Σταυροδρόμι Ιούλιος 2018 by St. Philip Church

σταυροδρόμι

προαιρετική τιμή τεύχους: 2 ευρώ

ΑΓΊΟΥ ΦΙΛΊΠΠΟΥ & ΑΔΡΙΑΝΟΎ

φάκελος βιβλίο σταυροδρόμι

ΕΞ ΩΦ ΥΛ ΛΟ

Ανδρέας Μαρούλης Φοιτητής καλών (και μη) τεχνών. Μετά από 5 χρόνια σπουδών είναι πεπεισμένος ότι δεν ξέρει να κάνει ευθείες γραμμές. Του αρέσει η φωτογραφία, η χαρακτική και η βιβλιοδεσία. Αγαπάει τη γαλλική κουλτούρα και την αμερικάνικη vintage αισθητική του instagram. Διαβάζει πολύ και δουλεύει λίγο.

ΑΝΤΙ ΠΡΟ ΛΟ ΓΟΥ γράφει ο Άρης Δαβαράκης

υμάμαι την Ιωάννα, τη μητέρα μου, να μου λέει με κάθε ευκαιρία πως ένα ανοιχτό βιβλίο δίπλα στο κρεββάτι είναι ο καλύτερος φίλος. «Και δύο βιβλία να έχεις σε εκκρεμότητα» μου πρότεινε - για να μην μένω ποτέ μόνος.

Κι’ όμως, δεν το κατάφερα αυτό παρά για λίγα χρόνια, εκεί στην εφηβεία με τις μεγάλες αντοχές - και σε κάποιες άλλες φάσεις της ζωής μου που δεν κρατήσανε πολύ. Τα παίρνω στα σοβαρά τα βιβλία, σαν οδηγούς ζωής, όχι σαν απλά αναγνώσματα. Το πρώτο ήταν ο «Μάγκας» και κάποια άλλα της Δέλτα, μαζί με τον «Μικρό Πρίγκηπα» που σχεδόν με μεταμόρφωσε. Ο Προυστ, παραδόξως, με καθήλωνε. Ο Ντοστογιέφσκι το ίδιο. Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Διάβαζα πολύ και στα Αγγλικά - Penguin Classics. Από Agatha Christie μέχρι (πολύ) Dickens, Αμερικανούς - την Ayn Rand (τα έχω διαβάσει και δυο και τρεις φορές τα μυθιστορήματά της), τον Steinbeck, τον Hemingway, δεκάδες ακόμα - ο ένας έφερνε τον άλλον. Οι Ρώσσοι, οι Γάλλοι, Τολστόϊ, Τουργκένιεφ και Σολτζενίτσιν, Φλομπέρ, Σαρτρ, Ανρύ Τρουαγιά και, και, και. Ποίηση τα αναμενόμενα, Ελύτης, Καβάφης, Σεφέρης, Ρίτσος. Κωστής Παλαμάς - κληρονομιά της Ιωάννας που τον αγαπούσε ιδιαίτερα -, Διονύσιος Σολωμός, Ανδρέας Κάλβος. Τώρα που το σκέφτομαι, έχω μια βάση «κλασικού αναγνώστη» - αστού αναγνώστη. Δεν διάβασα «στρατευμένη» πολιτική λογοτεχνία. Δεν έτυχε, δεν την βρήκα στον δρόμο μου. Διάβασα και διαβάζω τους Ψαλμούς στην μετάφραση του Κάλβου, Ιωάννη της Κλίμακας, Όμηρο, διάφορα αποσπάσματα από τους Πατέρες εδώ κι εκεί - και το Ευαγγέλιο βέβαια, όπου τύχει ν’ ανοίξει η Καινή Διαθήκη όπως την ξεφυλλίζω τυχαία. Δεν είμαι βιβλιοφάγος, δεν είμαι ενημερωμένος, δεν παρακολουθώ το top100 των New York Times. Την τελευταία δεκαετία διαβάζω σαφώς λιγότερο «χαρτί τυπωμένο». Ζω και εγώ πια την εποχή του διαδικτύου με όλα τα στραβά και όλα τα ευεργετικά της. σταυροδρόμι

19 26 9

44 πρόσωπα 53 | Brian Johnstone

σκέψεις 69 | Mahmoud Darwish

από την επικαιρότητα

53 Ορθόδοξος συναξαριστής 65 | Ο Όσιος Κολόμπα της Αϊόνα

75 | Charles Taylor 77 | CEC You shall be my witness

Τα ανοιχτά βιβλία μοιάζουν σαν είσοδος σε έναν ολόκληρο κόσμο.

φάκελος βιβλίο Αξίζει φίλε μου να υπάρχεις

7 | ΑΛΚΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ

Παιδικό, ενηλίκων ή απλώς καλό βιβλίο;

9 | ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΝΕΥΡΟΚΟΠΛΗ

Ο συγγραφέας και ο αναγνώστης στη σκιά του Λόγου

12 | ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ πρ. ΟΡΟΥΣ ΛΙΒΑΝΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Για το πιο πολυδιαφημισμένο βιβλίο όλων των εποχών

16 | ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ Τα τέσσερα Ευαγγέλια

19 | ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ ΤΣΕΛΙΚΑΣ Ενδιαφέρει σήμερα το χριστιανικό βιβλίο;

26 | ΒΑΣΙΛΗΣ ΑΡΓΥΡΙΑΔΗΣ Εκ βαθέων εκέκραξά Σοι…

28 | ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΣΙΩΤΟΣ Η ποίηση και ο άνθρωπος

31 | ΧΡΙΣΤΟΣ ΞΕΝΟΣ

Μία συντροφιά που αγαπά το βιβλίο

33 | ΑΡΗΣ ΔΑΒΑΡΑΚΗΣ

Μπέκετ και απελπισία (όταν ο νους βρίσκεται στον Άδη)

37 | ΙΩΑΝΝΑ ΓΑΛΑΝΑΚΗ

Το βιβλίο που αντιστέκεται και η ανάγκη

38 | επαναπροσδιορισμού της Αθήνας ΤΑΣΟΣ ΖΑΡΚΑΔΗΣ 41 | Η νέα Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας Από τις πήλινες πινακίδες στο e-book: μία εικαστική ματιά 44 | στο βιβλίο ως αντικείμενο ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΣΔΟΥΚΟΥ 56-64 | ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΠΟΙΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΑΓΑΠΗΜΕΝΟ ΣΟΥ ΒΙΒΛΙΟ

ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΤΟ ΞΕΧΩΡΙΖΕΙΣ; Η Αποστολία Μπίτσικα ξαναταξιδεύει με τον Μικρό της Πρίγκηπα και μας μιλά για την «ουσία που δεν τη βλέπουν τα μάτια», ο Στέλιος Παπαλεξανδρόπουλος αναρωτιέται τι θα μπορούσε να γοητεύσει τον αναγνώστη σε ένα βιβλίο ιαπωνικής λογοτεχνίας, ενώ 23 ξεχωριστές επιλογές βιβλίων μας συναντούν στα ταξίδια της ψυχής μας!

σταυροδρόμι

«Ένα βιβλίο δεν είναι ένα βιβλίο, αλλά ένας άνθρωπος που μιλά.» Alberto Moravia (1907 – 1990)

αξίζει, φίλε μου, να υπάρχεις Άλκης Παναγιώτου

«Πάντα φανταζόμουν τον παράδεισο σαν ένα είδος βιβλιοθήκης».

Χόρχε Λουίς Μπόρχες, 1899-1986, αργεντινός συγγραφέας

ια τους βιβλιόφιλους είναι σημείο αναφοράς ο «χώρος» του βιβλίου. Δεν είναι κάποιος συγκεκριμένος. Είναι ό,τι αφορά το βιβλίο. Η μυρωδιά του, οι σελίδες του, οι γραμματοσειρές, τα εξώφυλλα και βέβαια το ίδιο το βιβλίο. Άλλοτε ένα ονειρικό και συντροφικό ταξίδι με ένα βιβλίο απαλύνει τα βράδια σου και άλλοτε το αδηφάγο βλέμμα σου βυθίζεται σε αμέτρητες υποσημειώσεις και επιζητεί να μάθει όσα το δυνατόν πιο πολλά, ξεφυλλίζοντας και μελετώντας όλο και περισσότερα δοκίμια ή επιστημονικά βιβλία. Δεν αισθάνεται μεγαλύτερη ευχαρίστηση ένας βιβλιόφιλος, από το να ζει και ν’ αναπνέει για ένα ή και περισσότερα βιβλία. Για έναν ή και περισσότερους χώρους που τα φιλοξενούν. Θα μου πεις, υπάρχουν πολλοί βιβλιόφιλοι στην Ελλάδα; Ναι, θα σου απαντήσω. Ναι και πάλι, ναι. Μπορεί να μην είναι εκατομμύρια, αλλά είναι πολλοί. Αγαπάνε οι Έλληνες το βιβλίο και ακόμα κι αν δεν το δείχνουν πάντοτε, σίγουρα επιστρέφουν σ’ αυτό νοσταλγικά. Είναι στιγμές που θέλγονται από ένα ταξίδι αλλιώτικο, ένα ταξίδι που δεν μπορεί να προσφέρει ούτε το tablet, ούτε η τηλεόραση, ούτε φυσικά το smartphone. Αυτά είναι υποκατάστατα και μάλιστα με «λίγες θερμίδες» και μια πικρή γεύση στο τέλος. Το βιβλίο όμως; Το βιβλίο είναι αγάπη και συντροφικότητα, είναι τροφή και σκέψη. Είναι λαχτάρα και πάθος. Αρκεί βέβαια να βρεις αυτό που σ’ αρέσει. Ξέρεις, ανάμεσα στην απίστευτη ποικιλία πραγμάτων και προϊόντων βρήκε τη θέση του και το βιβλίο. Συνέπεια; Το βιβλίο να γίνει ένα ακόμα καταναλωτικό αγαθό. Κι εσύ ένας ακόμα αγοραστής. Θα πρέπει να ψάξεις πολύ για να βρεις αυτό που θα σ’ ικανοποιήσει. Θα πρέπει να περπατήσεις πολύ στην πόλη για να βρεις ένα μέρος όπου τα βιβλία θα «συντροφεύσουν» την ψυχή σου σταυροδρόμι

κι οι άνθρωποι που θα μιλήσεις θα «γεμίσουν» τον χρόνο σου. Το νιώθεις, η κρίση δεν χτύπησε μόνο το πορτοφόλι σου, χτύπησε πρώτα από όλα το είναι σου. Έφερε τα πάνω κάτω στη ζωή σου. Είναι δυνατόν να μην επηρέασε και το βιβλίο και τα βιβλιοπωλεία; Το θέμα δεν είναι αν σταμάτησαν κάποια βιβλία να παράγονται, αν κάποια βιβλιοπωλεία έκλεισαν ή κάποιοι εκδοτικοί οίκοι ανέστειλαν την παραγωγή τους. Το θέμα είναι να ξαναβρείς τον εαυτό σου και να «συμμαζέψεις» τα θραύσματά σου. Τότε θα δεις ότι υπάρχει κι επόμενη μέρα για όλα. Υπάρχει κι επόμενη μέρα και για το βιβλίο. Αλλιώτικη, περίεργη, ίσως διαφορετική, σίγουρα εντελώς άλλη απ’ αυτή που περίμενες. Όμως, εν τέλει η ίδια η ζωή δεν είναι ένα απρόσμενο ταξίδι; Το διάβασμα δεν είναι ένα ταξίδι χωρίς προκαθορισμένο τέλος; Γιατί να μην είναι η πορεία κι η ιστορία του βιβλίου κι αυτή ένα «παράξενο ταξίδι»; Με σκαμπανεβάσματα και μεταπτώσεις. Τελικά, εσύ θα ανακαλύψεις την παρηγοριά σου και πάλι, αρκεί να σταθείς ζωντανός. Και βιβλία που θα σε μαγέψουν θα βρεις και βιβλιοπωλεία νέα θα ξετρυπώσεις και ανθρώπους καλύτερους να συνομιλήσεις θα οσφρανθείς. Αρκεί να μην παραδοθείς στη μιζέρια και την κατήφεια. Ο κόσμος προχωρά, αλλάζει και μεταμορφώνεται. Η τεχνολογία εισβάλλει αποπροσανατολιστικά στη ζωή σου, όμως ένα μικρό, πολύ μικρό κομμάτι στην καρδιά σου είναι αναμμένο και ονομάζεται «καντηλάκι της γνώσης και της εμπειρίας». Αυτό προσπάθησε να κρατήσεις αναμμένο μ’ ένα βιβλίο. Καλό ή κακό, το βιβλίο είναι ένα μαγικό ταξίδι, μια εμπειρία που δεν τελειώνει, αλλά παραδίδει τη σκυτάλη στο επόμενο, για να σου προσφέρει νέες γνώσεις, νέα βιώματα και να ελευθερώσει δυνάμεις που θα σε κάνουν πιο δυνατό και πιο βέβαιο για το αύριο του κόσμου.

παιδικό, ενηλίκων ή απλώς, καλό βιβλίο; Βασιλική Νευροκοπλή

“Α

ισθάνομαι πως η ζωή μου είναι ένα βιβλίο. Δεν ξέρω από ποιους γράφεται, αλλά μου το διαβάζει η μαμά μου”, μου είπε ένα οχτάχρονο κορίτσι σε μια επίσκεψή μου σε σχολείο του Βροντάδου της Χίου. Αν στη φύση των παιδιών είναι να παίζουν, να τρέχουν και να σκαρφαλώνουν, το βιβλίο αποτελεί γι’ αυτά κάτι αφύσικο και ξένο. Για ποιο λόγο να του παραδοθούν όπως παραδίδονται σε μια οικεία αγκαλιά; Η μόνη “ξένη” αγκαλιά στην οποία τα παιδιά έτρεξαν αυθόρμητα, ήταν αυτή του ενανθρωπίσαντος Χριστού. Και ο Χριστός δεν τα δίδαξε. Απλώς, τους αποκαλύφτηκε, και μάλιστα, επιτίμησε τους ενήλικες που τα εμπόδιζαν. Μόνο σα μια ανάλογη αγκαλιά, το βιβλίο θα προσδώσει στα παιδιά τη χαρά του παιχνιδιού, ώθηση να σκαρφαλώσουν ακόμη ψηλότερα και δύναμη για να τρέξουν προς το άγνωστο. Και για το παιδί που είναι το ποιητικότερο πλάσμα της Δημιουργίας, ένα βιβλίο αποτελεί αγκαλιά όταν είναι ποιητικό. Όπως ο άγιος αναγνωρίζει τον άγιο, έτσι και ο ποιητής τον ποιητή. Η αγάπη γεννιέται ως φυσικό επακόλουθο της αναγνώρισης του όμοιου από το όμοιο. Τα παιδιά αξίζουν την παραμυθητική ποίηση που θα αποτελέσει για το φιντανάκι χώμα, νερό και φως να μεγαλώσει, αλλά και στήριγμα στον άγριο καιρό που κάποτε θα έρθει. Μήπως όμως αυτό δεν είναι το ζητούμενο για όλους; Υπάρχει άραγε κάποια ηλικία στην οποία ο άνθρωπος να μπορεί να καυχηθεί ότι τελειοποιήθηκε και δεν έχει πλέον ανάγκη καλλιέργειας, ωφέλειας ή στηρίγματος; Τότε γιατί διαχωρίζουμε το παιδικό βιβλίο από το ενηλίκων;

σταυροδρόμι

10 |

Τα παιδιά θα προστρέξουν ενστικτωδώς στο Καλό, όπως έτρεξαν στην αγκαλιά του Χριστού, ενώ το Κακό θα τα απωθήσει. Μπορεί να γνωρίζουν λιγότερα, αλλά ξέρουν καλύτερα από εμάς να διακρίνουν το αληθές από το ψευδές. Ο άνθρωπος όμως, μικρός ή μεγάλος, θα παραμένει ένας και ο αυτός. Το βιβλίο δεν μπορεί παρά να τον αφορά ολόκληρο. Αν είναι καλό απευθύνεται σε όλους, ανεξάρτητα από τα επίπεδα της κατανόησής του. Ένας πατέρας που διάβαζε στις μικρές του κόρες διηγήματα του Παπαδιαμάντη, κάποτε τις ρώτησε, τι καταλαβαίνουν από τον Παπαδιαμάντη. Τίποτα, του απάντησαν, αλλά μας αρέσει πολύ η μουσική του. Ένα καλό βιβλίο κρύβει πολλά επίπεδα συγκίνησης που δεν τα αποκωδικοποιεί πάντα ο νους. Δεν φωνάζει, δεν φλυαρεί, δεν δίνει συνταγές. Είναι μουσική, είναι χορός, είναι πουλί που σε ταξιδεύει σε κόσμους μακρινούς. Υπαινίσσεται όπως η ποίηση, παρηγορεί όπως το παραμύθι. Αν η ψυχή του παιδιού χαϊδευτεί και παρηγορηθεί από το βιβλίο, θα το αγαπήσει. Η τέχνη του λόγου, όπως κάθε τέχνη, είναι χάδι Θεού στον αχάιδευτο κόσμο, και το παραμύθι, τα φτερά της αλήθειας. Το βιβλίο της ζωής σου, μικρή μου Χιώτισσα, θα έχει πάντα το δικό σου όνομα και εσύ θα είσαι υπεύθυνη για τις τελικές διορθώσεις. Το βιβλίο της ζωής, όπως κάθε βιβλίο, κρίνεται υπό το πρίσμα της αιωνιότητας. Αν είναι μια φορά αναγκαία η ανάγνωση σύγχρονων βιβλίων -για τα οποία όμως δεν μπορούμε να έχουμε βεβαιότητες-, όσα άντεξαν στην πυρά του χρόνου είναι πολύ πιο απαραίτητα, μιας και φωτίζουν με ανέσπερο φως ό,τι θα προσθέσουμε με τη σειρά μας εμείς.

σταυροδρόμι

| 11

ο συγγραφέας και ο αναγνώστης στην σκιά του Λόγου1 Μητροπολίτης πρώην Βύβλου και Βοτρύων (Όρους Λιβάνου) Γεώργιος μετάφραση από τα αραβικά: Roni Bou Saba

λόγος είναι ζυγός που σου φορτώθηκε, αν δεν τον πεις είσαι προδότης. Ο συγγραφέας είναι μονάχα ένας απόστολος, δεν είναι δημιουργός. Εν αρχή ην ο λόγος και εσύ δεν προσθέτεις τίποτα στον λόγο, σε διάλεξε ο Θεός για να τον λες. Σου έδωσε ενέργεια γι’ αυτό. Δεν έχεις κανέναν ρόλο σ’ αυτόν. Εσύ παίρνεις την ενέργειά σου από πάνω. Οτιδήποτε άλλο είναι ισχυρισμός. Γι’ αυτό οι άγιοι κρύβονταν πίσω από τον λόγο. Μου έκανε πάντα εντύπωση, όταν διάβαζα στους πατέρες της εκκλησίας, που λένε ότι επαναλαμβάνουν αυτά που είπαν οι προηγούμενοι. Κανείς τους δεν ισχυρίστηκε κάτι για τον εαυτό του. Οι πραγματικοί δημιουργοί γνωρίζουν ότι μεταφράζουν τον Θεό και δεν προσδίδουν στον εαυτό τους τίποτα. Ο άνθρωπος είναι η γλώσσα του Θεού, αλλιώς δεν είναι τίποτα. Εγώ προσωπικά από πάντα είχα δυσκολία με την συγγραφή. Πάντα φοβάμαι να προδώσω το θεϊκό πρωτότυπο που μου ανατέθηκε. Κατά βάθος, ο άνθρωπος δεν είναι ποιητής, αλλά συνθέτης. Μόνο ο Θεός είναι ποιητής. Γι’ αυτό η συγγραφή δεν είναι δημιουργία, είναι μίμηση της δημιουργίας.

1 Ο τίτλος είναι του μεταφραστή. Το παρόν κείμενο αποτελείται από μεταφρασμένα αποσπάσματα τριών άρθρων που έχει γράψει ο πρώην Μητροπολίτης Βύβλου και Βοτρύων (Όρους Λιβάνου) Γεώργιος. Τα άρθρα αυτά είναι: Α) Ο αναγνώστης, εφημερίδα Annahar, 7/12/2013. Β) Να διαβάσεις, εφημερίδα Annahar, 27/7/2013. Γ) Ο Θεός γράφει, εφημερίδα Annahar, 2/8/2014. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Σεβασμιότατος (γενν. 1923) έγραφε τακτικά, επί σειρά ετών, σε εβδομαδιαία βάση σε εκκλησιαστικά και κοσμικά έντυπα. Το θεολογικό του έργο είναι γνωστό σε όλο τον χριστιανικό κόσμο, ειδικά λόγω της συμβολής του στην προαγωγή του διαλόγου με τις άλλες εκκλησίες και ομολογίες, όπως και με το Ισλάμ. (ΣτΜ) Επιμέλεια της μετάφρασης: Ευαγγελία Μουρτζούκου.

12 |

σταυροδρόμι

| 13

Να μην σε ενδιαφέρει να είσαι ο δημιουργός της έκφρασης και του λόγου. Η μόνη έγνοια σου είναι να γίνεις μαθητής της αλήθειας που μόνο αυτή σώζει. Μην αναζητήσεις την ομορφιά του λόγου, αν είσαι συγγραφέας ή ρήτορας. Να ελέγχεις τον εαυτό σου αν είσαι σταθερός στην αλήθεια. Αυτή μόνο σώζει και αυτή σου υπαγορεύει τι πρέπει να πεις. Μην ανησυχείς αν δεν πετύχεις την ομορφιά της έκφρασης. Να αγχώνεσαι μόνο αν αισθανθείς ότι αγνοείς όσα δεν επιτρέπεται να αγνοήσεις. Να μην ξέρεις αυτό που κάνει τον λόγο σου όμορφο. Να ξέρεις αυτό που κάνει τον ακροατή σου όμορφο μπροστά στον Κύριο. Ποια η σχέση του συγγραφέα με τον αναγνώστη; Ο πιστός συγγραφέας δεν ενδιαφέρεται για αυτή τη σχέση. Στοχεύει στο να δημιουργήσει μία σχέση ανάμεσα στον αναγνώστη και τον Κύριο. Ο συγγραφέας δεν είναι δημιουργός, αλλά μεταφραστής∙ μεταφράζει το πώς αισθάνεται τον Δημιουργό με ανθρώπινα λόγια. Ο πιστός συγγραφέας δεν λογίζει τον εαυτό του παρά ως οδηγός προς τον Θεό. Δεν έχει δικό του λόγο, είναι βουτηγμένος στον λόγο του Θεού που τον περιβάλλει όπως θέλει Αυτός. Εμείς, στον χριστιανισμό, δεν στοχεύουμε στο να δημιουργήσουμε κάποια σχέση ανάμεσα στον αναγνώστη και τον συγγραφέα. Να διαβάζεις σημαίνει να γίνεις αυτό που διαβάζεις ή να προσκολληθείς σ’ αυτό σαν να το έχεις ενσαρκώσει. Διάβασε το παρελθόν στο οποίο φανερώθηκε ο Θεός. Μην διαβάσεις την αμαρτία η οποία ενέχει την παλαιότητα. Διάβασε τον Θεό στα περασμένα, στα τωρινά και στα προσδοκώμενα αύριο και εν παντί καιρώ. Διάβαζε, δηλαδή επιδίωκε κάθε δίκαιο που έχει φανερωθεί παλαιά και σου φανερώνεται μέσω της αγάπης. Δεν προέρχεσαι από τους προηγούμενους επειδή προηγήθηκαν, αλλά από την αλήθεια που σου αποκάλυψαν. Εδώ, δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα σ’ αυτό που παρήλθε και σ’ αυτό που θέλει να έρθει, γιατί δεν επιτρέπεται να δεχτείς το δίκαιο μόνο από τα παρελθόντα. Το δίκαιο δεν παρέρχεται∙ μένει σταθερό και σε κάνει υπηρέτη του στις μελλούμενες ημέρες. Ανάμεσα στους προηγούμενους βρίσκεται το δίκαιο, όπως βρίσκεται και το άδικο. Κράτα λοιπόν το δίκαιο και άσε το άδικο, γιατί ζεις απ’ το δίκαιο που αποδέχεσαι με πίστη. Δεν προέρχεσαι από τους προηγούμενους, αλλά από το δίκαιό τους, γιατί δεν το φθείρει ο χρόνος. Διάβασε την αγιότητα μόνο. Οι αξίες της δεν αλλάζουν. Μπορεί να σε κοροϊδέψουν οι είρωνες, άμα το κάνεις αυτό, γιατί μισούν την αλήθεια που τους ξεγυμνώνει. Η αλήθεια δεν υπόκειται στα περιβλήματα του καιρού που παρέρχονται. Διάβασε τους αγαθούς που παρήλθαν ενώ η αγαθότητα τους μένει. Να συναναστρέφεσαι με τους ανθρώπους της αλήθειας που δεν τους

14 |

περιορίζει ο καιρός. Δεν διαβάζουμε τη διανόηση παρά για να κρατήσουμε το καλό σ’ αυτήν, γιατί το καλό είναι το δίκαιο, αλλά είμαστε αναγκασμένοι να διαβάσουμε τα πάντα για να μην χάσουμε κάποιο καλό σ’ αυτά που φυλάνε οι λαοί. Διάβασε όσο μπορείς από την παράδοση, γιατί η αλήθεια βρίσκεται σε πολλά από όσα μας άφησαν οι προηγούμενοι. Ωστόσο, δεν περιορίζεται η παράδοση σ’ αυτό που κληρονόμησες από τους πατέρες σου. Όλοι οι σπουδαίοι της ιστορίας είναι πατέρες σου. Και οι πιο άγιοι από αυτούς είναι οι σημαντικότεροι. Καλλιέργησε τη σκέψη σου μ’ αυτά που έχουν πει οι αγαθοί. Αυτή είναι η αληθινή κληρονομιά. Οι πατέρες μας είναι από κάθε μέρος, εφόσον είναι άνθρωποι του δικαίου. Ο Θεός άφησε τα ίχνη του στα μυαλά όλων των λαών. Μην φανατίζεσαι υπέρ του λαού σου, ούτε υπέρ των διανοούμενων του λαού σου. Η αλήθεια μόνο είναι ο τόπος σου, και πηγή για τη σκέψη και τη ζωή σου. Σε όλα όσα διαβάσεις ψάξε την αλήθεια, όχι τον καλλωπισμό του λόγου. Κάθε λόγος δίκαιος είναι εκ Θεού. Κρατήσου απ’ αυτό για να μην πεθάνεις πνευματικά. Η αλήθεια είναι το πρόσωπο του Θεού. Να ζητήσεις τον Θεό. Στον Θεό έγκειται η ύπαρξή σου και η λαμπρότητά σου. Μέσω του Θεού διαβάζεις κάθε όμορφο, δίκαιο και αληθές, και χωρίς Αυτόν δεν υπάρχει τίποτα . Ο αληθινός αναγνώστης είναι ταπεινός, γιατί θεωρεί ότι συντίθεται από τις γενεές που σκέφτηκαν πριν απ’ αυτόν και ότι, ως ένα βαθμό, αγνοεί πολλά πράγματα. Το θέμα μ’ αυτόν είναι ότι κάθε φορά που καταπίνει τα βιβλία, αισθάνεται την άγνοιά του καθώς αντιλαμβάνεται την ομορφιά όσων δεν ήξερε.

σταυροδρόμι

| 15

για το πιο πολυδιαβασμένο βιβλίο όλων των εποχών κείμενο Ελληνικής Βιβλικής Εταιρίας

ωρίς ίσως να το καταλαβαίνουμε, η Βίβλος είναι παρούσα στη ζωή του καθενός μας. Στην τρέχουσα γλώσσα μας χρησιμοποιούμε βιβλικές εκφράσεις (π.χ. «ο αποθανὼν δεδικαίωται»). Καθημερινά αντικρύζουμε θρησκευτικά σύμβολα που προέρχονται από τον κόσμο της Βίβλου, όπως είναι το σύμβολο του σταυρού. Οι αργίες και οι γιορτές μας έχουν συνήθως στη βάση τους μια αναφορά σε κάποιο σημαίνον βιβλικό γεγονός (Χριστούγεννα, Θεοφάνεια, Μεγάλη Εβδομάδα, Πάσχα, Πεντηκοστή). Η σημασία της Βίβλου για τη ζωή μας όμως φτάνει πολύ πέρα από αυτά. Στη Βίβλο για πρώτη φορά διακηρύχθηκε η ανυπολόγιστη αξία κάθε ανθρώπινου προσώπου, καθώς για τον κάθε άνθρωπο, παντού και πάντοτε, πέθανε ο ίδιος ο Θεός, αφού πρώτα έγινε άνθρωπος. Εάν έχουμε σήμερα τη δυνατότητα να διεκδικήσουμε τα στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματά μας και την αξίωση αυτά να γίνονται σεβαστά, αυτό οφείλεται πρωτίστως στη Βίβλο. Η Βίβλος μας δίδαξε ότι όλοι οι άνθρωποι, ανεξαρτήτως γλώσσας, φυλής και φύλου, είναι αδέλφια μεταξύ τους. Η Βίβλος εισήγαγε τη συγχωρητικότητα και απονομιμοποίησε την εκδίκηση. Η Βίβλος στηλίτευσε την οικονομική εκμετάλλευση και την αλαζονεία της εξουσίας. Η Βίβλος μίλησε για την άνευ όρων και ορίων αγάπη, ακόμη και προς τον εχθρό, καταδεικνύοντας το αδιέξοδο της χρήσης βίας και ενώνοντας τους ανθρώπους παρά τις μεταξύ τους διαφορές. Η Βίβλος είναι μια μεγάλη αφήγηση με ποικίλους τρόπους έκφρασης στα επιμέρους βιβλία της, αλλά με ένα βασικό θέμα: τις ανθρώπινες σχέσεις με τον Θεό και με τον συνάνθρωπο. Έτσι, η αφήγηση αυτή μας περικλείει όλους ανεξαιρέτως. Διαβάζοντας τη Βίβλο δεν διαβάζουμε απλώς ιστορίες για το παρελθόν. Διαβάζουμε συγχρόνως και για τον ίδιο τον εαυτό μας, για τις σχέσεις, τους θριάμβους, τις αποτυχίες, τα αδιέξοδα, τις ελπίδες μας. Διαβάζοντας τη Βίβλο μπορούμε ασφαλώς να κατα-

16 |

νοήσουμε καλύτερα ένα μεγάλο κομμάτι του οικοδομήματος του πολιτισμού μας, που παραμένει βιβλικό. Συγχρόνως όμως μπορούμε να κατανοήσουμε και ένα μεγάλο κομμάτι του εαυτού μας και των γύρω μας. Η Βίβλος μάς προσφέρει ένα πολύτιμο κλειδί ερμηνείας του κόσμου, των προσώπων που μας περιβάλλουν, των γεγονότων που μας καθορίζουν, της ίδιας της ταυτότητάς μας. Η Βίβλος πέρα από το να μας διδάξει, έχει τη δύναμη να μας μεταμορφώσει, να αλλάξει τη ζωή μας. Το πιο πολυδιαβασμένο βιβλίο όλων των εποχών απευθύνεται στον καθένα μας προσωπικά, καθώς ο καθένας μας αντιμετωπίζει δυσκολίες και αδιέξοδα, εξωτερικά και εσωτερικά. Η Βίβλος βέβαια δεν παραθέτει έτοιμες συνταγές. Προσφέρει όμως μια διαφορετική θέαση των πραγμάτων. Προσφέρει την ευκαιρία και τη δυνατότητα να αναθεωρήσουμε τις σχέσεις, τις αξίες και τις προτεραιότητές μας, να αντιληφθούμε τις αστοχίες μας, να μετανιώσουμε για τα λάθη μας, να γίνουμε πιο ανθρώπινοι, τελικά να νιώσουμε την παρουσία του Θεού στη ζωή μας. Τι περισσότερο θα μπορούσε κανείς να ζητήσει από ένα βιβλίο;

«Επίσης στο καθημερινό της πρόγραμμα είχε την ανάγνωση του Ευαγγελίου, που το θεωρούσε το Α και το Ω για τον καθημερινό μας πνευματικό ανεφοδιασμό. Λίγο ένα κεφάλαιο την ημέρα και, αν γίνεται, και ένα κεφάλαιο από τις Επιστολές. Για να πλουτίζει, να ομορφαίνει όλη η μέρα μας: «ακόμη και όταν δεν έχετε καθόλου χρόνο ή είστε πολύ κουρασμένοι, έστω και μία παράγραφο. Έτσι, χωρίς να το καταλάβετε, θα δείτε σιγά σιγά τη ζωή σας να αλλάζει». Είχε ένα μικρό ευαγγέλιο, που το έλεγε το «ευαγγελάκι μου». Το είχε ως δώρο από την μητέρα της και μάλιστα το είχε ντύσει και με ένα κομμάτι από ύφασμα της μητέρας της. Και καθημερινά διάβαζε και το Ψαλτήρι.» από το βιβλίο της Μοναχής Φιλοθέης «Η Γερόντισσα της χαράς: Μοναχή Γαβριηλία Παπαγιάννη», εκδ. Ι. Ησυαχαστηρίου «Παναγία των Βρυούλων», σελ. 155.

σταυροδρόμι

| 17

18 |

τα τέσσερα Ευαγγέλια Αγαμέμνων Τσελίκας

λοι μας οι Χριστιανοί ξέρουμε ότι τα Τέσσερα Ευαγγέλια τα έχουν γράψει οι τέσσερις Ευαγγελιστές: Ματθαίος, Μάρκος, Λουκάς και Ιωάννης. Από αυτούς ο πρώτος και ο τελευταίος ήταν και μαθητές του Ιησού. Οι δύο άλλοι συνδέονται άμεσα με τους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο, από τους οποίους διδάχθηκαν τον χριστιανισμό. Ο περισσότερος κόσμος που πηγαίνει στην εκκλησία και ακούει τα ευαγγελικά αναγνώσματα δεν έχει άμεση συνείδηση πώς αυτά τα κείμενα που ακούει, φτάσανε να είναι γραμμένα σ’ αυτό το λαμπρό βιβλίο που κρατά ο ιερέας και το προσκυνά, γιατί το θεωρεί ιερό αφού περιέχει τα θεία λόγια. Σε κάθε εκκλησία, αν κοιτάξουμε πάνω στα ημιθόλια ή και στις μετόπες στους άμβωνες, θα δούμε τις παραστάσεις των Ευαγγελιστών και μάλιστα η κάθε μια να συνοδεύεται και από μια άλλη συμβολική παράσταση. Ο Ματθαίος έχει δίπλα του μία ανθρώπινη μορφή ως σύμβολο της δημιουργίας. Ο Μάρκος έχει ένα λιοντάρι, που θεωρείται ο βασιλιάς των ζώων. Ο Λουκάς ένα βόδι, ζώο απόλυτα χρήσιμο στον άνθρωπο για την καλλιέργεια της γης και την επιβίωσή του. Και τέλος ο Ιωάννης, έναν αετό, τον βασιλιά των πτηνών. Τους βλέπουμε λοιπόν να κάθονται σε ένα σκαμνί και ο καθένας να έχει μπροστά του ένα πάγκο και ένα αναλόγιο με πτερύγια. Αυτές οι παραστάσεις είναι οι πιο διαδεδομένες. Υπάρχουν βέβαια και κάποιες διαφοροποιήσεις κατά εποχές και περιβάλλοντα. Έχουν ανοιχτό πάνω στα πτερύγια του πάγκου ένα βιβλίο ή ένα επίμηκες μακρό ειλιτάριο με το κείμενο πάλι του Ευαγγελίου που επιχειρούν να γράψουν στο δικό τους βιβλίο. Δηλαδή παρουσιάζονται σαν αντιγραφείς του βιβλίου τους, του Ευαγγελίου, του οποίου το κείμενο είναι θεόπνευστο, δηλαδή θα έπρεπε να παρουσιάζονται με κάποιον άλλον τρόπο που να δείχνει την άνωθεν έμπνευση. Έτσι πάντως οι Ευαγγελιστές παρουσιάζονται πιο ανθρώπινοι και πιο κοντά μας και μάλιστα οι ζωγράφοι, τόσο στις μικρογραφίες των χειρόγραφων Ευαγγελίων όσο και στις τοιχογραφίες, προ-

σταυροδρόμι

| 19

σπαθούν να αποδώσουν παραστατικότατα τα συναισθήματά τους ως γραφείς χειρογράφων, κάτι που ήταν εξαιρετικά κοπιαστική υπόθεση. Αλλ’ ας έλθουμε στην ουσία του πράγματος. Με τα Ευαγγέλια λοιπόν έχουμε τρία θέματα να εξετάσουμε. Πρώτο είναι τα κείμενα τα ίδια από φιλολογική και γενικότερα κειμενολογική πλευρά. Δεύτερο η αξιοπιστία τους σε σχέση με την παράδοση και τα άλλα κείμενα που εμφανίζονται κάθε τόσο ως ευαγγέλια και συγκαταλέγονται στα λεγόμενα Απόκρυφα. Και τρίτο τα ίδια τα βιβλία ως αντικείμενα. Εφόσον η χριστιανική θρησκεία βασίζεται στα κείμενα των Ευαγγελίων και όχι αποκλειστικά σε προφορικές παραδόσεις, αυτονόητο είναι ότι εξ αρχής και μάλιστα με το κριτικό πνεύμα των Πατέρων της Εκκλησίας που είχε ρίζες στην ελληνική φιλοσοφική σκέψη, να διατυπώνονται προβληματισμοί και να γίνεται προσπάθεια παγίωσης των κειμένων με τη θεσμοθέτηση συγκεκριμένου κανόνα αποδοχής ή απόρριψης των πάσης φύσεως βιογραφιών του Ιησού που εμφανίζονταν ως ευαγγέλια κυρίως στο γεωγραφικό τόξο Παλαιστίνης Αιγύπτου. Από τις διάφορες ερμηνείες και τα πολυποίκιλα κείμενα που κυκλοφορούσαν, άρχισαν να προκύπτουν αμφισβητήσεις που κατέληγαν σε αιρέσεις. Δεν είναι σαφής η διαδικασία ούτε η χρονική διάρκεια του καθορισμού του «κανόνα» (κατά τον Άγιο Αθανάσιο Αλεξανδρείας) βάσει του οποίου καθορίζονταν τα βιβλία εκείνα της Καινής Διαθήκης πάνω στα οποία θα στηριζόταν στο μέλλον και η διδασκαλία της νέας θρησκείας και η ερμηνεία των ίδιων των κειμένων με τη φιλολογική έννοια, δηλαδή σε σύγκριση με άλλα αντίστοιχα και σύγχρονα κείμενα. Εκείνο που γνωρίζουμε βέβαια είναι ότι στα μέσα και προς τα τέλη του 4ου αιώνα η κατάσταση έχει ήδη παγιωθεί. Η παγίωση αυτή ενισχύθηκε σαφώς και από τις αποφάσεις των πρώτων τοπικών συνόδων και μάλιστα της πρώτης οικουμενικής της Νίκαιας, όπου βέβαια δεν ήταν μόνον η εκκλησιαστική ανάγκη να υπάρχει ένα γενικά αποδεκτό κείμενο των Τεσσάρων Ευαγγελιστών, αλλά και των άλλων κειμένων δηλ. των Επιστολών του Αποστόλου Παύλου και των άλλων Αποστόλων, των Πράξεων και της Αποκάλυψης, αλλά και πολιτική με σκοπό την ενότητα της αυτοκρατορίας και ουσιαστικά του νέου κόσμου υπό τον Μέγα Κωνσταντίνο με μία ορθή και ενιαία πίστη. Έτσι από τη μια μεριά, με τη δημιουργία του κανόνα, τα πράγματα κατά κάποιον τρόπο ξεκαθαρίζουν ως προς την κειμενική βάση των Ευαγγελίων, από την άλλη παραμένουν εκτός κείμενα που αποκαλούμε με τον φιλολογικό όρο «απόκρυφα», λέξη που δεν έχει να κάνει τίποτα με μυστήριο και κρυφές πρακτικές, όπως η λέξη δημιουργεί στη φαντασία μας. Είναι κείμενα τα οποία

20 |

είναι γραμμένα με υπέρμετρη φαντασία και άλλες φορές πλησιάζουν την κανονικότητα και άλλες απομακρύνονται. Είναι πάντως κείμενα και από φιλολογική και από φιλοσοφική σκοπιά εξαιρετικά ενδιαφέροντα, γιατί δείχνουν ακριβώς αυτόν τον προβληματισμό σχετικά με τα γεγονότα της επίγειας παρουσίας του Ιησού, αλλά και του άμεσου οικογενειακού και φιλικού του περιβάλλοντος, της Παναγίας, του Ιωσήφ, της Μαρίας Μαγδαληνής, και τα οποία κάποια αποδίδονται στον απόστολο Φίλιππο, ή τον απόστολο Θωμά ή και σε άλλους συγγραφείς ανώνυμους. Στα τελευταία χρόνια για λόγους ιδιαίτερης δημοσιότητας κοντά στις μεγάλες γιορτές της χριστιανοσύνης εμφανίζονται στα μέσα μαζικής ενημέρωσης ειδήσεις ανακάλυψης κάποιου άγνωστου ευαγγελίου και ξεσηκώνεται όλος ο θεολογικός και φιλολογικός κόσμος να συζητήσει το θέμα, μέχρι και που άνθρωποι εντελώς άσχετοι με όλη την φιλολογική και κειμενολογική επιστήμη καταλήγουν να έχουν άποψη. Οπωσδήποτε και το πιο μικρό κειμενικό απόσπασμα, είτε σε πάπυρο είτε σε περγαμηνή, έχει τη σημασία του και αξίζει την έρευνά μας. Αυτό όμως είναι άλλο θέμα, που δεν αγγίζει την κανονικότητα η μη των Ευαγγελικών κειμένων. Στη συνέχεια, αφότου τα ευαγγελικά κείμενα εντάχθηκαν με συστηματικό τρόπο στη λατρεία και στη λειτουργία της Θείας Ευχαριστίας, πάλι θα έπρεπε να υπάρχει μια ομοιογένεια και ομοιομορφία στη χρήση των κειμένων. Ταυτόχρονα με τη διαμόρφωση του εορτολογίου, είτε των δεσποτικών και θεομητορικών εορτών, είτε των μνημών αγίων, έπρεπε να επιλεγούν περικοπές που νοηματικά να αναφέρονται σε αυτές και ως ανάμνηση του εκάστοτε ιστορικού γεγονότος και ως βάση για διδασκαλία του ποιμνίου. Το έργο αυτό το ανέλαβε ο πατέρας της Εκκλησίας Ευσέβιος, ο συγγραφέας επίσης της Εκκλησιαστικής Ιστορίας της εποχής του. Κατ’ αρχάς βασίστηκε σε προηγούμενη διαίρεση κεφαλαίων κάθε Ευαγγελίου από τον Αμμώνιο, στα οποία προηγείται ένας ιδιαίτερος τίτλος ανάλογα με το περιεχόμενο του καθενός. Κατόπιν διαίρεσε πάλι το κείμενο σε μικρές νοηματικές παραγράφους τις οποίες αρίθμησε. Έτσι, λοιπόν, συνέταξε μία σειρά δέκα στηλών αντιστοιχίας των παραγράφων αυτών και για τους τέσσερις συνολικά και κατόπιν ανά τρείς, ανά δύο και μεμονωμένα, για να δείξει τη συμφωνία του κειμένου και στους τέσσερις Ευαγγελιστές. Με την επισημοποίηση του Χριστιανισμού ως αποκλειστικής θρησκείας της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και με την παγίωση και συστηματοποίηση των ευαγγελικών κειμένων και της ένταξής τους στη λατρευτική πράξη, από τα

σταυροδρόμι

| 21

μέσα του 4ου αιώνα αρχίζει με ταχύτατο ρυθμό η παραγωγή βιβλίων με τα κείμενα των Τεσσάρων Ευαγγελιστών. Ήδη την εποχή αυτή έχει εμφανιστεί μια νέα μορφή βιβλίου. Η αρχαία και παλαιά μορφή του ήταν ο κύλινδρος, δηλ. μια μακριά λωρίδα κατασκευασμένη από λεπτές συγκολλημένες ταινίες από τον φλοιό του φυτού του παπύρου, η οποία τυλιγόταν και σχημάτιζε ένα κύλινδρο. Η μορφή αυτή όσο επίσημη και αν ήταν, σημειολογικά παρέπεμπε στην παγανιστική εποχή. Η νέα θρησκεία χρειαζόταν τη δική της μορφή βιβλίου και αυτήν την βρήκε στον κώδικα, δηλ. φύλλα παπύρου ή λίγο αργότερα περγαμηνής τσακισμένα στα δύο και ραμμένα ενδιάμεσα, ώστε να γυρίζουν εύκολα δεξιά και αριστερά, όπως ακριβώς και τα σημερινά βιβλία. Η νέα αυτή μορφή απαιτούσε και εφαρμογή νέων τρόπων και μεθόδων κατασκευής αλλά και διακοσμητικής και βιβλιοδεσίας. Σχεδόν αμέσως εμφανίζονται οι μεγάλοι περίφημοι κώδικες της Βίβλου κατασκευασμένοι από λεπτή και καλά επεξεργασμένη περγαμηνή, όπως ο αρχαιότερος ο ονομαζόμενος Σιναϊτικός κώδικας και ακολουθούν σε μικρή χρονική απόσταση ο Αλεξανδρινός και ο Βατικανός. Παράλληλα οργανώνονται τα λεγόμενα κωδικογραφικά εργαστήρια, θα λέγαμε σήμερα εκδοτικοί οίκοι, με σκοπό να παράγουν και να διοχετεύουν στην αγορά τα απαραίτητα βιβλία για λειτουργική χρήση. Είναι σαφές ότι δεν μπορεί μία εκκλησία. όσο μικρή ή ασήμαντη και αν είναι, να τελέσει είτε τη Θεία Λειτουργία είτε άλλες τελετές, αν δεν έχει το πλέον απαραίτητο βιβλίο, το Ευαγγέλιο. Παράγονται περίλαμπρα βιβλία με γράμματα κεφαλαία και επίσημα. Διακοσμείται η αρχή του κάθε ευαγγελίου είτε με μικρογραφίες που παριστούν τον εκάστοτε ευαγγελιστή, είτε με άλλα θέματα ολοσέλιδα και επίτιτλα, βιβλιοδετούνται με ανάλογους τρόπους, καλύπτονται με λεπτότατα επεξεργασμένα δέρματα ή βελούδινα υφάσματα και διακοσμούνται εξωτερικά με πολύτιμους λίθους ή με μεταλλικά ελάσματα θρησκευτικών παραστάσεων. Διακρίνονται δύο κατηγορίες χειρογράφων Ευαγγελίων. Η πρώτη είναι τα λεγόμενα «Τετραευαγγέλια», τα οποία περιέχουν τα κείμενα των Ευαγγελιστών χωριστά. Σε αυτά προηγούνται οι δέκα κανόνες αντιστοιχίας των περικοπών του Ευαγγελίου όπως έχουν οργανωθεί από τον ιστορικό της Εκκλησίας Ευσέβιο μαζί με τον πρόλογό τους εν είδει επιστολής απευθυνόμενης σε κάποιον Καρπιανό. Η δεύτερη κατηγορία είναι τα λεγόμενα «Ευαγγελιστάρια», δηλαδή οι περικοπές του κειμένου των Ευαγγελιστών διατεταγμένες εν σειρά σύμφωνα με το τυπικό της λειτουργικής χρήσης. Χαρακτηριστικό της κατη-

22 |

σταυροδρόμι

| 23

γορίας αυτής είναι ότι αρχίζουν με τη φράση, ως επί το πλείστον, «Τω καιρώ εκείνω …». Η γραφή στην αρχή, όπως αναφέρθηκε είναι κεφαλαιογράμματη, ευμεγέθης, επίσημη, ευανάγνωστη. Πάνω από συγκεκριμένες λέξεις έχουν σχεδιαστεί με κόκκινο μελάνι ειδικά σύμβολα που υποδεικνύουν στον αναγνώστη πως θα αναγνώσει το κείμενο χρωματίζοντας ανάλογα τη φωνή του. Είναι τα λεγόμενα εκφωνητικά σύμβολα, ένα είδος μουσικών σημαδιών. Με την πάροδο του χρόνου φτάνουμε στον 9ο αιώνα, οπότε η μορφή της ελληνικής γραφής αλλάζει και γίνεται μικρογράμματη. Δεν χάνουν όμως τα βιβλία την επισημότητά τους. Αντίστοιχες καλλιγραφικές σχολές εμφανίζονται και δίνουν πραγματικά αριστουργήματα γραφικής τέχνης. Άλλωστε δεν θα μπορούσε ποτέ ένα βιβλίο που έφερε ολοζώντανο και αισθητό τον Θείο Λόγο να είναι ένα ευτελές αντικείμενο. Έπρεπε να είναι μεγαλόπρεπο και να αποπνέει ιερότητα και σεβασμό, τη στιγμή μάλιστα που σε συγκεκριμένες στιγμές της λατρείας το προσκυνούν και το ασπάζονται οι πιστοί. Όλοι μας έχουμε αισθανθεί συγκίνηση και βαθύτατο σεβασμό τη στιγμή της πρώτης εξόδου του Ευαγγελίου κατά τη Θεία Λειτουργία ή κατά τον εσπερινό. Ο ιερέας ή ο διάκονος κρατώντας υψωμένο το βιβλίο του Ευαγγελίου δεν συμβολίζει τίποτε άλλο παρά αυτήν την ίδια διέλευση μπροστά στα μάτια μας του Ιησού. Στη διαδικασία της παραγωγής των ιερών βιβλίων, όπως αναφέρθηκε, εντάσσεται και η οργάνωση των κωδικογραφικών εργαστηρίων. Η παλαιογραφική επιστήμη είναι αυτός ο κλάδος της φιλολογίας που ερευνά και μελετά κατά εποχές και περιοχές την εξάπλωση και τη δραστηριότητα αυτών των εργαστηρίων από την Παλαιστίνη μέχρι την Κάτω Ιταλία (για να μιλήσουμε μόνο για τα ελληνικά χειρόγραφα) και από την Αίγυπτο και Αλεξάνδρεια μέχρι τις βόρειες επαρχίες του Βυζαντίου στην Ευρώπη και τη Ρωσία. Εκατοντάδες είναι τα σωζόμενα Ευαγγέλια και πολύ περισσότερες αυτά που έχουν χαθεί από φυσικές και ανθρώπινες καταστροφές. Σήμερα με την πρόοδο της παλαιογραφίας και της επιστήμης της κριτικής των κειμένων έχει αρχίσει μια νέα προσπάθεια συνεπικουρούμενη και από την ηλεκτρονική τεχνολογία της σύγκρισης και της παραβολής του κειμένου μεταξύ των χειρογράφων για να διαπιστωθεί κατά πόσο αυτό το κείμενο που διαβάζουμε και ακούμε είναι σύμφωνο με το αρχικό πρωτότυπο, αν είναι δυνατόν με τα αυτόγραφα των Ευαγγελιστών. Η προσπάθεια αυτή στην πραγματικότητα οδηγεί σε μια πραγματική ουτοπία. Και τούτο γιατί ούτε σώζεται κανένα από τα πρωτότυπα χειρόγραφα των Ευαγγελιστών, ούτε υπάρχει καμία τυπική διαδικασία πιστοποίησης εγκυρό-

24 |

τητας αυτογράφου. Αυτό άλλωστε ισχύει για όλα τα αρχαία κείμενα. Όμως η φιλολογική επιστήμη, η οποία κατά διάφορες εποχές λειτουργεί με συγκεκριμένους επιστημονικούς κανόνες και μεθόδους, μας βοηθάει να προσεγγίσουμε όσο το δυνατόν στα πρωτότυπα κείμενα και όχι μόνο μέσω αυτών καθαυτών των ευαγγελικών χειρογράφων, αλλά και μέσω των ερμηνευτικών και διδασκαλικών συγγραφών των Πατέρων της Εκκλησίας. Αυτή είναι μια διαδικασία που απαιτεί πολύ χρόνο και κόπο και ειδικές ικανότητες. Το αποτέλεσμα είναι προδιαγεγραμμένο. Ναι, υπάρχουν κειμενικές διαφορές ανάμεσα στα χειρόγραφα που ενδεχομένως να επηρεάζουν και την ερμηνεία του κειμένου. Εδώ όμως έρχεται και επεμβαίνει η παράδοση. Το ότι υπάρχουν κειμενικές διαφορές, τούτο είναι φυσικό να συμβαίνει, γιατί και τα Ευαγγέλια ως βιβλία είναι προϊόντα ανθρώπινης εργασίας, και γνωρίζουμε ότι στον τομέα αυτόν τίποτε δεν είναι απόλυτο και βέβαιο. Ολόκληρα κεφάλαια της φιλολογικής επιστήμης που ονομάζεται κριτική και ιστορία των κειμένων είναι αφιερωμένα στην εξιχνίαση των διαδρομών των ευαγγελικών κειμένων για να φτάσουν μέσω των πολλαπλών αντιγραφών και της τυπογραφίας στο ράφι του βιβλιοπωλείου και στην Αγία Τράπεζα. Η ιερή παράδοση συμβαδίζοντας με την επιστήμη, που είναι και αυτή θείο δώρο, μας έχουν παραδώσει τη βάση και την κρηπίδα της πίστης και της σωτηρίας μας.

σταυροδρόμι

| 25

ενδιαφέρει σήμερα το χριστιανικό βιβλίο; Βασίλης Αργυριάδης

σο κι αν ακούγεται παράξενο, το χριστιανικό βιβλίο για κάποιους ανθρώπους είναι είδος πρώτης ανάγκης. Όπως η βιολογική, έτσι και η πνευματική ζωή έχει ανάγκη από τα βασικά της αγαθά για να συντηρηθεί: την προσευχή, τα μυστήρια της Εκκλησίας, αλλά και σε ένα επόμενο στάδιο, το βιβλίο. Εντούτοις, πόσοι είναι άραγε οι άνθρωποι που αισθάνονται το χριστιανικό βιβλίο κατ’ αυτό τον τρόπο; Η απάντηση δεν είναι εύκολη. Παραπέμπει ίσως στο ερώτημα του αν αφορά το χριστιανικό βιβλίο τον σύγχρονο Έλληνα, αν εμπίπτει στα ενδιαφέροντά του, αν μπορεί να μιλήσει τη γλώσσα του. Και προσκρούει σε δύο βασικές δυσκολίες. Ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος (ένας τέτοιος είναι εν πολλοίς κι ο σύγχρονος Έλληνας) ζει σε ένα μεταχριστιανικό περιβάλλον, σε ένα δημόσιο χώρο όπου ο Χριστιανισμός επηρεάζει ελάχιστα έως καθόλου τις αξιακές ορίζουσες. Από τον τρόπο ζωής ενός σύγχρονου δυτικού ανθρώπου απουσιάζουν ολοένα και περισσότερο τα ηθικά διλήμματα, οι υπαρξιακές διερωτήσεις και ο μεταφυσικός στοχασμός. Επόμενο είναι το χριστιανικό βιβλίο να απέχει ολοένα και περισσότερο από το στόχαστρο των αναγνωστικών ενδιαφερόντων του σημερινού ανθρώπου. Αλλά κι από την πλευρά του χριστιανικού βιβλίου, τα πράγματα δεν μοιάζει να μαρτυρούν πως πυκνώνουν οι προσπάθειες συνάντησής του με τον σύγχρονο άνθρωπο. Είναι μικρά τα βήματα που κάνει η ορθόδοξη θεολογία και η εκκλησιαστική ευσέβεια, προκειμένου να προσπαθήσει να κατανοήσει τη σύγχρονη αυτοσυνειδησία, να αντιληφθεί τις σημερινές πολιτισμικές συντεταγμένες και να διαλεχθεί μαζί τους γόνιμα, έστω κι αν είναι να τους

26 |

αντιταχθεί. Τις περισσότερες φορές, ο εκκλησιαστικός λόγος και η θεολογική παραγωγή φανερώνουν πως κινούνται μέσα στο πολιτισμικό πλαίσιο προνεωτερικών εποχών. Κατανοούν άλλον άνθρωπο, όχι τον σημερινό και απευθύνονται στο χθες, όχι στο σήμερα. Το χριστιανικό βιβλίο πρέπει να παλέψει να ισορροπήσει ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο δυσκολίες: στον ρηχό και απορφανισμένο από κάθε μεταφυσική σύγχρονο άνθρωπο από τη μια μεριά, και στο περιρρέον εκκλησιαστικό φρόνημα από την άλλη, που επαναπαύεται στις δάφνες αλλοτινών εποχών. Η πάλη είναι αμφίρροπη. Και οι ευκολίες στις οποίες καταφεύγει ενίοτε το χριστιανικό βιβλίο (μοντέρνα εμφάνιση και αισθητική), αν και απαραίτητες προκειμένου να αγγίξει ένα σύγχρονο κοινό, δεν αρκούν για να καλύψουν το χάσμα. Αυτό που σώζει την κατάσταση είναι εκείνες οι φωνές από τη χριστιανική πλευρά, που κατορθώνουν να αφουγκραστούν αποτελεσματικά το σήμερα και συνάμα να ανατάμουν με θεολογική ευκρίνεια τη χριστιανική παράδοση, προκειμένου να αφαιρέσουν από το σώμα της χειρουργικά την περιττή σκουριά του παρελθόντος, αναδεικνύοντας την πολύτιμη ουσία της. Κι αυτή η ουσία μπορεί να έχει απήχηση στον σύγχρονο άνθρωπο˙ μπορεί να του προσκομίσει αυτό που του λείπει ολοένα και περισσότερο: το νόημα. Διότι ακόμα κι αν έχει αδρανήσει το ηθικό μας αισθητήριο ή να έχει σωπάσει μέσα μας η μεταφυσική φωνή, η ζωή μας δεν παύει να αναζητά (ανεπίγνωστα έστω) νόημα. Στην πραγματικότητα, το χριστιανικό βιβλίο σήμερα δεν έχει άλλο στόχο πέρα από τον στόχο που πάντοτε έθετε η Εκκλησία σε όλους τους αιώνες για τον εαυτό της: να σαρκώνει τον αιώνιο οίνο σε ολοένα και νεότερους ασκούς. Δεν είναι έργο εξωτερικής μορφής μόνο. Είναι πρωτίστως έργο βαθύτερης ουσίας και εσωτερικών διεργασιών. Κάθε φορά που ένα χριστιανικό βιβλίο κατορθώνει να ανεβαίνει σε τέτοιες κορυφές, τότε άνθρωποι συνειδητοποιούν με έκπληξη πως ένα τέτοιο βιβλίο γίνεται είδος πρώτης ανάγκης και η συνάντησή τους μαζί του έχει δύναμη να αλλάξει ζωές. Ως επιμελητής έκδοσης χριστιανικών βιβλίων έχω υπάρξει μάρτυρας τέτοιων συναντήσεων…

σταυροδρόμι

| 27

εκ βαθέων εκέκραξά Σοι… Παναγιώτης Σιώτος

νοιξα ένα βαρύ δερματόδετο, εκκλησιαστικό βιβλίο, που τράβηξα από τη βιβλιοθήκη στο ναό κι ανοίγοντας το, ξεδιπλώθηκε μπροστά μου για μια ακόμη φορά, ένας διαφορετικός κόσμος, γεμάτος από συλλαβές λέξεων, κάτω από περίεργα σύμβολα και σχέδια που ήταν σε σειρά. Ήταν ένα από τα μουσικά βιβλία της Εκκλησίας. Όσο για τη μορφή του και τον τρόπο ανάγνωσης, τα περίεργα σύμβολα αυτά, ήταν οι νότες ή φθόγγοι -όπως ονομάζονται στη βυζαντινή ορολογία - και κάτω από κάθε φθόγγο ακολουθούσαν οι συλλαβές των λέξεων. Κάθε φορά που ο ψάλτης ανοίγει ένα μουσικό βιβλίο, γίνεται ένας ιδιαίτερος αναγνώστης. Στην ουσία καλείται να διαβάσει ψέλνοντας όσα γράφονται, προσαρμόζοντας τα στη μελουργία, που του υποδεικνύει η βυζαντινή μουσική γραφή. Η μουσική εδώ υπηρετεί το λόγο: οι μουσικοί φθόγγοι έχουν τοποθετηθεί έτσι, ώστε στα ισχυρά μέρη του μουσικού μέτρου η έμφαση να δίνεται στις τονιζόμενες συλλαβές του κειμένου. Είναι πολύ σημαντικό, λοιπόν, να γνωρίζει ο ψάλτης και αναγνώστης, τόσο τι λέει ο ψαλμός, όσο και να έχει μελετήσει καλά το μουσικό μέρος του κειμένου, κάτι που χρειάζεται πολλή εξάσκηση και προετοιμασία. Αξιοποιώντας το τάλαντο της φωνής, ο ιεροψάλτης αναλαμβάνει να εκπροσωπήσει όσους έχουν εργαστεί για τους ψαλμούς αυτούς και να μεταφέρει πιστά την ποίηση του υμνογράφου προσαρμοσμένη στη μουσική σύνθεση του μελουργού, ώστε να μπορέσει να τα μεταδώσει. Χρειάζεται να αφουγκραστεί τον παλμό του συνθέτη και την ζωντανή πίστη του υμνογράφου. Συχνά πλέκει εικόνες μέσα στα μάτια του από τις ζωηρές περιγραφές των ψαλμών, ιδιαίτερα όταν αναφέρονται σε γεγονότα. Έτσι μόνο καταφέρνει να τις μεταδώσει και στους πιστούς που βρίσκονται στην εκάστοτε ακολουθία του ναού. Παρότι μιλάμε για τη Βυζαντινή μουσική τέχνη, οι πιστοί στην εκκλησία δεν είναι άνθρωποι που έχουν πάει σε μια συναυλία, αλλά μέλη του Σώματος της

28 |

Εκκλησίας, που συν-προσεύχονται και συν-δοξολογούν. Ο τρόπος του ψαλσίματος λοιπόν είναι καθοριστικός για να τους βοηθήσει στην κοινή προσευχή την ώρα της Λατρείας. Άρα ο ψάλτης και αναγνώστης πρέπει να δίνεται ψυχή και σώματι εκείνη τη στιγμή σε αυτό το οποίο ψάλλει και πρώτα από όλα και πάνω από όλα, να είναι προσευχόμενος. Η όμορφη αυτή σχέση που δημιουργείται μεταξύ του υμνογράφου, του μελουργού και του ιεροψάλτη, παρότι τους χωρίζουν τόσες γενεές και δεν έχουν γνωριστεί αυτοπροσώπως ο ένας με τον άλλο, προϋποθέτει μια μυστική, πολύ ξεχωριστή αλληλεπίδραση. Είναι μια σχέση άφθαρτη αυτή και απεικονίζει τη ζωντανή Εκκλησία σε μια συνάντηση, όπου παρόν και παρελθόν σμίγουν και γίνονται ξαφνικά αιωνιότητα. Κάθε φορά που ανοίγει ένα βιβλίο βυζαντινής μουσικής, για να γίνει η καρδιακή προσευχή όλων μας…

«Να μελετάτε την Αγία Γραφή και τους Πατέρες της Εκκλησίας, τα τροπάρια των Μαρτύρων και τους Ψαλμούς του Δαυίδ. Μ΄ αυτόν τον τρόπο η ψυχή σας θ’ απαλύνεται, θ΄ αγιάζεται, θα θεούται, θα είναι έτοιμη ν΄ ακούσει του Θεού τα μηνύματα. Σιγά σιγά θα σας επισκέπτεται η χάρις. Θα μπαίνετε μες τη χαρά. Θ΄ αρχίσετε να ζείτε στην ειρήνη, οπότε μετά θα γίνετε πιο δυνατοί με την θεία χάρη. Δεν θα θυμώνετε, δεν θα εκνευρίζεστε, δεν θα παρεξηγείτε, δεν θα κατακρίνετε, θα τους δέχεστε όλους με αγάπη. Θα έχετε εκείνο που λέγει ο Απόστολος Παύλος! «η αγάπη ου περπερεύεται… η αγάπη ουκ ασχημονεί… η αγάπη ουδέποτε εκπίπτει» (Α΄ Κορινθίους 13: 4 – 8)». από το βιβλίο του Οσίου Πορφυρίου του Καυσοκαλυβίτου «Ο Χριστός είναι το παν», εκδ. Ι. Μ. Χρυσοπηγής, Χανιά 2016 (σελ.59). σταυροδρόμι

| 29

30 |

η ποίηση και ο άνθρωπος Χρίστος Ξένος

υριαρχεί σε αρκετούς το ερώτημα σε τί χρησιμεύει η ποίηση στις μέρες μας. Η εποχή μας είναι εποχή της εικόνας και της γρήγορης ανταλλαγής πληροφοριών και μηνυμάτων. Δε βρίσκεις εύκολα εκείνη την ησυχία που πρεσβεύει η ποίηση. Ή ένα περιβάλλον αντίστοιχο. Ανακάλυψα ίσως τον κόσμο της από τα βιβλία. Αλλά και μέσα από αντίστοιχες παρέες που ο εκκολαπτόμενος ποιητής θα συναναστραφεί. Καλλιτεχνικές εν γένει. Αρκετές φορές ακούω, άκουγα, ότι ο ποιητής είναι ο μοναχικός τύπος στην άκρη, στη γωνία, που παρατηρεί και στοχάζεται. Υπάρχει εν μέρει μία αλήθεια σε αυτό. Στοχασμός και ποίηση περπατούν μαζί, αλλά ώρες-ώρες ακόμα και αυτό αποκτά ανυποψίαστες αποστάσεις. Ποιο είναι το συστατικό ακριβώς που τις λίγες φράσεις θα τις αποκαλούμε ποίηση, και κάποιες όχι, δεν είναι εύκολο κανείς να διακρίνει. Συνήθως ο ποιητής στα πρώτα του βήματα αναρωτιέται αν αυτό που γράφει είναι ποίηση ή συναισθηματικές εξάρσεις, ή ανόητες φράσεις ανακατεμένες και πολλά άλλα. Δεν είναι σίγουρος και αλλοίμονο αν ήταν. Πολλές φορές αναρωτήθηκα φυσικά και ο ίδιος αν γράφω ποίηση και γιατί. Αυτό το ‘γιατί’ είναι επίσης σημαντικό ερώτημα. Γιατί και ποιους αφορά. Ίσως δεν αφορά κανέναν. Ίσως όλους. Κάποια Άνοιξη περασμένων ετών είχαν ντύσει τους συρμούς του Μετρό με φράσεις από ποιήματα γνωστών Ελλήνων ποιητών. Σιγουρεύτηκα για τη δύναμη της ποίησης όταν σε μία καθημερινότητα που κρύβει αρκετές ώρες ρουτίνας, βαρετές, ήταν δίπλα μας αυτές οι σημαντικές φράσεις που σε ξυπνούσαν, σε προβλημάτιζαν, σε ανακούφιζαν. Νιώθω αρκετά συχνά πως χωρίς το συνεκτικό εκείνο κρίκο που φέρνει μαζί της η ποίηση η ζωή γενικότερα όλων θα έμοιαζε αδιάφορη. Πρόσφατα ένας γνωστός κινηματογραφιστής μου είπε ότι θαυμάζει εκείνους που σε λίγες γραμμές γράφουν και εκφράζουν ό,τι κι εκείνος σε ολόκληρη ταινία.

σταυροδρόμι

| 31

Κάποια άλλη στιγμή, μακριά στο παρελθόν, με είχαν φωνάξει να διαβάσω κάτι δικό μου σε κοινό. Αρχικά δίστασα. Όταν το διάβαζα αναρωτιόμουν αν ακούει κανείς, αν καταλαβαίνει ό,τι κι εγώ που το έγραψα, αν αναρωτιέται όπως κι εγώ γιατί το διάβασα, αν σημαίνει και τίποτα να κάθομαι να διαβάζω λέξεις και φράσεις σε ένα κοινό που ίσως σιχαίνεται και τα πολλά λόγια. Παραδόξως ανακάλυψα ότι δημιουργήθηκε ένα κλίμα, μίας μορφής, ας πούμε, κατάνυξης. Αληθινό ή όχι, αυτό μπορεί και να φτάνει για την εποχή μας. Τί μπορεί να οδηγήσει έναν άνθρωπο να γράφει ποίηση, δεν ξέρω. Πολλές φορές αναρωτήθηκα γιατί μπήκα σε αυτόν τον κόπο και αυτήν την ταλαιπωρία – υπάρχει και ταλαιπωρία βέβαια, ψάχνοντας εκδότη, κοινό και λοιπά. Κάποτε έλεγα στον εαυτό μου ότι βρήκα την ποίηση επειδή δε μπορούσα να παίξω μουσική, αφού δε σπούδασα μουσική. Ήθελα τη μουσική, δεν τη βρήκα, οδηγήθηκα στην ποίηση. Ίσως. Ήθελα όμως κάτι να πω, κάτι να πω από αυτό που έβλεπα και αισθανόμουν γύρω μου. Υπάρχουν συχνά στιγμές που θεωρώ ότι αυτό είναι και εγωιστικό, άλλες ότι είναι ευλογία. Σταματάω και ξαναρχίζω. Αυτό έκανα, αυτό κάνω. Πλέον κοιτάζω και τις εικόνες, τις εικόνες όμως τις βυζαντινές και αναρωτιέμαι. Αναρωτιέμαι αν οφείλω να γράφω ποίηση ή όχι. Δεν έχω σοβαρές απαντήσεις σε πολλά από αυτά που αναρωτιέμαι. Ποτέ δεν είχα. Κι αν είχα, ή αν έχω, ποτέ δε θέλησα να τις μοιραστώ, παρά μόνο μέσω της ίδιας της ποίησης. Εκεί είναι που νιώθω ασφαλής. Εκεί είναι που ενδεχομένως αξίζει κανείς να συναντηθεί με τον συνάνθρωπό του. Αυτή η επικοινωνία της ποίησης άλλωστε είναι μοναδική και προσωπική εμπειρία, ξεχωριστή για τον καθένα και για όλους μαζί. Κι αν ήξερα πώς να φερθώ σ’ αυτά που γράφω θα τα ’σκιζα νομίζω πρώτα κι ύστερα θα τα διάβαζα νεκρά στο πρώτο φάντασμα μπροστά μου.1

1 εισαγωγικό ποίημα από την ανέκδοτη ποιητική συλλογή “Ένας Κύκλος στο Χώμα’’

32 |

μία συντροφιά που αγαπά το βιβλίο λογοτεχνικές αναγνώσεις στο Ναό του Αγίου Φιλίππου Άρης Δαβαράκης

Με τον Ηλία Κουνέλα να διαβάζει Ντοστογιέφσκι ξεκινήσανε οι λογοτεχνικές βραδιές της συντροφιάς του Αγίου Φιλίππου – πριν από αρκετά χρόνια. Τον χειμώνα του 2015 ο π. Δημήτριος μου πρότεινε να συνεχίσουμε με εμένα να διαβάζω κάποιο βιβλίο και την συντροφιά να συζητάει και να σχολιάζει μετά την ανάγνωση – ή να γράφει κιόλας κάποια σχετικά κείμενα, σκέψεις, συνειρμούς. Μου άρεσε πολύ η ιδέα και, κυρίως η παρέα. Την πρώτη χρονιά πρότεινα να διαβάσουμε μια νουβέλα του σύγχρονου μας Χιώτη εξαιρετικού συγγραφέα Γιάννη Μακριδάκη: «Η Δεξιά Τσέπη του Ράσου» μας χάρισε την επαφή με την σύγχρονη λογοτεχνία μας, αυτή που γεννήθηκε και ωριμάζει τώρα, τον 21ο αιώνα στην Ελλάδα. Μετά από κάθε ανάγνωση ακολουθούσαν συζητήσεις με πολύ ζουμί και διαβάζονταν κείμενα γραμμένα με αφορμή την νουβέλα του πολύ ιδιαίτερου, διαφορετικού και – για μένα – εξαιρετικού Μακριδάκη. Είχαμε βέβαια, όπως είναι το υγιές, και πολλές «διαφωνίες». Σχεδόν χωριστήκαμε σε «Μακριδακικούς» και «αντιΜακριδακικούς» καθώς υπήρχαν κάποιοι φίλοι που δεν κατάφερε διόλου να τους συγκινήσει η «Τσέπη του Ράσου». Συνεχίσαμε τον επόμενο χειμώνα με το «Μαρτυρολόγιο» του Αντρέι Ταρκόφσκι, σε μετάφραση του Αλέξανδρου Ίσαρη – ο οποίος μας έδωσε την χαρά και την τιμή να έρθει στην συντροφιά μας και να απαντήσει στις διάφορες απορίες μας. Την πρώτη Δευτέρα ο Ηλίας Κουνέλας μας είχε χαρίσει με την παρουσία του μια «βαθειά βουτιά» στον καλλιτέχνη Ταρκόφσκι – απ’ όπου πήραμε και την σκυτάλη. Εδώ οι «διαφωνίες» ήταν ελάχιστες και οι συζητήσεις πολύ ενδιαφέρουσες. Η υπογραφή «Αντρέϊ Ταρκόφσκι» ήταν αρκετή για να μας κρατήσει το ενδιαφέρον. σταυροδρόμι

| 33

Αυτόν τον «χειμώνα» (που πάντα επεκτείνεται σχεδόν στις αρχές Ιουλίου) διαλέξαμε πάλι ένα ημερολόγιο – αλλά ενός δικού μας μεγάλου νομπελίστα: Του Γιώργου Σεφέρη. Οι «Μέρες» (τόμος Ε΄) που διαλέξαμε καλύπτουν την περίοδο 1945-1951. Η βαθειά και ουσιαστική γραφή του ποιητή μας βοήθησε με διάφορους τρόπους να αναγνωρίσουμε και δικά μας «εσωτερικά τοπία». Τον επόμενο Νοέμβριο θα είμαστε πάλι εκεί, στον άγιο Φίλιππο, κάθε Δευτέρα, διαβάζοντας και κουβεντιάζοντας για κάποιο άλλο βιβλίο, Ελληνικό ή μεταφρασμένο. Πρώτα ο Θεός βέβαια!

«Σήμερα πρωί γυρίζω από τις 7.00 ακατάστατος, χωρίς να σταματήσω, πασπατεύοντας με τα χέρια μου, φτιάνοντας αντικείμενα που προσπαθώ να τους δώσω μια μορφή οικειότητας, πελεκώντας μια βέργα κυπαρίσσι πού έκοψα χτες. Η μυρωδιά αυτού του ξύλου, η αρχιτεκτονική του, το χρώμα του, με γεμίζουν αγαλλίαση. Αίσθημα σπατάλης, με τη ζωή που κάνω στην Αθήνα, πολύ έντονο από χτες. Ένα οποιοδήποτε χωράφι εδώ τριγύρω θα με εξανθρώπιζε χίλιες φορές περισσότερο από την αθηναίικη ζούγκλα. Έντονη ανάγκη (χτες και σήμερα) ν’ αφήσω το Υπουργείο κι όλες αυτές τις φλυαρίες: όχι πια για να έχω τον καιρό να γράφω λογοτεχνία, αλλά για να ωριμάσω και να πεθάνω σαν άνθρωπος.» Γιώργος Σεφέρης. Πόρος, Πέμπτη, 31 Οκτώβρη 1946 (από το Ημερολόγιο «Μέρες Ε’») ΤΟ ΧΑΪΚΟΥ ΤΟΥ ΚΥΠΑΡΙΣΣΙΟΥ Κυπαρισσάκι Μύρο η αγκαλιά σου Σαν θα πεθάνω Δημήτρης Ποθητός 21/4/2018

34 |

σταυροδρόμι

| 35

«το μόνο που μπορεί να ελπίζει κανείς είναι να’ ναι λίγο λιγότερο, στο τέλος, αυτός που ήταν στην αρχή και στη μέση» (Σ. Μπέκετ, από το έργο του “Μολλόυ”)

36 |

Μπέκετ και απελπισία (όταν ο νους βρίσκεται στον Άδη) Ιωάννα Γαλανάκη

φορμή για το μικρό αυτό σχόλιο ήταν η συνάντηση για τον Σάμιουελ Μπέκετ που έγινε στο ναό του Αγ. Φιλίππου Θησείου (Συναντήσεις Λόγου και Τέχνης, Κυριακή 4/3/2018). Μετά απ’ αυτήν την συνάντηση, σε κάποιους αναδύθηκε το ερώτημα αν τέτοια κείμενα, που φαινομενικά απλώς περιγράφουν ανθρώπινα αδιέξοδα, αγωνία και απελπισία, έχουν νόημα στον ‘χώρο’ της εκκλησίας. Σκέφτηκα πως πρέπει να είναι κανείς αληθινά απελπισμένος για να βλέπει τον ‘χώρο’ της εκκλησίας τόσο επίπεδα, σαν ένα τόπο χωρίς πνοή, χωρίς αναζήτηση και χωρίς αγωνία - ένα ιδεολόγημα έτοιμο προς κατανάλωση, μακρινό από κάθε τι ανθρώπινο. Λες και δεν προηγείται πάντα η αγωνία της ανάστασης, λες και η αγωνία δεν διαρκεί ως εκεί που λες πως δεν αντέχεις πια ούτε λεπτό, λες και μια ολόκληρη πορεία μπορεί να αντικατασταθεί με μια και μόνο μαγική συνταγή. Μια συνταγή που λύνει όλα τα αδιέξοδα χωρίς να απαιτεί κατάθεση ψυχής, που προσλαμβάνει τον χριστιανό ως ήδη σωσμένο μόνο και μόνο επειδή αποκαλείται χριστιανός. Τέτοια κείμενα στην ουσία μας αποκαλύπτουν αυτό που φοβόμαστε να αποδεχτούμε μέσα μας και να παραδεχτούμε δημόσια. Αυτό που μας ενώνει όλους και που καταργεί τις οποιεσδήποτε διαφορές ανάμεσα στους ανθρώπους. Πρόκειται για την φανέρωση του ευάλωτου, απελπισμένου, φοβισμένου και μόνου εαυτού. Και είναι ο αναστοχασμός πάνω σ’ αυτή την ανθρώπινη κατάσταση που αποδομεί τα ιδεολογήματα και οικοδομεί τον ‘χώρο’ της εκκλησίας και τις ίδιες τις ανθρώπινες σχέσεις. Τα κείμενα του Μπέκετ ως έκφραση ενός τέτοιου αναστοχασμού απογυμνώνουν την ανθρώπινη ύπαρξη φωτίζοντας το κενό της και έτσι ταυτόχρονα δημιουργούν εντός της τον απαραίτητο χώρο να ενοικήσει ο Θεός.

σταυροδρόμι

| 37

το βιβλίο που αντιστέκεται και η ανάγκη επαναπροσδιορισμού της Αθήνας Η Αθήνα Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου 2018 Τάσος Ζαρκάδης

ο βιβλίο υπήρξε ανέκαθεν μια τράπεζα ψυχής, όπου ο δημιουργός καταθέτει και ο αναγνώστης εκταμιεύει. Ένα καταφύγιο εσωτερικής ανάγκης και πνευματικής καθοδήγησης. Σε μια εποχή όμως γενικευμένου και σύψυχου νιχιλισμού, υπάρχει άραγε μέλλον στη σχέση του σύγχρονου ανθρώπου με το βιβλίο; Η τεχνολογία έχοντας συμπαρασύρει τα πάντα στο πέρασμά της, άφησε ελάχιστα περιθώρια αναπνοής σε ένα κατεξοχήν σύμβολο παραδοσιακής μορφής μάθησης και επιρροής της σκέψης. Σύγκαιρα ο σύγχρονος άνθρωπος ενέδωσε αναπόδραστα στις κοσμογονικές αλλαγές που επήλθαν, καθώς στις μέρες μας εντονότερα από ποτέ, πλήττεται από βαθιά έλλειψη πνευματικών ανησυχιών.

38 |

Το βιβλίο παραδομένο στη νεωτερική λαίλαπα, μπορεί να συμπαρασύρθηκε αρχικώς από το σαρωτικό αυτό κύμα αλλαγής, αλλά κατάφερε να αντέξει στις πιέσεις των τάσεων της εποχής και να διατηρήσει την αδιαμφισβήτητη δυναμική και αξία του. Σε μια περίοδο γενικότερης αμφισβήτησης και επαναπροσδιορισμού, το βιβλίο αντιστέκεται και κερδίζει τη θέση του κλασικού, γίνεται συνώνυμο του άφθαρτου στη συνείδηση κάθε γενιάς. Άλλωστε, ο άνθρωπος πάντοτε επιστρέφει σε ό,τι στο παρελθόν τον σχημάτισε. Έτσι, έστω και διστακτικά, φαίνεται ότι η σχέση εμπιστοσύνης ανάμεσά τους αρχίζει να ξαναχτίζεται σε μια βάση πιο στέρεα, πιο ειλικρινή και αμφίδρομη. Μέσα σε όλη αυτή την αδιάλειπτη εξέλιξη, η Αθήνα, μια πόλη σε κρίση ταυτότητας, επιζητά απεγνωσμένα να ορθώσει το ανάστημά της. Εγκλωβισμένη στον φαύλο κύκλο της άληκτης οικονομικής ύφεσης με όλες τις ορατές και αόρατες επιπτώσεις στο αστικό της τοπίο, αλλά και στο πολιτιστικό της γίγνεσθαι, αντιδρά και επαναπροσδιορίζεται. Ένα χρόνο μετά τη συμμετοχή της στην Documenta 14, ακολούθησε φέτος η ανάδειξή της σε Παγκόσμια Πρωτεύουσα του Βιβλίου για το έτος 2018, μια διόλου τυχαία επιλογή της UNESCO, που επανατοποθετεί την πρωτεύουσά μας στον χάρτη των διεθνών πολιτιστικών γεγονότων πρώτης γραμμής. Μια πόλη που μάχεται να αλλάξει κεφάλαιο και να γράψει νέες σελίδες στο βιβλίο της μακραίωνης ιστορίας της φαντάζει ό,τι πιο κατάλληλο για να αποδείξει ότι το βιβλίο οφείλεις να το επιλέγεις όχι με βάση το εξώφυλλό του, αλλά για την καυτή λάβα που κυλάει μέσα του και ζητά να ξεχυθεί έξω του. Δεν είναι υπερβολή να συσχετίσουμε την Αθήνα με βιβλίο άτεχνου εξωφύλλου με χειμαρρώδες περιεχόμενο. Βιβλίο καταχωνιασμένο στο πίσω ράφι, στην σκονισμένη αφάνεια που όμως θα αποτελέσει «εύρημα» για όποιον αποφασίσει να το φέρει στο φως.

σταυροδρόμι

| 39

Η Αθήνα καλεί τους πολίτες της να στρέψουν το ενδιαφέρον τους στο βιβλίο, να διαγράψουν το αίσθημα του ανεκπλήρωτου που πλημμυρίζει την σύγχρονη ψυχή μέσω της ανάγνωσης. Να ανακαλύψουν την πόλη τους συντροφιά με ένα βιβλίο, να χαθούν στις γειτονιές, στους δρόμους, στα στενά της και σε πείσμα των καιρών να πάνε κόντρα στην ασχήμια που μας επιβάλλεται καθημερινά ως νέα αισθητική. Η ανά-γνωση είναι η μόνη λύση για να διδαχθούμε από το χθες, να επαναπροσδιορίσουμε το σήμερα και να δημιουργήσουμε το αύριο. Στο πλαίσιο της ανακήρυξης της Αθήνας ως Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου 2018, πάνω από 250 εκδηλώσεις ανακοινώθηκαν από τον Δήμαρχο Αθηναίων κ. Γιώργο Καμίνη. Ανάμεσα σε αυτές ξεχωρίζουν η δράση «Κινητή Βιβλιοθήκη» που περιδιαβαίνει από τον Μάιο όλες τις γειτονιές της Αθήνας με στόχο το βιβλίο να φθάσει σε κάθε κάτοικο της πρωτεύουσας, αλλά και το μοναδικό project «Ανοικτές Συλλογές» στο οποίο περίπου 30 ιδρύματα, ινστιτούτα, βιβλιοθήκες και μουσεία, ανοίγουν τις πόρτες τους στο κοινό για ποικίλες εκδηλώσεις. Αναλυτικά όλο το πρόγραμμα των δράσεων και των εκδηλώσεων «Αθήνα 2018 Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου» μπορείτε να βρείτε στην ηλεκτρονική διεύθυνση: https://athens2018.gr/

40 |

η νέα Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας ένα όραμα ζωής γίνεται πραγματικότητα

«Είμαστε σε μια εποχή στην οποία όλα μεταβάλλονται γρήγορα και πολλές φορές ολωσδιόλου απρόβλεπτα. Αυτή την εξέλιξη ακολουθούν και οι βιβλιοθήκες. Κανείς δεν γνωρίζει πώς θα είναι οι βιβλιοθήκες του μέλλοντος. Κανείς δεν γνωρίζει πώς θα είναι το βιβλίο του μέλλοντος.

σταυροδρόμι

| 41

Η νέα Εθνική Βιβλιοθήκη ξεκινά από ένα πολύ μακρινό παρελθόν. Μένει αφοσιωμένη στο παρόν, αλλά νοιάζεται (στο μέτρο του δυνατού) και για το μέλλον. Η Νέα Βιβλιοθήκη δεν μπορεί παρά να εκσυγχρονισθεί, να εμπλουτισθεί, να παρακολουθήσει την τεχνολογία. Όμως ο κύριος ρόλος της είναι να προσκαλέσει τον αναγνώστη, να προκαλέσει την ανάγνωση. Χρησιμοποιώ τον όρο “αναγνώστης”, όχι την κακόζηλη λέξη “χρήστης”. Η λέξη “αναγνώστης” ορίζει μια πολιτιστική στάση και συμπεριφορά – όχι μια τεχνική δεξιότητα, όπως η λέξη “χρήστης”». Απόσπασμα από συνέντευξη του Σταύρου Ζουμπουλάκη, Προέδρου του Εφορευτικού Συμβουλίου της ΕΒΕ, στον Γιώργη Γιατρομανωλάκη (εφημερίδα «Το Βήμα», 12/3/2017)

42 |

βάλτε χρώμα στο γκρίζο σταυροδρόμι

| 43

από τις πήλινες πινακίδες στο e- book

μια εικαστική ματιά στο βιβλίο ως αντικείμενο Ιφιγένεια Σδούκου

ο βιβλίο αντιπροσωπεύει μία από τις πιο ισχυρές εκφράσεις του ανθρώπινου πνεύματος. Η ιστορία του είναι η εξέλιξη ενός αντικειμένου τόσο συνηθισμένου, αλλά και τόσο επαναστατικού για την ανθρωπότητα. Τα κύρια στάδια της ιστορίας του βιβλίου συνδέονται με την κοινωνική, θρησκευτική, οικονομική και πολιτική δυναμική του κόσμου. Έτσι, η ιστορία του βιβλίου χωρίζεται σαφώς σε δύο μεγάλες περιόδους: εκείνη του χειρόγραφου και εκείνη του τυπωμένου βιβλίου. Το πιο παλιό λογοτεχνικό έργο υπήρξε το «Έπος του Γκιλγκαμές». Γράφτηκε περίπου τον 12 αι. π.Χ. στην Μεσοποταμία. Το κείμενο χαράχτηκε με σφηνοειδή γραφή πάνω στις, νωπές ακόμη, πήλινες πλάκες. Σχεδόν μία χιλιετία αργότερα, γράφεται στην Αίγυπτο το «Βιβλίο των Νεκρών» με ιερογλυφική γραφή πάνω σε πάπυρο. Αυτό το είδος βιβλίου, κατασκευασμένου από τον μίσχο του φυτού, είχε μορφή μακριάς λωρίδας έως και 30 μέτρα, τυλιγμένης σε κύλινδρο και κυριάρχησε σχεδόν σε όλη την περίοδο του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού. Ονομάστηκε και ειλητάριο, από τα ρήματα ειλείν και ανελίσσειν που δηλώνουν την κίνηση που έκανε ο αναγνώστης, όταν διάβαζε το κείμενο ξετυλίγοντας με το αριστερό χέρι και ξανατυλίγοντας με το δεξί. Τον 5 π.Χ. αιώνα γράφεται στην Κίνα, από τον στρατηγό Σου Τζού, το βιβλίο «Η τέχνη του πολέμου», πάνω σε ξυλάκια ραμμένα μεταξύ τους στη μορφή βιβλίου με σελίδες. Στην Δύση αυτό έγινε εφικτό περίπου την ίδια περίοδο, όταν στην ελληνική πόλη της Περγάμου στην μικρά Ασία ανακαλύφθηκε η

44 |

περγαμηνή. Αυτή η εξέλιξη γεννήθηκε από την ανάγκη να αντιμετωπιστεί η διαρκώς αυξανόμενη τιμή του εισαγόμενου από την Αίγυπτο πάπυρου. Η περγαμηνή, λεπτό και εύκαμπτο υλικό, κατασκευαζόταν από κατεργασμένο δέρμα νεαρών ζώων. Το κάθε δέρμα είχε το μέγεθος ενός φύλλου εφημερίδας που, διπλωμένο στη μέση, δημιουργούσε τέσσερες σελίδες και ονομάστηκε τεύχος. Διπλώνοντας το τεύχος στην μέση, αποκτούσε οχτώ σελίδες και ονομάστηκε τετράδιο. Τα τεύχη ή τα τετράδια ράβονταν στην ράχη τους σχηματίζοντας τον «κώδικα», δηλαδή την γνωστή μορφή βιβλίου που ονομάστηκε έτσι από το λατινικό codex (δέσμη ξύλων), γιατί θύμιζε τις δεμένες μεταξύ τους ξύλινες πλάκες-σελίδες επικαλυμμένες με κερί, που χρησιμοποιούσαν οι Ρωμαίοι για να κρατούν σημειώσεις, χαράζοντας το κείμενο με το αιχμηρό άκρο μιας γραφίδας και σβήνοντάς το με το άλλο επίπεδο άκρο της. Γύρω στο 400 μ.Χ. εμφανίστηκαν τα πρώτα εικονογραφημένα βιβλία με εντυπωσιακά χρώματα και πολύ λεπτομερή σχέδια, διακοσμημένα με ασήμι ή χρυσό. Τα παλαιότερα γνωστά παραδείγματα εικονογραφημένων χειρογράφων προέρχονται από την Ιταλία, την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία καθώς και κάποιες Αραβικές χώρες. Στην διάρκεια του Μεσαίωνα στην Ευρώπη εξελίχτηκε σε μια εξαιρετικά αναπτυγμένη μορφή τέχνης. Η μέθοδος μεταγραφής βιβλίων (κυρίως από τους μοναστικούς καλλιγράφους και μικρογράφους), επικράτησε μέχρι την εφεύρεση της τυπογραφίας. Η σημασία αυτών

σταυροδρόμι

| 45

των βιβλίων δεν έγκειται μόνο στο ίδιο το έργο τέχνης αλλά και στην διατήρηση των κειμένων που περιείχαν την σκέψη της αρχαίας Ελλάδας και της Ρώμης. Η χρήση της ανθεκτικής περγαμηνής καθώς και των χρωστικών από πετρώματα και εκχυλίσματα φυτών, που σε αντίθεση με τα σύγχρονα μελάνια είναι πολύ καλύτερης ποιότητας και αντοχής, κατάφερε να διασώσει πολλά από αυτά τα βιβλία ποικίλων μορφών και διαστάσεων, όπως: φορητά βιβλία με ειδικό άγκιστρο στήριξης στην ζώνη ή με ενσωματωμένες θήκες μεταφοράς, βιβλία που έκρυβαν μυστικά και γι’ αυτό είχαν κλειδαριές, κάποια που κρύβανε επικίνδυνα μυστικά, όπως μια θήκη για δηλητήρια, βιβλία με παράξενα σχήματα (στρογγυλά, σε σχήμα καρδιάς, μικροσκοπικά ή τεράστια), με εξώφυλλα από δαμασκηνό ύφασμα, ελεφαντόδοντο, σκαλιστό ξύλο, ασήμι, με ένθετες πέτρες ή χρυσοκεντημένα. Μερικά από τα βιβλία αυτά ήταν τόσο πολύτιμα, λόγω των ακριβών και σπάνιων υλικών κατασκευής τους αλλά και της χρονοβόρας διαδικασίας περάτωσής τους, ώστε απέκτησαν την φήμη αντικειμένων επίδειξης πλούτου και κύρους των κατόχων τους. Σήμερα κάποια από αυτά αποτελούν πολύτιμα αποκτήματα Μουσείων και μεγάλων Βιβλιοθηκών. Για παράδειγμα, το «Giant Book» που θεωρήθηκε κάποτε το όγδοο θαύμα του κόσμου (Εθνική Βιβλιοθήκη της Σουηδίας), το Γαλλικό Ευαγγέλιο Lindau του 9ου αι.μ.Χ. με το πολύτιμο και βαρύ μεταλλικό κάλυμμα (Morgan Library & Museum Νέα Υόρκη), το εξαιρετικά εικονογραφημένο αριστούργημα «Οι πολύ πλούσιες ώρες του Δούκα ντε Μπερρύ» των αρχών του 15ου αιώνα στη Γαλλία, έργο των ολλανδών μικρογράφων αδελφών Λίμπουρχ, καθώς και περσικά μεσαιωνικά εικονογραφημένα ιατρικά βιβλία που φυλάσσονται στο Τμήμα Σπάνιων Βιβλίων και Ειδικών Συλλογών της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου (ΗΠΑ) . Στην Κίνα για πρώτη φορά το 105 π.Χ. άρχισε να κατασκευάζεται χαρτί από φλοιό δέντρων και μετάξι. Η τεχνική αυτή, αν και δεν σημείωσε μεγάλη επιτυχία, το 751 μ.Χ. μεταδόθηκε στους Άραβες από Κινέζους αιχμαλώτους. Έτσι τον 12ο αι. έφτασε στην Ισπανία και το 14ο αι. σε όλη την Ευρώπη. Τον 15ο αι. ανακαλύπτεται στην Ευρώπη η τυπογραφία από τον Γερμανό χρυσοχόο Johannes Gutenberg. Το 1455 μ.Χ. εκτύπωσε σε χαρτί 180 αντίγραφα της Αγίας Γραφής. Η επανάσταση της εκτύπωσης συνεχίστηκε με πολλές βελτιώσεις. Ο Ιταλός ανθρωπιστής Aldus Manutius που ίδρυσε τον εκδοτικό οίκο Aldine στη

46 |

σταυροδρόμι

| 47

1501 μ.Χ., και αποτελεί το πρώτο μοντέρνο βιβλίο.

Βενετία, επιθυμώντας να εξασφαλίσει την διάσωση και διάδοση του ελληνορωμαϊκού λογοτεχνικού πλούτου δημιούργησε φθηνά βιβλία μικρού μεγέθους που θα μπορούσαν εύκολα να μεταφερθούν. Για τον σκοπό αυτό εισήγαγε τον πλάγιο χαρακτήρα, που δεν χρησιμοποιήθηκε για έμφαση όπως γίνεται σήμερα, αλλά γιατί καταλαμβάνει μικρότερο χώρο. Το πρώτο βιβλίο που εκτυπώθηκε σε αυτήν την νέα μορφή βιβλίου τσέπης ήταν η «Όπερα» του Βιργίλιου το

Στον 21ο αιώνα το ηλεκτρονικό βιβλίο ή ψηφιακό βιβλίο (αγγλικά: e-book) εκδίδεται με σκοπό την ανάγνωσή του σε υπολογιστή, κινητό τηλέφωνο, tablet κλπ. Μπορεί να είναι εμπλουτισμένο με στοιχεία πολυμέσων, με ήχους, εικόνες και υπερσυνδέσμους. Είναι δύσκολο να προβλέψουμε ποια κατεύθυνση θα πάρει τελικά το βιβλίο. Το σίγουρο όμως είναι πως η επιθυμία του ανθρώπου να αφήσει ένα ίχνος της σκέψης του και να επικοινωνήσει την αφηρημένη πραγματικότητα των ιδεών του, τον οδήγησε στο να εφεύρει διάφορους τρόπους και υλικά για να εντυπώσει σημεία σε μια επιφάνεια. Και θα συνεχίσει με φαντασία και εφευρετικότητα στο μέλλον να το κάνει … Εισήγηση στην κεντρική εκδήλωση για τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Βιβλίου στο Αμφιθέατρο της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Λάρισας «Κωνσταντίνος Κούμας», με θέμα «Βιβλίο και εικαστική δημιουργία» την Δευτέρα 23 Απριλίου 2018.

48 |

Σκωτία δεν είναι μόνο η χώρα των λιμνών, των καταπράσινων λόφων και των malt. Υπάρχει μία πολύ ζωντανή σκηνή στον χώρο της Ποίησης στη Σκωτία σήμερα, η οποία συνέχεια μεγαλώνει με συχνές απαγγελίες ποιητών και έναν καθόλου αμελητέο αριθμό μικρών εκδοτικών οίκων, οι οποίοι εκδίδουν βιβλία και φυλλάδια με έργα ποιητών στα Αγγλικά, στα σύγχρονα Σκωτσέζικα, αλλά και στα Gaelic, που είναι η αρχαία Κέλτικη διάλεκτος της Σκωτίας (η οποία χρησιμοποιείται ακόμη σήμερα σε πολλά από τα νησιά και τα χωριά των Highlands). Η χώρα της Σκωτίας διαθέτει Βιβλιοθήκη στο Εδιμβούργο, αποκλειστικά αφιερωμένη στην Ποίηση, και οργανώνει κάθε χρόνο από το 1998 στην πόλη του St. Andrews το Διεθνές Φεστιβάλ Ποίησης, του οποίου ιδρυτής είναι ο ποιητής Brian Johnstone, που με πολλή χαρά παρουσιάζουμε στο τεύχος μας αυτό.

σταυροδρόμι

| 49

50 |

Χωριό Γυρνάς στο χωριό. Ζούσαν εκεί για χρόνια οι δικοί σου. Χρόνια που φέραν αλλαγές. Κανείς δεν τις περίμενε, ακόμη κι όταν, το ένα μετά το άλλο, πήραν να κλείνουνε τα σπίτια, οι πόρτες να κλειδώνουν. Τα κλειδιά καταλήξαν στους γείτονες. Έπειτα στους γείτονες των γειτόνων. Ελάχιστοι απόμειναν. Έσβησε η γλώσσα. Ξεχάστηκαν οι αφηγήσεις. Δεν έχεις τίποτε ν’ αγγίξεις πια. Μονάχα τον χάρτη. Το δίχτυ των δεσμών. Εδώ ζήσαν. Έδωσαν ψυχή στις πέτρες. Τώρα όλα κι όλα: τέσσερις τοίχοι, αν είσαι τυχερός, λίγα δοκάρια, το γουδί, η αχυροσκεπή. Κατώφλια που διάβηκες και θυμόσουν εκείνους που πέρασαν. Εξιστορήσεις που άκουγες παιδί, γενιές πίσω. Ό,τι σού ‘χαν φυλαγμένο και κανένας δεν μπορεί να σου αποσπάσει ή να σου φέρει πίσω ξανά, ανάμεσα σε πλίνθους και κεράμους. 20 Απριλίου 2014 Ποίηση: Brian Johnstone Μετάφραση: Χάρης Ψαρράς

σταυροδρόμι

| 51

Brian Johnstone

52 |

πρόσωπα

ρωγμή φωτός στο παρελθόν επιμέλεια κειμένου: π. Δημήτριος Ι. Μαρούλης

Ο παλαιός παραδοσιακός οικισμός της Ανατολής με τα πετρόχτιστα σπίτια και τα στενά δρομάκια (χτισμένος σε υψόμετρο 600 μέτρων, στις νότιες πλαγιές του όρους Δίκτη, με πανοραμική θέα στο Λιβυκό Πέλαγος, 17 χλμ. ΒΔ της Ιεράπετρας) έμοιαζε στοιχειωμένος. Οι κάτοικοι της Ανατολής είχαν κατέβει από τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’70 στον κάμπο για να τον καλλιεργήσουν και ίδρυσαν εκεί τον συνοικισμό Νέα Ανατολή. Σπίτια εγκαταλειμμένα και πόρτες ξεκλείδωτες, λες και πρόσμεναν έναν ποιητή να τις ανοίξει… Εκεί, στην οδό Μίνωος, που πήρε το όνομά της από τον μυθικό βασιλιά της Κρήτης. Ήταν ένα σχοινί με κρεμασμένα πορτοκάλια πάνω σε ένα καρφί που μαγνήτισε το βλέμμα του Μπράϊαν Τζόνστον όταν βρέθηκε για πρώτη φορά στην Παλαιά Ανατολή: ένα ζωντανό θραύσμα του παρελθόντος. «Με εντυπωσίασε η δριμύτητα αυτής της εικόνας, ότι δηλαδή κάποιος τα κρέμασε εκεί με σκοπό να τα χρησιμοποιήσει και αυτά είχαν από τότε μείνει εκεί κρεμασμένα. Λες κι ο νοικοκύρης του σπιτιού είχε φύγει πολύ βιαστικά και δε γύρισε ποτέ πίσω… Και τα πορτοκάλια στέκονταν από τότε εκεί, ξεχασμένα. Αυτή η εικόνα μου έφερε στο μυαλό τον τρόπο με τον οποίο φεύγουμε από την ζωή». Και η εικόνα αυτή έγινε ποίημα, Στην Οδό Μίνωος. Η Ελλάδα αποτελούσε πάντα μία ισχυρή πηγή έμπνευσης για τον Σκωτσέζο ποιητή Μπράϊαν Τζόνστον, μέσα από τα αναρίθμητα ταξίδια με τη σύζυγό του σε μέρη της ελληνικής επαρχίας που δεν αποτελούσαν τουριστικό προορισμό, μακριά από τα πλήθη και τη φασαρία, εκεί όπου μπορούσε να αφουγκραστεί με όλες του τις αισθήσεις τους τόπους και τους ανθρώπους. Το θέμα της ανακάλυψης – αποκάλυψης θραυσμάτων από το παρελθόν διατρέχει την ποίηση του Μπράϊαν Τζόνστον. Αναμνήσεις, μυστικά, το πέρασμα του χρόνου, η απώλεια, η αθωότητα, οικογενειακές στιγμές και αισθήματα, είναι αγαπημένα στοιχεία που τον εμπνέουν και τα συναντά κανείς συχνά στον ποιητικό του λόγο. σταυροδρόμι

| 53

«Με ελκύει η αρχαιολογία σε όλα γύρω μου. Και δεν εννοώ τη συμβατική αρχαιολογία, αλλά εκείνη που βρίσκεται καλά κρυμμένη μέσα στις φθαρμένες από το χρόνο φωτογραφίες ή στους παλιούς χάρτες, όπως επίσης και την αρχαιολογία των συγκρούσεων. Μιλάω ακόμη για την ανακάλυψη μικρών συνηθισμένων αντικειμένων της καθημερινότητας που βρίσκονται τυχαία πεταγμένα ή εγκαταλειμμένα. Αυτά τα αντικείμενα αποκτούν πολύ μεγαλύτερη αξία μέσα από το γεγονός ότι αντιπροσωπεύουν κάτι από το παρελθόν ή κάτι βαθιά κρυμμένο μέσα μας». Ο Μπράϊαν Τζόνστον πλάθει λόγο για αυτά που του αποκαλύπτονται, ακόμη και για τις άγνωστες, κρυμμένες ιστορίες της δικής του οικογένειας. «Νομίζεις ότι γνωρίζεις πολύ καλά τους γονείς σου και τους παππούδες σου, αλλά στην πραγματικότητα αυτό που γνωρίζεις είναι μόνο μία μικρή πτυχή της προσωπικότητάς τους μέσα από τον τρόπο και τα σημεία στα οποία τέμνονται οι ζωές τους με τη δική σου ζωή. Όταν έχασα τον πατέρα μου, ήρθαν ξαφνικά στην επιφάνεια πτυχές του βίου του από τον πρώτο του γάμο, που φυσικά εγώ αγνοούσα ως παιδί. Το ίδιο συνέβηκε και μετά το θάνατο της μητέρας μου, οπότε ανακάλυψα ότι είχα μία ετεροθαλή αδελφή, της οποίας την ύπαρξη αγνοούσα παντελώς». Οι οικογενειακές αυτές αποκαλύψεις και τα κρυμμένα μυστικά του παρελθόντος της οικογένειάς του αποτέλεσαν την αφορμή για το αυτοβιογραφικό του βιβλίο Double Exposure (Διπλή Έκθεση), το οποίο είναι και η πρώτη του έκδοση πρόζας (2017) μετά από πολλά χρόνια εκδόσεων ποιημάτων του. Ο Μπράϊαν Τζόνστον γεννήθηκε στο Εδιμβούργο το 1950, αλλά ζει στην περιοχή του Fife (Ανατολική Σκωτία) από το 1972. Μία πολύ αναγνωρίσιμη προσωπικότητα στον χώρο της σύγχρονης ποίησης της Σκωτίας, ο Μπράϊαν Τζόνστον απήγγειλε ποίησή του για πρώτη φορά δημόσια, όταν ήταν μόλις 18 χρόνων, στα πλαίσια του ετήσιου Φεστιβάλ Εδιμβούργου, στο Θέατρο Traverse. Παρ΄ όλα αυτά, για τα επόμενα 22 χρόνια αφοσιώθηκε πλήρως στον τομέα της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης ως Δάσκαλος σε Δημοτικό Σχολείο και επέστρεψε στην ποίηση μόλις στις αρχές της δεκαετίας του ’90. Από τότε έχει εκδώσει τρεις ολοκληρωμένες ποιητικές συλλογές, μία σειρά από φυλλάδια με ποιήματά του, ένα αυτοβιογραφικό βιβλίο και πιο πρόσφατα, ένα φυλλάδιο με ποιήματα, το οποίο περιλαμβάνει και τέσσερις νέες ιστορίες πρόζας (2018). Τα ποιήματα του, εκτός από την εκτεταμένη έκδοσή τους στη Μεγάλη Βρετανία και την Ιρλανδία, έχουν μεταφραστεί και εκδοθεί σε 20 επιπλέον χώρες. Έχει διαβάσει ποίησή του σε πολλά Φεστιβάλ Ποίησης και άλλες εγχώριες και διεθνείς λογοτεχνικές εκδηλώσεις σε διάφορες χώρες της Ευρώπης και στην Κεντρική και Βόρεια Αμερική.

54 |

Υπήρξε ιδρυτής του μοναδικού Διεθνούς Φεστιβάλ Ποίησης της Σκωτίας StAnza (το οποίο πραγματοποιείται στην πανεπιστημιακή πόλη του St. Andrews, στην περιοχή του Fife, κάθε χρόνο το μήνα Μάρτιο) το 1998, του οποίου παρέμεινε Διευθυντής από το 2000 ως το 2010. Μία σημαντική πηγή έμπνευσης για τον Μπράϊαν Τζόνστον υπήρξε ο μεγάλος ποιητής και συγγραφέας των Ορκάδων Νήσων George Mackay Brown (1921 – 1996), ενώ εμπνέεται επίσης από το έργο των Αμερικανών William Carlos Williams (1883 – 1963), W. S. Mervin (γεν. 1927) και του Σκωτσέζου Norman MacCaig (1910-1996), οι οποίοι συνδυάζουν στην ποίησή τους το βάθος με τη διαύγεια και την απλότητα. «Αυτό που επιθυμώ να πετύχω στην ποίησή μου», λέει χαρακτηριστικά ο Μπράϊαν Τζόνστον, «είναι να δημιουργήσω ένα πρότυπο λέξεων, το οποίο να μπορεί να το πάρει μαζί του ο αναγνώστης εύκολα, μία αφήγηση ή έναν λόγο που δεν θα παρουσιάζει δυσκολία αντίληψης στην πρώτη ανάγνωση, αλλά επιστρέφοντας ξανά και ξανά σε αυτό, θα μπορεί κανείς να σκάψει πιο βαθιά και να ανακαλύψει πολύ περισσότερα». Το «αρχαιολογικό» στοιχείο πάντα εμφανές! Τα τελευταία χρόνια, ο Μπράϊαν Τζόνστον συνεργάζεται με τους μουσικούς Richard Ingham (σαξόφωνο) και Louise Major (μπάσο), με τους οποίους έχει δημιουργήσει το γκρουπ Trio Verso, δίνοντας παραστάσεις όπου συνδυάζεται η ανάγνωση ποιημάτων του με αυτοσχεδιασμούς σε τζαζ μουσική. Παράλληλα, ασχολείται με τη φωτογραφία και έχει πραγματοποιήσει πολλές ατομικές εκθέσεις. Από το 1972 είναι παντρεμένος με την Τζην Τζόνστον (Jean Johnstone), η οποία επίσης εργαζόταν παλαιότερα ως Δασκάλα σε Δημοτικό Σχολείο, ενώ τα τελευταία χρόνια ασχολείται με το σχέδιο και τη δημιουργία και διακόσμηση χειροποίητων και χειρόγραφων συλλεκτικών εκδόσεων για καλλιτέχνες. Περισσότερο από ο,τιδήποτε άλλο, ο Μπράϊαν Τζόνστον είναι και θέλει να παραμείνει ένας πρεσβευτής της ποίησης. «Ένα από τα προβλήματα που νομίζω πως αντιμετωπίζει η ποίηση σήμερα, είναι πως επειδή τα κείμενα είναι πλέον τόσο εύκολα και γρήγορα προσβάσιμα παντού, πολλοί περιμένουν να μπορούν να διαβάσουν λίγο από το κείμενο και να αντιληφθούν αμέσως το νόημά του. Η ιδέα να πρέπει να επιστρέψουν στο ποίημα και να το ξαναδιαβάσουν ώστε να εξερευνήσουν τον ήχο των λέξεων καλύτερα, τους απωθεί. Φοβούνται ότι η ποίηση είναι έξω από το δικό τους βάθος. Εγώ θα ήθελα να ενθαρρύνω όλους τους ανθρώπους: συνεχίστε να κωπηλατείτε και θα έρθει η στιγμή που θα φθάσετε στον αμμώδη βυθό». Η ιστοσελίδα του ποιητή Brian Johnstone: http://brianjohnstonepoet.co.uk/

σταυροδρόμι

| 55

ποιο είναι το αγαπημένο σου βιβλίο και γιατί το ξεχωρίζεις επιμέλεια έρευνας: Κατερίνα Δούμα, Αργυρώ Παϊσίου, Χριστίνα Παπαθέου - Δουληγέρη

56 |

ο Μικρός Πρίγκιπας ένα παραμύθι που δεν είναι παραμύθι Αποστολία Μπίτσικα

«Κάποια μέρα θα είσαι αρκετά μεγάλος για να αρχίσεις να διαβάζεις παραμύθια ξανά»

C S Lewis

πεσε πρώτη φορά στα χέρια μου όταν ήμουν παιδί. Το διάβασα αμέτρητες φορές από τότε, αναζητώντας σταθερά απάντηση στο ερώτημα, γιατί είναι από τα πιο διάσημα βιβλία στην ιστορία των βιβλίων; Ένα περίεργο παραμύθι, για έναν περίεργο πιλότο και έναν περίεργο μικρό πρίγκιπα, από έναν πολύ περίεργο πλανήτη, που ξεκινάει μία περίεργη περιπλάνηση. Και; «Όταν ένα μυστήριο είναι τόσο συναρπαστικό, δεν τολμάς να το αγνοήσεις». Επέστρεφα στο μικρό πρίγκιπα ξανά και ξανά, χωρίς να ξέρω ακριβώς το γιατί. Μέχρι που κάποια στιγμή, σιγά σιγά ή ξαφνικά, αποκαλύπονται μικρά πράγματα που αρχίζουν να σημαίνουν κάτι πολύ μεγαλύτερο. Ένας μικρός πρίγκιπας που φεύγει από το μικρό του πλανήτη, αναζητώντας ίσως την εύρεση του νοήματος. Ένας μικρός πρίγκιπας που αγαπάει ένα τριαντάφυλλο, το δικό του τριαντάφυλλο. Ένας μικρός πρίγκιπας που γνωρίζει βασιλιάδες που τους αρέσουν οι διαταγές και ματαιόδοξους που τους αρέσει το χειροκρότημα και θλιμμένους μπεκρήδες και τραπεζίτες που αγοραπωλούν τα αστέρια, κι άλλους κι άλλους, κι ο καθένας τους να ζει μόνος στο δικό του «πλανήτη», το δικό του ιδεολόγημα. Ένας μικρός πρίγκιπας που συναντάει τελικά μία αλεπού, και μαθαίνει ότι εξημερώνομαι θα πει δημιουργώ σχέση. Το νόημα, η φιλία, η συνάντηση, το πένθος, η δουλειά, ο χρόνος, η ουσία, η αγάπη, ο θάνατος...Κάθε φορά που διαβάζω ξανά το μικρό πρίγκιπα, αισθάνομαι να μεγαλώνει μαζί με εμένα. Αλλά αυτό είναι απλά η δική μου ανάγνωση. Δώστε του μια ευκαιρία, εσείς οι μεγάλοι. Προσπαθήστε να δείτε πέρα απ’τις λέξεις, μέσα απ’τα σύμβολα. Και ίσως τότε ανακαλύψετε μέσα του αυτή την «ουσία, που δεν τη βλέπουν τα μάτια». σταυροδρόμι

| 57

58 |

σιτό -σιτό σταλάζει η σιγκουρέ Στέλιος Παπαλεξανδρόπουλος

ι να πω; Θα άνοιγαν τα μάτια μπροστά στο πλατύ πεζοδρόμιο ενός πολυσύχναστου δρόμου, στο Τόκυο, με ομπρέλες να περνούν βιαστικά, ωστόσο και με κάτι σαν πειθαρχημένη τάξη, ομπρέλες κάθε είδους, μεγάλες, μικρές, εμπριμέ, μονόχρωμες, συχνά και διαφανείς νάϋλον, αγορασμένες μόλις αφού ξέσπασε η μπόρα... Κάπου θα έβλεπε ίσως κι έναν ξένο, να περιμένει στην είσοδο ενός παλαιοβιβλιοπωλείου, αβοήθητος μπροστά στη νεροποντή, μέχρι που ένα ευγενικό χέρι υπαλλήλου, πίσω από την πόρτα, να του βάλει στο χέρι μια ομπρέλα... Αν ο συγγραφέας είναι καλός, θα μπορούσε να νιώσει κιόλας στην ανάσα του την ιονισμένη ατμόσφαιρα, στο δέρμα του αυτό το παράξενο αίσθημα δροσιάς σε συνδυασμό με τη ζέστη, που είναι το χαρακτηριστικό της τσουγιού, της καλοκαιρινής εποχής των βροχών, που έχουν οι χώρες με κλίμα μουσώνων, όπως η Ιαπωνία. Θα μπορούσε να γευτεί και το τσάι, που θα σέρβιρε στον μουσκεμένο πελάτη στο καταφύγιο μιάς καφετέριας, με χαμόγελο η κοπέλα. Όχι, αυτό το τσάι έχει άλλη γεύση από εκείνη που αποκτά όταν έρθει εδώ. Κι αν είναι καλός ο συγγραφέας, θα κάνει τον αναγνώστη της ιαπωνικής λογοτεχνίας να τη νιώσει, γιατί θα βρεί τις κατάλληλες λέξεις να τη συνδυάσει με το πολυκαιρισμένο ξύλο των τοίχων, με τη λεπτή μυρωδιά χόρτου του τατάμι, που μπλέκονται μ’ εκείνη του τσαγιού. Θα μάθαινε ακόμα πόσα είδη διαφορετικής βροχής, με άλλον ήχο, όπως το «σιτό-σιτό» που κάνει σταλάζοντας το φθινόπωρο στην Όσακα η σιγκουρέ... Θα μάθαινε και θάνιωθε πολλά. Γιατί; Μα, διότι ο ολόκληρος εαυτός μας, είναι ολόκληρος ο κόσμος. Μέσα από το βιβλίο, του προσθέτομε τα κομμάτια του κόσμου που μας χρειάζονται, για να γίνομε ολόκληροι. Με το ασιατικό βιβλίο, συμπληρώνεται ένα κομμάτι που όποιος μέσα απ’ αυτό το γνωρίσει, θα αισθανθεί εκεί, στα βάθη της ψυχής, ότι δεν μπορεί να λείπει. σταυροδρόμι

| 59

το αγαπημένο μου βιβλίο Μάρω Βαμβουνάκη: Οι παλιές αγάπες πάνε στον Παράδεισο (εκδ. Φιλιππότης) Στήριγμα σε μετέωρες στιγμές ψυχικής κατάρρευσης και πορείας προς την ωριμότητα. Πηνελόπη Νικολαίδου (Αθήνα)

Marylin Robinson: Γκιλιαντ, τόπος της Μαρτυρίας, (εκδ. Εν Πλω) Γιατί λίγο πριν το τέλος της ζωής του ο ήρωας σε μαθαίνει να δίνεις σημασία στο προφανές. Χρήστος Κακαλής (Newcastle Upon Tyne, Αγγλία)

Το αναγνωστικό της πρώτης δημοτικού 1956-1974 Γιατί είναι η πρώτη επαφή του ανθρώπου με τη γλώσσα. Γεώργιος Παΐσιος (Αθήνα)

Stieg Larsson: Το κορίτσι με το τατουάζ (εκδ. Ψυχογιός) Το αγάπησα εξαιτίας της κεντρικής ηρωϊδας του βιβλίου, Lisbeth Salander, η οποία είναι ένας άγριος και πληγωμένος ανθρώπινος χαρακτήρας. Paul Beddoe (Washington, DC, ΗΠΑ)

Joseph Roth: Ιώβ, η ιστορία ενός απλού ανθρώπου (εκδ. Άγρα) Το έχω στην καρδιά μου αυτό το βιβλίο γιατί, πέρα από τις αδιαμφισβήτητες λογοτεχνικές του αρετές, κάνει χειροπιαστή μια μεγάλη αλήθεια καθώς επιβεβαιώνει ότι παρά τα πάθια και τους καημούς αυτού του κόσμου, παρά το θάνατο που καραδοκεί σε κάθε βήμα μας, εν τέλει αυτό που επικρατεί είναι η μεγαλειώδης και φωτερή δύναμη της ζωής Βάσω Γώγου (Λάρισα)

60 |

Ιωάννα Τσάτσου: Ο αδελφός μου Γιώργος Σεφέρης (εκδ. Εστία) Η Ι. Τσάτσου ξεδιπλώνει με τρυφερότητα τη ζωή του γνωστού μας ποιητή Γ. Σεφέρη, αποδεικνύοντας πόσο άγνωστος και σπουδαίος είναι για εμάς, τους Έλληνες. Όλγα Περακάκη (Αθήνα)

Η Μακαριστή Γερόντισσα Χαριθέα (εκδ. Ι. Μονής Αγίου Ηρακλειδίου, Κύπρος) Περιγράφει μια σύγχρονη προσωπικότητα της Εκκλησίας, που πέρασε απίστευτες δυσκολίες στη ζωή της και τις αντιμετώπισε με απαράμιλλη υπομονή, μεγαλοψυχία, και ακλόνητη πίστη στον Θεό. Κλεοπάτρα Ζαχαροπούλου (Αθήνα)

Kate Atkinson: Ζωή μετά τη ζωή (εκδ. Μεταίχμιο) Είναι το αγαπημένο μου βιβλίο, γιατί διηγείται τόσο καλά την ιστορία των ηρώων, που νομίζεις πως ζεις μαζί τους καθώς το διαβάζεις. Claire Eaglesham (Auchtertool, Fife, Σκωτία)

Το Ευαγγέλιο. Μέσα στην τόσο απογοητευτική τούτη ζωή, περιέχει την ελπίδα μου για έναν καινούργιο κόσμο. Στέλιος Παπαλεξανδρόπουλος (Αθήνα)

Αρχ. Αιμιλιανού Σιμωνοπετρίτου: Περί Αγάπης, Ερμηνεία στον Άγιο Μάξιμο (εκδόσεις Ίνδικτος) Συναρπαστικός ο λόγος του όπως πάντα, και έναυσμα θείας αγάπης για όλους μας, φωτίζοντας τον νου μας και την καρδιά μας. Μεγάλη η κληρονομιά που μας αφήνει! Μαρία Μίχου (Εδιμβούργο, Σκωτία)

σταυροδρόμι

| 61

Milan Kundera: Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι (εκδ. Εστία) Γιατί αφηγείται με ένα ιδιαίτερο τρόπο πώς τυχαία γεγονότα και αποφάσεις στιγμής καθορίζουν τη ζωή μας. Η βαρύτητα, η ανάγκη και η αξία είναι τρεις έννοιες στενά και βαθιά ενωμένες: «δεν είναι βαρύ παρά αυτό που είναι αναγκαίο, δεν έχει αξία παρά μόνο ότι βαραίνει» Αργυρώ Παϊσίου (Αθήνα)

Θα ήθελα να σας πω για το βιβλίο “Αυτοπροσωπογραφία στο καλοριφέρ” του Γάλλου συγγραφέα Κριστιάν Μπομπέν. Τόσο πολύ με γλύκανε, με ησύχασε και με ενέπνευσε, που από αναγνώστρια έγινα πρώτη φορά στη ζωή μου μεταφράστρια. Είναι ένα ημερολόγιο στη διάρκεια ενός χρόνου. Στοχαστικό, ποιητικό και ρεαλιστικό συγχρόνως, ασχολείται με τα μικρά και αμελητέα της ζωής με τόση αγάπη και οξυδέρκεια, που φτάνει κατ’ ευθείαν στην καρδιά. Διασχίζοντας τα ανθρώπινα, μέσα από τον πόνο φτάνει στην πνευματική χαρά, ατόφια και λαμπερή… Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αρμός. Μελίνα Τανάγρη (Αθήνα)

Juan Ramón Jiménez: Ο Πλατέρο κι’ εγώ (μετ. Ιουλίας Ιατρίδη, εκδ. Δίφρος) Το ξεχωρίζω, καθώς νιώθω πως το γαϊδουράκι, ο Πλατέρο, είναι το παντοτινό σύμβολο της νοσταλγίας, της τρυφερότητας, της αγάπης, της καλοσύνης, του έρωτα, και εν τέλει της παρουσίας του Θεού στη ζωή της κάθε ύπαρξης. Δημήτρης Ποθητός (Αθήνα)

Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι: Ο Ηλίθιος (εκδ. Ίνδικτος) Γιατί σκιαγραφεί τη δύναμη της αλήθειας και της ειλικρίνειας σε ένα κόσμο γεμάτο ψέμα και υποκρισία. Μαρία Αθανασίου (Newcastle Upon Tyne, Αγγλία)

Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι: Αδελφοί Καραμάζοφ (εκδ. Ίνδικτος) Η πρώτη φορά που ένιωσα ότι συμμετέχω στη ροή ενός βιβλίου. Ένιωσα ότι ήμουν κι εγώ μέλος της οικογένειας των πρωταγωνιστών. Κατερίνα Δούμα (Εδιμβούργο, Σκωτία)

62 |

Michael Ende: Παραμύθι δίχως τέλος (εκδ. Ψυχογιός) Ένα φαινομενικά παιδικό βιβλίο, το πρώτο που κατάφερε να με ταξιδέψει τόσο έντονα μαζί με τον πρωταγωνιστή σε έναν μαγικό κόσμο, σε μια ιστορία που σε περνάει από την παιδικότητα μέχρι και την ενηλικίωση. Νίκος Τσώκος (Εδιμβούργο, Σκωτία)

Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι: Έγκλημα και Τιμωρία (εκδ. Γκοβόστης) Γιατί χαρτογραφεί πλήρως την ψυχολογία ενός δολοφόνου. Μαρίνα Σταυρίδη (Αθήνα)

Άλκη Ζέη: Το καπλάνι της βιτρίνας (εκδ. Κέδρος)Γιατί οι πρωταγωνιστές του βιβλίου είναι παιδιά και αγωνίζονται με πάθος και πίστη για τα όνειρά τους. Αναστασία Γιαννοπούλου (Birmingham, Αγγλία)

JRR Tolkien: Ο Άρχοντας των δαχτυλιδιών (εκδ. Κέδρος) Με συνεπαίρνουν η τεράστια κλίμακα του μυθιστορήματος, οι χαρακτήρες των ηρώων και το επικό όραμα της σύγκρουσης ανάμεσα στις δυνάμεις του καλού και του κακού. Helen White (Freiburg, Γερμανία)

Βίκτωρος Ουγκώ: Οι άθλιοι Τι μπορεί να κάνει η αγάπη. πού μπορεί να οδηγήσει η συγχώρηση. Δήμητρα Φραγγή (Αθήνα)

Jaume Cabré: Confiteor (εκδ. Πόλις) Εξομολογούμαι… ένα απαιτητικό, πολυπρισματικό μυθιστόρημα για την παρουσία του κακού που είναι ανελαστικό και διαβρώνει τον άνθρωπο, το οποίο επιβάλλει στον αναγνώστη του να είναι σε συνεχή εγρήγορση. Την πρώτη φορά, το άφησα στη σελίδα 20, τη δεύτερη φορά έφτασα μέχρι τη σελίδα 100, την τρίτη το διάβασα ως το τέλος και ήθελα να έχει άλλες 600 σελίδες! Εξαιρετική και εντελώς ιδιάιτερη γραφή, συγκλονιστική μετάφραση. Μαγδαληνή Κοντοπούλου (Αθήνα)

σταυροδρόμι

| 63

Italo Svevo (Aron Ettore Schmitz): Η συνείδηση του Ζήνωνα (εκδόσεις Αντίποδες) Γιατί μέσα από την αριστοτεχνική γραφή ενός σπουδαίου Ιταλού συγγραφέα του 19ου αιώνα (που αξίζει κανείς να γνωρίσει βαθύτερα από τα βιβλία του), ξεδιπλώνεται η σχέση του ήρωά του με τον εαυτό του καταγράφοντας και την παραμικρότερη σκέψη του, στην προσπάθειά του να ανιχνεύσει τι ακριβώς σημαίνουν πρόσωπο και ταυτότητα στις παρυφές ενός τόσο πολύπλοκου κόσμου. Σα να ζει μέσα από τη συνείδησή του και συγχρόνως, να ζει τις ζωές των άλλων. Ζωή Πλιάκου – Νίκα (Αθήνα)

Γέρων Σωφρόνιος Σαχάρωφ: Ο Άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης (εκδ. Ι. Μονής Τιμίου Προδρόμου Έσσεξ) Είναι ένα βιβλίο που το σκέφτομαι συνέχεια, γιατί καταφέρνει να μοιράζει εμπειρίες απευθείας στην καρδιά, κάνει την παρουσία των αγίων στη ζωή μας αιώνια και διαρκή και σε μυσταγωγεί. «Κράτα το νου σου στον Άδη και μην απελπίζεσαι». Νίκος Δούσης (Λονδίνο, Αγγλία)

64 |

ορθόδοξος συναξαριστής

ο όσιος Κολόμπα της Αϊόνα επιμέλεια κειμένου: π. Δημήτριος Μαρούλης

αταγόμενος από βασιλική γενιά, ο όσιος Κολόμπα (Collum Cille) γεννήθηκε το 521 στην κομητεία Ντόνεγκαλ της Ιρλανδίας. Αρχικά η μόρφωσή του ανατέθηκε στον άγιο Φιννιανό του Μοβίλ (10/9), ο οποίος τον χειροτόνησε διάκονο. Στη συνέχεια, αφού έζησε για ένα διάστημα κοντά στον εκχριστιανισμένο βάρδο Γκέμα, εισήλθε στη Μονή του αγίου Φιννιανού του Κλονάρ (12/12), όπου ολοκλήρωσε τις σπουδές του εμβαθύνοντας κυρίως στην Αγία Γραφή, χωρίς ωστόσο να περιφρονήσει την ποιητική τέχνη στην οποία διέπρεπε. Εκεί συνδέθηκε με άλλους αγίους της εποχής του, όπως τον άγιο Κόμγκαλλ ( 11/5) και τον άγιο Κέννεθ (11/10) και αποφάσισε να ζήσει μαζί τους κοντά στο Δουβλίνο, σε μία κοινότητα ερημιτών. Μόλις χειροτονήθηκε πρεσβύτερος, ανέλαβε το κηρυγματικό έργο, το οποίο συνέχισε επί 15 χρόνια, διασχίζοντας την Ιρλανδία και ιδρύοντας πολλές μονές οι οποίες έγιναν κατόπιν ονομαστές. Απ΄ όλους αυτούς τους ιερούς τόπους, εκείνος είχε προτίμηση στο Ντέρρυ, όπου, όπως ο ίδιος τραγουδούσε, «σε κάθε φύλλο βαλανιδιάς βλέπω να στέκει ένας άγγελος του ουρανού … όλα αποπνέουν εκεί την ειρήνη, όλα είναι ευφροσύνη …». Κατά τη Σύνοδο του Τάϊλτιου (563), λίγο έλειψε να αφορισθεί, εξαιτίας μίας διχογνωμίας με το βασιλιά Ντήαρμπδ. Απαλλάχθηκε, όμως, χάρη στην παρέμβαση του αγίου Μπρένταν του Μπιρ (29/11), ο οποίος έδωσε μαρτυρία ότι ο όσιος είχε τη χάρη του Θεού. Με την προφητική συμβουλή του τελευταίου, ο Κολόμπα αποφάσισε ωστόσο να εγκαταλείψει τον τόπο του και να εκπατριστεί για να κηρύξει τον Χριστό όπως έκαναν τόσοι Ιρλανδοί άγιοι της εποχής εκείνης. Τη νύχτα της Πεντηκοστής, αποβιβάστηκε μαζί με δώδεκα μοναχούς μαθητές και συγγενείς του στη νήσο Αϊόνα, δυτικά της Σκωτίας. Το μικρό αυτό νησί που το δέρνουν οι άνεμοι και τα λυσσασμένα κύματα, επίπεδο και χέρσο, αμμώδες και βραχώδες, ανάμεσα στη χώρα των Πικτών και εκείνη των Σκώτων, σταυροδρόμι

| 65

66 |

έμελλε να γίνει, χάρη στην παρουσία του οσίου, ένα από τα πλέον ονομαστά κέντρα του Κέλτικου Χριστιανισμού. Αφού οργάνωσε εκεί τον μοναχικό βίο, ο όσιος Κολόμπα ανέλαβε τον ευαγγελισμό των Πικτών του Βορρά, οι οποίοι ήταν ακόμη ειδωλολάτρες. Ακαταπόνητος στους ασκητικούς του μόχθους όπως και στις αποστολικές του περιοδείες, ο όσιος ίδρυσε πολλά εξαρτήματα της μονής του (αποδίδεται σε αυτόν η ίδρυση 37 μονών στην Ιρλανδία και τουλάχιστον 90 ναών και μονών στη Σκωτία), και τοποθέτησε επικεφαλής τους μαθητές του· εξασφάλισε, όμως, ο ίδιος την επιστασία αυτής της μοναχικής πολιτείας με το χάρισμα της διορατικότητας και της προορατικότητας. Παρά τις πολλές αποστολές του στους Πίκτους, ο όσιος Κολόμπα δεν αμέλησε τους συμπατριώτες του Σκώτους, τους εγκατεστημένους στη Δυτική Σκωτία. Έχρισε τον βασιλέα τους, Αϊντάν, στην Αϊόνα (574), εγκαινιάζοντας την σκωτική βασιλεία, και μεσολάβησε στον ανώτατο βασιλέα της Ιρλανδίας για να πετύχει την ανεξαρτησία τους. Από το βάθος του κελιού του, τους επικουρούσε στις μάχες που έδιναν, τις οποίες και περιέγραφε λεπτομερώς στους μοναχούς του. Και όπως αναφέρεται, οι ηγεμόνες της εποχής δεν έκανα τίποτα πριν συμβουλευτούν τον άνθρωπο του Θεού. Όταν δεν βρισκόταν στους δρόμους, παρέμενε στη μονή, όπου μεγάλο πλήθος επισκεπτών προσερχόταν για να τον συμβουλευτεί. Γονάτιζε μπροστά τους, ένιπτε τα πόδια τους και κατόπιν τους ασπαζόταν με αγάπη. θεράπευε αρρώστους, αποσοβούσε επιδημίες μοιράζοντας ψωμί που ευλογούσε, εξεδίωκε δαίμονες, εξασφάλιζε ευνοϊκούς ανέμους στους ναυτιλομένους, ερχόταν βοηθός στους αγρότες, συμφιλίωνε τα χωρισμένα ζευγάρια, και παρότρυνε σε μετάνοια τους αμαρτωλούς. Χάρη στον όσιο Κολόμπα και τους μοναχούς του, η Μονή της Αϊόνα αναδείχτηκε σε ένα από τα σπουδαιότερα χριστιανικά κέντρα για τρεις αιώνες (6ος – 8ος). Παράλληλα με το τεράστιο ιεραποστολικό έργο που επιτελούσε, το μοναστήρι ήταν κέντρο λειτουργικής ζωής, θεολογικής παραγωγής, αντιγραφής χειρογράφων και δημιουργίας εκκλησιαστικής τέχνης. Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, στην Αϊόνα του 8ου αιώνα ξεκίνησε η δημιουργία ενός περίφημου χειρόγραφου Ευαγγελίου, του Βιβλίου των Κελτών (Book of Kells), διακοσμημένου με θαυμάσιες Κέλτικες ζωγραφιές, μπολιασμένες με βυζαντινά, κοπτικά και ιταλικά στοιχεία τέχνης. Το Βιβλίο των Κελτών σώζεται μέχρι σήμερα στο Κολλέγιο της Αγίας Τριάδας στο Δουβλίνο της Βόρειας Ιρλανδίας. σταυροδρόμι

| 67

Μετά από 34 χρόνια αποστολικών μόχθων (574), ο όσιος Κολόμπα, σε ηλικία 70 χρόνων, ειδοποιήθηκε από άγγελο για την επικείμενη τελευτή του. Πήγε να ευλογήσει τις αποθήκες της μονής και στο δρόμο το γέρικο άσπρο άλογο των μοναχών έτρεξε προς το μέρος του και απέθεσε το κεφάλι του στο στήθος του κλαίγοντας. Ο όσιος συμβούλευσε τους μαθητές του να διατηρούν αμοιβαία και όχι υποκριτική αγάπη εν ειρήνη, και κατόπιν άρχισε να αντιγράφει ένα Ψαλτήριο. Φθάνοντας στο στίχο οι δε εκζητούντες τον Κύριον, ουκ ελαττωθήσονται παντός αγαθού (Ψαλμ. 33, 11), διέκοψε και όρισε το διάδοχό του για να ολοκληρώσει το έργο αυτό. Κατά τα μεσάνυχτα, έσπευσε στην εκκλησία όπου κατέρρευσε μπροστά στο θυσιαστήριο. Όταν οι μαθητές του ήρθαν να τον σηκώσουν, έκανε ένα σημείο ευλογίας και εξέπνευσε. Η τιμή του οσίου Κολόμπα γνώρισε σημαντική διάδοση, ενώ τιμάται ως προστάτης της Ιρλανδίας μαζί με τον άγιο Πατρίκιο (17/3) και την αγία Βριγίδη (1/2). Μετά τη Σύνοδο του Ουϊτμπυ (664), όπου θριάμβευσε το ρωμαϊκό έθος στην αγγλοσαξωνική ομοσπονδία, η Αϊόνα παρέμεινε μέχρι το 716 το κέντρο αντίστασης των κελτικών παραδόσεων. Η μονή λεηλατήθηκε από τους Νορμανδούς το 802, αλλά παρέμεινε, ωστόσο, ο τόπος ενταφιασμού των βασιλέων της Σκωτίας μέχρι τον 11ο αιώνα. Η μνήμη του οσίου Κολόμπα εορτάζεται στις 9 Ιουνίου. Από τον όρμο της νήσου Αϊόνα που μέχρι σήμερα φέρει το όνομα του οσίου (St. Columba’s Bay) ως τη βόρεια ακτή του νησιού, όπου ο άνεμος δυσκολεύει το περπάτημά σου, και από το μοναστήρι ως την άλλη όχθη του Ατλαντικού, εύχεσαι να έχεις συνοδοιπόρο τον άγιο Κολόμπα και τους συντρόφους του. Και συλλογιέσαι την προφητεία του: «Στην Αϊόνα της καρδιάς μου, στην Αϊόνα που αγαπώ, αντί για την φωνή των μοναχών θα ακούγεται το μούγκρισμα των κοπαδιών· μα πριν φθάσει το τέλος του κόσμου η Αϊόνα θα ξαναγίνει όπως ήταν». Το κείμενο βασίστηκε στο Νέο Συναξαριστή της Ορθοδόξου Εκκλησίας (Τόμος 10, εκδ. Ίνδικτος) και στο βιβλίο των Θανάση & Ελένης Παπαθανσίου «Δρόμοι Κελτών, Δρόμοι Σαξώνων» (εκδ. Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος).

68 |

απόψεις

ο Σταυρός στην ποίηση του Μαχμούντ Νταρουίς Roni Bou Saba

Παλαιστίνιος ποιητής Μαχμούντ Νταρουίς γεννήθηκε το 1941 στο χωριό αλ Μπάρουα της Γαλιλαίας. Ήταν το δεύτερο παιδί μιας μουσουλμανικής, σουνιτικής οικογένειας. Μετά την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ, το 1948, το χωριό του καταστράφηκε ολοσχερώς και με την οικογένειά του κατέφυγε στον Λίβανο όπου παρέμειναν ένα χρόνο, προτού επιστρέψουν παράνομα στην κατεχόμενη πλέον χώρα και βρουν στη θέση του χωριού μια εβραϊκή αποικία. Ανάμεσα στο 1961 και το 1967, συλλήφθηκε και φυλακίστηκε πολλές φορές για τα κείμενά του και την πολιτική του δραστηριότητα. Από το 1971 μέχρι το 1982 πήγε στον Λίβανο, όπου το καλοκαίρι του 1982, η Βηρυτός έγινε θύμα βομβαρδιστικών επιθέσεων και ο ισραηλινός στρατός προσπάθησε να διώξει την Οργάνωση της Απελευθέρωσης της Παλαιστίνης από την πόλη. Εγκαταστάθηκε αργότερα στο Παρίσι, από το οποίο επέστρεψε στην Παλαιστίνη το 1995, αφού πήρε άδεια εισόδου για να επισκεφθεί τη μητέρα του. Πήρε μια άδεια παραμονής από τις ισραηλινές αρχές και διέμεινε στη Ραμάλα, όπου ο Γιάσερ Αραφάτ είχε την έδρα του. Το 2002, η πόλη μετατράπηκε σε πεδίο μάχης. Απομονωμένος στη Ραμάλα, ο Νταρουίς καταγράφει μέρα με τη μέρα τις εντυπώσεις του απ’ αυτή την επίθεση του ισραηλινού στρατού, ολοκληρώνοντας τη συλλογή του Κατάσταση Πολιορκίας1.

Μαχμούντ Νταρουίς, Κατάσταση Πολιορκίας, μετφ. Αγγελική Σιγούρου, Αθήνα, εκδ. Μαΐστρος, 2010.

σταυροδρόμι

| 69

70 |

Στις 8 Αυγούστου του 2008, έφυγε απ’ αυτό τον κόσμο, μετά από εγχείρηση ανοιχτής καρδιάς στο Χιούστον, σε ηλικία 67 ετών. Το σώμα του αναπαύεται τώρα στη Ραμάλα, όπως ήταν και η επιθυμία του. Στον Όρθρο της Κυριακής της Σταυροπροσκυνήσεως ψέλνει η Εκκλησία «τη λύρα των ασμάτων χορεύοντες, αγαλλιασώμεθα, σήμερον λαοί τη του Σταυρού προσκυνήσει, τον εν τούτω παγέντα Χριστόν δοξάζοντες»2. Το ξύλο του δέντρου στον Παράδεισο ήταν η αιτία του εκτοπισμού του ανθρωπίνου γένους μακριά από τον Θεό, με το ξύλο του Σταυρού ανεβαίνει η ανθρωπότητα προς τη συνάντηση με τον Θεό πάλι. Ο Νταρουίς απευθυνόμενος παρακλητικά στον Χριστό στο ποίημα «Το πρόσφορο», του λέει3: Έλα, προχώρα, είσαι μόνος, Γύρω σου οι ιερείς περιμένουν την εντολή του Θεού· ανέβα λοιπόν Πρόσφορο προς το πέτρινο θυσιαστήριο, αποδιοπομπαίε τράγε, Για την εξιλέωσή μας… Και ανέβα δυνατός Έχεις την αγάπη μας, και το βραχνό μας τραγούδι Στην έρημο: Φέρε μας νερό από τη θολούρα του αντικατοπτρισμού και ξύπνησε τους νεκρούς! Γιατί στο αίμα σου βρίσκεται η απάντηση, και εμείς Δεν σε σκοτώσαμε, δεν σκοτώσαμε κανέναν προφήτη Παρά για να δοκιμάσουμε την Ανάσταση, δοκίμασέ μας εσύ λοιπόν […] Μιλάει ο ποιητής με επίγνωση στο εξιλαστήριο θύμα, αναμένει την Σταύρωσή Του για να επέλθει η εξιλέωση. Από τη μία του επισημαίνει την μοναχική του πορεία προς τον Σταυρό και από την άλλη δηλώνει ξεκάθαρα την αγάπη των ανθρώπων στον Εσταυρωμένο. Ο Νταρουίς όντας «γείτονας της θεότητας»Tου, ακόμα και ο τρόπος του λέγειν Tου τον επηρέασαν. Η γειτνίαση του Νταρουίς με τους Αγίους Τόπους και με τη σημασία τους για όλο τον κόσμο, του έδωσε την έμπνευση να εκφράσει τον εαυτό του και τον λαό του με όρους βιβλικούς και με τρόπο βιβλικό, παρότι όπως αναφέρθηκε στην βιογραφία του είναι μουσουλμάνος4. όπως λέει, δεν μπορεί παρά να γνωρίζει τα συμβάντα εν Ιερουσαλήμ πριν 2000 χρόνια, τη στιγμή που κουβαλάει την Ιερουσαλήμ στους στίχους του και ζει τον στεναγμό της σαν παιδί της - πραγματικά και μεταφορικά. Ο βίος του Ιησού, τα θαύματά Του, τα Πάθη και η Ανάστασή Του, το μήνυμά 2 Κανών α’, ωδή ζ’, Τριωδίου. 3 Η μετάφραση είναι του γράφοντα, αδημοσίευτο. 4 Από το ποίημα Εγώ τα ζάρια ρίχνω, σε μετάφραση της Αγγελικής Σιγούρου και του γράφοντα, αδημοσίευτο.

σταυροδρόμι

| 71

Ο Σταυρός, στο βαθμό που ξέρω τον ποιητικό ωκεανό του Νταρουίς, ίσως είναι το πιο συχνό σύμβολο το οποίο απαντάει στα ποιήματά του. Αβίαστα μπορεί να έχουμε στο μυαλό μας μια εξήγηση για την συχνότητα του συμβόλου αυτού στα έργα του ποιητή μας. Αλλά ας σταθούμε λίγο σε μερικούς συμβολισμούς του Σταυρού. Για τον κόσμο ο Σταυρός είναι η δυσκολία, το φορτίο, ο πόνος, η αδικία κλπ. Για την Εκκλησία είναι όλα αυτά και όχι μόνο, ο Σταυρός είναι πηγή χαράς, είναι το ξύλο της ζωής, όπως ψάλλουμε στον Εσπερινό της Κυριακής της Σταυροπροσκυνήσεως «Χαίροις ὁ ζωηφόρος Σταυρός, τῆς Ἐκκλησίας ὁ ὡραῖος παράδεισος τὸ ξύλον τῆς ἀφθαρσίας τὸ ἐξανθῆσαν ἡμῖν αἰωνίου δόξης τὴν ἀπόλαυσιν, δι’ οὗ τῶν δαιμόνων ἀποδιώκονται φάλαγγες καὶ τῶν Ἀγγέλων συνευφραίνονται τάγματα, καὶ συστήματα τῶν πιστῶν ἑορτάζουσιν, ὅπλον ἀκαταγώνιστον κραταίωμα ἄρρηκτον τῶν Βασιλέων τὸ νῖκος τῶν Ἱερέων τὸ καύχημα, Χριστοῦ νῦν τὰ πάθη καὶ ἡμῖν δίδου προφθάσαι, καὶ τὴν Ἀνάστασιν.»5 Οι λυπητεροί συμβολισμοί που χρησιμοποιούνται στην καθημερινότητα λοιπόν είναι η μισή αλήθεια γιατί ο χριστιανισμός δεν κοιτάζει τον Σταυρό καρφωμένο στον λόφο του Γολγοθά αλλά προσβλέπει με πίστη και χαρά στην Ανάσταση. Ο Νταρουίς επιμένει στον Σταυρό. Στην Τοιχογραφία6 του λέει: Όπως περπάτησε ο Χριστός πάνω στη λίμνη έτσι περπάτησα κι εγώ μέσα στο όραμά μου. Μα εγώ κατέβηκα από το σταυρό γιατί τα ύψη τα φοβάμαι κι ούτε προαναγγέλλω ανάσταση. Μας δίνει λοιπόν μια πρώτη εξήγηση γιατί το κάνει. Σκέπτομαι, όμως, ότι ο Σταυρός απομονωμένος από την Ανάσταση είναι πιο υποφερτό. Αν συνδεθεί με το θαύμα της Ανάστασης είναι σκάνδαλο και μωρία όπως λέει ο Απόστολος Παύλος7. Η τέχνη δεν είναι θρησκεία και δεν μπορούμε να την προσεγγίσουμε με όρους θρησκευτικούς με την στενή έννοια των λέξεων. Αλλά ως πιστοί μπορούμε να προσεγγίσουμε την τέχνη ως ποίηση- με την κυριολεκτική έννοια - ως συμμετοχή στην Δημιουργία, και πίσω από τις λέξεις και τα χρώματα να βρούμε το Θαύμα του Θεού, μέχρι εκεί που μας το δίνει ο κάθε καλλιτέχνης, ή λογοτέχνης. Από κει και πέρα η πίστη αρκεί.

5 Στιχηρά του Εσπερινού της Σταυροπροσκυνήσεως. 6 Η μετάφραση είναι της Αγγελικής Σιγούρου και του γράφοντα, αδημοσίευτο. 7 Προς Κορινθίους Α’ 1:23, προς Γαλάτας 5:11.

72 |

Επιστρέφω στον Νταρουίς ο οποίος θα πει8: Κι ευτυχώς για μένα, ήμουν γείτονας της θεότητας Δυστυχώς για μένα, ο σταυρός είναι η αιώνια κλίμακα προς το αύριό μας! […] Ο Νταρουίς ως Παλαιστίνιος κουβαλάει ένα βαρύ σταυρό εξ αιτίας της Ιστορίας του τόπου. Αυτή η Ιστορία που έχει επιβαρυνθεί με τόσες θρησκείες να διεκδικούν ένα κομμάτι γης, και με την πολιτική που πρακτικά σημαίνει διεκδίκηση και προφύλαξη κεκτημένης εξουσίας. Το βάρος της Ιστορίας η οποία έχει βαφτεί με το κόκκινο του αίματος και το μαύρο του θανάτου το αισθάνεται ο Νταρουίς ως Παλαιστίνιος. Είναι αβάσταχτο! Επιπλέον, σε άλλα ποιήματα, εκφράζει την απογοήτευσή του από την απραγία των Αράβων μέρος των οποίων είναι οι Παλαιστίνιοι. Μια απραγία απέναντι στο σημερινό γίγνεσθαι, ενώ κάποτε ήταν ενεργά μέλη του παγκόσμιου πολιτιστικού γεγονός. Η ζωή του παλαιστινιακού λαού μοιάζει με καπνό, είναι σχεδόν ανύπαρκτη, πάει όπου την παρασέρνουν οι συνθήκες κάθε στιγμή. Ρίζες δεν υπάρχουν ούτε σε ό,τι έμεινε από την Παλαιστίνη. Η ζωή όπως ο χρόνος είναι έννοιες που τις καθορίζει ο ισραηλινός με μια σφαίρα, κάθε φορά που κρίνει ότι τον απειλή μια σφεντόνα. Ο πόνος του χαμού των πάντων είναι τόσο συνηθισμένος: «Άκουσε προσεκτικά το νέο δελτίο ειδήσεων. Δεν υπήρχαν καινούριοι νεκροί πουθενά. Χάρηκε με αυτό το ασυνήθιστο πρωινό. Η χαρά τον οδήγησε στο γραφείο, και στο μυαλό του είχε μια αράδα: «Είμαι ζωντανός, παρόλο που δεν αισθάνομαι πόνο»9. Αν δεν υπάρχει πόνος τότε κάτι παράξενο γίνεται. αλλά ο λαός της Παλαιστίνης παρότι δεν περιμένει καμιά ανάσταση καλλιεργεί την ελπίδα για το επικείμενο αύριο και ανεβαίνει την «αιώνια κλίμακα»10. Το κείμενο αυτό παρουσιάστηκε για πρώτη φορά και αποτέλεσε τη βάση της συζήτησης στην τρίτη από τις τέσσερις Συναντήσεις Λόγου και Τέχνη, η οποία πραγματοποιήθηκε στο Ναό του Αγίου Φιλίππου την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως 11 Μαρτίου 2018.

8 Από το ποίημα Εγώ τα ζάρια ρίχνω, σε μετάφραση της Αγγελικής Σιγούρου και του γράφοντα, αδημοσίευτο. 9 Από το κείμενο Σαν να κοιμόταν, μετάφραση της Ευαγγελίας Μουρτζούκου, http://staxtes.com/2003/?p=9008. 10 Από το ποίημα Εγώ τα ζάρια ρίχνω, σε μετάφραση της Αγγελικής Σιγούρου και του γράφοντα, αδημοσίευτο.

σταυροδρόμι

| 73

74 |

από την επικαιρότητα

Charles Taylor ένας σημαντικός φιλόσοφος στην Αθήνα Βάσω Γώγου – Απόστολος Μπάρλος

την 11 Ιουνίου 2018, στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών στην Αθήνα, πραγματοποιήθηκε δημόσια διάλεξη που έδωσε ο διεθνούς φήμης φιλόσοφος Charles Taylor, ομότιμος καθηγητής McGill στο Μόντρεαλ του Καναδά. Το θέμα του: «Ο Χριστιανισμός στην κοσμική εποχή της Δύσης». Η εκδήλωση συνδιοργανώθηκε από την Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου και το Πρόγραμμα «Επιστήμες και Ορθοδοξία ανά τον κόσμο» (SOW) του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Ποιες είναι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η δυτική χριστιανική παράδοση στη σύγχρονη εποχή; Σύμφωνα με τον Taylor, για την απλή ανθρώπινη εμπειρία, ο κόσμος, πλέον δεν κατοικείται από καλά και κακά πνεύματα, που επηρεάζουν τη ροή των πραγμάτων. Στην ουσία έπαψε να κυριαρχεί μία και μοναδική ηθική που καθορίζει την κοινωνική και την πολιτική ζωή, αλλά αντίθετα, στις Δυτικές κοινωνίες επικρατεί ένας πνευματικός πλουραλισμός. Έτσι άλλοι αναζητούν το νόημα της ζωής σε ποικίλες θρησκευτικές ή πνευματικές παραδόσεις, ενώ κάποιοι άλλοι αρνούνται να αντλήσουν νόημα ζωής από τη θρησκεία. Πολλοί είναι κι εκείνοι, κυρίως οι μεγαλύτεροι σε ηλικία, που θεωρούν ότι υπάρχει κάτι πολύ στραβό στον πλουραλισμό της σύγχρονης κοινωνίας. Είναι αυτοί οι νοσταλγοί της ομοιογένειας του παρελθόντος που θέλουν τον χριστιανισμό στο επίκεντρο και δεν αποδέχονται την πραγματικότητα ότι ο γείτονάς τους δεν ανήκει στην ίδια Εκκλησία, δεν έχει την ίδια εθνική καταγωγή, την ίδια πολιτισμική προέλευση. Σε αυτό το πλαίσιο, δεν συμβάλλει θετικά στην ενίσχυση της κοινότητας και ο υπερτονισμός της ατομικής σωτηρίας. «Παίρνω πολύ σοβαρά τον κατακερματισμό της σύγχρονης κοινωνίας, σταυροδρόμι

| 75

όπου ο ατομισμός έχει επισκιάσει την αίσθηση της αλληλεξάρτησης και της αλληλεγγύης», τόνισε ο Taylor. Ο διάσημος φιλόσοφος εξέφρασε τον προβληματισμό του για την τάση, ιδιαίτερα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, να δημιουργεί θεσμούς επίγειας ισχύος χωρίς το αναγκαίο πνευματικό υπόβαθρο. Με ουσιαστική διάθεση ανοίγματος και διαλόγου διατύπωσε το αίτημα της ανάγκης του να αφουγκραστεί και να ακούσει την πρόταση της ανατολικής ορθόδοξης θεολογίας που μπορεί να συμβάλει στην αναζωογόνηση του δυτικού χριστιανισμού ο οποίος έχει εγκλωβιστεί στα αδιέξοδά του. Άλλωστε αυτός είναι και ο κύριος λόγος που ήλθε στην Αθήνα, όπως είπε ο ίδιος, για να δει αν η θεωρία του για την εκκοσμίκευση στέκει όταν εξετάζονται άλλες χριστιανικές παραδόσεις, αλλά και για να εμπνευστεί από αυτές. Στη διάλεξη αυτή ο Charles Taylor μίλησε, αλλά και συζήτησε, με το κοινό, όχι μόνο ως διανοητής και φιλόσοφος, αλλά και ως καθολικός, που προβληματίζεται και ψάχνει στη δική μας ορθόδοξη παράδοση απαντήσεις και τρόπους να αναθερμάνει την πίστη του.

76 |

o οικουμενικός διάλογος ως καθρέφτης Νίκος Κοσμίδης1 15η Γενική Συνέλευση Συμβουλίου Ευρωπαϊκών Εκκλησιών (CEC) Νόβι Σαντ, Σερβία, 31/5- 7/6/2018 «καί ἔσεσθε μοι μάρτυρες» (Πρ. 1,8) You shall be my witnesses

υνηθίσαμε, κακώς, να αντιμετωπίζουμε τις διαχριστιανικές συναντήσεις ως έκφραση ενός διαλόγου της αβρότητας και της φαινομενικής συνεννόησης. Ομολογουμένως, δύσκολα επιτυγχάνεται καθολική συμφωνία ως προς το ποια πρέπει να είναι τα αναμενόμενα αποτελέσματα αυτού του διαλόγου. Εύλογα προκύπτει ένα ερώτημα το οποίο άλλοτε τίθεται καλοπροαίρετα και άλλοτε κακοπροαίρετα: Και πού αποβαίνει, τελικά, αυτός ο διάλογος; Στις αρχές Ιουνίου, πραγματοποιήθηκε στο Νόβι Σαντ της Σερβίας, η Γενική Συνέλευση του Συμβουλίου των Ευρωπαϊκών Εκκλησιών. Η σχετική ειδησεογραφία αναφέρθηκε στις σημαίνουσες παρουσίες και στο ενδιαφέρον των

1 Σημείωση: Ο Νίκος Κοσμίδης συμμετείχε στην προπαρασκευή της Γενικής Συνέλευσης.

σταυροδρόμι

| 77

78 |

συμμετεχόντων για τις εξελίξεις στη Σερβία και ευρύτερα στα Βαλκάνια. Επίσης, αποτυπώθηκε η συζήτηση που αναπτύχθηκε για το μέλλον της Ευρώπης και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι χριστιανικές κοινότητες από την προσφυγική/μεταναστευτική κρίση, την αποδόμηση του Ευρωπαϊκού οράματος, τις μορφές οικονομικής, κοινωνικής και οικολογικής αδικίας, και την άνοδο του λαϊκισμού και της ακροδεξιάς. Αν δει κανείς σε δεύτερο επίπεδο την αξία αυτών των συναντήσεων, θα κατανοήσει πως η χρησιμότητά τους έγκειται στο γεγονός πως καθιστούν αντιμέτωπες τις χριστιανικές κοινότητες, όχι με τον κίνδυνο μιας ενδοϊστορικής ομφαλοσκόπησης, αλλά με την κατανόησή τους για την εσχατολογική προοπτική του κόσμου. Ενδεχομένως αυτό να ακούγεται βαρύγδουπο. Το γεγονός, όμως, είναι πως η τοποθέτησή τους πάνω σε μια σειρά κρίσιμων ζητημάτων, αποκαλύπτει το ίδιο το περιεχόμενο της πίστης τους. Αγάπη, πίστη, μαρτυρία, δικαιοσύνη, φιλοξενία και συμφιλίωση: οι έννοιες αυτές, που τόσο συχνά και ενδεχομένως τόσο εύκολα χρησιμοποιήθηκαν κατά τις ημέρες της συνέλευσης, δοκιμάστηκαν ιδιαίτερα όταν οι εκπρόσωποι των εκκλησιών-μελών έπρεπε να τοποθετηθούν, από κοινού, π.χ. ως προς τα σχέδια ανάπτυξης του Ευρωστρατού και την ιμπεριαλιστική διάσταση της Ε.Ε. ή ως προς την πρόταση αποδοκιμασίας των Νατοϊκών βομβαρδισμών κατά της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Εκεί πλέον φάνηκαν οι εγκόσμιες δεσμεύσεις μας και έγινε ξεκάθαρο πως η εκκοσμίκευση είναι μια νόσος που κυοφορούν και οι ίδιες οι χριστιανικές κοινότητες, Ορθόδοξες και Προτεσταντικές, ανεξαρτήτως των δογματικών διαφορών τους.

σταυροδρόμι

| 79

Η Γενική Συνέλευση αποτελεί το ανώτατο διοικητικό όργανο της Διάσκεψης των Ευρωπαϊκών Εκκλησιών και λαμβάνει σημαντικές αποφάσεις, καθορίζοντας τις μελλοντικές κατευθυντήριες γραμμές των εργασιών του Συμβουλίου Ευρωπαϊκών Εκκλησιών. Το Συμβούλιο Ευρωπαϊκών Εκκλησιών (CEC) είναι μία Ένωση που συγκεντρώνει αδελφικά 116 εκκλησίες: Ορθοδόξους, Προτεστάντες, Αγγλικανούς και Παλαιοκαθολικούς από όλη την Ευρώπη και περισσότερα από 40 εθνικά Συμβούλια Εκκλησιών και οργανώσεων Εταίρων με τις Ορθόδοξες Εκκλησίες να αποτελούν το 25% του Συμβουλίου των Ευρωπαϊκών Εκκλησιών. Στην αντιπροσωπία της Εκκλησίας της Ελλάδος στη 15η Γενική Συνέλευση, συμμετείχαν ο Μητροπολίτης Νέας Ιωνίας και Φιλαδελφείας κ. Γαβριήλ (επικεφαλής), ο Μητροπολίτης Θερμοπυλών κ. Ιωάννης, ο Ιεροδιάκονος π. Ιάκωβος Ανδριόπουλος και οι καθηγήτριες κ. Μαρίνα Κολοβοπούλου και κ. Βασιλική Σταθοκώστα, ενώ μέλος του Δ.Σ. εξελέγη ο Αρχιμ. Ιγνάτιος Σωτηριάδης. Την Κυριακή 3 Ιουνίου, εορτή των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (Π.Η.), πραγματοποιήθηκε Διορθόδοξο Πολυαρχιερατικό Συλλείτουργο στον Καθεδρικό Ναό του Αγίου Γεωργίου στο Νόβι Σάντ, στο οποίο προεξήρχε ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ταλίνης και πάσης Εσθονίας κ. Στέφανος, με τη συμμετοχή του οικείου Ποιμενάρχου Θεοφιλεστάτου Επισκόπου Μπάτσκας κ. Ειρηναίου.

«Παρά το πολύ καλό νομικό πλαίσιο, είναι αδύνατο να επιτευχθεί μια υψηλού επιπέδου εφαρμογή των δικαιωμάτων των θρησκευτικών μειονοτήτων χωρίς καλή θέληση» Μητροπολίτης Ζάγκρεμπ και Λιουμπλιάνας Πορφύριος

80 |

σταυροδρόμι

| 81

ανακοίνωση

ο Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας ΠροςΌψη, υπό την αιγίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Καρπενησίου και της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας, διοργανώνει το «1ο Πανελλήνιο Επιστημονικό Επιμορφωτικό Συνέδριο Νέων με θέμα «Πίστη, Ύπαρξη και Σχέση», που θα πραγματοποιηθεί στις 27-29 Ιουλίου 2018, στο ξενοδοχείο Lecadin στο Καρπενήσι. Το συνέδριο απευθύνεται σε νεαρά ενήλικα πρόσωπα (18-30 ετών) με ενδιαφέρον στο διάλογο της θεολογίας και της θρησκευτικότητας με τις επιστήμες του ψυχισμού (ψυχιατρική, ψυχολογία, ψυχοθεραπείες). Η συνάντηση της μεταμοντέρνας κοινωνικής πραγματικότητας με παραδοσιακότερα αξιακά συστήματα, προσδίδει στον κάθε νέο άνθρωπο τη δυνατότητα να επεξεργαστεί την αλήθεια της ελευθερίας και των επιλογών του. Στο συνέδριο θα συμμετέχουν με εισηγήσεις τους, επιστήμονες από το χώρο της ψυχικής υγείας, θεολόγοι και κληρικοί και η θεματολογία καλύπτει περιοχές όπως: η Διαμόρφωση του Προσώπου και των Διαπροσωπικών Σχέσεων, η Ωρίμανση της Ταυτότητας και των Αξιών, η Πίστη ως βίωμα μέσα στις Σχέσεις, η Ύπαρξη και η εμπειρία των Επιστημών του Ψυχισμού. Στο σύνδεσμο www.inprosopsi.gr/neoi2018 υπάρχει πρόσβαση στο πρόγραμμα, την αφίσα και τις αιτήσεις εγγραφών για το συνέδριο. Με τιμή Αλέξιος Λάππας, MRCPsych, Ψυχίατρος Παιδιών και Εφήβων Πρόεδρος Συνεδρίου

82 |

πολιτισμός & τέχνη

“Η τέχνη δεν είναι ούτε γονίδιο, ούτε συγκεκριμένο ταλέντο. Είναι μια συμπεριφορά που μπορεί να υιοθετήσει οποιοσδήποτε έχει ένα όραμα που οι άλλοι δεν έχουν, και το σθένος να κάνει κάτι γι΄ αυτό.” Seth Dodin: “Η απάτη του Ίκαρου”, μετάφραση Παναγιώτης Γαβριήλογλου (εκδ. Key Books)

σταυροδρόμι

| 83

ένα θεατρικό αναλόγιο με τις Όλια Λαζαρίδου και Αμαλία Μουτούση, για την οικονομική στήριξη της Μονάδας Ανακουφιστικής Φροντίδας “Γαλιλαία” 84 |

«το Αϊβαλί, η πατρίδα μου» του Φώτη Κόντογλου Ιωάννα Βγόντζα

«Ένα θέαμα έμορφο και παράξενο» Και ξεκινάς να πας σε μια θεατρική παράσταση. Είναι λίγο μακριά, είναι μεσοβδόμαδα... Είναι όμως για καλό σκοπό. Μπαίνεις στην αίθουσα. Το σκηνικό σε τραβάει. Σε ζαλίζει με την υπέροχη απλότητά του. Χάνεσαι στο λευκό των πανιών και τη ζεστασιά του ξύλου. Έχεις ήδη αρχίσει να νιώθεις ότι άξιζε η απόσταση. Η καρδιά σου χτυπά λίγο πιο δυνατά. Θες να μπεις στο καράβι στα κρυφά, να τεντώσεις το πανί και ν’ αφήσεις τον άνεμο να σε παρασύρει όπου θέλει. Η παράσταση ξεκινά. Δύο φιγούρες ντυμένες στα λευκά. Μιλούν ήσυχα. Κινδυνεύεις να χάσεις το τι λένε... Να μπερδευτούν οι λέξεις με τη μουσική και να γίνουν φωνές μέσα σου από ένα μακρινό παρελθόν. Να νοσταλγήσεις το παιδί που έτρεχε στο δρόμο, να θυμηθείς τη γεύση της βανίλιας μέσα στο νερό. Συγκεντρώνεσαι. Το κείμενο είναι αστείο, είναι σοβαρό, είναι ονειρεμένο. Πόση δύναμη έχουν πια αυτές οι λέξεις; Πόσο κοντά νιώθεις τον Κόντογλου; Λες να να τις ψιθυρίζει ο ίδιος στο αυτί σου; Ζηλεύεις λίγο αυτή την όμορφη πατρίδα. Κάνεις συγκρίσεις με τη δική σου γειτονιά που δε διαθέτει λιμανάκι, τσερνίκια, σακολέβες, καραβόσκαρα με δύο και τρία άλμπουρα, γυμνά ποδαράκια μέσα στο νερό...

σταυροδρόμι

| 85

Μα η παιδική σου μνήμη, η τόσο ανέμελη και ζωηρή, αντιστέκεται και σου φωνάζει πόσο γλυκιά ανάμνηση ήταν το πρώτο παγωτό της χρονιάς από το περίπτερο, πόσο έντονη η προσμονή το βράδυ πριν φύγεις για την κατασκήνωση, πόσα παιχνίδια σκαρώθηκαν στη διπλανή ταράτσα, πόσο είχε πονέσει εκείνη η τούμπα με το ποδήλατο πάνω στο δέντρο της οδού Παπαναστασίου... Και αναρωτιέσαι. Τελικά τι είναι η πατρίδα; Είναι ένας χώρος ή είναι οι γεύσεις, οι μυρωδιές, οι φίλοι, τα οικογενειακά τραπέζια; Εικόνες προβάλλονται σε μια ανοιχτή βαλίτσα που κρατάει η ηθοποιός. Σκηνικά τεχνάσματα σού γαργαλάνε τις αισθήσεις και χαμογελάς με τη φαντασία που σε ξαφνιάζει χωρίς να σου επιβάλλεται με θόρυβο. Ζεστό χειροκρότημα. Η παράσταση τελείωσε. Το γνωστό τσίμπημα όταν κάτι όμορφο τελειώνει. Φεύγεις, όμως, λιγάκι πιο ερωτευμένη από ό,τι ήρθες. Με τους δημιουργικούς ανθρώπους, τους ευαίσθητους, τους ονειροπόλους, τους τρυφερούς. Με τους «πεισματάρηδες που αγωνίζονται να εξουδετερώσουν τη φθορά» αλλά και με όσους κρατούν αγαπητικά το χέρι σ’ εκείνους που η φθορά έρχεται απρόσκλητη και ανεπιθύμητη... Βλέπεις ξεκάθαρα ότι εκεί έξω κυκλοφορούν ελεύθερα, κάμποσα γοητευτικά πλάσματα που παίρνουν τρεις λέξεις και δύο πανιά και τα μεταμορφώνουν σε μια παράσταση που μιλάει στην καρδιά σου.

86 |

μία παράσταση ποικίλα συναισθήματα Λυδία Πηλιώτη - Βιολέτα Παπάζογλου (μαθήτριες Α2’ Λυκείου, εκπαιδευτήρια «Θεομήτωρ»)

ο σχολείο μας, με αφορμή το μάθημα της Λογοτεχνίας και συγκεκριμένα την ενότητα «Σύγκριση των δύο φύλων», οργάνωσε την παρακολούθηση της θεατρικής παράστασης. Σε αυτή συμμετείχαν οι μαθητές της Α’ και της Β’ Λυκείου. Φιλοξενήθηκε στο Θέατρο «Από μηχανής». Η παράσταση ονομαζόταν «Ο Γάμος του Καραχμέτη» και βασιζόταν στο ομώνυμο διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Η υπόθεση εκτυλίσσεται στην Σκιάθο κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ο πρωταγωνιστής της ιστορίας, ο Κουμπής, φίλος του Τούρκου ναυάρχου και σύζυγος της στείρας Σεραΐνώ, φλέγεται από την επιθυμία να κάνει παιδιά. Σχέδιό του να κλέψει την τριαντάχρονη γειτόνισσά του Λελούδα και παράλληλα να χρηματίσει έναν παπά για να τους παντρέψει παράνομα. Στο τέλος της ιστορίας αποδεικνύεται η μεγαλοψυχία της Σεραϊνώ η οποία την ανυψώνει σε επίπεδο Αγιότητας. Έχοντας παραβρεθεί και εμείς σε αυτή την παράσταση, τα συναισθήματα που μας γέννησε ήταν ανάμεικτα. Αν και προβληματισμένοι με την στάση υποταγής που υπέδειξε η Σεραΐνώ, ο θαυμασμός για το μεγαλείο της ψυχής της μας κυρίευε καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου. Σύμφωνα με τα δεδομένα της εποχής μας, η αντίδραση αυτή φαντάζει παράλογη στους θεατές, πόσο μάλλον στη σύγχρονη γυναίκα. Έτσι αισθανόμαστε απογοήτευση για το γυναικείο φύλο, καθώς η Σεραϊνώ φτάνει στο έσχατο σημείο να φροντίσει τα παιδιά του Κουμπή από δική της επιθυμία και παράλληλα νιώθουμε περηφάνια για το ήθος που προβάλλει, αφού παραμέρισε τον εγωϊσμό της λόγω της ανυπέρβλητης αγάπης που έτρεφε για το πρόσωπό του συζύγου της.

σταυροδρόμι

| 87

Κατά την άποψή μας, η απουσία βασικού εξοπλισμού (ηχητικά εφέ, προβολείς, ενδυμασίες) και η συμμετοχή στην θεατρική παράσταση δύο μόνο ηθοποιών, οι οποίοι ενσάρκωναν περισσότερους από έναν ρόλους (4) δεν λειτούργησαν καθόλου αρνητικά στην διεξαγωγή της παράστασης. Επιπλέον, οι θέσεις των θεατών δεν απείχαν πολύ από τη σκηνή, γεγονός που προκάλεσε μια αμεσότητα στους ηθοποιούς και σε εμάς. Στο τέλος αυτής μιλήσαμε, συζητήσαμε με τους ηθοποιούς και την σκηνοθέτη για τα συναισθήματα που βιώσαμε κατά την διάρκεια του έργου και έτσι η εμπειρία μας αυτή απέκτησε έναν βιωματικό χαρακτήρα. Το κείμενο αυτό γράφτηκε μετά από την παρακολούθηση της θεατρικής παράστασης «Ο Γάμος του Καραχμέτη» (Μάρτιος 2018) από τους μαθητές Α’ & Β’ Λυκείου των Επαιδευτηρίων «Η Θεομήτωρ», σε συνεργασία με τον π. Δημήτριο Μαρούλη, εφημέριο του Ι. Ν. Αγ. Φιλίππου και εξομολόγο των Εκπαιδευτηρίων, και αναδημοσιεύεται από το περιοδικό που εκδίδουν οι μαθητές του Σχολείου (Δημιουργία, τεύχος 19, Αθήνα Ιανουάριος – Μάϊος 2018).

88 |

street artist onstage Γιώργος Γεωργίου

ην Δευτέρα 13 Μαΐου, παρά την απεργία του μετρό, ο Χώρος Τέχνης της οδού Ασωμάτων ήταν γεμάτος. Ήταν η δεύτερη συνεχόμενη μέρα που ο Δημήτρης Κωσταγιόλας παρουσίαζε σε σκηνή το έργο του. Συνήθως παίζει κιθάρα, τραγουδά, αλληλεπιδρά με τους περαστικούς και ομορφαίνει τις στιγμές μας, στο δρόμο. Στον πεζόδρομο της Ερμού, φτιάχνει και μοιράζει φρέσκα μουσικά συμβάντα, έχοντας τον πιο ευγενικό τρόπο να καλεί τους περαστικούς να συμμετέχουν. Είναι μια αίσθηση ανάτασης και ενθουσιασμού, σαν μια απώλεια της βαρύτητας, όταν συμπληρώνεις τραγουδιστά τα μουσικά του ρεφρέν στο ανοιχτό μικρόφωνο της Ερμού. Ίσως είναι αυτή του η λεπτότητα, η απλότητα και το παιγνιώδες, οι λόγοι που οι φίλοι του τον φωνάζουν Γλάρο. Το ταλέντο του το πρόσεξε ο Άρης Δαβαράκης και οργάνωσε αυτές τις δύο παραστάσεις για να γνωρίσουμε καλύτερα το έργο του, τουλάχιστον 20 από τα 70 περίπου τραγούδια του. Ο στίχος του είναι πηγαίος και με συνοχή. Αν στη Ερμού μας καλεί να τραγουδήσουμε - η καλύτερη ώρα είναι τώρα- στην Ασωμάτων ακούσαμε ένα μεγάλο μπουκέτο από διάφορες ώρες. Ώρες γεμάτες συναίσθημα, λεπτή ειρωνεία, έρωτα, ευαισθησία, ζωντάνια. Μας καλεί να φωτίσουμε την κάθε στιγμή και δράττεται για αυτό από κάθε ευκαιρία, όπως όταν έκανε ένα πολύ ωραίο αυτοσχεδιαστικό παιχνίδι με μια πεταλούδα που βρέθηκε να πετά μπροστά του για μια στιγμή στην σκηνή. Η ιδιότητα του να μετατρέπει κάθε στιγμή σε ωραία στιγμή πρέπει να προστεθεί δίπλα σε αυτή του στιχουργού, μουσικού και τραγουδιστή. Τελικά όταν το παρόν φωτίζεται, το μέλλον αποκτά προοπτική. Για αυτό φύγαμε όλοι μας από αυτή την παράσταση με ευχές, ελπίδες, προσδοκίες και γεμάτοι!

σταυροδρόμι

| 89

διαδρομές σε διάλογο με αφορμή την Έκθεση της Ματίνας Σαββανίδου στο Αρχοντικό των Μπενιζέλων

λήθεια, πόσο όμορφα συνταιριάστηκαν τα σχέδια χεριών που προσεύχονται, προσμένουν, ικετεύουν, δημιουργούν, ερωτεύονται και αγαπούν, με τα τόσο όμορφα, ταπεινά μα και τόσο σπουδαία ιστορικά εκκλησάκια της Αθήνας! Η έκθεση της Ματίνας Σαββανίδου με τίτλο «Διαδρομές σε διάλογο» στο Αρχοντικό των Μπενιζέλων στην Πλάκα κατάφερε το άμεσο σμίξιμο του Θείου με το ανθρώπινο στοιχείο μέσα από τις φωτογραφίες της των παλαιών χριστιανικών ναών της πόλης μας και τα ζωγραφικά της σχέδια των χεριών που μοχθούν, εκλιπαρούν, ελπίζουν, δημιουργούν, ονειρεύονται και πάνω απ΄ όλα μεταφέρουν την ανθρώπινη ελπίδα και πίστη στην ένωση με το συνάνθρωπο και με τον Θεό. Τα ασημένια στολίδια των σχεδίων της Ματίνας, μοιάζουν τάματα ικεσίας και ευγνωμοσύνης, όμοια με αυτά που αφιερώνονται στους θαυματουργούς αγίους μας. Στις φωτογραφίες της, πανέμορφες εκκλησιές, αγιασμένες, τοιχογραφίες και εικόνες που αχνοφαίνονται στο διάβα τόσων αιώνων, αλλά που μέσα από την γαλήνη των μορφών των εικονιζόμενων αγίων μας κάνουν κοινωνούς του αιώνιου και μοναδικού θαύματος, της μόνης αλήθειας, πως δεν είναι όλα μάταια στη ζωή αυτή. Φως κεριού απαλό, η μέθεξη του μισοσκόταδου στους παλιούς αυτούς ναούς και τα αθηναϊκά ξωκλήσια, τα παμπάλαια καλοδουλεμένα τέμπλα, καμωμένα άλλοτε από ξύλο που μοσχοβολά μοσχοθυμίαμα, άλλοτε πάλι από μάρμαρο και σπαράγματα από αρχαίες κολώνες και που η πατίνα του χρόνου και τα ικετευτικά χάδια των χεριών τόσων περασμένων γενεών ανθρώπων που τα άγγιξαν, προσευχήθηκαν και δάκρυσαν πάνω τους, τα έχουν λειάνει με έναν τρόπο πονεμένο και συνάμα αγαπητικό. Λίγα γεράνια στις μικρές αυλές, σταυροί χαραγμένοι ή λαξευμένοι στην πέτρα και στο λευκό σοβά που πόσα έχουν να μας ιστορήσουν για την βυζαντινή Αθήνα, την πόλη μας που τόσο λίγο γνωρίζουμε.

90 |

Ένα κουβάρι με κόκκινο νήμα συνδέει σαν φλέβα ζωής το κάθε σχέδιο με το έδαφος, με τη μάνα γη, ένας ομφάλιος λώρος με το γήινο στοιχείο της ύπαρξής μας καθώς την ίδια στιγμή οι φωτογραφίες μας δείχνουν το άλλο ύψιστο στοιχείο, το θείο μονοπάτι για την Άνω Ιερουσαλήμ, για την ανάσταση που είναι το ποθούμενο κάθε ανθρώπου. Το Αρχοντικό των Μπενιζέλων υπήρξε το σπίτι της Αγίας Φιλοθέης. Και ταίριαξε ιδιαίτερα τούτη η όμορφη έκθεση με τον χώρο, καθώς σκέφτομαι, αυτά σταυροδρόμι

| 91

τα ικετευτικά και σε στάση προσευχής χέρια στα σχέδια της Ματίνας πόσο θα έμοιαζαν με τα χέρια της Αγίας Φιλοθέης και πως οι φωτογραφίες της απεικονίζουν τις παλιές βυζαντινές εκκλησιές της Αθήνας, οι οποίες θα υπήρξαν χώροι λατρείας που η Αγία Φιλοθέη ταπεινά προσευχήθηκε, αγρύπνησε και θαυματούργησε. Χέρια έφτιαξαν και φτιάχνουν τις εκκλησιές και οι εκκλησιές ανύψωσαν και ανυψώνουν τα χέρια και τον άνθρωπο στο δρόμο προς την αγάπη, στο δρόμο προς το Θεό! Η έκθεση της Ματίνας Σαββανίδου πέτυχε να μας παρουσιάσει το σμίξιμο αυτό του Θείου με το ανθρώπινο αλλά και του χώρου και του χρόνου της βυζαντινής και μεταβυζαντινής Αθήνας με πολύ όμορφο και καλλιτεχνικά ουσιαστικό τρόπο. Δημήτρης Ποθητός

Κυριολεκτικά στο παρά πέντε πρόλαβα και επισκέφθηκα την έκθεση της πολυτάλαντης φίλης Ματίνας Σαββανίδου στο παλιό αρχοντικό σπίτι της Αγίας Φιλοθέης στη Πλάκα. Ευτυχώς ....!!! Δεν μπορώ να περιγράψω τα συναισθήματα στη θέα των φωτογραφιών από τα εκκλησάκια της Αθήνας, που φέραν δίπλα μας μια εποχή που έχει φύγει αλλά είναι τόσο κοντά μας γνώριμη και αγαπημένη. Σχεδόν άκουσα τους ψιθύρους των ανθρώπων που στέκονταν όρθιοι στη είσοδο ή ξαπόσταιναν στα σκαλάκια, μύρισα ευωδιαστό λιβάνι ανακατεμένο με ευλαβικές δεήσεις προς τον ουρανό, ένωσα τη σιωπηλή προσευχή μου με τις προσευχές των άλλων και πήρα αντίδωρο από το ροζιασμένο χέρι του ασκητή ιερέα. Η συγκίνηση κορυφώθηκε μπροστά στους πίνακες - δημιουργίες της Ματίνας- και το συναίσθημα μετουσιώθηκε σε βίωμα. Οι πίνακες απεικόνιζαν απλά χέρια που μιλούσαν και ξεπηδούσαν μέσα απ΄ αυτούς και σε άγγιζαν άλλοτε τρυφερά άλλοτε γεμάτα κατανόηση, συμπόνοια και ενώνονταν με τα δικά σου σε ικεσία. Άλλοτε έπαιρναν και το δικό σου χέρι και σε οδηγούσαν σε δρόμους καθαρούς, γεμάτους φως και αγάπη και άλλοτε σε πήγαιναν σε τόπους γαλήνιους πλημμυρισμένους από τα λυτρωτικά δάκρυα της συγχώρεσης, που έρχονταν από τον ουρανό με τη μορφή ασημένιων σταγόνων. Πόσο ταιριαστός αλήθεια ο τίτλος της έκθεσης, Διαδρομές σε διάλογο. Τι να πω για τη Ματίνα! Έχει ένα ουράνιο ταλέντο στο να μετατρέπει τα απλά γήινα και καθημερινά θέματα σε πολύτιμα, ακριβά κοσμήματα ψυχής. Όλοι οι πίνακες είχαν ένα διακριτικό από καθαρό ασήμι, που τόνωνε το συναίσθημα και στόχευε κατευθείαν στην καρδιά. Σε ευχαριστούμε Ματίνα για όσα απλόχερα μας πρόσφερες με την έκθεση αυτή. Κατερίνα Βλαχάκη

92 |

playlist

15 + 2 μουσικές προτάσεις του Κώστα Κωνσταντάτου

Μίκη Θεοδωράκη - Οδυσσέα Ελύτη Ανοίγω το στόμα μου (Άξιον εστί)

Μανώλη Καλομοίρη Η συμφωνία της Λεβεντιάς

Μίκη Θεοδωράκη - Τάσου Λειβαδίτη Την πόρτα ανοίγω το βράδι (Λυρικά)

George Gershwin Η Γαλάζια Ραψωδία

Μάνου Χατζιδάκι (στίχοι παραδοσιακοί) Τα Λιανοτράγουδα (Μεγάλος Ερωτικός)

Παραδοσιακό Θράκης Τι καλά το λέει τ’ αηδόνι (εκτέλεση Καίτης Κουλλιά)

Johnny Cash Your Personal Jesus

Νίκος Κυπουργός Βλέφαρό μου (Μυστικός κήπος, εκτέλεση Χρόνη Αηδονίδη)

Locomondo Ουρανός

Νίκος Σκαλκώτας 36 Ελληνικοί χοροί

Παραδοσιακό Λέσβου Μια μάννα που είχε ένα γιό

Yann Tiersen Amelie

Διονύσης Σαββόπουλος Καλοκαίρι Νίκος Μαμαγκάκης Η εκδρομή (σε εκτέλεση Γεράσιμου Μηλιαρέση) Hector Berlioz Η φανταστική συμφωνία

Encardia Santu Paulu (μηterra) Encardia Tου πολέμου (Emigranti) σταυροδρόμι

| 93

τα νεα της κοινότητάς μας

στο στέκι του Ηλία

Εκκλησιαστική Κοινότητα του Αγίου Φιλίππου διοργάνωσε την Κυριακή 3 Ιουνίου σε μία από τις παλιές Αθηναϊκές ταβέρνες, μία γιορτινή μουσική βραδιά, με σκοπό την οικονομική ενίσχυση των εργασιών καθαρισμού και συντήρησης τριών ιστορικών φορητών εικόνων του 19ου αι. Στο «Στέκι του Ηλία», σε μια υπέροχη και καταπράσινη αυλή του Θησείου, μια συντροφιά φίλων μουσικών, συναντήθηκαν για να αναβιώσουν τα παλιά αθηναϊκά γλεντάκια, με αφορμή αυτή την εκδήλωση του Ι. Ν. Αγίου Φιλίππου. Το ρεπερτόριο περιλάμβανε από παλιά λαϊκά αθηναϊκά τραγούδια, μικρασιάτικα, νησιώτικα και παραδοσιακά μέχρι και θρακιώτικα, ενώ δεν έλειψαν και τα ρεμπέτικα. Ιδιαίτερα ξεχωριστό γλέντι, μια και δεν υπήρχε πάλκο αλλά οι μουσικοί είχαν καθίσει γύρω από ένα σερβιρισμένο τραπέζι στο κέντρο των υπολοίπων και έπαιξαν σαν μια παρέα που γλεντούσε. Τα τραγούδια δεν ακολούθησαν τη ροή ενός αυστηρά προκαθορισμένου προγράμματος, αλλά η

94 |

βραδιά κυλούσε ταξιδεύοντας μας από τόπο σε τόπο κι από εποχή σε εποχή σύμφωνα με τα αντίστοιχα ακούσματα. Οι φιλοξενούμενοι μας, φίλοι μουσικοί που συμμετείχαν ήταν οι: Κωνσταντίνος Γεωργούλης (βιολί), Θεόδωρος Στεφάνου (μπουζούκι), Ειρήνη Στυλιανάκη (κανονάκι), Μαρία Γκεβεζέ (ούτι), καθώς και οι συνεργάτες της Κοινότητας μας Ευδοκία Αγγελίδου (κρουστά), Μαρία Τσουκαλά (τραγούδι), Άγγελος Σιώτος (τραγούδι), Δημήτρης Δαράβαλης (τραγούδι) και Παναγιώτης Σιώτος (λαούτο – τραγούδι). Το μοναδικό περιβάλλον της περιποιημένης αυλής, οι αξεπέραστοι μεζέδες του κυρίου Ηλία και το κέφι που δημιούργησε η παρέα των μουσικών, είχε σαν αποτέλεσμα να φύγουν ενθουσιασμένοι οι 100 καλεσμένοι μας. Από καρδιάς ευχαριστούμε τον αγαπητό μας κύριο Ηλία και όλους όσους συνέβαλλαν για τον πολύ σημαντικό σκοπό της εκδήλωσης αυτής. Το «Στέκι του Ηλία» βρίσκεται στον πλακόστρωτο πεζόδρομο πλάι στον Ηλεκτρικό, περίπου 100 μέτρα από το σταθμό του Θησείου προς τα Πετράλωνα, δίπλα στον προαύλιο χώρο του ναού του Αγ. Αθανάσιου (οδός Επταχάλκου 5, Θησείο).

Για μία ακόμη φορά είχαμε την ευλογία να τιμήσουμε τη μνήμη των Αγίων Δώδεκα Αποστόλων στον ομώνυμο ιστορικό βυζαντινό Ναό του 11ου αιώνα, ο οποίος βρίσκεται μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Αγοράς, στις 29 και 30 Ιουνίου. Πρόκειται για Ναό Αγιορείτικου ρυθμού, ο οποίος είχε αρχικά χρησιμοποιηθεί ως πρωτοχριστιανικό Βαπτιστήριο των Αθηνών, ενώ αποτελούσε ζωντανή ενορία ως το 1931 οπότε άρχισαν οι ανασκαφές στον ευρύτερο αρχαιολογικό χώρο. Σήμερα παραμένει ως ένα από τα σημαντικότερα Βυζαντινά μνημεία των Αθηνών και λειτουργείται κάθε χρόνο την ημέρα της Σύναξης των 12 Αποστόλων, 30 Ιουνίου. Την Κυριακή 17 Ιουνίου πραγματοποιήθηκε με επιτυχία η 12η κατά σειρά Εθελοντική Αιμοδοσία της Εκκλησιαστικής μας Κοινότητας. Αυτή τη φορά προσήλθαν για να αιμοδοτήσουν 30 μέλη και φίλοι της Κοινότητάς μας και μπορέσαμε να συλλέξουμε 27 νέες μονάδες αίματος. Η επόμενη αιμοδοσία μας είναι προγραμματισμένη για την Κυριακή 9 Δεκεμβρίου.

σταυροδρόμι

| 95

οι συνεργάτες του τεύχους ΑΡΓΥΡΙΑΔΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ | θεολόγος, επιμελητής εκδόσεων (Αθήνα) ΒΓΟΝΤΖΑ ΙΩΑΝΝΑ | εκπαιδευτικός (Αθήνα) ΒΛΑΧΑΚΗ ΚΑΤΕΡΙΝΑ | δικηγόρος (Αθήνα) ΓΑΛΑΝΑΚΗ ΙΩΑΝΝΑ | αρχαιολόγος, συγγραφέας, ποιήτρια (Σαουθάμπτον. Αγγλία) ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΓΙΩΡΓΟΣ | αρχιτέκτονας ΕΜΠ (Αθήνα) ΓΩΓΟΥ ΒΑΣΩ | θεολόγος, φιλόλογος, ζωγράφος (Λάρισα) ΔΑΒΑΡΑΚΗΣ ΑΡΗΣ | συγγραφέας, στιχουργός, δημοσιογράφος (Αθήνα) ΔΟΥΜΑ ΚΑΤΕΡΙΝΑ | Υπεύθυνη ανάλυσης δεδομένων στον Τομέα Διαχείρισης Πιστωτικού Κινδύνου, Τράπεζα Tesco (Εδιμβούργο, Σκωτία) ΖΑΡΚΑΔΗΣ ΤΑΣΟΣ | φιλόλογος, blogger (Αθήνα) ΚΟΣΜΙΔΗΣ ΝΙΚΟΣ | πτ. Ευρωπαϊκού Πολιτισμού ΕΑΠ, μεταπτυχιακός φοιτητής Ορθοδόξου Θεολογίας ΕΑΠ (Ξάνθη) ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΤΟΣ ΚΩΣΤΑΣ | μουσικός, ζωγράφος (Αθήνα) ΜΑΡΟΥΛΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ | τελειόφοιτος Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών (Αθήνα) ΜΑΡΟΥΛΗΣ π. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ | εφημέριος Ι. Ν. Αγίου Φιλίππου, βιολόγος (Αθήνα) ΜΠΑΡΛΟΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ | θεολόγος (Λάρισα) ΜΠΠΤΣΙΚΑ ΑΠΟΣΤΟΛΙΑ | φοιτήτρια Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ (Αθήνα) BOU SABA RONI | φιλόλογος ελληνικής και αραβικής γλώσσας, θεολόγος (Αθήνα) ΝΕΥΡΟΚΟΠΛΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ | συγγραφέας (Θεσσαλονίκη)

96 |

ΞΕΝΟΣ ΧΡΙΣΤΟΣ | υπ. Δρ. Παντείου Πανεπιστημίου, συγγραφέας, ποιητής (Αθήνα) ΠΑΪΣΙΟΥ ΑΡΓΥΡΩ | Χημικός τροφίμων (Αθήνα) ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΑΛΚΗΣ | φιλόλογος (Αθήνα) ΠΑΠΑΘΕΟΥ – ΔΟΥΛΗΓΕΡΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ | ζωγράφος, φιλόλογος (Αθήνα) ΠΑΠΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΣ ΣΤΕΛΙΟΣ | Καθηγητής Ιστορίας των Θρησκευμάτων, Θεολογική Σχολή ΕΚΠΑ (Αθήνα) ΠΟΘΗΤΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ | μουσικός, αγιογράφος, ποιητής (Αθήνα) ΣΔΟΥΚΟΥ ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ | εικαστικός, εκπαιδευτικός (Λάρισα) ΣΙΩΤΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ | πρωτοψάλτης Ι. Ν. Αγ. Φιλίππου, υπεύθυνος Διαγνωστικού Κέντρου (Αθήνα) ΤΣΕΛΙΚΑΣ ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ | φιλόλογος, παλαιογράφος, προϊστάμενος του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου και του Εργαστηρίου Συντήρησης Χειρογράφων του ΜΙΕΤ (Αθήνα) ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΗΣ ΜΙΧΑΗΛ | Γενικός Διευθυντής Ελληνικής Βιβλικής Εταιρίας (Αθήνα)

σταυροδρόμι

| 97

«Έχουμε την υποχρέωση να στηρίζουμε τις βιβλιοθήκες. Οι βιβλιοθήκες στηρίζουν την ελευθερία. Ελευθερία στην ανάγνωση, ελευθερία ιδεών, ελευθερία επικοινωνίας. Στηρίζουν την εκπαίδευση (και η διαδικασία αυτή δεν τελειώνει την ημέρα που τελειώνουμε το σχολείο ή το πανεπιστήμιο), την ψυχαγωγία, τη δημιουργία προστατευόμενων χώρων και την πρόσβαση σε πληροφορίες. Έχουμε την υποχρέωση να διαβάζουμε για δική μας ευχαρίστηση, σε ιδιωτικούς και σε δημόσιους χώρους, γιατί έτσι μαθαίνουμε, ασκούμε τη φαντασία μας. Όταν οι άλλοι μας βλέπουν να διαβάζουμε, τους δείχνουμε ότι η ανάγνωση είναι κάτι καλό. Έχουμε την υποχρέωση να διαβάζουμε δυνατά στα παιδιά μας. Να τους διαβάζουμε πράγματα που απολαμβάνουν. Να κάνουμε τις φωνές για να έχει ενδιαφέρον και να μην σταματήσουμε επειδή θα έχουν μάθει να διαβάζουν μόνα τους. Έχουμε την υποχρέωση να χρησιμοποιούμε τη γλώσσα μας. Να βάζουμε στόχους: να μαθαίνουμε τι σημαίνουν οι λέξεις και πώς να τις χρησιμοποιούμε, για να επικοινωνούμε με σαφήνεια, να λέμε αυτό που πραγματικά εννοούμε.» Απόσπασμα από ομιλία που έδωσε ο συγγραφέας Neil Gaiman (γενν. 1960) στο Barbican Centre του Λονδίνου, στις 14 Οκτωβρίου 2013.

98 |

σταυροδρόμι

σύγχρονοι προβληματισμοί στο χώρο της Ορθοδοξίας και του Πολιτισμού περιοδική έκδοση της Εκκλησιαστικής Κοινότητας του Ι. Ν. Αγ. Φιλίππου Βλασσαρούς Περίοδος Γ’ | Τεύχος 5 | Ιούλος 2018

Ιδρυτής – Υπεύθυνος Ύλης π. Δημήτριος Ι. Μαρούλης

Σύμβουλος έκδοσης Άρης Δαβαράκης

Σύμβουλος για θεολογικά θέματα Ζωή Πλιάκου - Νίκα

Σχεδιασμός Παύλος Παυλίδης pavlidis.pavlos@gmail.com

Εκτύπωση ΛΥΧΝΙΑ Α.Ε. info@lyhnia.com

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

| 99

ημερολόγιο Τετάρτη 25/7, 21.00 – 00.30 Αγρυπνία Αγ. Παρασκευής Κυριακή 5/8, 20.00 – 00.30 Αγρυπνία Μεταμόρφωσης Τρίτη 14/8 19.00 – 01.00 ΠΑΝΗΓΥΡΙΚΗ ΑΓΡΥΠΝΙΑ ΚΟΙΜΗΣΗΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ Πέμπτη 13/9, 18.30 – 00.30 ΑΓΡΥΠΝΙΑ ΤΙΜΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ Κάθε βράδυ 1 – 14/8 20.00 – 21.30 Παρακλήσεις στην Παναγία

Εάν επιθυμείτε να ενημερώνεστε για τα προγράμματα των ακολουθιών στο Ναό του Αγίου Φιλίππου και τις δραστηριότητες της Εκκλησιαστικής μας Κοινότητας, παρακαλούμε στείλτε μας μήνυμα στην ηλεκτρονική διεύθυνση

stavrodromi@gmail.com

100 |

Στην ‘Έκθεση του Ι. Ναού Αγίου Φιλίππου μπορείτε να βρείτε σε προσιτές τιμές: χειροποίητες μαρμελάδες & μέλι κεριά διακοσμημένα με ντεκουπάζ & ζωγραφική στο χέρι χειροποίητους πλεκτούς σελιδοδείκτες χειροποίητα κομποσκοίνια και λιβάνι κάρτες με εικόνες από το τέμπλο του ναού επιλεγμένα βιβλία

Το περιοδικό «σταυροδρόμι» διανέμεται δωρεάν και ελπίζουμε πως θα το αγαπήσετε. Για όσους επιθυμούν να συμβάλλουν στα έξοδα έκδοσης, έχει οριστεί ως προαιρετική εισφορά το ποσό των 2 ευρώ. Σας ευχαριστούμε πολύ. Η Συντακτική Επιτροπή του περιοδικού.

σταυροδρόμι

| 101

Ο ΝΑ ΟΣ ΜΑΣ Ο

ναός μας βρίσκεται στην περιοχή της παλιάς Αθηναϊκής συνοικίας της Βλασσαρούς, ανάμεσα στο Μοναστηράκι και στο Θησείο, απέναντι από την Αρχαία Αγορά. Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, ο αρχικός ναός πρέπει να ήταν τρίκλιτη Βασιλική του 9ου μ.Χ. αι. Η οδός Αγίου Φιλίππου, προέκταση της οδού Καραϊσκάκη, ακολουθεί τη χάραξη του αρχαίου δρόμου των Στοών που οδηγούσε από την Αγορά στις «Αχαρνικές Πύλες» και που αποτελούσε την κύρια αρτηρία τροφοδοσίας της Αγοράς με αγροτικά προϊόντα.

Κατά την πολιορκία της Αθήνας από τον Κιουταχή Πασά (1826 – 1827), ο ναός έπαθε ανεπανόρθωτες ζημιές και εγκαταλείφθηκε. Μετά την επανάσταση επισκευάστηκε και το 1858 συγκαταλεγόταν ήδη στις 20 ενορίες των Αθηνών. Το 1866 ανακαινίστηκε εκ βάθρων και αλλοιώθηκε η παλαιότερη μορφή του. Το 1912 συγχωνεύτηκε με την ενορία του παρακείμενου ναού της Παναγίας Βλασσαρούς, ο οποίος κατεδαφίστηκε (1932 – 1937) στις ανασκαφές για την Αρχαία Αγορά. Στα μεταπολεμικά χρόνια ο ναός παρουσίασε πάλι επικίνδυνες φθορές. Έτσι, το 1961 επισκευάστηκε ριζικά και, μετά από αφαίρεση των διάφορων νεότερων παρεμβάσεων, επανήλθε στη μορφή της τρίκλιτης, θολωτής βασιλικής με απλό υπερώο στο Δ τμήμα και κωδωνοστάσιο στο ΝΔ άκρο. Το απλό, ξύλινο και εκλεκτικιστικό τέμπλο (με νεοκλασικά και βυζαντινά στοιχεία) και ορισμένα από τα παλαιά έπιπλα του ναού παραπέμπουν στη γνώριμη αίσθηση των εκκλησιών του 19ου αι. Άξιες προσοχής είναι οι φορητές εικόνες, που χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 19ου αι. και αποδίδονται σε περισσότερους από έναν ζωγράφους. Στην τεχνοτροπία τους εντοπίζονται ποικίλα δυτικά και λαϊκά στοιχεία σύμφωνα με τις τάσεις που επικρατούσαν στην ζωγραφική τέχνη εκείνης της εποχής. Πολλές από αυτές είναι έργα της οικογένειας των Ζωγραφαίων, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει η ύπαρξη αρκετών εικόνων που αποτελούσαν αφιερώματα συντεχνιών (όπως των πεταλωτών, των σιδηρουργών κ.α.). Η αγιογράφηση των τοξοειδών τοίχων του Ναού και της οροφής ανήκουν στον Δημήτριο Κεντάκα, μαθητή του Κωνσταντίνου Παρθένη, που εργάστηκε στο Εθνικό Θέατρο ως σκηνογράφος και στη συνέχεια ασχολήθηκε με τη βυζαντινή ζωγραφική.

Ο ναός του Αγίου Φιλίππου γιορτάζει στις 14/11, ενώ τιμά και τη μνήμη του Αγίου Νεομάρτυρα Μιχαήλ Πακνανά (9/7), ο οποίος έζησε στη συνοικία της Βλασσαρούς, ήταν κηπουρός και μαρτύρησε στους Στύλους του Ολυμπίου Διός το 1771. Άλλες γιορτές του ναού είναι: στις 21/11 (Εισόδια Θεοτόκου - Παναγία Βλασσαρούς), στις 2/2 (Υπαπαντή Κυρίου), και στις 11/6 (Άγιος Λουκάς αρχιεπίσκοπος Κριμαίας ο ιατρός).

102 |

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΟΜΑΔΑ

Άντα Μπαραχάνου

Αν δε μου ‘δινες την ποίηση, Κύριε, δε θα ‘χα τίποτα για να ζήσω. Αυτά τα χωράφια δε θα ‘ταν δικά μου. Ενώ τώρα ευτύχησα να ‘χω μηλιές, να πετάξουνε κλώνους οι πέτρες μου, να γιομίσουν οι φούχτες μου ήλιο, η έρημός μου λαό, τα περιβόλια μου αηδόνια. Λοιπόν; Πώς σου φαίνονται; Είδες τα στάχυα μου, Κύριε; Είδες τ᾿ αμπέλια μου; Είδες τι όμορφα που πέφτει το φως στις γαλήνιες κοιλάδες μου; Κι έχω ακόμη καιρό! Δεν ξεχέρσωσα όλο το χώρο μου, Κύριε. Μ’ ανασκάφτει ο πόνος μου κι ο κλήρος μου μεγαλώνει. Ασωτεύω το γέλιο μου σαν ψωμί που μοιράζεται. Όμως, δεν ξοδεύω τον ήλιο σου άδικα. Δεν πετώ ούτε ψίχουλο απ’ ό,τι μου δίνεις. Γιατί σκέφτομαι την ερμιά και τις κατεβασιές του χειμώνα. Γιατί θα ‘ρθει το βράδι μου. Γιατί φτάνει όπου να ‘ναι το βράδι μου, Κύριε, και πρέπει να ‘χω κάμει πριν φύγω την καλύβα μου εκκλησιά για τους τσοπάνηδες της αγάπης.

Ιερός Ναός Αγίου Φιλίππου Βλασσαρούς

Αδριανού 19 & Αγ. Φιλίππου, 10555 Μοναστηράκι Τηλ.- Fax: 210 321 2580, Τηλ. Γραμματείας: 690 928 0233 Ηλεκτρονική Διεύθυνση: stavrodromi@gmail.com Ιστοσελίδα: http://stavrodromi.com Facebook: https://www.facebook.com/to.stavrodromi

ISSN: 2459-2587

Νικηφόρος Βρεττάκος (1912 – 1991)