Geelgors en bruinkeelortolaan, januari 2010

Het verband tussen de geelgors en de

bruinkeelortolaan

Geelgorzen en bruinkeelortolanen behoren allebei tot de gorzen familie. Maar er bestaat behalve dat ook nog een onvermoed verband tussen beide soorten. De verschillen zijn duidelijk. Uiterlijk lijken ze niet op elkaar. Ook de namen zijn totaal verschillend. Daarbij komt nog, dat de bruinkeelortolaan alleen in het uiterste zuidoosten van Europa voorkomt en de geelgors juist zo goed als overal in Europa, behalve in het mediterrane gebied. Wat is dan toch die onvermoede overeenkomst tussen deze twee vogelsoorten? Het geheim zit hem in het geluid.

De vijfde van Beethoven Ik ga ervan uit dat bijna iedereen wel bekend is met de vijfde symfonie van Beethoven. Ook voor wie niet erg thuis is in de klassieke muziek (en dan bedoel ik muziek zelfs nog ouder dan de klassiekers uit de jaren ’60), zegt de naam Beethoven toch wel iets. Je ziet als het ware onmiddellijk een warrig hoofd voor je en er komt een bekend themaatje opborrelen: Drie korte tonen en een langgerekte lagere toon. Precies, die bedoel ik. Wie overigens nu aan morsetekens denkt in plaats van aan muziek, die heeft ook gelijk een interessante anekdote te pakken. Het teken kort – kort – kort – lang in morsetekens staat voor de letter V, van victorie. In oorlogstijd schijnt het neuriën van het begin van deze symfonie van Beethoven wel als een daad van verzet te zijn opgevat. Victorie voor de geallieerden werd er dan uiteraard mee bedoeld. De symfonie van Beethoven wordt ook wel de noodlotssymfonie genoemd. Er wordt wel gezegd dat Beethoven hem geschreven heeft omdat hij wist dat hij doof ging worden. Deze theorie wordt door andere kenners echter weer ontkend. Maar algemeen wordt aangenomen dat hij deze symfonie schreef in een tijd van fysieke en psychische malaise. Zo, dan zijn we weer bijgepraat over de vijfde van Beethoven. Maar laten we terugkeren naar onze twee gorzen.

Overeenkomsten in de zang Met een beetje fantasie kun je in zowel de zang van de geelgors als in de zang van de bruinkeelortolaan de begintonen van de vijfde symfonie van Beethoven terughoren. Van de geelgors is dat wel algemeen bekend, vooral ook omdat je als Nederlandse vogelaar nu eenmaal eerder op een geelgors

Geelgors

stuit dan op een bruinkeelortolaan. Het is ook een handig ezelsbruggetje. Heb je het eenmaal een keer ontdekt, dan kun je deze gors gemakkelijk opsporen. Maar ook de bruinkeelortolaan doet dat dus, zo ongeveer. Ziedaar de overeenkomst tussen beide soorten. Helaas hebben niet beide namen iets met geluid te maken; dat geldt alleen voor de geelgors. Jammer, want dat zou natuurlijk ook nog een mooie overeenkomst zijn. Wel zal voor iedereen duidelijk zijn waar ‘geel’ in de naam geelgors vandaan komt en ‘bruinkeel’ bij de ‘bruinkeelortolaan’. Allebei een makkelijk te verklaren gedeelte van de naam, en allebei een kleur. Dan houden de overeenkomsten op. Daarom kijken we nu nog even naar de verschillen.

Garren, ortholanen en hortolanen Verklaren we eerst waar ‘gors’ vandaan komt. Dat is zeer waarschijnlijk een klanknabootsende naam, ontleend aan het Middelnederlandse ‘garren’. Bovendien betekent het Latijnse ‘garrire’ kakelen, snateren of voortdurend krassen. En dat is dan weer een logische naam voor een vogel, zij het dat je dan wel heel veel vogels ‘gors’ zou kunnen noemen. Er krassen, kakelen en snateren er nogal wat, namelijk. Maar goed, de gors heeft dus wel een verwijzing naar een geluid, zij het niet direct naar de vijfde van Beethoven. Je moet wel erg weinig van klassieke muziek houden om deze symfonie te omschrijven als ‘voortdurend krassen’. Dan de ortolaan. De wetenschappelijke naam is Emberiza hortulana. ‘Emberiza’ is de eerste naam van alle gorzen. De verklaring daarvan is zo onduidelijk en vergezocht dat ik deze voor het gemak maar even buiten beschouwing laat. ‘Hortulana’ betekent ‘in de tuin voorkomend’. Kijk, daar kunnen we wel wat mee. Eigenlijk een tuingors, dus. Binnen de NVWC kennen we iemand die ‘ortolaan’ in het verleden op de telpost schreef als ‘ortholaan’. Vast een restant onderwijsverleden, omdat ‘orthopedagogiek’ en ‘orthodidactiek’ ook die ‘h’ hebben. Ik weet dat op de telpost daarom in zijn bijzijn wel nadrukkelijk werd gesproken over ‘ortholaan’. Maar gezien de herkomst van de naam is het toevoegen van een ‘h’ zo gek nog niet. Alleen, als je het met gevoel voor etymologie wilt doen, moet je wel spreken van ‘hortolaan’. Wie weet, kunnen ze dat op de telpost toch eens introduceren.

Bruinkeelortolaan, foto Gerrit Jan Klop