ISSO Info 69 - november 2020

ISSO INFO

nr. 69 november 2020



Masterplan Ventilatie



Nieuwe Gasketelwet écht van

kracht



‘Quickscan ventilatie’-serie voor

diverse gebouwtypen



Cursusaanbod Zon van BDA

Dak- en Gevelopleidingen

anders kan!

Inhoud nieuws ISSO Open gelanceerd

3

Tools van Masterplan Ventilatie helpen professionals met goede gebouwventilatie 4 Gezamenlijk commitment bouw-sector voor praktijkprotocollen Wet kwaliteitsborging 6 Onze nieuwe collega’s

8

Nieuwe Gasketelwet écht van kracht

11

Masterplan Ventilatie – pagina 4

kennispartnernieuws Zelfreinigende vuilafscheider verlost de beheerder van veel kopzorgen

13

Power Quality monitoring: regie op elektrische energie

14

De nieuwe BRL6010: ‘Er komt heel wat bij kijken’

15

Over Rc-waarden en de NTA 8800

16

Nieuwe Gasketelwet écht van kracht – pagina 11

ISSO Open Snel de juiste ventilatiekennis met Kenniskaart COVID-19

17

Vernieuwd: Handboek Houtskeletbouw weer toekomstbestendig

18

ISSO-publicatie 30 aangepast aan recente Waterwerkbladen

19

‘Quickscan ventilatie’-serie voor diverse gebouwtypen

20

Vernieuwde ISSO-publicatie 64 gaat kwaliteit van isolatie verbeteren

21

Geactualiseerde versie Energiecijfers & Tabellen beschikbaar

22

‘Quickscan ventilatie’-serie voor diverse gebouwtypen – pagina 20

Educatie Cursusaanbod Dak- en Gevelopleidingen 23 Breed aanbod vakinhoudelijke bijscholing 24 25

WasCollege weet wat jij wilt weten

26

Opleidingen bouwproces-management en kwaliteitsborging 27 EnergieTransitieSpel brengt meer inzicht in energietransitie

28

Alle examenvragen en antwoorden in één online database

29

Vragen over energieprestatie

31

Eerste module opleiding Proces-engineering bij TVVL afgerond

32

Develop Productdetails koppelen producten van leveranciers aan gegevens Referentiedetails 33

Cursusaanbod Zon van BDA Daken Gevelopleidingen – pagina 23

ISSOINFO is een uitgave van:

COLOFON

Toegang tot ISSO kennis helpt cursisten

ISSO, kennisinstituut bouw- en installatietechniek Weena 505, 3013 AL Rotterdam Postbus 577, 3000 AN Rotterdam Tel. 010 - 206 59 69 Fax 010 - 213 03 84 info@isso.nl, www.isso.nl | kennisbank.isso.nl Vormgeving: Stijlmeesters Redactie: Anneli van Kleven-Pijpers en Stijlmeesters

2

De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of materiële schade, veroorzaakt

ISSO Info 69 - november 2020

door onjuistheden in de redactionele kolommen.

nieuws

ISSO Open gelanceerd Begin september hebben we kennisplatform ISSO Open gelanceerd. Dat betekent dat álle vakkennis over bouw- en installatietechniek nu nog toegankelijker is geworden.

Op ISSO Open vind je als bouw- en installatietechnisch professional antwoord op alle vragen waar je in de praktijk tegenaan kunt lopen. De nieuwe online omgeving ISSO Open gaat de KennisBank volledig vervangen.

De naam verwijst naar de transparante manier

Verder kun je in ISSO Info zoeken naar een bepaal-

waarop we onze vakkennis op het kennisplatform

de productsoort, zoals ISSO-Kleintjes. En we heb-

beschikbaar stellen. Het open karakter van ISSO

ben toegevoegd dat je binnen een kennisdocument

Open zit hem in het feit dat je met een licentie alle

kunt zoeken naar een term. Die zoekterm wordt

ISSO-kennisproducten onbeperkt kunt raadplegen.

gearceerd, zodat je snel ziet waar het staat.

Of je die informatie nu één keer of honderd keer wilt gebruiken. Je betaalt dus niet per product. Zo

Persoonlijk profiel

heb je alle ISSO-kennis te allen tijde voor een vast

Heb je een licentie en ben je ingelogd dan vind je in

bedrag per jaar binnen handbereik.

je persoonlijke profiel snel je favoriete documenten

Zoeken op categorie Via een zoekbalk op ISSO Open kun je zoeken op een trefwoord. Nieuw aan ISSO Open is ook de

terug. Ook je laatst geraadpleegde documenten zie je staan en je krijgt suggesties voor kennisproducten die interessant voor jou kunnen zijn.

mogelijkheid om te zoeken binnen een categorie;

Feedback welkom

op dit moment hebben we onze kennisproducten

Neem je snel een kijkje in ons nieuwe ISSO Open?

onderverdeeld in meer dan tien categorieën, van

Het is onderdeel van het nieuwe platform dat we

Bouwmanagement en Energieprestatie tot Wet- en

op dit moment nog verder uitbouwen. We zijn

regelgeving. Er is ook een aparte COVID-19 cate-

benieuwd naar je mening, want met jouw feedback

gorie, waar je bijvoorbeeld enkele relevante ken-

kunnen we het platform nog beter maken. Via een

nisproducten vindt over ventilatie-installaties en

gele balk bovenin ISSO Open kun je jouw feedback

luchtbehandelingssystemen.

met ons delen.

3 ISSO Info 69 - november 2020

nieuws

Tools van Masterplan Ventilatie helpen professionals met goede gebouwventilatie

MA S

LAN VEN P TI ER

TIE LA

T

www.masterplanventilatie.nl

Samen voor het optimaliseren van gebouwventilatie

INITIATIEF VAN:

TOOLKIT

BOUWEN GE

Quickscans en goede ventilatie in kantoren en scholen.

Kantoren

Verpleeghuizen

FAQ voor vragen over gebouwinstallaties en verspreiding coronavirus of leegstand.

Infographics voor een inschatting van de situatie.

Webinars over het toepassen van de producten.

Rekentool voor besmettingskansen.

ELGROEP DO

Scholen

Horeca

Kennis over luchtfiltertechnieken.

Technische dienstverleners

Gebouweigenaren

Professionals

4 ISSO Info 69 - november 2020

Met inhoudelijke ondersteuning van de expertgroep: specialisten van onder andere

nieuws

Het is sinds het voorjaar 2020 vaak onderwerp van gesprek: goede ventilatie in gebouwen helpt verspreiding van het coronavirus tegengaan. Maar wanneer precies is een gebouw goed geventileerd? Om professionals te helpen hierbij de juiste keuzes te maken, hebben ISSO, TVVL, Binnenklimaat Nederland en VCCN – allen expert in gebouwventilatie – afgelopen zomer de krachten gebundeld. Zij ontwikkelden het Masterplan Ventilatie. Doel ervan is kennis, tools en andere hulpmiddelen te ontwikkelen die professionals helpen de ventilatie in gebouwen te optimaliseren.

De eerste tool die is onderdeel is

Technisch advies van specialisten

van het Masterplan Ventilatie, de

De deskundigheid en kennis op het gebied van

‘Quickscan ventilatie in kantoren’,

ventilatie en installatietechniek in gebouwen is al

kwam afgelopen oktober beschikbaar. Als technisch

jaren geborgd binnen ISSO, TVVL, Binnenklimaat

dienstverlener kun je daarmee samen met gebouw-

Nederland (voorheen VLA) en VCCN. Het is

beheerders bepalen of de ventilatie in een gebouw

een logische stap dat deze partijen de handen

voldoet, of wat je kunt doen om dit te verbeteren.

ineensloegen om kennis en tools uit te werken

De Quickscan maakt het vooral mogelijk om de

waarmee professionals goede ventilatie kun-

kwaliteit van luchtverversing en ventilatiesystemen

nen garanderen. Wij Techniek (voorheen OTIB)

in een kantoorgebouw vast te stellen. De tool gaat

heeft financieel bijgedragen aan het Masterplan

uit van de bestaande richtlijnen, (bouw)regelgeving

Ventilatie. De vier initiatiefnemers worden bij het

en vakpublicaties. Het hulpmiddel refereert ook aan

Masterplan Ventilatie ondersteund door de expert-

door REHVA opgestelde aanbevelingen. Na deze

groep ‘Vraagbaak corona en gebouwinstallaties’,

eerste Quikscan volgde een tweede versie voor

die sinds maart 2020 bestaat. De vraagbaak is

scholen.

er voor technische vragen over corona-gerela-

Infographic mogelijke gezondheidsrisico’s

teerde maatregelen rondom installaties in en om gebouwen. Dit team bestaat uit specialisten van

Er verschijnt ook een infographic die gebouw­

onder andere Techniek Nederland, Binnenklimaat

beheerders handvatten geeft om een snelle

Nederland, TVVL, ISSO, bba binnenmilieu,

inschatting te maken van mogelijke gezondheids-

Franchimon ICM, Arbo-techniek, Universiteit Gent,

risico’s; uiteraard in relatie tot ventilatie en onder

TU Eindhoven en VCCN.

andere het coronavirus. De infographic geeft in een paar stappen weer waar gebruikers op moet letten.

Centraal startplein

Hij is komt beschikbaar voor verschillende soorten

De site masterplanventilatie.nl is ingericht als cen-

gebouwen zoals kantoren, scholen en verpleeg­

traal startplein. Via deze site kunnen professionals

huizen.

op de hoogte blijven van alle ontwikkelingen bin-

Tools in de pijplijn

nen het Masterplan Ventilatie. Alle kennis, tools en andere hulpmiddelen zijn ook te vinden op de indi-

Er worden vanuit Masterplan Ventilatie aanhoudend

viduele sites van TVVL, Binnenklimaat Nederland,

flinke stappen gezet als het gaat om meer product-

ISSO en VCCN.

ontwikkeling. Er zitten dan ook nog een aantal tools in de pijplijn, zoals een online rekenmodel waarmee de kans op besmetting met COVID-19 in bestaande gebouwen te berekenen is. Verder wordt er hard gewerkt aan kennisontwikkeling voor filter- en reinigingstechnieken. Hiermee kan een professional een afweging maken in welke situatie luchtfiltratie en -reinigingstechnieken zijn in te zetten voor een vei­ lige en gezonde werkomgeving.

5 ISSO Info 69 - november 2020

nieuws

Gezamenlijk commitment bouwsector voor praktijkprotocollen Wet kwaliteitsborging Op 1 januari 2022 treedt volgens planning de Wet kwaliteitsborging voor het bouwen (Wkb) in werking en dat betekent: meer zicht op de kwaliteit van gebouwen. Bij oplevering moeten de prestaties van een bouwwerk namelijk ‘as built’ aantoonbaar zijn. Op zichzelf zijn er vele manieren waarop bouwers en installateurs de prestaties kunnen aantonen. Juist daarom presenteerde initiatiefnemer ISSO op 15 oktober het plan om universele praktijkprotocollen Wkb te ontwikkelen; een initiatief waar de meeste partijen in de sector positief tegenover staan.

Tijdens een online event werd de opzet voor de

met een huis of gebouw dat aantoonbaar voldoet

praktijkprotocollen uit de doeken gedaan. Het was

aan de eisen en dat het met minder faalkosten is

een bijeenkomst voor zo’n 20 vertegenwoordigers

gerealiseerd. Wij denken dat bedrijven dit het best

van diverse brancheorganisaties maar ook andere

en het meest eenvoudig kunnen controleren door

stakeholders. De sessie was bedoeld om draagvlak

universele praktijkprotocollen te gebruiken. Elk rele-

en commitment te creëren. Aan het einde van de

vant gebouwonderdeel krijgt een protocol waar-

online bijeenkomst bleek dat vrijwel iedereen inziet

mee iedereen snel en eenvoudig de prestatie in de

dat universele protocollen zinvol en ook belangrijk

praktijk aantoonbaar kan maken. Naast de bouwers

kunnen zijn.

en installateurs kunnen ook de externe kwaliteits-

Bewijsmateriaal vastleggen

borgers deze protocollen toepassen. Op die manier kunnen praktijkprotocollen op projectniveau onder-

De protocollen waaraan ISSO werkt bestaan feite-

deel worden van een borgingsplan.” Uiteindelijk zou

lijk uit een kort stappenplan waarin vakmensen de

dit kunnen resulteren in een praktijkprotocollenbank,

bewijslast en testmethode vastleggen. Zo zijn de

concludeerde Meester, waarvoor in het komend

prestaties geborgd en kan het bewijsmateriaal in

jaar met 100 praktijkprotocollen een stevige basis

het gebouwdossier worden opgenomen. Zo’n stap-

willen leggen.

penplan kan binnen ieder instrument voor kwaliteitsborging via de gebruikte software worden ont-

Nut en noodzaak

sloten. Wel waren er enkele ‘zorgen’ die de ontwik-

Jan Pieter van Dalen, evenals André Meester lid

kelaars zich ter harte moeten en zullen nemen. Bij

van het ISSO-projectteam dat de praktijkproto-

de uitwerking van de protocollen houden zij daarom

collen ontwikkelt, ging vervolgens nader in op de

rekening met de complexiteit en zeker ook met de

praktische uitwerking. Hij sloot aan op de intro-

tools die er al zijn.

ductie van Meester door nut en noodzaak van de

Omgekeerde bewijslast

protocollen nog eens te benoemen. “We hebben echt een informatielacune te vullen”, zo vindt Van

Tijdens de sessie legde ISSO uit hoe zij het sys-

Dalen. “Uiteindelijk willen we hiermee de praktische

teem voor zich ziet. “De Wet kwaliteitsborging voor

toepassing van kennis kanaliseren. De protocollen

het bouwen hanteert een omgekeerde bewijslast”,

zijn de inhoudelijke sluitstukken. Maar dat betekent

begon André Meester van het ISSO-projectteam

niet dat we overal nieuwe regelingen voor maken.

zijn verhaal. “De sector is dus zelf verantwoorde-

Integendeel, we willen juist alle regelingen die gaan

lijk om aan te tonen dat hun geleverde product of

over het borgen van kwaliteit hierin laten samen-

werk aan de gestelde eisen voldoet. Maar waar het

komen. Het beoogde effect rust op een paar uit-

natuurlijk echt om gaat is dat de klant tevreden is,

gangspunten:

6 ISSO Info 69 - november 2020

nieuws

• Alle neuzen op inhoud dezelfde kant op.

• Beperk de risicoperceptie : voorkomen van individuele subjectieve beoordeling.

• Vlotter proces.

• Beter zicht op de eindverklaring.

Naar ons idee zullen we zonder uniforme praktijkprotocollen er niet eenduidig uitkomen.” Eerder zei Meester ook al dat, naast het aantonen van een uitvoeringsprestatie ‘as built’, ook competentie-

te brengen. Voor het komend jaar wil ISSO, samen met de partijen in de bouwsector, vier werkgroepen inrichten die samen 100 protocollen uitwerken. Elke werkgroep zou 25 protocollen kunnen oppakken die van toepassing zijn op verschillende segmenten:

• Constructie (ruwbouw), • Buitenschil (ruwe afbouw) • Installaties • Afbouw/inrichting

ontwikkeling en stimuleren van vakmanschap een

Dit jaar zal ISSO gesprekken voeren met de ver-

bijkomend doel is. Vakmensen zullen waarschijnlijk

schillende partijen in de bouwwereld en de finan-

nog nadrukkelijker gedwongen worden om erkend

ciering van het project regelen. Vervolgens kan de

of gecertificeerd werk te leveren. De scope van de

projectgroep dan direct na de jaarwisseling aan

protocollen richt zich op het hele uitvoerende pro-

haar inhoudelijk werk beginnen. 2021 kan dan volle-

ces: van ontwikkeling tot levering. Waarbij de focus

dig worden benut als voorbereidingsjaar richting de

wel bij de realisatiefase ligt.

invoering van de Wkb op 1 januari 2022.

Voldoende draagvlak

Ga voor meer informatie naar de projectpagina

Tijdens de sessie bleek er een positieve grondhou-

op isso.nl. Wil je mee denken in de ontwikkeling?

ding te zijn onder de deelnemers en ook voldoende

Neem contact op met projectcoordinator Berend

draagvlak om het project naar een volgend niveau

Koudstaal, b.koudstaal@isso.nl

7 ISSO Info 69 - november 2020

even voorstellen

nieuws

Kelly Greene

Technisch specialist brandveiligheid en bouwfysica

‘Na mijn studie Bouwkunde in Delft werkte ik 13,5 jaar als bouwfysisch adviseur bij een installatietechnisch adviesbureau. Ik wilde graag nóg meer met de kern bezig zijn, en zo kwam ik bij ISSO terecht. Hier kunnen we mensen echt in de praktijk helpen. We geven handen en voeten aan ontzettend veel vraagstukken, zoals de energieprestatie en bijvoorbeeld mijn expertisegebieden brandveiligheid en bouwfysica. Er is niet zomaar een trucje om een gebouw brandveilig te krijgen, het is per gebouw verschillend. Ik werk er graag aan mee om de kennis daarover breed aan de man te brengen, zodat die kennis ook breed toepasbaar is en wordt toegepast.’ k.greene@isso.nl

Toshihiro Takada

Kennisontwikkeling Watertechniek in gebouwen “Na mijn bachelor Milieutechniek aan de Ritsumeikan Universiteit in Japan, ben ik naar Nederland gekomen voor de Master Milieuwetenschappen aan de Wageningen Universiteit. Ik koos binnen die Master de specialiteit milieutechnologie. Vervolgens heb ik stage gelopen bij twee drinkwaterbedrijven, en tijdens mijn bachelor deed ik eerder stages bij twee bedrijven in Japan. Via LinkedIn leerde ik ISSO kennen. ISSO sprak mij direct aan, omdat het alle essentiële kennis in huis heeft van alle technische installaties in gebouwen; zowel op het gebied van elektro & ICT, als energie, milieu en luchtbehandeling.”

“Interessant aan deze functie vind ik het feit dat ik ontzettend veel nieuwe kennis op doe van watertechniek. Binnen ISSO draag ik graag bij aan de kennisontwikkeling, bijvoorbeeld door nieuwe toelichtingen te ontwikkelen over watertechniek in gebouwen. Recent heb ik ISSO-publicatie 30 vergeleken met de Waterwerkbladen en NEN 1006.

Onder andere naar aanleiding daarvan is ISSO-publicatie 30 recent herzien. Daarnaast zou ik mij ook graag inzetten voor de Nederlandse overheid en de Europese commissie, en dan specifiek voor het gebied van watertechniek in gebouwen.

Toshihiro Takada (1995) werkt sinds 2019 bij ISSO 8 ISSO Info 69 - november 2020

nieuws

Henry Lootens

Elektrotechnisch specialist

“Ik heb ooit voor de studie HBO elektrotechniek gekozen, onder andere omdat het een brede opleiding is waardoor ik erna nog alle kanten op kon gaan. Na mijn studie heb ik bij bedrijven gewerkt die zijn gespecialiseerd in elektrotechniek en installatietechniek. Ik vond dat heel leuk, maar ik rende steeds van project naar project en natuurlijk zaten er soms ook mindere projecten tussen. De karaktereigenschap die ik tijdens mijn studiekeuze had, heb ik nog steeds: ik blijf graag flexibel en houd mijn ogen altijd open, zodat ik mooie kansen kan grijpen als die zich voordoen. Daarom besloot ik drie jaar geleden om voor mijzelf te beginnen.”

“Omdat ik gelijkspanning al heel lang leuk vind en al een tijdje rondliep in de installatiewereld, ben ik in die sector als zelfstandige aan de slag gegaan. De afgelopen jaren heb ik me met allerlei onderwerpen beziggehouden: laadpalen, thuisbatterijen, zonnepanelen. Uiteindelijk rolde ik zelfs de onderwijshoek in, waardoor ik nu lesgeef op een mbo in Zwolle en ik geef trainingen voor de NEN.” “Sinds maart werk ik twee dagen in de week voor ISSO. Kennisontwikkeling vind ik heel leuk, het is heel gaaf om daaraan te mogen bijdragen. De collega’s bij ISSO weten heel veel en de kwaliteit van de kennisproducten is hoog.

Ik denk wel dat ISSO zijn expertise veel stelliger kan claimen. Want alleen dan komt hun kennis, bijvoorbeeld op het gebied van de energietransitie, echt goed bij wetgevers, beleidsmakers en installateurs terecht. Ze zouden zich iets meer moeten gedragen zoals de stad waarin ze zijn gevestigd: met lef.”

Henry (1990) werkt sinds 2020 bij ISSO h.lootens@isso.nl

Berend Koudstaal

Programmamanager

“Voordat ik bij ISSO aan de slag ging, in september 2020, werkte ik als manager Lean & Virtueel bouwen bij Heembouw. Ik was verantwoordelijk voor het efficiënt organiseren en verbeteren van werkprocessen en gaf leiding aan KAM, wat onder andere betekende dat ik voor borging en audit van die werkprocessen zorgde. Heembouw is behalve met virtueel bouwen – waaronder BIM – zeer actief met duurzaamheid. Dat is een thema dat mij ook erg bezighoudt.”

“Vóór Heembouw heb ik 18 jaar in een heel andere wereld rondgelopen, namelijk het Erasmus MC in Rotterdam. Ik startte als coördinator CT-scan op de afdeling Radiologie, om daar uiteindelijk unithoofd te worden. Daarna werd ik manager van het Stafbureau vastgoedbeheer, ondersteunend aan het beheer en onderhoud van de gebouwen en terreinen van het Erasmus MC. Zo ben ik de wereld van vastgoed en bouw ingerold. Je zou kunnen denken dat vastgoed en CT-scans niets met elkaar van doen hebben, maar ik zeg wel eens gekscherend dat 9 ISSO Info 69 - november 2020

nieuws

een röntgenfoto en een bouwtekening juist best veel op elkaar lijken.”

stukje, en er wordt naar mijn mening onvoldoende met protocollen of standaarden gewerkt.”

“De ervaringen en bijvoorbeeld ook de kijk op samenwerking die ik heb opgedaan bij zowel Heembouw als het Erasmus MC, neem ik natuurlijk mee naar ISSO. Neem bijvoorbeeld een team in een operatiekamer: die teamleden zijn extreem goed op elkaar ingesteld. Ieder teamlid weet precies hoe te handelen in uiteenlopende situaties, en allemaal hebben ze hetzelfde doel voor ogen: die patiënt beter maken. In de bouw mis ik die integraliteit af en toe. Mensen voelen zich er soms alleen verantwoordelijk voor hun eigen

“Ik zou het mooi vinden als ik er via mijn werk bij ISSO aan kan bijdragen om integraal werken in de bouw weer een stapje verder te brengen. Verder ligt mijn focus op resultaatgericht ontwerpen, beheren en realiseren. En er is natuurlijk de mooie, maar grote uitdaging om steeds meer duurzaam te werken.”

ISSO verwelkomt

Berend (1975) werkt sinds 2020 bij ISSO b.koudstaal@isso.nl

Inge Schipper in Raad van Toezicht “Hoewel ik altijd het idee had om architect te worden, wilde ik toen ik ging studeren eerst een goede technische basis hebben”, vertelt Schipper. “Daarom ben ik HTS Bouwkunde gaan doen, en het plan was aanvankelijk dat ik daarna bijvoorbeeld nog een opleiding Architectuur zou doen. Het liep iets anders, want onderdeel van HTS Bouwkunde was zes maanden stage op de bouwplaats.

Die wereld beviel me zo goed dat ik nooit meer ben weggegaan. Na mijn studie kon ik bij Hurks aan de slag. Aan een opleiding Architectuur dacht ik niet meer. Ik begon op de afdeling calculatie, daarna deed ik kopersbegeleiding, werkvoorbereiding, planontwikkelaar en vervolgens hoofd planontwikkeling. Sinds 2018 ben ik directeur bouw.”

“ISSO leerde ik kennen via de voorzitter van de Raad van Toezicht, Erik Lousberg. Eerlijk gezegd kende ik ISSO niet goed, wel SBR en SBRCURnet. Maar wat Erik Lousberg mij vertelde over ISSO sprak me direct aan. Zoals het feit dat ISSO de verbreding steeds meer opzoekt en een integraal podium creëert. ISSO is kennis gedreven, en zet vol in op vernieuwing en integraal ontwerpen. Dat zijn zaken waar we ons bij Hurks eveneens mee bezighouden, en die ook mijn persoonlijke drijfveren zijn.”

Op 26 mei 2020 is Inge Schipper toegetreden tot de Raad van Toezicht van ISSO, tijdens een vergadering van diezelfde Raad. De Raad telt daarmee weer zeven leden.

Inge Schipper is directeur bouw bij Hurks bouw- en vastgoedontwikkeling. “Het feit dat ISSO de verbreding heeft opgezocht en een integraal podium creëert, trok me direct in ISSO aan.”

10 ISSO Info 69 - november 2020

“Dat ik heb mogen toetreden tot de Raad van Toezicht bij ISSO, zie ik als een verbreding van mijn hele functie.

ISSO heeft niet alleen veel kennis in huis, maar ook een groot netwerk. Dat is zelfs verspreid over Europa. Voor mijzelf en Hurks is zowel die kennis als dat netwerk een meerwaarde. Ik vind het erg interessant om bij een ander bedrijf in de bouwsector een kijkje in de keuken te kunnen nemen. Ik ben nieuwsgierig naar de toekomstvisie van ISSO en kijk ernaar uit die van dichtbij te volgen.”

nieuws

Nieuwe Gasketelwet ĂŠcht van kracht Op 1 oktober 2020 is de Gasketelwet ingegaan. Aanvankelijk had de wettelijke regeling in januari 2019 in werking moeten gaan, maar na een aantal keer uitstellen was het afgelopen 1 oktober werkelijk het geval. De BRL 6000-25, de beoordelingsrichtlijn die beschrijft waaraan installatiebedrijven moeten voldoen als zij willen werken aan gebouwgebonden gasverbrandingstoestellen, is eind 2020 beschikbaar.

De BRL 6000-25 verwijst naar ons Kleintje Gas.

gebruiken om zich te certificeren, en om hun mon-

We hebben dat Kleintje opgesplitst in twee delen:

teurs het theorie en praktijkexamen te laten doen.

Kleintje Gas-ontwerp en Kleintje Gas-montage

Uiteindelijk moet een installatiebedrijf, werkzaam

en onderhoud. Daarnaast is er nog het Kleintje

op dit gebied, op 1 april 2020 drie typen deskun-

CV-service, net als de andere twee kennisproduc-

digen hebben met verschillende vakbekwaam-

ten uit augustus 2019.

heidseisen en verantwoordelijkheden. Dat zijn de

Transitieperiode Hoewel de wettelijke regeling van kracht is en de

Werkverantwoordelijke (WV), de Vakbekwaam Persoon (VP) en de Voldoende onderricht persoon (VOP).

BRL 6000-25 bijna beschikbaar komt, is het pas vanaf 1 april 2022 strafbaar om zonder certifi-

De twee versies van Kleintje Gas zijn beschikbaar

caat aan gasinstallaties te werken. Het ministerie

via ISSO Open.

van Binnenlandse Zaken ziet de komende 1,5 jaar

Zodra de BRL 6000-25 definitief is komt deze

als transitieperiode. Die periode kunnen bedrijven

beschikbaar via ISSO Open.

11 ISSO Info 69 - november 2020

kennispartnernieuws

Nieuws van de

Kennispartners

Meer informatie over de ISSO kennispartners vind je op www.isso.nl 12 ISSO Info 69 - november 2020

kennispartnernieuws

Zelfreinigende vuilafscheider verlost de beheerder van veel kopzorgen Voor een hoge efficiency van verwarmingssystemen is het essentieel om vuil en andere onzuiverheden volledig te verwijderen. Speciaal voor hydraulische installaties in voornamelijk utiliteitsgebouwen is de DirtmagClean® ontwikkeld. Deze zelfreinigende magnetische vuilafscheider van Caleffi reinigt cv-installaties volledig, terwijl de drukval op een aanvaardbaar niveau blijft.

In het installatiewater van verwarmingssystemen in utiliteitsgebouwen en appartementencomplexen komen nog te vaak en te veel vuildeeltjes voor.

Ophopend magnetiet, roest, kalk en bacteriën zorgen niet alleen voor een verminderde warmteafgifte, maar kunnen zich ook op diverse plekken in de installatie ophopen. Bijvoorbeeld in radiatorventielen, op driewegkleppen en in circulatiepompen. Dit belemmert de doorstroming van het water en veroorzaakt slijtage en storingen.

Zowel proactief als reactief Caleffi ontwikkelde de DirtmagClean® om met deze

heden bij deze vuilafscheiders is dat ze hun taken

problemen de strijd aan te gaan. Deze zelfreini-

in opeenvolgende stappen uitvoeren.

gende magnetische vuilafscheider functioneert zowel proactief als in reeds vervuilde installaties.

Geen tekortkomingen meer

Het vuilfilter vangt maximaal en progressief vuil op,

Bij het ontwerp van de DirtmagClean®, de meest

tot 2 μm, terwijl metalen deeltjes met de hoogste

recente geïntroduceerde vuilafscheider met elek-

efficiëntie worden afgescheiden door de magne-

tronische aansturing, is er alles aan gedaan om

ten in de bodem van het lichaam. Het resultaat is

deze tekortkomingen weg te werken. Daardoor

een volledig gereinigde installatie. Het apparaat

beantwoordt het toestel aan de uiterst hoge rei-

reinigt zichzelf op regelmatige tijdstippen volgens

nigingsnormen. Hij integreert tegelijkertijd ook alle

een vooraf ingesteld programma of wanneer een

voordelen van de diverse componenten én beperkt

bepaalde mate van verstopping automatisch wordt

menselijke tussenkomst. De DirtmagClean® reinigt

opgemerkt.

een cv-installatie volledig terwijl de drukval op een

Beperkingen uit het verleden

aanvaardbaar niveau blijft. Zodra het water uit de werkruimte is afgevoerd, beginnen de binnenste

Om vervuiling uit het installatiewater te halen, zijn

filterelementen te roteren. Uiterst krachtige water-

eerder diverse efficiënte reinigingstoestellen geïn-

stralen en borstels verwijderen het oppervlaktevuil,

troduceerd. Maar deze toestellen hebben hun tech-

dat terechtkomt in een opvangreservoir en efficiënt

nische beperkingen. Zo kunnen deze slechts voor

wordt afgevoerd. Tot slot wordt de DirtmagClean®

een bepaald type systeem worden ingezet en/of

automatisch bijgevuld met water, tot de vereiste

het vuilfilter blijkt niet doeltreffend om álle onzuiver-

systeemdruk wordt bereikt.

heden te verwijderen. Magnetische vuilafscheiders zijn de afgelopen jaren wél zeer bijzonder succes-

Voor meer informatie,

vol gebleken, omdat zij zelfs de kleinste vuildeeltjes

bezoek de website

kunnen vasthouden. De enige beperking tot op

www.caleffi.nl

13 ISSO Info 69 - november 2020

kennispartnernieuws

Power Quality monitoring: regie op elektrische energie Met Power Quality wordt de kwaliteit van spanning en stroom bedoeld.

Duurzame energiebronnen en complexe elektrische installaties zijn van invloed op de Power Quality. Een slechte Power Quality kan directe invloed hebben op de continuïteit van de energievoorziening en op de levensduur en betrouwbaarheid van aangesloten elektronische componenten. Vandaar dat het hebben van grip op Power Quality van groot belang is.

Monitoring is de belangrijke, eerste stap om grip te krijgen.

Huishoudens stappen over op duurzame energie-

voor stuk nadelige effecten op de elektrische instal-

bronnen, kantoren en industrieën vervangen onzui-

latie en aangesloten apparatuur. Flikkerende ver-

nige verlichting door ledverlichting, de energie-

lichting, storing en uitval van apparatuur zijn zicht-

sector zet in op zonne- en windenergie en ook de

bare indicatoren van een slechte Power Quality.

transportsector stapt over op groene energie. De

Niet-zichtbare indicatoren, zoals energieverlies, een

snelle groei van deze duurzame energiebronnen en

verkorte levensduur van elektrische apparaten of

bijkomende elektronica, zoals omvormers, frequen-

overbelasting van kabels en componenten, signale-

tieregelaars, laadpalen en energieopslagsystemen,

ren we vaak pas later.

hebben één keerzijde: verstoring en vervuiling van spanning en stroom.

Onverklaarbaar gedrag van E-installatie

Power Quality monitoring Het oplossen of voorkomen van een slechte energievoorziening begint met actieve Power Quality

Harmonische vervorming, frequentieschommelingen

monitoring. Door de kwaliteit van onze elektriciteits-

en onbalans tussen fasespanningen hebben stuk

voorziening inzichtelijk te maken, kunnen we problemen vroegtijdig waarnemen. Als de oorzaak bekend is, kunnen we passende maatregelen treffen om uitval van productieprocessen te voorkomen. De specialisten van KWx beschikken over de kennis, kunde én een breed scala aan Power Quality analyzers van A-merken en helpen je graag verder.

Webinars en online trainingen Ben je betrokken bij het ontwerpen, installeren of onderhouden van elektrische installaties en wil je meer kennis opdoen over Power Quality? Op 19 november geeft Kees Compaan een webinar over Power Quality. KWx geeft regelmatig gratis webinars. Op 11 november vindt de eerstvolgende plaats over de wijzigingen in de nieuwe NEN 1010 en de gevolgen hiervan op het meten aan elektrische installaties.

Onze specialisten staan voor je klaar.

Voor meer informatie www.kwx.eu/ meetinstrumenten of bel 0186-633600 en mail sales@kwx.nl.

14 ISSO Info 69 - november 2020

kennispartnernieuws

De nieuwe BRL6010: ‘Er komt heel wat bij kijken’ Een nieuwe BRL6010, de beoordelingsrichtlijn legionella preventieadvies voor collectieve leidingwaterinstallaties, is opgesteld. Het blijken ingewikkelde procedures met aanwijzingen die in wetgeving moeten worden opgenomen. In combinatie met de overgangstermijnen vraagt een en ander meer tijd dan was voorzien. Toch lijkt het erop dat de richtlijnen uiteindelijk in wetgeving terecht komen om, met een overgangstermijn van 1 jaar, van kracht te worden.

Die overgangstermijn is nodig om adviseurs examen te laten doen en om de wijzigingen in de BRL6010 door te voeren in de opmaak van risicoanalyses en beheersplannen conform het voorgeschreven model. De nieuwe BRL6010 stelt ook expliciete eisen aan de communicatie met opdrachtgevers, aan de technische kennis over legionellapreventie en aan de externe kwaliteitscontrole door de certificerende instellingen.

Nieuw certificaat aanvragen Is dat allemaal geregeld dan kunnen de certificerende instellingen KIWA of Dekra langskomen om een en ander te beoordelen. Als adviesbureau zal je jezelf moeten laten beoordelen om een nieuw certificaat conform de nieuwe BRL6010 te ontvangen.

De ISSO-publicatie 55.1 is inmiddels ook aangepast aan de nieuwe werkwijze. Daarin ligt een focus op een betere uitleg van de beperkte/uitgebreide risicoanalyse. Ook sluit hij aan op de NEN1006 (en de gewijzigde Waterwerkbladen) en de gewijzigde BRL6010 (onder meer met de modelrapportage en beslisboom beperkte/uitgebreide risicoanalyse).

Naar een hoger niveau

adviesbureaus kan lezen. De wijzigingen creëren

De examenplicht die in de nieuwe BRL is opgeno-

namelijk meer eenheid.

men is noodzakelijk om de kwaliteit van de individuele adviseur naar een hoger niveau te tillen.

Volledig voorbereid

Ook zorgt dit voor een uniforme, hoge kwaliteit van

Bij Hydroscope zijn de meeste adviseurs inmiddels

de hele legionellapreventie-branche. Het pittige

geslaagd voor het examen. Wij hebben onze docu-

examen wordt door CITO afgenomen, waarna de

menten aangepast aan de nieuwe BRL. Kortom, wij

geslaagde kandidaten terecht heel trots kunnen

kijken uit naar een mooie, nieuwe adviestoekomst!

zijn op hun behaalde vakbekwaamheidsbewijs. Al

Wil je meer informatie over onze dienstverlening,

deze wijzigingen maken dat er meer eenheid en

bezoek www.hydroscope.nl.

kwaliteit in de branche ontstaat. Dit komt ten goede aan de klant, die daardoor betere adviezen krijgt en makkelijker de rapportages van de verschillende

15 ISSO Info 69 - november 2020

kennispartnernieuws

Over Rc-waarden en de NTA 8800 Op 1 januari 2021 is het zover. Dan wordt de NTA 8800, de vervanging van de huidige EPC-berekening, van toepassing. Deze vervangt niet alleen de NEN 7120, maar ook de huidige NEN 1068, de rekenmethodiek om Rc-waarden (warmteweerstand) te bepalen. De belangrijkste aanpassing in de NTA 8800 bij het berekenen van de Rc-waarden is het vervallen van de ‘toeslagfactor voor bouwkwaliteit’.

De toepassing van deze toeslagfactor, die niet in

referentiedetail vermelde waarde van 4,5 m2K/W).

de Europese regelgeving bestond, gaf een aftrek

Een berekening uitgevoerd volgens de NTA8800

op de berekende Rc-waarde wanneer de construc-

geeft als resultaat een Rc-waarde van 4,9 m2K/W.

tie volgens een ‘gecertificeerd kwaliteitsborgingssysteem’ werd gemaakt. Een ‘straftoeslag’ op de

Verklaringen en attesten aanpassen

Rc-waarde was van toepassing wanneer een con-

Hoewel de effecten voor de praktijk niet zo groot

structie op de bouwplaats werd samengesteld.

lijken, moeten wel alle kwaliteitsverklaringen en attesten worden aangepast. In de databank van de

Andere aanpassingen

BCRG worden deze nieuwe verklaringen opgenomen.

Een andere aanpassing, ten opzichte van de hui-

Het nauwkeurig berekenen van de Rc-waarde is

dige methodiek, is dat invloed van spouwankers

een eerste winst voor de BENG-berekening. Met de

in spouwmuren niet altijd meer in rekening wordt

Rc Rc-waarde module van DGMR Software kun je

gebracht. Maar om dit effect te bepalen, moet de

eenvoudig tussen de oude en de nieuwe rekenme-

constructie eerst wel met ankers worden berekend.

thodiek wisselen.

De aanpassing van de rekenmethodiek leidde

Neem voor meer informatie contact op met DGMR

ertoe dat de berekende Rc-waarden hoger worden.

Software: www.dgmrsoftware.nl.

Daarom worden de eisen in het Bouwbesluit met ingang van 1 januari 2021 ook aangepast, zie tabel.

Overzicht eisen warmteweerstand Rc voor

Nieuwe rekenmethode Voor het SBR-referentiesdetail 217.1.0.2 een gevelconstructie - is exact bepaald wat de invloed van de nieuwe reken­ methode is. Een nauwkeurige berekening, uitgevoerd volgens de huidige NEN1068, geeft als resultaat een Rc-waarde van 4,6 m2K/W (dit is iets gunstiger dan de in het

16 ISSO Info 69 - november 2020

nieuwbouw, huidig en vanaf 1 januari 2021 Eisen Rc-waarden Eisen Rc-waarden van toepassing vanaf Constructie huidige Bouwbesluit [m2K/W] 1 januari 2021 [m2K/W] Gevel

4,5

4,7

Dak

6,0

6,3

Vloer

3,5

3,7

ISSO Open

Snel de juiste ventilatiekennis met KennisKaart COVID-19 Sinds het coronavirus is het belang van goede luchtverversing in ruimten via ventilatie nog duidelijker geworden. Voor adviseurs, installateurs, monteurs en technisch beheerders is er voldoende kennis die kan helpen om ruimten in gebouwen goed te ventileren. Om de juiste kennis snel te vinden, ontwikkelden we de KennisKaart COVID-19.

De Kenniskaart helpt je om precies die informatie over ventilatie in gebouwen te vinden die jij nodig hebt. Hij is gratis te raadplegen via ISSO Open. Wij Techniek heeft deze Wegwijzer mede mogelijk gemaakt. De kennis is voortdurend in ontwikkeling. We streven ernaar het te actualiseren naar aanleiding van voortschrijdend inzicht over het corona­virus.

Vragen en antwoorden uit Coronavraagbaak Via relevante vragen en antwoorden uit de FAQ van de Coronavraagbaak (https://tvvlconnect.nl/ faq) over ventilatie verwijst de KennisKaart naar informatie op ISSO Open en daarbuiten. De Kenniskaart COVID-19 helpt op weg bij de volgende vragen:

• In hoeverre is de transmissieroute via de lucht bewezen?

• Is het zinvol om meer te ventileren?

• Op welke wijze kan gecontroleerd worden wat de ventilatiecapaciteit is van het gebouw?

• Waarmee moet rekening mee gehouden wor-

den voor onderhoudsactiviteiten in gebouwen?

• Wat te doen met luchtfilters?

• Wat is de instructie voor servicemonteurs bij het vervangen van filters?

• Heeft het effect om lucht anders te conditioneren (verwarmen, koelen, bevochtigen)?

Daarnaast geeft de KennisKaart algemene informatie over ventilatiesystemen.

De gratis Wegwijzer COVID-19 is te raadplegen via ISSO Open.

17 ISSO Info 69 - november 2020

ISSO Open

Vernieuwd Handboek Houtskeletbouw weer toekomstbestendig In samenwerking met Centrum Hout hebben we een nieuwe versie van het Handboek Houtskeletbouw en de bijbehorende referentiedetails ontwikkeld.

Handboek Houtskeletbouw is al decennialang een belangrijk naslagwerk over houtskeletbouw in Nederland. Vanwege de voortschrijdende stand van de techniek en veranderende regelgeving was een update noodzakelijk. In het vernieuwde

aardbevingsbestendig bouwen.

Het Europees beleid is gericht op duurzame productie en consumptie. Er wordt steeds meer aandacht besteed aan duurzaam bouwen, waarbij te denken valt aan enerziezuinige gebouwen en de milieuprestatie van producten en bouwdelen. Er is een groeiende vraag naar andere bouwmethoden die aansluiten bij het Europees beleid en de energiezuinige bouwpraktijk. Onder andere hierdoor neemt het aantal houtskeletbouw-gebouwen toe.

Het vernieuwde Handboek Houtskeletbouw (hsb) biedtHeteen totaaloverzicht van relevante regelgeving, Praktijkboek Houtskeletbouw geeft handvatten voor ontwerpen, detailleren, prefabriceren en bouwen in houtskeletbouw en daarmee ook lichte bouwmethoden. Dit bouwtechnische, constructieve bouwfysische praktijkboek vormt de basis voor het verantwoord toepassen en van deze bouwmethode in alle voorkomende situaties. De kennis en voorbeelden zijn geschikt voor uiteenlopende opgaven,

variërend van zeer eenvoudig tot zeer complex (zoals meerlaagse houtskeletbouw). kennis over het bouwen met hout in Nederland.

Ten opzichte van het oude Praktijkboek Houtskeletbouw, versie 2012, gaat deze editie Theoretische achtergronden, ontwerptabellen, maar dieper in op de nieuwste ontwikkelingen, installatietechniek en de laatste inzichten in de bouwregelgeving en bouwpraktijk. Nieuwe onderwerpen in het praktijkboek zijn:

- Aandacht voor integraal bouwen; ook aansluitdetails die het ontwerpen en bouwen - Circulair bouwen;

- Biobased bouwen; vergemakkelijken.

Het Handboek biedt de basis - Aardbevingsbestendig bouwen. al deze nieuwe onderwerpen en actualisering van bestaande onderwerpen, is het voor Naast een verantwoorde toepassing van bouwen Praktijkboek Houtskeletbouw ook opnieuw ingedeeld en makkelijker te doorzoeken. Het

praktijkboek sluit nu perfect aan op het gehele ontwerp- en bouwproces en biedt voor elke met hout.

Na de huidige herziening is de uitgave stap handvatten om ontwerp, uitwerking en uitvoering eenvoudiger te maken. Dit betekent dat er ook een aantal aanvullingen zijn die niet alleen over de nieuwste ontwikkelingen en

weerregelgeving volledig degesproken nieuwe regelgeving en gaan. Er in wordtlijn onder met anderen extra over de gebruikershandleiding van het gebouw, oplevering en nazorg.

de laatste stand van de techniek.

Ook zijn bestaande onderwerpen uitgebreid op probleemgebieden; denk hierbij aan geluid of installaties. Met steeds beter geïsoleerde gebouwen is de installatiekeuze van steeds groter belang, zowel voor binnenmilieu, comfort als geluid. Omdat gebouwen steeds beter zijn geïsoleerd wordt, behalve de installaties, ook geluid dat in een gebouw wordt geproduceerd een steeds groter aandachtspunt.

Gunstige milieuprestaties

Het nieuwe Praktijkboek Houtskeletbouw is een leerboek voor houtskeletbouw dat ingaat

“Steeds meerpunten mensen ontdekken de voordelen van op de belangrijkste uit de wetgeving, het bouwbesluit 2012/Besluit bouwwerken leefomgeving. Het geeft daarnaast richtlijnen voor het verantwoord ontwerpen en uitvoeren

houtskeletbouw-gebouwen.

Het nieuwe Houtskeletbouw is ook geschikt alscoördi­ hsb”, van zegt Dennis van derPraktijkboek Kooij, ISSO-project­ lesmateriaal bij diverse opleidingen.

nator. De productie en verwerking van hout is zeer energie-efficiënt, vanwege het lichte gewicht van

hout. Hierdoor is weinig fossiele brandstof nodig bij

Handboek houtskeletbouw

besteed aan circulair, biobased en

Handboek houtskeletbouw

handboek is onder meer extra aandacht

Ontwerp, techniek en uitvoering

de verwerking en er wordt ook nog voor lange tijd CO2 opgeslagen in ISBN het978-90-5044-335-7 hout. Van der Kooij: “Naast de gunstige milieuprestaties heeft hsb een kortere

handboek

bouwperiode vanwege de prefabricage. Hierdoor is minder zwaar en langdurig bouwmaterieel nodig,

een nieuwe hoofdstukindeling gekregen en is mak-

wat mede de stikstofuitstoot aanzienlijk verlaagt.”

kelijker te doorzoeken.

Aangepast aan nieuwe regelgeving

Het Handboek Houtskeletbouw is beschikbaar via

Het Handboek sluit naadloos aan op de aanko-

ISSO Open. Lees meer over de totstandkoming van

mende BENG-regelgeving en de NTA 8800. Nieuwe

het herziene Handboek Houtskeletbouw op onze

onderwerpen in het boek zijn circulair -, biobased

projectpagina op isso.nl.

– en aardbevingsbestendig bouwen. Daarnaast is veel aandacht besteed aan de praktische invulling

Het Handboek is financieel mede mogelijk gemaakt

van het vernieuwde bouwbesluit (Besluit bouwwer-

door Wij Techniek en Centrum Hout en de sponsors

ken leefomgeving). Het Handboek heeft bovendien

zoals vermeld op de projectpagina op isso.nl

18 ISSO Info 69 - november 2020

ISSO Open

ISSO-publicatie 30 aangepast aan recente Waterwerkbladen ISSO-publicatie 30 helpt aan de hand van de nieuwste inzichten bij het ontwerpen, aanleggen, onderhouden en beheren van leidingwaterinstallaties in woningen. De publicatie was begin oktober 2018 voor het laatst herzien.

Omdat we ernaar streven altijd actuele kennis te leveren, is de publicatie ‘Leidingwaterinstallaties in woningen’ nu op enkele punten aangepast aan de meeste recente Waterwerkbladen en NEN 1006+A1-2018. Dat geldt voor de online versie in ISSO Open en voor de papieren uitgave.

Praktijkboek Multifunctionele groene daken en gevels

taire Techniek bij ISSO, heeft ISSO-publicatie 30 grondig vergeleken met de meest recente Waterwerkbladen en NEN 1006 ‘Algemene voorschriften voor leidingwaterinstallaties’.

Daaruit zijn enkele verbeterpunten naar

t nu al in veel gebouwontwerpen en gebiedsvisies: we willen Nederland groener klimaatadaptief! Ook gebouwen kunnen hieraan bijdragen met hun groene gevels. Zo worden ze multifunctioneel. De kennis die professionals nodig hebben uwen multifunctioneel in te zetten voor een groenere en klimaatadaptieve e omgeving, is samengebracht in een nieuw Praktijkboek Multifunctionele aken en gevels.

voren gekomen. Allereerst zijn er wat kleine aanpassingen gedaan in de begrippenlijst.

Zo stond ‘statische leveringsdruk’ in NEN

ijkboek Multifunctionele groene daken en gevels biedt praktische informatie an professionals die begroeide gevels en daken voor gebruik, waterberging en pwekking willen realiseren. Als er is gekozen voor een groen dak en/of gevel biedt jkboek ondersteuning bij het ontwerp en de realisatie, onderhoud en eventueel de praktijkboek behandelt de integratie van meerdere technieken om tot een te komen, waarin meerdere functies (gebruik, waterberging en energieopwekking) n van gebruikerswaarde centraal staan. e praktijkboek kent meerdere invalshoeken. Enerzijds voor verschillende pen uit verschillende segmenten van de markt. En anderzijds per functie van een k of gevel. Ook licht het de verschillende kaders toe die van toepassing zijn; financieel, veiligheid en arbo.

1006 iets anders gedefinieerd dan in ISSOpublicatie 30. Ook is de aanbeveling in Water­werkblad 1.4 E verwerkt, namelijk om

een maximale stroomsnelheid van 1,5 m/s aan

ersie is de praktische informatie gebundeld in één overzichtelijk nieuw basiswerk rdere doelgroepen. Daarnaast kan het ook gebruikt worden in onderwijs en g. Zo zijn alle werkzaamheden uitgewerkt in taken en deeltaken. Bij elke deeltaak benodigde competenties, vaardigheden en kennis beschreven in een bij ISSO are kwalificatie.

te houden om geluidhinder te voorkomen.

In ISSO-publicatie 30 was dit 2 m/s (bij leidingen met vernauwende fittingen was dit

nde partners hebben bijgedragen aan deze kennisontwikkeling: BTL, Nophadrain, roen, Nieman-Kettlitz, KIWA BDA Dakadvies, DakIndex, Stichting Veilig Dak d, Sempergreen, BDA dak- en gevelopleidingen, BVB landscaping, VEBIDAK, ereniging VHG, Optigrün, Gemeente Rotterdam, de NDA, ZinCo Benelux, Building Zoontjens, Koninklijke Ginkel Groep, IPC Groene Ruimte, Stichting Groenkeur, OTIB, Waternet en Amsterdam Rainproof.

1,5 m/s).

Verschil spoelen en reinigen

Verder zijn de paragrafen over spoelen en reinigen verduidelijkt. ‘Spoelen is bedoeld

om loszittend vuil uit te spoelen, en reinigen om hardnekkigere vervuiling te verwijderen’, zegt Takada. ‘Over deze termen kwamen soms wat vragen, en in de meest recente

Leidingwaterinstallaties in woningen

Toshihiro Takada, kennisontwikkelaar Sani­

Ontwerpen, realiseren en beheren van veilige leidingwaterinstallaties Versie 2020

Waterwerkbladen staan die definities ook

part of

zo omschreven. Spoelen moet gebeuren met ISBN 978-90-5044-320-3

een stroomsnelheid tenminste van 1,5 m/s,

Publicatie 30

en reinigen met minstens 2 m/s.’

Actuele kennis ISSO-publicatie 30 ‘Leidingwaterinstallaties in woningen’ is beschikbaar via ISSO Open.

19 ISSO Info 69 - november 2020

ISSO Open

‘Quickscan ventilatie’-serie voor diverse gebouwtypen De initiatiefnemers van het Masterplan Ventilatie ontwikkelen een serie ‘Quickscans ventilatie’ voor verschillende typen gebouwen. De versie voor kantoren is al beschikbaar, die voor scholen volgt zeer binnenkort.

De Quickscans helpen technisch dienstverleners, gebouw­beheerders, installateurs en adviseurs snel te bepalen of de ventilatie in een gebouw voldoet, of wat zij kunnen doen om de ventilatie te verbeteren. kan daarmee de kwaliteit van luchtverversing en ventilatiesystemen in een kantoorgebouw vaststellen door een stappenplan te doorlopen. Dat gebeurt onder andere met een Excel rekenblad dat bij de Quickscan hoort. De tool gaat uit van de bestaande richtlijnen, (bouw)regelgeving en vakpublicaties. Op 20 oktober is de Quickscan toegelicht tijdens een webinar van TVVL. Dat webinar is terug te kijken op de website TVVL Connect.

Frisse scholen Nu komt een 2e versie beschikbaar, de ‘Quickscan ventilatie voor scholen’.

Het doel van deze scan is bepalen of de ventilatie in een schoolgebouw voldoet aan de gestelde eisen. Het LCVS kreeg van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap de opdracht om de ventilatiesituatie op basisscholen en voortgezet onderwijs scholen in kaart te brengen.

Deze eisen komen voort uit het Bouwbesluit en de Arbowet. Naast de beoordeling of een school­ gebouw voldoet, geeft deze Quickscan ook een handelingsperspectief dat op korte tijd door­ gevoerd kunnen worden.

Hou onze berichtgeving op ISSO.nl, of die op www.Masterplanventilatie.nl, in de gaten voor Deze ‘Quickscans ventilatie’ zijn van groot belang,

updates hierover.

omdat goede ventilatie bijdraagt de kans op verspreiding van onder andere het coronavirus zo

De Quickscans zijn beschikbaar via

klein mogelijk te houden. De Quickscans zijn onder-

masterplanventilatie.nl

deel van de toolbox aan hulpmiddelen die het Masterplan Ventilatie ontwikkelt.

Ventilatie in kantoren De eerste scan die werd uitgegeven, is de Quickscan ventilatie voor kantoren. De gebruiker

20 ISSO Info 69 - november 2020

ISSO Open

Vernieuwde ISSO-publicatie 64 gaat kwaliteit van isolatie verbeteren ISSO-publicatie 64 ‘Kwaliteitseisen Isoleren’ is herzien. De publicatie bevat onder meer een checklist waarin adviesbureaus en installatiebedrijven direct de voorwaarden voor goede isolatie kunnen zien. Met deze aanpassingen sluit ISSO-publicatie 64 aan op de Wet Kwaliteitsborging Bouwen. De normstellende isolatierichtlijn in de vernieuwde ISSO-publicatie 64 helpt de kwaliteit van isolatie verbeteren en energieverlies en uitwendige corrosie voorkomen. volgende partij in de keten, het isolatiebedrijf, zijn werk goed te kunnen laten doen,’ vertelt projectcoördinator Jos de Leeuw. ‘Alleen als de gemeenschappelijke functie bij beide partijen goed tussen de oren zit, krijg je de uiteindelijke uitvoeringskwaliteit naar een gewenst hoger niveau. Voor het beste eindresultaat moeten mensen bovendien elkaars werk kunnen beoordelen. ISSO-publicatie 64 laat je zien hoe dat is uit te voeren’.

Praktijkgerichte tips De herziene versie van ISSO-publicatie 64 bevat een checklist die alle betrokken partijen kan helpen richting beter isoleren. Zo staat er in dit stappenplan onder andere wat je als installateur met de leidingen moet doen, zodat deze daarna goed kunnen worden geïsoleerd. Ook staan er praktijkgerichte tips in om uitwendige corrosie van leidingen te voorkomen. ‘In de nieuwe ISSO-publicatie 64 behandelen we onder andere het isoleren van verwarmings- en gekoeld waterleidingen, sanitaire installaties en luchtkanalen.’

Montagevoorbeelden De publicatie geeft isolatieadvies voor elke fase Gebouwen moeten door de invoering van de BENG-

van het installatieproces. De Leeuw: ‘In de uitgave

en BREEAM-eisen en de doelstelling energie­

staan voorbeelden van hoe je de isolatie aanbrengt

neutraal te bouwen zeer energiezuinig ontworpen

en welke materialen je daarvoor kunt gebruiken. In

worden. Goed isoleren is onder andere daarom

de bijlagen zijn specificaties te vinden van isolatie­

enorm belangrijk. Maar om de kwaliteit van isolatie

materialen en ook montagevoorbeelden.’ De nieuwe

optimaal te krijgen, moet het werk van installatie-

uitgave behandelt de isolatieklassen uit de Europese

en isolatiebedrijf beter op elkaar aansluiten. ‘Bij

norm NEN-EN 12828.

ontwerp en bouw van een installatie moet de

De vernieuwde ISSO-publicatie 64 is te vinden in

installateur weten wat hij goed moet doen om de

ISSO Open.

21 ISSO Info 69 - november 2020

ISSO Open

Geactualiseerde versie Energiecijfers & Tabellen beschikbaar Van installateurs tot beleidsmakers: velen gebruiken nog altijd de bekende publicatie Energiecijfers & Tabellen.

Energiecijfers & Tabellen is oorspronkelijk uitgegeven door SenterNovem, wat is overgegaan onder de huidige naam RVO.nl. Maar de laatste versie van deze publicatie met kentallen over energie, besparingen, prijsinformatie en maatregelen verscheen in 2007. Het was dus nodig de uitgave ingrijpend te actualiseren. En om Energiecijfers & Tabellen helemaal op de huidige tijd te laten aansluiten is de data beschikbaar in een online tool. Er wordt ook gewerkt aan een papieren uitgave.

Uit enquêteonderzoek bleek dat er, naast de wens voor een up-to-date publicatie, enorm veel vraag was naar een online versie. Door Energiecijfers & Tabellen online op te zetten, is de vakkennis die we ontwikkelen ook op andere manieren te raadplegen.

deel is in deze herziening wat kleiner geworden.

Bovendien is de data digitaal veel makkelijker en

Aan de andere kant is het thema duurzame energie­

sneller te actualiseren. De tool wordt een gemakke-

opwekking juist uitgebreid. In 2007 was dat nog iets

lijk te raadplegen, betrouwbare en objectieve bron

minder een hot item dan nu.’

van gegevens over energiegebruik in de gebouwde omgeving.

Meer duurzame energie

Online beschikbaar Energiecijfers & Tabellen is een praktisch naslagwerk voor adviseurs op het gebied van energie,

De onderwerpen van de vernieuwde Energiecijfers

milieu, techniek en innovaties, voor installateurs

& Tabellen zijn dezelfde gebleven als in de versie

en energiebedrijven, en beleidsmakers bij milieu-

uit 2007, maar er is een aantal feiten weggelaten

diensten en gemeenten die aan de gang gaan met

en bijgekomen. ‘Bij de vorige editie van 2007 werk-

energiemaatregelen.

te Rijkswaterstaat er nog aan mee’, vertelt André

Energiecijfers & Tabellen is online beschikbaar via

Derksen, algemeen projectcoördinator van het

ect.isso.nl

project. ‘Er stonden daardoor relatief veel energie­ verbruiksgetallen en kentallen over bijvoorbeeld

Dit project is financieel mede mogelijk gemaakt

beweegbare brugdelen en schutsluizen. Dat aan-

door RvO.nl, Techniek Nederland en Wij Techniek.

22 ISSO Info 69 - november 2020

Educatie

Cursusaanbod Zon van BDA Dak- en Gevelopleidingen Zonne-energie is onmisbaar om de doelen in het klimaatakkoord te kunnen realiseren. Nu al zijn er één miljoen PVinstallaties in Nederland geplaatst, en dit aantal zal de komende jaren alleen maar verder toenemen. Maar slecht presterende PV-systemen en branden stormschades hebben aangetoond dat het ontwerpen, bouwkundig monteren en elektrotechnisch installeren van zonnepanelen geen ‘plug-and-play’ is; het werk stelt hoge eisen aan de vakbekwaamheid van de installateur.

Elektrotechnisch installeren van zonnepanelen worOm de kennis en kunde te verbeteren organiseert

den afgesloten met een geaccrediteerd examen.

BDA Dak- en Gevelopleidingen een compleet cur-

Hieraan is een Europees Certificaat van bewezen

susprogramma Zon voor de installatiesector. Deze

vakbekwaamheid voor de betreffende discipline

is afgestemd op de inhoud van het ISSO Handboek

verbonden. De certificaathouder wordt opgenomen

Zonne-energie, de vakbekwaamheidseisen van

in het Nationale Kwaliteitsregister voor de bouw- en

InstallQ en de laatste stand der techniek.

installatiesector QbisNL. Tevens zijn deze drie certi­

BDA Opleidingen staat bekend om de praktische

ficaten een voorwaarde voor het verstrekken van

opzet van de trainingen, waardoor we de relatie

de InstallQ-bedrijfserkenning.

met de bouwpraktijk waarborgen.

Goede praktijksimulatie

Inspecteren en testen Nieuw bij BDA zijn de 2-daagse training Inspecteren

Op de daken van onze trainingslocaties in

en testen van PV-systemen en de 4-daagse oplei-

Gorinchem en Deventer liggen zonnepanelen,

ding Scope-12 inspecteur. In deze training staan

waardoor cursisten op meerdere werkplekken de

de bouwkundige inspectie, het elektrotechnisch

elektrotechnische installatie tot in de meterkasten

doormeten van de systemen en het rapporteren

realistisch kunnen trainen. Ook zijn op beide loca-

bij oplevering of periodiek onderhoud centraal. Het

ties grote dakmodellen aanwezig om de bouwkun-

Verbond van Verzekeraars zal vanaf volgend jaar

dige montage op platte en hellende daken te kun-

bij grotere systemen steeds vaker om deze rappor-

nen oefenen.

tage gaan vragen.

Geaccrediteerd examen

Ga voor meer informatie

De drie cursussen die zich richten op respec-

naar onze website

tievelijk het Ontwerp, Bouwkundig monteren en

www.bdaopleidingen.eu

23 ISSO Info 69 - november 2020

Educatie

Breed aanbod vakinhoudelijke bijscholing TVVL

Wil jij met een cursus je kennisniveau verhogen? Kijk dan eens naar het uitgebreide aanbod van TVVL. De snelle ontwikkelingen binnen ons vakgebied onderstrepen het belang van investeren in persoonlijke ontwikkeling en kennis. Ontdek de praktische en actuele post-hbo opleidingen, kortlopende of langere cursussen, e-learnings en meer.

Zo start op 12 januari alweer de 10e editie van de

door SPHBO geregistreerd en behandelt de meest

populaire opleiding Hydraulische Schakelingen voor

actuele en relevante onderwerpen op het gebied

verwarmen en koelen. Je leert tijdens de opleiding

van luchtbehandeling, comfort, klimaattechniek en

gestructureerd ontwerpen, analyseren, monitoren

duurzaamheid. De cursus bestaat uit vijftien lessen

en optimaliseren van installaties met hydraulische

die de deelnemers onder andere bekwamen in het

schakelingen. Deze cursus is voorheen door ISSO

maken van ontwerpberekeningen, voorontwerpen

uitgevoerd als ‘Masterclass’. Sinds 2018 wordt deze

maken, werken met het Mollier h/x-diagram en de

cursus, in samenwerking met ISSO, uitgevoerd door

duurzaamheid en exploitatiekosten beoordelen.

TVVL. Meer informatie en de mogelijkheid tot aanmelden vind je op de website van TVVL.

Warmtepomp Academy

Ook tijdens coronacrisis Er is dus een ruim aanbod van cursussen bij TVVL en ook tijdens de coronacrisis gaan deze op een

Sinds vorig jaar is TVVL aanbieder van de Warmte­

verantwoorde wijze door. TVVL neemt daarvoor de

pomp Academy. Dit is dé plek voor cursussen met

nodige veiligheidsmaatregelen zodat cursisten ook

betrekking tot warmtepompen. Of het nu gaat om

komend cursusseizoen met vertrouwen de lessen

individuele of collectieve warmtepompen, deze in

kunnen volgen. De lessen gaan áltijd door: indien

woningen of in utiliteit komen en grondgebonden

niet klassikaal, dan via online streaming. Zo loopt

zijn of niet, je leert alles over deze installaties bij de

niemand studievertraging op en kan iedereen de

Warmtepomp Academy. Met name het ontwerpen

cursus na de geplande periode succesvol afronden!

van hybride warmtepompen is momenteel erg actueel. Met het oog op de klimaatdoelstellingen zullen

Ga voor alle informatie naar

in de nabije toekomst vaker hybride pompen wor-

www.tvvl.nl/cursusaanbod

den geplaatst.

Cursus Luchtbehandelingstechniek Op 15 maart 2021 start ook de cursus Luchtbe­ handelingstechniek weer. Deze post-hbo cursus is

24 ISSO Info 69 - november 2020

Educatie

Toegang tot ISSO kennis helpt cursisten HabiTask en Helix Acadamy De opleidingsinstituten HabiTask en Helix Academy bieden hun cursisten EP-W/Basis en EP-U/Basis de ISSO leeromgeving aan. Cursisten krijgen toegang tot de ISSO kennis. Behalve de ISSO-publicaties en de lesstof zijn ook de oefeningen en de proefexamens beschikbaar.

Het grote voordeel van de toegang via ISSO is datalle benodigde kennis bij elkaar is gebracht en de lesstof door ISSO is gevalideerd. HabiTask en Helix Academy bieden voor de EP-U/B en de EP-W/B zowel de initiĂŤle als de aanvullende opleidingen aan.

Nieuwe bepalingsmethode Vanaf 2021 wordt de bepalingsmethode voor de energieprestatie van gebouwen vernieuwd volgens

afmelden van energieprestatiecertificaten. Nieuwe instromers moeten het volledige lesprogramma volgen en moeten hiervoor vier examens afleggen.

de NTA8800. Voor gediplomeerde EP-adviseurs

Meerwaarde

betekent dit dat zij bijscholing moeten volgen en

HabiTask en Helix Academy hebben jarenlang

twee examens succesvol moeten afleggen om

ervaring met de opleidingen voor EPA-adviseurs

geaccrediteerd te blijven voor het opstellen en

en maken gebruik van docenten die in de branche goed bekend staan. Zij zien dat de leeromgeving van de ISSO-Kennisbank een grote meerwaarde kan hebben voor de cursisten. De beschikbaarheid van de gevalideerde lesstof zorgt in en voor een toename van de kans op een succesvolle afronding van de opleiding.

Kijk voor meer informatie op https://habitask.nl of op https://helixacademy.nl

25 ISSO Info 69 - november 2020

Educatie

WasCollege weet wat jij wilt weten Bij WasCollege leer je je leven lang. Met onze opleidingen hebben installateurs alle mogelijkheden om zich te ontwikkelen. Zo zijn ze klaar voor de toekomst en blijven ze op de hoogte van alles wat ze moeten weten binnen de branche. Momenteel biedt WasCollege elf verschillende opleidingen aan.

Een van de opleidingen die WasCollege verzorgt,

Goed inregelen van de cv-

is de opleiding Vakmanschap CO-certificering

installaties is van groot belang voor jouw klanten,

(theorie en praktijk). Nu de ‘gasketelwet’ is aange-

want daarmee zorg je voor een comfortabel binnen­

nomen moet iedereen die met cv-ketels wil werken

klimaat en lagere verwarmingskosten. Om ook een

over een CO-certificering beschikken. WasCollege

gezond binnenklimaat te kunnen realiseren biedt

stoomt je klaar voor het verplichte theorie- en

WasCollege ook de opleiding Gezond Binnenklimaat,

praktijkexamen en neemt deze bij je af. Zodra je

Ventilatie en Luchtbehandeling aan. Tijdens deze

beide examens succesvol hebt afgerond, ben je

opleiding leer je alles wat je moet weten om voor

CO-gecertificeerd.

een gezond binnenklimaat te zorgen.

ISS0 72 en ISSO 98

Toepassingen Warmtepompsystemen

Het is ook mogelijk om de opleiding Ontwerpen van

Installateurs die willen leren welke uitvoeringen

individuele en kleine warmtepompsystemen voor

warmtepompen er zijn en welke keuze ze moeten

woningen te volgen bij het WasCollege. Het certifi-

maken in combinatie met andere installaties kunnen

caat dat volgt op het Cito-examen bij deze oplei-

de opleiding Toepassingen Warmtepompsystemen

ding is nodig om te voldoen aan de BRL 6000-21.

volgen. WasCollege zorgt ervoor dat ze na afloop

Je kunt ook kiezen voor de opleiding Ontwerp, rea-

alles weten over warmtepompen. Voor installa-

lisatie en beheer lucht-water warmtepompen (ISSO

teurs die veel bezig zijn met onderhoud aan de

98). Dan kun je, na het met goed gevolg afleggen

cv-ketel kan het handig zijn zich in te schrijven voor

van het Cito-examen, op een juiste wijze lucht-wa-

de opleiding Meten aan een Cv-installatie in de

ter warmtepompsystemen ontwerpen.

Praktijk. Wascollege leert de deelnemers omgaan

F-gassen certificaat

met gebruikelijke meetinstrumenten zoals een rookgasanalysemeter, universeel meter, drukver-

Voor iedereen die aircosystemen en warmtepom-

schilmeter en temperatuurmeters voor het efficiënt

pen wil plaatsen is er de opleiding F-gassen cate-

onderhouden van een ketel en het oplossen van

gorie 2/warmtepompen. Met dit F-gassen certifi-

storingen. Om storingen in cv-installaties efficiënt

caat mag je aan deze installaties werken. Heb je

op te sporen en op te lossen biedt WasCollege

een F-gassen certificaat? Dan wil je natuurlijk aan

een aparte opleiding aan: Gestructureerd Storing

de slag met het bouwen van een airconditioningin-

Zoeken in Ketels. Hiermee leren de deelnemers een

stallatie. Hoe je dat precies aanpakt leer je bij de

methode aan om de problemen sneller op te lossen.

opleiding Airco-installatie in de Praktijk.

Comfortabel en gezond binnenklimaat

Meer weten?

Wist je dat WasCollege ook regelmatig webinars

Om de fijne kneepjes van

organiseert? Zo kun je overal ter wereld

het inregelen van cv-in-

altijd op de hoogte blijven van interessante

stallaties te leren, kun de

onderwerpen en producten. Ga naar

opleiding Inregelen van

www.wasco.nl/wascollege en bekijk alle

cv-installaties volgen.

opleidingen en webinars.

26 ISSO Info 69 - november 2020

Educatie

Opleidingen bouwprocesmanagement en kwaliteitsborging De Stichting Kennisoverdracht, Onderzoek en Ontwikkeling Bouwprocesmanagement (SKOOB) is al jaren actief om integraliteit en kwaliteitsborging in de bouw- en installatie­ techniek. SKOOB maakt gebruik van de ISSO-kennis.

SKOOB biedt de onderstaande opleidingen 1 Post hbo opleiding Bouwproces­ management (BPM) – binnenkort start lichting 7!

2 Opleiding Interne kwaliteitsborging –eerstvolgende lichting start januari 2021

Een opleiding die uw chef monteur, projectleider,

Met de komst van de Wet kwaliteitsborging voor

uitvoerder en/of werkvoorbereider motiveert om

het bouwen (Wkb) zal de kwaliteit van uw werk

persoonlijk te groeien en vaardigheden ontwik-

daadwerkelijk moeten worden aangetoond. Dit

kelt op het gebied van alle processen die bij de

wordt straks gevraagd, maar is uw organisatie

bouw- en installatietechniek een belangrijke rol

hierop voorbereid? In 4 middag- en avondsessies

spelen. Er is aandacht voor zowel procesmatige

wordt uw medewerker (projectleider, chef monteur,

als inhoudelijke aspecten als BIM, Brandveiligheid,

KAM-coördinator en/of werkvoorbereider) opge-

de Energietransitie en gezond bouwen. Belangrijke

leid tot ‘interne kwaliteitsborger’. Er wordt vanuit

onderdelen van de 1-jarige opleiding is de innovatie

de praktijk lesgegeven door o.a. Nieman, SWK en

in de bouw (Building the future) en de persoonlij-

kwartiermakers vanuit Stichting IBK. VKB SWK is

ke groei (ontwikkeling soft skills). Gerenommeerde

partner van deze opleiding. De opleiding wordt

(gast)docenten uit de praktijk geven les, waar-

afgesloten met een kennistoets en een opdracht

onder experts van AT Osborne, Schouten

waar de WKB-impact binnen uw eigen organisatie

Installatietechniek, ABT Nieman en Antea Group.

zichtbaar wordt.

Voor meer informatie en aanmelden zie: www.skoob.nl

27 ISSO Info 69 - november 2020

Educatie

EnergieTransitieSpel brengt deelnemers meer inzicht in energietransitie spelleider schrijft dit aantal, samen met de naam van het scenario, bovenaan het scoreblad. Via maatregelkaarten met daarop energiepunten en prijspunten kan de speler punten aftrekken van het aantal dat bovenaan het scoreblad staat. Hij moet daarbij wel rekening houden of het uitgangspunt op de scenariokaart niet botst met de technische

Speciaal voor professionals in de bouwsector, studenten in de bouwbranche, woningeigenaren en anderen die geïnteresseerd zijn in verduurzaming van woningen is er nu het EnergieTransitieSpel. Het EnergieTransitieSpel is een bordspel voor iedereen die zich wil ontwikkelen op het vlak van kennis en visie op het gebied van de energietransitie.

voorwaarden en de overige punten die ook op de maatregelkaart staan. De energiepunten en prijspunten geven overigens een zo realistisch mogelijk beeld van de maatregelen op de maatregelkaarten.

1 energiepunt staat daarbij voor ongeveer 500 kWh en 1 prijspunt staat ongeveer gelijk aan € 1.000,–.

Link met praktijk Na elke tweede maatregelkaart mag de speler met een dobbelsteen gooien. Bij een even getal mag de speler een kanskaart pakken en gebruiken voor zijn scenario. Wanneer de speler de besparing aan energie- en/of prijspunten heeft bereikt via de maatregelkaarten en kanskaarten, is de ronde

De spelers van het EnergieTransitieSpel krijgen

voorbij. De spelleider stelt vervolgens de inzicht-

spelenderwijs meer inzicht in de maatregelen en

vragen die op de scenariokaart staan en bespreekt

concepten die beschikbaar zijn voor het energie-

de keuzes qua verduurzamingsmaatregelen die op

zuinig, aardgasvrij of energieneutraal maken van

de maatregelkaarten staan. De inzichten van de

bestaande woningen. Het spel is zowel individueel

speler worden op de vrije ruimte op het scoreblad

als in groepsverband te spelen en leent zich goed

genoteerd. Door de inzichtvragen te stellen en de

voor onderwijsdoeleinden.

verduurzamingsmaatregelen te bespreken legt het

Scenario’s halen

bordspel de link met de praktijk. Het spel is daarom zeer geschikt voor het trainen van energie-advi-

Het EnergieTransitieSpel bestaat uit een spelbord,

seurs en andere professionals die te maken krijgen

36 maatregelkaarten, elf scenariokaarten, negen

met energietransitie. Het spel is ook zeer geschikt

kanskaarten, een scoreblad, een dobbelsteen en

voor gemeenten, corporaties en energieloketten.

de handleiding. Elke speler trekt bij zijn beurt een

Het EnergieTransitieSpel is nu te bestellen via ISSO

scenariokaart waarop een opdracht staat. Deze

Open. Het spel is beschikbaar in Nederlands en

opdracht kan zijn om een energiebesparing te

Engels. De verkoopprijs is € 34,95 (excl. btw).

realiseren, een woning van het gas af te halen of het huis energieneutraal te maken. Het doel is om het scenario op de scenariokaart te ‘realiseren’.

Hiervoor kan de speler gebruik maken van maatregelkaarten en kanskaarten.

Maatregelkaarten Op elke scenariokaart staat hoeveel ‘energiepunten’ en/of ‘prijspunten’ hij of zij moet besparen. De

28 ISSO Info 69 - november 2020

Educatie

Alle examenvragen en antwoorden in één online database Al vele jaren verzorgt ISSO voor diverse, uiteenlopende vakopleidingen de theorie-examens. Tot voor kort had ze daarvoor een exclusieve samenwerking met Cito. Die samenwerking is er nog steeds, maar inmiddels zijn er ook anderen. Om te zorgen dat iedereen over dezelfde examenitems kan beschikken, is de centrale database met vragen en antwoorden binnen ISSO Educatie beschikbaar gekomen.

“Vanaf het moment dat wij met Cito gingen samen-

Educatie beschikbaar stelt. “Sinds begin dit jaar

werken, creëerden wij, met de examencommissie,

stellen we vragen beschikbaar voor examenpart-

de vragen en faciliteerde wij j dat deze actueel

ners. Het grote voordeel is dat elke opleiding die

bleven, aangepast aan de vakkennis die vereist

bij ons examenitems afneemt, dezelfde vragen en

was. Cito op haar beurt verzorgde het technisch

antwoorden gebruikt”, zegt Van den Haspel. “Een

beheer op een manier dat zij de vragen tijdens een

ander voordeel is dat, zodra iemand de vragen

examen aan de kandidaten kon voorleggen. Maar

uit de databank gebruikt en ook de antwoorden

omdat nu ook andere exameninstellingen diezelfde

uploadt, de correctoren ze heel snel en eenvoudig

vragen willen gebruiken, hebben wij ook dat tech-

kunnen nakijken. In principe kunnen de examenkan-

nisch beheer - het ontsluiten van de vragen - op

didaten, zodra ze het examenlokaal uitlopen, voor

ons genomen”, vertelt Jeanpaul van den Haspel,

bepaalde examens al meteen een indicatie krijgen

Product Owner bij ISSO.

of ze geslaagd of gezakt zijn.”

Veel sneller nakijken

Sneller actualiseren

In de praktijk komt het erop neer dat ISSO de vele

Behalve dat het voor de exameninstellingen veel

duizenden vragen en antwoorden voor de meer

voordeel oplevert, in hun proces en voor het werk

dan tien verschillende vakopleidingen binnen ISSO

van hun correctoren, biedt de database nog andere

29 ISSO Info 69 - november 2020

Educatie

gemakken. Zo is het mogelijk om meerdere vragen-

de examens afnemen en gebruiken. De komende

en-antwoordensets samen te stellen. Zo hoef je

periode zullen daar ongetwijfeld meerdere exa-

kandidaten niet allemaal dezelfde vragen voor te

meninstellingen bijkomen. Zeker gezien het grote

leggen. “Wij kunnen die verschillende toetsvarianten

aantal vakopleidingen waarvoor ISSO de vragen en

snel en eenvoudig voor de instellingen klaarzetten,

antwoorden al heeft gedigitaliseerd. Het gaat om

als ze dat wensen. En voor ons maakt de digitali-

de volgende vakgebieden: energieprestatieadvise-

sering het veel eenvoudiger om bepaalde vragen

ring utiliteit en woningbouw, betonkernactivering,

en antwoorden snel te actualiseren, bijvoorbeeld

biomassa, legionellapreventie, noodverlichting, zon-

omdat wet- en regelgeving veranderen.�

nestroominstallaties, zonnewarmte-installaties en

Meer dan 10 vakgebieden

warmtepompen.

Op dit moment zijn Cito, BDA en ’t Examenpark

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met

de instellingen die vanuit de database van ISSO

Jeanpaul van den Haspel, j.vandenhaspel@isso.nl

30 ISSO Info 69 - november 2020

Educatie

Vragen over energieprestatie Per 1 januari 2021 wordt de nieuwe bepalingsmethode NTA 8800 en BENG van kracht. Dit roept veel vragen op bij adviseurs. Verschillende instanties zijn betrokken bij de nieuwe bepalingsmethode. Adviseurs kunnen bij hen terecht met vragen. Maar waar vind je welke informatie? Onderstaand een opsomming.

Wegwijzer energieprestatie

methode. Alle informatie is te vinden op

In opdracht van het ministerie van Binnenlandse

www.gebouwenergieprestatie.nl

Zaken en Koninkrijksrelaties geeft NEN invulling aan de vernieuwing van het stelsel Energieprestatie

InstallQ beheert de certificatieregelingen BRL 9500

Gebouwen en de daarbij behorende bepalings­

en BRL 9501. Meer informatie is te vinden op www.installQ.nl

Hoe word ik vakbekwaam

EP-adviseur?

RvO.nl informeert onder andere over EPC- eisen en de bepalingsmethode via www.rvo.nl

Ik wil EP-adviseur worden

Ik wil utiliteitsgebouwen (U) en woningen* (W) opnemen

Ik wil woningen (W) gaan opnemen

(nu ben ik dat nog niet)

Op het EPA-adviesplatform kunnen EP-adviseurs vragen stellen over de interpretatie

Bestaande en nieuwbouw utiliteitsgebouwen, én bestaande en nieuwbouw woningen (detailopname)

Bestaande utiliteitsgebouwen en woningen (basisopname)

Bestaande en nieuwbouw woningen (detailopname)

Bestaande woningen (basisopname)

Opleiding EP-U/B én Opleiding EP-U/D

Opleiding EP-U/B

Opleiding EP-W/B én Opleiding EP-W/D (detailopname)

Opleiding EP-W/B (basisopname)

Modules:

Modules:

Modules:

Modules:

U1 (Kennismodule) U2 (Schematiseren) U3 (Casus gebouwopname) U4d (Softwaretoets Detail) U5 (Kennismodule Detail)

U1 (Kennismodule) U2 (Schematiseren) U3 (Casus gebouwopname) U4d (SoftwaretoetsBasis)

W1 (Kennismodule) W2 (Schematiseren) W3 (Casus gebouwopname) W4b (Softwaretoets Detail) W5 (Kennismodule Detail)

W1 (Kennismodule) W2 (Schematiseren) W3 (Casus gebouwopname) W4b (Softwaretoets Basis)

van wet- en regelgeving, het maken van energielabels, de energie-index voor woningen en gebouwen, en de opnameprotocollen. Ook kunnen adviseurs terecht met vragen over de nieuwe bepalingsmethode via www.epa-adviesplatform.nl ISSO informeert over de

Hulpmiddelen:

Hulpmiddelen:

Hulpmiddelen:

Hulpmiddelen:

• Examentraining via

• Examentraining via

• Examentraining via

• Examentraining

opnameprotocollen en de route

• Oefenexamens via Cito

• Oefenexamens via

• Oefenexamens via Cito en

• Oefenexamens

naar vakbekwaamheid via

• Voor module U1 t/m U3 en

• Voor module U1 t/m

• Voor module W1 t/m W3 en

•

www.isso.nl.

opleiders

en ‘t Examenpark

U5: exameninstituut stelt ISSO-publicatie 75.1 ter beschikking en delen van NTA8800 (voor berekeningen thermische isolatie constructies) en een formuleblad (voor berekeningen leidingverliezen)

Exameninstituten Cito en ’t Examenpark nemen de modules af.

Als je alle modules hebt behaald, ben je vakbekwaam EP-U/D adviseur

opleiders

Cito en ‘t Examenpark U3: exameninstituut stelt ISSO-publicatie 75.1 ter beschikking

Exameninstituten Cito en ’t Examenpark nemen de modules af.

Als je alle modules hebt behaald, ben je vakbekwaam EP-U/B adviseur

* Als vakbekwaam EP-U/B adviseur mag je automatisch EP-W/B opnames doen.

Als vakbekwaam EP-U/D adviseur mag je automatisch EP-U/B, EP-W/D en EP-W/B opnames doen.

Als vakbekwaam EP-W/D adviseur mag je automatisch EP-W/B opnames doen..

opleiders

‘t Examenpark

W5: exameninstituut stelt ISSO-publicatie 82.1 ter beschikking en delen van NTA8800 (voor berekeningen thermische isolatie constructies) en een formuleblad (voor berekeningen leidingverliezen)

Exameninstituten Cito en ’t Examenpark nemen de modules af.

Als je alle modules hebt behaald, ben je vakbekwaam EP-W/D adviseur

via opleiders

via Cito en ‘t Examenpark Voor module W1 t/m W3: exameninstituut stelt ISSO-publicatie 82.1 ter beschikking

FEDEC en AvEPA behartigen de belangen van hun leden en geven antwoord op hun vragen.

Exameninstituten Cito en ’t Examenpark nemen de modules af.

Als je alle modules hebt behaald, ben je vakbekwaam EP-W/B adviseur

De inforgraphics voor het behalen of behouden van vakbekwaamheid op het gebied van energieprestatie zijn beschikbaar via isso.nl.

31 ISSO Info 69 - november 2020

Educatie

Eerste module opleiding Procesengineering bij TVVL afgerond Afgelopen september en oktober is de opleiding Procesengineering voor het eerst gegeven in de TVVL-leslokalen. ISSO voerde deze cursus voorheen uit als ISSO Masterclass, maar tegenwoordig organiseren TVVL en ISSO de opleiding samen.

ISSO beheert nog altijd het lesmateriaal en TVVL organiseert de cursus, met een docent van ISSO.. De opleiding bestaat officieel uit drie modules, maar de modules zijn ook uitstekend los van elkaar te volgen. De 1e module die in september startte had als thema Energieanalyses.

Noortje Alders, senior technisch specialist bij ISSO, is docent van module 1 - Energie-analyses van de opleiding Proces­engineering. In dat deel leren deelnemers in drie dagen met behulp van energieanalyses een systeemconcept bepalen. “De cursisten kregen twee dagen les in een TVVL-lokaal, en één cursus­dag vond online plaats”, vertelt Alders. “De feedback die ik van de deelnemers kreeg was heel positief. We hebben in die drie dagen uitgebreid stilgestaan bij het sturen van installaties, zoals warmtepompen, op warmteen koudevraag (thermisch comfort, warmteverlies en -winst) en energiegebruik van de installaties.

Omdat de opleiding al bestond lag ook het cursusmateriaal er al, maar ik heb het wel naar mijn hand gezet. Zo heb ik veel tijd ingebouwd voor discussie.

De deelnemers reageerden daar heel goed op.

We hebben gezamenlijk veel gepraat over onder meer ISSO-publicatie 95 ‘Procesengineering voor klimaat­installaties’, en hoe bepaalde elementen in die publicatie bedoeld zijn.”

Module 2 en 3 Eind oktober kwamen deze eerste deelnemers van

van verwarmings en koel-installaties. Het is een vervolg op de ISSO opleiding Hydraulische Schake­ lingen voor Verwarmen en Koelen.

de opleiding Procesengineering nog een keer terug

Cursusdata 2021

naar TVVL om een examen af te nemen. Zij zijn nu

Op 20 januari 2021 start Noortje Alders voor de

in het bezit van een deelcertificaat. Mochten zij

tweede keer met module 1, Energieanalyse. Module

ook de andere 2 modules volgen dan krijgen ze het

2 (Systeemconcepten) start op 3 maart 2021 bij

TVVL diploma Procesengineering. Module 2 gaat

TVVL, en module 3 (Automatisering) staat vanaf 14

dieper in op systeemconcepten en het ontwerpen

april 2021 op de agenda. Inbegrepen bij de cursus

en dimensioneren van een hydraulische schake-

is, onder meer, toegang tot ISSO Open voor raad-

ling. In module 3, Automatisering, leren cursisten de

pleging van ISSO-publicatie 95 ‘Procesengineering

automatische regeling van een klimaatinstallatie

voor klimaatinstallaties’. Meer informatie over de

bepalen. De opleiding is bedoeld voor installatie-

opleiding en de mogelijkheid om aan te melden vind

ontwerpers, installatieadviseurs en projectleiders

je op www.tvvl.nl/cursussen/m-procesenginee­ring-

die betrokken zijn bij het ontwerpen en beoordelen

energieanalyses.

32 ISSO Info 69 - november 2020

Develop

Productdetails koppelen producten van leveranciers aan gegevens Referentiedetails Veel bouwprofessionals raadplegen dagelijks de Referentiedetails (voorheen SBR-referentiedetails; detailtekeningen die de juiste wijze om verbindingen tussen verschillende bouwdelen aan te brengen weergeven). Om de objectiviteit en onafhankelijkheid van deze details te behouden, worden de Referentiedetails gebaseerd op generieke bouwproducten met hun kenmerken. Om fabrikanten toch de mogelijkheid te geven de Referentiedetails te koppelen aan hun producten biedt ISSO ook Productdetails aan.

Isover - Referentiedetail Omschrijving Draagstructuur

: Houten kozijn, houten rekje en breedplaatvloer : Meerdere draagstructuren mogelijk

Variant-detail Toepassing Omschrijving

: Houten kozijn :: W + WGkozijn, houten rekje en breedplaatvloer Houten : Meerdere draagstructuren mogelijk : Gemetseld binnenspouwblad en gemetseld buitenspouwblad : Houten kozijn : W + WG

dinator bij ISSO. “De Productdetails zijn daarom

Opbouw langs gevel : Gemetseld binnenspouwblad en Isover - Referentiedetail gemetseld buitenspouwblad

Draagstructuur Opbouw langs gevel Variant-detail Toepassing

P.302.0.3.01.SGI

P.302.0.3.01.SGI

150

vloeropbouw: - afwerkvloer - kanaalplaatvloer, voorzien van Celdex kanaalafdichting

385 100

35

150

100

60

vloeropbouw: - afwerkvloer - kanaalplaatvloer, voorzien van Celdex kanaalafdichting

12

200

knelstrip

ruimte opvullen met specie

12

betonlatei stalen latei

bevestigingshoek ruimte opvullen met specie betonlatei kiertdichting

10

< 10

stalen latei

onderscheid tussen de Referentiedetails en de maken, staat er in de codes voor de Productdetails

100

20060

gevelopbouw: - metselwerk 100mm - luchtspouw 35mm - ISOVER mupan plus 150mm gevelopbouw: (λ 0.033 W/mK) 100mm - metselwerk kalkzandsteen - luchtspouw 35mm 100mm luchtdicht - ISOVER mupan plus afgewerkt 150mm (λ 0.033 W/mK) knelstrip - kalkzandsteen 100mm luchtdicht afgewerkt

35

de normale Referentiedetails getoond. Om het Productdetails in de zoekresultaten zichtbaar te

385 100

ook via de zoekfunctie vindbaar en worden naast

kozijnslabbe met harde kunstof neus

bevestigingshoek betimmering

10

< 10

kiertdichting isolerende beglazing

een hoofdletter P. Daarnaast zijn de Productdetails voorzien van een duidelijk kader om het verschil duidelijk te laten zien. De Productdetails zijn verder te vinden in een algemeen overzicht van alle Productdetails of via een rechtstreekse link op de website van de fabrikant. Een Productdetail is altijd beschikbaar als printbaar pdf-bestand en als DWG- en IFC-bestand.”

Isover - Referentiedetail Omschrijving

: Houten kozijn

Draagstructuur : Meerdere draagstructuren mogelijk Isover - Referentiedetail Opbouw langs gevel : Gemetseld binnenspouwblad en Variant-detail Omschrijving Toepassing Draagstructuur Opbouw langs gevel Variant-detail Toepassing

gemetseld buitenspouwblad :: Houten Houten kozijn kozijn :: W + WG draagstructuren mogelijk Meerdere : Gemetseld binnenspouwblad en gemetseld buitenspouwblad : Houten kozijn : W + WG

P.203.0.3.01 P.203.0.3.01

betimmering

kozijnslabbe met harde kunstof neus 75

114

196

isolerende beglazing 265 100

sief de naam van het product en de fabrikant. De gegevens zijn toegespitst op het product in kwestie, zodat bouwprofessionals direct kunnen nagaan of het betreffende product toepasbaar is in een bepaald project.

Onderscheidbaar

265

Isover Mupan Ultra XS 128mm met reflecterende laag (λreken ≤ 0,032 W/(m*K)) Isover Mupan Ultra XS 128mm met reflecterende klemstrip laag (λreken ≤ 0,032 W/(m*K)) niet geventileerde luchtspouw

100

37

100 100

128

100

kalkzandsteen, vol en zat verlijmen en afsmeren

klemstrip

kalkzandsteen, vol en zat verlijmen en afsmeren

waterkerende folie luchtspouw niet geventileerde open stootvoeg t.b.v. vochtafvoer waterkerende folie open stootvoeg kierdichting t.b.v. vochtafvoer

5-10

Referentiedetails aan specifieke producten, inclu-

100 128

naaddichting 5-10

75 114 Productdetails koppelen de196gegevens van de

37

geschilderde lat naaddichting

kierdichting

geschilderde lat

isolerende beglazing

“Zowel de Referentiedetails als de Productdetails zijn beschikbaar in de KennisBank, straks ISSO

isolerende beglazing

Open”, zegt Dennis van der Kooij, projectcoörP.203.0.3.01.ISO Schaal: 1 : 5

75

114

176

75

114

176

33

P.203.0.3.01.ISO Schaal: 1 : 5

ISSOInfo 69 - november 2020

Develop Isover - Referentiedetail Omschrijving Draagstructuur Opbouw langs gevel

: Kanaalplaatvloer : Meerdere draagstructuren mogelijk : Gemetseld binnenspouwblad en gemetseld buitenspouwblad : Breedplaatvloer :W

de NTA 8800 – de huidige bepalingsmethode voor

Isover Variant-detail- Referentiedetail Toepassing

Omschrijving Draagstructuur Opbouw langs gevel Variant-detail Toepassing

P.401.0.3.04.SGI

: Kanaalplaatvloer : Meerdere draagstructuren mogelijk : Gemetseld binnenspouwblad en gemetseld buitenspouwblad : Breedplaatvloer :W

uitgevoerd om de bouwfysische prestaties met P.401.0.3.04.SGI

hoge nauwkeurigheid te bepalen.”

Aanvraag Productdetails Elke fabrikant kan tegen betaling Productdetails

24

dakopbouw: - dakpannen - panlatten 21 x 48 mm - tengels 21 x 48 mm - waterkerende en dampdoorlaterde laag - houten sporen 36 x 245 mm (houtpercentage 8%) dakopbouw: - ISOVER Systemroll 1000 245mm dakpannen (λ 0.032 W/mK) - panlatten 21 x 48 mm - dampremmende tengels 21 x 48laag mm - binnenplaat waterkerende en dampdoorlaterde laag - houten sporen 36 x 245 mm (houtpercentage 8%) - ISOVER Systemroll 1000 245mm dakvoetprofiel (λ 0.032 W/mK) - dampremmende laag - binnenplaat

laten ontwikkelen voor zijn producten. Behalve

5 10

de eenmalige kosten voor de berekening van de

24 5

bouwfysische prestaties en het schrijven van de naaddichting

Productdetails betalen de fabrikanten jaarlijks een

muurplaat

bedrag voor de hosting van de Productdetails op de

10

120

doorlopend neusijzer (klang) dakvoetprofiel

F-anker naaddichting

servers van ISSO. Op het moment dat een update

PUR schuim

20

doorlopend neusijzer (klang)

nodig is, gaat ISSO op aanvraag van de fabrikant

aanstorten met beton

PUR schuim

20

F-anker

120

muurplaat

betimmering 15 mm

een nieuw traject aan om de Productdetails te herzien. Meer weten over Productdetails of een

betimmering 15 mm

aanvraag doen? Neem dan contact op met ons

12

aanstorten met beton

kanaalplaatvloer

12

gevelopbouw: - metselwerk 100mm - luchtspouw 35mm - ISOVER mupan plus 150mm (λ 0.033 W/mK) - kalkzandsteen 100mm luchtdicht afgewerkt gevelopbouw: - metselwerk 100mm - luchtspouw 35mm - ISOVER mupan plus 150mm (λ 0.033 W/mK) - kalkzandsteen 100mm luchtdicht afgewerkt

energieprestaties van gebouwen – berekeningen

kanaalplaatvloer

100

35

150

100

35

150

Isover - Referentiedetail Omschrijving Draagstructuur Opbouw langs gevel

: Houten kozijn : Meerdere draagstructuren mogelijk

Isover - Referentiedetail : Gemetseld binnenspouwblad en

385

100

via bestellingen@isso.nl

100

Variant-detail Omschrijving Draagstructuur Toepassing

385

Bouwfysische prestaties

gemetseld buitenspouwblad : Houten kozijn : Houten kozijn Meerdere draagstructuren mogelijk : W + :WG

Opbouw langs gevel Variant-detail Toepassing

P.201.0.3.01.SGI

: Gemetseld binnenspouwblad en gemetseld buitenspouwblad : Houten kozijn : W + WG

P.201.0.3.01.SGI

Van der Kooij geeft aan dat producten die worden beschreven in Productdetails worden getoetst op 75

bouwfysische eigenschappen en wet- en regelgeving. “In de Productdetails staan daardoor de

75

114

196

114

196

isolerende beglazing isolerende beglazing

verschillende bouwfysische prestaties van het product.” De bouwfysische prestaties die in elk aluminiumaluminium aanslagaanslag econfix afstandhouder

teverlies en de luchtdoorlatendheidscoëfficiënt.

waterslag

nog andere bouwfysische prestaties. Productdetails bevatten verder verschillende aanbevelingen voor het ontwerp en de uitvoering van de producten.

Werkwijze Een van de fabrikanten waar ISSO al Productdetails voor heeft geschreven is Isover. “Isover benaderde ons vorig jaar met de vraag of wij voor een aantal producten van hen Productdetails konden maken”, vertelt Van der Kooij. “De manier waarop de Productdetails voor deze fabrikant tot stand kwamen, is representatief voor onze werkwijze bij het maken van de Productdetails. Eerst toetsen we de betreffende producten op de huidige wet- en regelgeving. Vervolgens stellen we een concept op van de Productdetails, die we ter controle aan de fabrikant voorleggen. Na akkoord maken we de Productdetails definitief en worden op basis van

34 ISSO Info Info 69 - november 2020

waterslag

kierdichting

kierdichting bevestigingshoek bevestigingshoek

dpc 150mm

dpc 150mm gevelopbouw:

- metselwerk 100mm - luchtspouw 35mm

gevelopbouw: - ISOVER mupan plus 150mm - metselwerk 100mm (λ 0.033 W/mK) - luchtspouw 35mm 100mm - kalkzandsteen luchtdicht - ISOVER mupan afgewerkt plus 150mm (λ 0.033 W/mK) - kalkzandsteen 100mm luchtdicht afgewerkt

15

vensterbank

warmtedoorgangscoëfficiënt, het lijnvormige warmDaarnaast zijn er voor meer specifieke details ook

vensterbank

econfix afstandhouder

15

Productdetail staan, zijn de warmteweerstand/

100

35

150

100

385

100

35

150 385

100

ISSO NFO I ISSO nder reld vera  De we ISSO ook

t dus

t kennis me g tot alle  Toegan en Op ISSO

ers en met partn  Samen n werken aa ls na sio profes ter bouwen be n, te beter we

ISSOINFO ISSO INFO

nr. 67 januari 2020

nr. 68 juli

2020

 VSK 2020

n! anders ka

nr. 6 9 nov embe r 2020

 4 t/m 7 februari,

Jaarbeurs Utrecht

 Hal 10, stand D050



ISSO Op

Co -creat

en is bes

anders kan!

VSK-beu





iesessies

rs

Richtlijne n voor ventilati esystem

Lesmater

beschikb

r

tijdens

en aang

iaal ener

aar

chikbaa

epast

gieprest

atie

anders k an!

 M aste r p

ISSOINF

O 68.indd

1

INFO



lan V entil

atie  N ieuw e Ga s ke t e k ra c lwet ht éch

t van  ‘Q uick scan vent dive ilatie rse g ’-serie ebou voor w t yp en  C ur su s aan bod en G Zo n evelo van B pleid DA D inge akn

22-06-20

20 10:28

beter weten beter bouwen