2020

ISSO Open

relaties van ISSO meer te weten komen over deze

neutrale woningen die in 2019 zijn ontwikkeld. Deze

integrale toegang tot alle kennis. Maar nog belang-

details zijn voorzien van vijf prestatie-layers. Ook

rijker is dat wij al die verborgen pareltjes in onze

hebben we een prestatie-layer aan de set brand-

database veel nadrukkelijker op de voorgrond

werende details voor de weerstand tegen brand-

kunnen zetten. Het is zo jammer als je ISSO Open

doorslag toegevoegd.

slechts van een of twee producten kent, en niet weet wat we nog meer voor kennis te bieden hebben.

woningen ontwerpen met het • Energiezuinige Energievademecum

Onbeperkt toegang

Energiezuinige woningen ontwerpen vraagt om

De naam ISSO Open is niet voor niets gekozen,

overzicht: wat komt er allemaal kijken bij het ont-

want de benaming zegt het al: alle ISSO-kennis

werp én welk inzicht heb je nodig in de deelaspec-

is open en toegankelijk voor de gebruiker. Via een

ten. In samenwerking met RVO en Klimapedia is

persoonlijke licentie (met een persoonlijk e-mail-

deze kennis beschikbaar om met een integrale aan-

adres), is voortaan alle kennis, inclusief de bouw-

pak energiezuinige woningen te ontwerpen. Ieder

kundige Referentiedetails, vrij toegankelijk. Of je die

aspect, bouwkundig en installatietechnisch, komt

informatie nu één keer of honderd keer wilt gebrui-

hierbij aan de orde.

ken. Zo ben je altijd actueel, compleet en zoek je in

van warmtepompen? Tackle • Geluidproductie het met ISSO-publicatie 24 en NTR 5076

alle kennis die ISSO beschikbaar heeft, zonder dat je tegen een beperking loopt omdat je bepaalde informatie niet kunt raadplegen.

Functionaliteiten

In een comfortabele woning heb je geen last van het geluid dat de comfort-installaties produceren. Dat is ook als eis in het Bouwbesluit opgenomen.

Een gebruiker kan daarbij kiezen uit een licentie

Met behulp van deze kennisproducten houd je grip

met standaard functionaliteiten (zoeken, kennis en

op het geluidniveau en fris je je geluidkennis met-

referentiedetails raadplegen) of met plusfunctiona

een weer op!

liteiten (zoeken, kennis, rekentools en referentie

• Hydraulische schakelingen

details raadplegen (inclusief prestatie-layers), rekenbladen en printmogelijkheid van de kennis). De

Deze schakelingen vormen het functionele hart van

licentie met standaard functionaliteit kost € 330,–

iedere verwarmings- of koelinstallatie. Tegelijk vor-

per jaar per persoonlijk profiel en het abonnement

men ze een kritische succesfactor voor het werkelijk

met plus functionaliteiten kost € 540,– per jaar per

functioneren van je installatie. Door de toepassing

persoonlijk profiel. Voor scholen en grote bedrijven

van de module-aanpak wordt dit lastige onderwerp

zijn er passende licenties waarmee de organisatie

inzichtelijk en toepasbaar gemaakt.

kan kiezen met hoeveel persoonlijke profielen zij

Diverse publicaties helpen je om deze methode

toegang wil tot ISSO Open. De prijs van een derge-

succesvol toe te passen: ISSO-publicaties 44, 46 en

lijk ‘enterprise’ of ‘educatie’ abonnement wordt op

47 vormen hiervoor de basis, maar ook bij de regel-

basis van een offerte aangeboden.

technische invulling spelen ze een hoofdrol. Die

Tips & Tricks

informatie vind je in ISSO-publicaties 31 en 94. Tot slot vormt de kennis in ISSO-publicatie 95 de basis

De hoeveelheid kennis die in de huidige KennisBank

voor de succesvolle engineering van een proces.

- straks ISSO Open - te vinden is, is bijzonder groot.

• Succesvolle oplevering en opstart beheerfase

Om een inzicht te geven volgt hier een aantal tips & tricks waarvan je kunt profiteren als je straks onbe-

De overgang van oplevering naar beheer is vaak de

perkte toegang hebt.

‘valley-of-death’ voor de beheerorganisatie en het

maken bouwfysische • Prestatie-layers eigenschappen van referentiedetails zichtbaar

facilitair management in een gebouw. Met ISSO-

In 2019 hebben we de prestatie-layers geïntrodu-

zullen er de vruchten van plukken!

ceerd voor de bouwkundige referentiedetails. Ze

• Luchtdichtheid

helpen je om de verschillende bouwfysische eigenschappen van een detail helder te krijgen. Bekijk maar eens de 100 BENG+-details voor energie-

publicatie 107 bouw je een stevige brug over deze ‘valley’. De toekomstige gebruikers van je gebouw

Dit is misschien wel een van de meest onderschatte onderwerpen in de bouwtechniek. Door de duur19 ISSO Info 67 - januari 2020

ISSO Open

zaamheidseisen wordt dit aspect steeds belangrij-

die - als ISSO daarvoor de kracht van de commu-

ker en binnen de Wet Kwaliteitsborging Bouw zullen

nity inzet - aan kennisniveau en reikwijdte zullen

we daar steeds vaker tegenaan lopen. De beide

winnen.

publicaties met de titel Luchtdicht bouwen helpen je om dit ontwerp en de uitvoering onder de knie te

Ons profiel

krijgen.

Daarnaast kunnen wij als kennisinstituut, omdat

• Bouwbesluit: Waar moet het aan voldoen en hoe?

wij onze gebruikers straks beter kennen, het

De praktijkboeken Checklist Bouwbesluit geven je

men op jouw werkprocessen door deze te richten

het overzicht van de wettelijke eisen voor allerlei

op de informatie die in je persoonlijke profiel staat

soorten ruimten, waarbij de eisen per ruimtesoort

vermeld. Zo heb je altijd gemakkelijk toegang tot de

en installatiesoort bij elkaar zijn gebracht. Deel A

voor jou relevante kennis.

nieuwe platform gebruiksvriendelijker maken. Functionaliteiten kunnen we beter worden afstem-

behandelt nieuwbouwwoningen, deel B de verbouwsituaties.

Wil je op de hoogte blijven van de

Co-creatie

ontwikkelingen? Meld je dan aan voor

Naast de onbeperkte toegang tot alle kennis, vervult

de nieuwsbrief E-nieuws via isso.nl.

ISSO Open straks ook de rol van online kennisplat

En heb je interesse in ISSO Open?

form waarop alle professionals gezamenlijk kennis

Neem dan contact met ons op via

(kunnen) ontwikkelen. Via co-creatie kan iedereen straks online bijdragen leveren aan nieuwe kennis, 20 ISSO Info 67 - januari 2020

bestellingen@isso.nl of 010-2065969.

ISSO Open

Bouwen volgens de regels inzichtelijk met Checklist Bouwbesluit Er is een nieuwe versie verschenen van de serie Checklist Bouwbesluit. Het Bouwbesluit 2012 en de ministeriële regeling Bouwbesluit 2012 zijn meerdere

distributienet gas

De Checklist Bouwbesluit: deel A Woningen en woongebouwen: nieuwbouw is een praktisch hulpmiddel dat snel inzicht geeft in de wettelijke bouwtechnische eisen, die gelden voor nieuwe gebouwen met een woonfunctie. Zo heeft de professional een overzicht over de voorschriften die gelden voor specifieke onderdelen van een gebouw of ontwerp. Met handige stroomschema’s om een volledige Bouwbesluitcheck te kunnen verrichten, eisenkaarten voor alle specifieke onderdelen in een gebouw en een index om snel zaken terug te kunnen vinden. De Checklist maakt het bouwen volgens de regels inzichtelijker. Zo zijn de Bouwbesluitartikelen herschreven. Die zijn daardoor beter leesbaar. Ook zijn verschillende artikelen samengevoegd in een beschrijving. Die zijn daardoor beter te begrijpen. Daarnaast zijn de belangrijkste begrippen uit de regelgeving nader toegelicht. De eisenkaarten beschrijven de nieuwbouwvoorschriften.

en overige kleine

wijzigingen besloot ISSO de Checklist

De Checklist Bouwbesluit: deel A is voor de professional die ontwerpt, uitvoert, toetst of beheert. De Checklist voldoet daarmee aan de behoefte vanuit de bouwsector: op systematische wijze overzicht hebben over de Bouwbesluiteisen bij het maken van een ontwerp voor nieuw te bouwen woning of woongebouw.

aan te passen aan de

Dit praktijkboek is onderdeel van de serie Checklist Bouwbesluit Woningen en woongebouwen. Die bestaat uit deel A voor nieuwbouw en deel B voor verbouw.

nieuwe regels.

Sinds de laatste versie van de Checklist Bouwbesluit, zijn het Bouwbesluit 2012 en de ministeriële regeling Bouwbesluit 2012 meerdere malen aangepast. Dit heeft te maken met de toepassing van normen, introductie van drijvende bouwwerken (niet opgenomen in de Checklist), vervallen van aansluitplicht distributienet gas en overige kleine wijzigingen. Daarom is de serie Checklist Bouwbesluit aangepast. De nieuwe versie is verschenen als Praktijkboek. De Checklist Bouwbesluit, deel B Woningen en woongebouwen: verbouw is een praktisch hulpmiddel dat snel inzicht geeft in de wettelijke bouwtechnische eisen, die gelden bij verbouw van gebouwen met een woonfunctie. Zo heeft de professional een overzicht over de voorschriften die gelden voor specifieke onderdelen van een gebouw of ontwerp. Met handige stroomschema’s om een volledige Bouwbesluitcheck te kunnen verrichten, eisenkaarten voor alle specifieke onderdelen in een gebouw en een index om snel zaken terug te kunnen vinden. De Checklist maakt het bouwen volgens de regels inzichtelijker. Zo zijn de Bouwbesluitartikelen herschreven. Die zijn daardoor beter leesbaar. Ook zijn verschillende artikelen samengevoegd in een beschrijving. Die zijn daardoor beter te begrijpen. Daarnaast zijn de belangrijkste begrippen uit de regelgeving nader toegelicht. De eisenkaarten beschrijven de voorschriften voor verbouw. De Checklist Bouwbesluit, deel B is voor de professional die ontwerpt, uitvoert, toetst of beheert. De Checklist voldoet daarmee aan de behoefte vanuit de bouwsector: op systematische wijze overzicht hebben over de Bouwbesluiteisen bij het maken van een ontwerp voor een te verbouwen woning of woongebouw. Dit praktijkboek is onderdeel van de serie Checklist Bouwbesluit Woningen en woongebouwen. Die bestaat uit deel A voor nieuwbouw en deel B voor verbouw.

Woningen en woongebouwen: verbouw Versie 2019

Woningen en woongebouwen: nieuwbouw Versie 2019

ISBN 978-90-5044-371-5

praktijkboek

Checklist Bouwbesluit: deel B

van de aansluitplicht

Praktijkboek Checklist Bouwbesluit: deel B

van normen, vervallen Sinds de laatste versie van de Checklist Bouwbesluit, zijn het Bouwbesluit 2012 en de ministeriële regeling Bouwbesluit 2012 meerdere malen aangepast. Dit heeft te maken met de toepassing van normen, introductie van drijvende bouwwerken (niet opgenomen in de Checklist), vervallen van aansluitplicht distributienet gas en overige kleine wijzigingen. Daarom is de serie Checklist Bouwbesluit aangepast. De nieuwe versie is verschenen als Praktijkboek.

Praktijkboek Checklist Bouwbesluit: deel A

Door de toepassing

Checklist Bouwbesluit: deel A

malen aangepast.

ISBN 978-90-5044-325-8

praktijkboek

De nieuwe versie van de Checklist Bouwbesluit

Begrijpbare bouwinformatie

is verschenen als Praktijkboek. Dit praktijkboek

Het nieuwe praktijkboek maakt het bouwen vol-

is onderdeel van de serie ‘Checklist Bouwbesluit

gens de regels inzichtelijker. In het Bouwbesluit is

Woningen en woongebouwen’. Die bestaat uit deel

de manier waarop artikelen zijn verwoord juridisch

A voor nieuwbouw en deel B voor verbouw.

en complex en verwijzen Bouwbesluitartikelen vaak

Praktisch hulpmiddel

naar andere artikelen en normen. Daarom zijn alle artikelen herschreven zodat deze beter leesbaar

De wijzigingen die zijn doorgevoerd, maken een

zijn. Ook zijn verschillende artikelen samengevoegd

nieuwe versie noodzakelijk voor de professional in

in een beschrijving waardoor ze beter te begrijpen

de bouwsector. De Checklist Bouwbesluit is een

zijn.

praktisch hulpmiddel dat snel inzicht geeft in de wettelijke bouwtechnische eisen, die gelden voor

Bruikbaar van ontwerp- tot beheerfase

nieuwe gebouwen of verbouw van bestaande

De serie Checklist Bouwbesluit is voor de profes-

gebouwen met een woonfunctie. Het document

sional die ontwerpt, uitvoert, toetst of beheert. De

bevat een overzicht van de voorschriften die gel-

Checklist voldoet daarmee aan de behoefte vanuit

den voor specifieke onderdelen van een gebouw

de bouwsector: op systematische wijze overzicht

of ontwerp, met handige stroomschema’s om een

hebben over de Bouwbesluiteisen bij het maken van

volledige Bouwbesluitcheck te kunnen verrichten.

een ontwerp voor een nieuw te bouwen of te ver-

Daarnaast zit er bij de Checklist Bouwbesluit een

bouwen woning of woongebouw.

eisenkaarten voor alle specifieke onderdelen in een gebouw en een index om snel zaken terug te kun-

De Checklist Bouwbesluit deel A voor nieuwbouw

nen vinden.

en deel B voor verbouw zijn verkrijgbaar via de ISSO-KennisBank. 21 ISSO Info 67 - januari 2020

ISSO Open

Nieuwe ontwikkelingen vereisen update Handboek Zonne-energie Er is een nieuwe versie gepubliceerd van

voor de opdrachtgever of gebruiker, die op basis

het Handboek Zonne-energie, Bouwkun-

van de geboden informatie een goed onderbouw-

dige- en installatietechnische richtlijnen voor zonne-energiesystemen. Vanwege de snelle ontwikkeling van de techniek, heeft ISSO nu kennis toegevoegd op het gebied van energieopslag, SDE+-subsidie en veldsystemen.

de beslissing kan nemen over de principekeuze van een installatietype. Maar ook voor de adviseur, constructeur en ontwerper ter ondersteuning bij het ontwerpen van de installaties. En voor de installateur of bouwer ter ondersteuning van de aanleg, de ingebruikstelling en het beheer van de installatie. Het nieuwe handboek is verkrijgbaar via de ISSO-

zakelijk voor de professional die met zonne-energiesystemen werkt. Denk aan zonneweides, aanHandboek Zonne-energie

sluiting van installatiesystemen op 10 kilovolt en het

werken met opslagsystemen voor zonne-energie,

Wat is er nieuw? De versie uit 2019 is uitgebreid met kennis over: opslag van energie en SDE+ subsidie, het ontwerp van een systeem met elektrische energieopslag en veldsystemen.

zoals accu’s. Deze toepassingen waren er een aantal jaren terug nog niet.

handboek ZONNE-ENERGIE

De nieuwe ontwikkelingen maken een update nood-

Voor wie is het handboek?

Voor opdrachtgevers, adviseurs en installateurs •

• •

In de nieuwe versie van het handboek komen de meest gebruikte toepassingen aan bod. Ook bevat het referentiedetails voor integratie van zon-

ZONNE-ENERGIE

Kennisbank.

Bouwkundige- en installatietechnische richtlijnen voor zonne-energiesystemen Versie 2019

ne-energiesystemen in daken en gevels. Werk jij met zonne-energiesystemen? Dan is deze nieuwe

handboek

ISBN 978-90-5044-338-8

versie geschikt voor jou. Dit handboek is bedoeld

Praktijkboek Multifunctionele groene daken en gevels Je ziet het nu al in veel gebouwontwerpen en gebiedsvisies: we willen Nederland groener en klimaatadaptief maken. Gebouwen kunnen hieraan bijdragen met hun daken en gevels, die hierdoor multifunctioneel worden. De kennis die professionals nodig hebben om gebouwen multifunctioneel in te zetten voor een groenere en klimaatadaptieve gebouwde omgeving is samengebracht in een nieuw Praktijkboek Multifunctionele groene daken en gevels. Het Praktijkboek Multifunctionele groene daken en

gevel tot onderhoud en eventueel de sloop. Het

gevels biedt praktische informatie en tools aan de

praktijkboek behandelt de integratie van meerdere

professionals die gebouwen multifunctioneel willen

technieken om tot een oplossing te komen, waarin

inzetten voor een klimaatadaptieve omgeving. Van

meerdere functies en vormen van gebruikerswaarde

eerste initiatief voor het multifunctionele dak of de

centraal staan.

22 ISSO Info 67 - januari 2020

Je ziet het nu al in veel gebouwontwerpen en gebiedsvisies: we willen Nederland groener maken en klimaatadaptief! Ook gebouwen kunnen hieraan bijdragen met hun daken en gevels. Zo worden ze multifunctioneel. De kennis die professionals nodig hebben om gebouwen multifunctioneel in te zetten voor een groenere en klimaatadaptieve gebouwde omgeving, is samengebracht. In een nieuw Praktijkboek Multifunctionele groene daken en gevels.

Het nieuwe praktijkboek kent meerdere ingangen. Enerzijds voor verschillende doelgroepen uit ver-

Het Praktijkboek Multifunctionele groene daken en gevels biedt praktische informatie en tools aan die professionals. Van eerste initiatief voor het multifunctionele dak of de gevel tot realisatie, onderhoud en eventueel de sloop. Het praktijkboek behandelt de integratie van meerdere technieken om tot een oplossing te komen, waarin meerdere functies en vormen van gebruikerswaarde centraal staan. Dit nieuwe praktijkboek kent meerdere invalshoeken. Enerzijds voor verschillende doelgroepen uit verschillende segmenten van de markt. En anderzijds per functie van dak of gevel. Ook licht het de verschillende kaders toe die van toepassing zijn; juridisch, financieel, veiligheid en arbo.

schillende segmenten van de markt. En anderzijds per functies van dak of gevel. Ook licht het de

verschillende kaders toe die van toepassing zijn;

In deze versie is de praktische informatie gebundeld in één overzichtelijk nieuw basiswerk voor meerdere doelgroepen. Daarnaast kan het ook gebruikt worden in onderwijs en bijscholing. Zo zijn alle werkzaamheden uitgewerkt in taken en deeltaken. Bij elke deeltaak staan de benodigde competenties, vaardigheden en kennis beschreven in een bij ISSO opvraagbare kwalificatie.

juridisch, financieel, veiligheid en arbo. In deze ver-

De volgende partners hebben bijgedragen aan deze kennisontwikkeling: BTL, Nophadrain, Donker Groen, Nieman-Kettlitz, KIWA BDA Dakadvies, DakIndex, Stichting Veilig Dak Nederland, Sempergreen, BDA daken gevelopleidingen, BVB landscaping, VEBIDAK, branchevereniging VHG, Optigrün, Gemeente Rotterdam, de NDA, ZinCo Benelux, Building Changes, Zoontjens, Koninklijke Ginkel Groep, IPC Groene Ruimte, Stichting Groenkeur, OTIB, STOWA, Waternet en Amsterdam Rainproof.

sie is de praktische informatie dus gebundeld in

één overzichtelijk nieuw basiswerk voor meerdere doelgroepen. Daarnaast kan het ook in onderwijs

Praktijkboek Multifunctionele groene daken en gevels

Verschillende doelgroepen en onderwerpen

en bijscholing worden gebruikt. Zo zijn alle werkzaamheden uitgewerkt in taken en deeltaken. Bij

Multifunctionele groene daken en gevels

ISSO Open

Initiatief, ontwerp, uitvoering, beheer en gebruik Versie 2020

elke deeltaak staan de benodigde competenties, vaardigheden en kennis beschreven in een bij ISSO part of

opvraagbare kwalificatie.

ISBN 978-90-5044-320-3

praktijkboek

Betrokken Kennispartners

Gemeente Rotterdam, de NDA, ZinCo Benelux,

De volgende partners dragen bij aan deze kennis

Building Changes, Zoontjens, Koninklijke Ginkel

ontwikkeling: BTL, Nophadrain, Donker Groen,

Groep, IPC Groene Ruimte, Stichting Groenkeur,

Nieman-Kettlitz, KIWA BDA Dakadvies, DakIndex,

OTIB, STOWA, Waternet en Amsterdam Rainproof.

Stichting Veilig Dak Nederland, Sempergreen, BDA daken gevelopleidingen, BVB Landscaping,

Het praktijkboek is beschikbaar via de

VEBIDAK, branchevereniging VHG, Optigrün,

ISSO-KennisBank.

Zesde druk gepubliceerd van Energievademecum Op 1 december 2019 is de zesde en

pen maanden werkte aan de herziening van het

sterk herziene druk verschenen van het

Vademecum. Eén verandering bij de BENG-eisen

Energievademecum. Deze editie van het Energievademecum - Energiebewust ontwerpen van nieuwbouwwoningen - is een uitgave van Klimapedia en ISSO. In het naslagwerk is kennis over energiebewust ontwerpen, gebundeld tot een overzichtelijk geheel. Er staan ook tips in over comfort en gezondheid, en de Europese regelgeving op het gebied van

is bijvoorbeeld dat energiebehoefte niet is te compenseren door energieproductie. “En behalve de aanpassing op de BENG-eisen zijn er sinds 2017, de vorige keer dat het Energievademecum werd herzien, weer veel nieuwe, zuinige producten en warmteopwekkers op de markt gekomen. De publicatie haakt daar nu weer adequaat op in. Als je een naslagwerk als dit relevant wilt houden, is het essentieel hem geregelmatig te updaten.”

Vrij toegankelijk Het Vademecum is bedoeld voor iedereen die

energiebesparing komt aan de orde.

is betrokken bij het ontwerp en de realisatie van

“Het Vademecum moest worden geüpdatet van-

gevers, aannemers en installateurs. Ook studenten

wege de nieuwe energieprestatieberekening voor

gebruiken het naslagwerk veelvuldig. De zesde druk

de BENG-regelgeving die vanaf 1 juli 2020 geldt”,

van het Energievademecum is vrij toegankelijk in de

vertelt Harry van Weele van ISSO. Van Weele was

ISSO-KennisBank.

nieuwbouwwoningen, zoals architecten, opdracht-

één van de klankbordgroep-leden die de afgelo23 ISSO Info 67 - januari 2020

Educatie

De educatieve rol van ISSO Onze kennis komt onder andere via onze opleidingspartners bij professionals terecht. Opleidingsinstituten leiden er professionals mee op en examenÂ instituten verzorgen de ISSO-examens. Zo dragen we samen met hen bij aan beter weten, beter bouwen. Misschien wel een van de bekendste partners in opleiden is TVVL. TVVL is een van onze opleidingspartners, die met onze materialen verschillende opleidingen verzorgt. Deze samenwerking biedt voordelen voor de opleidingspartners; zowel de opleidingspartner als hun cursisten hebben toegang tot de ISSO-kennis en als ze dat wensen ook

komt waar deze moet zijn: bij de professional.

het lesmateriaal.

Opleidingspartners spelen hierbij een cruciale rol.

Sublabel Powered by ISSO

Behalve TVVL zijn ook partijen als Wasco, Alklima, AcademyNL onze opleidingspartners. Meer over

Via het sublabel Powered by ISSO kunnen de part-

de opleidingen die zij verzorgen vind je verderop in

ners de samenwerking met ISSO uitdragen. Het is

deze Info.

belangrijk dat de kennis die we ontwikkelen terecht Momenteel hebben wij het volgende lesmateriaal beschikbaar: Onderwerp

Lesmateriaal

Aantal dagen

Hydraulische schakelingen Hydraulische schakelingen

Noodverlichting

Onderhoudsmonteur noodverlichting

Warmtepompen

Integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmte-

pompen in de woningbouw Ontwerpen lucht-water warmtepompen in woningen

Ontwerpen van individuele en kleine warmtepompsystemen

voor woningen Procesengineering

Energieanalyses

Examenpartners

zowel CITO als â&#x20AC;&#x2122;t Examenpark werken wij op dit

Naast de opleidingspartners werken wij ook samen

gebied samen.

met examenpartners; partijen die samen met ons en professionals uit het vakgebied examens ontwikkelen en aanbieden. Deze examens vormen het sluitstuk van de opleidingen die met onze materia-

Ook interesse in het lesmateriaal, examens of toegang voor al je

len worden verzorgd.

cursisten tot de ISSO-kennis?

Wij zorgen voor inhoudelijke vragen en dat deze

Neem dan contact met ons op via

relevant blijven, de examenpartners hebben toe-

010-2065969 of bestellingen@isso.nl.

gang tot de examens en verzorgen de afname. Met 24 ISSO Info 67 - januari 2020

Educatie

Examinering EP-examens gebaseerd op de NTA8800 bekend Vanaf februari 2020 is het voor de

casus, en 10 meerkeuzevragen over detailmetho-

huidige EPA-W en U-adviseurs mogelijk

diek. Het afnemen van dit examen duurt zo’n 2 tot

zich bij te scholen en een aanvullend examen af te nemen gebaseerd op NTA8800. Beginnende energieprestatieadviseurs kunnen zich aanmelden voor het initiële examen. De exameninstituten Cito en ’t Examenpark nemen de examenmodules af.

2,5 uur. Alle bestaande EPA- en EPN-adviseurs moeten dit aanvullende examen met goed gevolg afleggen. Het kan alleen voor het deelgebied waar hij of zij nu vakbekwaam is. In de BRL9500 is vastgelegd dat een EP-U/B adviseur automatisch ook vakbekwaam is voor EP-W/B, en EP-U/D is vakbekwaam voor alle vier deelgebieden. Wie nu al vakbekwaam is voor zowel woning- als utiliteitsbouw hoeft alleen een aanvullend examen te doen voor het hoogste niveau van vakbekwaamheid.

Wie nu voor het eerst een vakbekwaam EP-adviseur wil worden, doet een initieel examen

Voorbereiden en hulpmiddelen

van vier (basismethodiek) of vijf (detailmethodiek)

Op de websites van ISSO, Cito en ’t Examenpark

modules. Uiteraard moeten alle modules worden

wordt per examenmodule een voorbeeldset gepu-

behaald voor een bewijs van vakbekwaamheid. Het

bliceerd. Die van module W1 en U2 zijn inmiddels

examen bestaat uit de volgende onderdelen: 40

beschikbaar, de andere voorbeeldsets voor de exa-

meerkeuzevragen die de kennis toetsen, schema-

mens van EP-adviseur volgen eind januari. Oefenen

tiseren van een woning of gebouw, casus ‘gebouw

met deze voorbeeldsets maakt het afnemen van

opnemen’, softwaretoets basis (voor basismetho-

het officiële examen een stuk gemakkelijker.

diek) of softwaretoets detail (voor detailmethodiek).

Als hulpmiddel bij het leren kunnen ISSO Publicaties

Aanstaande EP-W/D en EP-U/D adviseurs leggen

82.1 Handleiding Energieprestatie woningbouw,

een vijfde toets af; 20 meerkeuzevragen over de

en 75.1 Handleiding Energieprestatie utiliteitsge-

detailopname.

bouwen worden gebruikt (op papier en digitaal op

Aanvullend examen bestaande adviseurs

ISSO-KennisBank beschikbaar), en hoofdstuk 8 van NTA8800 om berekeningen te kunnen maken voor

Huidige EPA- en EPN-adviseurs mogen een aanvul-

de detailmethodiek.

lend, verkort examen doen. Dit is bedoeld om aan

Verder zijn op de website van ISSO documenten

te tonen dat zij de wijzigingen in de wetgeving en

beschikbaar met de eindtermen en toetsmatrij-

de nieuwe opnameprotocollen kennen en ermee

zen van alle examens, net als documenten die een

kunnen werken. Het aanvullende examen bestaat

overzicht geven van de verschillen tussen de huidi-

uit de volgende modules: voor de overgang van de

ge basis- en detailopname, en de opname geba-

vakbekwaamheid EPA-W en EPA-U naar EP-W/B en

seerd op de NTA8800.

EP-U/B (basis methodiek) gaat het om 30 meerkeuzevragen en 10 meerkeuzevragen over een casus, en de softwaretoets basis. Het afnemen van deze twee toetsen duurt bij elkaar ongeveer 3,5 uur. Voor de overgang van de vakbekwaamheid EPN-W en EPN-U naar EP-W/D en EP-U/D (detail methodiek) gaat het om één examen, bestaand uit 30 meerkeuzevragen, 10 meerkeuzevragen over een 25 ISSO Info 67 - januari 2020

Educatie

Alkima ISSO 98-training Alklima brengt met een praktische training de technische documentatie uit ISSO-publicatie 98 Lucht-/water warmtepompen in woningen tot leven. Dit doet zij tijdens ISSO 98-training, die onder andere praktijkvoorbeelden en geactualiseerde waardes bevat. Hiermee is deze training de ideale voorbereiding op het CITOexamen. De precieze trainingsdata in 2020 zijn te vinden op alklima-college.nl, onder de menukeuze ‘Opleidingen’.

ma ligt in handen van Alklima-opleidingscoördinator Remco Onder de Linden. Hij heeft veel ervaring met het concreet maken van ISSO-structuren en schreef bovendien zelf in opdracht van ISSO de publicatie 99 Lucht-/lucht warmtepompinstallaties in utiliteitsgebouwen. Deelnemers krijgen ook na de training toegang tot de ISSO-KennisBank, waarin alle publicaties zijn te raadplegen en het Citoexamen (niet inbegrepen in de training) kan worden voorbereid.

Over Alklima Mitsubishi Electric Living Environment Systems wordt sinds 1994 exclusief geïmporteerd en gedistribueerd door Alklima bv. Alklima is als leveranciers van hoogwaardige klimaatsystemen ook vraagbaak voor onder meer adviesbureaus, architecten, energieleveranciers en overheidsinstanties op het gebied van complexe klimaatvraagstukken. Al vele jaren is Alklima bv/Mitsubishi Electric betrokken bij

De vraag naar lucht-/water warmtepompen in de

diverse duurzame initiatieven, waaronder nul-op-

particuliere markt groeit sterk. Hierdoor groeit ook

de-meter-woningen.

de behoefte bij installateurs aan snel bruikbare kennis. Installatieprofessionals die hun kennis willen

Zie voor een overzicht van de trainingsdagen

verbreden met dit all electric systeem en/of willen

alklima-college.nl, menukeuze ‘Opleidingen’.

deelnemen aan het Cito-examen, kunnen vanaf begin 2020 terecht bij Alklima. Doelgroep van deze publicatie is:

Alle grote merken

Op het gebied van:

mafase en ontwerpfase, via uitwerkingsfase en realisatiefase, tot aan de beheerfase. Met voorbeelden woningen van alle grote merken, zodat de warmtepomptech-

niek en installatieconcepten in de volle breedte aan de orde komen. Waar relevant wordt in de training gewerkt met de meest recente waardes. Denk aan de actuele hogere rendementen en lagere geluidsniveaus. Aan het eind van de dag kan de deelnemer een gedegen quickscan uitvoeren naar de technische haalbaarheid en het economisch perspectief van de klantvraag.

ISSO-KennisBank Na een pilot in oktober dit jaar, vindt de eerste traiOpleidings- en

ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

ning plaats in januari/februari 2020 in het trainingsISBN 978-90-5044-246-6

centrum van Alklima in Alblasserdam. Het program26 ISSO Info 67 - januari 2020

publicatie

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

fases van het ISSO 98-stappenplan. Van program-

L U C H T- W AT E R W A R M T E P O M P E N I N W O N I N G E N

De eendaagse opleiding volgtAdviseur uitgebreid de vijf Installateur

LUCHT-WATERWARMTEPOMPEN IN WONINGEN ontwerp, realisatie en beheer

Educatie

Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen De cursus ‘Hydraulische schakelingen De doelgroepen van deze publicatie zijn

communicatiemodel

‘Masterclass’. Per half 2018 wordt deze verwarming

watervoerende zandlaag (aquifer)

energie & milieu

koeltechniek

utiliteit

TSA

energieuitwisseling met omgeving

cursus, in samenwerking met ISSO,

bovengronds deel: Energiecentrale

ondergronds deel: WKO installatie

koude bron

voorheen door ISSO uitgevoerd als Op het gebied van:

Leerdoel/resultaat

PUBLICATIE 39

communicatiemodel

bovengronds deel: Energiecentrale

energieuitwisseling met omgeving

koudevoorziening

communicatiemodel

Opleidings- en

ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h

schakelingen. Je leert:

warmtegebruikers

Installatiebedrijf

koudegebruikers

en optimaliseren van installaties met hydraulische 

eigenschappen van hydraulische modulen;



energiecentrales met WKO;



energiecentrales met warmtekrachtkoppeling;

ISBN: 978-90-5044-307-4

koudegebruikers

TSA

ondergronds deel: WKO installatie

watervoerende zandlaag (aquifer)

koude bron

Gestructureerd ontwerpen, analyseren, monitoren

gebouwinstallatie

warmtevoorziening warmtegebruikers

model

warmtevoorziening

koudevoorziening

warme bron

uitgevoerd door TVVL.

Versie 2017, aangepast met regelgeving SPF en communicatietabellen

bodemenergiesysteem

Installateur

bodemenergiesysteem bodeme Adviseur

E N E R G I E C E N T R A L E M E T WA R M T E - E N KO U D E O P S L AG ( W KO )

voor verwarmen en koelen’ werd

warme bron

ENERGIECENTRALE MET WARMTEEN KOUDEOPSLAG (WKO) ONTWERP, REALISATIE EN BEHEER

 procesengineering;

Inhoud

 selectie

Les 1: H ydraulische modulen voor verwarmen en

van modulen en inpassen van warm-

te-opwekkers en warmtegebruikers;  samenstellen

van een hydraulische schakeling

koelen Les 2: C omponenten en dimensioneren hydraulische

met de modulen;  toepassing

en eigenschappen van toerengere-

schakeling Les 3: H ydraulische schakeling met warmtekracht-

gelde pompen;  toepassing

en dimensioneren van serie- en

parallel geschakelde buffervaten;  analyseren

koppeling (WKK) Les 4: H ydraulische schakeling met WKO Les 5: H ydraulische schakeling met WKO en proce-

van het deellastgedrag van een

hydraulische schakeling met behulp van een

sengineering

bedrijfskarakteristiek en een overdrachtskarakte-

Uitgereikt cursusmateriaal

ristiek;

Onbeperkt toegang tot ISSO-KennisBank met o.a.

 uitwerken

en beoordelen van eenvoudige en

de voor de cursus van toepassing zijnde publica-

ingewikkelde hydraulische schakelingen met

ties:

warmtepompen en energieopslag.

 ISSO

Voor wie? De cursus is gericht op installatieontwerpers en projectleiders die betrokken zijn bij het ontwerpen en beoordelen van cv- en koude-installaties. Daarnaast is de cursus bedoeld voor installateurs, ontwerpers of beheerders van hydraulische scha-

39 Energiecentrale met warmteen koude

opslag  ISSO

44 Ontwerp van hydraulische schakelingen

voor verwarmen  ISSO

47 Ontwerp van hydraulische schakelingen

voor koelen  ISSO

96 Ontwerp, realisatie en beheer van WKK-

installaties in utiliteitsgebouwen

kelingen in utiliteitsgebouwen.

Vooropleiding

Meer informatie vind je op tvvl.nl

Een succesvol afgeronde hbo-opleiding of hbo werken denkniveau en voldoende praktijkervaring op dit vakgebied.

27 ISSO Info 67 - januari 2020

Educatie

Ontwerpen van lucht/water warmtepompen voor woningbouw De Warmtepomp Academy organiseert op basis van de ISSO-publicatie 98 de cursus Ontwerpen van lucht/water warmtepompen voor woningbouw. In april 2020 begint de eerste cursus van het nieuwe jaar. Doelgroep

Programma

 Installateurs/monteurs

warmtepompen

Opbouw cursus:

 Ontwerpers

 Programmafase

 Projectleiders

 Ontwerpfase

 Adviseurs

 Uitwerkingsfase  Realisatiefase

Voorkennis

 Beheerfase

Als vooropleiding geldt dat voor het goed kunnen doorlopen van

Programmaonderdelen:

de cursus, de cursist beschikt over enige ervaring

 ontwerpen,

en installeren van warmtepompen.

selecteren en integreren van warmte-

pompsystemen

met het ontwerpen

 lucht/water

warmtepompsystemen voor woning-

bouw en kleine utiliteit 

vermogens en temperaturen



aansprekende voorbeeldprojecten

Examen Na het volgen van deze cursus kunt u uw kennis niveau laten toetsen d.m.v. een Cito-examen.

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

L U C H T- W AT E R W A R M T E P O M P E N I N W O N I N G E N

publicatie

Meer informatie is te vinden op warmtepomp-academy.nl.

LUCHT-WATERWARMTEPOMPEN IN WONINGEN

28 ISSO Info 67 - januari 2020

ontwerp, realisatie en beheer

Educatie

Integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen De driedaagse cursus Integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor

regeneratie, systeemintegratie, lokale koeling, indeling van de technische ruimte en optimale leidingisolatie. Bij voldoende interessemeldingen plant de Warmtepomp Academy een datum voor een cursus in; interne cursussen zijn altijd mogelijk. Doelgroep  Installateurs/monteurs

publicatie

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

tapwaterlevering met de warmtepomp,

HANDBOEK INTEGRAAL ONTWERPEN VAN WARMTEPOMPINSTALLATIES VOOR UTILITEITSGEBOUWEN

utiliteitsgebouwen focust zich op warm-

 Ontwerpers  Projectleiders  Adviseurs

Voorkennis Als vooropleiding geldt dat voor het goed kunnen doorlopen van de cursus, de cursist beschikt over ISBN-13: 978-90-5044-135-3

enige ervaring met het ontwerpen en installeren

Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen

van warmtepompen.

Programma Opbouw cursus:

Programmaonderdelen:

 Programmafase

 ontwerpen,

 Ontwerpfase

selecteren en integreren van

grondgebonden warmtepompsystemen

 Uitwerkingsfase

 concepten

 Realisatiefase



warmteen koudeopwekking

 Beheerfase



distributie van koude en warmte



warmteen koude-afgifte

 energieberekeningen 

kosten, baten en exploitatie

 relatie

tussen de verschillende installatie

onderdelen 

integraal ontwerpen



aansprekende voorbeeldprojecten

Meer informatie is te vinden op warmtepomp-academy.nl. 29 ISSO Info 67 - januari 2020

Educatie

Ontwerpen van individuele en kleine warmtepompsystemen voor woningen en kleine utiliteit Tijdens de cursus Ontwerpen van individuele en kleine warmtepompsystemen voor woningen en kleine utiliteit gaat de Warmtepomp Academy in op het toepassen van kleine individuele warmtepompen in woningen en kleine utiliteitsgebouwen. Onderwerpen en opdrachten die aan bod komen zijn onder andere verwarmen, water, energiebesparing, monovalent versus bivalent, elektrische bijstook, boilervolume en combiwarmtepomp versus boiler. De cursus leidt cursisten op voor het Cito-examen ‘Ontwerpen van individuele en kleine warmtepompsystemen voor woningen’. Het diploma hiervan is nodig voor de certificering volgens BRL 6000-21 deel 1A. Doelgroep

Programma



Opbouw cursus:

Installateurs/monteurs warmtepompen

 Ontwerpers

 Programmafase

 Projectleiders

 Ontwerpfase

 Adviseurs

 Uitwerkingsfase  Realisatiefase

Voorkennis

 Beheerfase

Als vooropleiding geldt dat voor het goed kunnen doorlopen van de cursus, de cursist beschikt over

Programmaonderdelen:

enige ervaring met het ontwerpen en installeren

 ontwerpen,

selecteren en integreren van

warmtepompsystemen

van warmtepompen.

 warmtepompsystemen

voor woningbouw en

kleine utiliteit  warmtepompboiler O N T W E R P E N VA N I N D I V I D U E L E E N K L E I N E E L E K T R I S C H E WA R M T E P O M P S Y S T E M E N V O O R W O N I N G E N

 warmtepomp

voor ruimteverwarming

 combiwarmtepomp

PUBLICATIE 72

VERSIE 2017

 mono vrije

en bivalente systemen

of passieve koeling

 vermogens

en temperaturen

 aansprekende

voorbeeldprojecten

LET OP: het Cito-examen wordt onafhankelijk van de Warmtepomp Academy georganiseerd. Inschrij ven verloopt NIET via de Warmtepomp Academy en

ONTWERPEN VAN INDIVIDUELE EN KLEINE ELEKTRISCHE WARMTEPOMPSYSTEMEN VOOR WONINGEN

zit ook NIET bij de cursusprijs inbegrepen.

Examen Na het volgen van deze cursus kan je jouw kennis niveau laten toetsen d.m.v. een Cito-examen. Voor meer informatie over de Certificering kijk je op de website van het Nederlands Platform Warmtepompen.

30 ISSO Info 67 - januari 2020

Educatie

Procesengineering: Energieanalyses Steeds meer ontwerpers willen bij de Deze publicatie is geschikt voor:

bestaande begrip installatieontwerp. Het verschil zit hem vooral in het

5TE7

5TE6

5TE4

Procesengineering voor Klimaatinstallaties

6TE6

Vrijgave setpoint

6TE5

Besturing WP

Automatiseringsstation

6TE4

Besturing WP

BUS Vrijgave setpoint

6TE6

Besturingspaneel Warmte pomp

5TE5

5TE7

Meetwaarden e.d. Interne metingen en beveiligingen BUS Meetwaarden e.d. Automatiseringsstation

6TE5

1TE3

1TE4

5TE7

5TE6

1RA1

5TE5

1CP1

1RA2

5TE4

1CP2 1TE2

6TE3

ingewikkeldere installaties dan het reeds

1CP1 1TE41RA1

5TE6

6TE4

realisatie van moderne duurzame,

Besturingspaneel Warmte pomp

1CP2

procesengineering past beter bij de

1TE2

voor klimaatinstallaties’. De term

5TE5

5TE6 5TE7

Interne metingen en beveiligingen

1RA2

ISSO-publicatie 95 ‘Procesengineering

5TE4

5TE5

6TE6 1RA2

1TE1

is geïntroduceerd bij de realisatie van

6TE6

5TE4

6TE4

6TE5 1CP2 1TE4 1TE2

1CP1

utiliteit

1RA1

verwarming luchtbehandeling

1TE3

koeltechniek

1TE4

ontwikkeld. Het begrip procesengineering water & gas

6TE5

1CP2

Procesengineering: Energieanalyses

PUBLICATIE 95

1TE2

deze doelgroep werd de opleiding

1TE1

6TE3

6TE4

1RA2

Op het gebied van:

1TE3

1TE1

hydraulische schakelingen. Juist voor

1TE1

6TE3

1CP1

adviseur

1RA1

installateur

1TE3

P R O C E S E N G I N E E R I N G VO O R K L I M A AT I N S TA L L AT I E S

verder gaan dan het creëren van

6TE3

uitwerking van een moderne installatie

deellastbedrijf, dat bij duurzame Opleidings- en

ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

installaties belangrijk is. ISBN 978-90-5044-294-7

Leerdoel/resultaat Bij de uitwerking van een moderne installatie ver-

Publi. cover 95-hardcover.indd 1-2

23-11-16 15:25

der kunnen gaan dan het creëren van hydraulische schakelingen.

Voor wie? De opleiding is gericht op installatieontwerpers,

Inhoud

installatieadviseurs en projectleiders die betrok-

Op het vakgebied van procesengineering is er

ken zijn bij het ontwerpen en beoordelen van

sprake van een gat aan kennis. Dit blijkt uit het feit

cv- en koude-installaties. De opleiding is bedoeld

dat tijdens het beheer van een klimaatinstallatie

voor installateurs, ontwerpers of beheerders van

deze vaak niet presteert zoals deze ontworpen is.

hydraulische schakelingen in utiliteitsgebouwen.

Wie procesengineering volledig onder de knie wil

Deze opleiding is een vervolg op onze opleiding

krijgen, kan daarvoor het beste de volledige leer-

Hydraulische Schakelingen voor Verwarmen en

gang volgen die uit drie onderdelen bestaat:

Koelen.

1 Procesengineering: Energieanalyses - Bepalen

Vooropleiding Een succesvol afgeronde hbo-opleiding of hbo

van het systeemconcept met behulp van energieanalyses (deze opleiding); 2 Procesengineering: Systeemconcepten - Op

werken denkniveau en voldoende praktijkervaring

basis van het systeemconcept het ontwerpen en

op dit vakgebied. Deze opleiding is een vervolg

dimensioneren van een hydraulische schakeling

op onze opleiding Hydraulische Schakelingen voor

(processchema). Dit onderdeel is een vervolg

Verwarmen en Koelen.

en toepassing van de lesstof in de opleiding 31 ISSO Info 67 - januari 2020

Educatie

Hydraulische Schakelingen voor Verwarmen en

Dag 2: Systeemconcepten energiecentrales

Koelen;



Benodigde gebouwgegevens

3 Procesengineering: Automatisering - Bepalen van



Eenvoudige jaarlijkse rekenmethoden

de automatische werking van een klimaatinstal-



Vermogens en energiegebruik gebouw

latie. In dit onderdeel zet je het processchema



Systeemconcept met ketels

om naar een proces- en instrumentatieschema



Systeemconcept met WKK en ketels

en maak je een beschrijving van de automatische

 Systeemconcepten

oneel ontwerp dat de basis is voor de realisatie

met energieopslag in de

bodem

werking. Het resultaat is een zogenoemd functi

Voorbeelden en oefeningen

van de automatiseringsinstallatie. Onderdelen 2 en 3 van deze opleiding, die ook elk

Dag 3: Systeemconcept energiecentrale met

3 trainingsdagen zullen beslaan, worden momenteel

warmtepomp en energieopslag in de bodem

ontwikkeld en komen op een later moment beschik-



Benodigde gebouwgegevens

baar.



Gedetailleerde uurlijkse rekenmethoden



Vermogens en energiegebruik van een gebouw

Inhoud onderdeel 1: Procesengineering:



Mogelijke systeemconcepten

Energieanalyses

 Optimalisatie

onderdelen van een systeem

concept Dag 1: Afgiftesystemen in de vertrekken 

Benodigde gegevens



Voorbeelden en oefeningen

 Rekenmethoden

Uitgereikt cursusmateriaal



Vermogens en energiegebruik van de vertrekken

Onbeperkt toegang tot ISSO-KennisBank met o.a.



Mogelijke afgiftesystemen modulair opgebouwd

de voor de opleiding van toepassing zijnde ISSO-



Voorbeelden en oefeningen

publicatie 95 ‘Procesengineering voor klimaatinstallaties’.

Startdata 19 februari 2020 Meer informatie vind je op tvvl.nl

32 ISSO Info 67 - januari 2020

Develop

Volg trainingen ISSO 72 en ISSO 98 bij WasCollege Doelgroep van deze publicatie is:

Adviseur

PUBLICATIE 72

Op het gebied van:

VERSIE 2017

woningen

ONTWERPEN VAN INDIVIDUELE EN KLEINE ELEKTRISCHE WARMTEPOMPSYSTEMEN VOOR WONINGEN

Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

ISBN 978-90-5044-246-6

publicatie

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

L U C H T- W AT E R W A R M T E P O M P E N I N W O N I N G E N

O N T W E R P E N VA N I N D I V I D U E L E E N K L E I N E E L E K T R I S C H E WA R M T E P O M P S Y S T E M E N V O O R W O N I N G E N

Installateur

LUCHT-WATERWARMTEPOMPEN IN WONINGEN ontwerp, realisatie en beheer

WasCollege, het opleidingsinstituut van

ISSO 98

groothandel Wasco, biedt verschillende

Met driedaagse opleiding Ontwerp, realisatie en

opleidingen zodat de installateur zich altijd kan blijven ontwikkelen. Twee van deze opleidingen zijn ‘Powered by ISSO’: ‘Ontwerpen van individuele en kleine elektrische warmtepompsystemen voor woningen’ (ISSO 72) en ‘Ontwerp, realisatie en beheer lucht-water warmtepompen in woningen’ (ISSO 98).

beheer lucht-water warmtepompen in woningen zorgen de opleiders van WasCollege ervoor dat de installateur er klaar voor is om lucht-water warmtepompsystemen te ontwerpen. Uiteindelijk kunnen de leerlingen lucht-water warmtepompen, buffervaten en boilers selecteren en berekenen. Daarnaast wordt de installateur meegenomen in het bepalen van de plaatsing van de binnen- en buitenunit en van een goed werkend afgiftesysteem. Met deze opleiding stoomt WasCollege de studenten ook klaar voor het Cito-examen ISSO 98.

Bij WasCollege leert de installateur tijdens de drie-

Meer informatie over deze opleidingen vind je op

daagse ISSO 72-opleiding alles over het ontwerpen

wasco.nl

van warmtepompsystemen. Zo stoomt WasCollege de cursist klaar voor het Cito-examen ISSO 72. Na het volgen van deze opleiding kan de student een warmtepomp, buffervat en mogelijke boiler selecteren en berekenen. Daarnaast nemen de opleiders van WasCollege de leerlingen mee in het bepalen van een goed werkend afgiftesysteem. 33 ISSO Info 67 - januari 2020

Develop

Sterker met samenwerking via software Om onze kennis op het juiste moment op de juiste plek te krijgen, werken we samen met verschillende partners. Een voorbeeld van deze samenwerking is onze softwarepartner. Hun software is ontwikkeld op basis van kennis en data uit onze KennisBank. Ook kunnen producten en diensten van partners op verzoek worden gevoed met onze kennis. Zo zorgen we er samen voor dat de juiste kennis bij de professional komt.

We werken momenteel bijvoorbeeld hard om de rekenwaarden uit de Referentiedetails vanuit onze KennisBank beschikbaar te stellen om te integreren binnen rekensoftware.

Toepasbaar in werkproces

industrie, die productspecifieke informatie toevoe-

Bovendien kunnen we de protocollen uit onze ISSO-

gen aan onze protocollen, rekentoepassingen en

publicaties steeds beter toepasbaar maken binnen

concepten. Een voorbeeld is ISOver; een producent

inspectie- een gebouwbeheersoftware. Hierdoor

van duurzame isolatiematerialen. Op de website

brengen we de kennis waar deze echt nodig is:

van ISOver staan verschillende Referentiedetails

in het werkproces. Een voorbeeld hiervan is de

die wij hebben ontwikkeld en welke zijn aange-

samenwerking met Hydroscope. Verderop in deze

vuld met haar eigen producten: de zogenaamde

Info lees je meer over deze samenwerking, waarbij

Productdetails. Deze Productdetails zijn Validated

de producten van deze partners het label ‘Powered

by ISSO.

by ISSO’ dragen.

Validatie Wij kunnen partners ook ondersteunen met de con-

Samen sterker

trole van software. Een specialist van ISSO vali-

Met deze samenwerkingen helpen

deert dan of de software de berekening uitvoert

we elkaar en maken we het de pro-

conform de geldende ISSO-richtlijnen. Daarmee

fessional een stuk eenvoudiger in zijn

toont de partner dat de software voldoet aan het label ‘Validated by ISSO’.

of haar werk. Heb je vragen over of interesse in deze samenwerkingen?

Productdetails

Neem dan contact ons op via bestel-

Een andere waardevolle samenwerking is die met

lingen@isso.nl of bel 010-2065969.

fabrikanten. Dat zijn partijen uit de toeleverende 34 ISSO Info 67 - januari 2020

Develop

Verdiepingsslag door koppeling beheersplan met kennis ISSO en samenwerkingspartner Hydroscope verkennen de mogelijkheden om een online legionellabeheersplan te koppelen aan de bijbehorende kennis. Het toevoegen van de koppeling met de relevante kennispublicaties zou een verdieping van het beheersplan betekenen. De kennis zorgt voor zorgen voor achtergrondinformatie bij de beheersmaatregelen die de gebruiker moet uitvoeren voor een goede legionellapreventie. Namens ISSO is Michel Verkerk betrokken bij het

een definitie van een gebouw- of installatieconcept.

opzetten van samenwerkingsverbanden tussen

Daarbij kun je denken aan opstellingstekeningen of

ISSO en andere partijen voor koppeling van dien-

verduurzamingsconcepten.”

sten en producten met kennis.

Instructies afkomstig uit kennis

Binnen het beheersplan van Hydroscope is nu al

ISSO wordt uitgebreid naar het tonen van achter-

een koppeling met enkele ISSO-publicaties; de

grondinformatie koppelen we kennisproducten voor

samenwerking tussen ISSO en Hydroscope resul-

de monsterneming, spoelen, meten van warm- en

teerde erin dat de instructies in het online beheers-

koudwatertemperaturen, desinfectie, controle ther-

plan van Hydroscope rechtstreeks afkomstig zijn

mometers en controle van de terugstroombeveili-

uit de ISSO-publicaties. Zo zijn de stappen voor de

ging. De protocollen die we al hebben gekoppeld

monsterneming, het spoelen en desinfectie afkom-

dragen het sublabel ‘Powered by ISSO’. Gebruikers

stig uit ISSO-publicatie 55.1 en komt de informatie

die meer over een onderwerp willen weten, verwij-

voor de controle van de terugstroombeveiliging uit

zen we daarin door naar ISSO Open.”

ISSO-publicatie 55.5.

API-koppelingen

Real-time updates Verkerk benadrukt dat de koppeling met de kennis

Verkerk geeft aan dat ISSO actief haar kennis

niet alleen beperkt is tot Hydroscope. “De koppe-

via een API-koppeling voor anderen beschikbaar

ling met het beheersplan van Hydroscope is een

maakt. “Door deze API-koppeling is de kennis te

voorbeeld van wat we met veel andere partijen ook

gebruiken binnen andere producten of diensten,

kunnen doen. Al onze kennis is te koppelen via een

zoals het beheersplan van Hydroscope. In totaal

API. Hierdoor veranderen de gekoppelde kennisdo-

zijn er vier soorten kennis die via een API-koppeling

cumenten direct mee wanneer we er wijzigingen in

beschikbaar zijn voor gebruik door anderen: kennis,

doorvoeren brengen we onze kennis op het juiste

protocollen, referentiedetails en installatieconcepten.”

moment bij de juiste professional”

Verschillende kennissoorten “Binnen de samenwerking met Hydroscope zijn vooral de onderdelen ‘kennis’ en ‘protocol’ van toepassing”, zegt Verkerk. “Kennis is daarbij didactische content met uitleg en achtergrondinformatie, protocollen bevatten werkinstructies, procedures of een stappenplan. Referentiedetails bevatten rekenprestaties en detailleringen voor het ontwerp, realisatie of beheer van technische details in bouwkundige constructies. Installatieconcepten bevatten 35 ISSO Info 67 - januari 2020

beter weten beter bouwen