Wereldreis mei 2010 by Studio Globo

Maandelijkse lesbrief voor de basisschool bij de Wereldkalender van 11.11.11 ISSN : 1375-2219 - 23ste jaargang, nummer 5

Water, heerlijk om te spelen, kopje-onder te gaan of om de netten uit te gooien voor een eerste visjeâ&#x20AC;Ś

mei 2010

Benin Thema : meren

Nieuws uit Studio Globo

Voorbij de kleuren Exemplarisch werken: Guatemala en de wereld

Reservaties inleefateliers De inleefprogramma’s van Studio Globo bieden jou en je klas een unieke ervaring. Als leerkracht heb je een cruciale rol: je volgt een nascholing, organiseert een mondiaal of intercultureel project in je klas aan de hand van een lessenpakket en je komt met je klas naar een inleefatelier… Tijdens dat hoogtepunt proeven kinderen van de diversiteit die onze maatschappij kenmerkt en die ze als een rijkdom leren zien. Ze kijken achter de muur van onze samenleving en ontdekken hoe mensen er werken aan gelijke kansen. Of ze kruipen even in de huid van mensen in het Zuiden en ervaren hoe mensen wereldwijd aan verandering werken. Studio Globo heeft een aanbod voor verschillende leeftijden verspreid over Vlaanderen en Brussel.

tal inleefateliers zijn snel volzet en werken met voorrangslijsten. Wanneer je interesse hebt om met je klas deel te nemen aan de SuperWereldMol, Wonen op het Dak, Wonen en leven in…(Congo, Peru, Guatemala, India of de Filippijnen) of Achter de Muur, neem dan contact op met de betreffende afdeling.

Uitgebreide informatie en de contactgegeDe reservaties voor de inleefateliers van vens zijn te vinden op www.studioglobo. Studio Globo gebeuren begin juni. Een aan- be/inleefateliers 9–10-jarigen

Eerste kennismaking met leefwereld van mensen in het De SuperWereldMol zuiden.

in Gent

09 234 04 13

10–11-jarigen

Positief leren omgaan met diversiteit: interculturele vaar- Wonen op het Dak digheden, basisattitudes van openheid, respect

in Brussel

02 520 23 30

11-12-jarigen

Kennismaking met het dagelijkse leven van mensen in het Congo Zuiden. Door kinderen cognitief en affectief te betrekken Peru bij de realiteit van een land in het zuiden, wordt het groeiFilippijnen proces van verbondenheid en solidariteit versterkt. Guatemala

in Antwerpen

03 235 20 76

in Genk

011 26 54 20

in Gent

09 234 04 13

in Roeselare

051 22 11 03

India Werken aan gelijke kansen, omgaan met armoede en Achter de Muur sociale uitsluiting

Ontdek in de klas een nieuwe 3D puzzeldimensie! Geïllustreerde wereldbol voor kinderen. Kunststof puzzelstukjes zorgen voor een perfecte pasvorm en zijn zo stabiel dat ze heel eenvoudig tot een stevige, ronde bal in elkaar gezet kunnen worden, zonder lijm! Het resultaat is een unieke, leerrijke en decoratieve puzzel. Meer info en bestellen op : www.11.be/winkel of tel 02 536 11 22

Puzzlebal Globe Junior 96 stukjes Vanaf 6 jaar

Puzzlebal Globe 240 stukjes Vanaf 10 jaar

In september 2009 lanceerden we met Studio Globo een gloednieuw lespakket ‘Wonen en leven in Guatemala’, gelinkt aan het inleefatelier in Gent. Het nieuwe pakket vertelt meer over het leven van Maria Elena en Nacho, 2 kinderen in Guatemala. In het kader van de vernieuwing van dit lespakket kozen we ervoor om de leerlingen niet alleen meer te laten ontdekken over het land Guatemala, maar ook over de wereld als geheel. In het leerlingenboekje worden de leerlingen uitgedaagd om te reageren op de volgende stellingen: ‘de wereld wordt alsmaar kleiner’ en ‘ik koop niet zomaar iets, ik koop iets ván iemand.’ 2 stellingen De eerste uitspraak doet kinderen nadenken over de globalisering. Uiteraard wordt de wereld niet letterlijk kleiner, de afstanden blijven gelijk. De uitspraak wijst op het feit dat we met mensen aan de andere kant van de wereld te maken hebben, zoals mensen die producten maken in fabrieken in Guatemala of elders. Deze producten worden hier in België verkocht. De kinderen doen hierbij zelf een onderzoek naar de herkomst van verschillende producten. Ze gaan na of er producten aanwezig zijn op school die niet in België gemaakt werden. Ze speuren naar de labels op hun eigen kleren en die van hun klasgenootjes of van de koffie in de leraarskamer, … Nadien worden de gevonden landen geïnventariseerd op een wereldkaart. De kinderen omcirkelen de landen die ze op hun zoektocht tegenkwamen. Zo merken ze dat mensen wereldwijd, ondanks de afstanden, meer en meer met elkaar te maken hebben. De tweede uitspraak ‘ik koop niet zomaar iets, ik koop iets ván iemand’ wijst op een

wereldwijde verbondenheid. Wanneer je een product koopt, denk je niet altijd aan de mensen die het gemaakt hebben. Toch is er al een lange weg afgelegd voor het product in onze handen komt. Iemand anders heeft er aan gewerkt, het verpakt, het vervoerd, enz. Al die mensen zijn belangrijke schakels. Het is dan ook belangrijk dat ze een goed loon krijgen en in goede omstandigheden kunnen werken. Exemplarisch werken We vinden het belangrijk om de kinderen meer te leren over die wereldwijde betrokkenheid en verbondenheid. In de landenateliers van Studio Globo ervaren de kinderen van de derde graad lager onderwijs het leven in een stad en een dorp in het zuiden van heel dichtbij. De leerlingen nemen deel aan een rollenspel, waarbij ze het dagelijkse leven in een andere cultuur aan den lijve ondervinden. Zo maken ze kennis met het leven van mensen aan de andere kant van de wereld. We kiezen ervoor om aan de hand van een inleefruimte over één land mondiaal te leren en brengen de thema’s op een concrete manier aan. Toch blijft het land Guatemala slechts een voorbeeld. De kinderen moeten zeker geen Guatemala-experten worden. Door te leren over Guatemala werken we aan onze doelstellingen: verbondenheid en solidariteit. Door middel van het voorbeeld Guatemala proberen we hen een algemene openheid bij te brengen voor anders-zijn, een andere cultuur. Eén wereld Aan de hand van concrete situaties van mensen uit Guatemala hopen we dat kinderen ook iets meer inzicht krijgen in enkele grotere maatschappelijke en zelfs politieke structuren. We leven immers steeds meer in één wereld waarin iedereen sterk verbonden is met elkaar. Het ene land valt

niet meer los te koppelen van het andere en wat er in het ene land gebeurt, heeft dus automatisch gevolgen voor mensen in een ander land. Interafhankelijkheid betekent dat men de wereld ziet als een systeem. We leggen het verband tussen Guatemala en andere landen om te illustreren hoe bepaalde dingen samenhangen. Wereldburgerschap Het is dan ook om die reden dat we in het voorbereidingpakket en de nawerking niet alleen stilstaan bij Guatemala, maar ook bij de hele wereld. We vinden het belangrijk dat kinderen ontdekken wat het is om een wereldburger te zijn. We willen dat kinderen meer weten over de wereldwijde verbondenheid. We zouden graag de kinderen begeleiden tot wereldburgers. Zo’n wereldburger weet iets over de wereld en weet dat wat hij of zij hier doet, gevolgen kan hebben voor mensen in andere landen. Hij of zij voelt zich betrokken bij de wereld en weet wat hij of zij kan doen of laten om een steentje bij te dragen. Op het einde van het project ondertekenen de kinderen een wereldburgerpaspoort Ook Maria Elena en Nacho, de 2 kinderen uit Guatemala die de leerlingen doorheen hun boekje leerden kennen, ondertekenden zo’n wereldburgerpaspoort. Hoe meer kinderen, volwassenen verder kijken dan hun eigen huisje en tuintje, hun eigen straat, hun eigen buurt, hoe meer wereldburgers deze wereld telt. Praktisch ‘Wonen en leven in Guatemala’ bestaat uit een leerlingenboekje (€ 2), een handleiding (€ 11, incl. llboekje) en een mediapakket (€ 20 per week). Te bestellen bij Studio Globo.

voorwoord

INHOUD

Beste lezer, het onderwijsblad Klasse hield naar aanleiding van zijn twintigste verjaardag een bevraging naar het ‘dna’ van de leerkracht. Welke eigenschappen zijn typisch voor een leerkracht, volgens leerkrachten? De bevraging werd in de persberichten samengevat als ‘leraren: empatisch maar niet avontuurlijk’. Omdat krantenkoppen nu eenmaal weinig nuance toelaten, gingen we ervan uit dat er meer te vertellen is. We ontdekten dat leraren ‘empathie, respect en authenticiteit’ onontbeerlijk vinden om het beroep goed te kunnen uitvoeren. Wat verbazend echter bengelt ‘wereldburgerschap’ bijna helemaal achteraan het rijtje. Mogen we daar wat bedenkingen bij formuleren? Empathie en respect lijken ons net essentieel om je verbonden en solidair te voelen. Met mensen in je directe omgeving maar net zo goed wereldwijd. Misschien schrikt een woord als wereldburgerschap gewoon af? Staat het te ver af van de dagelijkse praktijk? Of zijn scholen werkelijk plaatsen geworden waar werken aan een wereldwijde blik geen prioriteit meer is? Nochtans zijn we ervan overtuigd dat er ongelooflijk veel leerkrachten, vaak onbewust, belangrijke stappen zetten bij de opvoeding van jonge wereldburgers. Jij, als trouwe Wereldreis-abonnee, draagt daar een flinke dosis toe bij. De volgehouden inspanning van meer dan 1100 abonnees om de kalenderfoto maandelijks te laten spreken is een belangrijk signaal. We willen je daarvoor van harte bedanken en wensen je nog veel succes met deze onderneming.

J.D.

colofon

Nieuws uit Studio Globo : reservatie inleefateliers..................... 2 11.11.11 : Een nieuwe 3D puzzeldimensie...........2 Voorwoord ....................................3 Wereldreisinfo Landeninfo Benin.......................4 Heb je al gehoord van ... voodoo ? ..................................4 Foto-info..................................5 Thema-info : Meren ....................5 Reiswoordenschat ......................5 Wereldreistips en werkbladen Eerste graad...........................6-8 Een paalwoning en een boot.........7 Van grootouders geleerd .............8 Tweede graad........................ 9-11 Brief van Lien.......................... 10 Voodoo .................................. 11 Derde graad.........................12-17 Webtips.................................. 13 Voer voor boekenwurmen........... 13 Kind op het meer .................. 14-15 Leven op het meer .................... 16 Een woordspelletje ................. 17 Tekening van de kalenderfoto..... 18 Voorbij de kleuren Exemplarisch werken : Guatemala en de wereld ................................ 19 Spiegelfoto.................................. 20

Wereldreis is een uitgave van Studio Globo v.z.w. © 2010 Wereldreis, Studio Globo, Otletstraat 28/11, 1070 Brussel, fax : 02 520 91 11 Website : www.studioglobo.be/wereldreis Abonnement : 10 nummers + affichekrant 11.11.11 voor € 15 - Abonnementen lopen per schooljaar of per kalenderjaar en worden automatisch verlengd. Andere formules : zie website. Wijzigingen aan de abonnementen kunnen gevraagd worden schriftelijk, via fax of via mail tot één maand voor het aflopen van het abonnement. - Losse nummers zijn verkrijgbaar voor € 1,50 + verzendingskost

Bankrekening : 068-2352505-88 Administratie : Studio Globo, T 02 520 05 30, E wereldreis@studioglobo.be Redactie : Jan Debonnet en Helga Vande Voorde, T 02 526 10 92, E helga.vandevoorde@studioglobo.be Aan dit nummer werkten mee : Piet Wostyn, Hilde Van Dingenen, Mieke Tonnard, Aurèle De Clercq, Joris Cools, Leen Eerdekens, Jos Verhulst (tekeningen), Marc Vermeiren (vormgeving) Foto’s: cover: kalenderfoto: Henning Christoph/Das Fotoarchiv; spiegelfoto: Chiro WAWW; p. 2 & p. 19: Liesbet De Pooter Verantwoordelijke uitgever : Piet Spanhove, Otletstraat 28/11, 1070 Brussel Overname voor niet-commercieel gebruik in het onderwijs en zonder afgeleide werken is toegelaten mits naamvermelding Wereldreis is gedrukt op FSC-gecertificeerd papier Deze uitgave kwam tot stand i.s.m. de Koepel van de Vlaamse Noord-Zuidbeweging‑11.11.11 v.z.w. en met de steun van de Belgische ontwikkelingssamenwerking

Wereldreis - 2010/5 - 3

Benin LANDENINFO Ligging en landschap Benin is met 110 000 km² een klein land in West-Afrika tussen de Baai van Benin en de Nigerrivier. Het landschap kun je verdelen in het moerassige kustgebied in het zuiden, waar het merendeel van de bevolking woont, het plateau in het binnenland (tot 658 m hoog) en het vlakke noordoosten met heuvels en natuurparken, droger en warmer dan de rest van het land. De politieke hoofdstad is Porto Novo, maar het economische centrum van het land is Cotonou, de enige grote havenstad aan de korte kuststrook. Geschiedenis Benin is ontstaan uit Dahomey, een van de grote middeleeuwse koninkrijken van West-Afrika. In de 17de eeuw was het een welvarend koninkrijk dat miljoenen slaven verhandelde aan Europeanen, vooral Portugezen en Nederlanders. De kust raakte dan ook bekend als de “Slavenkust”. Een oud Portugees fort, dat als museum werd ingericht, houdt de herinnering aan die gruwelijke periode

levendig, net zoals de route die de slaven van de kuststad Ouidah naar het strand en de ‘porte de non-retour’ leidde. Vanaf de 18de eeuw slaagden de Fransen er in een groot deel van het gebied onder hun controle te krijgen. In 1899 werd het land opgenomen in Frans West-Afrika. In 1958 verkreeg het autonomie als de Republiek Dahomey en in 1960 werd het land volledig onafhankelijk. Het zou geplaagd worden door etnische conflicten. De staatsgrepen en regeringswissels volgden elkaar op totdat in 1972 het regime werd omvergeworpen onder militaire leiding van Mathieu Kérékou. Hij voerde een marxistisch bewind en doopte het land om tot de Volksrepubliek Benin. Met het einde van de Koude Oorlog in zicht, verliet Kérékou eind jaren ’80 de marxistische ideologie en kende het land een vreedzame ommekeer tot democratische verkiezingen. In 1991 verloor Kérékou de presidentsverkiezingen en werd hij de eerste zwart-Afrikaanse president die ontslag nam na verkiezingen. Vijf jaar later kwam hij op democratische manier een laatste keer terug aan de macht. Huidig president is de onafhankelijke Boni Yayi. Bevolking Het land telt 8,9 miljoen Beniners, verdeeld onder een veertigtal verschillende etnische groepen : vooral de Fon (39 %), de Adja (15 %), de Yoruba (12 %) en de Bariba (9 %). Daarnaast zijn er nog kleinere bevolkingsgroepen die vaak sterk geconcentreerd aanwezig zijn in een bepaalde streek zoals de Peul, Ottamari, Yoa-Lokpa, Dendi. Door de grote migratie uit buurlanden Togo, Burkina Faso, Niger en Nigeria is onder de lokale bevolking al snel sprake van een ‘melting pot’. De bevolking van Benin is heel jong en groeit sterk. Voodoo is naast islam en christendom een officiële godsdienst in Benin. HDI : met 0,492 staat Benin op een lage 161ste plaats. Economie De Beninse economie drijft vooral op Wereldreis - 2010/5 - Wereldreisinfo - 4

(overlevings)landbouw, de productie van katoen en de haven van Cotonou. De regionale handel is zeer omvangrijk, vooral die met buurland Nigeria, maar een groot deel van de Beninse handel blijft buiten de officiële statistieken. De bevolking van het land groeit sneller dan de productie. De inflatie is de laatste jaren afgenomen. Om de economie verder te versterken, zoekt Benin buitenlandse investeerders en probeert het land het toerisme aan te zwengelen. Er wordt ook geïnvesteerd in nieuwe voedselverwerkende technieken en landbouwproducten. De regering voert langzaam aan een politiek van privatisering. Munt : CFA franc BCEAO of XOF 1 = 0,0015 euro.

HEB JE AL GEHOORD VAN … VOODOO ? Voodoo is een religie in WestAfrika, die met de slavenhandel werd uitgevoerd naar Amerika. De ‘vodun’ zijn verschillende goden of geesten (vergelijkbaar met katholieke heiligen) die in de natuurelementen schuilen : deze geesten leven in water, bomen, dieren, rotsen, donder of regen. Door bepaalde rituelen en offers geloven de mensen deze geesten gunstig te stemmen en bescherming te krijgen. De voodoopriester is vaak ook de medicus in het dorp, omdat hij de flora en fauna zeer goed kent en op de hoogte is van de medische krachten van de natuur : hij probeert via de vodun het lot van de zieke te verbeteren. Ook worden priesters benaderd om bepaalde gebeurtenissen te verklaren, te voorspellen en eventueel te beïnvloeden.

die van het Ahémémeer, is echter heel onzeker. Een natuurlijk proces van verzanding dreigt het ecosysteem te veranderen, waardoor de mangroves die de kleine vissen beschermen, dreigen te verdwijnen. Bovendien ‘versmachten’ de vele waterhyacinten de monding van het meer. Ten slotte zorgt ook de steeds grotere bevolkingsdruk voor een snel krimpend visbestand.

Foto-info  De jongen werpt zijn net uit om te vissen in het Nokouémeer, één van de grootste meren in het zuiden van Benin. Hij woont in So Tchanhoué aan de rand van het meer. Ganvié, het andere paaldorp, wordt soms het “Venetië van Afrika” genoemd. De nederzettingen (nu ongeveer 30 000 inwoners) werden gesticht in de 18de eeuw toen de lokale bevolking op de vlucht was voor de koning die hen als slaven wilde verkopen. Zij verscholen zich in de mangroves en moerassen aan het meer en werden zo gespaard van de moordende razzia’s en een triest slavenbestaan. De huizen zijn opgetrokken uit lokale materialen. De bevolking bestaat hoofdzakelijk uit vissers die op ingenieuze wijze met beperkte middelen net voldoende vis uit het meer weten te halen. Met de stijgende bevolkingsdruk dreigt er echter overbevissing van het meer. De inwoners leven in moeilijke en onhygiënische omstandigheden. THEMA-INFO : MEREN Zuid-Benin is een vlakke regio met drie uitgestrekte meren. Het grote Nokouémeer bevindt zich ten noorden van de grootstad Cotonou, vloeit verder uit naar een lagune in het oosten en verbindt zo de hoofdstad Porto Novo met de

zee. Iets verderop ligt het Ahémémeer dat wordt gevormd door twee grote stromen, de Mono en de Couffo. De Mono mondt iets verder uit in de Golf van Benin maar voedt een brede strook lagunes vol mangrovebossen rond de populaire badstad Grand Popo en het historische Ouidah (Wida) aan de slavenroute. Het derde en veel kleinere Tohomeer is net zoals de andere twee heel ondiep (maximum drie meter) en strekt zich breed uit in de groene vlakte. Zulke waterrijke gebieden zijn een paradijs voor vogels. Zuid-Benin kent twee regenseizoenen : tussen mei en juli komen de langverwachte regens het stof wegspoelen. Die regens trekken langzaam naar het noorden en zorgen zo in het zuiden voor een kort droog seizoen (juli - augustus - september), om daarna terug te keren naar het zuiden van het land (korte regenseizoen in september - oktober). Zo kennen de rivieren en meren hun hoogste peil in september en oktober, wanneer hevige stortregens neerplenzen en bovendien alle regenwater uit het noorden aankomt in het zuiden. Dit kan tot grote overstromingen leiden en vaak komen wegen en dorpen blank te staan. Rondom de meren ontstaan veel vissersdorpjes. De mannen gaan dagelijks met een werpnet of sleepnet het meer op, soms waden ze door het ondiepe water, maar meestal glijden ze met een prauw naar het midden van het meer. De vrouwen controleren dagelijks de krabbenvallen en brengen hun echtgenoten het middageten. De toekomst van de meren, vooral Wereldreis - 2010/5 - Wereldreisinfo - 5

REISWOORDENSCHAT bonnes dammes : vrouwen die langs de grote invalswegen voornamelijk eten verkopen ; zij rennen met hun hebben en houden op hun hoofd naar elke auto die zich even langs de kant parkeert (Frans : goede dames). koning : hoofd van de lokale gemeenschap ; het oude Dahomey bestond uit een reeks koninkrijken, maar met de kolonisatie moesten zij de Franse autoriteit naast zich dulden ; tot op vandaag blijven zij heel machtig in alle beslissingen. mangrovebomen : groeien in de tropische kustgebieden op alle moddervlakten die bij laag water droogvallen ; van hoog water heeft een mangroveboom geen last, doordat hij op steltvormige wortels staat ; ook de zaden van mangrove zijn ingesteld op het getijdenmilieu, zij kiemen al aan de boom en als de kiemplant van de boom valt, kan zij ergens anders aanspoelen of meteen wortel schieten en uitgroeien. meer : waterbekken, binnenwater omgeven door land en met natuurlijke (slenkmeer, kratermeer, ven, afgesneden meander, lagune) of menselijke (stuwmeer, vijver, turfput, groeve) oorsprong. zem, voluit zemidjan : betekent letterlijk ‘ammène-moi vite’, breng me er snel naartoe ; het zijn particulieren die als taxibestuurder passagiers oppikken en naar hun bestemming brengen tegen een kleine vergoeding ; zij maken zich kenbaar door een geel hemd te dragen.

Eerste graad bij de foto Bespreek de foto met de leerlingen Wat is er te zien ? Geef wat meer informatie (zie Foto-info) en / of vertel de brief van Lien (werkblad C). Vergelijk Venetië met Ganvié Ganvié wordt ook wel “het Venetië van Afrika” genoemd. Waarom ? Laat een foto zien van Venetië. Je kunt vragen stellen zodat de leerlingen zelf komen tot vergelijkingen, maar extra informatie mag zeker ook. Misschien gingen enkele van je leerlingen op reis naar Venetië ? Of naar Brugge of een ander “Venetië van het Noorden” ? Venetië is een stad die ligt op een groep eilanden midden in een lagune. Een lagune is een soort meer dat ontstaat tussen het vasteland en een strandwal. Venetië is te vergelijken met Giethoorn (Nederland) en Brugge en andere plaatsen met veel water. In Venetië verplaatsen de mensen zich in gondels op het water. Er zijn ook veel bruggen en je kunt dus wel te voet door de stad.

te zeer aan zijn benen. “Er zit veel minder vis in het water dan een paar jaar geleden”, zegt opa. “Het water is vervuild en de waterhyacint overwoekert en verstikt hele delen bij de oevers.” “Iedereen is visser”, gaat opa verder. “In Ganvié, het dorp aan de andere kant van het meer, verdienen de mensen aan toeristen. Die komen kijken naar hun paalhuizen, de ‘straten’ vol bootjesverkeer en drijvende markten.” Sica heeft van opa leren varen en zwemmen. En van oma kijkt zij af hoe die matten vlecht van riet. … en wij Wij leren veel van onze grootouders. Zij geven belangrijke levenslessen aan ons door. “Wat leerde jij van je grootouders ? Waarom leren de kinderen Sica en Yao zwemmen en vissen en varen ?” Na een gesprek volgt een korte schrijfoefening op werkblad B.

Ganvié is een paaldorp midden op het Nokouémeer in Benin. De mensen verplaatsen zich met de prauw, een smalle vissersboot, een beetje te vergelijken met een kano. Zowel Venetië als Ganvié worden bezocht door toeristen. De leerlingen werken de tekeningen op werkblad A met eigen fantasie af op basis van de kalenderfoto en beelden van Venetië die in de klas zijn verzameld : zij mogen zichzelf in de boot tekenen ! AAN HET WATER Welke spelletjes zou je kunnen spelen in zo een paaldorp ? Zeker geen voetbal. Ken jij geschikte spelletjes ? Zoek samen uit hoe je kunt spelen in en om het water. Ga met de klas (via het internet) eens kijken naar huizen aan het water, een vijver of meer, een moeras, veen of schorregebied … In een ICT- en/of technologieles vouwen de leerlingen een bootje van papier. Je kunt op de computer de techniek tonen en instructies laten volgen. Een mogelijke website is www. origami-kids.com OPA’S EN OMA’S Je kunt aanvullen met het verhaal over de grootouders van Sica, een meisje uit So Tchanhoué. Opa is heel oud. Soms gaat hij het meer op, maar niet ver meer. De meeste vissers werken zes uur aan een stuk door. Steeds rechtop staan om het net binnen te halen, doet opa

EINDTERMEN WERELDORIËNTATIE Levende natuur 1.2 kennen in hun omgeving een paar biotopen. Niet-levende natuur 1.9 het verband illustreren tussen de leefgewoonten van mensen en het klimaat waarin ze leven. Technologie 2.6 aan de hand van een … werktekening of handleiding het geschikte materiaal of gereedschap kiezen en daarmee een constructieactiviteit stap voor stap …. uitvoeren. Maatschappij 4.9 voorbeelden geven … in onze samenleving voor de zorg en opvang van bejaarden.

Wereldreis - 2010/5 - Wereldreistips - 6

Een paalwoning en een boot Maak de tekeningen af

Wie zit er in de gondel in VenetiĂŤ ?

Wereldreis - 2010/5 - Werkblad A - 7

Van grootouders geleerd

Mijn ......................................................................................................... ................................................................................................................ ................................................................................................................ Wereldreis - 2010/5 - Werkblad B - 8

Tweede graad de foto en de brief van lien De kinderen overlopen de foto’s die zij al hebben gezien. Zij vertellen nog eens welke landen zij leerden kennen. Zij komen uiteindelijk aan de foto van deze maand. Lien stuurde deze maand een brief uit Afrika (werkblad C). OVER VOODOO Een van de meest intrigerende aspecten van Benin is de voodoo. De voodoogodsdienst is inderdaad van daar afkomstig. De aanhangers geloven in een opperwezen dat wordt bijgestaan door een groot aantal mindere goden en geesten (voodoo betekent letterlijk geest), met goede en kwade krachten. Traditionele priesters zijn de enigen die met de geesten kunnen communiceren en er worden ook offers gebracht in de vorm van kippen of andere dieren of van een fles sterke drank. Dit o.a. om de geesten om een gunst te vragen. Het voodoogeloof werd door de slaven meegenomen naar Haïti en andere plaatsen in de Caraïben waar het nog op een eigen manier wordt bedreven. Zo zingt de zwarte bevolking uit Haïti nog steeds oude liederen in het Fon, de belangrijkste taal van Benin, zonder de specifieke betekenis te kennen. Op werkblad D gaan wij dieper in op deze godsdienst. Zoek ‘voodoo’ op het internet. Eindterm Wereldoriëntatie - mens - ik en mezelf 3.1 : de kinderen drukken in een niet-conflictgeladen situatie, eigen indrukken, gevoelens, verlangens, gedachten en waarderingen spontaan uit.

WATERHYACINTEN De waterhyacint (Eichhornia crassipes) is een drijvende waterplant uit het Amazonebekken. Ingevoerd als sierplant, is hij over de hele wereld een onkruid geworden. Hij gedijt goed in zoet water en vermenigvuldigt zich explosief. Daardoor belemmert hij scheepvaart en waterstroming, andere plantengroei (door lichtgebrek) en visserij (door zuurstofgebrek). De waterhyacint is wel uiterst geschikt om gifstoffen uit het water te halen en de gedroogde wortels dienen als touw voor vlechtwerk. Een Nederlandse studente nam deel aan een project van het Expertisecentrum Duurzame Ontwikkeling betreffende waterhyacinten in Benin. Het gesprek vind je op www.student. uva.nl (zoek op ‘waterhyacint’). Gecombineerd met Moederdag, kunnen de kinderen deze maand kunstbloemen vervaardigen. Dit kan variëren qua moeilijkheidsgraad, afhankelijk van materiaalkeuze, vorm en grootte van de bloemen ... Werk met crêpe- of zijdepapier, raffia, stro, plastic tasjes … Hier bestaan heel wat publicaties rond in boekvorm en diverse webpagina’s. Succes ! Eindtermen Wereldoriëntatie - levende natuur : 1.3 : de kinderen kunnen bij organismen kenmerken aangeven waaruit hun aangepastheid blijkt aan hun voeding, aan bescherming tegen vijanden en aan omgevingsinvloeden ; 1.4 : de kinderen kunnen illustreren dat de mens de aanwezigheid van planten en dieren in zijn omgeving beïnvloedt. Muzische vorming - beeld : 1.5 : beeldende problemen oplossen, technieken toepassen en gereedschappen en materialen hanteren om beeldend vorm te geven op een manier die hen voldoet.

Wereldreis - 2010/5 - Wereldreistips - 9

Wereldreis - 2010/5 - Werkblad C - 10

Voodoo Ontstaan : oorspronkelijke betekenis Voodoo is een Afrikaanse cultuur, waarbij de mensen geloven in een opperwezen, dat bijgestaan wordt door talloze geesten, mindere goden, voorouders, e.d. Ik vind dit ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ Overgewaaide Amerikaanse betekenis (o.a. in Hollywoodfilms of stripverhalen) Hierbij kwam de nadruk te liggen op het gebruik van popjes, wat neigde naar hekserij. Dit trekt me wel / niet aan, want ............................................................................................................... ............................................................................................................... ................................................................................................................................................................ In het leven van elke dag in Benin Het dagelijkse leven wordt er sterk beĂŻnvloed door de voodoogodsdienst : het voorspellen van de toekomst en het gunstig stemmen van diverse geesten en voorouders. Sommige jongeren worden opgeleid tot voodoopriester(es). Stel dat jou dat overkwam, wat zou je dan hierover denken ? ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ............................................................................................................... Voor de toeristen Een voodoofestival is een spektakel dat heel wat toeristen aantrekt, wat op zich dan weer een goede zaak is voor de inkomsten van de bewoners in de omgeving. Ik zou wel / niet naar zoâ&#x20AC;&#x2122;n festival gaan kijken, omdat ............................................................................................................... ............................................................................................................... ............................................................................................................... ............................................................................................................... Wereldreis - 2010/5 - Werkblad D - 11

Derde graad een baan in de handel of als huishoudelijke hulp (‘bonne’) bij rijke mensen. Vorig jaar bleek uit cijfers dat ongeveer twee op de drie kinderen tussen vijf en veertien jaar werken en dit minstens vier tot acht uur per dag. Men probeert de mentaliteit van “jongens wel en meisjes niet naar school te sturen” te veranderen. Want onderwijs geeft je toch meer kansen om het later te maken in het leven ! Ook de opvatting dat jongens meer ‘opbrengen’ speelt een rol. Het is namelijk zo dat een zoon bij de familie blijft en dat als hij trouwt zijn vrouw een bruidsschat aanbrengt. Dus voor het gezin is dit interessanter dan zelf een bruidsschat te moeten meegeven aan een huwende dochter.

bij de foto

BIJ HET VERHAAL

Laat Benin aanwijzen op de wereldbol of op de kaart van Afrika en laat ook de buurlanden benoemen. Bouw daarna een gesprek op aan de hand van volgende vragen : “Wie zie je op de foto ? Beschrijf eens wat hij aan het doen is. Wat zijn de verwachtingen van Yao, de jongen op de foto, denk je ? Wat zijn de gevoelens van de jongen ? Denkt hij aan eventuele, mogelijke gevaren ? Wat zijn die gevaren ? Denk hierbij aan het feit dat de meren niet zo heel diep zijn en de kinderen wellicht van heel jonge leeftijd hebben leren zwemmen. Kun je dit een vorm van ‘waterpret’ noemen ? Vergelijk eventueel met waterpret bij ons. Zou jij dit willen doen ? Waarom (niet) ? Wat trekt je aan ?” Misschien hebben bepaalde kinderen al wel eens gevist, hetzij met een hengel, hetzij met een netje, hetzij van op een boot of … Laat vertellen indien dit het geval is. Bespreek hier dat Yao eigenlijk op school had moeten zijn. In Afrika en dus ook in Benin is schoolgaan lang niet zo vanzelfsprekend als bij ons. Van de kinderen die naar school gaan, maakt maar ongeveer de helft de school af. Dit om verscheidene redenen : de school ligt te ver weg, de weinige scholen zijn overbevolkt en er zijn te weinig leerkrachten, de ouders kunnen schoolgeld, boeken en uniform niet betalen. De graad van analfabetisme ligt dan ook heel hoog in Benin, vooral bij de meisjes. Want heel wat meisjes gaan al op jonge leeftijd van school en vinden

Kind op het meer Het verhaal (werkblad E en F) gaat over de algemene levensomstandigheden van de bewoners van Ganvié en dit zowel wat betreft wonen (de bijzondere paalwoningen) als wat betreft bezigheden. Een korte schets van het ontstaan van dit ‘paaldorp’ kan hierbij van pas komen. Ganvié werd gesticht in de 18de eeuw, toen mensen hier hun toevlucht namen, om zich te verschuilen voor de wrede koning van Abomey. Benin was toen het centrum van het bloeiende koninkrijk Dahomey, dat een intense slavenhandel had opgezet met Portugese en Franse kolonisatoren. Het toerisme is nu belangrijk voor deze waterbewoners in een toch niet zo toeristische regio. Op YouTube vind je een filmpje, dat laat zien hoe Hilde de Baerdemaeker op bezoek is geweest in Ganvié voor het tv-programma “Vlaanderen Vakantieland”. Gewoon leuk als sfeerschepping. De referentie is : www.youtube.com/?v=KxIENgHoXsg De problemen van de vissers o door de bevolkingsgroei de laatste jaren is er een grotere nood aan voedsel, dus ook aan vis ; er dreigt daardoor een vistekort ; o het probleem van de waterhyacinten die de zuurstof uit het water weghalen en zo andere levende wezens fataal worden, zoals de vissen en het voedsel van de vissen ; o de verzanding die ervoor zorgt dat bepaalde vissoorten geen leefruimte meer hebben, om zich tussen te verstoppen bijvoorbeeld. Een begrafenisfeest Voor die kinderen die al een uitvaart hebben meegemaakt, zullen enkele verschillen opvallen met het begrafenisfeest dat Yao meemaakte. Laat hen die opsommen (o.a. het ‘echte’ feesten in Benin tegenover het sobere samenzijn bij ons ; het kleurrijke van de kleren tegenover de eerder donkere rouwkledij bij ons). Moderne apparatuur I.v.m. mogelijkheden, voordelen, beperkingen kun je hier

Wereldreis - 2010/5 - Wereldreistips - 12

ingaan op het gebruik van de gsm. Zoals wij ook al weten uit het verhaal van Nigeria (Wereldreis maart 2010), heeft de draadloze, draagbare telefoon een enorme opmars ingezet in Afrika. Dat het gebruik enorm verschilt tussen stad en platteland is wel te begrijpen. Vandaar dat de broer van Yao, bij zijn terugkeer uit de stad, imponeert met de gsm van zijn vriend. Maar dan blijkt ook dat het gebruik ervan beperkt is, want zo’n ding moet nu eenmaal regelmatig worden opgeladen … Op werkblad G gaan wij verder in op enkele belangrijke elementen uit het verhaal. Het komt er vooral op aan de eigen mening te verwoorden. Oplossing van werkblad H 1. prauw ; 2. Ganvié ; 3. Yao ; 4. lac ; 5. waterhyacint ; 6. voodoo ; 7. Venetië ; 8. Benin ; 9. Nokoué ; 10. geesten Vertikaal : paalwoning

www.afrikamuseum.nl/buitenmuseum/benin.php http://fr.wikipedia.org/wiki/B%C3%A9nin www.reisbijbel.nl/bezienswaardigheden-en-activiteiten-inbenin www.bj.refer.org/benin_ct/tur/vodoun/vodoun.htm Meren www.mrfs.net/trips/2005/West_African_Coast/Gavie/ Ganvie.html http://xo.typepad.com/blog/2008/03/ganvie---the-ve. html www.youtube.com/?v=KxIENgHoXsg : Vlaanderen Vakantieland in Ganvié. www.youtube.com/watch?v=lOUkj2h2LjI : “How to throw a cast net” www.student.uva.nl/mgou/object.cfm/0DDBEB10-1A82406C-8C42FEEDC97FB684/FDE90EBA-1645-455B89C8E4DBFFE31731 : project waterhyacint www.origami-kids.com

EINDTERMEN Wereldoriëntatie - ruimte 6.2 : de kinderen kunnen in een praktische toepassingssituatie op een gepaste kaart en op de globe evenaar, de polen, de oceanen … en de werelddelen opzoeken en aanwijzen. Nederlands - spreken 2.5 vragen van de leerkracht i.v.m. een behandeld onderwerp beantwoorden ; 2.6 van een behandeld onderwerp of een beleefd voorval een (non-)verbale interpretatie brengen, die begrepen wordt door leeftijdgenoten. Nederlands - schrijven 4.6 schriftelijk antwoorden op vragen over verwerkte inhouden. WEBTIPS Klik deze weblinks aan via www.studioglobo.be/ en klik op wereldreis-extra. Benin w w w. s a m s a m . n e t / a rc h i e f / d e f a u l t . a s p ? i d = 2 2 8 1 2 en www.samsam.net/wereldgodsdiensten/religion. asp?religion=voodoo

VOER VOOR BOEKENWURMEN - Benin, rituelen, muziek en voodoo (film 42’). Matthijs Blonk, Amsterdam, 2003. - Benin. SamSam. KIT, Amsterdam, 2003 nr. 6. - De Wereld. Atlas, landenlexicon, themakaarten, de wereld in cijfers. Lannoo, Tielt / ANWB, Den Haag, 2002. - Familie in de hele wereld. OMMER, U. Biblion / Mozaïek, Den Haag, 2002. - Lou en Lena ontdekken de rechten van het kind. Lespakket voor de 2e graad Lager Onderwijs. FURNÉMONT, A. & VAN DEN BERGH, A. Plan België, Brussel, 2008. - Vissen voor school. Benin. De Wereldboot. SLO en Ministerie van Buitenlandse Zaken, Den Haag, 1999.

Wereldreis - 2010/5 - Wereldreistips - 13

Kind op het meer “Yao, ik ga nog even naar de markt voor het avondeten. Kom dan maar snel naar huis, het wordt bijna donker.” – “Oké mama, tot straks,” roept de kleine Yao haar na. Nog een laatste keer werpt hij zijn visnet uit. “Hmm, weer niets … Hopelijk lukt het morgen beter”, denkt hij. “Misschien moet ik straks toch nog maar even raad vragen aan oom Guillaume. Tenslotte heeft hij me het visnet cadeau gedaan voor mijn verjaardag.” Yao rept zich naar huis, want de nacht valt heel snel en dan is het pikdonker op het meer, slechts enkele huisjes hebben elektriciteit. Gelukkig worden her en der de olielampen aangestoken en behendig slalomt hij van lichtje tot lichtje naar huis.

In het begin was het een moeilijk bestaan, maar langzaam maar zeker paste iedereen zich aan aan het nieuwe leven op het meer. Met kleine prauwen slaagden zij erin om houten palen naar het dorp te brengen en zo werden steeds meer huisjes gebouwd. Het krakkemikkige huisje van Yao en zijn familie stond er zo al tientallen jaren, maar het had dringend een grondige opknapbeurt nodig. Elke vijftien tot twintig jaar moeten de langzaam wegrottende houten stutpalen worden vervangen.

Morgen kwam zijn grote broer Frederick terug naar het dorp. De hele week lang volgde hij school aan de oever van het meer. In Ganvié zijn er slechts enkele lagere scholen, om verder te studeren moet je terug naar het vasteland, een uurtje peddelen tot de oever en dan nog een half uur stappen tot de schoolpoort. Yao was altijd jaloers dat zijn broer dan kon voetballen, wat op het meer uiteraard niet mogelijk was. Hij luisterde aandachtig hoe zijn grote broer beschreef hoe hij naar de grote stad was getrokken, achterop de motor van vader. Vader had via een verre oom een gammele brommer op de kop kunnen tikken en sindsdien probeerde hij als één van de tienduizenden zemidjans (taxibrommers) aan wat geld te geraken. De kleine Yao was net zeven jaar geworden en had Een paar keer per jaar kwam zijn vader terug naar al heel zijn leven in Ganvié gewoond, een paaldorp het dorp op het meer en enkele keren mocht Yao midden op het Nokouémeer, iets ten noorden van mee op de brommer. de grootstad Cotonou. Ganvié werd gesticht in de 18de eeuw, toen een groep mensen hier zijn toevlucht Yao herinnerde zich nog heel goed de laatste keer nam, om zich te verschuilen voor de wrede koning dat hij mee op de brommer mocht. Het was toen zij van Abomey. Benin was toen het centrum van het met zijn allen naar het begrafenisfeest van een verre bloeiende koninkrijk Dahomey, dat een intense achteroom gingen. Op een drukke zaterdagochtend slavenhandel had opgezet met Portugese en Franse vertrokken zij aan de oevers van het meer voor een kolonisatoren. Yao luisterde graag naar zijn opa, zigzagrace van bijna een uur door de stoffige straten wanneer die ’s avonds zijn kleinkinderen nog maar van Cotonou. Yao zat toen helemaal vooraan, op de eens de legende van Ganvié vertelde. Die vertelde in benzinetank, en mocht het stuur mee vasthouden van geuren en kleuren hoe zijn opa het verhaal over hun vader die net achter hem zat. Tussen vader en moeder voorvaderen had onthouden. Hoe het dappere dorps- zat zijn broer en helemaal achteraan moeder, die hun hoofd, op de vlucht voor een eeuwig slavenbestaan, kleine zusje met een doek op haar rug gebonden had. samen met de wijze voodoopriester de geesten om Zij was toen nog klein, amper vijf maand oud, en hulp had gesmeekt. En hoe de geesten uiteindelijk had de hele reis geslapen. Yao niet, hij had de hele de arend hadden gestuurd om hen naar de rand van weg verwonderd gekeken naar het voorbijsjezende het meer te begeleiden, zodat zij zich verscholen in verkeer, de straatventers die van alles verkopen en de de mangrovebossen. Daar wachtte een grote krokodil ‘bonnes dammes’ met hun grote manden stokbrood hen op die hen naar het midden van het meer zou op hun hoofd. brengen zodat zij zich daar konden vestigen. Wereldreis - 2010/5 - Werkblad E - 14

De hele familie had zich uitgedost in dezelfde kleurrijke stof om zo hun solidariteit te tonen. Yao was heel trots op zijn nieuwe pak. De begrafenis zelf was een groot feest, met heel veel genodigden, lekker eten en drinken voor iedereen naar believen. Yao kreeg een bord met drie soorten maïspasta, vlees en vis, en slurpte gulzig van zijn cola. Vader, die zelf al een paar glaasjes teveel op had, legde uit dat die oom lang en gelukkig had geleefd en dat men daarom blij was en een groot feest gaf om zijn leven te eren. Moeder was met haar vriendinnen aan het zingen terwijl zij één voor één in het midden van de kring begonnen te dansen. Yao had zich rot geamuseerd met zijn vriendjes die tussen het feestgedruis heen en weer renden. Toen zij tegen de avond terug naar huis sjokten, was vader nog één keer meegevaren naar hun huis op het meer, maar sindsdien, ondertussen al bijna twee maand geleden, had hij hem niet meer gezien. Toen zijn broer Frederick opnieuw was thuisgekomen, toonde die fier hoe hij van een vriend een gsm had geleend. Zo kon hij steeds naar iedereen bellen die hij maar wilde. Van op het meer was de verbinding echter niet altijd even goed, maar Yao vond het heel fijn om opnieuw zijn vader te horen. Halfweg het gesprek werd de verbinding plots verbroken omdat de batterij was uitgevallen. Dus roeiden hij en zijn broer naar het winkeltje met de generator waar zij hun gsm opnieuw konden opladen. Onderweg passeerden zij de marktplaats, waar vrouwen al van vroeg in de ochtend druk in de weer waren om hun handelswaar aan te prijzen. De markt was een open plaats midden in het dorp, waar tientallen prauwen naast elkaar ronddobberden. Daar kwamen steeds veel toeristen op af die vanuit hun grote boten foto’s aan het nemen waren van het schouwspel rondom hem. Zij hadden steevast hun camera in aanslag en in ruil voor een foto gaven zij soms kleine cadeautjes zoals schriften en pennen. Maar Yao vond dat maar niks. Hij had gehoord hoe die wittekoppen zo verwonderd waren over het ontstaan van Ganvié en het steevast het “Venetië van Afrika” noemden. Wel, dan wilde hij ook wel eens hun Venetië gaan bezoeken !

de kerk. Lang geleden was een oude missionaris erin geslaagd een klein eilandje te creëren aan de rand van het dorp en beetje bij beetje had hij er een bakstenen huis op gebouwd. Hij noemde het “het huis van God” en had er bovenop een groot kruis op gezet. De hele voormiddag werd er toen gezongen en gebeden, maar vaak trok Yao er dan stiekem op uit met zijn vriendjes om te zien wie nu het beste met de prauw kon varen. Dan is het wel goed oppassen wanneer de grote sloepen passeren, zeker wel twintig meter lang. “Blijf weg van die grote logge boten”, had zijn oom hem gewaarschuwd. “Zij zijn volgeladen met grote bidons benzine die langs het meer uit Nigeria naar Benin wordt gesmokkeld. Daar komt zelden iets goeds van !” In de namiddag ging Yao opnieuw vissen aan de rand van het dorp, met zijn werpnet kon hij nu steeds beter overweg. Hij hoopte steeds om met een grote vis terug naar huis te kunnen varen, maar tot nu toe had hij nog niet veel meer gevangen dan de ronddobberende waterhyacinten die in zijn net verstrikt raakten …

Op zondag ging Yao met heel zijn familie steeds naar Wereldreis - 2010/5 - Werkblad F - 15

Piet Wostyn

Leven op het meer Waterplanten zijn vaak aantrekkelijke en intrigerende wezens. Denken wij maar aan de waterlelie, het gele lis en dergelijke. Toch is men in Benin niet zo enthousiast over de waterhyacinten. Hoe komt dat ? ............................................................................. ............................................................................. ............................................................................. ............................................................................. Yao is nog maar zeven jaar oud, toch is hij dagelijks alleen in een bootje op een gigantisch groot meer. Zou dat bij ons ook kunnen, denk je ? Waarom wel / niet ? ..........................................................

............................................................................. ............................................................................. ............................................................................. De markt op de bootjes trekt heel wat toeristen aan : een goede zaak toch ! Of niet ? ............................................................................. ............................................................................. ............................................................................. ............................................................................. Heb jij al ooit gevist ? Zo neen, zou je dat graag willen doen ? Waarom wel / niet ? En wat zou je doen met je ‘vangst’ ? .............................................................................

.............................................................................

Wonen in een groot dorp op palen en je elke dag weer verplaatsen met bootjes. Zou dat leuk zijn ? Waarom wel / niet ?

Een begrafenisfeest bij de mensen in Zuid-Benin is een familiegebeuren, waarbij men blij en uitbundig terugdenkt aan de gestorvene. Hoe merk je dat in het verhaal ? Noteer enkele typerende zinnen.

............................................................................. Wereldreis - 2010/5 - Werkblad G - 16

Een woordspelletje Vul de woorden, die overeenkomen met de omschrijvingen, in het onderstaande rooster in. Indien je het allemaal goed doet, vind je verticaal een woord dat iets zegt over het ‘huis’ waarin Yao woont. 1. bootje waarmee Yao zich verplaatst op het meer 2. naam van het dorp van Yao 3. naam van de jongen op de foto 4. het Franse woord voor ‘meer’ 5. de naam van de woekerplant in het meer 6. de naam van de ‘natuurgodsdienst’ in Benin 7. stad in Italië waarmee zij Ganvié vergelijken 8. land in West-Afrika waar het verhaal zich afspeelt 9. naam van het meer waarop Ganvié gevestigd is 10. ‘helpers’ van de ene god waarin men in Benin sterk gelooft volgens de voodoogodsdienst

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

.......................................................................................................................................

Wereldreis - 2010/5 - Werkblad H - 17

Wereldreis - 2010/5 - Werkblad I - 18

Nieuws uit Studio Globo

Voorbij de kleuren Exemplarisch werken: Guatemala en de wereld

Uitgebreide informatie en de contactgegeDe reservaties voor de inleefateliers van vens zijn te vinden op www.studioglobo. Studio Globo gebeuren begin juni. Een aan- be/inleefateliers 9–10-jarigen

Eerste kennismaking met leefwereld van mensen in het De SuperWereldMol zuiden.

in Gent

09 234 04 13

10–11-jarigen

Positief leren omgaan met diversiteit: interculturele vaar- Wonen op het Dak digheden, basisattitudes van openheid, respect

in Brussel

02 520 23 30

11-12-jarigen

in Antwerpen

03 235 20 76

in Genk

011 26 54 20

in Gent

09 234 04 13

in Roeselare

051 22 11 03

India Werken aan gelijke kansen, omgaan met armoede en Achter de Muur sociale uitsluiting

Puzzlebal Globe Junior 96 stukjes Vanaf 6 jaar

Puzzlebal Globe 240 stukjes Vanaf 10 jaar

Maandelijkse lesbrief voor de basisschool bij de Wereldkalender van 11.11.11 ISSN : 1375-2219 - 23ste jaargang, nummer 5

Water, heerlijk om te spelen, kopje-onder te gaan of om de netten uit te gooien voor een eerste visjeâ&#x20AC;Ś

mei 2010

Benin Thema : meren