Σταυροδρόμι Ιανουάριος 2019

σταυροδρόμι

6

ΑΓΊΟΥ ΦΙΛΊΠΠΟΥ & ΑΔΡΙΑΝΟΎ

3 ευρώ

στη γειτονιά της βλασσαρούς

ΕΞ ΩΦ ΥΛ ΛΟ

Βάσω Γώγου Σπούδασα Θεολογία και Ιστορία Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και έκανα ελεύθερες σπουδές στη ζωγραφική. Είχα τη χαρά να είμαι δασκάλα σε μικρά, μεγάλα και πολύ μεγάλα παιδιά και συγχρόνως να ζωγραφίζω στα περιθώρια των βιβλίων αλλά και του καθημερινού προγράμματος. Ζωγραφίζοντας ξαναζώ μέσα από τα σχήματα, τα χρώματα και το φως.

ΑΝΤΙ ΠΡΟ ΛΟ ΓΟΥ γράφει ο Άρης Δαβαράκης

Σ

καρφαλώνω από τα υπόγεια του Μετρό σαν τυφλοπόντικας αναδυόμενος στο Μοναστηράκι, στην πλατεία. Έχει φώς, παλιό τζαμί, Ακρόπολη, μυρωδιές λιβάνι και σις κεμπάμπ μαζί με αποσμητικά, αρώματα και, σχεδόν κυρίαρχη, την μυρωδιά της φούντας. Η πλατεία έχει υποστεί και αυτή την ανάπλασή της, όπως και η Ομόνοια και η Φιλικής Εταιρείας κι άλλες πολλές μεριές της πόλης. Η πόλη δεν είναι πια υλική, είναι μια μορφή ροής παραισθησιογόνα: σήμερα βλέπω μπλοκ από μπετόν που έχουν τη χρήση που είχαν παλιά τα παγκάκια. Πολλοί νέοι, ζευγάρια, αγοροπαρέες, κοριτσοπαρέες, Έλληνες και «ξένοι». Παραβατικότητα κάργα. Γέλια πολλά. Άστεγοι τυλιγμένοι σε κουβέρτες και χαρτόνια, εφημερίδες και σακούλες νάϋλον. Ένοικοι διαμερισμάτων airbnb, ζευγαράκια Κινέζων ή Ρώσων, Ολλανδών ή Ισπανών. Έχουμε ζήτηση. Αν αγοράσει, σου λέει ο Κινέζος, ακίνητο 250.000 ευρώ, παίρνει αυτόματα την Visa και πρόσβαση σε όλη την Ευρώπη – αφού (δεν το έχουμε χωνέψει ακόμη) Greece is Europe και αφού έχεις visa για την Ελλάδα έχεις και για τις 26 άλλες χώρες της Ένωσης. Θέλω να μπω στην Πανδρόσου προς την Αγίου Φιλίππου αλλά κολλάω: δυο κορίτσια, δεκαεξάρες, παχουλές, ασχημούλες, ντυμένες σχεδόν ίδια (μαύρο κολλάν, πλατφόρμες ψηλοτάκουνες, φουστίτσα φάρδους ζώνης, μπουφάν και ο μισός π***νός στον αέρα) με ρωτάνε για ένα μαγαζί στο Γκάζι – αλλά δεν το ξέρω. Τα 65άρια δεν συχνάζουνε συνήθως στα ίδια μέρη με τα 16άρια. Ένας Πακιστανός μας ακούει και προσφέρεται «να τις πάει ως εκεί». Εντυπωσιάζομαι πόσο εύκολα δέχονται και αφήνονται και προχωρούν μαζί του, σαν να τον ξέρανε χρόνια. «Λιβανέζοι και Νέγροι στην Φωκίωνος Νέγρη» έγραφε ο Γκάτσος πριν από σχεδόν μισόν αιώνα. Που να το φανταστεί; Μετανάστες, ανάπηροι ζητιάνοι, βαποράκια και έμποροι μεγαλυτέρων ποσοτήτων, Σύριοι, Βουλγάρες, Αιγύπτιοι, ταλέντα που πάνε στο Voice, άλλου είδους ταλέντα που συνεργάζονται με διαφόρων ειδών ξενοδοχεία, παιδιά άνεργα από διάφορες χώρες σε ομάδες με σκέϊτμπόουρντ, λιώμα στα χημικά ναρκωτικά. Δεν μπορείς να τα περιγράψεις σταυροδρόμι

|1

όλα αυτά, είναι σαν πίνακας του Ιερώνυμου Μπος αυτή η πλατεία. Τουριστικά μαγαζιά, φαγάδικα όλων των εθνικοτήτων, σουβλακερί, λουλουδάδες, ο ήχος από διαλόγους σε διάφορες γλώσσες και τραγούδια από τεράστια ραδιοκασετόφωνα για να χορεύουν τα παιδιά και να μαζεύουν γύρω τους θαυμαστές και αφηρημένους, γκρουπ τουριστών, όλες τις φυλές του Ισραήλ, κλεφτρόνια, ανάπηρους, αργόσχολους – και σκεπτόμενους της περιπατητικής πάντα. Δεν περιγράφεται η γειτονιά μας όπως δεν περιγράφεται πια ολόκληρη η Ευρώπη. Δεν έχουμε συνειδητοποιήσει πόσο μεγάλες αλλαγές έχει φέρει η μαζική μετανάστευση και η ανάγκη του μουσουλμανικού κόσμου να επεκταθεί δι’ αντιπροσώπων του στον «δικό μας κόσμο». Δεν ακούς πια Ελληνικά προχωρώντας προς τον Άγιο Φίλιππο, ένα βουητό από ψυχές που δεν βολεύονται ακούς, μια φασαρία που δηλώνει πως θέλει ένα μερίδιο από τον «δυτικό τρόπο ζωής», την κατανάλωση, το χρήμα, τις συμπεριφορές μας. Δεν ξέρει ο απελπισμένος μετανάστης πως ο Δυτικός κόσμος έχει οδηγηθεί σ’ ένα τερματικό αδιέξοδο και δεν έχει καν υποψιαστεί πώς θα χειριστεί τα τεράστια προβλήματά του. Νομίζουν όσοι έρχονται σχεδόν με τα πόδια ως εδώ απ’ τις πατρίδες τους πως «έχουμε» και πως περισσεύει και γι’ αυτούς. Όλες οι μικρογραφίες αποτυπώνουν την μεγάλη, βαθύτερη εικόνα: Κολυμπάμε σε νερά μολυσμένα, ταξιδεύουμε με τρύπια πανιά – όλοι. Και το καράβι προχωράει, διασχίζει θάλασσες και ωκεανούς, ξαναβγαίνει σαν υποβρύχιο που αναδύεται εδώ, στο Μοναστηράκι, στο Θησείο, στο Γκάζι, στη γειτονιά μας. Κατάστρωμα. Οι καμπίνες πολυτελείας της πρώτης θέσης είναι λίγες και πάρα πολύ ακριβές. Το 1% της ανθρωπότητας μας λένε οι αριθμοί.

E la nave va… Και το πλοίο πηγαίνει. Επτάμιση δισεκατομμύρια «ξένοι» πάνω στον πλανήτη Γή, την ευρύτερη «γειτονιά μας» που τάχει παίξει με τις συμπεριφορές τους και ετοιμάζεται πια να εκραγεί. Για να δούμε τι θα δούμε.

2|

ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ

σταυροδρόμι

σημείο συνάντησης

66 25

57

81 32

92

38

77 απόψεις 72 | Σπυριδούλα Αθανασοπούλου - Κυπρίου

από την επικαιρότητα 77 | Νίκος Κοσμίδης 81 | Θ. Ν. Παπαθανασίου

σκέψεις

95 συναξαριστής 62 | Άγιος Μιχαήλ Πακνανάς 64 | Αγία Μαριάμνη

70 85-94 | τέχνες & πολιτισμός 95 | από την κουζίνα της Γεωργίας Κοφινά 97 | ημερολόγιο 100 | συνεργάτες του τεύχους

105| Πηνελόπη Νικολαϊδου

Καὶ στὴν Ἀκρόπολη, στὸ βράχο τὸν Ἱερὸ ἓν ἄνθος φύτρωσε μονάχο χλωρὸ χλωρό.

4|

Ἓν ἄνθος ὅμοιο μὲ ἀνεμώνη περαστική, ἀθώρητο σ᾿ ὅποιον σιμώνει στὰ ὕψη ἐκεῖ. Κωστής Παλαμάς

στη γειτονιά της Βλασσαρούς 9|

Η Αρχαία Αγορά των Αθηνών ΚΛΕΙΩ ΤΣΟΓΚΑ

13 |

Οι ανασκαφές στην Αρχαία Αγορά

15 |

Το Βρυσάκι Η χαμένη συνοικία της Αθήνας και οι εκκλησίες της Πλατεία Αβησσυνίας Ένα πολύχρωμο ψηφιδωτό Παράδοση που μας ταξιδεύει αναμνήσεις… ΕΛΕΝΗ ΤΑΜΑΡΕΣΗ - ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης ΝΙΚΗ ΔΑΦΝΗ Ο Χώρος Τέχνης & Δράσης Βρυσάκι ΓΙΩΡΓΟΣ ΝΕΡΗΣ Athenaeum Ένα Ωδείο με ιστορία και μέλλον Το Μουσείο των Ψευδαισθήσεων ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΟΥΚΟΥΒΑΛΑΣ Όσο ο νους να νιώσει ΧΡΙΣΤΟΣ ΞΕΝΟΣ Σας ρωτήσαμε και μας απαντήσατε… ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΑΡΓΥΡΩ ΠΑΪΣΙΟΥ Πρόσωπα της γειτονιάς μας: ΑΡΗΣ ΤΣΑΝΑΚΛΙΔΗΣ ΝΙΚΟΣ ΤΣΩΚΟΣ & ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΔΟΥΜΑ Ιστορίες ανθρώπων ΗΛΙΑΣ ΚΟΥΝΕΛΑΣ

23 | 25 | 28 | 32 | 34 | 38 | 40 | 41 | 66 | 70 |

47 - 61 | ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΟΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓΙΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΦΟΡΗΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ ΞΥΛΙΝΟΥ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΑΣΡΙΟΥ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΟΣ π. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι. ΜΑΡΟΥΛΗΣ & ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΡΥΔΗΣ

σταυροδρόμι

|5

στη γειτονιά της Βλασσαρούς τότε

6|

η Αρχαία Αγορά των Αθηνών Κλειώ Τσόγκα

Σ

τα μέσα του 6ου αι. π.Χ. ιδρύθηκε στα βορειοδυτικά του Ιερού Βράχου της Ακροπόλεως, ανάμεσα στους λόφους του Αρείου Πάγου και του Αγοραίου Κολωνού, η Αγορά των Αθηνών, η οποία για τους επόμενους τέσσερις τουλάχιστον αιώνες αποτέλεσε το κέντρο της πόλης των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων. Σ’ αυτήν ανεγέρθηκαν τα σημαντικότερα δημόσια κτήρια και ιερά του άστεως και αναπτύχθηκε έντονη διοικητική, πολιτική, δικαστική, εμπορική, κοινωνική, πολιτιστική και θρησκευτική δραστηριότητα. Η αλληλουχία των οικοδομημάτων της Αγοράς μέσα στο χρόνο αντικατοπτρίζει την εξελικτική πορεία του δημοκρατικού πολιτεύματος στους πέντε αιώνες ύπαρξης της πόλεως-κράτους. Τα πρώτα ίχνη της κατοίκησης του ανθρώπου στον ευρύτερο χώρο της Αγοράς χρονολογούνται στην Ύστερη Νεολιθική εποχή (περ. 3000π.Χ.) και συνίστανται σε όστρακα χειροποίητων αγγείων που βρέθηκαν σε φρέατα και λάκκους. Κατά τις δύο επόμενες περιόδους, την Ύστερη Ελλαδική ή Μυκηναϊκή (1550-1100 π.Χ.) και την Εποχή του Σιδήρου (1.100-700π.Χ.) στην περιοχή εκτείνεται ένα νεκροταφείο, με θολωτούς και θαλαμωτούς τάφους στην πρώτη, με καύσεις και ενταφιασμούς στη δεύτερη. Παράλληλα αναπτύσσεται ένα μικρός γεωμετρικός οικισμός.

Tον 6ο αι. π.Χ. η πολιτεία με εκτεταμένες διαμορφώσεις μετέτρεψε τον χώρο αυτόν από ιδιωτικό σε δημόσιο για να φιλοξενήσει την Αγορά της πόλης. Τα πρώτα δημόσια κτήρια, η Νοτιανατολική Κρήνη και ο Βωμός των 12 Θεών, εμφανίστηκαν το 520 π.Χ., εποχή της τυραννίδας των Πεισιστρατιδών. Με την αλλαγή του πολιτεύματος και πάλι σε δημοκρατικό, το 508/7π.Χ. ξεκίνησε η έντονη οικοδομική δραστηριότητα στην Αγορά. Πρώτα κατασκευάστηκαν το Παλαιό Βουλευτήριο για τη νέα Βουλή και η Βασίλειος Στοά, έδρα του Άρχοντα Βασιλέα. Τοποθετήθηκαν επίσης οι δύο λίθινοι όροι στη νοτιοδυτική της γωνία για να σημάνουν τον ιερό χώρο. σταυροδρόμι

|7

8|

Η λεηλασία της Αγοράς από τα περσικά στρατεύματα το 480/479 π.Χ. μετέτρεψε πολλά από τα οικοδομήματά της σε ερείπια. Από το 2ο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ. παρατηρήθηκε έντονη ανοικοδόμηση, η οποία συνεχίστηκε και μέσα στον 4ο αι. π.Χ. και συνδέεται άμεσα με την ακμή της Δημοκρατίας. Τότε κατασκευάστηκαν η Ποικίλη Στοά, η Θόλος, το Νέο Βουλευτήριο, η Στοά του Διός Ελευθερίου, η Ν. Στοά Ι, το Νομισματοκοπείο, τα Δικαστήρια, ο Ναός του Ηφαίστου, ο Ναός του Απόλλωνα Πατρώου, η Νοτιοδυτική κρήνη κ.ά. Την πολιτική παρακμή της Αθήνας που επέφερε η άνοδος του Μεγάλου Αλεξάνδρου στο βασίλειο της Μακεδονίας ακολούθησε η πολιτιστική ακμή του 2ου π.Χ. αιώνα. Η Αγορά της Αθήνας έλαβε την εποχή αυτή νέα μορφή με την ανέγερση των τριών μεγάλων στωικών οικοδομημάτων: της Μεσαίας Στοάς, της Νότιας Στοάς ΙΙ και της Στοάς του Αττάλου, δωρεάς του Βασιλιά της Περγάμου Άτταλου Β΄ στην κοιτίδα της φιλοσοφίας. Μεγάλο πλήγμα στα οικοδομήματα της Αγοράς επέφερε η λεηλασία τους από τα στρατεύματα του Σύλλα το 86 π.Χ., ως τιμωρία επειδή οι Αθηναίοι τάχθηκαν με το μέρος του βασιλιά Μιθριδάτη του Πόντου και όχι των Ρωμαίων. Παρά τις καταστροφές η πόλη γνώρισε νέα ακμή κατά τους χρόνους της αυτοκρατορίας του Οκταβιανού-Αυγούστου (27π.Χ.-14 μ.Χ) και του Αδριανού (117-138 μ.Χ.). Στο κεντρικό τετράγωνο της Αγοράς ανεγέρθηκαν το Ωδείο για να φιλοξενήσει τις μουσικές εκδηλώσεις, ο Νοτιοδυτικός και ο Νοτιανατολικός ναός για τη λατρεία της αυτοκρατορικής οικογένειας και μεταφέρθηκε αυτούσιος από την Παλλήνη ο Ναός του Άρη. Το 267 μ.Χ. η εισβολή των Ερούλων κατέστρεψε εκ θεμελίων τα οικοδομήματα της Αγοράς. Στην επόμενη φάση ανοικοδόμησης της πόλης η περιοχή βρέθηκε εκτός του νέου οχυρωματικού περιβόλου και αναπτύχθηκαν σ’ αυτήν τα πολυτελή συγκροτήματα των αστικών επαύλεων του 5ου και 6ου αι. μ.Χ., στα οποία άκμασε για τελευταία φορά η νεοπλατωνική φιλοσοφία. Οι αλλεπάλληλες επιθέσεις βαρβαρικών φύλων από το τέλος του 4ου έως τα τέλη του 6ου αι. μ.Χ., οπότε έγινε η Σλαβική επιδρομή, οδήγησαν και πάλι στην καταστροφή τα κτήρια της Αγοράς και αυτό είχε ως αποτέλεσμα την οριστική παρακμή του χώρου.

σταυροδρόμι

|9

10 |

οι ανασκαφές στην Αρχαία Αγορά

Οι

ανασκαφές στην Αρχαία Αθηναϊκή Αγορά από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα ξεκίνησαν το 1931 κάτω από την επίβλεψη του T. Leslie Shear. Η συστηματική ανασκαφή αυτού του σημαντικού χώρου ανατέθηκε από το Ελληνικό Κράτος στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, η οποία είχε ιδρυθεί στην Αθήνα το 1881. Οι διαπραγματεύσεις ξεκίνησαν το 1925, αμέσως μετά το ψήφισμα του ελληνικού κοινοβουλίου να μην αναλάβει το ίδιο το έργο, κυρίως λόγω του τεράστιου κόστους της απαλλοτρίωσης. Η συγκεκριμένη περιοχή κάλυπτε περίπου 24 στρέμματα που ήταν κατειλημμένα από 365 σύγχρονα σπίτια, τα οποία έπρεπε να αγοραστούν και να κατεδαφιστούν. Ο Edward Capps, πρόεδρος της Διοικητικού Συμβουλίου της Σχολής, ήταν το καθοδηγητικό πνεύμα πίσω από το έργο και ο T. L. Shear διορίστηκε ο πρώτος Διευθυντής πεδίου. Ο Shear συγκέντρωσε μια ομάδα που περιλάμβανε μερικά από τα πιο γνωστά ονόματα της ελληνικής αρχαιολογίας, μεταξύ των οποίων ήταν οι: Homer A. Thompson, Eugene Vanderpool, Benjamin Meritt, Dorothy Burr (Thompson), Virginia Grace, Lucy Talcott, Alison Frantz, Piet de Jong, και Ιωάννης Τραυλός. Οι εργασίες ανασκαφής ξεκίνησαν στην πραγματικότητα τον Μάιο του 1931 με χρηματοδότηση, σε μεγάλο βαθμό, από τον John D. Rockefeller. Στην πορεία των ανασκαφών, χρειάστηκε να εκκαθαριστούν πολύ περισσότερα σπίτια από όσα είχαν αρχικά εκτιμήσει, φθάνοντας στο σύνολο πάνω από 400. Η επιχείρηση ήταν τεράστια, τόσο από άποψη χρημάτων όσο και χρόνου. Όπως συμβαίνει συχνά με τα αμερικανικά πολιτιστικά προγράμματα, η χρηματοδότηση έγινε σχεδόν αποκλειστικά από ιδιωτικά ιδρύματα και ιδιώτες: το Ίδρυμα Rockefeller, το Ίδρυμα Ford, το Ίδρυμα Mellon, το Ίδρυμα Kress και το Εθνικό Ταμείο για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες. Τα τελευταία χρόνια σταυροδρόμι

| 11

των ανασκαφών οι εργασίες υποστηρίχθηκαν από το Ίδρυμα David και Lucile Packard και το Ινστιτούτο Ανθρωπιστικών Επιστημών Packard. Από το 1931 μέχρι σήμερα, εκατοντάδες μελετητές, εργαζόμενοι, ειδικοί και φοιτητές έχουν συμμετάσχει στα προγράμματα ανασκαφής και συντήρησης, όπως και στην έρευνα και τη δημοσίευση άρθρων σχετικών με τα ευρήματα των ανασκαφών. Όλοι μαζί συμβάλλουν σημαντικά στην υλοποίηση ενός από τα πιο παραγωγικά αρχαιολογικά έργα σε όλη τη Μεσόγειο. Πάνω από σαράντα τόμοι και εκατοντάδες επιστημονικά άρθρα έχουν δημοσιευθεί μέχρι σήμερα, προσθέτοντας γνώση για μία βαθύτερη κατανόησή μας όλων των πτυχών της αρχαίας ελληνικής ιστορίας και κοινωνίας. Το κείμενο βασίστηκε σε στοιχεία από την ιστοσελίδα της Αμερικανικής Σχολής Κλασσικών Σπουδών στην Αθήνα: http://www.agathe.gr/

12 |

το Βρυσάκι η χαμένη συνοικία της Αθήνας και οι εκκλησίες της

Τ

ο Βρυσάκι ήταν συνοικία της παλιάς Αθήνας, η οποία εκτεινόταν μεταξύ του Ωρολογίου του Κυρρήστου (αρχαίο μνημείο του 1ου αι. π. Χ, που βρίσκεται στους βόρειους πρόποδες της Ακρόπολης, στο χώρο της Ρωμαϊκής Αγοράς, γνωστό ως «Αέρηδες») και του Θησείου. Καταλάμβανε όλη την περιοχή που σήμερα αποτελεί τον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Αγοράς. Τα σπίτια της παλιάς αυτής συνοικίας κατεδαφίστηκαν για τη διενέργεια των ανασκαφών της Αμερικανικής Σχολής Κλασσικών Σπουδών στην Αθήνα τη δεκαετία του 1930, οι οποίες έφεραν στο φως την Αρχαία Αγορά. «Επειδή κάτωθι των κτισμάτων της περιοχής μας υπάρχουν αρχαιότητες επί αιώνες, επειδή είναι ανάγκη, δια ταύτα κατεδαφιζόμεθα» έγραφε ένα χαρτί τοιχοκολλημένο στο παράθυρο του μαγαζιού ενός εμπόρου γραφομηχανών, το οποίο ήταν το πρώτο που κατεδαφίστηκε (το γεγονός αυτό διασώζεται σε μία ασπρόμαυρη φωτογραφία του 1931 που ανήκει στο μεγάλης αξίας φωτογραφικό αρχείο της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής, το οποίο βρίσκεται στο Μουσείο της Αρχαίας Αγοράς). Το Βρυσάκι οριζόταν βόρεια από την οδό Αδριανού, ανατολικά από τις οδούς Ευρυσακείου και Βουλευτηρίου, νότια από την οδό Ακροπόλεως και δυτικά από τις οδούς Αποστόλου Παύλου και Αγίων Ασωμάτων. Αποτελούταν ,δε, από τρεις κύριες γειτονιές: των Αγίων Αποστόλων, της Βλασσαρούς και του Αγίου Φιλίππου. Η πιθανότερη εκδοχή προέλευσης της ονομασίας της συνοικίας φαίνεται να είναι από κάποια κρήνη (βρύση) που υπήρχε στην περιοχή. Ο λόφος της Ακρόπολης χαρακτηριζόταν από την παρουσία πηγών, που τον έκαναν προ-

σταυροδρόμι

| 13

σιτό στην ανθρώπινη κατοίκηση πολλές χιλιάδες χρόνια προ Χριστού. Οι περισσότερες υδάτινες πηγές της Ακρόπολης βρίσκονταν στη βορειοδυτική κλιτύ της, δηλαδή πάνω από την αρχαία Αγορά και το Βρυσάκι. Εκεί υπήρχε η πηγή Κλεψύδρα. Στο νοτιοδυτικό άκρο της Αγοράς βρισκόταν μεγάλη κρήνη, η Εννεάκρουνος ή κατ’ άλλους αρχαιολόγους άλλη πηγή (το όνομά της δε σώζεται)., της οποίας τα ερείπια είναι κοντά στο ναό των Αγίων Αποστόλων. Στην ίδια περιοχή βρισκόταν και μία μαρμάρινη κρήνη που είχε ιδρύσει ο Δήμος Αθηναίων το 1872. Θεωρείται, λοιπόν, το πιθανότερο η ονομασία της συνοικίας να προέρχεται από μία βρύση. Η ονοματοδοσία της οδού Ευρυσακείου προήλθε από την ονομασία της συνοικίας και μάλιστα όταν ολοκληρώθηκε η απαλλοτρίωση της περιοχής, μετονομάστηκε σε οδό Βρυσακίου. Αυτό παραμένει το όνομά της μέχρι σήμερα. Το Βρυσάκι, όπως και το ανατολικά κείμενο Ριζόκαστρο, ήταν μικροαστική γειτονιά, σαφώς φτωχότερη από την Πλάκα. Στο χαμηλότερο τμήμα του, πλησίον της εμπορικής οδού Αδριανού, βρίσκονταν οι περισσότερες καλές οικίες. Όσο απομακρυνόταν κανείς από αυτήν, και μάλιστα προς τους πρόποδες του Αρείου Πάγου, βρίσκονταν όλο και φτωχότερες οικίες που θύμιζαν τα αυθαίρετα σπίτια των Αναφιώτικων. Ήταν μία οργανωμένη συνοικία με

14 |

καταστήματα, καφενεία, ταβέρνες κλπ. Περίφημα καφενεία στις αρχές του 20ου αι. ήταν του Καρατζά, όπου μαζεύονταν οι Βενιζελικοί, και του Σοφού, το οποίο ήταν κέντρο σύναξης των βασιλοφρόνων. Πολύ γνωστά ήταν και το καφεζυθοπωλείο «Οι γίγαντες» του Μιχαλόπουλου στην συμβολή της οδού Επωνύμων με την οδό Πτολεμαίου και το καφεζυθοπωλείο «Η Βλασσαρού» του Αλεξ. Ν. Λιγιδάκη. Όσο κατεδαφίζονταν στη διάρκεια των χρόνων οι παλιές κατοικίες και τα μαγαζιά της περιοχής, τόσο πλήθαιναν οι αρχαιολογικές ανακαλύψεις. Η Αρχαία Αγορά, το αρχαιολογικό αυτό στολίδι της Αθήνας αποκαλύφθηκε, αλλά το Βρυσάκι εξαφανίστηκε. Πριν να αρχίσουν οι κατεδαφίσεις, οι Αμερικανοί φωτογράφισαν και αποτύπωσαν τις ιδιοκτησίες, οπότε σήμερα ευτυχώς υπάρχει μία πολύ καλή εικόνα της περιοχής πριν την εξαφάνισή της. Το φωτογραφικό αρχείο της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής, αποτελούμενο από περίπου 35000 φωτογραφίες και 6000 σχέδια, βρίσκεται στο μουσείο της Αρχαίας Αγοράς στη Στοά του Αττάλου. Στη μεγάλη έκταση αυτής της συνοικίας, υπήρχαν πολλοί αξιόλογοι μικρότεροι ή μεγαλύτεροι ναοί που δεν υπάρχουν πια. Ο Ιερός Ναός της Παναγίας βρισκόταν στην οδό Επωνύμων της γειτονιάς της Βλασσαρούς, δίπλα ακριβώς από τα υποβλητικά αγάλματα των Γιγάντων, τα οποία οι κάτοικοι αποκαλούσαν «Δράκους της Βλασσαρούς» (πλατεία Γιγάντων, Ωδείο Αγρίππα) και θεωρούνταν οι Επώνυμοι Ήρωες των Αρχαίων Αθηνών. Επρόκειτο για τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική της Οθωμανικής περιόδου (πιθανολογείται ότι ανεγέρθηκε το 1650), που ήταν αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου. Κατά τον Φιλαδελφέα, τον 17ο και 18ο αιώνα επονομαζόταν Βλασταρού, ίσως από κτήτορά της που έφερε το επώνυμο Βλαστάρης. Στο γνωστό χρονικό του Παναγιώτη Σκουζέ, όπως και σε άλλες διάφορες πηγές, ο Ναός της Παναγίας Βλασσαρούς αναφέρεται πάντα ως ενοριακή εκκλησία. Στην απογραφή της 26ης Οκτωβρίου 1824 ο μαχαλάς της Παναγίας της Βλασσαρούς είχε «66 σπίτια και 329 ψυχές». Ήταν δηλαδή ο πέμπτος ή έκτος σε μέγεθος μαχαλάς της Αθήνας από τους τριάντα πέντε συνολικά. Σε αυτήν το 1834 είχαν στεγαστεί το Πρωτοδικείο Αθηνών και ο Άρειος Πάγος. Ο Αντώνιος Γ. Κιμουλάκης περιγράφει πολύ όμορφα σε ένα από τα Πρακτικά του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου του Ναού της Παναγίας την ατμόσφαιρα της Βλασσαριώτικης συνοικίας (Πρακτικό Αριθ. 13/7-5-1934): «Η κοινωνική σύνθεση των κατοίκων της Βλασσαρούς αποτελείτο κυρίως από Κυκλαδίτες μαστόρους που είχαν έλθει από τα νησιά τους και απασχοσταυροδρόμι

| 15

λούντο εις την ανέγερση οικοδομών στην τότε Αθήνα. Τα σπιτάκια τους κτισμένα περίπου στον ίδιο ρυθμό για να τους θυμίζουν τα σπίτια που είχαν αφήσει πίσω στα νησιά τους με ασβεστωμένες αυλές, χρωματιστά παραθυρόφυλλα και βουκαμβίλιες, κουβαλούσανε μέσα τους πόνο, θυσίες, όνειρα και προσπάθειες πολλών ετών από ανθρώπους εργατικούς που αναζητούσαν στην ξενητειά με τις οικογένειές τους ένα καλύτερο μέλλον. Να σημειώσουμε ακόμα ότι για να τονώνουνε το χριστιανικό τους συναίσθημα, είχαν επεκτείνει μέσα στον οικισμό ένα μικρό εκκλησάκι στα θεμέλια του οποίου, κατά την ιερά παράδοση, ανευρέθη μια εικόνα της Παναγίας, εξ΄ού και το εκκλησάκι ονομάσθηκε «Παναγία της Βλασσαρούς». Κατά τις Κυριακές και άλλες εορταστικές ημέρες οι κάτοικοι ένιωθαν την ανάγκη να επικοινωνήσουν μεταξύ τους για να μάθουν τα νέα που έφθαναν από τις πατρίδες τους σε αραιά χρονικά διαστήματα με ταχυδρόμους και να τραγουδήσουν νησιώτικους σκοπούς και τραγούδια με τη συνοδεία από σαντούρια, τσαμπούνες και ντουμπιά που ηχούσαν χαρμόσυνα αλλά και νοσταλγικά μέσα στην απεραντοσύνη και την ησυχία της νύχτας». Με τον ερχομό του 20ου αιώνα και τις μεγάλες κοινωνικές ανακατατάξεις εκείνης της εποχής, η ενορία της Παναγίας της Βλασσαρούς άρχισε να συρρικνώνεται σημαντικά, με αποτέλεσμα να συγχωνευθεί με την ενορία του Αγίου Φιλίππου το έτος 1912. Το έτος 1931 ξεκίνησαν οι ανασκαφές τη; Αμερικανικής Σχολής Κλασσικών Σπουδών στον χώρο της συνοικίας της Βλασσαρούς. Ο Ναός της Παναγίας κατεδαφίστηκε το 1937 και η εικόνα της Παναγίας μαζί με δύο ωραιότατες εικόνες του τέμπλου και διάφορα άλλα κειμήλια φυλάσσονται από τότε στο Ναό του Αγίου Φιλίππου, ο οποίος διατηρεί – τιμής ένεκεν – την επωνυμία «Βλασσαρούς» μέχρι σήμερα. Στη Βλασσιαρώτικη γειτονιά;, εκτός από τον ενοριακό ναό της Παναγίας, υπήρχε και ένας δισυπόστατος ναϊσκος των Προφήτη Ηλία και του Αγίου Χαραλάμπους. Ο ναϊσκος αυτός παρουσίαζε εξαιρετικό ενδιαφέρον από αρ-

16 |

χιτεκτονική άποψη, αφού επρόκειτο για δύο πολύ μικρά γραφικά εκκλησάκια που ήταν ενωμένα μεταξύ τους. Στο δισυπόστατο αυτό ναό υπήρχαν ενσωματωμένα πολλά τεμάχια από αρχαία μνημεία της περιοχής. Ο Δ. Γ. Καμπούρογλου αναφέρει ότι οι γείτονες ελιτάνευαν τον μεν Προφήτη Ηλία όταν υπήρχε ανομβρία και τον Άγιο Χαράλαμπο όταν υπήρχε κίνδυνος πανώλης. Τα εκκλησάκια αυτά κατεδαφίστηκαν το 1932 και οι εικόνες των Αγίων Χαραλάμπους και Ηλιού, όπως και η εικόνα του Αγίου Φανουρίου φυλάσσονται στο Ναό του Αγίου Φιλίππου. Ένας από τους γραφικότερους Ναούς της Αρχαίας Αγοράς ήταν εκείνος της Υπαπαντής, πού ήταν μονόχωρη τρίκλιτη βασιλική με ξύλινη σαμαρωτή στέγη. Η Υπαπαντή ή «Παπαντούλα», όπως την αποκαλούσαν χαρακτηριστικά οι γείτονές της, βρισκόταν κοντά στους βόρειους πρόποδες της Ακρόπολης, στην οδό Βουλευτηρίου. Πολύ κοντά στην εκκλησία της Υπαπαντής, δέσποζε μία κρήνη που εξυπηρετούσε τις ανάγκες όλης της γειτονιάς. Ο ναός έπεσε σε παρακμή μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους και κατεδαφίστηκε το 1931 κατά τη διάρκεια των ανασκαφών. Η μεγάλη εικόνα της Υπαπαντής του Κυρίου μεταφέρθηκε αρχικά στο γειτονικό βυζαντινό των Αγίων Αποστόλων Σολάκη, αλλά όταν ξεκίνησε η αποκατάσταση του ιστορικού αυτού μνημείου τη δεκαετία του 1960, η εικόνα μεταφέρθηκε στο Ναό του Αγίου Φιλίππου, όπου φυλάσσεται μέχρι σήμερα. Άλλα μικρά ναϋδρια της περιοχής που απαλλοτριώθηκαν και κατεδαφίστηκαν ήταν η Παναγία η Πυργιώτισσα ή Χρυσοπυργιώτισσα (βρισκόταν μέσα σε πύργο του Ιουστινιάνειου τείχους, στο νότιο άκρο της Στοάς του Αττάλου), η Ευαγγελίστρια (βρισκόταν στην ανατολική πλευρά του Αρείου Πάγου, προς τα νότια της οδού Μητρώου), Άγιος Αθανάσιος του Μπιλιανάκη (βρισκόταν βορειοδυτικά του Αρείου Πάγου) και το παρεκκλήσιο του Αγίου Σπυρίδωνος (βρισκόταν στην οδό Ευρυσακείου 16). Κάτι που δεν είναι ευρύτερα γνωστό είναι ότι ο αρχαίος ναός του Ηφαίστου (Θησείο) είχε χρησιμοποιηθεί για ένα χρονικό διάστημα ως χριστιανική εκκλησία. Ο Ναός του Θησείου, που δεσπόζει μέσα στο χώρο της Αρχαίας Αγοράς, είναι εξάστυλος περίπτερος με 6 κίονες στις στενές και 13 στις μακρές πλευρές του. Ο δωρικός αυτός ναός της μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία μεταξύ του 5ου και του 7ου αιώνα, με τις απαραίτητες προσαρμογές και αφιερώθηκε στον Άγιο Γεώργιο (έγινε γνωστός ως ο Άγιος Γεώργιος ο Ακαμάτης, επειδή οι Τούρκοι δεν επέτρεπαν να τελείται στην εκκλησία του Θεία Λειτουργία παρά μόνον στην εορτή του, την 23 Απριλίου). Γύρω στον 11ο αιώνα, το Θησείο είχε μετατραπεί, σύμφωνα με μαρτυρίες, σε αντρικό μονασταυροδρόμι

| 17

στήρι. Αυτό μαρτυρούν επιγραφές που έγιναν με αιχμηρό αντικείμενο πάνω σε κίονες και τοίχους. Στα 1660 οι Τούρκοι επιχείρησαν να μετατρέψουν το ναό σε τζαμί, αλλά δεν τα κατάφεραν, πιθανότατα, επειδή τότε το Θησείο βρισκόταν έξω από τα όρια της πόλης, ή γιατί αυτή η ενέργεια θα ερχόταν σε αντίθεση με τα προνόμια που ο Πορθητής είχε δώσει στους Αθηναίους. Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους και για ένα μικρό διάστημα, ο Άγιος Γεώργιος ήταν η Μητρόπολη της πόλης της Αθήνας. Ο Χριστόφορος Νέζερ, ο πρώτος φρούραρχος της Ακρόπολης, διηγείται στα απομνημονεύματά του πως το έτος 1833 έγινε στο χώρο του Θησείου η υποδοχή της Βαυαρικής φρουράς, που ήρθε να παραλάβει επίσημα την απελευθερωμένη πόλη. Στον ίδιο χώρο, στις 11 Φεβρουαρίου 1834, έγινε η επίσημη τελετή για την ανακήρυξη της Αθήνας σε πρωτεύουσα του Ελληνικού κράτους, ενώ στις 13 Ιανουαρίου 1835 εψάλη επίσημη Δοξολογία για την υποδοχή του βασιλιά Όθωνα ως πρώτου Βασιλιά της Ελλάδας. Λίγο αργότερα, το Θησείο έπαψε να χρησιμοποιείται ως εκκλησία, ενώ με απόφαση της Ιεράς Συνόδου η Αγία Τράπεζα και τα άλλα χριστιανικά στοιχεία που υπήρχαν σε αυτό, μεταφέρθηκαν αλλού. Στη συνέχεια στέγασε το «Κεντρικό Αρχαιολογικό Μουσείο» της πρωτεύουσας του νεοσύστατου κράτους και στις αρχές του 20ου αιώνα ενσωματώθηκε στον αρχαιολογικό χώρο της Αγοράς Αγοράς, της οποίας αποτελεί το δυτικό όριο και το σημαντικότερο μνημείο. Το σημαντικότερο εκκλησιαστικό μνημείο και ο μόνος σωζόμενος ναός μέσα στο χώρο της Αρχαίας Αγοράς είναι ο βυζαντινός Ναός των Αγίων Αποστόλων Σολάκη. Ο ναός των Αγίων Αποστόλων χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 10ου αιώνα, βρίσκεται στη νοτιοανατολική πλευρά της Αρχαίας Αγοράς και είναι ο μοναδικός σωζόμενος μέχρι σήμερα ναός μέσα στον αρχαιολογικό χώρο. Πρόκειται για μεσο-βυζαντινό ναό μεγάλης ιστορικής αξίας, τον πρώτο του επονομαζόμενου Αθηναϊκού ρυθμού. Είναι σημαντικό μνημείο για τη μετέπειτα εξέλιξη της βυζαντινής αρχιτεκτονικής, επειδή αποτελεί επιτυχή συνδυασμό απλού τετρακίονου και σταυροειδούς εγγεγραμμένου κτιρίου. Η δομή του ναού αποτελείται από έναν τετρακίονο σταυροειδή χώρο που καλύπτεται από τρούλο. Οι τέσσερις άκρες του σταυρού καταλήγουν σε ημικυκλικές κόγχες. Μεταξύ των κογχών υπάρχει ίσος αριθμός μικρότερων κογχών, οι οποίες δίνουν μία αίσθηση ενότητας στο εσωτερικό του ναού. Η προσθήκη του νάρθηκα στον κυρίως ναό είναι επίσης καινοτόμος καθώς η δυτική κόγχη του ναού και οι δύο μικρότερες σε κάθε πλευρά ενώνονταν με τον νάρθηκα, ο οποίος έχει το σχήμα του γράμματος Π.

18 |

σταυροδρόμι

| 19

Το εσωτερικό σχήμα του ναού πιθανότατα υποδηλώνει πως αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως Βαπτιστήριο. Σε αυτό συνηγορεί και η μαρμάρινη κολυμβήθρα με τον ανάγλυφο πλεκτό σταυρό, η οποία βρέθηκε στο χώρο του ναού και σήμερα κοσμεί το προαύλιο του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου της Αθήνας. Γύρω στο 1000 μ.Χ. το Βαπτιστήριο τροποποιήθηκε σε σταυροειδή ναό, με την προσθήκη τρούλου ο οποίος στηρίζεται σε 4 κίονες με ρωμαϊκά κιονόκρανα, και με την επέκταση δυτικά επιμήκους νάρθηκα. Το 1877 ο ναός επισκευάστηκε και επεκτάθηκε δυτικά. Στις 12 Φεβρουαρίου 1954 αποφασίστηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού να κατεδαφιστούν όλες οι νεότερες οικοδομικές παρεμβάσεις που είχαν γίνει στο σπουδαίο αυτό μνημείο και στις 3 Σεπτεμβρίου 1956 ολοκληρώθηκε η αναστήλωση και η επιστροφή του στην αρχική του μορφή. Όσες από τις παλαιές τοιχογραφίες του ναού ήταν σε καλή κατάσταση συντηρήθηκαν, ενώ μεταφέρθηκαν από το κοντινό ναϋδριο του Αγ. Σπυρίδωνος τοιχογραφίες του 17ου αι (Άγιος Σπυρίδωνας και Άγιος Αντώνιος). οι οποίες εντοιχίστηκαν στο νάρθηκα της εκκλησίας των Αγίων Αποστόλων. Το όνομα Σολάκη πιθανώς αναφέρεται στην επιφανή οικογένεια του Σολάκη, της οποίας η κατοικία γειτνίαζε με το ναό των Αγίων Αποστόλων και φέρεται να χρηματοδότησε τμήμα των μεταγενέστερων εργασιών αναστύλωσης του ναού. Σήμερα η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων είναι χαρακτηρισμένη ως προστατευόμενο βυζαντινό μνημείο και λειτουργείται μία φορά κάθε χρόνο, την ημέρα της σύναξης των 12 Αποστόλων, 30 Ιουνίου. Βιβλιογραφία π. Αττάρτ Αθανασίου: Ο άγιος Φίλιππος Αθηνών και οι περί αυτόν κατεδαφισθέντες ναοί και ναϊσκοι | Αθήνα 2003 Μοσχονά Νικολάου: Η τοπογραφία της Αθήνας στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή | Ηλεκτρονική έκδοση «Αρχαιολογία της Πόλης των Αθηνών», Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα http://www.eie.gr/archaeologia/Gr/chapter_more_6. aspx Τασούλα Μανουήλ: Αθηναίων σεβάσματα, Ναοί της Αρχαίας Αγοράς & ξεχασμένα εκκλησάκια της παλιάς Αθήνας | εκδόσεις Ατραπός, Αθήνα 2003 Ιστοσελίδα Αμερικανικής Σχολής Κλασσικών Σπουδών Αθήνας: http://www.agathe.gr/ Ιστολόγιο Ακροκέραμα: Αφιέρωμα στο Βρυσάκι | 9 Δεκεμβρίου 2012 Τηλεοπτική εκπομπή «Η μηχανή του χρόνου»: Άγνωστες ιστορίες της παλιάς Αθήνας | ΕΡΤ, Δεκέμβριος 2014

20 |

πλατεία Αβησσυνίας ένα πολύχρωμο ψηφιδωτό

Η

περιοχή όπου βρίσκεται η πλατεία Αβησσυνίας ήταν από τα αρχαία χρόνια γειτονιά με εργαστήρια μεταλλουργίας. Τα Οθωμανικά χρόνια η περιοχή ονομαζόταν τα “Γύφτικα”, καθώς συνήθως οι μεταλλουργοί ήταν μελαμψοί Αιγύπτιοι. Η ονομασία της οδού Ηφαίστου δεν είναι καθόλου τυχαία, καθώς παραπέμπει στο παρελθόν της συγκεκριμένης περιοχής, στενά συνδεδεμένο με τη κατεργασία του μετάλλου. Μέχρι το 1875 η γειτονιά λεγόταν “Μαγγαναριά” (με το μαγγάνι γινόταν το λεγόμενο ξεκούκκισμα – δηλαδή ξεκαθάρισμα – του βαμβακιού από τους σπόρους πριν το χτυπήσουν για να αφρατέψει στη διαδικασία επεξεργασίας του βαμβακιού). Υπήρχε, δε, και η εκκλησία του Αγίου Νικολάου Μαγγαναριάς, η οποία κατεδαφίστηκε το 1848. Η οικογένεια του Νώε Γιουσουρούμ ή Γιεσουρούμ (στα εβραικά σημαίνει «άνθρωπος του Γιαχβέ») ήρθε το 1863 από τη Σμύρνη και εγκαταστάθηκε σε αυτή την περιοχή, όπου ο Γιουσουρούμ πουλούσε μεταχειρισμένα ρούχα και παπούτσια και καθιέρωσε από το 1910 το πρώτο Δημοπρατήριο, δηλαδή το Παζάρι, που από τις αρχές του 20ου αιώνα μέχρι σήμερα λειτουργεί συνέχεια. Αγαπητός στους Αθηναίους και στους επισκέπτες της πόλης, δεν άργησε να συνδέσει το όνομά του με την περιοχή που ακόμη και σήμερα αποκαλείται «Γιουσουρούμ». Όταν πέθανε, το κατάστημα πέρασε στα χέρια του γιου του, Ηλία, ο οποίος διετέλεσε και αντιπρόεδρος του Σωματείου Παλαιοπωλών κατά την περίοδο 1890-1920, ενώ η ονομασία έχει παραμείνει μέχρι τις μέρες μας. Το Σωματείο, ωστόσο, είναι αναγνωρισμένο από το 1924 βάσει νόμου ως Σωματείο Παλαιοπωλών Αθηνών, Πειραιώς και Περιχώρων και έχει ως προστάτες του τους Αγίους Αποστόλους.

σταυροδρόμι

| 21

Αβησσυνία ήταν για πολλούς αιώνες η παλιά ονομασία της Αιθιοπίας και η πλατεία πήρε αυτό το όνομα είτε από τους Αιθίοπες που έμεναν κατά το 1860 στους γύρω δρόμους, είτε λίγο αργότερα, όταν ο Αυτοκράτορας της τότε Αβησσυνίας, Χαϊλέ Σελασιέ, μία από τις πιο εμβληματικές προσωπικότητες του Μεσοπολέμου (1919-1939) που το 1954 αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, έστειλε εκεί το 1922 ανθρωπιστική βοήθεια στους πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία. Το σπίτι στο οποίο εγκαταστάθηκε και έζησε η οικογένεια του Νώε Γιουσουρούμ όταν ήρθε από τη Σμύρνη, υπάρχει ακόμη στην πλατεία Αβησσυνίας και λειτουργεί σήμερα ως Λουκούμι Vintage Bar, ένας χώρος που είναι ανοιχτός σχεδόν όλο το 24ωρο, φιλοξενώντας είτε μουσικά σχήματα, είτε θεατρικές παραστάσεις, παρουσιάσεις βιβλίων, lives, δίνοντας πάντα την ευκαιρία στους επισκέπτες να απολαύσουν από την ταράτσα, μαζί με ένα “λουκούμι”, τη μαγευτική θέα της Ακρόπολης. Η πλατεία Αβησσυνίας είναι το σημείο όπου θρησκείες και πολιτισμοί συναντιούνται και συνυπάρχουν για αιώνες, η αρχαία ελληνική αγορά και η ρωμαϊκή βιβλιοθήκη του Αδριανού, το τζαμί του Τσισδαράκη, η Παναγιά η Παντάνασσα (που υπήρξε Ναός και για Καθολικούς και για Ορθόδοξους) και η εβραϊκή παρουσία, δίνουν στην περιοχή ισχυρό κράμα πολυπολιτισμικότητας και αποτελούν τις ψηφίδες που συνθέτουν ένα μοναδικό, πολύχρωμο ψηφιδωτό.. Βιβλιογραφία Σκουμπουρδή, Άρτεμις: Μοναστηράκι – Πλάκα, οι γειτονιές των θεών | εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2016 Εφημερίδα Athens Voice, 4/11/2015

22 |

παράδοση που μας ταξιδεύει αναμνήσεις… Ελένη Ταμαρέση - Παπαθανασίου

Μ

ε συγκινεί πάντα η πλατεία Αβησσυνίας. Όποτε βρίσκομαι εκεί, φτιάχνω τη δική μου ιστορία για κάποια από τα παλιά, μεταχειρισμένα, προς πώληση αντικείμενα. Με κυριεύει ένα δέος για το ότι κάθε ένα από αυτά έχει πάνω του αόρατα γραμμένη τη δική του πορεία. Τα παίρνω στα χέρια μου και νιώθω να με διαπερνούν ανάσες, αγγίγματα, μυρωδιές, δάκρυα χαράς ή λύπης άλλων ανθρώπων. Νοητά ταξιδεύω και αυθαίρετα μα και σεβαστικά, φρονώ, διεισδύω στις ζωές συνανθρώπων μου, που δεν γνώρισα ποτέ αλλά που η επαφή μου με τα αντικείμενά τους πυροδοτεί την δική μου αφήγηση κάνοντάς τους έτσι οικείους. Αυτό που επίσης με ελκύει ιδιαίτερα, είναι η περιοχή του Ψυρρή. Εκεί, στην οδό Λεωκορίου, βλέπω να ζωντανεύουν εικόνες οικογενειών προσφύγων από την Μικρά Ασία, οι οποίοι βιώνουν μια δεύτερη προσφυγιά κατά τους βομβαρδισμούς του Πειραιά, στον πόλεμο του 1940. Άνθρωποι με ανοιχτά ακόμη τα τραύματα από την πρώτη προσφυγιά, ψάχνουν στου Ψυρρή μια γωνιά για να στήσουν από την αρχή το νοικοκυριό τους, τη ζωή τους. Μία από τις οικογένειες αυτές ήταν της πεθεράς μου, της Βαγγελιώς, που ήταν μικρό κορίτσι τότε. Με τις αφηγήσεις της, πάντα με ταξίδευε και με έκανε μέτοχο του πόνου και των βασάνων τους, αλλά και της ανθρωπιάς, της αλληλεγγύης, του φιλότιμου και της απλής και γνήσιας πίστης τους. Το σπίτι που νοίκιασαν στην Λεωκορίου ήταν σε μια αυλή, με δωμάτια στη σειρά, και με κοινή εξωτερική τουαλέτα. Εκεί ζούσαν κι άλλες οικογένειες. Συνθήκες δύσκολες, ο αγώνας για επιβίωση σκληρός. Θυμάμαι την πεθερά μου να μου λέει ότι οι Αθηναίοι πόνεσαν τους Ιταλούς όταν έγινε η συνθηκολόγηση της Ιταλίας και οι Ιταλοί διώκονταν από τους σταυροδρόμι

| 23

Γερμανούς. Κάποιοι Αθηναίοι τους έκρυβαν στα σπίτια τους. Η πεθερά μου και οι δυο αδελφές της, όλες σε ηλικία Δημοτικού, παρακαλούσαν τον πατέρα τους να κρύψουν και αυτοί Ιταλούς στο σπίτι τους. Ο πατέρας τους τους έλεγε ότι δυστυχώς δεν υπήρχε χώρος για να τους κρύψουν. Τότε τα κορίτσια τον παρακαλούσαν να τους κρύψουν στο κενό κάτω από τις σανίδες του πατώματος! Εδώ να πω ότι το πάτωμα ήταν ανισόπεδο γι’ αυτό ήταν στρωμένο με σανίδες. Από τις σανίδες ως το έδαφος υπήρχε ένα κενό… μιας παλάμης περίπου! Η Βαγγελιώ μεγάλωσε, ερωτεύτηκε τον Νίκο, ντύθηκε νύφη στο σπίτι της οδού Λεωκορίου, παντρεύτηκαν στο ναό των Αγίων Ασωμάτων, λίγα μέτρα πιο κάτω, και έκαναν μια ωραία οικογένεια με τέσσερα παιδιά. Όταν τα παιδιά της Βαγγελιώς και του Νίκου επισκέπτονταν τη γιαγιά και τον παππού στο σπίτι της οδού Λεωκορίου, έμπαιναν σε έναν διαφορετικό από αυτόν που ζούσαν κόσμο. Σε έναν κόσμο, που τα βιώματα και οι αξίες της μαμάς Βαγγελιώς, μέσα από τις εξιστορήσεις της, τα έκαναν να τον βλέπουν με ζεστασιά και πολύ σεβασμό. Ένα αγόρι από τα παιδιά της οικογένειας της Βαγγελιώς και του Νίκου κράτησε ζωντανή την εικόνα του παππού του, να χρησιμοποιεί για τον καφέ του ένα μπρίκι που, στη θέση του σπασμένου χερουλιού, είχε ένα αυτοσχέδιο από σκληρό σύρμα. Ένα μπρίκι που δεν προστέθηκε στα σκουπίδια όταν έσπασε το χερούλι του, αλλά ξαναπήρε ζωή από τον παππού. Θα μπορούσε να υπάρξει καλύτερο μάθημα για τον σεβασμό στην ύλη, ως στάση ζωής χωρίς λόγια;

24 |

στη γειτονιά της Βλασσαρούς σήμερα

σταυροδρόμι

| 25

Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης & Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργάνων Συλλογή Φοίβου Ανωγειανάκη Νίκη Δάφνη

Τ

ο Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργάνων - Συλλογή Φοίβου Ανωγειανάκη, είναι το κεντρικό κρατικό μουσείο στο οποίο συγκεντρώνονται έργα της νεώτερης ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Οι πλούσιες συλλογές του, με αντιπροσωπευτικά δείγματα της νεοελληνικής λαϊκής τέχνης (εξαιρετικά δείγματα κεντητικής, υφαντικής, ενδυμασιών, μεταμφιέσεων, θεάτρου σκιών, αργυροχοΐας, μεταλλοτεχνίας, κεραμικής, ξυλογλυπτικής, λαϊκής ζωγραφικής και λιθογλυπτικής), αναδεικνύουν τα στοιχεία εκείνα που διαμόρφωσαν την πολιτισμική ταυτότητα του νεώτερου ελληνισμού, την περίοδο από τα μέσα του 17ου μέχρι και τον 20ό αιώνα. Αντικείμενα της καθημερινής ζωής και των εθιμικών εκδηλώσεων, του σπιτιού και της δουλειάς, χρηστικά και διακοσμητικά, φωτίζουν όψεις της ζωής, των αντιλήψεων, των αισθητικών προτιμήσεων, των φόβων και των επιθυμιών των ανθρώπων του κοντινού παρελθόντος. Το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης ιδρύθηκε το 1918 με την επωνυμία «Μουσείον Ελληνικών Χειροτεχνημάτων» Ο ποιητής Γεώργιος Δροσίνης, προϊστάμενος τότε του τμήματος Γραμμάτων και Τεχνών του Υπουργείου των

26 |

Εκκλησιαστικών και της Δημόσιας Εκπαιδεύσεως, ήταν ένα από τα ιδρυτικά στελέχη του Μουσείου. Πρώτος διευθυντής ορίστηκε ο ζωγράφος Κωνσταντίνος Μαλέας. Για τη στέγαση του Μουσείου παραχωρήθηκε το Τζαμί του κάτω Συντριβανιού ή Τζαμί Τζισδαράκη, που κτίστηκε το 1759 από τον τότε Βοεβόδα της Αθήνας. Το 1959 πήρε την ονομασία «Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης» και το 1973 μεταφέρθηκε στο κτήριο της οδού Κυδαθηναίων 17, στην Πλάκα. Το 2014 το Μουσείο εντάσσει στα παραρτήματά του και το Μουσείο Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργάνων, ενώ παράλληλα πυρετώδεις είναι οι εργασίες μεταστέγασης του Μουσείου σε νέο χώρο και συγκεκριμένα στο οικοδομικό τετράγωνο Άρεως – Βρυσακίου - Κλάδου και Αδριανού. Το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης στο πλαίσιο της δυναμικής του ανάπτυξης, διαθέτει τρία (3) παραρτήματα στα οποία φιλοξενούνται ειδικές μονοθεματικές εκθέσεις: Το Λουτρό των Αέρηδων (οδ. Κυρρήστου 8), ένα επισκέψιμο μνημείο των νεότερων χρόνων, που λειτουργεί ως Μουσείο αφιερωμένο στην καθαριότητα, φροντίδα και καλλωπισμό του σώματος σε διαχρονική θεώρηση. Το Κτήριο της οδού Πανός, στην οδό Πανός 22, όπου στεγάζεται η μόνιμη έκθεση του Μουσείου, “Άνθρωποι και Εργαλεία: Όψεις της Εργασίας στην Προβιομηχανική Κοινωνία”. Η έκθεση παρουσιάζει τα εργαλεία πριν τη βιομηχανία και τους ανθρώπους που τα δούλεψαν. Το Μουσείο Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργάνων (οδ. Διογένους 1-3)

σταυροδρόμι

| 27

όπου φιλοξενείται η συλλογή του Φοίβου Ανωγειανάκη με έμφαση στο εθνολογικό και το μουσικολογικό ενδιαφέρον των λαϊκών οργάνων. Λόγω των εργασιών μεταστέγασης του Μουσείου, δεν λειτουργούν πλέον το Κεντρικό Κτήριο του Μουσείου στην οδό Κυδαθηναίων 17, όπου στεγάζονταν οι κύριοι Εκθεσιακοί Χώροι του ΜΕΛΤ, καθώς και το Τζαμί Τζισδαράκη, στην οδό Άρεως 1, που αποτελούσε παράρτημα του Μουσείου και όπου στεγαζόταν η “Συλλογή Κεραμικής του Β. Κυριαζόπουλου”. Φυσιογνωμία και δυναμική του Νέου Μουσείου Από το 2011 υλοποιείται μέσω συγχρηματοδοτούμενου προγράμματος, το έργο της διαμόρφωσης του νέου Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, στην καρδιά της παλιάς και της σύγχρονης Αθήνας, στο Μοναστηράκι, στο οικοδομικό τετράγωνο που ορίζεται από τις οδούς Άρεως, Βρυσακίου, Κλάδου και Αδριανού, όπου κρύβεται μια ολόκληρη γειτονιά της παλιάς Αθήνας. Το έργο της αρχιτεκτονικής της αποκατάστασης θα αποδώσει σύντομα ξανά στους κατοίκους και στους επισκέπτες της πρωτεύουσας μια πανέμορφη γειτονιά, όπου η περιήγηση θα είναι από μόνη της μια γοητευτική, εκπαιδευτική και ψυχαγωγική εμπειρία. Στο νέο μουσειολογικό πρόγραμμα του Μουσείου εντάσσεται και το Τζαμί Τζισδαράκη στην πλατεία Μοναστηρακίου, ως εισαγωγική ενότητα αναφορικά με την ιστορία του Μουσείου και του ίδιου του Μνημείου. Το νέο Μουσείο συνολικού εμβαδού 4.000 τ.μ., με 2.500 αντικείμενα από τις πλούσιες συλλογές του, με διαδραστικές ψηφιακές εφαρμογές, πολυμέσα και ποικίλο εποπτικό υλικό, παρέχοντας όλες τις λειτουργικές ανέσεις μια και θα διαθέτει χώρους εκπαιδευτικών προγραμμάτων, φιλοξενίας περιοδικών εκθέσεων, πολλαπλών χρήσεων, υπαίθριο θέατρο, χώρους ανάπαυλας και στάσεις, κυλικείο, πωλητήρια καθώς και εστιατόριο αφιερωμένο στην ελληνική διατροφή, θα είναι ένα σύγχρονο Μουσείο, όπου το ενδιαφέρον θα στρέφεται στον άνθρωπο, θα κυριαρχούν οι αρχές της βιωματικής προσέγγισης, της ψυχαγωγικής εκπαίδευσης και της ανανεωσιμότητας και ο Νεότερος Ελληνικός Πολιτισμός θα προβάλλεται σφαιρικά μέσα από τα τεκμήρια της υλικής αλλά και της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Με τη στέγαση του Μουσείου στο συγκεκριμένο οικοδομικό τετράγωνο αξιοποιείται μια από τις σημαντικότερες σωζόμενες γειτονιές της παλιάς Αθήνας. Στο τετράγωνο αυτό συμπυκνώνονται με μοναδικό τρόπο τεκμήρια που αντικατοπτρίζουν την ιστορικο-οικονομική, πολεοδομική και αρχιτεκτονική εξέλιξη ενός από τα παλαιότερα τμήματα της πόλης των Αθηνών. Διασώζο-

28 |

νται εδώ, τμήματα του υστερορωμαϊκού τείχους εντοιχισμένα κατά τόπους σε νεότερα οικοδομήματα, κατάλοιπα μεταβυζαντινών μνημείων όπως οι ναοί του Αγίου Θωμά και του Αγίου Ελισαίου, απομεινάρια του αρχοντικού Χωματιανού - Λογοθέτη της ύστερης οθωμανικής περιόδου, αλλά και ένα σύμπλεγμα νεότερων οικιών και καταστημάτων. Η Στοά του Αττάλου και η ανακατασκευασμένη εκκλησία του Αγίου Ελισαίου, αποτελούν αντίστοιχα το δυτικό και ανατολικό όριο του οικοδομικού τετραγώνου. Στο μεταίχμιο των δύο αυτών μνημειακών και συμβολικών ορίων της αρχαίας και μεταβυζαντινής κληρονομιάς εντάσσεται και η λεγόμενη ‘Αυλή των Θαυμάτων’, ένας θύλακας του πολεοδομικού ιστού της Αθήνας των πρώιμων χρόνων μετά την Απελευθέρωση, που διασώθηκε έως σήμερα. Η ‘Αυλή των Θαυμάτων, αποτέλεσε μια χαρακτηριστική ‘κοινότητα-γειτονιά’ της Αθήνας του 19ου αιώνα με συγκεκριμένα φυσικά όρια, κοινωνική και πολιτισμική ομοιογένεια, που αποτύπωνε με ενάργεια τις κοινωνικο-οικονομικές δομές και τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά της εποχής. Η μόνιμη στέγαση του ΜΕΛΤ στον χώρο αυτό, θα εξυπηρετήσει ένα ακόμη σημαντικό στόχο. Εκείνο της διάσωσης και ανάδειξης της πολύμορφης νεότερης πολιτιστικής κληρονομιάς μέσα στο κέντρο της πόλης, με στόχο την κατάδειξη της διαχρονίας του Ελληνικού πολιτισμού. Η διάσωση και αποκατάσταση κτισμάτων χαρακτηριστικών για την αρχιτεκτονική ιστορία της περιοχής (Αρχοντικό Χωματιανού - Λογοθέτη κ.ά.) και η παράλληλη στέγαση λειτουργιών απόλυτα συμβατών με αυτά, θα τονώσουν και θα αναβαθμίσουν την περιοχή εξασφαλίζοντας τη λειτουργικότητά τους σε συνδυασμό με την προστασία του φυσικού, οικιστικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος της περιοχής.

σταυροδρόμι

| 29

ο Χώρος Τέχνης & Δράσης Βρυσάκι Γιώργος Νέρης

Τ

ο «Βρυσάκι», είναι ένας επιτυχημένος πολυδιάστατος και διακαλλιτεχνικός χώρος της Εταιρείας Πολιτισμού Σύνθεση. Στην οικογένεια της Σύνθεσης εντάχθηκε το 2010 και έκτοτε λειτουργεί ως χώρος ελεύθερης καλλιτεχνικής δημιουργίας, ανταποκρινόμενος στις ανάγκες ανήσυχων νέων δημιουργών και σκεπτόμενων και ενεργών πολιτών, προσφέροντας τους δυνατότητες έκφρασης, δράσης, συμμετοχής και παρέμβασης στην καθημερινή ζωή. Βρίσκεται στην καρδιά του ιστορικού κέντρου της Αθήνας, ανάμεσα στην Πλάκα και το Μοναστηράκι, μία ανάσα από τη Ρωμαϊκή Αγορά, εκεί που παλαιότερα υπήρχε η εξαφανισμένη συνοικία από την οποία παίρνει το όνομά του. Κι αν η συνοικία Βρυσάκι όφειλε το όνομά της σε κάποια κρήνη που δεν υπάρχει πια, ο πολιτιστικός χώρος Βρυσάκι σήμερα φιλοδοξεί να είναι πηγή χαράς για τους πολίτες αυτής της πόλης. Το σπίτι στο οποίο στεγάζεται το Βρυσάκι είναι ένα από τα παλιά, όμορφα αρχοντικά της περιοχής με τη χαρακτηριστική εσωτερική αυλή του. Κάποιες πληροφορίες (οι οποίες όμως δεν είναι εξακριβωμένες) ισχυρίζονται πως μέχρι τη δεκαετία του 60, σε αυτό το σπίτι ζούσε ένας ιερέας με τη γυναίκα του και τα 9 παιδιά τους. Από το 1980 ως το 2010 φιλοξένησε το Ελληνικό Συμβούλιο Καλλιτεχνικής Βιοτεχνίας και Εφαρμοσμένων Τεχνών, υπό την κ. Έλενα Αβέρωφ. Με στόχο την προώθηση της ελληνικής δημιουργίας εν γένει, το Βρυσάκι λειτουργεί ως κύτταρο πολιτισμού, διοργανώνοντας και φιλοξενώντας θεατρικές παραστάσεις, μουσικές εκδηλώσεις, παραστάσεις χορού, εικαστικές εκθέσεις, κινηματογραφικές προβολές, εγκαταστάσεις, εκπαιδευτικές συ-

30 |

ναντήσεις, παρουσιάσεις, σεμινάρια, κοινωνικές δράσεις και πάρτι. Από τις βασικότερες επιδιώξεις της ομάδας των συνεργατών στο Βρυσάκι, είναι να προωθείται η ιδέα των παράλληλων εκδηλώσεων και να προάγεται ο γόνιμος και παραγωγικός διάλογος μεταξύ των κοινοτήτων. Το όραμα των ανθρώπων που βρίσκονται πίσω από την ιδέα «Βρυσάκι» είναι να μπορεί να λειτουργεί αυτός ο χώρος ως μέσο ευχαρίστησης και παρέμβασης στην καθημερινή ζωή του σύγχρονου ανθρώπου. Να δίνεται η ευκαιρία σε ανθρώπους που θέλουν να δημιουργήσουν, να έρθουν σε επαφή με το ευρύ κοινό, και στο ευρύ κοινό η ευκαιρία να έρθει σε επαφή με την τέχνη και τη δράση. Και η συγκεκριμένη περιοχή της παλιάς συνοικίας προσφέρει ιδανικά τις δυνατότητες για να γίνει το όραμα πραγματικότητα, επειδή συνδυάζει το κέντρο με την ησυχία, το παλαιό με το νέο, το κλασσικό με το ανατρεπτικό, το σπίτι με τον χώρο έκφρασης, την τέχνη με τη δράση.

σταυροδρόμι

| 31

Athenaeum ένα Ωδείο με ιστορία και μέλλον

Σ

το νούμερο 3 της οδού Αδριανού (λίγα μέτρα από τον Σταθμό «Θησείο» του Ηλεκτρικού Σιδηρόδρομου, θαυμάζει κανείς ένα διατηρητέο νεοκλασικό αρχοντικό, το οποίο εικάζεται ότι ανεγέρθηκε το 1897. Το πολύ όμορφο αυτό κτίριο κατοικήθηκε αρχικά από την οικογένεια Καραβασίλη. Αργότερα αγοράσθηκε από την οικογένεια του οινοποιού Ανδρέα Καμπά, η οποία το εγκατέλειψε το 1922 εξαιτίας της υποβάθμισης της περιοχής, όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος κατασκεύασε δεκάδες παράγκες γύρω και απέναντι από το αρχοντικό για να στεγασθούν οι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, με αποτέλεσμα να αλλοιωθεί η ήρεμη φυσιογνωμία της οδού Αδριανού και να χάσει προσωρινά τη γοητεία της. Μέχρι εκείνη την εποχή η κατοικία της οδού Αδριανού 3 γνώριζε δόξα και μεγαλεία και θεωρείτο ένα από τα μεγαλύτερα και ωραιότερα αρχοντικά σπίτια της παλιάς Αθήνας. Τα λαντώ (κλειστές άμαξες) πηγαινοέρχονταν, αμαξάδες ξύστριζαν τα άλογα στην αυλή, υπηρέτες, καμαριέρες, νταντάδες και μάγειροι ανεβοκατέβαιναν τις ξύλινες σκάλες, δεξιώσεις, εσπερίδες και τσάγια δίνονταν καθημερινά, όπως διηγούνταν όσοι γείτονες τα έζησαν από κοντά και άλλοι που τα άκουσαν από τους γονείς τους. Μετά ήλθε η παρακμή. Από το 1942 ως το 1944 το κτίριο επιτάχθηκε από τους Ιταλούς και έγινε Καζέρτα, ενώ το 1945 και για δύο περίπου χρόνια χρησίμευσε ως άσυλο επαιτών. Το 1946 κατασχέθηκε από την Τράπεζα της Ελλάδος και το 1952 αγοράσθηκε σε πλειστηριασμό από τους αδελφούς Μπούντρου, οι οποίοι εγκατέστησαν εκεί τη βιοτεχνία των φερμουάρ ΖΑΜΑ. Όταν το 1986 έκλεισε η βιοτεχνία, το κτίριο ήταν εντελώς ερειπωμένο. Το 1992 νοικιάστηκε από τον Κ. Ραπτάκη, ο οποίος χρησιμοποίησε το ισόγειο για να εγκαταστήσει το καλόγουστο εστιατόριο Barolo.

32 |

Το Διεθνές Καλλιτεχνικό Κέντρο Athenaeum, το οποίο είχε ιδρυθεί το 1974 από τη διάσημη αρχιμουσικό Λούλη - Μαρία Ψυχούλη (1943 – 2015) και την πιανίστα Άννα Κουκουράκη, νοίκιασε το 1996 και αναπαλαίωσε το επιβλητικό αρχοντικό της οδού Αδριανού. To Athenaeum στεγαζόταν μέχρι τον Ιούνιο 1998 σε νεοκλασικό διατηρητέο κτίριο της οδού Αμερικής 8, ιδιοκτησία του ΕΒΕΑ, που ανεγέρθηκε το 1925 από τον αρχιτέκτονα Α. Μεταξά και το οποίο επίσης αναπαλαιώθηκε με χρήματα του Ιδρύματος. Η Λούλη Ψυχούλη σπούδασε πιάνο με καθηγήτρια την Μαρία Χαιρογιώργου, αρμονία, αντίστιξη και φούγκα στο Εθνικό Ωδείο, απ’ όπου αποφοίτησε το 1962. Με υποτροφία από την γαλλική κυβέρνηση, συνέχισε τις μεταπτυχιακές της σπουδές στο Conservatoire του Παρισιού (1962-1965), με δασκάλους την Marguerite Long και τον Jacques Février. Στη συνέχεια, ως υπότροφος του αυστριακού κράτους, απέκτησε Δίπλωμα Σύνθεσης από το Κρατικό Ωδείο της Βιέννης και Δίπλωμα Αρχιμουσικού από την Μουσική Ακαδημία της Βιέννης (1973) με καθηγητές τους Hans Swarovsky, Gustav Koslik και Franz Burkhart. Αμέσως ξεκίνησε την επαγγελματική της σταδιοδρομία ως κορεπετίτορας (μουσικός συνοδός) σε λυρικά θέατρα της Αυστρίας, καθώς και ως προσκεκλημένη Μαέστρος σε διάφορες αίθουσες συναυλιών στην Ευρώπη. Πραγματοποίησε πολυάριθμες εμφανίσεις και στην Ελλάδα με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών και την Συμφωνική Ορχήστρα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας. Το 1981 εμφανίστηκε για πρώτη φορά στο Φεστιβάλ Αθηνών διευθύνοντας την Ορχήστρα του θεάτρου Μπολσόι της Μόσχας. Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών της, επέστρεψε στην Αθήνα το 1974, ως η πρώτη γυναίκα αρχιμουσικός, και ίδρυσε μαζί με την πιανίστα Άννα Κουκουράκη, το μη κερδοσκοπικό σωματείο Διεθνές Καλλιτεχνικό Κέντρο Athenaeum και το ομώνυμο Ωδείο Athenaeum, όπου υπήρξε Πρόεδρος και Καλλιτεχνική Διευθύντρια αντιστοίχως έως τον θάνατό της (29.10.2015). Στο Δ.Κ.Κ. Athenaeum συσπείρωσε γύρω της μια ξεχωριστή ομάδα προσωπικοσταυροδρόμι

| 33

τήτων από την μουσική, την πολιτική, αλλά και κοινωνική ζωή της χώρας, με κοινό ιδανικό την προσφορά στην μουσική παιδεία του τόπου και γενικότερα την πολιτιστική του ανέλιξη. Σε αυτό το πλαίσιο ίδρυσε και καθιέρωσε, μαζί με την Άννα Κουκουράκη (η οποία ανέλαβε μετά το θάνατο της Πρόεδρος του Athenaeum), τους ετήσιους Διεθνείς Διαγωνισμούς για Πιάνο, Όπερα και Ορατόριο-Lied, οι οποίοι από το 1977 και ως ελάχιστος φόρος τιμής στην Μαρία Κάλλας, αφιερώθηκαν στη μνήμη της. Από το 1994 οι διαγωνισμοί απέκτησαν τον μοναδικό στον κόσμο τίτλο «Διεθνές Grand Prix Μαρία Κάλλας» στην Όπερα, το Ορατόριο-Lied και στο Πιάνο, στο πλαίσιο της Unesco. Επίσης, με πρωτοβουλία του Δ.Κ.Κ. Athenaeum, θεσμοθετήθηκε από το 1978 έως το 2009 μία ετήσια συναυλία αφιερωμένη στην μνήμη της Μαρίας Κάλλας, την ημέρα του θανάτου της (16 Σεπτεμβρίου) στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού και το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, με συμμετοχή σπουδαίων Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών. Στο Ωδείο Athenaeum, που καταξιώθηκε αμέσως για το ζωογόνο πνεύμα που έφερε στην μουσική παιδεία του τόπου, πρωτοστάτησε στη δημιουργία συμφωνικών και φωνητικών συνόλων όπως: Σύνολο Μουσικής BAROQUE, Εργαστήρι Μελοδραματικής Αγωγής, Τετράφωνη Χορωδία Νέων, Παιδική Χορωδία, Χορωδία Βυζαντινής Μουσικής και της Συμφωνικής Ορχήστρας Βαλκανικών Χωρών. Παράλληλα πραγματοποιήθηκαν σεμινάρια με διεθνώς καταξιωμένους καλλιτέχνες και δασκάλους, όπως ο Luigi Alva, η

34 |

Irina Arkhipova, η Ileana Cotrubaș, ο Κώστας Πασχάλης, η Cheryl Studer, ο Dmitri Bashkirov, ο Lev Vlassenko κ.ά. Στο κτίριο της οδού Αδριανού στεγάζονται σήμερα: • Το Ωδείο Athenaeum • Δύο αίθουσες συναυλιών, όπου πραγματοποιούνται οι πρώτοι κύκλοι του Grand Prix Μαρία Κάλλας, καθώς επίσης συναυλίες και ρεσιτάλ.

• H λέσχη των μελών του Athenaeum.

• Η τραπεζαρία των εκπαιδευομένων.

• Μουσική βιβλιοθήκη και ταινιοθήκη, αποκλειστικά για χρήση των σπουδαστών.

• Στο υπόγειο του κτιρίου, εκεί που στις αρχές του 20ου αι. βρισκόταν το Κελάρι του Καμπά, στεγάζεται τα τελευταία χρόνια ένα εξαιρετικός καλλιτεχνικός χώρος. Το σημερινό «Κελάρι», με σεβασμό στην ιστορία και τη μακροχρόνια παράδοση του Διεθνούς Καλλιτεχνικού Κέντρου Athenaeum, διοργανώνει πολύ ξεχωριστές καλλιτεχνικές βραδιές, φιλοξενώντας μουσικά σχήματα με στόχο όχι μόνο την ποιοτική διασκέδαση αλλά και τη γνωριμία με τα διάφορα είδη μουσικής προσεγγίζοντας ποικιλόμορφο κοινό, ανάλογα με το είδος της βραδιάς.

• Στο κτίριο υπάρχουν επίσης χώροι, όπου μπορούν να πραγματοποιηθούν μικρά συνέδρια, συνεντεύξεις τύπου, εκθέσεις, παρουσιάσεις βιβλίων κλπ.

σταυροδρόμι

| 35

το Μουσείο των Ψευδαισθήσεων Γιώργος Μπουκουβάλας

Η

έννοια της ψευδαίσθησης ήταν πάντα σχεδόν σαγηνευτική για μένα. Η μαγεία τού να αισθάνεσαι μια ψεύτικη αίσθηση απασχολούσε πάντα τους νευρώνες του εγκεφάλου μου, με συνάψεις προσπάθειας ερμηνείας ενός πράγματος, που αντιλαμβάνεσαι αλλά δεν κατανοείς. Μέχρι που όλο αυτό το παιχνίδισμα του ψεύτικου έλαβε αληθινά οστά και σάρκα στη γειτονιά μας με το Μουσείο των Ψευδαισθήσεων. Ύστερα από πολλές χώρες του εξωτερικού, το Μουσείο άνοιξε και στην Αθήνα τις πόρτες του, στην οδό Ερμού, από τους Σάκη Τανιμανίδη και Μίλτο Καμπουρίδη (οι οποίοι πρόσφατα έγιναν και κουμπάροι… ή μήπως κι αυτό είναι μία ακόμη ψευδαίσθηση;) Το νέο Μουσείο της Αθήνας στεγάζεται σε ένα σύμπλεγμα διατηρητέων κτηρίων του 19ου αιώνα, όλα τους πολύ όμορφα και επιβλητικά. Αυτό το σύμπλεγμα των κτηρίων στο παρελθόν ήταν οι στάβλοι του πρώτου βασιλιά της Αθήνας, Όθωνα. Η περιήγηση στους χώρους του Μουσείου είναι άκρως διασκεδαστική. Ξεκινάς από το δωμάτιο με τους καθρέφτες, όπου χάνεσαι σε μια ατέρμονη επανάληψη, για να προχωρήσεις στην αίθουσα που καταργεί τη βαρύτητα και μπορείς ωραιότατα να καθίσεις οκλαδόν στο...ταβάνι της!... Ή μήπως όχι; Δίπλα, σε απόσταση μόλις 2 μέτρων, μπορείς από γίγαντας να γίνεις νάνος και να δεις τα παιδιά σου να σε ξεπερνούν σε μέγεθος, ενώ λίγο πιο κει μπορείς πραγματικά να γευτείς την ένωση με τον αγαπημένο σου σε μια κοινή εικόνα που αποτελείται από κομμάτια και των δυο σας. Ένα ολοζώντανο έτερον ήμισυ… ή ένα τέρας;

36 |

Χιλιάδες ολογράμματα, παιχνίδια σκέψης, παζλ, κουίζ ξεδιπλώνονται σε έναν όχι και πολύ άνετο χώρο, η αλήθεια είναι, που ενώ είναι αξιολογότατα δεν μπορούν να σου δώσουν την ψευδαίσθηση της ανοιχτωσιάς που χρειάζεσαι για να τα απολαύσεις!... Και εις ευρυχωρότερα! Αυτό, που είναι το πιο όμορφο στην όλη ιδέα είναι ότι ο χώρος δεν είναι απλά μια απόδραση από τους καθημερινούς νόμους της φύσης και από την αληθινή πραγματικότητα, ούτε μόνο η εκπλήρωση μιας ψευδαισθησιογόνου πνιγμονής. Ο χώρος λειτουργεί ως κανονικό μουσείο γνώσης και εκπαίδευσης – με ειδικές επιγραφές επεξήγησης για κάθε φαινόμενο - και μάλιστα με έναν τρόπο μοναδικό, αφού μέσα από τη διασκέδαση μπορούν να αναλυθούν βασικές αρχές των μαθηματικών, της φυσικής και ειδικότερα της οπτικής, πάνω στις οποίες βασίζονται όλες οι οφθαλμαπάτες που απολαμβάνεις και φωτογραφίζεις στους χώρους του μουσείου. Πραγματικά μια εμπειρία αλλιώτικη που θα γεμίσει τον καθένα με χαμόγελα (λες και είδε τον αγαπημένο του ταχυδακτυλουργό), σκέψη (για να δει αυτό που κρύβεται από πίσω), αλλά και γνώση σε βασικές αρχές της επιστήμης, που διέπουν την καθημερινότητα μας. Ίσως, εμάς τους λίγο λιγότερο νέους και με μια μικρή ζαλάδα, γιατί όλα τα εκθέματα παίζουν με τον εγκέφαλό μας! Ένα πραγματικά ενδιαφέρον και διαφορετικό Μουσείο… ή μήπως όχι;

σταυροδρόμι

| 37

όσο ο νους να νιώσει* Χρίστος Ξένος

Φανερώνοντας τις πέτρες τα κορίτσια μοσχομύριζαν στον πεζόδρομο, η Αδριανού δεν θύμιζε τίποτα απ’ το περιβόλι της παλιάς αγοράς τα κομπολόγια, τα κομποσχοίνια, οι χάντρες, ακόμη και τα μοιρολόγια απ’ τις τσιγγάνες κι ένα σωρό απ’ ό,τι ο νους του ανθρώπου έχτισε έτσι για να πουλήσει, να ζήσει, να επιβιώσει ούτε ξέρει γιατί, κι ύστερα εκεί πάλι, τα απογεύματα τα Σάββατα, τις Κυριακές ό,τι γιορτή, ό,τι η νύχτα θελήσει πάλι να θυμηθεί, πρώτα το χτες, πρώτα το ύστερα, τώρα το τώρα. * Δημοσιεύθηκε στα λογοτεχνικά περιοδικά Πλανόδιον (τχ.46, Ιούνιος 2009) και Εντευκτήριον (τχ. 105, Απρίλιος-Ιούνιος 2014). Απαγγέλθηκε στο Ίδρυμα Κακογιάννη (Μάρτιος 2011) στα πλαίσια της Παγκόσμιας Ημέρας ποίησης.

38 |

σας ρωτήσαμε και μας απαντήσατε επιμέλεια: Αργυρώ Παϊσίου

Φ

αντάσου ένα νοητό περίπατό σου στο Μοναστηράκι. Τι σε ελκύει σε αυτή την περιοχή για βόλτα; Αν έκλεινες για μια στιγμή τα μάτια, ποια εικόνα από αυτή την περιοχή θα σου ερχόταν νοητά; Δρόμοι όμορφοι γεμάτοι πρόσωπα, σπορπάνε την αγωνία του θανάτου τους στην αγορά, στην επιθυμία ενός αντικειμένου από το χθες που δεν έζησαν και νιώθουν ενοχή. Μα κι αυτοί που απλά θέλουν να σεργιανίσουν σε δρόμους γεμάτους ιστορία, να κοιταχτούν με κάποιον έτσι για λίγο στα μάτια κι ας είναι έστω από μακριά. Αυτό είναι το Μοναστηράκι και το Θησείο, μια διαδήλωση κατά του θανάτου στην αντάμωση του άλλου.... π. Χαράλαμπος (Λίβυος) Παπαδόπουλος (Πύργος, Ηράκλειο Κρήτης)

Κρεμασμένες στα τσιγκέλια πουκαμίσες, το Μοναστηράκι… Άδειες από σώμα φαινομενικά κι από ψυχή πιο άδειες οπωσδήποτε… Κι όμως το φύσημα κάθε στιγμής, χέρι υψωμένο της Αιωνιότητας που ασυγκράτητη μες στου κόσμου την τάξη, δηλώνει: κύριε Εφήμερε, Παρούσα! Βασιλική Νευροκοπλή (Θεσσαλονίκη)

Θεωρώ ότι είναι το πιο ωραίο κομμάτι της Αθήνας. Το παλιό με το νέο συναντώνται αρμονικά. Αγαπημένη μου εικόνα: Τα αρχαία στις γραμμές του ηλεκτρικού. Αναστασία Κακάρογλου (Αθήνα)

σταυροδρόμι

| 39

Μου αρέσει να περπατώ στον πεζόδρομο της Ανδριανού καλοκαίρι. Αγαπημένη μου εικόνα: Οι σχολικοί περίπατοι στο Λύκειο. Κρισέλντα Κρεκούτα (Αθήνα)

Η ζωντάνια αυτής της πόλης αποτυπώνεται πολύ χαρακτηριστικά στην οδό Ανδριανού καθώς και η πολυπολιτισμικοτήτά της. Ιουλία Δεσπουνούδη (Αθήνα)

Η Αρχαία Αγορά. Σιντορέλλα (Αθήνα)

Μου αρέσουν οι πάγκοι με τις δημιουργίες πλανόδιων και οι καλλιτέχνες δρόμου. Σοφία Μπουγά (Αθήνα)

Μου αρέσει η γιορτινή ατμόσφαιρα της Ανδριανού. Ανώνυμος (Αθήνα)

Το κέντρο της Αθήνας το έχω συνδυάσει με την ελευθερία μου. Για εμένα είναι ένας ζωντανός περίπατος μεταξύ ευρέσεως του εαυτού μου και του κάθε δικού μου ξένου. Ανάμεσα σε σημάδια τεσσάρων πολιτισμών. Περίπατος ανάμεσα σε αρχαία μάρμαρα -σημάδια αιώνων-, ψήγματα κατεστραμμένων Εκκλησιών και ζωντανών εκκλησιαστικών κοινοτήτων όπως ο Άγιος Φίλιππος. Θησείο και Πλάκα, η πόλη εκτός της πόλης. Περίπατος αναζητήσεων ως φοιτητής, πνευματικής ξεκούρασης και ανασυγκρότησης ως ναυαγός. Περίπατος σε πανσέληνα σοκάκια ως ερωτευμένος. Γρηγόρης Τζιβελέκης (Αθήνα)

Τα μαγαζιά που παίζουν ελληνικά λαϊκά live δίπλα στο δρόμο. Κλήμης Ιωάννου (Παρίσι)

Αγάπη για τα αρχαία και θλίψη που δεν αναδεικνύονται. Κατερίνα Παπαδουλάκη (Αθήνα)

Η ενέργεια από την Αρχαία Αγορά και η θετική αύρα από το βράχο της Ακρόπολης. Σπύρος Θάνος (Αθήνα)

40 |

Βόλτα μια ηλιόλουστη μέρα, βγαίνοντας από το μετρό Μοναστηράκι, βλέπω στην πλατεία μια ομάδα παιδιών που χορεύουν και ο κόσμος να χειροκροτεί. Μαριλένα Ρουμανά (Αθήνα)

Ο συνδυασμός της φύσης με τα αρχαία καθώς επίσης και ο συνδυασμός της σύγχρονης Αθήνας με την αρχαιότητα. Ιφιγένεια (Θεσσαλονίκη)

Μου αρέσει όταν κατεβαίνω σε αυτή τη γειτονιά που είναι ανοιχτή η εκκλησία του Αγίου Φιλίππου, ακούγονται από τα μεγάφωνα οι ψαλμωδίες και οι ευχές/στολίδια που είναι κρεμασμένες στα δέντρα του ναού. Καρολίνα Μπούνια (Αθήνα)

Η πολυχρωμία, τα διαφορετικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων (φύλο, περπάτημα, ομιλία, εκφράσεις προσώπου) Δέσποινα Κάππου (Αθήνα)

Η πλατεία Αβησσυνίας και οι πωλητές παλιών αντικειμένων και αντικών. Μarija Juodpusyte (Λιθουανία)

Οι ανοιχτές εκκλησίες προς τον κόσμο όλη την ημέρα. Νίκος Κάππας (Αθήνα)

Ο περίπατος με την οικογένεια στην Ανδριανού. Πέτρος Αυτζόγλου (Αθήνα)

Η Αρχαία αγορά. Τeressa Laciy (ΗΠΑ)

Απόκριες στη Πλάκα, το γαϊτανάκι πριν απαγορευτεί, οι πρώτες μπουάτ της Αθήνας άνοιξαν εδώ. Αλέκος Βασιλάτος (Αθήνα)

Ζώντας στο εξωτερικό, όλα τα παιδικά χρόνια όταν επισκεπτόμασταν την γειτονιά της Ανδριανού ήταν μια μαγεία. Όλη η Ελλάδα ήταν το Θησείο. Χριστίνα Αμπανεγκπ (Αθήνα)

σταυροδρόμι

| 41

Όλη η ξεγνοιασιά, η χαρά και η διάθεση για δημιουργικότητα των φοιτητικών μου χρόνων είναι συγκεντρωμένη σε όλα τα υπέροχα και γραφικά σοκάκια της ευρύτερης αυτής περιοχής (Θησείο, Πλάκα, Ψυρρή και Μοναστηράκι). Αγαπημένες εικόνες : Τα ανοιξιάτικά βράδια στο Γιασεμί, στο Βρυσάκι και στους Διόσκουρους Η πρωτοχρονιάτικη λειτουργία στον Άγιο Φίλιππο, η κοπή της βασιλόπιτας και τα κάλαντα. Τα θερινά σινεμά: Θησείον και cine Paris.

Aργυρώ Παϊσίου (Αθήνα)

Μου αρέσει η Αρχαία Αγορά, μου άρεσε ο ήχος από τα τρεχούμενα νερά του Ηριδανού που ακουγόντουσαν κάποτε και οι εσωτερικές αυλές από μερικά μαγαζιά στην ευρύτερη περιοχή. Βασίλης Κυρίτσης (Αθήνα)

Από οδό Αθηνάς προς την πλατεία Μοναστηρακίου η θέα προς την Ακρόπολη. Η συνειδητοποίηση ότι ο χώρος ήταν λατρευτικός ανέκαθεν .. Ακρόπολη-εκκλησία- τζαμί-εκκλησιές! Ου μην αλλά κ πανδημως εμπορικός! Έως στοά Αττάλου-Αρχαία Αγορά -Ρωμαϊκή Αγορά κ τα σημερινά δημοπρατηριο-παλιατζιδικα-κεντρα αναψυχής… Κατερίνα Μιχαήλ (Αθήνα)

Οι αυλές που πίσω από τις πόρτες βλέπουμε τα παλιά Αθηναϊκά σπίτια. Τα παραδοσιακά καφενεία που βλέπεις ακόμα και σήμερα ηλικιωμένους να πίνουν τον καφέ τους έτσι όπως θα τον έπιναν και πριν από πενήντα χρόνια. Θοδωρής Γκούμας (Αθήνα)

Η Αρχαία Αγορά. Ελπίδα για καλύτερη αξιοποίηση του αρχαιολογικού χώρου. Βασιλιά Πόπη (Αθήνα)

42 |

Η πλακόστρωτη Ανδριανού που από τη μια μεριά έχεις την θέα της Ακρόπολης και από την άλλη τα γραφικά κτήρια που είναι πλέον διάφορα μαγαζιά. Αρετή Αρβανιτάκη (Ζάκυνθος)

Σε ένα νοητό ή και πραγματικό περίπατό μου στο Μοναστηράκι, σκέπτομαι ότι ο χώρος που περιπλανιέμαι είναι ο ιστός που πάνω του «πιάστηκαν» το πνεύμα της αρχαίας Ελλάδας και η γέννηση της ανθρώπινης υπόστασης. Έρχεται στο νου μου ο Αθηναίος που γυρίζει από το χωράφι του στο Βοτανικό μετά από μια κουραστική μέρα, μπαίνει από το Δίπυλο στην αρχαία αγορά ευχαριστώντας τους θεούς φοβούμενος την οργή τους, ενώ εγώ ανάβω το ταπεινό κεράκι μου στο εκκλησάκι του Αγίου Φίλιππου, δεχόμενος την αγάπη Του. Νίκος και Μαργαρίτα Πιτερού (Πειραιάς)

Η πρώτη μου εικόνα είναι η είσοδος που οδηγεί στην Αρχαία Αγορά και φαίνεται αριστερά η στοά του Αττάλου και ευθεία ο ιερός βράχος! Ελένη-Φιλοθέη Καλαθά (Αθήνα)

Αν μου κάνατε αυτή την ερώτηση παλιότερα, θα σας έλεγα ότι μου τραβούσε την προσοχή αυτή η πολυπολιτισμικότητα της πλατείας, όπως και σε κάθε διάσημη πλατεία, και μετά η θέα της Ακρόπολης. Δεν θα το πιστέψετε αλλά πριν καμμιά δεκαριά μέρες κατέβαινα την Αδριανού μέσα σε πολύ κόσμο, σε ενοχλητική κίνηση και μουσική από τα καφέ και τα εστιατόρια. Προς το τέλος του δρόμου, έφτασε στο αυτιά μου κάτι σαν βάλσαμο, ένας ήχος γλυκός και σε ιδανική ένταση. Ήμουν αφηρημένη και δεν κατάλαβα αμέσως ότι ερχόταν απ’ τα μεγάφωνα του Αγίου Φιλίππου. Ήταν ένα κομμάτι παραδοσιακό, εξαιρετικό. Πολλή ώρα χαιρόμουν για αυτό καθώς περπατούσα και ήθελα να σας το πω. Νόνη Σταματέλου (Λευκάδα)

Πολυκοσμία, πολυεθνικότητα, ποικιλία. Θέα προς την όμορφη Ακρόπολη από κάθε σημείο. Μια αίσθηση ότι είσαι και εσύ τουρίστας για λίγο. Ελένη Gurina (Κίεβο)

Το μαγικό στο Μοναστηράκι είναι που περπατάς ανάμεσα σε μνημεία όλων των περιόδων της ιστορίας μας κ συγχρόνως σε μια γειτονιά όλο ζωή κ ποικιλομορφία. Μια εικόνα, όμως, που προσωπικά είναι η αγαπημένη μου και την έχω δει ακόμη και στον ύπνο μου, είναι η εικόνα που έχω μέσα από τον

σταυροδρόμι

| 43

ηλεκτρικό όπως πάει προς Θησείο, που από τη μια πλευρά είναι η Αρχαία Αγορά κι από την άλλη προς τα πάνω, η παλιά κτισμένη σήραγγα (όπου ξημερωνόταν ίσως ο Ξεπεσμένος Δερβίσης) και τα νεοκλασικά, με τον κόσμο να περιδιαβαίνει και τους εμπόρους σε πλήρη ανάπτυξη.... Λουκία Κωνσταντάτου (Αθήνα)

Κλείνω τα μάτια μου στην πλατεία Αβησσυνίας, τη γεμάτη με τα παλαιοπωλεία και τα παλιατζίδικα, και μεταφέρομαι αμέσως σε μια εποχή του περασμένου αιώνα, τότε που οι σημερινές αντίκες των μαγαζιών αυτών ήταν πράγματα καινούργια, του κουτιού, γυαλιστερά, αντικείμενα αψεγάδιαστα, καθημερινής χρήσης σε παλιά αρχοντικά ή σε σπίτια νέων ζευγαριών που έλαβαν κάτι απ’ αυτά σαν δώρο γάμου, ή δώρο στο παιδί τους, ή ενθύμιο απ’ τον παππού, ή αποκτήματα μαζεμένα με πολλές οικονομίες. Σήμερα πια, απλωμένα κάτω ή σε πάγκους, αυτές οι... «παλιατζούρες» είναι ένα ταξίδι στο χρόνο, είναι η μνήμη του χθες απλωμένη μπροστά μου. Σκύβω ν’ ακούσω τι έχουν να μου πουν οι ρωγμές και οι θαμπάδες τους, κι εκείνες μου ψιθυρίζουν: «αν καταφέρεις ν’ αγαπήσεις τον εαυτό σου, με όλη την ιστορία σου, το φως, το σκοτάδι και τις γρατζουνιές σου, μόνο τότε θα μπορέσεις πραγματικά να αγαπήσεις και τον άλλο. Μιχάλης Οικονόμου (Αθήνα)

Σταθμός Θησείου με έναρξη λειτουργίας στις 27 -2- 1869! Αγαπημένο μέρος της ζωής μου από φοιτήτρια και για πάντα! Λοιπόν τον αγαπώ γιατί, βγαίνοντας από το τραίνο, μου προσφέρει υπέροχες επιλογές ώστε να διαλέξω τη δική μου διαδρομή και να την περπατήσω όπου και όπως θέλω : Αρχαία ελληνική, ελληνορωμαϊκή, βυζαντινή, νεότερη εποχή κάτω και μπρος στα βήματά μου. Αρχαίοι ναοί, εκκλησάκια, μουσεία, φαγητό, καφέ, μουσική, αρκεί να δοθώ ...στον χρόνο και στον τόπο, μόνη ή με παρέα. Και μετά, επιστροφή από τον ίδιο Σταθμό στην καθημερινότητά μου, γεμάτη από όσα ένιωσα. Ειδικά όταν βαστώ ένα κομμάτι ατέλειωτο αντίδωρο, λίγο αγιασμό ή το βιβλίο της λογοτεχνικής συντροφιάς. Σταθμός Θησείου: ένα σταυροδρόμι που οδηγεί στο δικό μας προσωπικό Σταυροδρόμι!!! Όλγα Περακάκη (Αθήνα)

44 |

βάλτε χρώμα στο γκρίζο σταυροδρόμι

| 45

46 |

οι εικόνες του Ιερού Ναού Αγίου Φιλίππου επιμέλεια κειμένου: π. Δημήτριος Ι. Μαρούλης

Ο

Ναός του Αγίου Φιλίππου πέρασε από διάφορες οικοδομικές φάσεις. Η αρχική κατασκευή ανάγεται στον 9ο ή 11ο αι. Μετά την επανάσταση ο ναός ήταν μισοκατεστραμμένος, όμως επισκευάστηκε σύντομα και το 1858 συγκαταλεγόταν ανάμεσα στις είκοσι ενορίες των Αθηνών. Το 1866 ανακαινίστηκε εκ βάθρων κι έτσι αλλοιώθηκε οριστικά η παλαιότερη μορφή του. Το 1912 η ενορία του ναού συγχωνεύτηκε με την αντίστοιχη του παρακείμενου ναού της Παναγίας Βλασσαρούς, ο οποίος κατεδαφίστηκε το 1932 – 1937. Τα περισσότερα από τα κειμήλια και τις φορητές εικόνες του ναού της Παναγίας μεταφέρθηκαν στον Άγιο Φίλιππο, ο οποίος ήδη από το 1912 έφερε την ονομασία Άγιος Φίλιππος Βλασσαρούς. Στον ναό του Αγίου Φιλίππου μεταφέρθηκαν κειμήλια και από άλλους παρακείμενους ναούς, όπως της Υπαπαντής (που επίσης κατεδαφίστηκε) και των Αγίων Αποστόλων Σολάκη (ο οποίος αναπαλαιώθηκε και λειτουργεί ως μουσείο). Το διάστημα 1959 – 1960 και πρόσφατα μετά τους σεισμούς του 1999 ο ναός επισκευάστηκε εκ νέου για να λάβει τη σημερινή μορφή ως τρίκλιτη, θολωτή βασιλική με απλό υπερώο στο δυτικό τμήμα και κωδωνοστάσιο στο νοτιοδυτικό άκρο. Εσωτερικά το κτίριο δε δίνει την εντύπωση της παλαιότητας, εξαιτίας των σύγχρονων τοιχογραφιών, που καλύπτουν όλες τις επιφάνειες. Οι πρώτες τοιχογραφίες των πλευρών και του θόλου της Πλατυτέρας, όπως και του Ιερού Βήματος γύρω από την Αγία Τράπεζα, φιλοτεχνήθηκαν μεταξύ των ετών 1965 – 1970 από τον Ι. Ν. Βασιλόπουλο. Η αγιογράφηση των τοξοειδών τοίχων και της οροφής ανήκουν στον Δημήτριο Κεντάκα, ο οποίος ήταν μεγάλος ζωγράφος, μαθητής του Κωνσταντίνου Παρθένη, εργάστηκε επί σειρά ετών στο Εθνικό Θέατρο ως σκηνογράφος και στη συνέχεια ασχολήθηκε με τη βυζαντινή ζωγραφική. σταυροδρόμι

| 47

Το απλό, όμως, ξύλινο και εκλεκτικιστικό τέμπλο, καθαρισμένο πλέον από το επίχρισμα λευκής λαδομπογιάς, με τα λίγα νεοκλασικά και βυζαντινά στοιχεία, ένα παλιό προσκυνητάρι, ένα παλιό στασίδι και ένα αναλόγιο της ίδιας εποχής, παραπέμπουν στη γνώριμη αίσθηση των ναών του 19ου αι. Η εκκλησιαστική ζωγραφική του 19ου αιώνα χαρακτηρίζεται από μία γενική τάση υιοθέτησης νεωτερικών ζωγραφικών στοιχείων, τα οποία σχετίζονται με τις νατουραλιστικές επιλογές στην απόδοση του ζωγραφικού χώρου, το ρεαλισμό στην απόδοση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών και τη χρήση ζωγραφικών τεχνικών, που απαλύνουν τις έντονες χρωματικές αντιθέσεις και καθιστούν πιο φυσιοκρατικό το ζωγραφικό αποτέλεσμα. Πρόκειται για μία ζωγραφική ανομοιογενή και πολυποίκιλη σε εκδοχές. Οι εικόνες των ναών της Παναγίας Βλασσαρούς και του Αγίου Φιλίππου αποτελούν αποτελούν ένα πολύ αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της εκκλησιαστικής ζωγραφικής αυτής της περιόδου. Το εικονογραφικό πρόγραμμα του τέμπλου του Αγίου Φιλίππου αρθρώνεται από δύο μόνο σειρές εικόνων, ενώ το σπάνιο και χαρακτηριστικό του στοιχείο είναι η ύπαρξη επιμήκους αετώματος, στο οποίο ζωγραφίζονται δύο υπερμεγέθεις, ιπτάμενοι και αντιπωτοί άγγελοι, οι οποίοι κρατούν στα χέρια τους ανοιχτά ειλητάρια με δύο χωρία από το Βιβλίο της Αποκάλυψης. Στην κορυφή του τέμπλου προσαρμόζονται τα λυπηρά και δύο ξυλόγλυπτοι δράκοντες μεταφερμένοι από το ναό της Παναγίας Βλασσαρούς. Στην κάτω ζώνη των δεσποτικών εικόνων είναι τοποθετημένες οι παρακάτω εικόνες: Άγιος Νικόλαος, Αρχάγγελος Μιχαήλ (θύρα Πρόθεσης), Άγιος Φίλιππος & δέκα (10) σκηνές του μαρτυρίου του, Παναγία Ρόδον το Αμάραντον, Ευαγγελισμός της Θεοτόκου και Απόστολοι Πέτρος και Παύλος (βημόθυρο Ωραίας Πύλης), Ιησούς Χριστός Βασιλεύς της Δόξης, Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, Αρχάγγελος Γαβριήλ (θύρα Διακονικού), Άγιος Σπυρίδων. Εκτός από τις εικόνες των θυρών. όλες οι υπόλοιπες εικόνες είναι έργα του Σωτηρίου Καρτέσιου το διάστημα 1847 – 1848. Στο επιστύλιο είναι τοποθετημένες δεκαεννέα παραστάσεις που ανήκουν στο βασικό χριστολογικό κύκλο (Δωδεκάορτο): Γέννηση της Θεοτόκου, Εισόδια, Ευαγγελισμός, Γέννηση Χριστού, Περιτομή, Υπαπαντή, Βάπτιση, Μεταμόρφωση, Έγερση Λαζάρου, Μυστικός Δείπνος, Βαϊοφόρος, Ίδε ο Άνθρωπος, Σταύρωση, Ανάσταση, Ψηλάφηση, Ανάληψη, Πεντηκοστή, Αγία Τριάδα και Άγιοι Πάντες.

48 |

Οι εικόνες είναι έργα διαφόρων παραδοσιακών ζωγράφων με αποτέλεσμα στην τεχνοτροπία τους να εντοπίζονται ποικίλα δυτικά και λαϊκά στοιχεία σύμφωνα με το πνεύμα της εποχής. Οι μορφές χαρακτηρίζονται από σωματικότητα (Γέννηση Θεοτόκου, Εισόδια). Η σάρκα είναι λεία και ρόδινη και τα χρώματα χρησιμοποιούνται γενικά χωρίς πολλές διαβαθμίσεις (Ευαγγελισμός). Τα πρόσωπα άλλοτε μοιάζουν ήρεμα και μάλλον ανέκφραστα (Γέννηση Χριστού), ενώ άλλοτε απεικονίζεται συγκρατημένα η ψυχική τους διάθεση (Ψηλάφηση). Για την απόδοση της προοπτικής αναπτύσσεται είτε φυσικό τοπίο (Γέννηση, Ανάληψη) είτε αρχιτεκτονικό (Ψηλάφηση, Μυστικός Δείπνος). Η διακοσμητικότητα περιορίζεται στα υφάσματα (Εισόδια, Γέννηση Θεοτόκου), ενώ συχνή είναι η χρήση του χρυσού (Ανάληψη, Άγιοι Πάντες). Στις συνοδευτικές επιγραφές των εικόνων, οι ζωγράφοι απομακρύνονται από τη γραφολογική βυζαντινή παράδοση υϊοθετώντας αρχαϊκούς, αναγεννησιακούς και νεότερους γραφολογικούς χαρακτήρες. Στο κάτω μέρος ορισμένων εικόνων αναγράφεται επιγραφή με το όνομα του αφιερωτή. Οι εικόνες του επιστυλίου του Αγίου Φιλίππου εκφράζουν καλλιτεχνικές τάσεις της εποχής τους συνιστώντας ένα πολύ ενδιαφέρον δείγμα. Πολλές από τις φορητές εικόνες του ναού είναι έργα της οικογένειας των Ζωγραφαίων και συγκεκριμένα του Παντελεήμονα, ο οποίος ήταν ο παλαιότερος της οικογένειας και είχε μαθητεύσει στην τέχνη της αγιογραφίας στο Κελί των Ιωασαφαίων στο Άγιο Όρος και στη Ρωσία (1878 – 1935), των αυταδέλφων Παντολέοντα και Νικολάου, του Γεωργίου (του νεότερου) και του Μιχαήλ ή Πρινόπουλου. Οι εικόνες αυτές είναι κατά κανόνα μεγάλων διαστάσεων και ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες. Η ύπαρξη τόσων πολλών εικόνων της αγιογραφικής οικογένειας θα πρέπει να συσχετιστεί με την πληροφορία ότι ο ναός της Παναγίας Βλασσαρούς ήταν ναός των Ζωγραφαίων. Εκτός από τις εικόνες των Ζωγραφαίων και του Σωτηρίου Καρτέσιου, στο ναό καταγράφονται εικόνες κι άλλων ζωγράφων του 19ου αι., όπως του Αντωνίου Κόκκινου από την Αμοργό, του Ιωάννη Μάντζαλου, του Σωτηρίου Ιωάννου, του μοναχού Δαμασκηνού, αλλά και μεταγενέστερων όπως της Αδελφότητας των Αβραμαίων (η αδελφότητα ιδρύθηκε το 1840 από τον Γέροντα Αβράμιο Α΄ στην Καλύβη του Αγίου Ανδρέα στη Νέα Σκήτη Αγίου Όρους κι από το 1880 μέχρι σήμερα έχει ως κύριο διακόνημά της την τέχνη της αγιογραφίας). Χαρακτηριστική είναι η ύπαρξη αρκετών εικόνων συντεχνιών, όπως της δεσποτικής εικόνας του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου ιστορημένη το 1848 από τον Σ. Καρτέσιο, αφιέρωμα τῶν ἐνταῦθα εὐ-/σεβῶν πεταλωτῶν, των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης ιστορημένη το 1852 από τον Παντολέοντα Γ. Ζωσταυροδρόμι

| 49

50 |

γράφο, αφιέρωμα τῆς ἐν Ἀθήναις / συντεχνίας τῶν Βυρσοδεψῶν, του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου ιστορημένη το 1870 από τον Παντολέοντα Γ. Ζωγράφο, αφιέρωμα τῶν ἐν Ἀθήναις / ὑδροφόρων και της Σύναξης των Δώδεκα Αποστόλων ιστορημένη το 1859 από τους Παντολέοντα και Νικόλαο Γ. Ζωγράφο, αφιέρωμα τῶν / ἐν Ἀθήναις Σιδηρ(ου)ρ/γῶν. Η εικόνα της Σύναξης των Δώδεκα Αποστόλων (η οποία προέρχεται από τον βυζαντινό ναό των Αγίων Αποστόλων που βρίσκεται μέσα στον χώρο της Αρχαίας Αγοράς και λειτουργεί πλέον ως Μουσείο είναι μία από τις πιο ξεχωριστές φορητές εικόνες του ναού του Αγίου Φιλίππου. Την κεντρική παράσταση της εικόνας με τους Δώδεκα Αποστόλους, περιστοιχίζουν άλλες δώδεκα μικρότερες σκηνές, που αφηγούνται τα μαρτύρια των αποστόλων (όπως π.χ. η αποκεφάλιση του αποστόλου Παύλου με διαταγή του Νέρωνα, η Σταύρωση του αποστόλου Βαρθολομαίου κ.α.). Οι σκηνές ακολουθούν τις παλαιότερες εικονογραφικές οδηγίες, η τεχνοτροπία συνδυάζει μεταβυζαντινά και νεωτερικά στοιχεία, η οργάνωση του χώρου δομείται με βάση τις μεταβυζαντινές συμβάσεις στοχεύοντας στη δημιουργία κλίματος επισημότητας και ιερατικότητας, η τεχνική υιοθετεί πολλά στοιχεία από τις διαχρονικές πρακτικές της αυγοτέμπερας και η σχέση εικόνας και κειμένου ανταποκρίνεται στις παραδοσιακές σημειωτικές συμβάσεις. Αξίζει να σημειωθεί πως η εικόνα της Σύναξης των Δώδεκα Αποστόλων συμμετείχε στην έκθεση που διοργάνωσε το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή στην Άνδρο με θέμα «Ιστορώντας την υπέρβαση: από την παράδοση του Βυζαντίου στη νεότερη εποχή» (30 Ιουνίου – 29 Σεπτεμβρίου 2013). Τέλος, ενδιαφέρουσες είναι και αρκετές εικόνες ανώνυμων, κυρίως «μεταβατικών», αγιογράφων, όπως οι προσκυνηματικές εικόνες του αγίου Φιλίππου, της Παναγίας Βρεφοκρατούσας από το ναό της Βλασσαρούς και της Υπαπαντής από τον ομώνυμο ναό. Από τις παραπάνω εικόνες, ξεχωριστή μνεία αξίζει να γίνει στην εικόνα του αποστόλου Φιλίππου. Πρόκειται για πολυπρόσωπη βιογραφική εικόνα του αγίου, ιστορημένη το 1848 από ανώνυμο αγιογράφο. Στο κέντρο ο άγιος εικονίζεται ημίσωμος μετωπικός, ευλογεί και κρατά ανοιχτό ειλητάριο, το σταυρό του μαρτυρίου και κλαδί φοινικιάς, ως μάρτυρας. Περιβάλλεται από δεκαοχτώ σκηνές του αγιολογικού του κύκλου μέσα σε απλά ορθογώνια πλαίσια. Η αφήγηση των σκηνών ακολουθεί ομαλή χρονολογική σειρά, αρχίζοντας από την επάνω οριζόντια πλευρά της εικόνας και συνεχίζοντας με την εναλλάξ τοποθέτησή τους στις κάθετες πλευρές καταλήγει στην κάτω οριζόντια.

σταυροδρόμι

| 51

Συγκεκριμένα ιστορούνται ως εξής: 1) η συνάντηση του αγίου Φιλίππου με τον Χριστό, 2) η ανάσταση νεκρού υιού από τον Άγιο, 3) η απολογία του Αγίου προ του αρχιερέως Ανανία, 4) η βάπτιση των τριακοσίων Αθηναίων, 5) η χειροτονία του αγίου Ναρκίσσου, επισκόπου Αθηνών, 6) το όραμα του αετού, 7) η εμφάνιση του Τιμίου Σταυρού και η διάσωση του πλοίου από την τρικυμία, 8) η θεραπεία του οφθαλμού της αγίας Χαριτίνης, 9) το μαρτύριο του Αγίου από τον έπαρχο Αρίσταρχο, 10) η ανάσταση του Θεόφιλου από τον Άγιο, 11) η θεραπεία του έπαρχου Αρίσταρχου με τη δύναμη του Τιμίου Σταυρού, 12) η προσφορά χρυσού στον Άγιο από τον Πρέφευκτο, 13) η θανάτωση της έχιδνας στη Φρυγία, 14) το μαρτύριο του ραβδισμού, 15) το κρέμασμα από τους αστραγάλους των Αγίων Φιλίππου και Βαρθολομαίου, 16) η σταύρωση του Αγίου σε χιαστὸ σταυρό, 17) η αποκαθήλωσή του από τους αγίους Βαρθολομαίο και Μαριάμνη καὶ 18) το λείψανο του Αγίου εν μέσω πιστών. Ο αγιογράφος ανήκει στην ομάδα των «μεταβατικών», αφού γνωρίζει και χρησιμοποιεί τα παραδοσιακά πρότυπα, ενδιαφέρεται όμως και για την εισαγωγή νεωτερικών στοιχείων, όπως είναι η απόδοση προσωπογραφικών χαρακτηριστικών στο εύσαρκο πρόσωπο του Αγίου, οι μικρές αντανακλάσεις φωτός στις κόρες των ματιών του, οι λειάνσεις των επιφανειών και οι ομαλές μεταβάσεις από τους σκοτεινούς στους φωτεινούς τόνους. Στις σκηνές οι νεωτερισμοί εντοπίζονται στα έντονα και φωτεινά χρώματα, όπως το γαλάζιο

52 |

και το ρόδινο, στον ανοιχτό ζωγραφικό χώρο, όπου αναπτύσσεται χαμηλό φυσιοκρατικό τοπίο και στο προσεγμένο αρχιτεκτονικό βάθος των εσωτερικών χώρων, που ορίζεται από τις στοές, τους πεσσούς, τα τοξωτά ανοίγματα και τις προοπτικά τοποθετημένες πλάκες δαπέδου. Το ενδιαφέρον επομένως της εικόνας εστιάζεται στο ότι αφ’ ενὸς διατηρεί τα παραδοσιακά χαρακτηριστικά, αφ¨ ετέρου ασπάζεται τις πολιτιστικές αξίες του αστικού ακαδημαϊσμού της εποχής στην Αθήνα. Στο ναό φυλάσσονται επίσης και τέσσερα ζωγραφισμένα λάβαρα ιστορημένα μάλλον στα τέλη του 19ου ή στις αρχές του 20ου αιώνα. Βιβλιογραφία π. Αττάρτ Αθανασίου: Ο άγιος Φίλιππος Αθηνών και οι περί αυτόν κατεδαφισθέντες ναοί και ναϊσκοι | Αθήνα 2003 Γραίκου Νικολάου: Ακαδημαϊκές τάσεις της εκκλησιαστικής ζωγραφικής στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα – πολιτισμικά και εικονογραφικά ζητήματα (διδακτορική διατριβή η οποία υποβλήθηκε στον Τομέα Ιστορίας της Τέχνης του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης) | Θεσσαλονίκη 2011 Γραίκου Νικολάου: Ο ζωγραφικός χώρος στην ελληνική εκκλησιαστική ζωγραφική (19ος – αρχές 20ου αι.)· στοιχείο «συνέχειας» ή «ασυνέχειας» της «παράδοσης»; | Ηλεκτρονική Βιβλιοθήκη Μυριόβιβλος Οικονόμου Μαριάννας: Οι εικόνες του επιστυλίου στο τέμπλο του Ι. Ναού Αγίου Φιλίππου (εισαγωγή στο Ημερολόγιο 2013 του Ι. Ν. Αγ. Φιλίππου) | Αθήνα 2013 Οικονόμου Μαριάννας: Ο Άγιος Φίλιππος, Ένθετο Τέχνης, περιοδικό Σύναξη | Αθήνα 2016 Τασούλα Μανουήλ: Αθηναίων σεβάσματα, Ναοί της Αρχαίας Αγοράς & ξεχασμένα εκκλησάκια της παλιάς Αθήνας | εκδόσεις Ατραπός, Αθήνα 2003 «Ιστορώντας την υπέρβαση: από την παράδοση του Βυζαντίου στη νεότερη τέχνη», Κατάλογος Έκθεσης | Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, Άνδρος 2013

σταυροδρόμι

| 53

Η εικόνα της Ζωοδόχου Πηγής μετά τη συντήρηση

συντήρηση φορητών εικόνων και ξυλόγλυπτου προσκυνηταριού στο Ναό του Αγίου Φιλίππου Δρ. Χρήστος Χ. Καρύδης

T

α εκκλησιαστικά αντικείμενα, όπως είναι οι φορητές εικόνες και τα εκκλησιαστικά ξυλόγλυπτα (π.χ προσκυνητάρια), έχουν κατασκευαστεί για να εξυπηρετήσουν λατρευτικές ανάγκες μέσα στον Ορθόδοξο Ναό. Πολλά από αυτά τα έργα είναι γνωστά όχι μόνο για τον θεολογικό τους συμβολισμό, αλλά και για την ύπαρξη τους ως έργα τέχνης με ιστορική, καλλιτεχνική και αρχαιολογική αξία. Ο αρχικός όμως λόγος κατασκευής τους ήταν και είναι για ένα και μόνο σκοπό: να υπηρετούν και να στηρίζουν την πίστη στην καθημερινή ζωή των χριστιανών. Δύο από τις φορητές εικόνες του 19ου αιώνα που φυλάσσονται στο ναό του Αγίου Φιλίππου, έχουν ήδη συντηρηθεί και τοποθετηθεί στα αρχικά τους προσκυνητάρια. Πρόκειται για την ενυπόγραφη εικόνα της Ζωοδόχου Πηγής φιλοτεχνημένη από τον Γεώργιο Π. Ζωγράφο το 1899, και την εικόνα της Υπαπαντής του Χριστού, η οποία φέρει στο κάτω τμήμα της μεγαλογράματη επιγραφή: ΑΝΑΛΩΜΑΣΙ ΤΩΝ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΩΝ 1857. Η τρίτη εικόνα του ναού του Αγίου Φιλίππου, όπου οι επεμβάσεις συντήρησης δεν έχουν ακόμη ολοκληρωθεί, είναι η εικόνα των Αγίων Αποστόλων (διαφορετική από την εικόνα της Σύναξης των Δώδεκα Αποστόλων, η οποία προέρχεται από τον βυζαντινό ναό των Αγίων Αποστόλων Σολάκη, που είχε συντηρηθεί πριν μερικά χρόνια). Τέλος, το παλαιότερο ξυλόγλυπτο προσκυνητάρι που διασώζεται στο ναό από τον 19ο αι. συντηρείται και αυτό σταδιακά μέχρι σήμερα αφαιρώντας από την ξύλινη επιφάνεια του το σκούρο οξειδωμένο βερνίκι. σταυροδρόμι

| 55

Το προσκυνητάρι της Ζωοδόχου Πηγής πριν (αριστερά) και με τη συντήρηση σε εξέλιξη (λεπτομέρεια, δεξιά)

Η εικόνα της Ζωοδόχου Πηγής πριν (αριστερά) και με τη συντήρηση σε εξέλιξη (λεπτομέρεια, επάνω)

56 |

Η εικόνα της Υπαπαντής πριν (ένθετη) και μετά τη συντήρηση σταυροδρόμι

| 57

Η εικόνα των Αγίων Αποστόλων με τη συντήρηση σε εξέλιξη (λεπτομέρεια)

Η εικόνα των Αγίων Αποστόλων πριν τη συντήρηση

58 |

Όλες οι εργασίες συντήρησης που έχουν πραγματοποιηθεί ως τώρα ή θα πραγματοποιηθούν στους επόμενους μήνες, είναι σύμφωνες με το καταστατικό της Χάρτας της Βενετίας και των σημερινών μετατροπών της. Η συντήρηση των έργων τέχνης στοχεύει στην αποκατάσταση των φθορών που έχουν υποστεί στη διάρκεια των χρόνων, χρησιμοποιώντας σύγχρονα αντιστρεπτά υλικά συντήρησης και τεχνικές διεθνώς αποδεκτές και προτεινόμενες από οργανισμούς και φορείς συντήρησης, ακολουθώντας την λογική της μειωμένης επέμβασης και της μειωμένης χρήσης υλικών σε ένα έργο. Συνοπτικά και στα τέσσερα έργα έχουν πραγματοποιηθεί οι παρακάτω εργασίες συντήρησης: • Στερέωση ζωγραφικών επιφανειών (για τις φορητές εικόνες) • Απεντόμωση ξύλινου φορέως (σε όλα τα έργα) • Στερέωση ξύλινου φορέως (σε όλα τα έργα) • Αφαίρεση παλαιότερων επεμβάσεων όπου δημιουργούν μηχανικά και αισθητικά προβλήματα (σε όλα τα έργα) • Συμπλήρωση ξύλινου φορέως σε σημεία όπου έχουν καταστραφεί (μόνο στο προσκυνητάρι) • Ένωση ξύλινων τμημάτων με ξύλινες καμβίλιες (εικόνα Αγίων Αποστόλων) • Αφαίρεση οξιδωμένου βερνικιού • Αισθητική αποκατάσταση (σε πολύ μικρό βαθμό) • Εφαρμογή τελικού προστατευτικού βερνικιού στην ζωγραφική και στην ξύλινη επιφάνεια.

σταυροδρόμι

| 59

συναξαριστής

60 |

ο άγιος Μιχαήλ Πακνανάς

Ο

Άγιος Μιχαήλ ο Πακνανάς καταγόταν από την Αθήνα και είχε γονείς ευσεβείς και πιστούς. Δεν κατάφερε να μορφωθεί και να σπουδάσει κάποια επιστήμη. Απλός και αγράμματος καλλιεργούσε κηπευτικά και έπειτα τα πουλούσε ο ίδιος. Όταν ήταν 18 ετών, γυρίζοντας με το γαϊδουράκι του και προσπαθώντας να πουλήσει τα προϊόντα του στα χωριά της Αττικής, τον συνέλαβαν οι Τούρκοι και τον κατηγόρησαν ότι προμήθευε με πυρίτιδα τους κλέφτες της ορεινής περιοχής. Τον φυλάκισαν αφού πρώτα τον έδειραν και τον έβρισαν. Του πρότειναν να αλλάξει την πίστη του για να σωθεί, αλλά αυτός απαντούσε συνεχώς «τον Χριστό δεν αρνούμαι». Στην φυλακή έμεινε 30 ημέρες και εκεί τον επισκεπτόταν ο ευσεβής Γεώργιος για να τον εμψυχώνει. Οι Τούρκοι διέταξαν την θανάτωση του και έτσι τον οδήγησαν στους στύλους του Ολυμπίου Διός. Γονάτισε και περίμενε το χτύπημα του δημίου. Εκείνος θέλοντας να τον δοκιμάσει τον χτύπησε 2 φορές ελαφρά κόβοντας του τον τράχηλο. Ο μάρτυς Μιχαήλ έλεγε σταθερά και τις 2 φορές «Χτύπα για την πίστη». Με το τρίτο χτύπημα ο δήμιος έκοψε το κεφάλι του Αγίου στις 9 Ιουλίου 1771 μέρα που η Εκκλησία μας γιορτάζει την μνήμη του. Το σπίτι του αγίου Μιχαήλ του Πακνανά βρισκόταν στη συνοικία της Βλασσαρούς, κάτω από το βράχο της Ακρόπολης, και η ενορία του ήταν ο βυζαντινός ναός των Αγίων Αποστόλων Σολάκη, ο οποίος σώζεται μέχρι σήμερα μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Αγοράς. Η μνήμη του αγίου νεομάρτυρα της Αθήνας τιμάται πανηγυρικά κάθε χρόνο στο Ναό του Αγίου Φιλίππου.

σταυροδρόμι

| 61

62 |

αγία Μαριάμνη

Η

αγία Μαριάμνη καταγόταν από τη Βηθσαϊδά και ήταν αδελφή του αποστόλου Φιλίππου. Μετά την Ανάληψη του Κυρίου, όταν οι Απόστολοι σκορπίστηκαν σε διάφορα μέρη του κόσμου για να διαδώσουν το Ευαγγέλιο της Σωτηρίας, ο άγιος Φίλιππος πήγε μαζί με την Μαριάμνη και τον απόστολο Βαρθολομαίο (Ναθαναήλ) στην Ιεράπολη της Φρυγίας. Εκεί, οι εθνικοί τους συνέλαβαν και τους κρέμασαν ανάποδα. Τη στιγμή που ο Φίλιππος παρέδιδε την ψυχή του στον Θεό, προσευχήθηκε με θέρμη και η γη ξαφνικά σχίστηκε, καταπίνοντας τον ανθύπατο και μαζί του πλήθος ειδωλολατρών. Οι επιζήσαντες κατέβασαν τρομοκρατημένοι την Μαριάμνη και τον Βαρθολομαίο από τους σταυρούς τους, θερμοπαρακλώντας τους να τους αφήσουν να ζήσουν. Οι δύο άγιοι ικέτευσαν τότε τον απόστολο Φίλιππο να μεσιτεύσει για αυτούς τους ανθρώπους και όσοι δεν είχαν καταβαραθρωθεί επανήλθαν στη ζωή, εκτός από τον ανθύπατο και τη γυναίκα του. Αφού κηδεύτηκε ο άγιος Φίλιππος όπως του άρμοζε, ο άγιος Βαρθολομαίος αναχώρησε για να κηρύξει το Ευαγγέλιο στις μακρινές περιοχές της Ινδίας και η αγία Μαριάμνη διέδωσε τον λόγο του Θεού στη Λυκαονία. Εκεί βάπτισε πλήθος εθνικών και κοιμήθηκε ειρηνικά. Σύμφωνα με τις απόκρυφες Πράξεις του Φιλίππου, η Μαριάμνη πήγε στις όχθες του ποταμού Ιορδάνη για να τελειώσει εκεί τη ζωή της, όπως είχε προείπει ο αδελφός της. Η Εκκλησία την τίμησε αργότερα με τον τίτλο της Ισαποστόλου και η μνήμη της εορτάζεται στις 17 Φεβρουαρίου.

σταυροδρόμι

| 63

πρόσωπα της γειτονιάς μας

64 |

Άρης Τσανακλίδης Νίκος Τσώκος & Κατερίνα Δούμα

Ο

Άρης Τσανακλίδης, αδελφός της γνωστής τραγουδίστριας, Τάνιας Τσανακλίδου, είναι από τους πιο γνωστούς και διακεκριμένους σεφ της Ελλάδας. Τελειώνοντας τις σπουδές του στον τομέα των πολιτικών επιστημών, αποφάσισε να ακολουθήσει το πάθος του και να σπουδάσει την τέχνη της γαστρονομίας στο Culinary Institute of America. Στη συνέχεια εργάστηκε σε γνωστά εστιατόρια στην Νέα Υόρκη, το Λος Άντζελες, την Ουάσιγκτον, την Ιαπωνία, το Χόνγκ Κονγκ, το Μεξικό και τις Παρθένες Νήσους. Ο πλούτος αυτός σε εικόνες, γεύσεις, χρώματα και κουλτούρες ήταν που καθόρισε την γαστρονομική προσωπικότητα του Άρη Τσανακλίδη, ο οποίος από το 1992 που επέστρεψε στην Ελλάδα καθιερώθηκε ως ένας από τους πλέον ευφάνταστους και δημιουργικούς σεφ. Τα τελευταία χρόνια πρωταγωνιστεί στο εστιατόριο Kuzina και παρουσιάζει δημιουργίες του τόπου μας, μαγειρεμένες με βάση τα πιο αγνά υλικά της ελληνικής φύσης δίνοντας μια δημιουργική και fusion διάσταση. Το εστιατόριο Kuzina στεγάζεται σε ένα παλιό αρχοντικό μοναδικής αρχιτεκτονικής, το οποίο βρίσκεται στην αρχή του πεζόδρομου της οδού Αδριανού, κάτω από τη σκιά του ναού του Ηφαίστου και λίγα μέτρα από το ναό του Αγίου Φιλίππου. Καθώς περιμέναμε τον κ. Τσανακλίδη για τη συνάντησή μας, είχαμε τη δυνατότητα να θαυμάσουμε την υψηλή αισθητική του χώρου και να απολαύσουμε τη θέα των λαχταριστών και εξαιρετικά παρουσιασμένων γευστικών προτάσεων που ετοιμάζονταν για να προσφερθούν στους θαμώνες του εστιατορίου. Η θέση μας στο μοναστηριακού τύπου τραπέζι κοντά στην ανοιχτή κουζίνα ήταν πολύ προνομιακή. Ο Άρης Τσανακλίδης μας μίλησε αρχικά για την ιστορία αυτού του επιβλητικού αρχοντικού. Το κτίριο ήταν η οικία μιας ευγενούς κυρίας, η οποία έμεινε εκεί μέχρι το τέλος της ζωής της, ενώ στη συνέχεια μετατράπηκε σε ξυλουργείο, το οποίο λειτουργούσε μέχρι το 2004. Το έτος 2004, τον χώρο ανέλαβε ο σταυροδρόμι

| 65

κ. Παπαντωνίου, ο οποίος το μετέτρεψε στο καφέ-ζαχαροπλαστείο «Πόρτες», με όχι τόσο μεγάλη επιτυχία όμως.. Την αγαπούσε πάντα αυτή την περιοχή, μας είπε, και έτσι, όταν κάποια στιγμή βρέθηκε στην ταράτσα αυτού του κτηρίου, αμέσως εμπνεύστηκε τη δημιουργία αυτού του εστιατορίου. Όπως ο ίδιος παραδέχτηκε στην κουβέντα μας, η μοναδική θέα της Ακρόπολης και του ναού του Ηφαίστου από την ταράτσα αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και ενέργειας, ενώ παράλληλα ο πολύβουος πεζόδρομος της οδού Αδριανού μπροστά ακριβώς από αυτό το τόσο όμορφο αρχοντικό ήταν ήδη σημείο αναφοράς εδώ και πολλά χρόνια. Τι άλλο καλύτερο θα μπορούσε να περιμένει; Αποφάσισε, λοιπόν, να κάνει το όνειρό του πραγματικότητα και το 2006 δημιούργησε σε έναν από τους πιο σημαντικούς και ομορφότερους για εκείνον πεζόδρομους στον κόσμο το εστιατόριο Kuzina. Κατά τη διάρκεια της σύντομης αλλά πολύ καρδιακής και ευχάριστης κουβέντας μας, μας μιλούσε για την περιοχή αυτή, την παλιά γειτονιά της Βλασσαρούς, με ιδιαίτερη περηφάνια και καμάρι, τονίζοντας ότι συνδυάζει πολλά διαφορετικά όμορφα χαρακτηριστικά που σε λίγα μόνο μέρη της γης μπορεί κάποιος να βρει. Και οι δυσκολίες που προκύπτουν από τη γενικότερη σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα και ειδικότερα στην πόλη της Αθήνα; Σε αυτό το ερώτημά μας, δεν έκρυψε την αγωνία και τη θλίψη του για τη σημερινή κατάσταση, η οποία κάποιες στιγμές γίνεται αποκαρδιωτικά τραγική. Η ανύπαρκτη αστυνόμευση και η παντελής έλλειψη καθαριότητας σε συνδυασμό με την εγκατάλειψη του αρχαιολογικού χώρου αμαυρώνουν τη φυσική ομορφιά αυτής της περιοχής και κάνουν την επιβίωση του εστιατορίου ιδιαίτερα δύσκολη. Το πιο απογοητευτικό όμως είναι η αδιαφορία που συναντά από τους αρμόδιους φορείς κάθε φορά που προσπαθεί να επιλύσει ένα πρόβλημα, με αποτέλεσμα να λειτουργεί πολύ συχνά αυτοβούλως, ειδικά σε θέματα που έχουν άμεσο αντίκτυπο στην επιχείρηση. Συχνά αισθάνθηκε θλίψη και απογοήτευση, γιατί ενώ πολλές φορές πρότεινε ο ίδιος κάποιες λύσεις σε προβλήματα της περιοχής – με ορισμένες από αυτές να μην έχουν καν κόστος -, δυστυχώς δεν βρήκε καμία ανταπόκριση. Δεν είναι λίγες οι φορές που πέρασε από το μυαλό του η σκέψη να ξαναφύγει για την Αμερική, αλλά δε θέλει να εγκαταλείψει το όραμά του για την ελληνική γαστρονομία. Η Kuzina είναι ίσως ο σημαντικότερος σταθμός στην πορεία του και εκεί έχει δημιουργήσει όλα αυτά τα χρόνια μία εξαιρετική και

66 |

πολύ δεμένη ομάδα, η οποία έχει κοινό στόχο να προσφέρουν όχι απλά ένα γευστικό μενού, αλλά μία ολοκληρωμένη εμπειρία στον πελάτη. Οι κόποι του επιβραβεύονται συχνά από την αγάπη με την οποία αγκαλιάζουν αυτή την προσπάθεια όσοι επισκέπτονται το εστιατόριο, αλλά και τις ποικίλες και πολύ σημαντικές διακρίσεις που έχει κατακτήσει όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και διεθνώς. Κλείνοντας αυτή την εκ βαθέων συζήτησή μας, δεν παρέλειψε να αναφερθεί και στο ναό του Αγίου Φιλίππου που, όπως μας είπε χαρακτηριστικά, πολλές φορές αποτέλεσε το λιμάνι του σε ώρες που είχε ανάγκη να αναζητήσει τη γαλήνη και να πάρει δύναμη για να συνεχίσει.

σταυροδρόμι

| 67

ιστορίες ανθρώπων

Ηλίας Κουνέλας - «Παιδιά, θα έρθουν απόψε από την ενορία του Αγίου Φιλίππου!» ακούστηκε να λέει κάποιος στο καμαρίνι της Πειραματικής Σκηνής του Εθνικού Θεάτρου τον Οκτώβρη του 2006, όταν παίζαμε τις «Δέκα Εντολές».

- «Μας ζήτησε ο πατέρας Δημήτριος, αν μπορούμε, μετά την παράσταση να καθίσουμε λίγο οι ηθοποιοί και να συζητήσουμε μαζί τους για το έργο και για την κοινή μας εμπειρία». Έτσι έγινε. Μετά την παράσταση, καθίσαμε οι ηθοποιοί στην σκηνή και οι θεατές της ενορίας του Αγίου Φιλίππου μας περιέγραφαν με μεγάλη λεπτομέρεια τις εντυπώσεις τους. Ήταν ενθουσιασμένοι. Αισθανόμουν πως καταλάβαιναν περισσότερα για την παράσταση από μένα τον ίδιο, που έπαιζα σ αυτήν. Θυμάμαι τον εαυτό μου να συλλογίζεται μετά την συζήτηση περπατώντας προς το σπίτι:

68 |

- «Κοίτα να δεις! Πόσο βαθιά μπήκαν σε αυτό που εγώ μπαίνω με τόσο δισταγμό... Και πόσο καίριες και ευγενικές ήταν οι παρατηρήσεις τους, που τις εξέφραζαν με μια υπαρξιακή αγωνία». Η ενορία του Αγίου Φιλίππου δεν έχασε καμία από τις «Δέκα εντολές». Κάποια στιγμή μας φιλοξένησαν τους ηθοποιούς και στον Ναό του Αγίου Φιλίππου, στην οδό Ανδριανού, και συζητήσαμε ανοιχτά και διεξοδικά διάφορα θέματα. Δεν άργησα να καταλάβω πως αυτοί οι άνθρωποι ψάχνουν κάτι μεγαλύτερο από εμένα. Κάτι διαφορετικό και άρρητο. Αυτό που ο ποιητής κρύβει τόσο σοφά πίσω από το ποίημα. Αυτό που ούτε η μεγαλύτερη ιδιοφυία δεν μπορεί να χωρέσει μέσα στο μυαλό του. Το διακύβευμά τους, ξεπερνούσε το δικό μου κι αυτό με γοήτευε. Είχαν ζωτική αγωνία για πράγματα που εμένα ποτέ δεν με απασχόλησαν. Τότε δεν είχα καμία σχέση με την Εκκλησία. Όλα τα παραπάνω τα αισθανόμουν πολύ βαθιά μέσα μου και ντρεπόμουν για αυτά. Στους δικούς μου έλεγα κάτι σαν : - «Ήρθαν από την εκκλησία σήμερα. Δεν κατάλαβαν Χριστό!» έλεγα κοροϊδευτικά. Αυτή η φράση μου άρεσε και την χρησιμοποιούσα συχνά. Δεν καταλάβαινα τι σχέση μπορεί να έχει η τέχνη με τον Χριστό. Κι όμως, ο παπαΔημήτρης και η ενορία του δεν με εγκατέλειψαν ποτέ. Συνέχισαν να με παρακολουθούν και να με αγκαλιάζουν σ όποια παράσταση κι αν έπαιζα... Ώσπου διάβασα τους «Αδελφούς Καραμάζοφ» και έχασα τον ύπνο μου τουλάχιστον για κανένα μήνα. Απευθύνθηκα ενστικτωδώς στον πατέρα Δημήτριο. Του είπα πως πριν διαβάσω το μυθιστόρημα με ηθοποιούς - ήταν επιτακτική ανάγκη να το μεταφέρω με κάποιον τρόπο στη σκηνή – θα ήθελα, αν γινόταν, να το διάβαζα πρώτα με συντροφιά την ενορία του. Έτσι δημιουργήσαμε την «σύναξη των Καραμάζοφ» και κάθε Τετάρτη απόγεμα, για ενάμιση χρόνο, διαβάζαμε με τους ενορίτες το μεγάλο μυθιστόρημα του Ντοστογιέβσκι, στον γυναικωνίτη του Ναού. Αυτές τις συναντήσεις δεν θα τις ξεχάσω όσο ζω. Αργότερα ακολούθησε και η παράσταση με τους ηθοποιούς, που είχε ένα μεγάλο ταξίδι και μεγάλη επιτυχία. Και φυσικά δεν άργησαν και τα βαφτίσια μου! Άνοιξε μέσα μου μία μεγάλη πηγή στην οποία βούτηξα με όλο μου το σώμα, κι αντί να ξεδιψάσω, διψάω κάθε μέρα και περισσότερο και ευγνωμονώ το Θεό. Όσο για τον πατέρα Δημήτριο και την ενορία του Αγίου Φιλίππου, είχαν καταλάβει πριν από μένα πως η δύναμη και η αποστολή του θεάτρου είναι η σπορά και κοινωνία του.

σταυροδρόμι

| 69

απόψεις

η θεολογικότητα της λογοτεχνίας Σπυριδούλα Αθανασοπούλου-Κυπρίου

«το μόνο που μπορεί να ελπίζει κανείς είναι να’ ναι λίγο λιγότερο, στο τέλος, αυτός που ήταν στην αρχή και στη μέση» (Σ. Μπέκετ, από το έργο του «Μολλόυ») Στις 4 Μαρτίου 2018, στη δεύτερη συνάντηση του Κύκλου Συναντήσεων Λόγου & Τέχνης στο Ναό του Αγίου Φιλίππου, ο σημαντικός Ιρλανδός λογοτέχνης και θεατρικός συγγραφέας Σάμιουελ Μπέκετ (1906 - 1989) έγινε αφορμή για μια ξεχωριστή συζήτηση. Η παρουσία του ηθοποιού Άρη Σερβετάλη και η ανάγνωση αποσπασμάτων από το έργο του Μπέκετ μάς έδωσε την ευκαιρία να συναντήσουμε τον ανοίκειο αλλά και προφητικό λόγο ενός δημιουργού που αγωνίστηκε άφοβα να είναι ο εαυτός του. Με αφορμή το καίριο ερώτημα που τέθηκε κατά τη διάρκεια της συζήτησης σχετικά με τη σημασία που μπορεί ή δεν μπορεί να έχει η επαφή μας με κείμενα που δεν ανήκουν στον αυστηρό κανόνα της Ορθόδοξης παράδοσης ή/και που δεν έχουν γραφτεί από Ορθοδόξους, δεχτείτε ως αντίδωρο της πρόσκλησης να συμμετέχω στη συγκεκριμένη συνάντηση λίγες σκέψεις σχετικά με τη θεολογικότητα της λογοτεχνίας στο πλαίσιο μιας αυτοσυνειδησίας που ελπίζει να είναι Ορθόδοξη. Η αποκαλυπτική διάσταση της λογοτεχνίας Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος στο κλασικό έργο του, Το Χαμένο κέντρο, το οποίο αναφέρεται μεταξύ άλλων και στο ρόλο της λογοτεχνίας, νοσταλγεί μια ποίηση, η οποία θα λειτουργεί προφητικά, μια ποίηση που γίνεται φορέας θεϊκών μηνυμάτων, που παρουσιάζει πτυχές της πραγματικότητας, οι οποίες δεν φωτίζονται αρκετά. Σύμφωνα με το Λορεντζάτο, προορισμός της τέχνης είναι

70 |

η «μίμηση των υπερβατικών θείων προτύπων και της θείας αρμονίας». Αίτημα του Λορεντζάτου είναι η τέχνη και ειδικότερα η ποίηση να υπηρετούν το μεταφυσικό άξονα της ζωής, να διατυπώνουν δηλαδή λόγο για την προϋπάρχουσα φύση/ουσία των πραγμάτων και να μιμούνται θεϊκά πρότυπα. Αν θέλαμε με απλά λόγια να διατυπώσουμε το αίτημα του Λορεντζάτου, θα λέγαμε ότι αυτό το οποίο επιδιώκει είναι η ποίηση να λειτουργεί αποκαλυπτικά και μέσω της αναπαράστασης να προσφέρει στους ανθρώπους ουσιαστική γνώση των όντων.1

Σάμουελ Μπέκετ

Το αίτημα του Λορεντζάτου υπενθυμίζει την αποκαλυπτική διάσταση της λογοτεχνίας. Στο πλαίσιο βεβαίως της Ορθοδοξίας, όταν κάνουμε λόγο για την αποκαλυπτική διάσταση της λογοτεχνίας, δεν εννοούμε κάποια άμεση θεϊκή αποκάλυψη η οποία λαμβάνει χώρα μέσα σε κάποιο κείμενο. Άμεση αποκάλυψη του Θεού έχουμε μόνο στο πρόσωπο του σαρκωμένου Λόγου. Ωστόσο, η λογοτεχνία αποκαλύπτει πτυχές της φύσης των όντων εκφράζοντας αλήθειες για την πραγματικότητα εκτός από ατομικά συναισθήματα ή αισθητικούς προβληματισμούς. Οπωσδήποτε, η ουσία των όντων δεν μπορεί να αποκαλυφθεί πλήρως και η λογοτεχνία δεν μπορεί να αναπαραστήσει τα υπερβατικά θεϊκά πρότυπα, διότι απλώς ο λόγος των ανθρώπων δεν μπορεί καν να νοήσει την ουσία των όντων και του Θεού πόσο μάλλον να την εκφράσει με λέξεις. Σύμφωνα με το Γρηγόριο Νύσσης, ο άνθρωπος δεν αγνοεί μόνο την ουσία του Θεού αλλά και των άλλων όντων και του εαυτού του.[…] Αξίζει, ωστόσο, να επαναλάβουμε ότι δεν πρέπει να φτάσουμε στο σημείο ενός ακραίου αγνωστικισμού, διότι, σύμφωνα με την Ορθόδοξη παράδοση, γνωρίζουμε το Θεό και τα όντα στο βαθμό που κοινωνούμε την ύπαρξή τους και μετέχουμε των ενεργειών και των ιδιοτήτων τους. Το θέμα της γνωσιολογίας2 στο πλαίσιο της Ορθόδοξης παράδοσης είναι πολύ σημαντικό και δεν εξαντλείται στο πλαίσιο 1 Ζήσιμος Λορεντζάτος, «Το χαμένο κέντρο (Για τον Σεφέρη)» στο Ζ. Λορεντζάτος, Τόμος Α’ Μελετών (εκδ. Δόμος και Μουσείο Μπενάκη: Αθήνα, 20072), σελ. 333-334, 362.

2 Η γνωσιολογία είναι βασικός κλάδος της φιλοσοφίας, που ως αντικείμενο έρευνας έχει την αντιμετώπιση προβλημάτων περί της γνώσης. Τέτοια προβλήματα λ.χ. είναι το ερώτημα για το αν είναι εφικτή η γνώση και μέχρι ποιου σημείου μπορεί να γνωρίσει ο άνθρωπος κ.ά.

σταυροδρόμι

| 71

μιας σύντομης αναφοράς στο ζήτημα. Για το θέμα της αποκαλυπτικής διάστασης της λογοτεχνίας, το οποίο εξετάζουμε εμείς εδώ, αρκεί να αναφέρουμε ότι γνωρίζουμε τον Άλλο (είτε πρόκειται για το Θεό είτε για άλλα όντα) στο βαθμό που ερχόμαστε σε σχέση και κοινωνία μαζί του και στο βαθμό που αποδεχόμαστε με αγάπη την αποκάλυψή του και δεν αρκούμαστε στις προκαταλήψεις και τις συνηθισμένες ιδέες και δοξασίες που έχουμε για την ύπαρξή του.3 Η λογοτεχνία λειτουργεί αποκαλυπτικά, διότι αποκαλύπτει σχέσεις, λησμονημένες αντηχήσεις και μνήμες στο χώρο της αντίληψης, οι οποίες παραθεωρούνται ή δεν γίνονται καν αντιληπτές από την καθημερινή εμπειρία μας. Χάρη στην καλλιτεχνική ευαισθησία και το δημιουργικό τρόπο με τον οποίο οι καλλιτέχνες συναισθάνονται το Άλλο και το διαφορετικό, αποκαθίσταται μια διάσταση της πραγματικότητας, η οποία μας διαφεύγει, όταν το μόνο που εντοπίζουμε ενώπιόν μας με τη συνηθισμένη αντιληπτική ικανότητά μας είναι η πραγματικότητα ως αντικείμενο και ως εργαλείο υποκείμενο στην απόλυτη κυριαρχία, εξουσία και έλεγχο του ανθρώπου. Ο πρώην Αρχιεπίσκοπος της Αγγλικανικής Εκκλησίας, Rowan Williams, ο οποίος έχει ισχυρούς προσωπικούς και θεολογικούς δεσμούς με την Ορθόδοξη παράδοση, θεωρεί πως με την τέχνη αποκαλύπτονται διαστάσεις και πτυχές της ζωής μας και των ανθρώπων, τις οποίες δίχως τη φαντασία του καλλιτέχνη δεν θα γνωρίζαμε ποτέ. Βασική προϋπόθεση όμως, για να αναδειχθεί η αποκαλυπτική διάσταση της λογοτεχνίας, είναι ο συγγραφέας να αποσυρθεί κατά τη δημιουργική διαδικασία της συγγραφής, για παράδειγμα, ενός βιβλίου και να αφήσει τους χαρακτήρες και τις καταστάσεις να αποκαλύψουν μερικώς τη δική τους ουσία και τη δική τους αλήθεια. Κάτι τέτοιο βέβαια απαιτεί από την πλευρά των καλλιτεχνών σεβασμό και αγάπη προς όλα τα πλάσματα του κόσμου και όχι διάθεση για κυριαρχία πάνω σε αυτά.4 Όταν ο καλλιτέχνης θέλει να ελέγξει απολύτως τους χαρακτήρες για τους οποίους γράφει και όταν δεν υπακούει στη λογική των καταστάσεων που περιγράφει, τότε δεν δημιουργεί κάτι καινούργιο και δεν αποκαλύπτει. Έτσι, δεν είναι ποιητής, αφού τίποτα καινό δεν ποιεί. Αυτό που επιτελεί είναι να προβάλλει τον εαυτό του και το περιεχόμενο της φαντασίας του, δίχως αναφορά στον κόσμο και δίχως προσπάθεια αλλαγής του. Όπως προκύπτει,

3

Πρβλ. Νικόλαος Νησιώτης, Προλεγόμενα εις την θεολογικήν γνωσιολογίαν: Το ακατάληπτον του Θεού και η

4

Rowan Williams, Grace and Necessity: Reflections on Art and Love (Morehouse: London, 2005), σελ. 150-151.

δυνατότης γνώσεως αυτού, εκδ. Μήνυμα: Αθήνα, 19864, σελ. 151-172.

72 |

στην περίπτωση αυτή ο καλλιτέχνης διατυπώνει λόγο απλώς για τις φαντασιώσεις του. Η εσχατολογική προοπτική της λογοτεχνίας Η θεολογία ως φωνή της ευχαριστιακής κοινότητας των πιστών εκφράζει την εμπειρία και την αυτοσυνειδησία της Εκκλησίας. «Όπως η Εκκλησία δεν είναι εκ του κόσμου τούτου, έτσι και η θεολογία αποβλέπει στη διατύπωση μιας εμπειρίας χαρισματικής και μιας πραγματικότητας υπερβατικής⋅ και όπως η Εκκλησία ζει και πορεύεται εν τω κόσμω, έτσι και η θεολογία αναζητά το διάλογο και την επικοινωνία με το εκάστοτε ιστορικό παρόν, δανείζεται το λόγο, τη σάρκα και τα σχήματα της κάθε δεδομένης εποχής (και όχι μόνο των προγενεστέρων!)».5 Αυτή η παρατήρηση σύγχρονου θεολόγου υπενθυμίζει ότι η αποκάλυψη του Θεού γίνεται μέσα στην κτίση και την ιστορία και ότι οι Πατέρες της Εκκλησίας διαλέχθηκαν δημιουργικά με τις θύραθεν επιστήμες και προσέλαβαν στοιχεία από τις καλλιτεχνικές και πολιτισμικές εκφράσεις της εποχής τους. Ωστόσο, στις ημέρες μας παρατηρείται μια καχυποψία εκ μέρους των θεολόγων προς νέες μορφές λογοτεχνικής έκφρασης, οι οποίες προκαλούν το αίσθημα της «ανοικειότητας». Συχνά το καινούργιο, το διαφορετικό, το ξένο σκανδαλίζει τον ευσεβή χριστιανό και έτσι απορρίπτεται ως επικίνδυνο για τη σωτηρία του. Αντίθετα, το «παραδοσιακό», το γνώριμο, το συνηθισμένο καταφάσκεται πιο εύκολα από τους θεολόγους. Σε ένα τέτοιο πνεύμα και ο Ζήσιμος Λορεντζάτος καταφέρεται εναντίον της σύγχρονης τέχνης, για την οποία θεωρεί ότι έχει απωλέσει το μεταφυσικό κέντρο της. Σε ένα σημείο μάλιστα γράφει: «Να το [το μεταφυσικό κέντρο] βρούμε και μετά να βρούμε τρόπους τέχνης».6 Γενικά, σε όλο το έργο του «Το χαμένο κέντρο (Για τον Σεφέρη)», ο Λορεντζάτος νοσταλγεί παλαιότερες μορφές ποιητικής και λογοτεχνικής έκφρασης. Το ερώτημα όμως το οποίο τίθεται στο σημείο αυτό και πρέπει να μας προβληματίσει είναι το πού βρίσκεται το μεταφυσικό κέντρο, ή αλλιώς πού βρίσκεται η αλήθεια: στο παρελθόν ή στο μέλλον; Ο Μάξιμος ο Ομολογητής (580-662) αναφέρει στο έργο του Εις το περί της Εκκλησιαστικής Ιεραρχίας ότι «αλήθεια δε η των μελλόντων κατάστασις» (PG 4.137D). Σχολιάζοντας τη θεολογική σκέψη του Μάξιμου, ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας σημειώνει: «Ο Άγιος Μάξιμος γράφει κατ’ 5 6

Παντελής Καλαϊτζίδης, «Αντί εισαγωγής: Εσχατολογία, Θεολογία και Εκκλησία» στο Π. Καλαϊτζίδης (επιμ.), Εκκλησία και Εσχατολογία (εκδ. Καστανιώτης: Αθήνα, 2003), σελ. 15. Ζήσιμος Λορεντζάτος, «Το χαμένο κέντρο (Για τον Σεφέρη)», σελ. 384.

σταυροδρόμι

| 73

επανάληψη ότι το μέλλον είναι το αίτιο –όχι το αιτιατό- του παρελθόντος, αφού ο λόγος για τον οποίο έγινε ο κόσμος είναι ο εσχατολογικός Χριστός ως ένωση κτιστού και ακτίστου στα έσχατα. Η Εκκλησία το βιώνει αυτό, κατά τον Άγιο Μάξιμο, στη Θεία Ευχαριστία: εκεί αυτό που θα γίνει στα έσχατα γίνεται τώρα πραγματικότητα, το μέλλον γίνεται αίτιο του παρόντος. Στη Θεία Ευχαριστία ταξιδεύουμε αντίστροφα στο χρόνο: από το μέλλον προς το παρόν και το παρελθόν. Έτσι, η Εκκλησία είναι όχι αυτό που είναι ή που ήταν, αλλά αυτό που θα είναι».7 Στο πλαίσιο μιας τέτοιας εσχατολογικής προσέγγισης, το μεταφυσικό κέντρο, το κέντρο που νοηματοδοτεί τα πάντα, με άλλα λόγια η ίδια η αλήθεια, δεν καθορίζεται από το παρελθόν. Το μέλλον δεν εξαρτάται από το παρελθόν, δεν είναι αιτιατό του παρελθόντος. Στη χριστιανική σκέψη, τα έσχατα είναι οι παράγοντες που δίνουν οντότητα στα πρώτα και όχι τα πρώτα στα έσχατα. Το γεγονός όμως ότι η αλήθεια δεν καθορίζεται από το παρελθόν έχει συνέπειες και για τη σχέση θεολογίας, ποιητικής έκφρασης και λογοτεχνίας. Στο βαθμό που το μέλλον καθορίζει την αλήθεια, δηλαδή την ορθή δόξαγνώμη, η Ορθοδοξία στρέφεται προς το μέλλον και όχι προς το παρελθόν. Η Ορθοδοξία δεν ταυτίζεται με συγκεκριμένες δομές και ποιητικές εκφράσεις του παρελθόντος από τις οποίες δεν πρέπει ποτέ να απομακρυνθεί. Αν ισχυριστούμε κάτι τέτοιο, τότε δεν αποφεύγουμε την εκκοσμίκευση. Τι είναι εκκοσμίκευση; «Είναι η απολυτοποίηση των μορφωμάτων της Ιστορίας, αυτών που έρχονται και παρέρχονται».8 Οι ποιητικές εκφράσεις αλλάζουν. Η λογοτεχνία αντανακλά σε κάθε εποχή διαφορετικές ανθρώπινες αγωνίες και αποκαλύπτει διαφορετικές πτυχές του κόσμου και της πραγματικότητας. Τα ποιητικά στοιχεία έρχονται και παρέρχονται. «Τα μορφώματα αυτά δεν τα απορρίπτει η Εκκλησία, αλλά εμφυσά σ’αυτά πνοή εσχατολογική, η οποία υπογραμμίζει τη σχετικότητά τους και εξάγει μέσα από αυτά ό, τι είναι προορισμένο να ζήσει για πάντα, να επιβιώσει στα έσχατα».9 Απόσπασμα από το βιβλίο της Σπυριδούλας Αθανασοπούλου-Κυπρίου «Κείμενα για το Τίποτα: Μια συνάντηση θεολογίας και λογοτεχνίας με αφορμή τα έργα του Σάμουελ Μπέκετ», εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 2009, σελ. 91-98.

7 8 9

Ιωάννης Ζηζιούλας, «Εκκλησία και Έσχατα» στο Π. Καλαϊτζίδης (επιμ.), Εκκλησία και Εσχατολογία (εκδ. Καστανιώτης: Αθήνα, 2003), σελ. 42. Ό.π., σελ. 38. Ό.π., σελ. 38

74 |

από την επικαιρότητα

αγιοπνευματικότητα και πνευματικότητες Νίκος Κοσμίδης

Σ

το άκουσμα της συζήτησης περί πνευματικότητας, τα αισθητήρια ενός Ορθόδοξου με θεολογική ευαισθησία, ενδεχομένως να αντιδράσουν αρνητικά και όχι άδικα. Η αναφορά στην έννοια αυτή δεν είναι καθόλου σπάνια στις μέρες μας. Την μεταχειρίζονται ιδιαίτερα όσοι ασκούν κριτική στη σύγχρονη εκκοσμικευμένη, χρηματοκεντρική και υλιστική κοινωνία,

σταυροδρόμι

| 75

καθώς και στο φαινόμενο της αποϊεροποίησης της ζωής. Εντούτοις, η εξ Ορθοδόξου απόψεως συζήτηση περί πνευματικότητας προϋποθέτει συγκεκριμένα βιωματικά και θεολογικά κριτήρια, τέτοια που να την καθιστούν γόνιμη και σε απόλυτη διάκριση από ατομοκεντρικές μεταφυσικές αναζητήσεις. Πόσο μάλλον όταν αυτές προσβλέπουν σε μια πνευματομονιστική ανάγνωση της ζωής και στη φυγή από τις προκλήσεις της ιστορίας. Σχετικές επισημάνσεις διατύπωσε στον χαιρετισμό τον οποίον απηύθυνε προς τους συμμετέχοντες του 15ου Διαχριστιανικού Συμποσίου ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος. Το συμπόσιο έλαβε χώρα στις 28 - 30 Αυγούστου 2018 στην Ασίζη της Ιταλίας και συνδιοργανώθηκε από το Φραγκισκανικό Ινστιτούτο Πνευματικότητας του Ποντιφικικού Πανεπιστημίου Antonianum της Ρώμης και το Τμήμα Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ο Παναγιώτατος τόνισε πως η Ορθόδοξη παράδοση δεν προτείνει την αναζήτηση μιας αόριστης πνευματικότητας αλλά την ελεύθερη πορεία και μετοχή του ανθρώπου στην αγιοπνευματικότητα της Εκκλησίας. Οι ομιλητές και οι σύνεδροι επιχείρησαν να προσεγγίσουν το ζήτημα της πνευματικότητας ως πρόκλησης για τον σημερινό κόσμο, μέσα από την εξέταση μορφών της μοναστικής παράδοσης Ανατολής και Δύσης, την απειλή του θρησκευτικού φονταμενταλισμού, τον ρόλο της θρησκείας στον δημόσιο χώρο και την ιδιαίτερη μορφή αγιότητας της δια Χριστόν σαλότητας. Επισημάνθηκε το γεγονός πως όχι μόνο αποτελεί για τον σημερινή κόσμο πρόκληση η πνευματικότητα της Εκκλησίας, αλλά και αυτή με τη σειρά της αντιμετωπίζει προκλήσεις, στις οποίες και πρέπει να απαντήσει. Εξ αυτών, ιδιαίτερα κρίσιμες είναι η εδραίωση από τη μια μιας εύκολης και ανέξοδης θρησκευτικής πνευματικότητας της προσωπικής ικανοποίησης και αυτοεπιβεβαίωσης, και από την άλλη η διάδοση μιας άθεης πνευματικότητας, η οποία απομακρύνει τον άνθρωπο όχι μόνο από την οργανωμένη θρησκευτική εμπειρία αλλά και από τον ίδιο τον Θεό. Ταυτόχρονα, πρέπει να αναγνωριστεί και ο κίνδυνος εκφυλισμού μορφών πνευματικότητας εντός της Εκκλησίας. Δεν είναι σπάνιες, άλλωστε, οι περιπτώσεις κινήσεων ή πνευματικών ρευμάτων, τόσο στον Ρωμαιοκαθολικισμό όσο και στην Ορθόδοξη Εκκλησία, τα οποία στην πορεία έχασαν τον αρχικό προσανατολισμό τους και παρεκτράπηκαν ακόμα και προς νοσηρές κατευθύνσεις. Ασφαλώς, η επιλογή της Ασίζης για τη διεξαγωγή ενός τέτοιου συνεδρίου δεν ήταν τυχαία. Η πόλη του Φραγκίσκου και της Κλάρας, σηματοδοτεί τον τόπο γέννησης του φραγκισκανισμού, μιας από τις σημαντικότερες εκφρά-

76 |

σταυροδρόμι

| 77

σεις πνευματικότητας του Δυτικού μοναχισμού, με οικουμενική ακτινοβολία. Ταυτόχρονα, μας υπενθυμίζει τη διαρκή αναζήτηση για ανανέωση, κάθαρση και αγιότητα στον εκκλησιαστικό βίο και στη ζωή των πιστών. Στην Ασίζη, σ’ αυτό το μικρό διαμάντι που στέκει στους πρόποδες του Monte Subasio, είχε περπατήσει και ο μεγάλος «αιρετικός» του σύγχρονου Ελληνικού πολιτισμού, ο Νίκος Καζαντζάκης. Στον πρόλογό του για την ελληνική μετάφραση του βιβλίου του Johannes Jorgensen για τον Φραγκίσκο, εξιστορεί μια κοινή πρωινή περιήγησή τους στα παλιά, πέτρινα, δρομάκια της μεσαιωνικής πόλης, την ώρα που ο ήλιος «γέμιζε με φως και μακρόσυρτους ήσκιους τον κόσμο». Στο τέλος, αναφέρει πως η κουβέντα για τον Φραγκίσκο με τον Jorgensen τους είχε λούσει και τους δύο στις φλόγες. Η μαρτυρία δεν ήταν δική του. Μετέφερε την εικόνα που είχε δει από το μπαλκόνι της μια σεβάσμια μορφή, η κάποτε πιο όμορφη αρχόντισσα της Ασίζης. Μπορεί η ακόλουθη σύγκριση να είναι τολμηρή, ίσως και επικίνδυνη, αναρωτιέμαι, όμως, αν αυτές οι φλόγες ήταν οι ίδιες φλόγες που είχε βιώσει και ο Νικόλαος Μοτοβίλωφ στην κουβέντα του με τον όσιο Σεραφείμ του Σαρώφ. Μπροστά σε αυτή την προκλητική σκέψη, έρχεται στο νου μια αναφορά του μακαριστού π. Πλακίδα Deseille. Η αγάπη του για την Ορθοδοξία τον είχε οδηγήσει στο να ζητήσει και να λάβει το Ορθόδοξο βάπτισμα παρά το γεγονός πως ήταν ένας αναγνωρισμένος Ρωμαιοκαθολικός θεολόγος και μοναχός. Την ίδια στιγμή, μίλησε για την οικονομία και την ελευθερία του Θεού, καθώς και για την αναγνώριση του έργου του Αγίου Πνεύματος όχι μόνο εκτός των κανονικών ορίων της Ορθοδόξου Εκκλησίας, αλλά και αυτών ακόμα του Χριστιανισμού. Αν ο π. Πλακίδας εκφράζει την πατερική εμπειρία και πίστη, υπάρχει, άραγε, κάποια δυνατότητα για τη σημερινή Ορθόδοξη Εκκλησία να διακρίνει το έργο του Αγίου Πνεύματος εκτός της δικής της κανονικότητας και πνευματικότητας; Με άλλα λόγια, υπάρχουν περιθώρια ανάπτυξης ενός διαλόγου αλήθειας και αγάπης μεταξύ της αγιοπνευματικότητας της Εκκλησίας και των ποικίλων εκφράσεων πνευματικότητας των ανθρώπων; Μπορεί να βρεθεί και να αναγνωριστεί κάποια αξία σ’ αυτές; Η απάντηση ίσως να μας δοθεί μόνο όταν κλείσουμε τα μάτια σ’ αυτή την πραγματικότητα και τα ανοίξουμε στην όντως Πραγματικότητα και Ζωή.

78 |

όταν η συζήτηση θεωρείται αγγαρεία και η συνοδικότητα γίνεται πρόσχημα Θανάσης Ν. Παπαθανασίου

Σ

το Δελτίο Τύπου της Ιεράς Συνόδου (16 Νοεμβρίου) αποτυπώνονται οι ομόφωνες (προσοχή: ομόφωνες!) τρεις αποφάσεις της.

Μερικές παρατηρήσεις μου: Με την 2η απόφαση, αποφασίστηκε η συγκρότηση επιτροπής από ιεράρχες, νομικούς, εμπειρογνώμονες και εκπροσώπους του εφημεριακού κλήρου «για την μελέτη των θεμάτων κοινού ενδιαφέροντος». Με δε την επόμενη (3η) απόφαση, η Σύνοδος εμμένει στο υφιστάμενο καθεστώς μισθοδοσίας των κληρικών και των λαϊκών υπαλλήλων της Εκκλησίας της Ελλάδος. Άρα, η επιτροπή θα ασχοληθεί με διάφορα θέματα, όχι όμως με το μισθολογικό! Άρα, όχι επιτροπή εφ’ όλης της ύλης! Το μισθολογικό είναι σοβαρό, αλλά δεν είναι απλώς οικονομίστικο ζήτημα. Έχει ενδοχώρα πολύ σημαντική, και συνεπάγεται πολλά και για τον τρόπο συγκρότησης της Εκκλησίας: Για την ανάγκη αναδιάρθρωσής της εν όψει αλλαγών που έρχονται, είτε με την θρυλούμενη συνταγματική αναθεώρηση, είτε αλλιώς. Το ζήτημα των αναδιαρθρώσεων (το οποίο και δεν υπάρχει για την ιεραρχία) θα έπρεπε να είναι θέμα συζήτησης, αλλά ούτε καν εξαιτίας των επικείμενων αλλαγών. Θα έπρεπε να τίθεται από την ίδια την Εκκλησία (επαναλαμβάνω: από την ίδια την Εκκλησία· όχι απλώς από την ιεραρχία της), όχι ως αμυντική κίνηση, αλλά πρωτογενώς και ανεξάρτητα από εξωτερικά ζόρια. Απλούστατα σταυροδρόμι

| 79

διότι την αναδιάρθρωση επί το εκκλησιαστικότερο την απαιτεί η πίστη και η φύση της. Αλλά αυτό αφορά και τους ιερείς (τους «απλούς παπάδες», όπως λέγεται καθημερινά, λες και υπάρχουν και «σύνθετοι παπάδες»)! Ξέσπασε αναβρασμός μόλις δημοσιοποιήθηκε το «προσύμφωνο» Αρχιεπισκόπου και Πρωθυπουργού, και ακούστηκε ηχηρά η ανασφάλεια την οποία νιώθουν οι ιερείς στα χέρια των επισκόπων τους! Κανονικά, η συνταρακτική έλλειψη εμπιστοσύνης των εκκλησιαστικών ανθρώπων προς την εκκλησιαστική δομή είναι η πρώτη είδηση! Όχι κάτι άγνωστο, ούτε κάτι αδικαιολόγητο! Το νέο είναι απλώς το «ηχηρό» της ανασφάλειας! Αλλά, πατέρες μου, είναι πολλοί καιροί που αρκετοί (λαϊκοί και κληρικοί) ξελαρυγγιάζονται εδώ και δεκαετίες ότι -βάσει της πίστης και της φύσης της

80 |

Εκκλησίας- ο επίσκοπος δεν μπορεί να είναι μονάρχης, ότι το πρεσβυτέριο (οι ιερείς) πρέπει να έχει θεσμικό ρόλο και λόγο, και ότι οι λαϊκοί δεν είναι καταναλωτές. Σε διάφορες ομιλίες μπορεί να ακούσουμε τον οιονδήποτε να τα προσυπογράφει αυτά· ακόμα και ανθρώπους που δεν τα πιστεύουν. Το θέμα είναι σε ποια πράξη (οφείλουν να) εκβάλλουν αυτά. Είναι, λοιπό, θλιβερό, ιερείς να έχουν σήμερα ιερή αγανάκτηση για το μισθολογικό, αλλά να αγνοούν την παράδοση για το πρεσβυτέριο και για τους λαϊκούς. Δεν θα μπορούσε, άραγε, να τίθενται με αντίστοιχη οξύτητα και θέματα που αφορούν την εκκλησιαστική δομή; [Διευκρίνιση μίζερη και αναγκαία: Ότι υπάρχουν περιπτώσεις - οάσεις όπου τα πολύτιμα αυτά παλεύεται κάπως να υλοποιούνται, είναι γεγονός. Αλλά η όαση ταυτόχρονα σημαίνει έρημο, πολλή έρημο...]. Στη 2η απόφαση, λοιπόν, της Ιεραρχίας έχουμε σύσταση επιτροπής, με συμμετοχή και εκπροσώπων των παπάδων. Παρόμοια είχε εισηγηθεί (κατά τη συζήτηση) και ο Μητροπολίτης Μεσσηνίας: “Σέ ὅλη αὐτή τήν διαδικασία διόρθωσης τῆς «Συμφωνίας» ἀπό μέρους τῆς Ἐκκλησίας δέν θά πρέπει νά ἐξαιρεθεῖ ὁ ἐφημεριακός λόγος καί οἱ τοποθετήσεις τους γιά τά θέματα, ἀφοῦ εἶναι καί αὐτοί ἄμεσα θιγόμενοι, ὅπως καί οἱ ἐκκλησιαστικοί ὑπάλληλοι”. Και προ ημερών (μετά την ανακοίνωση του «προσυμφώνου») ο Αρχιεπίσκοπος είχε δηλώσει ότι η ιεραρχία θα πρέπει να μιλήσει με τους παπάδες, να τους πείσει κλπ. Πολύ ωραία! Όλες οι πλευρές της ιεραρχίας φαίνεται ότι συμφωνούν στην ανάγκη εκπροσώπησης των ιερέων! Πόθεν η απόφαση αυτή; Από την πίστη και τη φύση της Εκκλησίας; Από υπερεκχείλιση συνοδικότητας; Ή μήπως με το στανιό και προσχηματικά, από την ανάγκη συμμαχιών με τους “υπαλλήλους” μας; Και με πολλά, μάλιστα, ερωτηματικά... Εξηγούμαι εν τάχει: Στις αρχές του 20ού αιώνα (1910) οι ενορίτες εξέλεγαν τους εκπροσώπους τους στα ενοριακά συμβούλια, με μυστική ψηφοφορία, και αυτόν που ήθελαν να γίνει παπάς τους. Η πραγματικότητα αυτή καταργήθηκε το 1940, από τον δικτάτορα Μεταξά, υπέρ του επισκόπου. Το 1987, με πρωτοβουλία της πολιτείας (νόμος Τρίτση) επιχειρήθηκε να επανακαθιερωθεί εκλογή ιερέων για τα Μητροπολιτικά Συμβούλια και λαϊκών μελών, με μυστική ψηφοφορία από το σύνολο των ιερέων και των ενοριτών. Ο νόμος καταργήθηκε την επόμενη χρονιά! Το 2005 που γινόταν (ξανά) ο κακός χαμός στα εκκλησιαστικά, πάλι η ιεραρχία φάνηκε ότι θυμήθηκε τη λαϊκή συμμετοχή, και ακούστηκαν πλήθος σταυροδρόμι

| 81

προτάσεων, ακόμη και για αλλαγή του τρόπου εκλογής επισκόπων. Τι απέγινε μετά; Τι εμπόδιζε την όποια υλοποίηση; Για τον θεσμό των κληρικολαϊκών συνελεύσεων υπάρχει άρνηση θέσμισής τους, και το μόνο που απέμεινε είναι μια εγκύκλιος της ιεραρχίας του 2005, με σύσταση προς τους Μητροπολίτες για σύγκληση συνελεύσεων προς ενημέρωση και συζήτηση. Τίποτα δεσμευτικό, τίποτα αποφασιστικό! Θα ήταν πολύ ενδιαφέρουσα μια έρευνα σε ψηφίσματα ιερέων που κατά καιρούς έχουν εκδοθεί, σε διάφορες Μητροπόλεις. Υπάρχει περίπτωση ψηφίσματος που (ω του θαύματος) δεν προσυπέγραφε την προδιατυπωμένη θέση του Μητροπολίτη; Μπορεί να έχει υπάρξει, και να το αγνοώ εγώ. Θα χαρώ πολύ να το πληροφορηθώ και να πάψω να μπερδεύω την ευχαριστιακή σύναξη με το Κρεμλίνο! Ποιοτικώς, δεν διαφέρει πολύ το μούδιασμα που υπάρχει και στην Κυβέρνηση και ευρύτερα στους κομματικούς μας πλανήτες. Ποια είναι η έγνοια μιας κυβέρνησης κατά δήλωσή της Αριστερής, για τους πολίτες που είναι παπάδες; Πόσο αντέχουν οι όποιοι κατά δήλωση Αριστεροί, θεολογικές φωνές οι οποίες είναι κριτικές προς τη θεσμική εκκλησία, όχι ΠΑΡΑ την πίστη τους, αλλά ακριβώς ΕΞΑΙΤΙΑΣ της πίστης τους; Φίλοι της κυβέρνησης, δουλειά δεν γίνεται αν αρκείστε σε ένα αδούλευτο σύνθημα περί «χωρισμού», αν αρνείστε να κοπιάσετε για να δείτε τι σημαίνει θέση των θρησκειών στον δημόσιο (όχι στον κρατικό, όχι στον ιδιωτικό) χώρο, αν ψάχνετε για προσχηματικές συμμαχίες με θρησκευόμενους - ως χρήσιμους ηλίθιους, όχι για να σπουδάσετε (να σπουδάσετε· όχι ντε και καλά να συμμεριστείτε) το περιεχόμενο της πίστης, αλλά για να εξασφαλίσετε ψήφους . Αλλά ας μη σπεύσετε να χαρείτε, φίλοι της Δεξιάς! Όσοι δεν παίζουν κρυφτό γύρω από την κάλπη, θα θυμούνται ότι η «φαγούρα» για τα εκκρεμή εκκλησιαστικά είχε αρχίσει πριν εκπνεύσει η δεκαετία του 1970, με τη φράση του Κωνσταντίνου Καραμανλή προς επισκόπους, ότι «ήρθε ο καιρός να χωρίσουμε τα τσανάκια μας». Πανικός! (Ναι, μιλώ για τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, εκείνον που οι βιομήχανοι είχαν κατηγορήσει για “»οσιαλμανία»!). Αυτά, επί του παρόντος, αντί πολλών, και εν τάχει. Πρέπει να διασωθεί η πολυτιμότητα της διαφάνειας, της συμμετοχής, της ευθύνης. Πράγματα, δηλαδή, που ξεπερνούν ακόμα και τη συγκυρία των όποιων πλειοψηφιών. Η ευθύνη για την αλήθεια και η αναμέτρηση με την αλήθεια είναι παντός καιρού.

82 |

τέχνες και πολιτισμός

Δεν μπορώ ν΄ αντιληφθώ την μορφή Σου αλλά Σε συναντώ παντού γύρω μου. Η παρουσία Σου γεμίζει το βλέμμα μου με την αγάπη Σου και οι χτύποι της καρδιάς μου γίνονται πιο ταπεινοί γιατί βρίσκεσαι Εσύ μέσα σε όλα. Από την ταινία «Η μορφή του νερού» (2018)

σταυροδρόμι

| 83

βιβλίο

γνωριμία με τον Καλλίστρατο τον παραμυθά Χριστίνα Παπαθέου - Δουληγέρη

Καλλίστρατος. Παράξενο όνομα για παραμυθά. Κι η ιστορία του παράξενη κάπως. Παιδί ακόμη, η καλή του γιαγιά του είπε πως ήρθε η ώρα να διαλέξει ποιόν δρόμο θα πάρει: του Καλού ή του Κακού. Χωρίς δεύτερη σκέψη διάλεξε το δρόμο του Καλού. Εύκολος δεν ήταν μα τον χόρτασε ομορφιά. Όταν γέρασε, θέλησε να μοιραστεί την τόση ομορφιά με τους ανθρώπους γιατί πολύ τους αγαπούσε. Έπιασε, λοιπόν, να γυρνάει από τόπο σε τόπο και να διηγείται στα παιδιά ιστορίες για το Θεό και τον κόσμο Του. Η Βασιλική Νευροκοπλή, μ’ ένα θαυμάσιο τρόπο, παραμυθένιο και παραμυθητικό εξοικειώνει τα παιδιά με έννοιες όπως της ελεύθερης επιλογής του Καλού και του Κακού, της ομορφιάς αλλά και της δυσκολίας του δρόμου του Καλού, της αγάπης, της πρόσκλησης Του Θεού και της ανταπόκρισης του ανθρώπου. Λόγος τρυφερός, μεστός σε νοήματα, ανάλαφρος, ακριβώς σαν παραμύθι. Αφετηρία τα «παραμύθια» του Χριστού (παραβολές τα λέγανε), αυτά που διηγήθηκε Εκείνος στους ανθρώπους για να καταλάβει η χωμάτινη, θνητή καρδιά τους, ποιος είναι ο δρόμος για μια Ζωή παντοτινή. «Ζούσε κάποτε ένας γεωργός, που αγαπούσε τόσο τους ανθρώπους, που διάλεξε τους καλύτερους σπόρους και πήγε να τους σπείρει σ’ όλα τα χωράφια ώστε να μη μείνει κανείς πεινασμένος... Δεν είχαν όλοι οι άνθρωποι φροντισμένα τα χωράφια τους, ο γεωργός λυπήθηκε, αλλά το σπόρο του δεν τον λυπήθηκε. Ίδια τον μοίρασε παντού...» Και μπαίνει η αλήθεια της αγάπης του Θεού αλλά και της ανάγκης για φροντίδα του κάθε χωραφιού, γλυκιά και ήσυχα στη παιδική καρδιά.

84 |

Και η φροντίδα του χωραφιού; Πώς γίνεται; Άλλο παραμύθι, του φτωχού ψαρά, που ο Θεός ήθελε να Τον βρει και να Τον ακολουθήσει κι εκείνος τα άφησε όλα και πήρε τον πρώτο δρόμο που βρήκε μπροστά του να πάει να Τον συναντήσει. Κείμενο αρμονικά δεμένο με την εικονογράφηση της Αθηνάς Ρομπιέ, που σε ξαφνιάζει ευχάριστα. Ζωγραφιές πρωτότυπες, σκηνές δοσμένες μέσα από μια ιδιαίτερη οπτική γωνία. Με τεχνική και τεχνοτροπία εντελώς σύγχρονες, με χρώματα φωτεινά, ζωντανεύουν ο γεωργός, ο ψαράς, ο κυνηγός, ο πολεμιστής, ο βασιλιάς. Κείμενο και εικονογράφηση δημιουργούν ένα περιβάλλον ιδιαίτερα ευχάριστο και ζεστό, ικανό να προ(σ)καλέσει ένα σύγχρονο παιδί να αφεθεί στην αγκαλιά του βιβλίου και του Καλλίστρατου, να συναντηθεί με τους ήρωες των παραμυθιών του και να μοιραστεί τις εμπειρίες τους. Στο ίδιο κλίμα και τα υπόλοιπα βιβλία της σειράς με τον Καλλίστρατο και τις πανέμορφες ιστορίες του.

σταυροδρόμι

| 85

βιβλίο

σκηνές από τον βίο του Ματίας Αλμοσίνο Μαγδαληνή Κοντοπούλου

Σ

την Βασιλεία της Ελβετίας, γεννιέται στα μέσα του 17ου αιώνα, ο Ματίας Αλμοσίνο. Γιός κρυπτοεβραίων, αρχίζει από μικρός την περιπλάνησή του στην Ευρώπη. Θα διασχίσει τις Άλπεις, θα περάσει από την Βενετία, θα σπουδάσει στην Πάδοβα, θα βρεθεί στη Ζάκυνθο τον καιρό του Βαρτάγγελου, στη συνέχεια θα ζήσει στην Θεσσαλονίκη την εποχή του Σαμπετάϊ Σεβί και τέλος θα φτάσει στην Κωνσταντινούπολη. Όμως το ταξίδι του δεν τελειώνει εδώ. Η ζωή του θα συνεχιστεί στο Λονδίνο, στην κεντρική Ευρώπη, στα Καρπάθια, στην αχανή Ρωσία, για να καταλήξει στο Άγιο Όρος. Θα αρρωστήσει και θα ιαθεί, θα σπουδάσει και θα τιμηθεί. Θα χάσει πολύτιμους συντρόφους και θα αναζητήσει μέχρι το τέλος του ταξιδιού του την Αλήθεια. Εξαιρετικό στην σύλληψη του, απρόσμενα γοητευτικό στην γραφή του, το μυθιστόρημα του Ισίδωρου Ζουργού συναρπάζει τον αναγνώστη, ο οποίος το διαβάζει απνευστί μέχρι την τελευταία του σελίδα. Όπως και τα υπόλοιπα έργα του συγγραφέα, το βιβλίο αυτό κρύβει εκπλήξεις, και δίνει μια ακόμη ζωή σε πρόσωπα άλλων δημιουργών. Πολύ καλή λογοτεχνία, θα τολμούσα να το συγκρίνω επάξια με την αριστουργηματική «Άβυσσο» της Μαρκερίτ Γιουρσενάρ.

86 |

θέατρο

απόψε αυτοσχεδιάζουμε

ή μια «εν-τύπωση» από την παράσταση του Εθνικού Θεάτρου Μαριέλλα Κορακάκη – Σαμαρά

Έ

φυγα από το θέατρο συνεπαρμένη. Αναρωτήθηκα γιατί, καθώς συνιστούσα στους φίλους να μη χάσουν το έργο. Και η απάντηση δεν είναι

σταυροδρόμι

| 87

απλή. Το έργο αφορά ένα αυτοσχεδιασμό των ηθοποιών ενός θιάσου πάνω σε ένα διήγημα του Πιραντέλο. Από την αρχή λοιπόν είμαστε σε κινούμενη άμμο, καθώς αντιλαμβανόμαστε ότι ο ίδιος ο Πιραντέλο καλεί σε αυτοσχεδιασμούς και προσωπικές αναγνώσεις. Κλειδί για την κατανόηση στάθηκε η συγκίνηση. Δεν ήταν μόνο οι υπέροχες στιγμές ερμηνείας των ηθοποιών, ούτε η μουσική του Χατζιδάκι που, όπως πάντα, γίνεται πόρτα για τον κόσμο των ονείρων καθενός μας. Δεν ήταν το ερώτημα του Πιραντέλο για τη σχέση του θεάτρου με τη ζωή και την αλήθεια που κουβαλάει κάθε ηθοποιός στο ρόλο του. Δεν ήταν τα παιχνίδια που παίζονταν με τους ηθοποιούς – θεατές ή το άγαλμα της Ιουλιέτας, ενσαρκωμένης από τη Λυδία Φωτοπούλου σε μία άλλη παλιά παράσταση, ούτε η οθόνη που μας άνοιξε μια άλλη αυλαία με τον Χατζιδάκι-ομιλητή ή τον Καραθάνο-τραγουδιστή του Ταχυδρόμου να καθαρίζει από τα ψιμύθια το πρόσωπό του, ούτε ο σκηνοθέτης, Δημήτρης Μαυρίκιος, που παίζει τον εαυτό του ξετυλίγοντας το νήμα της σκέψης του σαν το κουβάρι του παραμυθιού. Όλα αυτά μαζί κι άλλα τόσα ύφαναν ένα αρχικά ασαφές πλαίσιο που, καθώς οι ηθοποιοί ενάλλασαν τον εαυτό τους με το ρόλο τους στο έργο στο οποίο κάνουν πρόβα αλλά και στο έργο του Πιραντέλο, προοδευτικά αναδυόταν όλο και πιο ξεκάθαρο. Αυτό το πλαίσιο εντάσσει μέσα του, «ρουφάει» ας πω καλύτερα, τόσο τις σκέψεις του συγγραφέα όσο και την «παρέμβαση» του σκηνοθέτη, συντηρώντας με αβρότητα τη μνήμη της παλιάς παράστασης του 1961 από τον Μυράτ. Έτσι, προσωπικές εκμυστηρεύσεις και ανθρώπινες επιδράσεις, μαθητείες και επιρροές, πλέκουν ένα μαγικό κουκούλι συγκίνησης για τον θεατή. Κι είναι αυτή η συγκίνηση που φωτίζει τα περάσματα από την αυτό-αναφορά στο ρόλο. Αυτή η συγκίνηση κινεί τις ενορχηστρώσεις του Κηπουργού που ήδη από την αρχή της παράστασης συναρμόζει ένα τραγούδι παράλληλα με άλλο, για να μη μένει αμφιβολία για τους παράλληλους δρόμους θεατών, ηθοποιών, ρόλων, ήχων, εικόνων. Αυτή η συγκίνηση φέρνει το θεατή κατενώπιον του εαυτού του και του ρόλου του, όταν βλέπει να ορθώνεται ευρηματικά απέναντί του, σαν καθρέφτης, η κερκίδα ενός θεάτρου με θεατές – κούκλες, ανάμεσα από τις οποίες ζωντανεύουν ξαφνικά οι ηθοποιοί. Είναι αυτή η συγκίνηση που περιμένεις από το θέατρο αφού – ας μου επιτραπεί να παραφράσω τον Κουν - πάμε στο θέατρο «για την ψυχή μας».

88 |

μουσική

μια βραδιά στο Κελάρι Μαρία Τσουκαλά

Β

ράδυ Πρωτοχρονιάς, βαδίζοντας με μια γλυκειά προσμονή προς το Κελάρι του Ωδείου Athenaeum στο Θησείο. Μέσα στη ζεστή ατμόσφαιρα του χώρου, κοινωνούμε όλοι μαζί τους ήχους μιας μουσικής πανδαισίας. Ο πιανίστας και συνθέτης Σταύρος Λάντσιας συναντά τους εκλεκτούς μουσικούς δεξιοτέχνες Μιχάλη Καλκάνη στο κοντραμπάσο και Μιχάλη Καπηλίδη στα κρουστά. Με αφετηρία τις υπέροχες λυρικές συνθέσεις του Σ. Λάντσια και αναφορές σε έργα του Μάνου Χατζιδάκι, το ταξίδι επεκτείνεται σε μουσικά τοπία όπου Jazz αυτοσχεδιασμοί υφαίνονται με παραδοσιακά ηχοχρώματα. Καλεσμένος και ο εκλεκτός δεξιοτέχνης στο ούτι Haig Yazdjian, που με τη βελούδινη φωνή του αποτυπώνει τον ήχο της Ανατολής στα αρμένικα τραγούδια με τρόπο αδιαπραγμάτευτα αληθινό. Οι τέσσερις εξαίρετοι μουσικοί συμπράττουν αριστοτεχνικά, η μελωδία του πιάνου συναντά τη βαθειά εκφραστικότητα του κοντραμπάσου, τον αέναο ρυθμό των κρουστών, τον λυγμό της Ανατολής και τελικά καταφέρνουν να συσχετιστούν μεταξύ τους με τρόπο αρμονικό. Η δύναμη της μουσικής είναι πράγματι μεγάλη, η συγκίνηση μεγαλύτερη. Καθώς ανεβαίνουμε από το Κελάρι, σχεδόν πετώντας, στα αριστερά μας βλέπουμε ζωγραφισμένο στον τοίχο τον παγκόσμιο χάρτη. Η θέση μας ανάμεσα σ’ Ανατολή και Δύση. Μετέωρη, αλλά και σίγουρη μαζί. Με πίστη στο παλαιό που έφυγε αλλά και ελπίδα στο νέο που καλώς να έλθει. Καλή Χρονιά! ΥΓ. Η μουσική παράσταση με το τρίο του Σταύρου Λάντσια και τον Haig Yazdjian, θα επαναληφθεί στο Κελάρι στις 9 και 10 Μαρτίου 2019.

σταυροδρόμι

| 89

playlist

16 μουσικές προτάσεις της Λένα Παπαληγούρα

Maria Callas | Casta diva Ludwig van Beethoven | Συμφωνία No. 5 Pyotr Ilyich Tchaikovsky | Το Βαλς των λουλουδιών Nick Cave | Into my arms Pink Floyd | Wish you were here Wim Mertens | Struggle for pleasure Cesaria Evora | Sodade Imany | You will never know Nina Simone | Feeling good Enrique Iglesias | Bailando Eric Clapton | Wonderful tonight David Bowie | Let’s dance Madrugada | Honey bee madrugada Noir Désir | Le vent nous portera Monika | Yes I do Lolek | Have you noticed

90 |

χειροποίητες δημιουργίες

σημειωματάριο με κέντημα Ιωάννα Βγόντζα

Θα χρειαστούμε: • 12 φύλλα λευκό χαρτί (14 Χ 29 εκ.)

• 2 φύλλα χαρτόνι σε χρώμα της επιλογής μας (14,5 Χ 30 εκ) • κλωστές για κέντημα – βελόνα • κόλλα • πινέζα με κεφαλάκι • μία επιφάνεια για να κάνουμε τρύπες (ένα σφουγγάρι, ένα μαλακό mouse pad, ένα κομμάτι χαρτόκουτο) Πώς θα το φτιάξουμε: 1. Διπλώνουμε προσεκτικά στη μέση τα λευκά χαρτάκια ένα ένα. Βάζουμε το ένα μέσα στο άλλο. Διπλώνουμε και τα χαρτονάκια για το εξώφυλλο. Τα κάνουμε όλα μαζί ένα πακετάκι.

2. Ανοίγουμε τα φύλλα και κάνουμε 5 τρύπες με την πινέζα στην κεντρική τσάκιση.

3. Περνάμε την κλωστή στην μεσαία τρύπα (από μέσα προς τα έξω) αφήνοντας μπόλικη κλωστή. Θα τη δέσουμε κόμπο με την κλωστή που θα επιστρέψει. Δένουμε μαζί τα χαρτάκια με πισωβελονιά (γαζί στο χέρι).

4. Κεντάμε ό,τι σχέδιο θέλουμε στο εξώφυλλο. Κάνουμε πρώτα τρύπες με την πινέζα και μετά περνάμε την κλωστή. (στην πίσω όψη του κεντήματος δεν κάνουμε κόμπους, αφήνουμε αρκετή κλωστή και την κολλάμε πάνω στο χαρτί με κόλλα).

σταυροδρόμι

| 91

5. Κολλάμε μεταξύ τους τα δύο χαρτόνια του εξώφυλλου και του οπισθόφυλλου για να μη φαίνεται η πίσω όψη του κεντήματός μας.

6. Τυλίγουμε όμορφα το πρώτο μας σημειωματάριο και το χαρίζουμε σε αγαπημένο μας πρόσωπο! Καλή επιτυχία!!!

92 |

χριστόψωμο με στολίδια από την κουζίνα της Γεωργίας Κοφινά

Έτοιμο σε 2 ½-3 ώρες Υλικά για 1 μέτριο ταψί 30 ή 32 εκ.: 1 κιλό σταρένιο αλεύρι, κατά προτίμηση, ή σκληρό αλεύρι για ψωμί 2 φακελάκια μαγιά σε σκόνη ή 40 γρ. νωπή μαγιά 2-3 φλιτζάνια χλιαρό νερό 1 κουταλάκι του γλυκού αλάτι 1 ½ φλιτζάνι ζάχαρη 1-2 κουταλιές σούπας κανέλλα ½ φλιτζάνι ελαιόλαδο 1- 1½ φλιτζάνια χοντροκοπανισμένα καρύδια 1 κρόκο αυγού ανακατεμένο με 1 κουτ. σούπας νερό Υλικά για το στόλισμα: Για την ζύμη 400 γρ. αλεύρι για όλες τις χρήσεις 3 κουτ. σούπας αλάτι Νερό Για τη διακόσμηση Καρύδια Ολόκληρα γαρίφαλα Βάζουμε σε μία μεγάλη λεκάνη 1 φλιτζάνι χλιαρό νερό, την μαγιά και 1 φλιτζάνι αλεύρι. Τα ανακατεύουμε να λιώσει η μαγιά και να γίνει χυλός. Αφήνουμε το μίγμα να μείνει 10΄-15΄ σε ζεστό μέρος μέχρι να δημιουργηθεί αφρός. Προσθέτουμε στο μίγμα το αλάτι, τη ζάχαρη, την κανέλλα και το ελαιόλαδο. Προσθέτουμε 1 φλιτζάνι αλεύρι και ζυμώνουμε προσθέτοντας εναλλάξ χλιαρό νερό και όσο αλεύρι χρειάζεται να γίνει μια μαλακιά υγρή ζύμη.

σταυροδρόμι

| 93

Ανακατεύουμε τα καρύδια με ½ φλιτζάνι αλεύρι και προσθέτουμε στη ζύμη. Ζυμώνουμε το μίγμα για 15΄-20΄ στο χέρι ή σε μεγάλο μίξερ μέχρι να γίνει μια εύπλαστη μαλακιά ζύμη, προσθέτοντας αλεύρι ή νερό, ανάλογα αν χρειαστεί. Πλάθουμε το ζυμάρι σε στρογγυλό καρβέλι και το τοποθετούμε στο λαδωμένο στρογγυλό ταψί. Το σκεπάζουμε με πετσέτα και το βάζουμε σε ζεστό μέρος μακριά από ρεύματα για 1 ώρα μέχρι να διπλασιαστεί σε όγκο. Εν τω μεταξύ ετοιμάζουμε τα στολίδια. Η ζύμη πρέπει να έχει αρκετό αλάτι για να μην φουσκώσουν τα στολίδια και χάσουν την μορφή τους. Ανακατεύουμε τα υλικά της ζύμης προσθέτοντας αρκετό αλεύρι ή νερό για να γίνει μια λεία και εύπλαστη ζύμη. Την σκεπάζουμε με μεμβράνη και την αφήνουμε για 15΄. Κόβουμε λίγο ζυμάρι και φτιάχνουμε 2 χοντρά κορδόνια, τα οποία τα τοποθετούμε σταυρωτά πάνω στο έτοιμο ζυμάρι που έχει φουσκώσει. Καλό είναι να αλείψουμε την επιφάνεια με νερό και πινέλο πριν τοποθετήσουμε πάνω τα στολίδια. Συνεχίζουμε να φτιάχνουμε διάφορα σχέδια της αρεσκείας μας και τα τοποθετούμε γύρω από τον «σταυρό». Τέλος, τοποθετούμε ένα καρύδι στο κέντρο του σταυρού και καρφώνουμε τα σχέδια σε διάφορα σημεία με γαρίφαλα. Αλείφουμε με πινέλο την επιφάνεια προσεκτικά με τον κρόκο, καλύπτοντας όλα τα στολίδια ομοιόμορφα. Ψήνουμε το ψωμί σε προθερμασμένο φούρνο στους 180° για 45΄- 60΄ ή μέχρι να πάρει χρώμα και να ψηθεί το ψωμί. Αν χρειαστεί, καλύπτουμε την επιφάνεια με αλουμινόχαρτο για να μην καεί πριν ψηθεί το ψωμί εσωτερικά. Παραλλαγή: Μπορείτε να προσθέσετε άλλα μπαχαρικά όπως τριμμένο γαρίφαλο, ή μαστίχα και μαχλέπι. Επίσης μπορείτε να αντικαταστήσετε ½ φλιτζάνι νερό με χυμό πορτοκαλιού, μαζί με ξύσμα πορτοκαλιού. Στην Κρήτη προσθέτουν και ¼ φλιτζανιού ρακί. Γεωργία Κοφινά Λυκίας 3, 17124 Νέα Σμύρνη, Αθήνα κιν. 6945 933061 e-mail: georgia.cook49@gmail.com

94 |

ημερολόγιο Πέμπτη 17 Ιανουαρίου, 21.00 – 00.30 | Αγρυπνία Αγίου Αθανασίου Παρασκευή 1 Φεβρουαρίου, 19.30 – 00.30 | Αγρυπνία Υπαπαντής Κυρίου Παρασκευή 1 Μαρτίου, 20.00 – 00.30 | Αγρυπνία Ψυχοσάββατου Κυριακή 24 Μαρτίου, 19.30 – 00.30 | Αγρυπνία Ευαγγελισμού της Θεοτόκου

ΚΥΡΙΑΚΗ 3 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ ΕΟΡΤΗ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΣΑΤΚΙΝ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΙΑΠΩΝΙΑΣ Σάββατο 2 Φεβρουαρίου 18.00 – 19.30 Μεγάλος Εσπερινός Κυριακή 3 Φεβρουαρίου 07.30 – 10.45 Όρθρος εορτής & Θεία Λειτουργία 11.30 - 12.30 Νεανικό Αρχονταρίκι Θα μιλήσει για τον Άγιο Νικόλαο και το έργο του στην Ιαπωνία ο Θανάσης Παπαθανασίου (Δρ Θεολογίας, αρχισυντάκτης περιοδικού Σύναξη)

ΚΥΡΙΑΚΗ 24 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ ΕΟΡΤΗ ΟΣΙΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΘΕΡΙΣΤΟΥ ΤΟΥ ΕΝ ΚΑΛΑΒΡΙΑ Σάββατο 23 Φεβρουαρίου 18.00 – 19.30 Μεγάλος Εσπερινός Κυριακή 24 Φεβρουαρίου 07.30 – 10.45 Όρθρος εορτής & Θεία Λειτουργία 11.30 - 12.30 Νεανικό Αρχονταρίκι Θα μιλήσει για τον Άγιο Ιωάννη και τα ελληνόφωνα χωριά της Καλαβρίας ο Κώστας Κωνσταντάτος (αγιογράφος, μουσικός)

σταυροδρόμι

| 95

96 |

λογοτεχνικές αναγνώσεις για νέους και φοιτητές στο Ναό του Αγίου Φιλίππου από τη Δευτέρα 28 Ιανουαρίου και κάθε Δευτέρα 20.00 – 22.00 πληροφορίες: stavrodromi@gmail.com

Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ

Ένα εργαστήριο µε µία διαφορετική προσέγγιση της καθηµερινότητας, και στο πως µπορούµε να την µεταµορφώσουµε µέσα από την τέχνη της φωτογραφίας. ΕΝΑΡΞΗ

ΤΡΙΤΗ 29 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ:

stavrodromi@gmail.com σταυροδρόμι

| 97

6

οι συνεργάτες του τεύχους ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ – ΚΥΠΡΙΟΥ ΣΠΥΡΙΔΟΥΛΑ | θεολόγος, εκπαιδευτικός, Καθηγήτρια ΕΑΠ (Αθήνα) ΒΓΟΝΤΖΑ ΙΩΑΝΝΑ | δασκάλα (Αθήνα)

ΓΩΓΟΥ ΒΑΣΩ | θεολόγος, φιλόλογος, ζωγράφος (Λάρισα) ΔΑΒΑΡΑΚΗΣ ΑΡΗΣ | στιχουργός, συγγραφέας (Αθήνα)

ΔΑΦΝΗ ΝΙΚΗ | φιλόλογος, μουσειοπαιδαγωγός, επιμελήτρια Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης (Αθήνα) ΔΟΥΜΑ ΚΑΤΕΡΙΝΑ | υπεύθυνη Ανάλυσης Δεδομένων στον Τομέα Διαχείρισης Πιστωτικού Κινδύνου, Τράπεζα Tesco (Εδιμβούργο, Σκωτία) ΚΑΡΥΔΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ | επίκουρος Καθηγητής Προληπτικής και Επεμβατικής Συντήρησης Ιονίου Πανεπιστημίου, MA Ορθόδοξης Θεολογίας ΕΑΠ (Αθήνα) ΚΟΝΤΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΓΔΑΛΗΝΗ | προγραμματίστρια Η/Υ (Αθήνα) ΚΟΡΑΚΑΚΗ – ΣΑΜΑΡΑ ΜΑΡΙΕΛΛΑ | φιλόλογος (Λάρισα) ΚΟΣΜΙΔΗΣ ΝΙΚΟΣ | πτ. Ευρωπαϊκού Πολιτισμού ΕΑΠ, μεταπτυχιακός φοιτητής Ορθόδοξης Θεολογίας ΕΑΠ (Ξάνθη) ΚΟΥΝΕΛΑΣ ΗΛΙΑΣ | ηθοποιός, σκηνοθέτης (Αθήνα) ΚΟΦΙΝΑ ΓΕΩΡΓΙΑ | BA Ιστορίας, συγγραφέας – ερευνήτρια γαστρονομίας, Καθηγήτρια Οργάνωσης Μενού & Διατροφής στο Alpine Center for Hotel and Tourism Management ΜΑΡΟΥΛΗΣ π. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ | εφημέριος Ι. Ν. Αγίου Φιλίππου, βιολόγος (Αθήνα) ΜΠΟΥΚΟΥΒΑΛΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ | οδοντίατρος, υπεύθυνος Αιμοδοσίας Ι. Ν. Αγίου Φιλίππου (Αθήνα)

98 |

ΝΕΡΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ | δικηγόρος, πρόεδρος Εταιρίας Πολιτισμού Σύνθεση (Αθήνα) ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ ΠΗΝΕΛΟΠΗ | δασκάλα Ειδικής Αγωγής (Αθήνα) ΞΕΝΟΣ ΧΡΙΣΤΟΣ | υπ. Δρ. Παντείου Πανεπιστημίου, συγγραφέας, ποιητής (Αθήνα) ΠΑΪΣΙΟΥ ΑΡΓΥΡΩ | χημικός τροφίμων (Αθήνα) ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΘΑΝΑΣΗΣ Ν. | Δρ. Θεολογίας, αρχισυντάκτης περιοδικού «Σύναξη», διδάσκων (ΕΔΙΠ) στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία (Αθήνα) ΠΑΠΑΘΕΟΥ – ΔΟΥΛΗΓΕΡΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ | ζωγράφος, φιλόλογος (Αθήνα) ΠΑΠΑΛΗΓΟΥΡΑ ΛΕΝΑ | ηθοποιός (Αθήνα) ΤΑΜΑΡΕΣΗ- ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΕΛΕΝΗ | καθηγήτρια Αγγλικής Φιλολογίας (Αθήνα) ΤΣΟΓΚΑ ΚΛΕΙΩ | αρχαιολόγος (Αθήνα) ΤΣΟΥΚΑΛΑ ΜΑΡΙΑ | χημικός, εκπαιδευτικός (Αθήνα) ΤΣΩΚΟΣ ΝΙΚΟΣ | αναλυτής – προγραμματιστής Η/Υ (Εδιμβούργο, Σκωτία)

εικόνες

• ΒΑΡΔΑΞΟΓΛΟΥ ΓΙΑΝΝΗΣ | σελ. 27, 48, 52, 54 • ΒΓΟΝΤΖΑ ΙΩΑΝΝΑ | σελ. 93, 94 • ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ Ι. Μονής Αγίου Δημητρίου Στεφανίου Κορινθίας | σελ. 62 • ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ ΕΘΝΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ | σελ. 89 • ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΪΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ | σελ.

29 & 31 • ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΕΩΝ | σελ. 38 & 39 • ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ ΩΔΕΙΟΥ ATHENAEUM | σελ. 36 & 37 • ΚΑΡΥΔΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ | σελ. 56, 58, 59, 60 • ΚΟΣΜΙΔΗΣ ΝΙΚΟΣ | σελ. 77, 79 • WARHOL ANDY “LAMENTATION 388” | σελ. 82

σταυροδρόμι

| 99

Οι φωτογραφίες του αφιερώματος στην «γειτονιά της Βλασσαρούς τότε» (σελ. 8 – 26) είναι όλες από το Ηλεκτρονικό Αρχείο Φωτογραφιών της Αμερικανικής Σχολής Κλασσικών Σπουδών στην Αθήνα. Το φωτογραφικό αυτό αρχείο είναι πάρα πολύ αξιόλογο και σημαντικό, γιατί διασώζει εικόνες από όλη την περιοχή κάτω από το βράχο της Ακρόπολης, η οποία ανασκάφτηκε για να αναδειχθεί η Αρχαία Αγορά με την Στοά του Αττάλου και ο ευρύτερος αρχαιολογικός χώρος του Θησείου. Μπορείτε να περιηγηθείτε στο Φωτογραφικό Αρχείο στην ιστοσελίδα: http://ascsa.net/research?v=default Η φωτογραφία της σελίδας 12 είναι από την ημέρα του Αγιασμού της έναρξης των ανασκαφών (1931) και έχει τραβηχτεί από την Dorothy Burr Thompson (1900 – 2001). Η Dorothy Burr Thompson γεννήθηκε στη Φιλαδέλφεια των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής και ήταν η πρώτη φοιτήτρια Κλασσικών Σπουδών και Αρχαιολογίας στο Bryn Mawr College της Πενσυλβάνια Μετά την αποφοίτησή της, το 1923, έφυγε για την Αμερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών στην Αθήνα. Έγινε διάσημη για το έργο της και τη συνεισφορά της στην ελληνική αρχαιολογία και το 1987 το Αμερικανικό Ινστιτούτο Αρχαιολογίας την τίμησε με το χρυσό μετάλλιο για τη συνολική προσφορά της. Η Dorothy Burr Thompson χάρισε το πολύ αξιόλογο προσωπικό της αρχείο φωτογραφιών από το 1923 ως το 1955 στην Αμερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών Αθήνας. Το αρχείο αυτό, εκτός από τη σημαντική αρχαιολογική του αξία, είναι ένα εξαιρετικό μωσαϊκό πληροφοριών σχετικά με την αρχιτεκτονική, τα τοπία, τα έθιμα και την καθημερινή ζωή των κατοίκων μίας περιοχής της πόλης της Αθήνας, που δεν υπάρχει πια.

100 |

σταυροδρόμι

σύγχρονοι προβληματισμοί στο χώρο της Ορθοδοξίας και του Πολιτισμού περιοδική έκδοση της Εκκλησιαστικής Κοινότητας του Ι. Ν. Αγ. Φιλίππου Βλασσαρούς Περίοδος Γ’ | Τεύχος 5 | Ιούλος 2018

Ιδρυτής – Υπεύθυνος Ύλης π. Δημήτριος Ι. Μαρούλης

Σύμβουλος έκδοσης Άρης Δαβαράκης

Σύμβουλος για θεολογικά θέματα Ζωή Πλιάκου - Νίκα

Σχεδιασμός Παύλος Παυλίδης pavlidis.pavlos@gmail.com

Εκτύπωση ΛΥΧΝΙΑ Α.Ε. info@lyhnia.com

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

Βάσω Γώγου | Κατερίνα Δούμα | Τάσος Ζαρκάδης | Roni Bou Saba Χρίστος Ξένος | Αργυρώ Παϊσίου | Χριστίνα Παπαθέου – Δουληγέρη ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ Δημήτρης Κουτσονίκας σταυροδρόμι

| 101

ες και τα Μέλη ο Ιερέας, οι Συνεργάτ Κοινότητας της Εκκλησιαστικής σαρούς Βλ Αγίου Φιλίππου ασ ου εύχονται σε όλ ς

καλή χ ρονιά!

Εάν επιθυμείτε να ενημερώνεστε για τα προγράμματα των ακολουθιών στο Ναό του Αγίου Φιλίππου και τις δραστηριότητες της Εκκλησιαστικής μας Κοινότητας, παρακαλούμε στείλτε μας μήνυμα στην ηλεκτρονική διεύθυνση

stavrodromi@gmail.com

102 |

σκέψεις

ουκ ην αυτοίς... χρόνος! Πηνελόπη Νικολαϊδου

Τ

α υγρά γεροντικά μάτια προσμένουν... όπως και πέρσι... να φανούν τα παιδιά και τα εγγόνια! Σε σαλόνια γηροκομείου, βαμμένα με ζωηρά χρώματα, σε πολυτελή σπίτια με εσωτερική «κοπέλα» και σε φτωχικά δωμάτια με μούχλα και υγρασία και κακόγουστα αγαλματάκια σε βιτρίνες, απομεινάρια μιας άλλης εποχής. Το εκκρεμές στον τοίχο μετράει τα βήματα του μπαστουνιού και τις ώρες που δεν περνούν. Γι’ αυτά τα μάτια, υπάρχει άραγε χρόνος, μέσα στο ατελείωτο πήγαινε-έλα των εορταστικών ημερών, όπου όλα γίνονται σαν να μην υπάρχει αύριο, σα να τελειώνει ο κόσμος εδώ; Χρόνος... χρόνος... αυτός είναι που λείπει από τη λίστα των χριστουγεννιάτικων δώρων. Χρόνος για έναν καφέ, μιας ώρας συντροφιά, ένα τάβλι, για κάλαντα, για λίγα λόγια αγάπης σ΄αυτούς που το ικετεύουν σιωπηλά. Ως αντίδωρο για τις ατέλειωτες ώρες στα πάρκα και τις παιδικές χαρές, στα παιδικά πάρτυ και τις γιορτές, στα ξενύχτια και στα πρώτα επαγγελματικά βήματα. Ίσως τις επόμενες διακοπές... να υπάρξει γι αυτούς χρόνος! (εμπνευσμένο από μια φράση: «μάλλον δε βγαίνει το πρόγραμμα...»)

σταυροδρόμι

| 103

Ο ΝΑ ΟΣ ΜΑΣ Ο

ναός μας βρίσκεται στην περιοχή της παλιάς Αθηναϊκής συνοικίας της Βλασσαρούς, ανάμεσα στο Μοναστηράκι και στο Θησείο, απέναντι από την Αρχαία Αγορά. Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, ο αρχικός ναός πρέπει να ήταν τρίκλιτη Βασιλική του 9ου μ.Χ. αι. Η οδός Αγίου Φιλίππου, προέκταση της οδού Καραϊσκάκη, ακολουθεί τη χάραξη του αρχαίου δρόμου των Στοών που οδηγούσε από την Αγορά στις «Αχαρνικές Πύλες» και που αποτελούσε την κύρια αρτηρία τροφοδοσίας της Αγοράς με αγροτικά προϊόντα.

Κατά την πολιορκία της Αθήνας από τον Κιουταχή Πασά (1826 – 1827), ο ναός έπαθε ανεπανόρθωτες ζημιές και εγκαταλείφθηκε. Μετά την επανάσταση επισκευάστηκε και το 1858 συγκαταλεγόταν ήδη στις 20 ενορίες των Αθηνών. Το 1866 ανακαινίστηκε εκ βάθρων και αλλοιώθηκε η παλαιότερη μορφή του. Το 1912 συγχωνεύτηκε με την ενορία του παρακείμενου ναού της Παναγίας Βλασσαρούς, ο οποίος κατεδαφίστηκε (1932 – 1937) στις ανασκαφές για την Αρχαία Αγορά. Στα μεταπολεμικά χρόνια ο ναός παρουσίασε πάλι επικίνδυνες φθορές. Έτσι, το 1961 επισκευάστηκε ριζικά και, μετά από αφαίρεση των διάφορων νεότερων παρεμβάσεων, επανήλθε στη μορφή της τρίκλιτης, θολωτής βασιλικής με απλό υπερώο στο Δ τμήμα και κωδωνοστάσιο στο ΝΔ άκρο. Το απλό, ξύλινο και εκλεκτικιστικό τέμπλο (με νεοκλασικά και βυζαντινά στοιχεία) και ορισμένα από τα παλαιά έπιπλα του ναού παραπέμπουν στη γνώριμη αίσθηση των εκκλησιών του 19ου αι. Άξιες προσοχής είναι οι φορητές εικόνες, που χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 19ου αι. και αποδίδονται σε περισσότερους από έναν ζωγράφους. Στην τεχνοτροπία τους εντοπίζονται ποικίλα δυτικά και λαϊκά στοιχεία σύμφωνα με τις τάσεις που επικρατούσαν στην ζωγραφική τέχνη εκείνης της εποχής. Πολλές από αυτές είναι έργα της οικογένειας των Ζωγραφαίων, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει η ύπαρξη αρκετών εικόνων που αποτελούσαν αφιερώματα συντεχνιών (όπως των πεταλωτών, των σιδηρουργών κ.α.). Η αγιογράφηση των τοξοειδών τοίχων του Ναού και της οροφής ανήκουν στον Δημήτριο Κεντάκα, μαθητή του Κωνσταντίνου Παρθένη, που εργάστηκε στο Εθνικό Θέατρο ως σκηνογράφος και στη συνέχεια ασχολήθηκε με τη βυζαντινή ζωγραφική.

Ο ναός του Αγίου Φιλίππου γιορτάζει στις 14/11, ενώ τιμά και τη μνήμη του Αγίου Νεομάρτυρα Μιχαήλ Πακνανά (9/7), ο οποίος έζησε στη συνοικία της Βλασσαρούς, ήταν κηπουρός και μαρτύρησε στους Στύλους του Ολυμπίου Διός το 1771. Άλλες γιορτές του ναού είναι: στις 21/11 (Εισόδια Θεοτόκου - Παναγία Βλασσαρούς), στις 2/2 (Υπαπαντή Κυρίου), και στις 11/6 (Άγιος Λουκάς αρχιεπίσκοπος Κριμαίας ο ιατρός).

104 |

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΑΓΙΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ

Στέλιος Παπαλεξανδρόπουλος

σταυροδρόμι

| 105

«Εκεί που είναι σήμερα οι Διόσκουροι, ήταν τα μαγαζιά του Μπουρνάζου και του Καραμπάτου που πουλούσαν δέρματα και σόλες. Οι περίεργες μπότες που βλέπαμε σε παλιές ελληνικές ταινίες, φτιάχνονταν εδώ. Οι λαμαρίνες του Στρατού γίνονταν στο Φόντα, που ήταν απέναντι από το σημερινό Ciccus, ενώ παραδίπλα υπήρχαν δύο τροχεία, όπως τα έλεγαν, που έκαναν σχέδια πάνω στα γυάλινα ποτήρια. Είχε πολλά καλαποδάδικα, ενώ εκεί που είναι η Στοά του Αττάλου, στη γωνία πουλούσαν οι τσιγγάνοι φλοκάτες. Απέναντι ήταν ένας φούρνος που έφτιαχνε φύλλα για κανταΐφι και στην Αρχαία Αγορά ήταν ο Σπύρος που κολλούσε σπασμένα αγγεία. Υπήρχαν αρχοντικά σπίτια και το καφενείο των Χουνταίων, που έρχονταν από τα Σπάτα και πουλούσαν δικό τους κρασί. Παράλληλα με τη χαρά της αποκάλυψης των Αρχαίων υπήρχε θλίψη για την κατεδάφιση μιας ολόκληρης περιοχής»

Ιερός Ναός Αγίου Φιλίππου Βλασσαρούς

Αδριανού 19 & Αγ. Φιλίππου, 10555 Μοναστηράκι Τηλ.- Fax: 210 321 2580, Τηλ. Γραμματείας: 690 928 0233 Ηλεκτρονική Διεύθυνση: stavrodromi@gmail.com Ιστοσελίδα: http://stavrodromi.com Facebook: https://www.facebook.com/to.stavrodromi

ISSN: 2459-2587

Τάκης Σοκαράς, ιδιοκτήτης ακινήτων στην οδό Αδριανού Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Athens Voice στις 4/11/2015