Wereldreis - februari 2013 by Studio Globo

Maandelijkse lesbrief voor de basisschool bij de Wereldkalender van 11.11.11 ISSN : 1375-2219 - 26ste jaargang, nummer 2 - Afgiftekantoor Antwerpen X – P912119

Aardappelen veroverden vanuit de Andes de hele wereld en werden zo een wereldwijde ‘dagelijkse kost’ en een belangrijke oogst.

februari 2013

Peru Thema : Aardappelen 191 landen ondertekenden een akkoord om tegen 2015 de armoede in de wereld te halveren. Voer samen met de Vlaamse Noord-Zuidbeweging actie om de politici aan hun belofte te herinneren én de lat hoger te leggen. Armoede moet de wereld uit!

www.detijdloopt.be

Campagne Broederlijk Delen Daniel en Lidia

De bende van de hak! Daniel en Lidia zijn broer en zus, en wonen op het platteland in Noord-Oeganda. Beiden kijken reikhalzend uit naar het mango- en papajaseizoen, want dat brengt extra smaak aan hun dagelijkse maaltijd. Ze hopen ook op extra inkomsten voor het gezin zodat ze samen met hun broertjes en zusjes naar school kunnen gaan. Daniel en Lidia zijn de hoofdpersonages in de materialen voor het basisonderwijs en geknipt om kinderen aan te moedigen mee campagne te voeren.

Alle informatie over de campagne en hoe je Broederlijk Delen met je klas kunt steunen vind je op www.broederlijkdelen.be/ campagne.

Voor kleuterklassen en eerste leerjaar: fotoset ‘Lidia in Oeganda’ De reeks fotosets krijgt ook dit jaar een vervolg met ‘Lidia in Oeganda’ en het bijbehorende verhaal Lidia’s verrassing. De oma van Lidia komt op bezoek en zij wil haar verrassen met een feestmaal. Maar dat lukt haar niet alleen en dus vraagt ze aan iedereen van het gezin om hulp. Aan de hand van dit project neem je een kijkje in Oeganda. Doorheen het verhaal maak je kennis met Lidia, haar familie en het leven van alledag. Spelen, mama helpen, zich wassen, koken, lachen… het hoort er allemaal bij. De set bestaat uit 10 schitterende foto’s van Griet Hendrickx, op A3-formaat. De bijbehorende brochure bevat het verhaal en bij elke foto een aantal verwerkingsactiviteiten. In een ingesloten katern zijn er ook levensbeschouwelijke suggesties opgenomen. Prijs: 7 euro, handleiding inbegrepen, te bestellen via mijn.broederlijkdelen.be

Solidariteitsproject voor de lagere school Ben je leerkracht in het lager onderwijs (vanaf het tweede leerjaar) en wil je graag werken met de campagne? Dan is De bende van de hak wat je nodig hebt! Vijf goede redenen om dit project te gebruiken in de klas • Een speels, ervaringsgericht en vakoverschrijdend project dat je leerlingen meeneemt naar Oeganda. • Op een duidelijke, speelse manier krijgen de kinderen een beter zicht op een moeilijk thema als honger, zien zij hoe ook zij een verschil kunnen maken en reiken we hen een andere bril om naar de wereld te kijken. • Kant-en-klare lessen voor onderbouw en bovenbouw om gedurende twee tot drie uur per week een boeiend project uit te werken. Met een onderscheid tussen lange en korte methodieken bepaal je zelf de tijd die je wil besteden. • Korte ritueeltjes aan het einde van elke les geven de leerlingen de kans om even stil te vallen en alle opgedane ervaringen te verwerken rond de symboolhoek. • De kinderen leven mee met de hoofdpersonages uit het project. Daniel en Lidia zijn broer en zus. De hele basisschool maakt dus kennis met beide personages, elk op hun eigen manier. Goesting om erin te vliegen? Overzicht van de nodige materialen om mee aan de slag te gaan: • Handleiding voor de leerkracht Een spannend verhaal, kant en klaar uitgewerkte lesmomenten rond diverse thema’s, stilvalmomenten, korte en lange methodieken, een onderscheid tussen onder- en bovenbouw, foto’s, tekeningen en werkmaterialen voor leerlingen (prijs: 5 euro) • Werkmateriaal voor de leerlingen van tweede en derde leerjaar & werkmateriaal vierde tot zesde leerjaar. Een leuk werkboekje in kleur voor elke leerling met opdrachten die naadloos aansluiten bij het verhaal en de lesmomenten. Knutseltips, spelletjes en foto’s maken het geheel af (prijs 1 euro/ex., vanaf 10 ex. 90 cent- vanaf 100 ex. 75 cent). • DVD Geef Molly een kans… en stop de honger! Deze dvd bevat filmmateriaal en liedjes die rechtstreeks aansluiten bij bovengenoemde materialen van Spoor ZeS. Je vindt er onder meer 5 boeiende Karrewietfilmpjes rond Oeganda, een filmportret van Daniel (een dag uit het leven van), 2 themaliedjes... (Prijs: 10 euro) • Verder kan je via mijn.broederlijkdelen.be nog heel wat andere materialen bestellen. Neem zeker een kijkje! • Extra fotomateriaal vind je op www.spoorzesindeklas.be Al het materiaal kun je bestellen via mijn.broederlijkdelen.be

Voorbij de kleuren Cultuur en identiteit In de kracht van het ontmoeten De ene ontmoeting is niet altijd de andere. We kunnen er een warm gevoel van vriendschap, sympathie, liefde of genegenheid bij voelen; maar voor hetzelfde geld blijven we achter met een kil, afstandelijk, misschien wel vijandig gevoel. Als deze gevoelens opduiken in een nieuwe, andere culturele context, zijn we al vlug geneigd deze verschillen in emoties toe te schrijven aan ‘de cultuur’. Dat is begrijpelijk, want mensen zijn altijd dragers van cultuur. Maar niet enkel dat! Mensen hebben nog steeds een eigen persoonlijkheid en het zijn dan geen figuurtjes die je met een printer uit plastisch materiaal kan printen. Moeilijke ontmoetingen Niet alles wat we zien, moeten we als cultuurgebonden benoemen. We verliezen dan het individu dat de handeling stelt uit het oog. Een medereiziger die je vriendelijk aanspreekt op de bus in India, doet dit niet omdat Indiërs gastvrij en vriendelijk zijn maar omdat hij/zij een vriendelijke man/vrouw is. Mannen die hun vrouwen gewelddadig behandelen doen dit deels misschien omdat het cultureel wordt aanvaard, maar het zit ook in de persoonlijke beleving van één of andere frustratie en is misschien ook nog verbonden met een situatie van armoede, uitbuiting of onderdrukking. Een ander voorbeeld: ga eens na wat jij zo belangrijk vindt dat je het nooit zult opgeven als je in een andere cultuur terecht komt? Denk daarbij aan heel alledaagse dingen als lievelingskledij, muziek, manieren van werken, manieren van ontspanning of dat kruisje aan je halsketting dat je kreeg van je lief. De betekenis achter deze voorwerpen is voor jou duidelijk want ze zeggen veel over jouw identiteit en persoonlijkheid. Maar gaat dit ook op voor de mensen in de nieuwe cultuur waarmee je samenleeft? Zullen zij de ‘code’ kunnen lezen van de boodschap op jouw lievelingsshirt, van jouw spirituele symbolen? Cultuur – identiteit - persoonlijkheid Cultuur heeft dus ook al gauw met ‘identiteit’ te maken, met heel persoonlijke kenmerken die zich niet altijd zomaar laten veralgemenen. Toch halen we ze in onze oppervlakkige analyses van samenlevingsproblemen (terrorisme, etnische conflicten, racisme, …) heel gemakkelijk door elkaar. We maken allemaal wel eens deze fout, dat is menselijk. Maar erger is als persoonlijkheden met politieke

en maatschappelijke verantwoordelijkheden deze gedachten en gevoelens manipuleren. Ook als opvoeder in een schoolcontext gaan we hier niet altijd vrijuit en zijn we onszelf, de kinderen en de maatschappij verplicht wakker en genuanceerd te blijven in onze observaties en onze getuigenis daarvan. De realiteit is een complex gegeven. Cultuur en identiteit (en zeker ook persoonlijkheid) zijn meervoudige en dynamische begrippen die we in verhouding met elkaar moeten zien. Onze identiteitsmozaïek wordt bijvoorbeeld samengesteld door elementen als wijkbewoner, ouderschap, kleur, geloof, etniciteit, collega, partner, sekse/gender, beroep, enz. De metafoor van de ijsberg Ons ‘gedrag’ en onze ‘materiële dingen’ zijn slechts de veruiterlijking van cultuur. Ze zijn slechts een fractie van dieperliggende en meer betekenisvolle lagen die eraan vooraf gaan: je houding, waarden, religie, je normen, je geschiedenis, je opvoeding, je omgeving. Al deze zaken zijn niet altijd zo zichtbaar en bewust aanwezig. Daarom vormen ze vaak een bron voor ‘culturele conflicten’. De metafoor van de ijsberg kan helpen om conflicten tussen mensen en culturen te duiden. Het zichtbare deel dat we vergelijken met onze kleren of ons gedrag kunnen we nog relatief gemakkelijk aanpassen aan een gegeven omstandigheid. Het onderwatergedeelte, veruit het grootste gedeelte, is minder eenvoudig te veranderen. Hoe is onze houding t.o.v. anderen? Wat bepaalt die houding? Wat zijn onze waarden? Waarin geloven we? Wanneer we in ontmoeting treden met andere mensen, kunnen we verschillen onderscheiden en in ongunstige omstandigheden zelfs in botsing komen. Zoals bij een ijsberg zal die botsing zich in de eerste plaats voordoen onder water, zelfs op een afstand waarop je het niet zou verwachten. De botsing kan een feit zijn voor je het goed beseft. De reactie op bepaald gedrag zal dat duidelijk maken. Stormen en deining kunnen stukken ijsberg (en niet alleen van de andere cultuur, ook van de eigen cultuur, de ‘blinde vlek’) tevoorschijn doen komen. Een flinke storm kan soms heel verduidelijkend werken omdat nieuwe elementen zichtbaar worden gemaakt. Zolang deze botsing dus vreedzaam gebeurt,

is er geen vuiltje aan de lucht. Hoe meer je botst, hoe meer deining in de zee en hoe meer je van de rots – lees de cultuur en elkaar – ziet. Hoe meer je dus leert en je grondhouding kan bijsturen. Breed observeren als grondhouding Van groot belang voor een boeiende en betekenisvolle ontmoeting is dat we breed leren observeren. Dat betekent dat we oog hebben voor gevoeligheden die diep in elke mens leven. En dan spreken we niet enkel over de klassieke lichamelijke behoeften. Over de hele wereld zien we dat mensen op zoek gaan naar een minimum aan materieel welzijn, maar ook dat ze liever leven dan dood zijn, liever graag worden gezien, dan gehaat. Overal willen mensen het beste voor hun naasten. En iedereen heeft wel dromen die zij of hij graag wil vervullen. Deze noden zijn universeel en dus cultuuroverstijgend, al worden ze cultureel soms anders ingevuld. Worden deze behoeften niet ingevuld, dan kan een mens zich niet ontplooien en kunnen defensieve, of in het slechtste geval agressieve, impulsen naar boven komen. Maar wie door de particulariteit van de cultuur heen kijkt, ziet dat we veel meer delen dan dat we verschillen. En dat delen van universele bezorgdheden is een mooie basis voor ontmoeting. Tips voor de lespraktijk 1. Neem de diversiteit in je klas - en schoolomgeving als vertrekpunt. 2. Vermijd exotische beelden van andere culturen: nuanceer! Breng het gewone leven in andere culturen in beeld. Op die manier vermijd je vooroordelen en stereotypen. 3. Doorbreek het gender-rollenpatroon. 4. Als je spreekt over de ‘andere’, beeld je dan in dat hij/zij meeluistert! De ijsberg:

INHOUD

voorwoord Dag lezer(es), De Russen maken er vodka van, de Spanjaarden tortilla’s, de Inca’s maakten er bier van, en wij, wij maken er frieten van. Ik heb het natuurlijk over de aardappel, de “patat” in de volksmond. De aardappel is niet weg te denken uit onze Belgische keuken. Meer zelfs, onder de vorm van frieten is de aardappel onze nationale trots. Maar niet enkel voor ons is de aardappel zo belangrijk. Hij behoort tot de belangrijkste voedingsgewassen in de wereld. Deze maand brengt Wereldreis ons naar de bakermat van de aardappel, namelijk Peru. Peru heeft nog steeds de grootste productie in Zuid-Amerika, goed voor 3000 à 4000 verschillende aardappelsoorten. De aardappel die wij hier consumeren, stamt af van één aardappelsoort uit het zuiden van Peru. Wist je trouwens dat de aardappel ons beschermt tegen verkoudheden door haar rijkdom aan vitamine C? Daar kom ik natuurlijk laat mee af, nu de winter bijna voorbij is. Ik wens jullie een gezonde ontdekkingsreis doorheen Peru en de wondere wereld van de aardappel. Smakelijk! Bram

colofon

Wereldreis is een uitgave van Studio Globo (Huidevettersstraat 165, 1000 Brussel, F 02 502 81 01) Weblink www.studioglobo.be/wereldreis

Campagne Broederlijk Delen ............... 2 Voorwoord ..................................... 3 Wereldreisinfo Peru ......................................... 4 Heb je al gehoord van ... quipu? .... 4 Foto-info................................... 5 Thema-info: aardappelen.............. 5 Reiswoordenschat ...................... 5 Wereldreistips en werkbladen Eerste graad ............................6-8 Hoe groeit de aardappel? ............. 7 Over papa's en poncho's .............. 8 Tweede graad......................... 9-11 Brief van Lien ...........................10 Lekker tellen ............................. 11 Derde graad......................... 12-17 Webtips....................................13 Voer voor boekenwurmen.............13 Een dag als geen ander .......... 14-15 Waar komt de aardappel vandaan? .................................16 De aardappel in de hoofdrol .........17 Tekening van de kalenderfoto.......18 Voorbij de kleuren ..........................19 Cultuur en identiteit ......................19 Spiegelfoto....................................20

Le monde en classe (vertaling van wereldreis) is een uitgave van CNCD-11.11.11 (Handelskaai 9, 1000 Brussel, F 02 250 12 63) www.cncd.be/lemondeenclasse

Abonnement : 10 nummers voor € 16 Zie weblink voor andere formules. Abonnementen lopen per schooljaar of per kalenderjaar en worden automatisch verlengd. Vraag wijzigingen schriftelijk, via fax of via mail tot één maand voor het aflopen van het abonnement. Losse nummers zijn verkrijgbaar voor € 1,60 + verzendingskost. Bankrekening : BE56 0682 3525 0588 Administratie : Jan Wynants (T 02 520 05 30, E wereldreis@studioglobo.be) Redactie en medewerkers : Helga Vande Voorde (T 02 526 10 92, E helga.vandevoorde@studioglobo.be), Cecile Hennissen (verhaal), Mie Moons, Mieke Tonnard, Caroline De Vriendt, Joris Cools, Bieze Van Wassenhoven, Emilie Deblock, Bram Reekmans en Jan Debonnet Tekeningen : Jos Verhulst Foto's : Frans Lemmens (kalenderfoto op de cover), Marie-Jeanne Smets (spiegelfoto p.20) Vormgeving : Marc Vermeiren Druk : De Wrikker cvba, Berchem Verantwoordelijke uitgever : Piet Spanhove, Otletstraat 28/11, 1070 Brussel Overname voor niet-commercieel gebruik in het onderwijs en zonder afgeleide werken is toegelaten mits naamvermelding. Deze uitgave kwam tot stand i.s.m. de Koepel van de Vlaamse Noord-Zuidbeweging - 11.11.11 v.z.w. en met de steun van de Belgische ontwikkelingssamenwerking

Wereldreis - 2013/2 - 3

Peru LANDENINFO Ligging, landschap en klimaat Peru ligt aan de westkust van ZuidAmerika. Het landschap wordt verdeeld in drie gebieden. In de woestijnachtige kuststrook (costa) is het van december tot februari warm en zonnig en de rest van het jaar eerder mistig. Het Andesgebergte (sierra, tot 6 768 m hoog) kent zonnige dagen en bitterkoude nachten. Het droge winterseizoen loopt van mei tot augustus. Vanaf december tot februari kan het fel regenen en sneeuwen. Ook hier merkt men de klimaatsverandering. In het dichtbegroeide regenwoud (selva) zoekt de bovenloop van de Amazone haar weg. Geschiedenis In het hooggebergte van de Andes werd 8 000 jaar geleden de lama gedomesticeerd en bonen en pepers als landbouwproduct geteeld. Vanaf 2000 voor onze tijdrekening groeide de bevolking sterk. Er was teelt van knolgewassen, o.a. aardappelen en oca (Oxalis tuberosa), en een weefkunst van hoog niveau.

Gedurende de volgende eeuwen ontwikkelden zich verschillende beschavingen. Rond 1200 ontstond het kleine rijk van de Inca’s dat vanuit Cuzco de omliggende culturen van Colombia tot halfweg Chili inlijfde of veroverde tot het rond 1400 zijn volle bloei bereikte. Er kwam een einde aan het Incarijk toen Spaanse veroveraars onder leiding van Francisco Pizarro in 1533 het rijk binnenvielen en gebruik maakten van een broedertwist om de Incatitel. Daarmee brak een periode van kolonisatie en kerstening aan. De indianenbevolking werd tot een tiende herleid o.a. door ziekten. De Spaanse ‘conquista’ bracht een cultuurschok en een algemene ontmoediging bij het volk teweeg. De rijkdommen waren voor de Spaanse kroon en transportwegen werden aangelegd naar de nieuwe hoofdstad Lima. In 1827 werd Peru een onafhankelijke republiek. Grensconflicten, militaire dictaturen, mislukte landhervormingen en guerrilla’s brachten het land aan de grond. De laatste jaren kende Peru een economische groei, maar de ongelijkheid tussen de bevolkingsgroepen neemt toe. President Ollanta Humala heeft o.a. te kampen met protesten door boerengemeenschappen tegen nieuwe mijnontginningen. Bevolking Het land telt dertig miljoen Peruanen, waarvan een derde in de hoofdstad Lima woont. Langs de kust en in de steden wonen vooral mestiezen (mensen van IndiaansSpaanse afkomst), een derde van de bevolking. De indianenbevolking in het Andesgebergte maakt de helft uit. Zij leven in gemeenschappen en spreken veelal een eigen taal: Quechua of - in de streek rond het Titicacameer - AyWereldreis - 2013/2 - Wereldreisinfo - 4

mara. Kleinere indianengroepen leven verspreid in het regenwoud. 12% van de bevolking is van Europese afkomst en er zijn zwarten en Aziaten. Ongeveer de helft van de bevolking leeft onder de armoedegrens, ondanks de groeiende economie. HDI: hoog met 0,725 op de 80ste plaats. Economie Exportproducten van Peru zijn goud, koper, zilver, ruwe olie, koffie, asperges, vismeel, kleding. Delfstoffen worden meestal in open groeves ontgonnen door internationale bedrijven. Zij respecteren zelden de internationale milieuwetgeving. Bij de ontginning onttrekt men dikwijls het water dat nodig is voor de huishoudens, er wordt gebruikgemaakt van zware metalen die in de lucht, het grond- en rivierwater terechtkomen en zo een regelrechte bedreiging vormen voor de lokale bevolking. Munt: Peruaanse nuevo sol, PEN 1 = 0,29 euro. HEB JE AL GEHOORD VAN … QUIPU? Quipu of khipu is een systeem uit de Incatijd, waar door middel van touwen en knopen informatie w o r d t d o o rgegeven. Aan een horizontaal touw worden een aantal andere touwen geknoopt, die op hun beurt verschillende knopen bevatten. Lange tijd heeft men gedacht dat dit ging om een soort boekhouding van de Inca’s. Vandaag neemt men aan dat de quipu ook andere informatie bevat, zoals verhalen en informatie over de oogst. Het materiaal van de draad, de kleur, en plaats en vorm van de knoop hebben elk een specifieke betekenis. Tot op vandaag probeert men dit raadsel te ontcijferen.

Foto-info  De 45-jarige Lurdis Sallo rust even uit aan de kant van de weg. Zij is te voet onderweg van haar dorp Huatata naar de zondagsmarkt in Chinchero, vijftien kilometer verder in de regio Cuzco. Het is bijna regentijd en het zal niet lang meer duren of de kleur van het landschap zal veranderen in het groen van de aardappelplanten. 55 % van de grond wordt voor deze teelt gebruikt, de rest voor allerlei landbouwproducten en schapen. Chinchero is een stadje op 3 760 meter hoogte. Er zijn nog veel fundamenten van Incagebouwen te zien en een koloniale kerk met muurschilderingen. De top van de Chicónberg is met sneeuw bedekt. Zijn naam zou komen van het Quechuawoord ‘sinchi’: moedige man. Veel inwoners van Chinchero kleden zich zoals hun voorvaderen. Niet enkel op zondag, om toeristen aan te trekken, maar elke dag zetten zij deze traditie met overtuiging verder. De vrouwen erfden de kunst van het spinnen en weven van generatie op generatie. Zij dragen een lliclla, een donkere wollen doek versierd met rode en groene draad en op de borst bijeengehouden met een sierspeld. Verder zijn zij gekleed met een wollen vest en een flanellen rok, samengehouden met een ‘chumpi’ of gordel.

de plant dat wij kunnen eten, zijn de ondergrondse stengelknollen. In Peru zouden volgens grootte, vorm, kleuren en smaak tussen 3 000 en 4 000 verschillende aardappelen worden geteeld. Wetenschappers uit veertien landen hebben het genoom van de aardappel ontrafeld en zij stellen vast dat de aardappel die wij hier consumeren, afstamt van één aardappelsoort uit het zuiden van Peru, uit de buurt van het Titicacameer. In de 16de eeuw zou slechts een handvol aardappelen naar Europa zijn gebracht, waaruit door veredeling onze consumptieaardappel is geteeld. Aardappelen behoren naast maïs, tarwe en rijst tot de belangrijkste voedingsgewassen in de wereld. Al rond 2000 voor onze tijdrekening werden in Peru volop aardappelen geteeld. De indianenbevolking ontwikkelde bewaartechnieken om voorraden aan te leggen en zo misoogsten op te vangen. Bepaalde variëteiten lenen zich gemakkelijk tot vriesdrogen, andere zijn beter geschikt om in te kuilen in de grond. Zo kan de chuño (gevriesdroogde aardappel) een tiental jaren worden

THEMA-INFO: AARDAPPELEN De aardappel (Solanum tuberosum) is een winterharde plant, gemakkelijk te verbouwen en niet duur. Het deel van Wereldreis - 2013/2 - Wereldreisinfo - 5

bewaard. Tot op vandaag gebruiken de Andesbewoners die technieken. Het klaarmaken van het veld en het rooien van de aardappelen gaan telkens gepaard met rituelen. De hele familie of een deel van de indianengemeenschap is daarbij betrokken. De Spanjaarden brachten in de zestiende eeuw de aardappel mee naar Europa. Aanvankelijk bleek de knol geen succes te kennen, maar toen ook hier de graanoogsten mislukten en er hongersnood was, bleek de aardappel een welkome voedingsbron voor de snelgroeiende bevolking. REISWOORDENSCHAT alpaca: kameelachtige die de fijnste wol levert, net als de lama wordt hij gekweekt in het hooggebergte. aniline: scheikundige basis voor kleurstof. coca: plant, geteeld in Zuid-Amerika, waarvan de blaadjes worden gekauwd bij rituelen of als versterking tegen hoogteziekte, vermoeidheid, misselijkheid (Erythroxylum coca). Inca: heer of koning van een indiaans volk dat vóór 1500 leefde in het huidige Peru, Bolivia en Ecuador; dit volk zelf (<Quechua). lama: kameelachtige in de Andes, gebruikt als lastdier, voor de wol, het vlees en de mest. lliclla: draagdoek of schouderdoek, geweven in fijne wol en versierd met kleurige boorden of traditionele tekeningen. maka: voedzaam knolgewas dat wordt gedroogd en gemalen tot poeder (Lepidium meyenii). paco: sjamaan, voorganger bij traditionele rituelen poncho: een kledingstuk uit een rechthoekig stuk textiel met een opening voor het hoofd, in de Andes door de mannen gedragen. Quechua: indiaanse bevolkingsgroep in Peru en Bolivia en naam van hun taal (<Quechua: vallei). quinoa = kinwa: gierstmelde of rijstmelde, eiwitrijk zaad dat hoog in de Andes groeit en basisvoedsel is voor de indianengemeenschappen.

Eerste graad EINDTERMEN Muzische vorming: 1.4, 1.5. Wereldoriëntatie: 1.17, 2.9, 2.17, 5.8. EEN NIEUWE MAAND, EEN NIEUWE FOTO De leerkracht slaat een bladzijde van de kalender om en laat de leerlingen de foto rustig bekijken. Wat zijn de eerste indrukken van de leerlingen? De foto wordt besproken. De kinderen vertellen wat zij allemaal op de foto ontdekken. Belangrijk in het kader van het thema is wat er op die velden zou kunnen groeien. Aardappelen zullen daar zeker bij zijn! De leerkracht kan dan het verhaal vertellen en samen met de kinderen bespreken, moeilijke en vreemde woorden verklaren. DE AARDAPPEL Een beetje geschiedenis In de buurt van het Titicacameer leefden de eerste mensen ter wereld die op grote schaal aardappelen teelden. De aardappel was het basisvoedsel van de Inca’s en zij noemden de aardappel “papa”. Spaanse missionarissen brachten de aardappelplant naar Europa en plantten hem in hun tuinen. Langzaamaan raakte de plant verspreid (Ierland, Duitsland, Frankrijk…) Na veel mislukte graanoogsten is de aardappel er dan snel het basisvoedsel geworden van de arme mensen in Europa. Aardappelen zijn gezond Aardappelen zijn rijk aan vitamine C. Deze vitamine zorgt ervoor dat wij ons niet zo snel moe voelen en beschermt ons ook tegen verkoudheden. Aardappelen bevatten ook ijzer. IJzer zorgt ervoor dat wij veel kunnen bewegen. Aardappelen bevatten ook zetmeel. Daardoor krijgen wij niet snel honger als wij aardappelen hebben gegeten.

kleding. Dat gebeurt met een weefgetouw dat al eeuwenlang zo wordt gebruikt. Geld om een modern weefgetouw te kopen, is er meestal niet. Daarom gaat het op deze manier: het ene eind van het weefgetouw zit vast aan een boom, het andere is met een riem om het middel van de weefster gebonden. Het meisje dat weeft, moet de hele dag rechtop zitten. Doet zij dat niet, dan gaan de draden slap hangen en raakt alles in de war. Als je zo een paar uur achter elkaar moet werken, krijg je pijn in de rug. Met het bezoek van de vele toeristen moeten er veel meer poncho’s geweven worden dan de mensen zelf nodig hebben. De toeristen willen graag zo’n poncho kopen om thuis te laten zien. Deze poncho’s, gemaakt volgens vaste patronen en kleuren, worden goed verkocht op de markten in grote steden. Maar dat wil zeggen dat de meisjes elke dag uren aan het weefgetouw moeten zitten en werken tot zij de pijn in hun rug vergeten. Geen tijd om lang te rusten! Geen tijd om naar de dokter te gaan als je veel last hebt van de pijn! Geen geld genoeg om een beter weefgetouw te kopen! En de buitenlander die thuis komt, zegt trots: “Kijk eens wat ik heb meegebracht! Echte volkskunst uit Peru!” Maar hij voelt geen centje pijn. Als je kunt, haal een poncho in de klas. Ken je iemand die een weefgetouw heeft, dan kun je vragen om een weefdemonstratie te geven. Neem een blad dik papier of een lap katoen voor een rechthoekige poncho zoals op werkblad B. Voor kinderen van de eerste graad kun je zelf ook een paar aardappelvormen snijden.

De groei van de aardappel De aardappelplant bestaat uit twee delen: o Boven de grond: stengel, bladeren en bloemen (met nadien besjes). o Onder de grond: stengel, knollen (=aardappels) en wortels. Groei van de aardappel (werkblad A) – oplossing: 3, 1, 2, 4. PONCHO’S In Peru weven de vrouwen en de kinderen vaak traditionele Wereldreis - 2013/2 - Wereldreistips - 6

Hoe groeit de aardappel? 1. We planten aardappelen wanneer het niet meer hard kan vriezen. De aardappelen die wij planten, heten “pootaardap pelen”. 2. Deze pootaardappelen kiemen: uit de “ogen” groeien witte scheuten. Die groeien tot boven de grond en worden groene plantjes. 3. Onder de grond komen er uitlopers. Die uitlopers verdikken hier en daar tot aardappelen. Boven de grond dragen de plantjes bloemen. 4. Aan het einde van de zomer worden de bladeren geel en slap. Het is tijd om de aardappelen uit de grond te halen: dit noemen wij “rooien”. Nummer de plaatjes in de juiste volgorde.

Wereldreis - 2013/2 - Werkblad A - 7

Over papa’s en poncho’s Leuk om te weten over de aardappel! Er zijn meer dan 3000 verschillende ondersoorten aardappelen. Elke ondersoort is anders van vorm, kleur en schil. Elke soort heeft ook een beetje een andere smaak. In België worden veel aard appelen geteeld, maar ook gegeten: ongeveer 76kg per persoon per jaar. De aardappel houdt niet van licht. Aardappelen moeten dus worden bewaard op een donkere, droge plaats bv. in een kelder. Aardappelen worden verwerkt tot verschillende vormen: frieten, kroketten, puree, gratineeraardappelen, meel… Aardappelstempels Snijd een aardappel in twee stukken. Maak een tekening op één helft. Snijd het vruchtvlees rond de tekening uit met een mesje, zodat er een reliëf ontstaat. Tip: maak geen al te ingewikkelde tekening, hoe eenvoudiger de tekening, hoe mooier het resultaat! Dompel de stempel even in de verf en druk op papier. Versier een poncho met kleurrijke patronen door aardappelstempelen Wereldreis - 2013/2 - Werkblad B - 8

Tweede graad EINDTERMEN Muzische vorming: 1.3. Wereldoriëntatie: 1.3, 1.5, 4.8. Wiskunde: 1.7, 1.8. BIJ DE FOTO EN DE BRIEF Bied de kalenderfoto aan en lees de brief van Lien (werkblad C). Het is nu in het Peruaanse Andesgebergte inderdaad zomer, met temperaturen tussen 7 en 18 °C. Ontleen de Andeskoffer van Studio Globo over Peru: “Een straat in Ichuna”. Kijk eens op internet naar “De aardappeleters” van Vincent Van Gogh. Verwoord extra dat de mensen toen enkel aardappelen aten als maal, zonder extra’s! Verwijs naar de brief van Lien, zij mag kiezen wat zij eet! Nu zijn wij dikwijls verwend, er is keuze te over, teveel zelfs! Denk maar aan het probleem van overgewicht van kinderen en volwassenen. In Peru zijn vooral de indianen arm. ETEN EN DRINKEN IN PERU Gerechten Peru heeft de meest gevarieerde en kleurrijkste keuken van Zuid-Amerika. Aan de kust is er een enorme rijkdom aan zeevruchten en vis. Die worden gegeten met typische granen en knollen uit de Andes en tropische vruchten uit de valleien.

dingswaarde steeds meer worden gewaardeerd. o Maïs is sinds honderden jaren basisvoeding. Gerechten op basis van maïs zijn onuitputtelijk: - tamales: gestoofd maïsdeeg met kip en pikante pepers in een maïs- of bananenblad; - cancha: gepofte maïskorrels met zout; - mazamora: dessert op basis van maïsmeel en stukjes fruit. Frisdrank: o Peru’s populairste frisdrank is de Inca Kola. Dit gele drankje op basis van limoengras heeft een kunstmatige smaak van fruitsap. In de klas Als je over het eten in Peru vertelt, zijn er wel mogelijkheden om sommige voedingswaren te laten zien. Denk aan pepers, koriander, quinoa, mango, maïsbloem. Sommige producten kun je ook laten proeven, zoals quinoa (te koop in de wereldwinkel of supermarkt) als alternatief voor de aardappel. Het is heel gemakkelijk te bereiden, zelfs op voorhand thuis! Bezoek eens (met de klas) de wereldwinkel in je buurt. Er zijn ook steeds folders aanwezig met wat extra uitleg over de producten. Als verwerking kun je koken. Let wel op... er bestaat in verschillende scholen al een veiligheidsreglement i.v.m. koken. Dus bv. eens frietjes bakken, kan niet zomaar! Oplossing van werkblad D: 4, 2, 1, 6, 2, 2, 5. Bespreek eten van bij ons en eten in Peru.

Hier volgen enkele typische Peruaanse gerechten. o Ceviche: rauwe vis gemarineerd in limoen en op smaak gebracht met pikante pepers en kruiden, is het nationale gerecht in Peru. Er gaan ook schelpdieren en kleine inktvisjes in dit gerecht. Rijstgerechten met vis zijn ook heel geliefd. o Chupe: bouillon van vis en zeevruchten bv. ‘chupe camarones’ is een garnalenbouillon, een typisch gerecht voor het zuiden. o Ají de gallina: pikante kip. o Seco de carne: rundsstoverij met koriander. o Brochetas de alpaca: spiesen met alpacavlees. o Chicharron: gebraden varkensvlees met vel. o Cuy: gebraden cavia, zoals wij hier konijn klaarmaken. Tropische vruchten: o Mango’s en papaja’s. o In de Andes groeien ook appels, pruimen, bessen, vijgen en cactusvruchten. Granen e.d.: o Quinoa en kiwicha (Amaranthus) zijn voedzame zaden uit de Andes, die de laatste jaren wegens hun hoge voeWereldreis - 2013/2 - Wereldreistips - 9

Wereldreis - 2013/2 - Werkblad C - 10

Lekker tellen Tellen in het Spaans en het Quechua! Quechua is een taal die door indianen in de Andes wordt Peru. Spaans (spreek uit) Quechua uno oeno 1 hux dos dos 2 iskay tres tres 3 kinsa cuatro kwatro 4 tawa cinco sinko 5 pisqa seis seis 6 sokta siete sjete 7 qančis ocho otsjo 8 pusaq nueve nwebe 9 esqon diez djes 10 čhunka

gesproken. Spaans is de officiële taal in heel (spreek uit) hoech iskaj kinsa tawa piska sokta kantsjis poesak eskon tsjoenka

Gewokte aardappeltjes met kip Vervang nu in het recept het Quechuawoord voor het aantal door het juiste getal Ingrediënten o tawa (= …) vastkokende aardappelen in blokjes gesneden o iskay (= …) kipfilets in blokjes o ½ eetlepel gehakte tijm o ½ eetlepel gedroogde oregano o hux (= …) courgette in blokjes o sokta (= …) eetlepels erwtjes o iskay (= …) eetlepels gehakte peterselie o mayonaise of tartaar o iskay (= …) eetlepels plantaardige olie o peper en zout Bereidingswijze Meng de olie met de tijm en oregano en voeg hierbij de kip en aardappelen. Kruid met peper en zout. Laat een uurtje marineren. Verwarm de wok en bak hierin de kip- en aardappelblokjes. Voeg hierbij de courgetteblokjes en erwtjes. Bak nog pisqa (= …) minuten. Meng hieronder de peterselie. Serveer met tartaar of mayonaise. SMAKELIJK!

Wereldreis - 2013/2 - Werkblad D - 11

Derde graad EINDTERMEN Nederlands: 2.5, 3.1, 3.4, 4.6, 4.8. Wereldoriëntatie: 1.12, 1.26, 2.13, 2.16, 4.4, 4.13, 4.15, 5.3, 5.7, 5.9, 6.2, 6.11. Leren leren: 2, 3. Sociale vaardigheden: 1.5, 1.6, 3. ICT: 6. BIJ DE KALENDERFOTO Op de foto zijn akkers in het hoogland van Peru te zien. Maak de vergelijking met onze akkers en velden. Zie je de gelijkenissen en de verschillen? Kennen de leerlingen gewassen die bij ons groeien? In Peru worden vooral aardappelen gekweekt, maar ook maïs en quinoa. De dagelijkse routine is in het hoogland ongeveer als volgt: voor dag en dauw staan vrouwen en kinderen op om hout te sprokkelen voor het vuur en eten te bereiden (op basis van maïs). Dan vertrekt vader met de oudere kinderen naar het veld. Ploegen doen zij met een houten ploeg die met de hand wordt bediend of soms wordt getrokken door een os. Vlees en vis staan zelden op het menu; wel bessen, vruchten en verschillende wortelsoorten. Vrouwen hebben vaste taken op het veld; meestal zorgen zij voor het zaaien, het onkruid wieden en de aardappelen oogsten. Let op: niet iedereen in Peru leeft in het Andesgebergte, er zijn ook steden… Het verhaal bij de foto Als dit verhaal (werkblad E en F) wordt voorgelezen, kies dan zeker een aantal goede lezers uit of lees het zelf voor. Het is redelijk lang en niet zo eenvoudig om voor te lezen… maar zeker de moeite waard! Onderbreek toch ook regelmatig voor een kort woordje uitleg. Sta na het voorlezen stil bij de gelijkenissen en verschillen met ons leven o.a. over de taak van de kinderen, de manier van planten, de markt, eten… DE AARDAPPEL Het doel van het Internationaal Jaar van de Aardappel in 2008 was om de aardappel te promoten om zo het eerste millenniumdoel - Bestrijding van extreme armoede en honger in de wereld - gemakkelijker te kunnen bereiken. De aardappel is namelijk eenvoudig te kweken, gezond, voedzaam en goedkoop. Bij dit idee kan zeker en vast eens worden stil gestaan met de kinderen, ook de andere millenniumdoelen kunnen

hierbij kort aan bod komen (zie Wereldreis januari 2013). Kennen de kinderen de oorsprong van de aardappel (zie Thema-info)? In Peru kweekt men wel honderd verschillende ondersoorten, in Europa is dit heel wat minder… Welke variëteiten kennen de leerlingen? Laat hen eens opsommen, of nog beter: zorg zelf voor een aantal voorbeelden en laat hen raden, benoemen en proeven natuurlijk! Wie is de aardappelkenner van de klas? Over Peru De antwoorden op de vragen van werkblad G: Stille Oceaan - zuidelijk halfrond - (Zuid-)Amerika - de Andes - Ecuador, Colombia, Brazilië, Bolivia en Chili Peru - Lima. Zo vinden de leerlingen Peru, een land waar zij zeker al van hebben gehoord, maar wat weten zij erover? Zoek op de wereldbol en in een atlas - welke werkwijze is de snelste / meest efficiënte...? Kleur of duid aan met een pijl: het land op de wereldbolvoorstelling en benoem de aangeduide delen. Ook interessant is om de natuurkundige kaarten te bestuderen… Vinden zij de Andes (na de Himalaya het hoogste gebergte ter wereld)? De woestijn langs de kust, de oerwouden? Speuren op het net De tweede oefening op werkblad G kan in groepjes in de klas of als taak thuis worden gemaakt. Surf naar www.aardappel. be en zoek de antwoorden op de vragen. Met de gekleurde letters krijg je de zin: “Petatje krijgt de hoofdrol”… wat verwijst naar de volgende opdracht. De aardappel in de hoofdrol Succes en vooral enthousiasme verzekerd bij deze activiteit (werkblad H). Zorg voor een aantal aardappelen (of laat de leerlingen er zelf meebrengen), liefst van verschillende variëteiten. 1) De leerlingen laten hun fantasie de vrije loop, want de opdracht is: maak van je aardappel een aardappelmannetje! Bied wel een assortiment materiaal aan als mesjes, stokjes, chenilledraad, knopen, wol, restjes stof… Nadat het figuurtje af is, bedenken de leerlingen er een naam voor. 2) In groepjes wordt er een verhaal verzonnen met de verschillende aardappelfiguurtjes in de hoofdrol. Dit verhaal schrijven zij neer in scènes in het storyboard met tips voor filmen, geluid en tekst. 3) Zorg voor een camera per groepje (digitale fototoestellen zijn ook prima bruikbaar) en dan gaan de leerlingen hun eigen verhaal per scène filmen… zij maken dus een echte animatiefilm! 4) Met behulp van bijv. Windows Movie Maker kunnen zij deze scènes nog verder afwerken, knippen, voorzien van titel en tussentekst enz… 5) Voorstelling!

Wereldreis - 2013/2 - Wereldreistips - 12

Aardappelen op school Waarom geen aardappelen planten op school? De werkwijze is helemaal niet moeilijk en kinderen vinden het fantastisch om dit te doen (zie Webtips). Je hoeft zelfs geen échte moestuin te hebben, het kan evengoed in een grote pot of emmer. Plant het best eind maart/begin april en met wat geluk oogst je nog voor de grote vakantie! Als de oogst is gelukt, waarom dan geen aardappelfeest houden op school of in de klas? Er zijn heel wat knutselideeën met aardappelen… Hou een tentoonstelling voor de hele school. Er bestaan ook talloze receptjes (van frietjes over chips en soepjes tot zelfs gevulde aardappelen of Peruviaanse Huancaina-aardappelsalade ) die voor een geslaagde activiteit kunnen zorgen… Je vindt zeker genoeg kookouders om alles in veilige banen te leiden.

Aardappelen www.aardappel2008.be/nl/in-belgie/scholen/  o.a. aardappelen kweken in de klas www.lessenpakket.be/lesson/index.phtml?id=1  aardappelen www.grasspriet.be/10akkerbouw.html  aardappel (met oplossleutel) www.aardappel.be/vl/ http://www.youtube.com/watch?v=n6_-tVQU6IE  De Patat (Jeroen Meus) www.cambridge.org/us/books/kiple/potatoes.htm  geschiedenis www.potato2008.org/en/potato/index.htm  internationaal jaar van de aardappel (Engels) www.mo.be/artikel/peruaans-patattenpark-waar-aardappelenthuis-zijn-foto

VOER VOOR BOEKENWURMEN

WEBTIPS Peru, Chinchero http://nl.wikipedia.org/wiki/Peru www.landenweb.net/peru/  reisimpressies en foto’s http://peru.startpagina.nl/ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ geos/pe.html www.prensanueva.com.ar  Peru http://es.wikipedia.org/wiki/Distrito_de_Chinchero  district www.munichincheros.gob.pe  gemeente http://web.mac.com/oscartavernini/Friends/Rosa.html  een meisje uit Chinchero dat zelf vertelt

- 2015. De Millenniumdoelstellingen: de tijd loopt. ALFA. Brussel: 11.11.11, 2005. - De Inca’s (dvd, handleiding en werkboekje). MALAN, J. Harmelen: Corona, 2001. - Familie in de hele wereld. OMMER, U. (foto’s), FURLAND, S., VERBOUD, P. Amsterdam / Hasselt: Biblion / Clavis, 2002. - Het moderne Peru. HARRISON, D. Etten-Leur: Ars Scribendi, 2008. - Inca’s. Van gisteren en morgen. ESTELLON, P. en A. WEISS, P. CHAROT. Leuven: Davidsfonds/Infodok, 2002. - Inti en Waskar. Een Boliviaanse jongen en zijn lama. Wilrijk: Sago, z.d. - Over-leven in ontwikkelingslanden. Mudde, A. Hilversum: Teleac NOT, 2006. - Peru. Landenreeks. DIEUSAERT, T. Amsterdam/ Den Haag/ Brussel: KIT Publishers / Oxfam-Novib / 11.11.11, 2006. - Tom en Tupak. Stripverhaal over Bolivia voor kinderen van 6 – 12 jaar. Wilrijk: Sago, z.d. - Wonen en Leven in Peru. Een project voor het 5de en 6de leerjaar van de basisschool. Antwerpen: KWA, 2001.

Wereldreis - 2013/2 - Wereldreistips - 13

Een dag als geen ander Papa Camilo en ‘abuelito’, zo noemt Maribel haar opa, zitten samen met de buren op het muurtje en overleggen hoe ze morgen het werk op het land zullen regelen. De koude maanden met hun schrale droge winden zijn voorbij. Straks zal de regen komen. De aardappelen moeten dringend geplant, de maïs en de quinoa gezaaid en de muurtjes rond het veld moeten hersteld. Die muurtjes beschermen het land tegen erosie. Het water kan zo beter worden opgevangen en in de grond sijpelen, en de dieren kunnen straks de jonge plantjes niet beschadigen. Het is een hele klus. Ze zullen de hulp van Elmer en Renato best kunnen gebruiken. Mama Lurdis zit er luisterend bij terwijl haar handen de spintol in beweging houden. Haar vingers strelen over en weer tot de pluk wol een fijne draad wordt, terwijl de tol blijft draaien. Daarvan zal ze de mooiste lliclla weven die Maribel zal dragen op het oogstfeest. Maar eerst moet er nog hard worden gewerkt en morgen moeten we vroeg opstaan. Vijf uur. Door het raam ziet Maribel hoe het bleke ochtendlicht weerkaatst op de sneeuwtoppen in de verte. Buiten hoort ze het doffe klikklakken van hoefjes. Het zijn de alpaca’s van opa, op weg naar het veld. Niet dat ze een grote kudde hebben, slechts een vijftal dieren, maar die zijn vandaag echt wel van dienst. Eentje ervan zal een grote eer te beurt vallen.

Dit is een dag waar Maribel ieder jaar naar uitkijkt: de aardappelen worden gepoot. In de keuken hangt een weeë geur van maka en cocathee. Mama is haastig in de weer. Ze mengt gedroogde kruiden in een katoenen zak. Alles wordt zorgvuldig opgeborgen in een draagdoek, samen met een voorraad versgebakken maïskoeken, een flesje olie, een grote kruik maïsbier en een zakje cocablaadjes. Een uur later staan ze met zijn allen op het veld. Papa en abuelito hebben twee volle zakken pootaardappelen en de werktuigen meegebracht: een paar schoppen, wat sprokkelhout en wierook. Dan begint het spannende ritueel. Elmer en Renato jagen de alpaca’s op. Die stormen van de ene kant van het veld naar de andere. Dat is goed om de grond los te maken. Met veel lawaai supportert iedereen voor zijn dier. Het zand vliegt op en de dieren stuiven over en weer, de jongens er achteraan. “Die wordt het!” roept Papa, terwijl hij naar één van de dieren duikt. Mis. Ontsnapt! De beesten hollen opgejaagd verder. Niet voor lang, want onder luid gejuich weet Elmer een alpaca te strikken. Die is het. Hij zal geofferd worden aan de Pachamama, de Moederaarde. Het diertje wordt opzij gebracht. “Ik leid de andere dieren wel naar de helling waar ze rustig kunnen grazen. Ze hebben het verdiend”, roept Renato. Eén van de oudste mannen uit het dorp komt de uitverkoren alpaca slachten. Hij is paco en zal het offer brengen. Naast het muurtje aan de rand van de akker, heeft hij een vuur ontstoken. Daarop legt hij met veel zorg het hart van het dier als offer. Paco prevelt een gebed en strekt

Wereldreis - 2013/2 - Werkblad E - 14

zijn handen uit naar de omliggende bergtoppen. Maribel huivert, maar ze weet: de traditie vraagt dit. Zo kan Moederaarde geluk brengen over de planten en de oogst. Papa strooit wat wierook en cocablaadjes op het vuur. De geurige rook slingert zich tussen de stenen door. Paco knikt goedkeurend en glimlacht. Mama Lurdis haalt de kruik met maïsbier en vult de bekers, de cocablaadjes worden rondgegeven. Paco en alle aanwezigen plengen zwijgend enkele druppels maïsbier op de grond. Moederaarde kreeg haar deel. Ondertussen brandt de zon hoog aan een staalblauwe hemel en het is heet geworden. Fredo en Leon, twee buren, staan klaar met hun ossenspan. De ossen volgen blind de stok van Fredo die voor hen uitloopt, terwijl Leon de ploeg bestuurt. Hop hop! Ze trekken rechte voren over het land. “Komaan Maribel, nu is het aan ons”, fluistert Lurdis. “Wij met ons drie,” grapt Maribel, “want ik tel voor twee. Telkens een voet ertussen?” “Ja, dat is de beste afstand.” Haast ritmisch laten mama en Maribel aardappel voor aardappel in de voor vallen, telkens een voet ertussen. Achter hen volgen Elmer en Renato. Met de schop gooien zij de voren dicht en trappen ze de grond weer vast. Het is best vermoeiend werk. Maar Maribel weet: elke aardappel zal een grote struik worden, waar wel tien nieuwe knollen aanzitten. Heerlijk toch? “Genoeg voor vandaag, de rest doen we later verder”, komt papa melden. Het is niet zijn gewoonte een taak onafgewerkt te laten, maar vandaag mag het wel. Papa en abuelito hebben de hele middag aan het vuur gestaan. Over het land hangt de heerlijke geur van Andeskruiden, olie en geroosterd vlees. Naast het vuur is met grote keien een oven gebouwd. Met sprokkelhout heeft papa de keien heet gestookt. Op die stenen gingen de aardappelen, de rest nog van de vorige oogst. De oven werd weer dichtgemaakt en afgedekt met aarde en gras, zodat de aardappelen erbinnen konden garen. De buurvrouw komt een pot soep aandragen. Dit wordt de lekkerste maaltijd van het ganse jaar. Er wordt gegrapt en gelachen en gepeuzeld.

De volgende ochtend, zondag. Mama Lurdis komt stil de kamer van Maribel binnen. “Slaap maar rustig verder, je zult nog wel moe zijn van gisteren”, fluistert ze. “Ik vertrek nu naar de markt. Ik breng wat voor je mee.” Zondag betekent marktdag in Chinchero, een kleine stad op drie uur lopen van Huatata. Lurdis kent de bergpaadjes als geen ander. Er is veel volk op de markt van Chinchero. De meeste mensen hebben hun waren uitgestald op een doek op de grond. Er lopen nogal wat toeristen tussen de kramen door. Die zijn verzot op felgekleurde doeken en laten zich fotograferen samen met een jongetje met een lama of een alpaca. “Wat heb jij vandaag bij je?” vraagt Alicia. Lurdis plooit haar draagdoek open en toont een handgesponnen en -geweven draagdoek, een lliclla. Alicia keurt het werk. “Wat wil je ervoor?” “Ik zoek kleurstof, aniline, of planten om de wol te verven. Maar niet van die soort die bij het eerste wasje zijn kleur verliest of weer verbleekt onder de zon.” Alicia heeft waar van kwaliteit. Dat is algemeen geweten. Lurdis kiest poeder in heel hevig rood, oranje en donkergroen. “Is dit een goede ruil”, vraagt Alicia? “Daar mag best nog iets bij”, antwoordt Lurdis. “Aan die lliclla heb ik lang gewerkt. Heb je stenen kommen bij je?” Die heeft Alicia. De ruil is gesloten. Op de terugweg rust Lurdis even uit. De vracht weegt zwaarder dan bij het heengaan. Ze geniet van het landschap. In de verte ligt de top van de Chicón, bedekt met eeuwige sneeuw. Die bergtop waakt over de dorpjes in de hele streek, ook over Huatata. Er komen wolken aandrijven. Ze beloven regen in overvloed. Beneden liggen de akkers. In hun buik verbergen ze de aardappelen, de maïs en de quinoa. Die wachten geduldig op kiemkracht door het water en de warmte. Binnenkort zullen al deze hellingen groen worden van het aardappelloof of goud en dieprood van de quinoa. En dan komt gauw het oogstfeest. Maribel zal schitteren in een mooie lliclla, in zuivere witte wol, met daarin rode, groene en oranje figuren geweven. Nu gauw naar huis, voor het begint te regenen.

Wereldreis - 2013/2 - Werkblad F - 15

Waar komt de aardappel vandaan? Over het land Duid aan op de tekening en schrijf er de naam bij: * Evenaar * Zuidpool * Noordpool * Steenbokskeerkring * Kreeftskeerkring Wie zoekt die vindt… in de atlas! * Aan welke oceaan ligt dit land? ............................................................................ * In welk halfrond bevindt het zich? ............................................................................ * Tot welk werelddeel behoort het? ............................................................................ * Het gebergte heet . ............................................ * De buurlanden zijn: ……………………, …….………………, ……………………, …………………… en …………………… * Het land heet: ………………….. . * De hoofdstad is: …………………… Speuren op het net Zoek het antwoord op www.aardappel.be Kijk bij: de aardappel (geschiedenis) / variëteiten / nutritioneel. Bij elke uitspraak kleur je het vakje juist of fout, met de gekleurde letters krijg je een mysterieuze zin! Juist Fout De aardappel kwam in de 16de eeuw vanuit Peru en Chili naar Europa dankzij de PE PO Spaanse veroveraars De Belgische friet is ontstaan in 1680 doordat de mensen hun aardappelen niet goed PA TA konden schillen en enkel staafjes overhielden. Voor hij kan ploegen, gaat de boer eerst het land bemesten. Dat gebeurt in april. PI TJ Het oogsten van aardappelen noem je 'aardappelen rooien'. EK EM In de lente staan de aardappelplanten mooi in bloei. AT RI Een Belg verbruikt ongeveer 8 kg aardappelen per jaar, in verschillende vormen en DE JG bereidingswijzen. Ook bij het maken van inkt, lijm, papier en karton worden aardappelen gebruikt. TD PO Tomaten en paprika’s zijn ook familie van de aardappel! EH RA De grootste aardappel ooit woog 1025 gram en was 20 cm lang. OA OO Het record van de grootste friet en dat van het langst frietjes bakken zonder stoppen FD OU zijn allebei in handen van een Belg. De vastkokende aardappel is de beste om frietjes van te maken. BE RO Aardappelen zijn geen dikmakers, want zij bestaan vooral uit water. L! K! Welke letters heb je gekleurd? Kleef ze juist aan elkaar en vind de zin. Wereldreis - 2013/2 - Werkblad G - 16

De aardappel in de hoofdrol Wat heb je nodig? - Een grote portie fantasie en creativiteit - Een aantal aardappelen - Een aardappelmesje - Knutselmateriaal (satéstokjes, wol, stof, knopen, pijpenragers… ) - Een opnametoestel (camera) - Een storyboard (zie verder) Hoe ga je te werk? * * Gebruik al je creativiteit en maak van je ‘patat’ een echt aardappelmannetje. * Bedenk met een paar klasvrienden een verhaal waarin jullie ‘figuurtjes’ de hoofdrol spelen. * Teken dit verhaal in scènes, schrijf er tips bij voor de camera, het geluid, de tekst. * Film scène per scène jullie eigen film. * Maak er met bijv. Windows Movie Maker een mooi afgewerkte animatiefilm van… je ICT-leerkracht helpt je zeker wel! * Organiseer een heus filmfestival in de klas… wie wint?

..................................... ..................................... ..................................... .....................................

...................................... ...................................... ...................................... ......................................

. ................................... . ................................... . ................................... . ...................................