Wereldreis - november 2013 by Studio Globo

Maandelijkse lesbrief voor de basisschool bij de Wereldkalender van 11.11.11 ISSN : 1375-2219 - 26ste jaargang, nummer 9 - Afgiftekantoor Antwerpen X – P912119

“Blijf onderweg af en toe stilstaan om van het uitzicht te genieten.” (Spreuk: Loesje – Foto: Karen Nachtergaele).

november 2013

Ethiopië Thema : Onderweg 191 landen ondertekenden een akkoord om tegen 2015 de armoede in de wereld te halveren. Voer samen met de Vlaamse Noord-Zuidbeweging actie om de politici aan hun belofte te herinneren én de lat hoger te leggen. Armoede moet de wereld uit!

www.detijdloopt.be

campagne

Voorbij de kleuren Criteria voor goede leermiddelen

nenkoeken willen bakken, moeten ze hun beste beentje voorzetten om alle ingrediënten bij elkaar te krijgen. Ze verdelen de taken en kunnen met een grote stapel pannenkoeken feest gaan vieren! Zoals de voorbije jaren brengen Robby en zijn vriendjes de campagne op een speelse en belevende manier in de klas. Je leerlingen ontdekken met welke moeilijkheden je te maken krijgt als je op het platteland in armoede leeft. Het lesmateriaal werd uitgewerkt door Spoor ZeS, in samenwerking met Welzijnszorg en Studio Globo. Het aanbod is gedifferentieerd voor kleuters, onderbouw en bovenbouw. Meer informatie? Surf naar www.spoorzesindeklas.be

Campagne Welzijnszorg De geur van vers gemaaid gras en pas geoogst koren. Genieten van mooie landschappen en vergezichten. Een toevluchtsoord van rust uit het drukke stadsleven. Gemoedelijkheid en persoonlijke contacten. Het platteland op zijn mooist. Het platteland als een idyllische plaats. Onzichtbaar en verborgen in dit plaatje is de harde dagelijkse realiteit van een leven in armoede. Armoede op het platteland is minder zichtbaar. Veel plattelandsbewoners durven niet met hun problemen naar buiten komen uit schaamte. In een kleinere dorpsgemeenschap is er minder anonimiteit en mensen zetten er niet snel de stap naar de formele hulpverlening. Dit maakt dat armoede er minder meetbaar is en daardoor ook minder zichtbaar en vaak vergeten… Met de campagne ‘Armoede (op den) buiten’ wil Welzijnszorg deuren openen en de problematiek van plattelandsarmoede naar buiten brengen. Aanbod voor het basisonderwijs Robby en zijn vrienden gaan op bezoek in een klas ‘op den buiten’. Een schoolbus haalt ze op. Tijdens een zoektocht in het dorp maken ze kennis met het platteland. Als ze met hun nieuwe vriendjes pan-

Werken aan de wereld in je klas, maak je concreet in de leermiddelen die je kiest om te gebruiken in de klas. Die keuze is enorm, maar wat zijn nu ‘goede’ leermiddelen. Hieronder geven we enkele richtlijnen mee die je kunnen helpen bij je keuze. 1. De inhoud is geschikt voor de leeftijd Bij het kiezen van inhoud ga je uit van de beginsituatie van je leerlingen: wat is hun voorkennis en interesse? Maar ook: wat kunnen ze cognitief en emotioneel aan? Bij jongere kinderen ligt de nadruk eerder op de beleving en blijven de reflecties dicht bij die beleving. Voor oudere kinderen kunnen situaties al iets complexer zijn en kan de reflectie erover ruimer opengetrokken worden. 2. Diversiteit wordt benaderd als normaliteit Diversiteit is een realiteit. Leermiddelen die de realiteit weerspiegelen, doen recht aan de hedendaagse samenleving. 3. De informatie is juist en actueel Klopt het beeld dat in het lesmateriaal geschetst wordt van een bepaalde problematiek met de werkelijkheid? Is de informatie correct en niet gedateerd? 4. De informatie is verscheiden en zo volledig mogelijk Eenzijdige informatie leidt al gauw tot stereotiepe voorstellingen van mensen en culturen. Een genuanceerd beeld is een veelzijdig beeld van mensen en hun samenleving. Zo is er onderscheid tussen het leven in de stad en het leven op het platteland, maar ook onderscheid tussen arm en rijk, jong of oud en man of vrouw enz.

5. Extra uitleg over de context Een context schetsen is noodzakelijk, omdat deze bepaalde zaken die aanvankelijk vreemd of anders voorkomen, kunnen verklaren. 6. Van gelijkenissen naar verschillen Door te vertrekken vanuit thema’s die we gemeen hebben met mensen in het Zuiden (zoals spelen, feesten, vriendschap, familie…) ontstaat herkenbaarheid. Vanuit die herkenbare thema’s kan de eigenheid van de andere ontdekt worden. 7. Focus niet uitsluitend op problemen Problemen zijn geen goed uitgangspunt om kinderen aan te zetten tot solidariteit en verbondenheid. Vanuit herkenbare thema’s in het dagelijkse leven van mensen, laat je kinderen zien hoe mensen met hun problemen omgaan en welke oplossingen ze zoeken en vinden. 8. Aandacht voor neutraal woordgebruik Sommige woorden hebben een negatieve bijklank, zonder dat we het altijd beseffen. Door deze woorden te gebruiken, geven we onbewust een negatief beeld door. Woorden zoals ‘bijgeloof, ‘krotten’ en ‘primitief’ of verkleinwoorden zoals ‘indiaantjes’ en ‘hutje’ kunnen we vervangen door neutralere varianten.

123 Piano – SuperWereldTijdschrift voor 2de graad Maak via het SuperWereldTijdschrift kennis met 3 wereldreporters: Ogo uit Senegal, Maria uit Guatemala en Samiksha uit India. Rijd mee met de camioneta naar Guatemala-stad, proef de heerlijke aloo tikki burgers uit Mumbai en leer Awa kennen, Ogo’s lieve oma. Maak van je leerlingen ook echte wereldreporters! Met dit SuperWereldTijdschrift maak je thema’s, die aan bod komen in de 2de graad, mondiaal rijker. Via dit vakoverschrijdende project werk je aan de realisatie van verschillende eindtermen. Bij dit SuperWereldTijdschrift hoort een dvd met beelden uit het dagelijkse leven van de drie kinderen, een digitale handleiding en een webpagina. Heel wat thema’s uit de dagelijkse leefwereld van Ogo, Samiksha en Maria komen aan bod. Per thema kan je telkens een lesuur aan de slag. Meer info: www.studioglobo.be 123Piano is verkrijgbaar voor € 25 + verzendingskosten in elke afdeling van Studio Globo.

INHOUD

voorwoord Dag lezer, Het thema van deze maand is ‘onderweg’ en het is zeker herkenbaar voor jezelf en de leerlingen in je klas. We zijn allemaal vaak ‘onderweg’: van thuis naar school, van de volleybalclub naar huis, van school naar de muziekles, op weg naar oma en opa of … We zijn te voet, met de step, met de fiets, met de auto, de trein, de bus of de metro… Onderweg ben je op veel manieren. Je kan genieten van onderweg zijn, en soms wou je dat je al op je bestemming was. Soms wou je dat je nog héél even kon onderweg zijn. Dat gevoel heeft ook Doony in het verhaal deze maand. Haar grote zus zal wellicht binnenkort, samen met haar man, terugkeren naar Zuid-Soedan. Doony zal hen heel erg missen, maar begrijpt ook wel waarom ze vertrekken. Onderweg zijn is niet altijd gemakkelijk. Soms zijn er hindernissen op je weg. Zo ook bij Doony. De maraboes, de vogels op de weg, jagen haar schrik aan. Ze zijn groot en angstaanjagend en iemand vertelde haar dat ze ook kleine kinderen meenemen. Ook in figuurlijke zin zijn er hindernissen op de weg van Doony. Ze wil graag gaan studeren, maar dat is niet zo eenvoudig. Onderweg zijn, een boeiend thema waar je veel kanten mee op kan, en een aanknopingspunt om te vertrekken vanuit de leefwereld van de kinderen in je klas. Emilie

colofon

Wereldreis is een uitgave van Studio Globo (Huidevettersstraat 165, 1000 Brussel, F 02 502 81 01) Weblink www.studioglobo.be/wereldreis

Nieuws uit Studio Globo Armoed (op den) buiten....................... 2 123 Piano − SuperWereldTijdschrift voor 2de graad .................................... 2 De Wereldkalender van 11.11.11 .............. 2 Voorwoord .......................................... 3 Wereldreisinfo Ethiopië......................................... 4 Heb je al gehoord van ... injera? ......... 4 Foto-info........................................ 5 Thema-info: Onderweg ..................... 5 Reiswoordenschat ........................... 5 Wereldreistips en werkbladen Eerste graad ................................ 6-8 Vogels ........................................... 7 Injera, een typisch Ethiopisch gerecht ........................... 8 Tweede graad..............................9-11 Brief van Lien ............................... 10 Hardlopen .................................... 11 Derde graad..............................12-17 Webtips........................................ 13 Voer voor boekenwurmen ................ 13 Onderweg ................................14-15 Wat neem ik mee? .......................... 16 Opvang in een vluchtelingenkamp .... 17 Tekening van de kalenderfoto........... 18 Criteria voor goede leermiddelen .......... 19 Spiegelfoto........................................ 20

Le monde en classe (vertaling van wereldreis) is een uitgave van CNCD-11.11.11 (Handelskaai 9, 1000 Brussel, F 02 250 12 63) www.cncd.be/lemondeenclasse

Abonnement : 10 nummers voor € 17 Zie weblink voor andere formules. Abonnementen lopen per schooljaar of per kalenderjaar en worden automatisch verlengd. Vraag wijzigingen schriftelijk, via fax of via mail tot één maand voor het aflopen van het abonnement. Losse nummers zijn verkrijgbaar voor € 1,60 + verzendingskost. Bankrekening : BE56 0682 3525 0588 Administratie : Jan Wynants (T 02 520 05 30, E wereldreis@studioglobo.be) Redactie en medewerkers : Helga Vande Voorde (T 02 526 10 92, E helga.vandevoorde@studioglobo.be), Yvan Houtteman (verhaal), Jakob Vansteenhuyse, Joris Cools, Emilie Deblock en Jan Debonnet Tekeningen : Jos Verhulst Foto's : Stefano Pensotti (kalenderfoto op de cover), Karen Nachtergaele (spiegelfoto) Vormgeving : Marc Vermeiren Druk : De Wrikker cvba, Berchem Verantwoordelijke uitgever : Piet Spanhove, Otletstraat 28/11, 1070 Brussel Overname voor niet-commercieel gebruik in het onderwijs en zonder afgeleide werken is toegelaten mits naamvermelding. Deze uitgave kwam tot stand i.s.m. de Koepel van de Vlaamse Noord-Zuidbeweging - 11.11.11 v.z.w. en met de steun van de Belgische ontwikkelingssamenwerking

Wereldreis - 2013/9 - 3

Ethiopië LANDENINFO

Het land Ethiopië is een republiek in de Hoorn van Afrika. Met een oppervlakte van meer dan 1 100 000 km² is het land 35 maal groter dan België. Ethiopië is een land met een enorme diversiteit, zowel op geografisch als op cultureel vlak. Het land kent groene streken, hoge bergen, dorre woestijnen en gebieden die onder de zeespiegel liggen. Op cultureel vlak worden er meer dan 250 verschillende talen gesproken. De grootste drie groepen zijn de Oromo, de Amhara en de Tigray. Traditioneel hadden de Amharen de macht. Hun taal, het Amhaars, is ook de officiële taal. Deze taal heeft een ander alfabet dan het onze. Het telt maar liefst 275 letters. Ethiopië is een land in volle economische expansie met een snel groeiende bevolking van momenteel 90 miljoen mensen. Als de huidige bevolkingsgroei zich doorzet, voorspelt men meer dan een kwart miljard mensen in 2050. Om deze uitdaging aan te gaan, koos de regering voor grote investeringen, vooral op vlak van infrastructuur en landbouw. Veel mensen trokken de laatste jaren naar de steden op zoek naar werk en een beter leven. Sinds 1993 is Ethiopië een federale

staat zoals België. Het land is bestuurlijk opgedeeld in de belangrijkste drie steden (Addis Abeba, Dire Dawa en Harar) en acht ‘kililoch’ met elk een grote mate van zelfbestuur. Een ‘kilil’ (enkelvoud van kililoch) is een etnische regio in Ethiopië. De vorige premier Meles Zenawi probeerde zijn land in sneltempo te moderniseren en zette hierbij vooral in op de verbetering van de infrastructuur. Zenawi stierf in juli 2012 in Brussel en werd opgevolgd door zijn vice-premier Hailemariam Delasegn. HDI: Ethiopië staat 173ste op 186 met 0,396 (2012). Economie De economie in Ethiopië groeit bijzonder snel, zeker voor een land dat geen inkomsten haalt uit aardolie. Zo’n 80 % van de bevolking werkt in de landbouw. Die landbouw is grotendeels gericht is op zelfvoorziening, maar zorgt toch voor meer dan 40 % van het BBP. Ethiopië voert maïs uit en mits een betere irrigatie zou Ethiopië de graanschuur van Afrika kunnen worden. Een groot deel van de bevolking kweekt teff. Ook sorghum groeit in droge gebieden. Ethiopië heeft de grootste veestapel van Afrika: runderen, geiten, schapen en in de droge gebieden ook dromedarissen zijn belangrijke handelswaar. Sinds een jaar of tien worden ook verschillende bloemkwekerijen opgericht. Koffie is het belangrijkste exportproduct. Naast koffie zorgen ook lederwaren, suiker, katoen en oliehoudende zaden voor belangrijke deviezen. Ethiopië heeft heel wat bodemschatten, zoals goud, platina, zink en lood. Het merendeel ervan is nog nauwelijks geëxploiteerd. In het zuiden wordt Wereldreis - 2013/9 - Wereldreisinfo - 4

de laatste jaren ook naar olie geboord. De industrie is nog beperkt en vooral gericht op de verwerking van landbouwproducten en lederwaren. Munt: Ethiopische Bir, EUR 1 = ETB 24,87.

HEB JE AL GEHOORD VAN ... INJERA? Injera is het basisvoedsel in het grootste deel van Ethiopië. Het bestaat uit grote ronde pannenkoeken. Meestal wordt injera gemaakt uit teff. Ook andere granen, zoals gierst of tarwe en ook maïs kunnen voor het maken van injera gebruikt worden, of zij worden aan de teff toegevoegd. Injera smaakt tamelijk zuur, omwille van de zuurdesem. Bij een maaltijd wordt de injera op een grote ronde schaal gelegd. Er bovenop wordt ‘wot’ aangebracht, verschillende smaakvolle sauzen die vaak vegetarisch zijn, maar ook vlees of vis kunnen bevatten. De Ethiopische orthodoxe Kerk schrijft tal van vastendagen voor, waarop geen vlees mag worden gegeten. De nationale schotel heet ‘doro wat’, een pikante saus gemaakt met kip, eieren en hete rode pepers.

Vluchtelingen verlaten hun ‘thuis’ meestal onder grote druk en willen terugkeren zodra de omstandigheden het toelaten. UNHCR zorgt ervoor dat de terugkeer gebeurt met respect voor de veiligheid en de waardigheid van de vluchtelingen en helpt soms ook bij hun herintegratie.

Foto-info  Gambela is de meest westelijke ‘kilil’ van Ethiopië. Het dunbevolkte gebied bestaat vooral uit savanne, weidse graslanden en dichte bossen. De vele rivieren geven aanleiding tot seizoensgebonden overstromingen en drassige gebieden. Dit zijn uitstekende habitats voor wilde zoogdieren en voor vogels. Van oudsher leven er twee grote etnische groepen: veehoudende Nuer en landbouwende Anuak. Recent immigreerden ook andere groepen uit de Hooglanden van Ethiopië en vluchtelingen uit Soedan. Dankzij de verbinding met de Witte Nijl ontwikkelt de hoofdplaats Gambela zich als een belangrijk handelscentrum. Koffie en andere producten kunnen langs deze rivier relatief eenvoudig via Soedan naar Egypte en verder naar het Westen getransporteerd worden. De Britten bedachten deze route als alternatief voor het treinspoor dat de hoofdstad Addis Abeba met het door de Fransen gecontroleerde staatje Djibouti verbindt. Sinds enkele jaren mogen buitenlandse investeerders in Gambela grote stukken land huren om te ontwikkelen voor grootschalige plantages. Dit stuit op heel wat verzet: om ecologische redenen en omwille van de verplichte onteigeningen en verhuizingen. THEMA-INFO: ONDERWEG In Gambela bevonden zich drie grote kampen voor de tijdelijke opvang van vluchtelingen uit het naburige Soedan, die het oorlogsgeweld in het christelijke

en animistische zuiden en in Darfoer ontvluchtten. Een deel van hen werd verder opgevangen in de VSA en Australië, een ander deel keert mondjesmaat terug en sommigen integreerden zich ook in de Ethiopische samenleving. Het verhaal rond de foto situeert zich in 2011 tegen de achtergrond van de onafhankelijkheid van Zuid-Soedan van het islamitische Soedan. De weg op de foto werd enkele jaren geleden aangelegd met het oog op het transport van vluchtelingen. Nu Zuid-Soedan op eigen benen staat, is het belangrijk dat het mensen vindt die het land naar de 21ste eeuw kunnen loodsen en het mee helpen opbouwen. De jongeman Nhial uit het verhaal is zo iemand. Het Hoog Commissariaat voor de vluchtelingen Wereldwijd zijn er 43 miljoen mensen op de vlucht: 80% daarvan wordt opgevangen in ontwikkelingslanden. Bijna de helft zijn kinderen. De Vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties heeft als belangrijkste taak om wereldwijd vluchtelingen te beschermen. UNHCR helpt zoeken naar duurzame oplossingen: het helpt landen bij de basisopvang van vluchtelingen. Wanneer vrijwillige terugkeer naar het land van herkomst niet mogelijk is, kan integratie in het asielland zinvol zijn. Als de veiligheid van vluchtelingen ook daar niet kan worden gegarandeerd, bestaat de mogelijkheid tot hervestiging in een ander land dan het asielland. Wereldreis - 2013/9 - Wereldreisinfo - 5

REISWOORDENSCHAT maraboe (Leptoptilos crumeniferus): tropische vogel verwant aan de ooievaar, in tegenstelling waarmee hij een standvogel is en met gekromde nek vliegt; leeft in groepen; eet aas (is daardoor heel nuttig als afvalopruimer), maar ook eieren en levende dieren, zoals kleine zoogdieren, kikkers en vissen. standvogel: blijft altijd waar hij is, ook al wordt het koud en is er weinig voedsel te vinden, bijv. mus, maraboe. teff: een graansoort die veel ijzer bevat en in relatief droge omstandigheden kan groeien. trekvogel: overwintert in een warmere streek met meer voedsel dan in zijn broedgebied ; dat gebeurt zowel bij ons (ten noorden van de evenaar) als in het Zuiden (ten zuiden van de evenaar, in Zuid-Afrika bijvoorbeeld) bijv. ooievaar, rietgans. vluchteling: iemand die “vanwege een gegronde reden voor vervolging vanwege ras, godsdienst, nationaliteit, het behoren tot een bepaalde sociale groep of zijn politieke overtuiging zich buiten het land bevindt waarvan hij de nationaliteit bezit en niet in staat is of, vanwege deze vrees, niet bereid is een beroep te doen op de bescherming van dat land.”

Eerste graad EINDTERMEN Wereldoriëntatie 1.3 organismen ordenen; 3.2 gevoelens; 5.9 belangstelling. Muzische vorming: 6.4 creatieve uitingen tonen. Wiskunde 1.4 breuken. BIJ DE FOTO Toon de foto aan de kinderen en vraag hen: “Wat zie je? Wie zie je allemaal? Wat doen zij? Wat gebeurt er op de foto, denk je?” Vertel een kort verhaal: “Doony (met de blauwe teil) is bang voor de grote vogels. En zij is moe van het lange wandelen in de zon. Regelmatig gaat zij van huis naar de markt om injera te verkopen. Zij vindt dat niet altijd even leuk. Daarom verzint zij soms spelletjes onderweg: vogels tellen, een liedje zingen enz.” Nu hebben wij aanknopingspunten voor een gesprek vol herkenning: “Wie is er ook bang voor vogels? Welke? Wanneer was dat? Reis je graag lang met de auto, de bus, te voet? Wat doe je onderweg om je niet te vervelen?” RARE VOGELS De vogels die de weg oversteken, zijn maraboes. Vraag aan de kinderen welke vogel zij herkennen in de maraboe. Indien zij er zelf niet op komen, kun je enkele foto’s laten zien van de ooievaar of bezoek Planckendael of Pairi Daiza. Leg aan de kinderen uit dat ooievaars trekvogels zijn en dat er ook standvogels bestaan (zie Reiswoordenschat).

Trekvogels: (riet)gans (van Noord- naar West-Europa), (boeren)zwaluw (o.a. van Europa naar Zuid-Afrika). Standvogels: mus, (bos)uil, fazant, specht, merel. Muzische vorming – beeld In Ethiopië vind je heel wat bijzondere vogels, wel tot 800 verschillende soorten. Daaronder zijn enkele inheemse vogelsoorten, zoals de Ethiopische geelsnaveltok, de witbuiktoerako, de witsnavelspreeuw en nog zo veel meer. De namen van deze vogels spreken tot de verbeelding. Je zou er haast van gaan fantaseren… In de volgende activiteit maken de kinderen een ‘fantastische’ vogel met afvalmateriaal. Met ‘fantastisch’ bedoelen wij dat kinderen hun fantasie mogen gebruiken. Het moet een vogel worden, dat is de enige voorwaarde. Als voortaak brengen de kinderen verschillende soorten afvalmateriaal mee naar school. De leerkracht zorgt voor hechtingsmaterialen zoals lijm, touw, stokjes, plakband… Ter introductie en inspiratie kun je het volgende filmpje laten zien: www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20100623_flipafvalkunst01 Zodra alle kinderen klaar zijn, stellen zij hun vogel aan elkaar voor in een kringronde: zij geven hun vogel een naam, zeggen of het een trek- of standvogel is, waar de vogel leeft, wat hij eet enz. Ook hier mogen zij fantaseren.

Hierna werk je met werkblad A. Leerlingen van het tweede leerjaar kunnen de namen lezen. Oplossing:

INJERA, EEN TYPISCH ETHIOPISCH GERECHT Laat de kinderen in de klas in groepjes van vier de ingrediënten voor injera afwegen en meten. Bereid dit voor op werkblad B, door hen de hoeveelheden te laten inkleuren. Om het recept de maken, surf je naar http://eten-en-drinken. infonu.nl/recepten/10106-injera-brood-uit-ethiopie.html Wereldreis - 2013/9 - Wereldreistips - 6

Vogels

mus

Overloop samen met juf of meester de namen van deze vogels. Welke vogels heb je al gezien? Trek er een lijn onder. zwaluw Van welke vogel heb je nog nooit gehoord? Zoek prenten van die dieren (bv. op www.Google.be â&#x2020;&#x2019; afbeeldingen). Kleur de vogels die je nog niet kende. Omcirkel met balpen welke vogels wegtrekken (trekvogels).

specht

gans uil

fazant merel Wereldreis - 2013/9 - Werkblad A - 7

Injera, een typisch Ethiopisch gerecht Kleur de juiste hoeveelheden

½ kg zelfrijzende bloem

½ kg tarwebloem

GIST

2 zakjes gedroogde gist

½ theelepel zout

water Wereldreis - 2013/9 - Werkblad B - 8

Tweede graad EINDTERMEN Wereldoriëntatie 4.8 sociale groepen, 6.9 dagelijks leven elders. Lichamelijke opvoeding 1.1 basisbewegingen, 1.15 aanpassing afstand, 2.2 snelheid, 2.3 voldoening en effect. Muzische vorming 2.3 andere landen. BIJ DE FOTO

- Wat was de kleur van je gezicht voor het lopen en wat was de kleur erna? - Wat was het ritme van je hart voor het lopen en wat erna? - Had je het warmer voor of na de oefening? - Is er iemand van jullie beginnen zweten? - Stel je voor dat je elke dag van die lange afstanden moet wandelen/lopen. Dan zul je automatisch wel een goede conditie krijgen, denk je niet?

RONDTREKKENDE MUZIKANTEN

Kijk samen met de kinderen naar de kalenderfoto. “Wat zie je? Wat doen de mensen op de foto?” Zij zijn onderweg, zij gaan ergens naartoe. Heel wat mensen in Ethiopië doen veel te voet. Ook lange afstanden gebeuren vaak te voet. De meeste mensen hebben geen auto. “Welke transportmiddelen kennen jullie allemaal? Doe jij veel te voet?” BIJ DE BRIEF Lees samen de brief van Lien (werkblad C). Lien heeft het over een man uit Ethiopië die heel goed is in hardlopen over lange afstand. “Hoe zou het komen dat heel wat mensen in Ethiopië goede atleten zijn? Kennen jullie zelf goede lopers? Typ hun naam in bij ‘Youtube’ en kijk eens naar een stukje uit hun marathon!” Haile Gebrselassie, Tirunesh Dibaba, Kenenisa Bekele, Tiki Gelana, Tsegaye Kebede, Meseret Defar zijn Ethiopische kampioenen.

Terug in de klas bollen de leerlingen uit in een kringgesprek bij het beluisteren van Ethiopische muziek. In de hooglanden daar wordt traditionele muziek gespeeld door rondtrekkende muzikanten, ‘azmaris’ genaamd. Die zijn dus ook ‘onderweg’. Zij maken muziek die wij minder goed kennen. Beluister even samen met de kinderen enkele instrumenten en vraag naar hun gevoel bij deze liedjes: www.youtube.com/ watch?v=-53Cw8-BApE en www.youtube.com/watch?v=aBkBdxw-VyQ (kinderen). “Waaraan denk je? Vinden jullie het mooi? Kenden jullie die instrumenten al? Waarop lijken zij?”

HARDLOPEN Wat weten de kinderen over hardlopen? Laat hen de quiz op werkblad D invullen. Laat hen in groepjes van vier werken. Zij mogen informatie opzoeken op het internet. Oplossingen: 1 A, 2 C, 3 B, 4 C, 5 A, 6 B + C, 7 A. Aan de loop! Bv. flipflop-voetjes al opsommingstekens? Ga na de quiz met de kinderen naar de speelplaats en verdeel de klas in groepjes van 4. Laat hen eerst een korte afstand lopen. Laat hen de speelplaats in de lengte oversteken. Zij meten elkaars tijd. Nu een lange afstand. Laat elk groepje 20 keer rond de speelplaats lopen. Elke leerling van elk groepje zal dus 5 rondes lopen. Zij wisselen af na 5 rondes en geven een estafettestokje door. Meet de tijd op per groepje. Stel de kinderen volgende vragen. - Hoe was je ademhaling voor het lopen en hoe was zij erna?

Wereldreis - 2013/9 - Wereldreistips - 9

Wereldreis - 2013/9 - Werkblad C - 10

Hardlopen In Ethiopië zijn er veel snelle lopers. Op de lange afstanden zijn zij zeer sterk. Iedereen weet wat lopen is, maar hoe goed is je kennis daarover? Wat is gezond en wat niet? Neem de proef op de som en probeer deze quiz zo goed mogelijk in te vullen. 1. Waar zetten lange afstandslopers hun voeten neer bij de start? A. Achter de startlijn. B. In de startblokken. 2. Als je gaat lopen of sporten, eet je best … uur voor de start. A. 1 uur. B. 2 uur. C. 3 uur. 3. Wat is de afstand van een marathon ongeveer? A. 22 kilometer. B. 42 kilometer.

C. 62 kilometer.

4. Wat drink je best voor je gaat lopen of sporten? A. Melk. B. Vruchtensap.

C. Water.

5. Wat eet je best voor je gaat lopen of sporten? A. Vis, groenten of fruit en pasta. B. Een hamburger met frietjes C. Enkele repen chocolade. 6. Lopen is gezond, waarvoor in het bijzonder (geef twee antwoorden)? A. Voor de gewrichten. B. Voor het hart. C. Voor de botten in je lichaam. 7. Hoeveel keer wordt het stokje op de 4 maal honderd meter lopen doorgegeven? A. 3 keer. B. 4 keer. C. 5 keer.  Wat is jouw score?

…. / 8

Hier zijn nog enkele tips! Ken jij er nog? Deel ze met je vrienden.

Zorg voor goede loopschoenen.

Eet gezond, let dus op je voeding.

Bouw geleidelijk aan op, loop niet meteen te ver en te snel. Begin rustig aan.

Luister naar je lichaam!

Ga samen met vrienden lopen, dat is veel leuker.

Warm je eerst goed op en loop rustig of wandel rustig uit na het lopen. Stretch.

Wereldreis - 2013/9 - Werkblad D - 11

Derde graad EINDTERMEN

ONDERWEG

Muzische vorming 3.5 fantasieën uiten, 6.5 respect voor leeftijdsgenoten. Lichamelijke opvoeding 2.2 ontwikkelen kracht, 3.2 inspanning inschatten. Wereldoriëntatie 4.11 vluchtelingen, 4.15 internationale organisaties, 6.2 globe. Wiskunde 2.4 schaal, 3.7 ruimtelijk oriënteren. Sociale vaardigheden 1.6 kritisch zijn, 3 samenwerken. BIJ DE FOTO Laat de leerlingen kijken naar de kalenderfoto. Zij gaan in groepjes van drie of vier bij deze foto een kort toneelstukje opvoeren. De leerlingen mogen hier volledig hun eigen invulling aan geven. Het gaat er dus om waar zij aan denken en wat zij voelen bij het zien van deze foto. Bespreek kort na elk toneeltje met de klas wat er te zien was. De leerlingen proberen te achterhalen wat voor vogels het zijn, waar die foto is genomen, wie die mensen op de weg zijn, waar zij vandaan komen, waar zij naartoe gaan… Je overloopt deze vragen met je leerlingen. Wat je als leerkracht zeker meegeeft aan de leerlingen, is het volgende. - Deze foto werd genomen in Gambela, een plaats in Ethiopië. Dit land is gelegen in Oost-Afrika. De leerlingen duiden dit best aan op de wereldbol of wereldkaart. - De weg op de foto leidt naar Zuid-Soedan, een land dat vorig jaar onafhankelijk werd. In die regio waren er soms hevige gevechten, waardoor er veel vluchtelingen kwamen. Nu gaat het er stilaan beter. - De dieren die je de weg ziet oversteken, zijn maraboes. Zij zijn familie van de ooievaar, maar in leefwijze lijken zij op gieren. Dieren in Ethiopië “In Ethiopië leven heel wat bijzondere dieren. Dieren die je misschien al kent, maar ook dieren waarvan je waarschijnlijk niet wist dat zij bestonden: olifant, leeuw, nijlpaard, zebra, anubisbaviaan, kafferbuffel, koedoe, schoenbekooievaar, ibis, Ethiopische wolf, Ethiopische steenbok, Ethiopische nyala, beisa (een spiesbok), kob (een antilope), gelada (een hondsaap), guereza (een franjeaap) en nog vele andere.” Verdeel de leerlingen in groepjes (per twee of per drie) en laat elk groepje ‘hun’ dier van ver weg kiezen, dat zij dan zullen voorstellen aan de klas. Elk groepje kiest een ander dier. De leerlingen zoeken nuttige informatie en visueel materiaal en geven een spreekbeurt van ongeveer drie minuten.

De leerlingen lezen het verhaal op werkblad E en F. Vergelijk de informatie uit het verhaal met wat de leerlingen bij de foto hadden bedacht. “Heeft iemand al lange afstanden te voet afgelegd? Hoe ver was dat dan? Waarom deed je dat? Had je bagage bij? Hoeveel woog die? Wat voelde je? Zou jij dit elke dag kunnen? Doony moet dit wel elke dag doen, want anders hebben zij en haar familie geen geld.” Wat neem ik mee? “Wat draag je mee als je onderweg bent?” Dat is bv. een rugzak met een fles water, een boek, een trui, een mp3-speler… “Stel je voor dat je plots je huis uit moet - bv. door een brand, een overstroming… - en je hebt maar één minuut om iets bij elkaar te zoeken. Wat zou jij meenemen?” Op werkblad G schrijven of tekenen de leerlingen hun selectie of plaatsen een foto. Vluchtelingenkamp Schets kort de situatie van vluchtelingen in Ethiopië en in het grensgebied met Zuid-Soedan. Wegens conflicten in de buurlanden biedt Ethiopië - zelf een arm land - nu gastvrijheid aan 370 000 vluchtelingen. Die komen voornamelijk uit Somalië en Eritrea, zo’n 85 000 zijn afkomstig uit Soedan en Zuid-Soedan. Om zelf te zien hoe er het er aan toe gaat in zo’n vluchtelingenkamp, kun je als leerkracht even kijken naar dit filmpje over Jamam, een kamp in Zuid-Soedan: www.youtube.com/ watch?v=SN1xpEOTeNM De vluchtelingenkampen zitten overvol. De meeste vluchtelingen zijn kinderen en vrouwen; zij zijn volledig afhankelijk van noodhulp. Elk kamp kent zijn eigen problemen met gezondheidszorg, maar ondervoeding, malaria, diarree en ontstekingen van de luchtwegen komen het vaakst voor. Vluchtelingen die aankomen, worden vaak opgevangen in een doorgangskamp. Hier worden zij geregistreerd en krijgen zij een polsbandje. Bij aankomst krijgen de vluchtelingen van het Wereldvoedselprogramma van de Verenigde Naties een voedselrantsoen voor twee weken. Daarnaast krijgen zij een pakket met andere benodigdheden (zeep, keukengereedschap, dekens, jerrycans, muskietennetten) van de UNHCR (zie Thema-info). Niet-gouvernementele organisaties zorgen voor drinkwater en inentingen, bv. tegen mazelen. Opdracht bij werkblad H De leerlingen gaan een plan maken voor een vluchtelingenkamp.

Wereldreis - 2013/9 - Wereldreistips - 12

Benodigdheden: kleurpotloden + A4 blad. De schaal is dan ongeveer 1/250. Overloop eerst samen de legende van het vluchtelingenkamp. Je kunt er even over praten en gebruik maken van enkele prenten. Daarna gaan de leerlingen zelf aan de slag op het werkblad. Oplossingen (minima): a. 30 m² x 120 = 3 600 m² b. 120/5 = 24 c. 49 x 120 = 5 880 l, dus 1 d. 120/20 = 6 e. 250 g x 120 x 7/30 = 7 000 g = 7 kg f. ¾ x 120 = 90, delen door aantal leerlingen in de klas WERELDREIS ALS AFSLUITER Je hebt nodig: een wereldbol, een touwtje, een meetlat. “Mensen zijn vaak onderweg. Te voet, op de fiets, met de auto, met de trein… Wij gaan nu samen de wereldreis overlopen die wij dit schooljaar al maakten. Start en aankomst zijn in onze eigen hoofdstad, Brussel. Wij bezoeken van daaruit enkele plaatsen waar wij zeker al over hebben gehoord. Van Brussel gaan wij naar Havana, dat ligt op Cuba. Daarna gaan wij naar Hanoi, dat is gelegen in het noorden van Vietnam. Let op: de kortste weg is westwaarts! Vervolgens gaan wij helemaal naar Ethiopië: Gambela ligt in het westen van het land. En als laatste, voor wij terugkeren naar Brussel, brengen wij nog een bezoek aan Phnom Penh, de hoofdstad van Cambodja. Hoeveel kilometer hebben wij in totaal afgelegd?” Uiteraard zijn alle afstanden in vogelvlucht. De leerlingen passen die af met een touwtje, dat zij dan vergelijken met de evenaar (+/- 40 000 km) en/of met een meetlat en zetten om volgens de schaal van de globe. De oplossing (58 062,207 km) kun je nakijken op http:// nl.distance.to/

www.youtube.com/watch?v=sH5Y9YVbSVo  filmpje met kindertekeningen http://tracing.rodekruis.be/downloads/MFL/MFL_werkboekje%20leerlingen.pdf  werkboekje Music For Life – 3de graad lager onderwijs www.unhcr.nl/fileadmin/user_upload/pdf/De_Staat_van_ de_Vluchtelingen_in_de_Wereld_2012.pdf www.11.be/11/component/one/artikel/detail/iedereen_ heeft_baat_migratie,103343 www.belgium.be/nl/publicaties/publ_ben_ik_een_migrant. jsp  de geschiedenis van onze migraties www.vvn.be/wp-content/uploads/2011/04/Storia_5T_les12_ Kris_Merckx.pdf  België en migratie www.kennislink.nl/publicaties/dossier-migratie www.unhcr.be/nl/home.html www.natuurpunt.be/nl/biodiversiteit/trekvogels/ooievaartrek_1315.aspx

WEBTIPS Ethiopië www.africaimagelibrary.com/-/galleries/east-africa/ethiopia/page/1  foto’s http://dl.dropboxusercontent. c o m / u / 4 3 8 8 1 2 / Va k k e n / A a r d r i j k s k u n d e / Ethiopi%C3%AB-info-kids.pdf www.unhcr.org/pages/49e483986.html  2013 UNHCR country operations profile - Ethiopia www.mo.be/artikel/zit-ethiopie-op-rozen Migratie, vluchtelingen, vogeltrek www.hetgeheimvanyoussef.be/educatief.html  stripverhaal met educatief pakket www.unhcr.be/fileadmin/user_upload/pdf_documents/ UNHCR-Child_book-My_Story-NLD-screen.pdf  boekje met kindertekeningen dat het lot van kindervluchtelingen door hun eigen ogen bekijkt

VOER VOOR BOEKENWURMEN - Enzyklopädie Migration in Europa. Vom 17. Jahrhundert bis zur Gegenwart. BADE, K.J.; EMMER, P.C.; LUCASSEN, L. & OLTMER, J. (red.). Paderborn/ München/ Wien/ Zürich: Ferdinand Schöningh & Wilhelm Fink, 2007. - Te gast in Ethiopië. VAN TEEFFELEN, K. Nijmegen: Informatie Verre Reizen VOF, 2008. - Vluchtelingen wereldwijd. BOSMAN, H. Nijmegen: C.M.O., 2007.

Wereldreis - 2013/9 - Wereldreistips - 13

Onderweg Mijn naam is Doony. Ik sta in het midden van de foto. Op mijn hoofd draag ik de blauwe plastieken teil die we die morgen gekocht hebben op de markt van Lara, een stadje even verderop. Naast me zie je mijn oudere zus Shiluk. En net voor ons, langs de kant van de weg, lopen mijn broer Guch (met wit hemd) en mijn schoonbroer Nhial (in het rood). De foto is kort na de middag genomen. De zon stond nog hoog en het was nog erg warm.

Ik schrok nogal toen ik zag dat er net voor ons een groep maraboes de weg overstak. Eigenlijk ben ik nog altijd een beetje bang voor die vogels. Ze hebben zo’n enge hals en doordringende ogen. Het lijken net gieren. Mijn broer Guch vindt het stom van me dat ik bang ben van vogels, maar precies hij heeft me eens verteld dat ze soms kleine kinderen meenemen. Ik moet er steeds aan denken als onze kleine broer Ustaz buiten rondkruipt. Twee dagen geleden nog zat er een hele groep van die griezels naast de hut van onze oude buurman Omot. De maraboes waren samen met een bende gieren het kadaver van de ezel van Omot aan het oppeuzelen. Het dier was die nacht gestorven. In een mum van tijd bleven enkel nog de beenderen over. Maraboes zijn daarom nuttige dieren, zo heeft mijn papa me verteld. Zo kan het vlees niet rotten en dus geen ziekten verspreiden. Maar hoe nuttig deze opruimers van afval dan ook mogen zijn, ik moet ze niet. En dan komen ze daar opeens parmantig voor onze neus gewandeld. Waar komen ze vandaan? Waar gaan ze heen? Zouden ze injera1 lusten? 1

Injera: zie Heb je al gehoord.

Gelukkig had ik geen injera meer bij me. Shiluk had ze die morgen allemaal verkocht. De dag voordien hadden we samen een hele berg injera-pannenkoeken gemaakt om op de markt te verkopen. Het was een hele karwei. Het gierstemeel was al enkele dagen aan het gisten in het water. Ik maakte de oven aan met hout, zodat de grote kleiplaat goed heet kon worden. Shiluk goot er telkens het deeg op en ik haalde de pannenkoeken eraf. We bakten er meer dan honderd. Er is veel vraag naar injera in Lara. Zeker nu het er stikt van de werklui die er de nieuwe plantage aan het aanleggen zijn. Ze hebben grote machines meegebracht. Tussen Lara en de grens van Soedan komt één grote plantage: zo ver als je kan kijken, worden alle bomen gerooid. Mijn broer Guch vraagt zich af waar onze dieren zullen moeten grazen als alles in akkers verandert. Guch en Nhial gingen mee met ons naar Lara. Nhial droomt er van om samen met mijn zus terug naar Zuid-Soedan te gaan, waar hij is geboren. Daarom wilde hij nog papieren in orde laten maken. Nhial had er immers een afspraak met iemand van de Verenigde Naties.2 Net als mijn familie behoort Nihal tot de Nuer. Wij Nuer noemen onszelf Nei Ti Taath, wat “echte mensen” betekent. Toen onze god Kwoth de mensen op aarde plaatste, gaf hij ons vee: runderen, geiten en schapen. Kwoth gaf ons deze dieren en zei: “Dit is voor jou, zorg er goed voor. Jij moet deze dieren volgen en zij zullen jou voedsel geven.” Aan de Anuak gaf hij een hak en zaad. Hak en zaad om sorghum, maïs en teff te kweken. Daarom leven de Anuak aan de rand van de rivieren. De Nuer volgden de sporen van hun dieren, maar die dieren moeten drinken in de rivier. We willen allebei dezelfde rivier: wij voor ons vee, zij voor hun akkers. Maar nu hebben ook anderen hun oog laten vallen op ons land. Die mensen komen uit de Hooglanden. Ze willen de graaslanden van de Nuer en de akkers van de Anuak veranderen in grote plantages. Nhial en ook mijn papa weten niet of dit wel goed is. Waar moeten onze dieren dan grazen? Daarom wil Nhial naar Zuid-Soedan. Hij wil terug naar de plaats waar hij geboren is. Nhial is naar hier in Gambela 2

UNHCR: zie Thema-info

Wereldreis - 2013/9 - Werkblad E - 14

gevlucht toen hij nog een jongen was. Het Soedanese leger had zijn dorp gebombardeerd. Nhial verloor toen in een klap zijn vader, zijn moeder en zijn oudste broer. Samen met nog veel andere kinderen is hij toen naar Gambela gevlucht.3 Ze liepen dagenlang en toen ze hier aankwamen, zijn ze ondergebracht in het vluchtelingenkamp van Fugnido, niet ver hier van-

Gambela. “Wat kun je doen in een land in oorlog?”, zei mijn papa? Nu is Nhial’s land onafhankelijk.4 En Nhial kan in zijn geboortestreek aan de slag bij een ngo als veearts-assistent. Hij mag er helpen in een campagne waarin alle dieren worden ingeënt tegen runderpest. Hij zal er inspuitingen moeten geven aan alle runderen van de Nuer. Natuurlijk is Nhial erg benieuwd hoe zijn geboortestreek er na al die jaren zal uitzien. Zullen er nog vrienden of familieleden van hem wonen? Zullen er nog runderen zijn die de merktekens van zijn clan dragen? Zal hij het nog even fijn vinden als vroeger om de geur van de dieren op te snuiven? Het geluid te horen van de vrouwen die karnen, de bellen van de naamossen,5 de liederen bij valavond, de grote festiviteiten? En mijn zus, hoe zal het zijn voor haar om naar Soedan te verhuizen? Ik zal haar missen. Zal zij ons niet missen? Ook mijn broer Guch zal Nhial missen. Ze praten vaak over de toekomst. Soms luister ik mee. Wat brengt de toekomst? Wat brengen de plantages hier in Gambela? Wat brengt de vrede in Zuid-Soedan? Wat wil ik eigenlijk zelf? Indien het mag van papa, zou ik ook graag verder studeren. Ik wil verpleegster worden. In een ziekenhuis. In Gambela of in Zuid-Soedan, het maakt niet uit.

daan. Nhial groeide op in Gugnido, hij liep er school en leerde er Amhaars. Hij was een goede student. Na de middenschool kon Nhial verder studeren en trok hij naar Gambela. De Verenigde Naties betaalden zijn studies en hij leerde er voor hulpveearts. In Gambela ontmoette hij mijn zus en vorig jaar zijn ze getrouwd. Eerst wou mijn vader niet weten van een huwelijk. Nhial had immers geen vee en vaders willen dat de familie van de bruidegom dieren geeft in ruil voor hun dochter. Maar uiteindelijk ging mijn papa toch akkoord. Ook al had Nhial geen vee, hij had een diploma en een diploma is net als vee. Mijn papa was er eerst ook tegen dat Nhial en mijn zus naar Soedan zouden verhuizen. De oorlog in Soedan bleef maar duren en er kwamen nog steeds nieuwe vluchtelingen toe in

Op 9 juli 2011 werd Zuid-Soedan onafhankelijk. De relaties met het noorden, waarvan Zuid-Soedan vroeger deel uitmaakte, zijn nog steeds gespannen, maar de echte oorlog is voorbij en het prille land kan beginnen aan de heropbouw. 5 Bij de Nuer heeft elke jongeman een eigen os, waar hij de naam van deelt. Over die os maakt hij liederen, die hij dan zingt tijdens avondlijke dansfeesten en waar hij aan deelneemt samen met de andere jongens en meisjes van zijn leeftijd. 4

De ettelijke tienduizenden kinderen (vooral jongens) die toen op de vlucht sloegen worden de ‘lost boys’ (verloren jongens) genoemd. De meesten vonden opvang in de talrijke vluchtelingenkampen binnen en buiten Soedan. In 2001 werden enkele duizenden van die kinderen door de VS en Australië opgenomen.

Wereldreis - 2013/9 - Werkblad F - 15

Wat neem ik mee? Wanneer mensen onderweg zijn, hebben zij vaak bagage bij. Als je nu dringend je huis moet verlaten en je hebt toch nog heel even de tijd om een aantal dingen te verzamelen, wat zou jij dan meenemen? Let op: je mag de spullen niet meenemen in een rugzak, maar je moet ze dragen op je hoofd. Dat is voor ons al iets minder gewoon, maar wij zullen het even proberen. Dus denk eraan: je bent een heel eind onderweg, je bent te voet en je bagage mag maximum 8 kg wegen! Dat is zelfs al veel om te dragen, probeer je dus te beperken tot het strikt noodzakelijke. Bespreek klassikaal wie wat zou meenemen, weeg de bagage en probeer er in de klas of op de speelplaats mee rond te lopen. Bespreek nadien de ervaringen hiervan met de hele klas of in groepjes. Dit ben ik:

Dit wil ik het liefste meenemen:

Op http://pinterest.com/refugees/the-most-important-thing/ kun je zien wat andere mensen zouden meenemen. Je kunt er ook zelf fotoâ&#x20AC;&#x2122;s posten. Wereldreis - 2013/9 - Werkblad G - 16

Opvang in een vluchtelingenkamp In Ethiopië worden veel vluchtelingen opgevangen uit de buurlanden. Veel mensen doen hun best om die vluchtelingen te helpen. In de komende week wordt een toestroom van vluchtelingen verwacht. Jij bent verantwoordelijk voor 120 van hen. Bereken wat je nodig hebt voor deze mensen. Hier heb je de absolute minimumhoeveelheden. In veel vluchtelingenkampen liggen deze getallen dus hoger. a. Oppervlakte van het kamp: 30 m2 per persoon (tentruimte inbegrepen) dus in totaal: ………… m 2. b. Een familietent heeft een grootte van 16 m2 en twee maal 3,5 m2 bergruimte (samen dus 23m2) en is geschikt voor een gezin van vijf personen. Hoeveel tenten zijn er nodig? ……… c. Elke persoon gebruikt 2100 calorieën voedsel en 7 liter water per dag. Zoveel water is dan nodig: ………… l. Hoeveel tankwagens van 18 000 liter water moeten er in een week komen? ......... d. Latrines: 1 per 20 personen dus ……. e. Voorzie 250 gram zeep per maand per persoon: voor die eerste week is dat dus ……. kg f. Drievierde van de vluchtelingen zijn kinderen: ………. Stel dat in een ‘schooltent’ evenveel leerlingen kunnen als er in jouw klas zitten (……): hoeveel van die tenten moet je dan inrichten? ……… Maak nu zelf op een A4-blad de plattegrond van zo’n vluchtelingenkamp. Dit kun je alleen of per twee uitvoeren. Je zorgt ervoor dat je alle vluchtelingen zo goed mogelijk kunt opvangen. Hieronder vind je een legende met enkele elementen om je kamp op te bouwen.

gezinstent

latrine

Je tekent diezelfde figuurtjes als uit de legende en je mag zelf nog meer elementen invullen om je 2D-plan op te bouwen. Waar is de ingang? Zorg dat iedereen zich kan verplaatsen tussen de verschillende inrichtingen. Leg achteraf alle A4-plattegronden van de klas samen om een groot vluchtelingenkamp te vormen. Vergeet niet om ook een medische hulppost in te richten voor het volledige kamp. Bespreek na de opbouw wat je waar hebt geplaatst, hoeveel en waarom. Wereldreis - 2013/9 - Werkblad H - 17

Wereldreis - 2013/9 - Werkblad I - 18