Encyklopedia dla dzieci by studioiks

* ABOLICJONIZM Abolicjonizm to ruch społeczny, stawiający sobie za zadanie

zniesienie handlu i niewolnictwa ludności murzyńskiej. Nazwa abolicjonizm pochodzi od słowa abolicja, które oznacza odejście od określonych praktyk. Pierwsi niewolnicy trafili z Afryki do Stanów Zjednoczonych w XVII wieku. Europejscy osadnicy wykorzystywali Afrykanów do pracy na plantacjach, w kopalniach i we własnych domach. Znaczna część białej ludności uważała, że czarnoskórzy niewolnicy nie są ludźmi i nie mają prawa do wolności i własnych poglądów. Po przetransportowaniu na kontynent amerykański czarnoskóra ludność była sprzedawana. Pod koniec XVII wieku postępowi mieszkańcy USA rozpoczęli dyskusję o niewolnictwie i potrzebie zaprzestania niehumanitarnych praktyk. Znaczna część mieszkańców kontynentu amerykańskiego zgadzała się z poglądami wczesnych abolicjonistów i przyłączyła się do kampanii mającej na celu zniesienie niewolnictwa. W 1804 roku ich działania zaowocowały zakazem niewolnictwa w kliku północnych stanach USA. W 1808 roku wprowadzono całkowity zakaz przywożenia niewolników na teren Stanów Zjednoczonych, jednak czarnoskóra ludność nie odzyskała wolności. Niewolnictwo było szczególnie ważne dla plantatorów mieszkających w południowych stanach Ameryki. Na ogromnych plantacjach uprawiano bawełnę, a czarnoskóra ludność stanowiła niewyczerpane źródło darmowej siły roboczej. Ruch abolicjonistów działający na Południu zjednoczył siły czarnej i białej ludności. Aktywiści wygłaszali liczne przemówienia i publikowali książki opisujące niesprawiedliwość istniejącego systemu. W 1833 roku założono Amerykańskie Stowarzyszenie Antyniewolnicze, jednak sytuacja

czarnoskórej ludności zamieszkującej Południe USA nie uległa poprawie. Wojna o wolność W XIX wieku Stany Zjednoczone zwiększyły swój zasięg terytorialny o zachodnie ziemie kontynentu amerykańskiego, a mieszkańcy nowych stanów samodzielnie decydowali o zakazie lub utrzymaniu niewolnictwa. W 1854 roku ludność Nebraski opowiedziała się za zniesieniem niewolnictwa, a mieszkańcy stanu Kansas postanowili utrzymać stary system przynależności czarnych do białych. Z tego powodu abolicjonista John Brown zabił kilku właścicieli niewolników z Kansas. W 1850 roku rząd Stanów Zjednoczonych przyjął prawo, które zakazywało udzielania pomocy czarnoskórym mieszkańcom kraju, jednak grupa abolicjonistów zintensyfikowała swoje działania mające na celu uwalnianie i przewożenie niewolników w bezpieczne, północne regiony USA. Mieszkańcy stanów południowych uważali, że abolicjoniści łamią prawo i czyniąc to zachęcają do nieposłuszeństwa coraz szersze rzesze ludności.

m Sojourner Truth urodziła się wśród niewolników w 1797 roku. W 1843 roku jako abolicjonistka rozpoczęła wędrówkę po Stanach Zjednoczonych. Zmarła w 1883 roku

Różnice poglądów na temat niewolnictwa podzieliły Północ i Południe Stanów Zjednoczonych. Stany południowe podjęły starania o wystąpienie z Unii. W kwietniu 1861 roku konflikt doprowadził do wybuchu wojny domowej (wojny secesyjnej). 22 września 1862 r. prezydent Abraham Lincoln ogłosił Proklamację

* aborygeni emancypacji, która gwarantowała wszystkim amerykańskim niewolnikom całkowitą wolność. Wojna secesyjna zakończyła się w kwietniu 1865 roku zwycięstwem Południa. W tym samym roku przyjęto trzynastą poprawkę do konstytucji amerykańskiej, która delegalizowała niewolnictwo na terenie Stanów Zjednoczonych.

patrz też: Afroamerykanie, Niewolnictwo, Prawa

obywatelskie, Proklamacja emancypacji, Wojna secesyjna

* ABORYGENI Naukowcy posługują się terminem Aborygeni, gdy opisują

pierwotne ludy zamieszkujące Ziemię. Dla większości z nas Aborygeni to rdzenni mieszkańcy Australii.

Starszy Aborygen maluje plemienne wzory na ciele dziecka n

Pierwsze wędrówki Aborygeni przybyli do Australii z południowowschodniej Azji ponad 40 000 lat temu. Azjatyckie ludy przepłynęły morze na tratwach lub w ciosanych ręcznie kanoe. Życie w Australii Aborygeni utworzyli w Australii około 500 plemion. Każde z plemion władało własnym językiem i zamieszkiwało ustalone terytorium.

Aborygeni zajmowali się łowiectwem, rybołówstwem i zbieractwem. Każde z plemion przypominało wielką rodzinę, która składała się z kilku klanów, a każdy klan liczył 30-40 członków. Poszczególne klany miały własne symbole (totemy). Tradycyjne klanowe symbole Aborygenów to zwierzęta i rośliny. Aborygeni wierzyli, że każdy element natury (ludzie, zwierzęta, rośliny, a nawet skały) jest ważną częścią świata ludzi i świata duchów. Aborygeni posługiwali się włóczniami i bumerangami. Bumerangi służyły im do rozrywki, lecz bywały stosowane jako broń podczas polowań i plemiennych walk. Aborygeni są autorami licznych malowideł naskalnych. Ich kultura słynie również z rysunków wykonanych na korze drzew. Gdy w 1788 roku do Australii przybyli pierwsi osadnicy europejscy, na kontynencie mieszkało przeszło 300 000 Aborygenów. Europejczycy zagarnęli ziemie należące do Aborygenów i zmusili ich do migracji w głąb lądu.

* addams, jane Wielu Aborygenów zmarło na skutek chorób przywiezionych przez przybyszów z Europy. Współcześni Aborygeni Obecnie na terytorium Australii mieszka około 352 000 Aborygenów (stanowiąc tym samym około 1,5% australijskiej ludności). Jedynie około 35% zachowało czystość rasy. W żyłach pozostałych płynie również krew europejska. Większość współczesnych Aborygenów mieszka w australijskich miastach. W ostatnich dziesięcioleciach rząd australijski wprowadził wiele ustaw, które mają na celu wspieranie rdzennej ludności kontynentu.

Prawo własności ziemi Współcześni Aborygeni pragną powrócić na ziemie, które w przeszłości należały do ich przodków. W 1992 roku Sąd Najwyższy Australii ogłosił, że kontynent należał do Aborygenów, zanim Europejczycy zawłaszczyli odkryty ląd. Od 1993 roku Aborygeni mają prawo do roszczenia praw własnościowych względem ziem przodków. Obecnie w rękach Aborygenów znajdują się ziemie w wybranych australijskich stanach (Terytorium Północne, Południowa Australia i Zachodnia Australia).

patrz też: Australia i Nowa Zelandia

JANE (1860–1935) * ADDAMS, Jane Addams to amerykańska aktywistka, która walczyła

o prawa kobiet i najuboższych. Jane Addams była założycielką pierwszego domu opieki społecznej w Stanach Zjednoczonych, gdzie ludzie w trudnej sytuacji życiowej szukali pomocy i edukacyjnego wsparcia.

Jane Addams urodziła się 6 września 1860 roku. Wychowała się w dostatku, ukończyła studia w Rockford College i rozpoczęła naukę medycyny, którą przerwała ze względu na zły stan zdrowia. Podczas wizyty w Anglii Addams odwiedziła dom opieki społecznej Toynbee Hall założony w 1884 roku. Doświadczenie to zainspirowało ją do utworzenia podobnej placówki w rodzinnym kraju. W 1889 roku Jane Addams z pomocą Ellen Gates zbudowała w Chicago pierwszy amerykański dom opieki społecznej o nazwie Hull House. Drzwi Hull House stały otworem przed wszystkimi mieszkańcami miasta, którzy potrzebowali pomocy. Wielu z nich było emigrantami, którzy przybyli do Nowego Świata w poszukiwaniu lepszego życia, lecz nie znali języka angielskiego i nie mieli potrzebnych kwalifikacji. W 1907 roku Hull House było organizacją zajmującą aż 13 budynków, gdzie najubożsi znajdowali

niezbędną pomoc związaną z ochroną zdrowia, edukacją i innymi dziedzinami życia. Dodatkowo Jane Addams zaangażowała się w walkę o sprawiedliwe prawo pracy, które uniemożliwiało wykorzystywanie najmłodszych i ograniczało czas pracy kobiet do ośmiu godzin dziennie. Addams walczyła też o prawo kobiet do głosu w wyborach powszechnych. Jane Addams pozostawiła po sobie liczne artykuły i książki, wśród których znajdziemy jej wspomnienia opisujące 20 lat pracy w domu opieki społecznej.

m Jane Addams w 1931 została uhonorowana pokojową Nagrodą Nobla

patrz też: Edukacja, Nagroda Nobla, Prawa kobiet

* Afroamerykanie Przodkowie Afroamerykanów przybyli na kontynent

amerykański z Afryki. Wielu z nich zostało przywiezionych do USA w charakterze niewolników. Handel niewolnikami rozpoczął się na początku XVII wieku.

m Czarnoskórzy żołnierze oddziałów Black Regiment stacjonujący w garnizonie Camp William Penn w Filadelfii walczyli o wolność niewolników podczas wojny secesyjnej

Przez przeszło 300 lat Europejczycy przywozili na teren Ameryki Północnej afrykańskich niewolników, którzy byli wykorzystywani do pracy na rozległych plantacjach, zlokalizowanych głównie w południowych stanach. Wielu europejskich osadników występowało przeciw niewolnictwu. Sprzeciw ten był szczególnie widoczny w północnej części kraju, a konflikt między Północą i Południem doprowadził do wybuchu wojny secesyjnej (1861-1865). Wojna zakończyła się zwycięstwem postępowej Północy, a niewolnicy odzyskali wolność i nabyli prawa obywatelskie. Czarnoskóra ludność zyskała niezależność, jednak wciąż borykała się z brakiem równouprawnienia. Siedliska czarnoskórych mieszkańców kraju były napadane przez oddziały rasistowskiej organizacji, znanej pod nazwą Ku Klux Klan. Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych ogłosił, że na podstawie dekretu Jima Crowa poszczególne stany miały prawo przyjmować zasadę segregacji rasowej. Z możliwości tej skorzystały liczne południowe regiony USA. Migracja na Północ U schyłku XIX wieku i na początku XX wieku liczni czarnoskórzy mieszkańcy USA wyruszyli na Północ w poszukiwaniu lepszego życia, jednak wielu z nich po dotarciu na miejsce nie znajdowało zatrudnienia i nie mogło wyżywić własnych rodzin. Najuboższa ludność mogła liczyć na pomoc nowo powstałych organizacji społecznych. Warunki życia czarnoskórej ludności ulegały stopniowej poprawie. Rząd USA nakazał prywatnym przedsiębiorstwom zatrudnianie właściwej liczby czarnoskórych pracowników, a w połowie XX wieku ponad milion kolorowych

Amerykanów uzyskało prawo głosu w wyborach powszechnych. Ruch Praw Obywatelskich W 1954 roku decyzją Sądu Najwyższego zdelegalizowano segregację rasową w amerykańskich szkołach. Na początku lat sześćdziesiątych biali i czarni mieszkańcy Ameryki połączyli siły w protestach, które miały na celu wprowadzenie pełnego równouprawnienia dla wszystkich obywateli. 28 sierpnia 1963 roku w Waszyngtonie zorganizowano wiec, który zgromadził ponad 200 000 aktywistów z całego kraju. Na czele protestujących stanął Martin Luther King. W 1964 roku Kongres przyjął Akt o prawach obywatelskich. Na mocy aktu zniesiono segregację rasową w Stanach Zjednoczonych i przywrócono równouprawnienie białej i kolorowej społeczności, jednak nowe prawo nie zmieniło rasistowskich poglądów znacznej części Amerykanów. 4 kwietnia 1968 roku podczas rozruchów zastrzelono przywódcę kolorowej ludności – Martina Luthera Kinga. Po uzyskaniu praw obywatelskich Po śmierci Martina Luthera Kinga czarnoskóra społeczność nie zaprzestała walki o równouprawnienie. Radykalni działacze nawoływali do ponownej, dobrowolnej segregacji rasowej. Obecnie 34,6 milionów czarnoskórych mieszkańców Stanów Zjednoczonych stanowi około 12,3% wszystkich Amerykanów. Coraz częściej widzimy czarnoskórych obywateli w mediach i na wysokich stanowiskach.

patrz też: Abolicjonizm; King, Martin Luther;

Niewolnictwo; Prawa Obywatelskie; Wojna secesyjna

* afryka afryka

Morze Śródziemne

s Atla

Tunezja

maroko Wyspy Kanaryjskie

algieria libia

gwinea

niger

gambia

mali er Nig

senegal

gwinea bissau

Sahara

Jezioro Czad

burkina faso

czad

nigeria

ocean atlantycki

benin

kamerun

Ruwenzori

Jezioro Alberta

Kongo

togo gabon gwinea równikowa

etiopia

republika środkowoafrykańska

sierra leone wybrzeże kości słoniowej

erytrea

sudan

dżibuti

ghana liberia

n wo zer

mauretania

egipt

C rze Mo

sahara zachodnia

kongo

Jezioro Kiwu

rwanda

demokratyczna republika konga

angola

zambia am b ezi

zimbabwe

namibia

Kalahari

malawi

ra nje

republika południowej afryki

cze mo GóryS

madagaskar

mozambik suazi

i Nam

Kilimandżaro 5895 m Ruwenzori 5119 m Atlas 4165 m Góry Smocze 3482 m

Kilimandżaro

Jezioro Niasa

botswana

Góry i najwyższe szczyty

uganda

Sahara 9 065 000 km² Kalahari 582 750 km² Namib 264 000 km²

kenia

Jezioro Wiktorii

Geografia Afryki Pustynie

Jezioro Turkana

Jezioro tanzania Tanganika

burundi

somalia

mauritius

lesoto ocean indyjski

Rzeki

Nil 6670 km Kongo 4700 km Niger 4183 km Zambezi 3540 km Oranje 2092 km Jeziora

Jezioro Wiktorii 69 855 km² Tanganika 32 893 km² Niasa 29 604 km² Czad 16 300 km² Turkana 6405 km² Jezioro Alberta 5594 km²

Dorosła żyrafa mierzy przeszło 5,5 metra wysokości

* Afryka Afryka jest drugim pod względem wielkości kontynentem

świata (największy kontynent to Azja). Afryka jest również drugim – po Azji – kontynentem pod względem liczby ludności.

Gepardy to najszybsze zwierzęta lądowe. Goniąc ofiarę, mogą osiągnąć prędkoś 113 km/h n

Geografia i klimat Afryka podzielona jest na 53 kraje. 6 afrykańskich krajów to państwa wyspiarskie. Terytorium Afryki przecina równik, a znaczna część kontynentu znajduje się w tropikalnej strefie klimatycznej. W północnej części lądu znajdduje się Sahara. Sahara jest niemal tak wielka, jak całe Stany Zjednoczone. Nil, który jest najdłuższą rzeką świata, płynie przez Egipt. W Afryce Środkowej, nieopodal równika, padają liczne deszcze i rośnie gęsty, tropikalny las. Pomiędzy tropikalnym lasem, a pustyniami rozciągają się sawanny – rozległe, trawiaste równiny porośnięte niewielką liczbą drzew.

Zwierzęta i rośliny Rośliny i zwierzęta żyjące na pustyni przystosowały się do trudnych warunków klimatycznych. W lasach tropikalnych mieszkają goryle, leśne słonie i tropikalne ptaki. Sawanny to biomy o niezwykle bogatej florze i faunie. Do zwierząt sawanny zaliczymy lwy, gepardy, hieny, antylopy i zebry.

Znaczna część kontynentu afrykańskiego to płaskowyże. W Afryce Wschodniej znajdziemy Wielkie Rowy Afrykańskie – pęknięcie w powierzchni Ziemi utworzone przez wulkany. Na obszarze tym zlokalizowane są największe jeziora kontynentu.

Ludność Ludność Afryki jest bardzo zróżnicowana pod względem rasowym i kulturowym. Ponad 800 mln mieszkańców Afryki posługuje się ponad 1000 języków. Północna część kontynentu jest zamieszkana głównie przez Arabów i Berbe-

Ingerencja człowieka w środowisko naturalne stanowi zagrożenie dla wielu gatunków afrykańskich zwierząt. Aby przeciwdziałać wymieraniu rzadkich gatunków, w Afryce zakładane są liczne rezerwaty przyrody.

* afryka

k Konie to główny środek transportu mieszkańców południowoafrykańskich, górzystych terenów Królestwa Lesoto

rów. Ludy te posługują się dialektami arabskimi i wyznają islam. Afryka Południowa to obszar zamieszkany przez czarnoskórą ludność. W Afryce dominują islam i chrześcijaństwo, lecz wielu rdzennych mieszkańców kontynentu wyznaje tradycyjne religie afrykańskie. Sahara jest zamieszkana przez ludy wędrowne (np. Tuaregowie), które przemierzają piaski pustyni na wielbłądach. Ludy wędrowne od wielu wieków mieszkają w namiotach i zajmują się handlem (np. solą i daktylami). W innych częściach kontynentu ludność mieszka głównie w wioskach i trudni się rolnictwem. Afryka posiada obfite złoża bogactw naturalnych – diamentów, złota, żelaza i miedzi. W Algierii, Angoli i innych krajach wydobywana jest ropa naftowa. Pomimo licznych bogactw naturalnych na kontynencie afrykańskim panuje głód i ubóstwo, a wśród Afrykanów szerzą się liczne śmiertelne choroby. To właśnie w Afryce znajdują się najuboższe państwa świata. Pierwsze cywilizacje Odkrycia archeologiczne dowodzą, że kontynent afrykański był zamieszkany już siedem milionów lat temu. Blisko 5000 lat temu w Afryce Północnej rozwinęła się cywilizacja starożytnego Egiptu – jedna z pierwszych zaawansowanych kultur świata. Egipt był suwerennym państwem aż do 30 roku p.n.e., gdy stał się częścią imperium rzymskiego. Około 1000 roku p.n.e. plemiona Bantu opuściły swoje rodzinne, zachodnioafrykańskie ziemie i wyruszyły na podbój innych części kontynentu. Z biegiem lat czarnoskóra ludność zdominowała środkową i zachodnią część Afryki. W VII wieku n.e. do Afryki przybyli Arabowie. Ludy arabskie zdobyły północną część kontynentu i upowszechniły islam wśród rdzennych mieszkańców regionu. Europejskie podboje Między XII i XVI wiekiem naszej ery arabscy kupcy przywieźli do Europy legendy o wielkim bogactwie imperiów ukrytych na nieznanych lądach.

Arabowie opowiedzieli Europejczykom o wspaniałych królestwach Mali, Songhaj i Benin. Legendarne bogactwa nieznanych lądów rozbudziły wyobraźnię Europejczyków, którzy wkrótce wyruszyli do Afryki. W XV wieku Portugalczycy jako pierwsi dotarli na afrykańskie wybrzeże i rozpoczęli handel niewolnikami – proceder, który trwał aż do XIX wieku. Portugalczycy utworzyli własne kolonie na Wyspach Zielonego Przylądka i w Gwinei Bissau. Południowoafrykańskie kraje – Angola i Mozambik – znajdowały się pod władaniem Portugalii aż do 1975 roku.

Rzemieślnicy zachodnioafrykańskiego królestwa Benin wykonywali misterne rzeźby w brązie n

Epoka panowania kolonialnego W XIX wieku w Afryce osiedliło się wielu Europejczyków. Część z nich przybyła na czarny ląd, aby walczyć z handlem niewolnikami, a inni w poszukiwaniu niezasiedlonych, bogatych obszarów. Pod koniec XIX wieku znaczna część kontynentu znajdowała się pod władaniem krajów europejskich. Francja rządziła w Algierii i Tunezji, a Wielka Brytania, Hiszpania i Włochy podzieliły między siebie pozostałe kraje Afryki Północnej. Król Belgii Leopold I utworzył w Afryce Środkowej Wolne Państwo Kongo i eksploatował naturalne bogactwa zagarniętego lądu. Niegodziwe postępowanie samozwańczego króla zostało przerwane przez rząd belgijski w 1908 roku. We wschodniej części Afryki tylko Etiopia oparła się kolonialnym rządom, jednak jej terytorium było okupowane przez

* afryka

fakty POWIERZCHNIA:

NAJMNIEJSZE PAŃSTWO:

LUDNOŚĆ:

RELIGIA:

LICZBA PAŃSTW:

JĘZYKI:

30 195 500 km² Tuaregowie to wyznawcy islamu. W odróżnieniu od innych muzułmanów, wśród Tuaregów to mężczyźni, a nie kobiety zasłaniają twarze n

875 000 000 53

NAJWIĘKSZE PAŃSTWO:

Seszele

Islam, chrześcijaństwo, religie pierwotne, animizm Przeszło 1000 języków, a pośród nich: arabski, fulani, hausa, suahili, khosa

Sudan

Włochów podczas II wojny światowej (w latach 1936-1941). Walka o wolność Pod koniec II wojny światowej wśród Afrykanów upowszechniły się idee antykolonialne, a większość rdzennych mieszkańców kontynentu pragnęła odzyskać wolność. Stopniowy schyłek ery rządów kolonialnych rozpoczął się w latach pięćdziesiątych XX wieku. Do 1960 roku 17 afrykańskich krajów odzyskało niepodległość, a na początku lat siedemdziesiątych znaczna część Afryki cieszyła się już wolnością. Większość krajów uzyskało niepodległość w drodze pokojowych procesów, jednak niektóre obszary zostały oswobodzone za sprawą rewolucji i krwawych przewrotów. Republika Południowej Afryki W XVII wieku do Afryki Południowej dotarli holenderscy osadnicy (Burowie). W 1948 roku biała ludność regionu wprowadziła politykę segregacji rasowej (apartheid). Ten system polityczny pozbawił czarnoskórą ludność większości praw obywatelskich. Okres apartheidu zakończył się 1991 roku, gdy Republika Południowej Afryki za sprawą czarnoskórego prezydenta Nelsona Mandeli na powrót stała się w pełni demokratycznym krajem.

A południowa * Afryka Kraje leżące w Afryce Południowej to Angola, Botswana,

Lesoto, Malawi, Mozambik, Namibia, RPA, Suazi, Zambia i Zimbabwe. Ukształtowanie terenu Dominującą cechą ukształtowania terenu południowej części kontynentu afrykańskiego jest wysoki płaskowyż, który opada progami ku południowo-wschodnim nizinom. Góry Smocze, które oddzielają płaskowyż od nizin, wznoszą się na 3482 m. Chociaż na południu kontynentu występują obszary żyznej ziemi, na terenie południowej Botswany znajduje się pustynia Kalahari, a w Namibii pustynia Namib.

Demokratyczna Republika KongA

• Luanda

malawi

angola

mib

ia Na

Od lat 60. XIX w. pod kontrolę brytyjską dostały się tereny należące obecnie do Botswany, Lesoto, Malawi i Suazi oraz Północna i Południowa Rodezja (obecnie Zambia i Zimbabwe). W latach 60. XX w. wszystkie brytyjskie kolonie odzyskały niepodległość, ale Rodezja pozostawała pod

n Pusty

Historia Istniejące na południu Afryki królestwa i księstwa handlowały ze sobą na długo przed przybyciem Europejczyków. Najsilniejszym imperium w okresie przedkolonialnym było Wielkie Zimbabwe, na południowym wschodzie kontynentu, które przeżywało rozkwit między XI a XV w. Pod koniec XV w. na ziemie te przybyli osadnicy z Portugalii. Zakładali oni miasta wzdłuż wybrzeża, w których prowadzili handel złotem i niewolnikami. Angola i Mozambik były portugalskimi koloniami aż do 1975 roku.

•Harare

Lusaka

Ocean Atlantycki

Lilongwe

zambia

namibia

Ludność Człowiek zamieszkuje tereny Afryki Południowej co najmniej od miliona lat. Ok. 2000 lat temu czarne ludy Afryki zaczęły stopniowo przesuwać się na południe, wypierając zamieszkałą tam ludność. Nowi przybysze mówili językami bantu. Dzisiaj większość ludności zamieszkującej południe kontynentu nadal nimi włada. Inne obowiązujące języki to angielski, portugalski i, w RPA, afrykanerski. Główną religią jest chrześcijaństwo, współistniejące z rozmaitymi ludowymi wierzeniami.

tanzania

•

Zambe

Bagna Okawango

• zimbabwe

bik am z o M

botswana

Pustynia Kalahari RPA

Orange

•

• Maseru •

Gaborone

Pretoria

• Maputo suazi lesoto

Ocean Indyjski

ocze

• Kapsztad Góry Sm

Przylądek Dobrej Nadziei

kontrolą białych do 1980 r., kiedy przekształciła się w Zimbabwe. Od XVII w. Afryka Południowa stała się ojczyzną Afrykanerów, inaczej zwanych Burami, których przodkowie przybyli tu z Holandii. Burowie weszli w konflikt z Brytyjczykami pod koniec XIX w., kiedy na zamieszkanych przez nich terenach odkryto diamenty i złoto. W 1948 r. biały rząd w RPA opracował system apartheidu, który odmawiał czarnej ludności wielu podstawowych praw człowieka. Apartheid został zniesiony w 1994 r.

patrz też: Afryka; Mandela, Nelson; Niewolnictwo

A północna * Afryka Kraje Afryki Północnej to Maroko (wraz

z Saharą Zachodnią), Algeria, Tunezja, Libia, Egipt i Sudan. afryka północna

Algier

Morze Śródziemne Ukształtowanie terenu s Atla tunezja Rabat i klimat Północno-zachodni kraniec maroko Kair kontynentu afrykańskiego algieria libia egipt przecinają góry Atlas. Duże sahara Sahara zachodnia opady deszczu na wybrzeżu Nil sprawiają, że jest to skrawek mauretania mali niger bardzo żyznej ziemi. Jednak czad Chartum w regionie dominuje największa pustynia świata, sudan etiopia Sahara, na której średnia republika roczna opadów wynosi zaleśrodkowoafrykanska dwie 76 mm. Przez Sudan ocean atlantycki i Egipt płynie na północ rzeka Nil, wzdłuż której rozciąga się wąski pasek cywilizacja. Tereny Afryki Północnej były w starożyznych ziem na północno-wschodniej pustyni. żytności obiektem licznych najazdów ludności Na południu Sudanu występują bagna i lasy z basenu Morza Śródziemnego. Osiedlili się tu deszczowe. Fenicjanie, a następnie Kartagińczycy. Z czasem Kartagina została podbita przez Rzym, który właLudność i gospodarka dał na obszarze od Egiptu po Maroko. Większość ludności zamieszkującej północ regioW połowie VII w. na tereny Afryki Północnej nu stanowią Arabowie i Berberzy, a na południu zaczęli napływać z Bliskiego Wschodu Arabowie, Sudanu czarna ludność afrykańska. Plemiona którzy przynieśli ze sobą nową religię – islam. koczowniczych Berberów, zwanych Tuaregami, Dzisiaj większość mieszkańców Afryki Północnej przemierzają pustynię, jak przez wieki czynili to to muzułmanie (wyznawcy islamu). ich przodkowie, utrzymując się z handlu i hodowli wielbłądów. Jednak ten styl życia coraz bardziej W XV w. Afrykę Północną podbili Turcy osmańscy. zanika. Większość ludności mieszka w miastach, Zostali ono wyparci dopiero po czterystu latach. w których nowoczesne biurowce stoją obok staroW XIX w. Francja przejęła kontrolę nad Algierią żytnych ruin i krętych uliczek z kramami. i Tunezją, a Wielka Brytania, Hiszpania i Włochy nad resztą regionu. W 1922 r. niepodległość Głównym przemysłem jest wydobycie minerałów odzyskał Egipt, a pozostałe kraje w latach i kamieni szlachetnych. Ważnym źródłem docho1951-1962. Sahara Zachodnia znajduje się pod du, szczególnie dla Libii, jest ropa naftowa i gaz kontrolą Maroka, chociaż ludność tego kraju dąży ziemny. Co roku państwa tego regionu zarabiają do odzyskania niepodległości. miliony dolarów na turystyce. l

C rze Mo

n wo zer

Historia Wśród narodów północnoafrykańskich szczególnie wyróżniają się Egipcjanie. Już ponad 5000 lat temu na terenie tego państwa kwitła wspaniała

patrz też: Afryka, Cesarstwo rzymskie, Egipt, Islam,

Pustynie

A środkowa * Afryka Kraje Afryki Środkowej to: Burundi, Kamerun, Republika

Środkowoafrykańska, Czad, Gwinea Równikowa, Gabon i Rwandę. Pozostałe kraje libia Afryki Środkowej to: Kongo, Tibesti Demokratyczna Republika niger Konga, oraz Wyspy Świętego Tomasza i Książęcą. czad

Ludność i historia Od niepamiętnych czasów gęste lasy Afryki Środkowej są zamieszkane przez rdzenną ludność regionu (np. Pigmeje Mbuti). Wzrost mieszkańców środkowoafrykańskiej dziczy rzadko przekracza 150 centymetrów. Inne ludy tego regionu to Tutsi i Hutu zamieszkujący Rwandę i Burundi. Rdzenne ludy afrykańskie do dziś porozumiewają się własnymi językami (najczęściej językami bantuskimi). Znaczna część ludności Afryki Środkowej mieszka w niewielkich wioskach. Na czele afrykańskich wiosek stoi wódz plemienny.

sudan

Sahara

nigeria

republika środkowoafrykańska

Adamawa kamerun Malabo

Bangi

Jaunde l

Kongo

gwinea równikowa Libreville

kongo

demokratyczna republika konga Kigali

gabon wyspy św. tomasza i książęca

Ruw enz ori

Geografia i klimat Główną rzeką regionu jest Kongo. Szeroka dolina Konga położona jest nieopodal równika. Klimat w nizinnych regionach doliny rzeki jest gorący i wilgotny, z okresowymi, ulewnymi deszczami zenitalnymi. W rozległych rozlewiskach rzeki rosną gęste lasy i bujne łąki oraz tworzą się mokradła.

egipt

Bużumbura Brazzaville

burundi

rwanda

ocean atlantycki

Miejscowi rolnicy sprzedają własne produkty na bazarze w mieście Maroua w północnym Kamerunie. Rolnictwo jest ważnym elementem gospodarki krajów Afryki Środkowej

Tanganika

angola

afryka środkowa Gospodarka środkowoafrykańska to głównie handel miedzią, solą i tekstyliami. W XVI wieku w regiony te dotarli Arabowie wraz z własną kulturą i religią (islam). Arabowie zapoczątkowali handel niewolnikami. Pod koniec XIX wieku region znalazł się pod panowaniem największych europejskich mocarstw. Wszystkie kraje środkowoafrykańskie odzyskały niepodległość w latach 1960-1975.

zambia

patrz też:

Afryka, Islam, Niewolnictwo

A wschodnia * Afryka Afryka Wschodnia to: Dżibuti, Erytrea, Etiopia, Kenia, Somalia, Tanzania i Uganda. Według niektórych klasyfikacji region ten obejmuje również pobliskie wyspy: Komory, Madagaskar, Mauritius i Seszele.

Historia W starożytnych czasach na ziemiach Afryki Wschodniej panowały plemiona tubylców. W VII wieku naszej ery obszar ten został opanowany przez Arabów. Społeczność arabska upowszechniła islam w Afryce Wschodniej. W XIX wieku wschodnia część kontynentu afrykańskiego została opanowana przez Europejczyków, którzy ustanowili tu własne kolonie.

Jez. Tanganika

Zat. Adeńska

Row y Afr ykań skie

Wyżyna Abisyńska

Jez. Turkana

ńskie

tanzania

i lijs k om a

Nairobi

Kilimandżaro l

Ocean Indyjski

Zanzibar Dar es

seszele komory

zambia mozambik

łM

zimbabwe

oza m

bic

malawi

pS Pół w

somalia Mogadiszu l

kenia

Row y Afr yka

uganda Kampala Jez. Wiktorii

Dżibuti

etiopia

Wiel kie

Addis Abeba

yse

sudan

Ludność i gospodarka Wielu badaczy twierdzi, że pierwsi ludzie wywodzą się z Afryki Wschodniej. Najpowszechniejszym językiem Afryki Wschodniej jest suahili. Mieszkańcy tej części świata trudnią się głównie rolnictwem i uprawiają banany, kawę, trzcinę cukrową, herbatę i tytoń.

Morze Czerwone dżibuti

madagaskar Antananarywa

Masajowie kenijscy w wieku 14-30 lat noszą miano moranów (młodszych wojowników). Okres „moran” to czas przygotowywania się do roli starszego wojownika n

Rośliny i zwierzęta Ogromne sawanny i lasy Afryki Wschodniej to w dużej mierze obszar parków narodowych i rezerwatów przyrody. Trawiaste równiny regionu tętnią życiem i są domem znacznej liczby gatunków roślin i zwierząt.

erytrea Asmara

Wiel kie

Geografia i klimat System rowów tektonicznych o nazwie Wielkie Rowy Afrykańskie, położonych w Afryce Wschodniej ciągnie się od północy na południe kontynentu. Półwysep Somalijski położony jest na północny wschód od Wielkich Rowów. Ziemie leżące na południe od Półwyspu Somalijskiego przecina równik. Klimat na terenach nizinnych jest tropikalny o bardzo wysokiej temperaturze powietrza. Regiony wyżynne to obszar łagodniejszego klimatu.

afryka wschodnia

mauritius l

Port Louis Reunion (fr.)

Jedynym nieskolonizowanym krajem była Etiopia. W latach 1960-1970 mieszkańcy Afryki Wschodniej odzyskali wolność. Od tamtej pory Erytrea, Etiopia, Somalia i Uganda to obszar licznych konfliktów wewnętrznych. patrz też: Afryka, Kenia

A zachodnia * Afryka W Afryce Zachodniej leży 16 krajów, które stanowią

zróżnicowaną mieszankę kulturową i etniczną. Kraje leżące w Afryce Zachodniej to: Benin, Burkina Faso, Wyspy Zielonego Przylądka, Gambia, Ghana, Gwinea, Gwinea-Bissau, Wybrzeże Kości Słoniowej, Liberia, Mali, Mauretania, Niger, Nigeria, Senegal, Sierra Leone i Togo.

W Afryce Zachodniej leżą jedne z najbiedniejszych państw świata. Biedę wywołują jałowa ziemia, trudny klimat i problemy polityczne. Wiele krajów regionu uprawia i eksportuje orzeszki ziemne, kakao, olej palmowy i kawę. Historia W dawnych czasach kraje afrykańskie walczyły o kontrolę nad Afryką Zachodnią. W latach 1000-1600 istniały tam imperia Soninke, Benin, Songhai i Mali. W XV w. w Gwinei-Bissau i na Wyspach Zielonego Przylądka powstały kolonie portugalskie. Wkrótce zaczęli przybywać kolejni Europejczycy w poszukiwaniu złota, kości słoniowej i niewolników. Pod koniec XIX w. większość Afryki Zachodniej znalazła się pod panowaniem francuskim i brytyjskim. Wszystkie kraje uzyskały niepodległość w latach 50.-70. XX w. Liberia powstała w 1822 r.

algieria

Nawakszut

senegal l Dakar l Bandżul Bissau

gambia

gwinea gwinea bissau

Sahara

mali

mauretania

niger

Niger

Niamey

Bamako

burkina faso

wybrzeże l Freetown kości sierra słoniowej leone l Monrowia liberia l

czad

Ludność i gospodarka Zachodnioafrykańska mieszanka etniczna jest odbiciem historii regionu, w którym spotykały się szlaki handlowe łączące Afrykę, Europę i obie Ameryki. Główną religią jest islam, na drugim miejscu chrześcijaństwo i wierzenia ludowe. Obok języków afrykańskich można się tam porozumieć po francusku i angielsku.

libia

sahara zachodnia

Wagadugu

ghana Jez. Wolta

togo benin

Ukształtowanie terenu i klimat Większość Afryki Zachodniej zajmuje Sahara, obszar niemal pozbawiony opadów. Wzdłuż wybrzeża ciągną się szerokie niziny z klimatem tropikalnym, który sprzyja rozwojowi lasów deszczowych, zagajników palmowych i mangrowców. W głębi lądu teren wznosi się na porośniętą sawanną wyżynę, na której panują idealne warunki pod uprawy.

l l

nigeria l

Abudża

Porto Novo

Lomé kamerun

afryka zachodnia jako kraj wyzwolonych niewolników amerykańskich. W 1847 r. stała się niepodległą republiką, uzależnioną jednak od amerykańskiej pomocy finansowej. Jej gospodarkę nadszarpnęła wojna domowa (1989-1996).

patrz też: Afryka, Ghana, Islam, Niewolnictwo,

Nigeria

* aleksander wielki wielki (356-323 p.n.e.) * Aleksander Aleksander III Macedoński, znany jako Aleksander Wielki,

jest uznawany za jednego z najwybitniejszych wojowników i strategów w historii ludzkości. Aleksander Wielki urodził się w 356 roku p.n.e. w macedońskiej Pelli. Obecnie Macedonia jest częścią Grecji, lecz w czasach starożytnych stanowiła samodzielne królestwo. Ojciec Aleksandra, Filip II Macedoński, stworzył silne i nowoczesne państwo i podbił liczne greckie miasta. Filip został zamordowany w 336 roku p.n.e. i pozostawił synowi rozwijające się państwo.

nał perskiego króla Dariusza III Kodomanusa i został okrzyknięty panem Azji. Podboje i odkrycia W latach 329-326 p.n.e. Aleksander wraz z macedońską armią zajął Azję Środkową i doszedł do Indii. Stąd Aleksander ruszył w kierunku Babilonu (obecny Irak), gdzie w wieku 32 lat zmarł na malarię.

W 334 roku p.n.e. Aleksander wypowiedział wojnę ogromnemu impeAleksander przyczynił się do rium perskiemu i wyruszył na podupowszechnienia kultury i myśli bój kraju na czele armii złożonej greckiej w Egipcie i w Azji. z Macedończyków i Greków. Armia Podboje i charyzmatyczna osoAleksandra kroczyła przez Dardanele bowość Aleksandra umocniły jego – cieśninę między Półwyspem sławę i niegasnącą legendę. m Grecka moneta z wizerunkiem Bałkańskim i Azją Mniejszą. Po Aleksandra III Macedońskiego zdobyciu Egiptu (należącego wtedy do Persów) założył w nim patrz też: Egipt, Starożytny; Starożytna Grecja miasto Aleksandria. W 331 roku p.n.e. Aleksander Wielki poko-

* Alfabet Alfabet to zestaw znaków, który służy do utrwalania języka

mówionego. Znaki tworzące alfabet to litery, a każda litera stanowi zapis głosek lub sylab właściwych dla danego języka.

Pierwszy język pisany był zbiorem rysunków, które oznaczały całe słowa. Pierwsze pismo zostało wymyślone przez zamieszkujących Mezopotamię (obecnie Irak) Sumerów i Egipcjan, około 3000 roku p.n.e. Sumerowie zapisywali słowa za pomocą pisma klinowego, a Egipcjanie używali hieroglifów. W starożytnych językach każdemu słowu odpowiadał właściwy rysunek i dlatego ówczesne zapiski są niezwykle skomplikowane i pełne zagadkowych symboli. Z biegiem lat Sumerowie i Egipcjanie uprościli system znaków w taki

sposób, aby każdy użyty symbol reprezentował pojedynczą sylabę (część słowa). Posługując się uproszczonym alfabetem, ludzie zapisywali pojedyncze słowa za pomocą kilku rysunków. Pierwszy alfabet Pierwszy prawdziwy alfabet został opracowany około 1100 roku p.n.e. przez Fenicjan – lud zamieszkujący tereny dzisiejszego Libanu i Syrii. Alfabet Fenicjan składał się z 22 znaków symbolizujących spółgłoski – czytelnicy musieli samodzielnie domyślać się, jakich samogłosek bra-

* algebra kuje w zapisanym wyrazie. Każdy znak alfabetu fenickiego miał odpowiednią nazwę. Pierwszym znakiem alfabetu była alfa (co w języku fenickim oznaczało „byk”), a kolejnym beta (oznaczająca „dom”) – po połączeniu nazw dwóch pierwszych liter powstało słowo alfabet.

Rzymska kamienna tablica z pismem stosowanym w starożytności l

Około XVIII wieku p.n.e. Grecy przejęli alfabet fenicki i nadali niektórym symbolom znaczenie samogłosek. Dzięki temu, po raz pierwszy w historii ludzkości alfabet pisany w pełni odzwierciedlał język mówiony. Etruskowie, lud zamieszkujący w starożytności północną Italię, wprowadzili kolejne zmiany w pierwotnym alfabecie. Etruski alfabet został przejęty przez Rzymian, którzy unowocześnili strukturę abecadła i około III wieku p.n.e. alfabet przybrał formę, którą znamy obecnie. Starożytny rzymski alfabet nie zawierał liter: j, u, w, y oraz z. Około I wieku p.n.e. Rzymianie podbili Grecję, a nowi mieszkańcy imperium wzbogacili język nieznanymi dotąd wyrazami. W ten sposób w rzymskim alfabecie pojawiły się litery y i z. Pozostałe litery dopełniły współczesny alfabet znacznie później.

patrz też:

Cesarstwo rzymskie; Egipt, starożytny; Pismo; Starożytne cywilizacje

* Algebra Algebra to dział matematyki, który posługuje się równaniami zapisywanymi za pomocą liter i symboli do wyrażenia podstawowych działań matematycznych. Algebrę wykorzystują inżynierowie, naukowcy i finansiści.

Równania Do rozwiązania zadań arytmetycznych posługujemy się cyframi – przykładem takiego działania będzie: 1 + 2 = 3. Algebra również posługuje się cyframi, lecz równania algebraiczne wzbogacone są symbolami literowymi. Najpopularniejszymi symbolami algebraicznymi są litery: x, y oraz z. Ponieważ niektórzy matematycy zapisują symbol iloczynu podobnie do litery x, iloczyn w równaniach algebraicznych zapisujemy w postaci xy lub x ∙ y lub (x) ∙ (y). 1 + 2 = 3 to równanie matematyczne. Wartość cyfr i symboli znajdujących się z lewej strony

równania równa jest wartości cyfr i symboli znajdujących się po prawej stronie równania. Również w algebrze posługujemy się równaniami matematycznymi. Przykładowe zadanie algebraiczne brzmi następująco: Chłopiec i dziewczynka wspólnie mają 29 złotych. Dziewczynka ma o 3 złote więcej niż chłopiec. Ile złotówek ma chłopiec? Ilość pieniędzy, którą dysponuje chłopiec, możemy zapisać symbolem x. W takim ujęciu suma pieniędzy, którą dysponuje dziewczynka wynosi x + 3. Wiemy, że chłopiec i dziewczynka wspólnie mają 29 złotych, więc odpowiednie

* aligatory i krokodyle równanie przyjmie postać: x + x + 3 = 29, czyli 2x + 3 = 29.

m Słynny matematyczny papirus Rhind ze starożytnego Egiptu spisany około 1700 roku p.n.e. Widać na nim zapis równań algebraicznych, a wśród nich równanie odpowiadające na pytanie: „Jaka liczba po dodaniu do niej jednej siódmej tej liczby da wartość równą 19?” (Odpowiedź to: 16,625)

patrz też:

Einstein, Albert; Geometria; Matematyka

Tak zapisane równanie możemy skrócić (uprościć). Każda strona równania może być mnożona, dzielona, możemy do niej dodawać i odejmować określone wartości zakładając, że określone działania zostaną przeprowadzone po obu stronach równania. Jeżeli od przedstawionego równania odejmiemy liczbę 3, nasze równanie przyjmie zapis: 2x + 3 – 3 = 29 - 3, czyli 2x = 26. Jak widać ze skróconego równania, x = 13, zatem wiemy, że chłopiec ma 13 złotych, a dziewczynka 16 złotych. Wzory Niektóre równania algebraiczne pomagają rozwiązać określone zadania i problemy. Uniwersalne równania używane do rozwiązywania zadań to wzory. Przykładem wzoru jest równanie służące do obliczania pola prostokąta, czyli: P = ab (Pole = długość prostokąta razy szerokość prostokąta). Takim wzorem posłużymy się, gdy kupujemy wykładzinę do naszego pokoju. Przed zakupem właściwego kawałka wykładziny mierzymy szerokość i długość pokoju, a następnie mnożymy zapisane wartości – działanie to pozwoli ustalić, jaką powierzchnię ma nasz pokój. Pokój o długości 4 metrów i szerokości 3 metrów ma powierzchnię 12 metrów kwadratowych (3 ∙ 4 = 12).

CIEKAWOSTKI

Najsłynniejsze równanie algebraiczne to E=mc². Równanie zostało sformułowane przez słynnego fizyka Alberta Einsteina (18791955) i wyraża równoważność masy i energii. Symbol E oznacza energię, m symbolizuje masę, a c to prędkość światła. Ten prosty zapis zrewolucjonizował poglądy fizyków na całym świecie.

Historia Już blisko 4000 lat temu starożytni Babilończycy i Egipcjanie posługiwali się równaniami algebraicznymi. Pierwszym uczonym, który w swych równaniach używał literowych symboli, był grecki matematyk Diofantos, który żył na przełomie II i III wieku przed naszą erą. Słowo algebra wywodzi się od nazwy dzieła arabskiego uczonego Alchwarizmiego zatytułowanego: „Hisab al-dżabr wa’l-mukabala” („O odtwarzaniu i przeciwstawianiu”) z IX wieku przed naszą erą.

i krokodyle * Aligatory Aligatory i krokodyle to gady. Rodziny aligatorów i krokodyli

właściwych należą do rzędu krokodyli (Crocodylia), w którym znajdziemy również kajmany i gawiale. Krokodyle Przedstawiciele rzędu krokodyli charakteryzują się długimi ogonami i dużymi szczękami. Te zwierzęta są uznawane za pozostałość po przedpotopowych olbrzymach zwanych jaszczurami pancernymi. Ich ciało pokryte jest kostnymi tarczami i łuskami. Krokodyle są doskonałymi pływakami i żyją blisko zbiorników wodnych. Gatunki znajdujące się w tym rzędzie posiadają dwie pary

krótkich odnóży, które uniemożliwiają szybkie przemieszczanie się na lądzie. Samice krokodyli składają od 29 do 90 białych, owalnych jaj pokrytych twardą skorupą. Samica składa je do wygrzebanego w piasku lub bagnistym gruncie dołka, który następnie przykrywa resztkami łodyg, listowiem lub piaskiem. Niektóre samice pilnują gniazd, jak skarbu (np. krokodyle różańcowe).

* ameryka południowa Po wykluciu z jaj młode krokodyle żywią się niewielkimi rybami, owadami i skorupiakami. Dorosłe osobniki zjadają wszelkie gatunki zwierząt, również przedstawicieli własnej rasy. Krokodyle chwytają swoje ofiary silnymi szczękami lub ogłuszają je uderzeniem ogona. Ogłuszone zwierzęta chwytane są w szczęki i duszone pod powierzchnią wody. Wszystkie krokodyle i aligatory są niebezpieczne. Ich ofiarą padają również ludzie. Aligatory Zwierzęta te zamieszkują gorącą strefę obydwu Ameryk i wschodnią część Chin. Najwięcej aligatorów znajdziemy nieopodal wybrzeży południowych Stanów Zjednoczonych, na Karaibach, w Ameryce Środkowej, Kolumbii i Ekwadorze. Dorosły osobnik waży około 227 kilogramów. Aby odróżnić aligatora od krokodyla właściwego, należy przyjrzeć się głowie zwierzęcia. Pysk aligatora jest krótki i szeroki. Do aligatorowatch zaliczymy popularne aligatory oraz południowoamerykańskie kajmany.

Krokodyle właściwe Krokodyle właściwe zamieszkują gorące strefy obu Ameryk, Australię, Afrykę i Azję. Ich pysk jest dłuższy i węższy od pysków aligatorowatych. Amerykańskie krokodyle ważą około 590 kilogramów. Krokodyl z zamkniętym pyskiem wygląda tak, jakby uśmiechał się do nas. Do krokodyli właściwych zaliczymy również indyjskie gawiale.

m Podobnie do innych gadów, krokodyle są jajorodne. Matka, która słyszy dźwięk pękającej skorupki, zmierza do gniazda, aby chronić potomstwo przed niebezpieczeństwem

patrz też: Gady, Rzeki, Zwierzęta

południowa * ameryka Na kontynencie południowoamerykańskim znajduje się 12 państw. Obszar ten obfituje w niesamowite formy ukształtowania terenu, takie jak najdłuższy łańcuch górski i największe dorzecze świata. Ameryka Południowa zajmuje wśród kontynentów czwarte miejsce pod względem obszaru i piąte pod względem liczby ludności. Jest częścią większego regionu kulturowego zwanego Ameryką Łacińską, do którego należą: Meksyk, Ameryka Środkowa i wyspy Morza Karaibskiego. Chociaż geograficznie regiony

te należą do Ameryki Północnej, mają wspólne dziedzictwo i doświadczenia historyczne z Ameryką Południową. Na kontynencie mają swoje posiadłości dwa kraje europejskie: do Francji należy Gujana Francuska, a do Wielkiej Brytanii Wyspy Falklandzkie (do których prawa rości sobie Argentyna).

* ameryka południowa Caracas

Jez. Maracaibo

Mag dale na

Bogotá

kolumbia

Georgetown Paramaribo surinam Cayenne

Delta Amazonki

Neg ro

Quito

AMERYKA POŁUDNIOWA

gujana francuska

ekwador

ei r

peru

azonka

z o

Lima

São Fra

Huascarán

ncis

Ara gua ia

tins

Selv as

d Ma

To c a n

ka jańs u G yna Mt. Roraima Wyż

n Lla

ocean atlantycki

guJana

Orinoko wenezuela

brazylia Jez. Titicaca

Brasília

La Paz

zyl

Chac o Buenos Aires

Montevideo La Plata

ocean atlantycki

Patag o

nia

Geografia Ameryki Południowej Pustynie

Atacama 181 300 km² najwyższe szczyty

argentyna

Aconcagua 6960 m Nevado Ojas del Salado 6885 m Cerro Bonete 6872 m Monte Pissis 6780 m Rzeki

Ziemia Ognista Przylądek Horn

Wy ży

urugwaj

Pam pas

Co lor ad o

Uru gu a

do Sala

Para ná

Gran

Asunción

Aconcagua Santiago chile

gw Para aj

paragwaj

Pa ran á

Bra

Sucre

Andy

ocean spokojny

Pustynia A ta

paragWAJ

cama

Jez. Poopó

ijsk a

boliWia

wYSPY FalklandZKIE (bryt.)

Amazonka z Ukajali 7025 km La Plata – Parana – Paranaíba 4700 km Sa~ o Francisco 2914 km Orinoko 2730 km Jeziora

Titicaca 8300 km² Poopó 2530 km²

* ameryka południowa

fakty POWIERZCHNIA:

NAJMNIEJSZE PAŃSTWO:

LUDNOŚĆ:

RELIGIA:

LICZBA PAŃSTW:

JĘZYKI:

17 827 000 km² 368 000 000

12 (bez Gujany Francuskiej i Falklandów) NAJWIĘKSZE PAŃSTWO:

Surinam

rzymskokatolicka, tradycyjne wierzenia afrykańskie hiszpański, portugalski, języki indiańskie, angielski, holenderski, francuski

Brazylia

Ukształtowanie terenu i klimat Ameryka Południowa składa się z trzech głównych regionów geograficznych. Na zachodzie ciągną się Andy, najdłuższy łańcuch górski na kontynencie, biegnący przez całą jego długość. Wschodnie wyżyny obejmują Wyżynę Brazylijską i Gujańską. Nizinę w interiorze zajmuje dorzecze Amazonki i chłodne, suche, smagane wiatrami stepy Patagonii na południu. Najważniejsze rzeki kontynentu to oprócz Amazonki, Parana – La Plata (złożona z rzek: Paragwaj, Parana, Urugwaj i La Plata) oraz Orinoko. W Ameryce Południowej nie występują duże wahania temperatury. Jej północne krańce leżą na równiku lub w jego pobliżu, gdzie panuje gorący i wilgotny klimat z dużymi opadami deszczu i średnią temperaturą 27°C. Najchłodniejszymi regionami są Ziemia Ognista

i Andy, gdzie temperatury spadają poniżej zera. Najwyższe temperatury notuje się w Gran Chaco, 38°C latem. Rośliny i zwierzęta Ponad 40 procent powierzchni Ameryki Południowej porastają lasy. Ok. 30 procent stanowią stepy, tworzące idealne warunki do hodowli bydła. Charakterystyczne dla tego kontynentu zwierzęta to jaguary, kapibary (największe gryzonie świata), nietoperze wampiry, ogromne pancerniki i wiele węży i owadów. Lama, alpaka, guanaco i wikunia – spokrewnione z wielbłądem – są wykorzystywane jako zwierzęta juczne oraz są cenione ze względu na swoją wełnę. W Ameryce Południowej żyje wiele gatunków ryb, w tym mięsożerne piranie. Występuje też tam więcej niż gdzie indziej gatunków ptaków.

Na terenie Parku Narodowego Lauca na północy Chile znajdują się najwyżej położone jeziora na świecie n

* ameryka południowa Ludność Ameryka Południowa zajmuje ok. 12 procent światowej powierzchni lądowej, zamieszkuje ją zaledwie 6 procent ludności Ziemi. Liczba ludności rośnie tu szybciej niż na innych kontynentach, z wyjątkiem Afryki. Blisko 75 procent ludności mieszka w miastach. Wiele obszarów jest zbyt gęsto zalesionych, górzystych lub jałowych, żeby nadawały się do założenia siedzib ludzkich. Ludność Ameryki Południowej to głównie Indianie oraz potomkowie Hiszpanów i Portugalczyków, ale są też spore grupy pochodzenia europejskiego, afrykańskiego czy azjatyckiego. Dominującymi językami są hiszpański i portugalski.

Kobieta z plemienia Keczua dogląda stada alpak w górach Peru. Alpaki hoduje się głównie na wełnę n

Gospodarka Ameryka Południowa obfituje w zasoby naturalne. Brazylia jest jednym z największych wydobywców rudy żelaza na świecie oraz manganu i boksytów (rudy aluminium). Chile ma największe światowe rezerwy miedzi. Boliwia zalicza się do największych producentów cyny. Wenezuela posiada największe w Ameryce Południowej złoża ropy naftowej i jest liczącym się eksporterem tego surowca. Kolumbia należy do wiodących wydobywców szmaragdów. W gospodarce Ameryki Południowej ważną rolę odgrywa rolnictwo. Największe uprawy to kukurydza, kawa, banany, trzcina cukrowa, pszenica i kakao. Brazylia i Argentyna są głównymi hodowcami bydła. Ważnym źródłem pożywienia i towarem eksportowym są ryby.

Tropikalne lasy deszczowe są źródłem cennego drewna, głównie mahoniowego i różanego, z którego wytwarza się eleganckie meble. Inne ważne produkty leśne to: guma, orzechy, tanina (garbnik do skór), olej palmowy, woski i sok sączyńca (podstawowy składnik gumy do żucia). Historia Pierwsi ludzie, którzy przybyli do Ameryki Południowej, przodkowie dzisiejszych Indian, prawdopodobnie przywędrowali z Ameryki Północnej. Najbardziej rozwinięte cywilizacje powstały wśród Inków, którzy zamieszkiwali Andy, obecne tereny Peru, Boliwii i Ekwadoru. Pierwszym znanym Europejczykiem, który dotarł do Ameryki Południowej, był Krzysztof Kolumb. W 1498 r. przypłynął do ujścia rzeki Orinoko. Wkrótce napłynęli tam hiszpańscy poszukiwacze przygód – konkwistadorzy – zwabieni zasobami złota i srebra, którzy szybko podbili miejscową ludność. Chociaż mniej liczebni, Europejczycy byli lepiej uzbrojeni, a Indianie osłabieni przez przywleczone z Europy choroby i waśnie międzyplemienne. Wraz z pierwszymi kolonistami przybyli księża katoliccy, którzy nawracali Indian na chrześcijaństwo. Kościół rzymskokatolicki jest tam nadal liczącą się siłą. Na początku XIX w. ludność Ameryki Południowej wyrażała coraz większą niechęć do rządów europejskich. Przywódcy walk o niepodległość, tacy jak Simón Bolivar, początkowo ponosili klęski w walce z hiszpańską armią, ale w 1824 r. odnieśli wreszcie pierwsze zwycięstwo.

* ameryka PÓŁNOCNA Jedynie Brazylia zdobyła niepodległość na drodze pokojowej w 1822 r. Do 1830 r. utworzyło się 10 z obecnych 12 krajów Ameryki Południowej. Gujana zdobyła niepodległość w 1966 r., a Surinam w 1975 r. W przeciwieństwie do Brazylii, która do 1889 r. była stabilną monarchią, pozostałe hiszpańskojęzyczne republiki przez cały XIX w. były wstrząsane konfliktami politycznymi. Niestabilne rządy doprowadziły do powstania reżimów wojskowych. Napięte stosunki między państwami regionu doprowadziły do wybuchu wielu długich i krwawych wojen. W latach 50. i 60. XX w. nieudolne rządy często padały ofiarą wojskowych zamachów stanu. Naprzemienne sprawowanie władzy przez rządy cywilne i wojskowe utrzymało się do początków lat 90. XX w., kiedy wreszcie przywrócono demokratycznie wybierane rządy na całym kontynencie. Największe problemy, z którymi zmaga się Ameryka Południowa obecnie, to rosnąca liczba ludności, bieda, brak szkolnictwa i ogromny zagraniczny dług.

patrz też: Argentyna; Bolívar, Simón; Boliwia;

Brazylia; Chile; Ekwador; Inkowie; Kolumb, Krzysztof; Kolumbia; Konkwistadorzy; Paragwaj; Peru; Urugwaj; Wenezuela

m Stadion Maracana w Rio de Janeiro, w Brazylii, jest największym stadionem piłkarskim na świecie

północna * ameryka Kontynent północnoamerykański zajmują trzy ogromne kraje – Kanada, Stany Zjednoczone i Meksyk. Ukształtowanie terenu i klimat Ameryka Północna jest trzecim co do wielkości kontynentem Ziemi, po Azji i Afryce. Na zachodzie oblewa ją Ocean Spokojny, na północy Ocean Arktyczny, na wschodzie Ocean Atlantycki, a na południu graniczy z Ameryką Środkową i Południową. Charakteryzuje się ogromnym zróżnicowaniem ukształtowania terenu: na jej obszarze płyną wielkie rzeki, wznoszą się wysokie góry, rosną gęste lasy, górują poszarpane wyżyny i rozciągają się szerokie równiny. Najdłuższa odległość z północy na południe kontynentu wynosi 8500 km, a szerokość ze wschodu na zachód 6400 km. Klimat jest zróżni-

cowany, od polarnego na północy, po tropikalny na południu. Ważniejsze regiony Najważniejsze regiony Ameryki Północnej to Kordyliery, Appalachy, Wielkie Równiny i tarcza kanadyjska. Kordyliery to największe pasmo górskie biegnące wzdłuż zachodniego wybrzeża kontynentu. W jego skład wchodzą Góry Skaliste, Góry Kaskadowe, Sierra Nevada oraz Sierra Madre. Góry Skaliste ciągną się na długości 4800 km w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Tworzą one dział wodny Ameryki, oddzielając systemy

Grenlandia (duń.)

ocean arktyczny alaska (USA) Juko n

islandia

Zat. Baffina Morze Beauforta

Wielkie Jezioro

nin

eś isa

Cieś

Wielkie Jezioro Niewolnicze

nina

aliste Góry Sk

son

Jez. Winnipeg

Jez. Górne

Ottawa Jez. Huron Jez. Jez. Ontario Michigan Jez. Erie

M o iss

u ri

ste

Góry Skali

ada Sierra Nev

ia Pustyn n Sonora

Wielkie Jezioro Słone ado r o l Co

Stany zjednoczone ameryki północnej

Mt. Elbert

O h io

Arka ns

Missis

Mt. Whitney Pustynia Mojave

zerwon a

sipp i

Rz . C

Zat. Massachusetts

chy

bia R.

Zat. Św. Wawrzyńca

Rz ek aŚ w. Wa wr

ńca zy

Colu m

Morze Labrador

Zat. Hudsona

Gór Kaskad y owe

Fraser

Kanada Sas kat chewan

sona

alla

Góry Nadbrzeżne

Jez. Athabasca

Hud

Ne l

e Rang

Mackenzie

ka Alas Zat. Alaska

Mt. McKinley

Waszyngton

Przyl. Hatteras

Mt. Mitchell

. Zat

ocean atlantycki

de ran oG Ri

e Madr

spokojny

Sierra

nijs

ifor

Kal

ocean

meksyk

Przyl. Floryda Delta Mississippi Zat. Meksykańska

bahamy kuba haiti

Meksyk

Pico de Orizaba jamajka Morze Karaibskie

AMERYKA północna 22

republika dominikany portoryko

* ameryka północna

fakty POWIERZCHNIA:

24 230 000 km² LUDNOŚĆ:

508 000 000

najwyższy punkt:

Mount McKinley (6194 m)

najniższy punkt:

Badwater, Dolina Śmierci, Kalifornia (86 m poniżej poziomu morza)

największe jeziora:

Jez. Górne 82 414 km2 Huron 59 594 km2 Michigan 57 800 km2 Wielkie Jezioro Niedźwiedzie 31 079 km2 najdłuższa rzeka:

Mississippi-Missouri (6019 km) Najwyższy wodospad:

Ribbon (491 m)

rzeczne płynące w przeciwnych kierunkach. Góry Sierra Madre stanowią główne pasmo górskie Meksyku. Najwyższy szczyt to wulkan o nazwie Citlaltépetl lub Pico de Orizaba.

Między Kordylierami a Appalachami rozciągają się Wielkie Równiny. Pasmo niskich gór, które biegną od Nowej Funlandii po Góry Skaliste, rozdziela je na część północną i południową.

Appalachy obejmują szeroki płaskowyż i kilka pasm górskich, w tym Góry Zielone w stanie Vermont, Góry Białe w Maine i New Hampshire, Pasmo Błękitne, biegnące od Pennsylvanii po Georgię. Najwyższy szczyt Appalachów to Mount Mitchell (2037 m).

Tarcza kanadyjska zajmuje większość wschodniej i północnej Kanady. Jest zbudowana z najstarszych i najtwardszych skał w Ameryce Północnej. Działalność lodowców przyczyniła się do powstania ogromnej liczby jezior, bagien i mokradeł.

Rzeka Bow przepływa przez Park Narodowy Banff w kanadyjskiej części Gór Skalistych n

* ameryka pÓŁNOCNA Rzeki i jeziora Ameryka Północna ma pięć ważniejszych zlewisk rzecznych. Zlewisko Oceanu Arktycznego obejmuje rzeki Mackenzie, Saskatchewan i Nelson. Do systemu Atlantyckiego należy rzeka Św. Wawrzyńca. Do Zatoki Meksykańskiej uchodzi Mississippi i wszystkie jej dopływy oraz Rio Grande i Colorado. Do zlewiska Oceanu Spokojnego należy rzeka Columbia i Fraser. Wody z głębi kontynentu są odprowadzane do mórz poprzez system mniejszych rzek i strumieni. patrz też:

Ameryka Środkowa, Grenlandia, Kanada, Meksyk, Stany Zjednoczone Ameryki, Wyspy Karaibskie

Wodospad Niagara na granicy USA i Kanady n

W Ameryce Północnej znajduje się więcej jezior niż na innych kontynentach. Pięć Wielkich Jezior, z których cztery znajdują się na granicy USA i Kanady, to grupa największych zbiorników wodnych na kontynencie. Jezioro Górne jest największym jeziorem słodkowodnym świata. Inne większe jeziora leżą na terenie Kanady: Wielkie Jezioro Niedźwiedzie, Wielkie Jezioro Niewolnicze, Athabasca i Winnipeg. Największym jeziorem Meksyku jest Jezioro Chapala.

Geografia Ameryki Północnej Pustynie

Sonoran 310 800 km² Mojave 60 750 km² najwyższe szczyty

Mount McKinley 6194 m Mount Logan 6050 m Cerro Citlaltépetl/Pico de Orizaba 5700 m Rzeki

Missisipi z Missouri 5969 km Jukon 3185 km wyspy

Grenlandia 2 175 600 km² Ziemia Baffina 507 500 km² Wyspa Wiktorii 217 300 km² Wyspa Ellesmere’a 196 200 km²

A środkowa * ameryka Ameryka Środkowa to obszar formalnie zaliczany do

Ameryki Północnej, położony na styku obu Ameryk. Region ten obejmuje również wyspy mórz śródlądowych: Morza Karaibskiego i Zatoki Meksykańskiej. Do krajów Ameryki Środkowej zaliczamy zwykle kraje o podobnej historii: Gwatemalę, Honduras, Salwador, Nikaraguę, Kostarykę i Panamę. Pod względem geograficznym do regionu tego zaliczymy również Belize – kraj różny kulturowo i historycznie od wcześniej wymienionych państw. Geografia i klimat Ameryka Środkowa to głównie obszar górzysty i pagórkowaty. W regionie tym znajdziemy wiele czynnych wulkanów. Obszar Ameryki Środkowej jest dodatkowo narażony na liczne trzęsienia

ziemi. Na obszarze Nikaragui i Panamy znajdziemy rozległe niziny. Kraje te są najniżej położonymi państwami środkowoamerykańskimi, a ich terytoria porośnięte są gęstą dżunglą. Północna Gwatemala i Belize to również nizinne, porośnięte dżunglą obszary. Honduras, Kostaryka i Salwador położone są na rozległych wyżynach. W Ameryce Środkowej panuje klimat równikowy, z wysokimi temperaturami powietrza. W regionach wyżynnych rozróżniamy porę suchą i porę deszczową, a regiony położone na nizinach są generalnie wilgotne i deszczowe. Rośliny i zwierzęta Wschodnią nizinę Ameryki Środkowej pokrywają gęste lasy deszczowe. W południowo-zachodniej Kostaryce znajdziemy unikalne, spowite wieczną mgłą „wilgotne gaje”. Rejon Ameryki Środkowej to dom wielu gatunków zwierząt, takich jak jaguary, oceloty, pekari i małpki czepiaki. Region ten zamieszkują również zwierzęta, które przywędrowały tu z Ameryki Północnej, np. jaguary. W lasach Ameryki Środkowej żyją liczne gady, ptaki i owady. Bogate, naturalne środowisko regionu jest zagrożone ze względu na rabunkową działalność człowieka.

m Ameryka Środkowa to centrum dawnego imperium Majów. Majowie byli doskonałymi artystami i rzemieślnikami. Na zdjęciu widzimy naczynie do palenia kadzidła stworzone przez mieszkańców imperium

Ludność Znaczna część ludności Gwatemali to Indianie. Gwatemalscy Indianie są potomkami starożytnych mieszkańców środkowoamerykańskiego imperium Majów. Mieszkańcy Hondurasu, Salwadoru i Nikaragui to głównie Metysi – ludność o europejsko-indiańskich korzeniach. Kostarykanie to przede wszystkim potomkowie hiszpańskich emigrantów. Mieszkańcy Belize to w większości potomkowie niewolników przyl Aktywny wulkan Poas w Kostaryce. Wulkan znajduje się w kostarykańskim parku narodowym

meksyK

Morze Karaibskie Belize

Sier ra M

Belmopan

adr e

Gwatemala

Zat. Honduraska

Wy b

rze o że M

Honduras Coco

Gwatemala

skitów

Motagua

Tegucigalpa

San Salvador

Nikaragua a galp ata Río Gr M and e d e

SalWador Zat. Fonseca

Managua

Jez. Nikaragua kostaryka

ocean spokojny San José

Zatoka Coronado

Kanał Panamski

Kor d

Panama

ylie

ry Panama

Zat. Panamska

AMERYKA środkowa

fakty POWIERZCHNIA:

najmniejsze państwo:

LUDNOŚĆ:

rekigie:

523 000 km² 36 340 000

liczba krajów:

największe państwo:

Nikaragua

Salwador

katolicka, ewangelicka, protestancka, anglikańska (Belize) języki

hiszpański, angielski (Belize), języki indiańskie

A bogactw naturalnych kształtuje obraz niedorozwiniętej gospodarki regionu. Ludność Ameryki Środkowej od lat dzieli się na dwie klasy: bogatych plantatorów i biednych robotników. Ludzie posiadający znaczne obszary ziemskie cieszą się dobrą pozycją majątkową i społeczną. Środkowoamerykańska klasa robotnicza jest w dużej mierze zależna od decyzji podejmowanych przez bogatych plantatorów. Znaczna cześć ludności znajduje zatrudnienie wyłącznie podczas plonów. Większość ludzi zatrudnionych na farmach nie otrzymuje wynagrodzenia w gotówce. Ich zapłatą jest niewielki skrawek ziemi, na którym mogą hodować rośliny i zwierzęta na własne potrzeby.

m Czarno-biała małpka kapucynka żyje w lasach Ameryki Środkowej

wiezionych do Ameryki Środkowej z Indii Zachodnich. Mieszkańcy Panamy to mieszanka kulturowo-etniczna wszystkich, wymienionych wyżej grup.

Historia Majowie zamieszkują Amerykę Środkową od blisko 3000 lat. Złoty wiek cywilizacji Majów to lata 325-975 naszej ery.

Zatłoczona ulica miasta San Salvador, stolicy Salwadoru n

Gospodarka Podstawą gospodarki krajów środkowoamerykańskich jest przede wszystkim rolnictwo. W regionie tym uprawia się kawę, banany i bawełnę. W przybrzeżnych regionach uprawiane są również ryż i trzcina cukrowa. W regionach zalesionych pozyskuje się konopie (stosowane w produkcji sznurów i lin), gumę chicle (stosowaną do produkcji gumy do żucia) oraz liczne, poszukiwane gatunki drzewa (np. mahoń). Ameryka Środkowa to stosunkowo biedny region z ponadprzeciętnym przyrostem naturalnym. Znalezienie zatrudnienia w słabo rozwiniętym środkowoamerykańskim przemyśle jest praktycznie niemożliwe. Dodatkowym problemem są spadające ceny produktów pochodzących z Ameryki Środkowej na rynkach międzynarodowych. Niski poziom wpływów z eksportu i brak znaczących złóż

* aNDERSEN, HANS CHRISTIAN Krzysztof Kolumb dopłynął do wybrzeży Ameryki Środkowej w 1502 roku. Hiszpański konkwistador Vasco Núñez de Balboa założył w 1513 pierwszą europejską kolonię w regionie. Kolejne trzysta lat to okres dominacji europejskiej w Ameryce Środowej. W 1821 roku Gwatemala, Salwador, Honduras, Nikaragua i Kostaryka odzyskały niepodległość. Panama odzyskała niepodległość w 1903 roku. Belize pozostało brytyjską kolonią aż do 1981 roku. W XIX wieku Ameryka Środkowa była sceną zajadłej politycznej walki między liberałami i konserwatystami. Walka między frakcjami doprowadziła do wybuchu licznych wojen domowych i militarnej interwencji krajów ościennych. Na początku XX wieku w wielu krajach regionu zapanowała dyktatura. Środkowoamerykańscy dyktatorzy stosowali się terror, który powstrzymywał prostych ludzi od buntu. Okres ten to również wzrost znaczenia armii finansowej przez bogatych plantatorów.

Ostatnie sześćdziesięciolecie to okres licznych rewolucji wzniecanych przez ubogą społeczność ciemiężonych krajów. Rewolucjoniści domagali się daleko idących społecznych i gospodarczych zmian. Społeczne rozruchy doprowadziły do ustanowienia w 1948 roku demokratycznych rządów w Kostaryce. W latach osiemdziesiątych XX stulecia demokracja zawitała do Gwatemali, Hondurasu i Salwadoru, a w latach dziewięćdziesiątych do Nikaragui.

patrz też: Ameryka Południowa; Ameryka Północna;

Balboa, Vasco Núñez de; Gwatemala; Kolumb, Krzysztof; Majowie; Panama

HANS CHRISTIAN (1805-1875) * ANDERSEN, Andersen to autor pięknych i popularnych baśni. Życie Andersena pod wieloma względami przypominało baśń. Pisarz pochodzący z ubogiej rodziny stał się najsłynniejszym duńskim twórcą.

m Hans Christian Andersen rozumiał świat dzieci, a dzieci lubiły siadywać u jego stóp i wsłuchiwać się w magiczne opowieści pisarza

Andersen wyjechał z rodzinnego Odense w wieku 14 lat i udał się do stolicy Danii, Kopenhagi, w poszukiwaniu sławy jako aktor Duńskiego Teatru Królewskiego. Osobliwa postura (Andersen był bardzo wysoki i szczupły) zamknęła przed młodym marzycielem drogę na scenę. Kierownictwo teatru poradziło mu dalszą naukę i wysłało do szkoły. 17-letni Andersen był znacznie starszy od innych uczniów i przez to był obiektem kpin i żartów. Ze względu na nieustające konflikty musiał opuścić gimnazjum i pobierał nauki w domu, z dala od zgiełku szkoły i rówieśników. Po ukończeniu szkoły Andersen podróżował po całej Europie. Podczas podróży pisał wiersze, powieści i popularne sztuki teatralne. W wieku 30 lat zaczął pisać baśnie. Wymyślane historie wzo-

rował na własnych doświadczeniach. Osobliwa powierzchowność autora była osnową słynnego „Brzydkiego Kaczątka”. W „Brzydkim Kaczątku” autor zwracał uwagę na to, że cechy, które czynią nas pośmiewiskiem, równocześnie sprawiają, że jesteśmy wyjątkowymi i jedynymi w swoim rodzaju ludźmi. Pierwszy zbiór baśni autorstwa Andersena odniósł ogromny sukces. Pisarz z dnia na dzień zyskał sławę i bogactwo. Po wielu latach samotności i wyobcowania stał się ulubieńcem tłumów. Andersen aż do śmierci pisał liczne baśnie i pomimo sędziwego wieku nie stracił wrażliwości dziecka.

patrz też: Autorzy książek dla dzieci i młodzieży

* antarktyda Na wielu mapach Antarktyda pokazywana jest jako mały skrawek Ziemi. Jednak w istocie Antarktyda jest większa od Australii czy Europy.

Gó

Kontynent położony wokół ocean antarktyczny bieguna południowego to antarktyda Antarktyda. Antarktyda jest Ziemia Królowej Mud najchłodniejszym, najbardziej wietrznym i niedoMorze Ziemia Enderby stępnym miejscem świata. Weddella Półwysep Powierzchnia Antarktydy Antarktyczny Lodowiec wynosi około 14,2 milionów Szelfowy Wyżyna kilometrów kwadratowych. Ronne’a Amerykańska Pozbawione roślinności biegun południowy ziemie kontynentu pokryZiemia Ellswortha te są grubą warstwą lodu, która w niektórych miejscach sięga aż 3 kilomet Ziemia Ziemia Wilkesa Lodowiec Marii Byrd Szelfowy Rossa rów. Lody Antarktydy stanowią około 70% zapasów słodkiej Morze Rossa wody na Ziemi. Wybrzeże Adeli Na Antarktydzie nie pada deszcz, a w niektórych miejscach niezwykle rzadko pada śnieg. Wody Oceanu Antarktycznego Poludniowego Ze względu na grubą zamarzają za sprawą bezustannie wiejących, pokrywę lodową, Antarktyda lodowatych wiatrów. U wybrzeży kontynenjest najwyżej wzniesionym kontynentem Ziemi tu znajdziemy ogromne lodowce szelfowe. (w metrach nad poziomem morza). Gdyby lody Powierzchnia niektórych lodowców jest większa Antarktydy nagle stopniały, znaczna część kontyod powierzchni Polski. Lodowce położone w nentu znalazłaby się pod wodą. głębi lądu przesuwają się z wolna w kierunku Począwszy od późnej jesieni aż do wczesnej wybrzeży i stapiają się z lodowcami szelfowymi. wiosny wokół bieguna południowego nie U wybrzeży wielkie połacie lodu odłamują się od świeci słońce. Podczas wielomiesięcznej nocy lodowców i tworzą gigantyczne góry lodowe. Antarktyda traci wiele ciepła. Promienie wiosenDryfujące połacie lodu stanowią duże zagrożenie nego słońca nie ogrzewają powierzchni kontydla żeglugi morskiej, jednak ich rozmiar ulega nentu w znacznym stopniu, ponieważ duża część zmniejszeniu podczas wędrówki przez wody energii słonecznej jest odbijana od białej powłoki oceanów. lodów pokrywających lądy. Życie na Antarktydzie W sezonie zimowym wokół Antarktydy tworzy się jest niezwykle trudne ze względu na silne wiatry pas lodu o szerokości przekraczającej 1600 kilowiejące na całym obszarze kontynentu. Podczas metrów. Z nadejściem lata połacie lodu ulegają zimy średnia temperatura powietrza w głębi lądu stopnieniu, lecz pomimo wzrostu temperatury wynosi aż -70ºC. Temperatury u wybrzeży kontynentu są nieco wyższe. e

czn kty tar

san

n Tra

* ANTARKTYDA powietrza w wielu miejscach utrzymują szerokość od 160 do 800 kilometrów. Rośliny i zwierzęta Na lądach Antarktydy nie znajdziemy wielu żywych organizmów. U wybrzeży kontynentu występują nieliczne owady, mchy i trawy. W głębi Antarktydy, w szczelinach lodowców znajdziemy porosty i mikroskopijne algi. Jednak wody oceanów wokół kontynentu tętnią życiem. W regionie tym mieszka około 27 gatunków ptaków. Pośród nich są pingwiny, które rozmnażają się na lądzie, lecz żerują pod wodą. W lodowatych wodach spotkamy też foki, wieloryby i ławice niewielkich, przypominający krewetki organizmów o nazwie kryl. Kryl jest podstawą diety licznych ptaków, ryb i wielorybów.

Głębokość lodowca szelfowego Rossa wynosi przeszło 300 metrów. Lodowiec ten przesuwa się w głąb morza z prędkością 1 kilometra rocznie n

Wiele milionów lat temu Antarktyda była wysunięta na północ. W okresie tym na kontynencie panował klimat tropikalny. Jej ziemie porastały lasy, w których żyły gady i torbacze. Z biegiem lat kontynent dryfował na południe, a panujący na nim klimat ulegał zmianom. Znaczny spadek temperatury powietrza spowodował wymarcie roślin i zwierząt Antarktydy. Antarktyda nie ma rdzennych mieszkańców, a istnienie kontynentu zostało potwierdzone dopiero w pierwszej połowie XIX wieku. Na początku XX wieku rozpoczął się „wyścig” na biegun południowy. Ekspedycje z różnych krajów wyruszyły w głąb lądów skutych lodem. 14 grudnia 1911

m Pingwiny nie potrafią latać. Ptaki te mają krótkie łapki i poruszają się niezdarnie, jednak w wodzie są szybkie i zwinne

roku biegun południowy został zdobyty przez norweską ekspedycję kierowaną przez Roalda Amundsena. Międzynarodowy kontynent W 1959 roku społeczność międzynarodowa podpisała pakt antarktyczny, który gwarantował ochronę środowiska lodowego kontynentu. Umowa ta zobowiązywała naukowców z różnych krajów do udostępniania wiedzy o Antarktydzie innym uczonym. Obecnie na Antarktydzie funkcjonuje około 40 międzynarodowych stacji badawczych. Niektóre państwa chcą korzystać z bogatych złóż surowców naturalnych ukrytych pod powierzchnią kontynentu, jednak postanowienia przyjęte w pakcie zabraniają eksploatacji złóż aż do 2041 roku. Naukowcy mieszkający w stacjach badawczych wydobywają próbki lodu z najgłębszych części lodowców, aby badać skład depozytów utworzonych wiele tysięcy lat wcześniej. Dane uzyskane z takich badań odpowiadają na pytania o zmianach zanieczyszczenia atmosferycznego na przestrzeni wieków. Naukowcy mierzą również głębokość pokrywy lodowej, aby sprawdzić, czy na naszej planecie zachodzą niepokojące zmiany klimatyczne. Jeżeli dojdzie do nadmiernego topnienia lodów Antarktydy, wiele terenów położonych nieopodal wybrzeży znajdzie się pod wodą. patrz też: Arktyka, Klimat, Kontynenty, Lodowce,

Odkrycia i odkrywcy, Zanieczyszczenie środowiska

* archeologia Archeolodzy zajmują się badaniem przeszłości: poszukują starożytnych miast i budowli, aby dowiedzieć się, jak żyli ludzie w dawnych czasach. Słowo archeologia pochodzi z języka greckiego, gdzie archaios oznacza „stary”, a logos oznacza „naukę”. Zatem termin archeologia oznacza „naukę o starych czasach”. Archeolodzy badają przedmioty i obiekty wykonane w pradawnych czasach. Naukowcy badają fundamenty budowli, narzędzia, broń i resztki pokarmu spożywanego przez starożytnych. Dzięki dokładnym badaniom odkrywają, jak wyglądało życie w przeszłości, czym zajmowali się i jakich bogów czcili mieszkańcy różnych cywilizacji. Badania archeologów odkrywają przed nami liczne, fascynujące historie z przeszłości. Odkrywanie przeszłości Na przestrzeni wieków liczne, prastare przedmioty pokryły się warstwą piachu i gruzu pochodzącego z ruin dawnych budowli. Aby odnaleźć skarby ukryte pod ziemią, archeolodzy studiują dawne zapiski i poszukują właściwych informacji w otoczeniu. Czasem znajdują wiele ważnych przedmiotów w miejscach wskazanych im przez lokalną społeczność. Niekiedy wykopaliska prowadzone są w centrum miast, w miejscach przypadkowo odkrytych przez ekipy budowlane

wznoszące kolejne drapacze chmur. Ilekroć grupa archeologów podejmuje poszukiwania, dokłada wszelkich starań, aby wszystkie znaleziska zostały właściwie i dokładnie opisane i skatalogowane. Aby określić wiek znalezisk, archeolodzy posługują się różnymi metodami. Zadanie jest proste, gdy wiek znaleziska można określić na podstawie głębokości, na której znajdował się dany przedmiot. Dokładny pomiar wieku znalezisk prowadzi się w laboratoriach przy użyciu radiochronologii (datowanie węglem promieniotwórczym). Wszystkie żywe organizmy pobierają z atmosfery określoną ilość węgla radioaktywnego (C-14). Po śmierci organizmu zawartość węgla radioaktywnego zmniejsza się w określonym tempie. Wykorzystując odpowiedni sprzęt, naukowcy określają ilość radioaktywnego węgla, który pozostał w znalezionym przedmiocie i na podstawie obliczeń określają wiek znaleziska.

patrz też: Historia, Mity i legendy, Starożytne

cywilizacje, Tutanchamon

Archeolodzy prowadzący wykopaliska w ruinach budowli Indian Anasazi w Kolorado w Stanach Zjednoczonych n

* architektura Architektura to sztuka projektowania budynków. Architekci dostosowują budowle do potrzeb ludzi, którzy będą w nich mieszkać, uczyć się lub pracować. Architektura rozwijała się na przestrzeni wieków. Pierwotni budowniczowie uczyli się na własnych błędach, poznawali materiały i surowce, które nadawały się do wznoszenia budowli, i rozwiązywali problemy związane z ich konstrukcją. Pierwsze budowle Ludzie pierwotni mieszkali w jaskiniach. Z czasem mieszkańcy jaskiń nauczyli się wykorzystywać glinę do tworzenia cegieł oraz łączenia pojedynczych kamieni i budowali pierwsze domy. Nowe siedliska zapewniały mieszkańcom większe bezpieczeństwo i ochronę przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi. Pierwsi budowniczowie zauważyli, że budowa owalnych konstrukcji nie jest trudna i po wzniesieniu murów przykrywali je prostym dachem z liści, traw i gałęzi opierających się na drewnianych belkach. Pierwszą budowlą wykorzystującą wiedzę architektoniczną była piramida egipska wzniesiona ponad 5000 lat temu. Piramida była grobowcem króla Dżosera i została zaprojektowana przez architekta o imieniu Imhotep. Grobowce i świątynie egipskie miały zazwyczaj imponujące rozmiary i były bogato zdobione licznymi płaskorzeźbami i malowidłami. k Westover Plantation w Wirginii (Stany Zjednoczone) został zbudowany w stylu palladianistycznym

Prastare miasta greckie często wznoszono na górskich zboczach. Wokół miast budowano wysokie mury, które chroniły mieszkańców przed atakiem wroga. Grecy konstruowali piękne, proporcjonalne świątynie, wykorzystując kamienne kolumny i rzeźbione fryzy. W starożytnej Grecji opracowano metodę łącznia kamiennych bloków za pomocą metalowych elementów. Grecy jako pierwsi skonstruowali więźbę dachową, czyli szkielet dachu zbudowany z drewnianych belek wspierających pokrycie dachowe. Miasta starożytnego Rzymu były większe i bardziej zdobne od miast Grecji. Budynki spełniające funkcję domostw lub urzędów wznoszono wokół najważniejszych budowli miasta (jak świątynie i areny). Rzymianie jako pierwsi zastosowali łuki w budownictwie. Łuki wykorzystywano do konstrukcji półokrągłych wejść do budynków. Do najsłynniejszych rzymskich budowli zaliczymy akwedukty (kanały wodociągowe umieszczane na mostach). Niektóre akwedukty przetrwały do dziś. Średniowiecze Po upadku zachodniego cesarstwa rzymskiego (V wiek naszej ery) rozwój techniki budowlanej zatrzymał się. Do XI wieku naszej ery najpopu-

A larniejszym materiałem budowlanym w Europie było drewno. Na wschodzie Europy budowniczy podtrzymywali bizantyjski styl architektoniczny i wznosili głównie bogato zdobione, zwieńczone ogromnymi kopułami kościoły. W Indiach i w Azji Wschodniej budowano ogromne buddyjskie świątynie. W XI-wiecznej Europie nastąpił rozkwit budownictwa. W owym czasie rozpoczęto konstrukcję ogromnych kamiennych zamków. Ku czci Boga Europejczycy budowali monumentalne kościoły, których konstrukcja była oparta na strukturze rzymskich łuków. W połowie XII wieku europejczycy rozwinęli tzw. styl gotycki. Architektura gotycka charakteryzowała się strzelistymi formami, wysokimi łukami, stromymi zadaszeniami i wysokimi wieżami. Palladianizm Jednym z najważniejszych architektów XVI-wiecznej Europy był Włoch Andrea Palladio. Andrea Palladio budował wspaniałe rezydencje dla arystokracji włoskiej w Wenecji i Rzymie. Styl wypracowany przez Palladio był wzorem dla licznych pokoleń architektów w Europie i w Ameryce Północnej. W tym samym okresie w architekturze japońskiej królowała prostota. Budynki wznoszono przy użyciu naturalnych materiałów, przede wszystkim z drewna. Japońskie konstrukcje były wznoszone w taki sposób, aby liczne trzęsienia ziemi obserwowane w tamtym regionie nie naruszały struktury budynków. Podobne rozwiązania zaczęto stosować w budynkach europejskich dopiero z nadejściem XX wieku. Architektura nowoczesna W XIX wieku do konstruowania budowli zaczęto wykorzystywać żelazo, stal, beton i wielkie tafle szkła. Upowszechnienie nowoczesnych materiałów wpłynęło na oblicze współczesnej architektury. Nowe budynki są wyższe i bardziej funkcjonalne. Wielu współczesnych architektów projektuje budowle, które uwzględniają kwestie związane z ochroną środowiska i oszczędnością energii.

patrz też: Cesarstwo rzymskie; Egipt, Starożytny;

Pei, I. M.; Starożytna Grecja

Słynni architekci

Niektóre z najwspanialszych budowli zostały zaprojektowane przez nieznanych, anonimowych architektów. Poniżej znajdziemy listę najsłynniejszych architektów w historii świata. Imhotep (około 2650 rok p.n.e.) Egipcjanin, który zaprojektował piramidę Dżosera w Sakkarze. Brunelleschi, Filippo (1377-1446) Włoski architekt, który zaprojektował słynną katedrę Santa Maria del Fiore we Florencji. Palladio, Andrea (1508-1580) Włoski architekt i teoretyk architektury, budowniczy rezydencji i pałaców arystokracji włoskiej. Wren, Christopher (1632-1732) Angielski architekt, twórca katedry Świętego Pawła w Londynie. Gaudi, Antonio (1852-1926) Hiszpański architekt, projektant finezyjnych willi w Barcelonie i autor projektu kościoła Sagarda Familia. Sullivan, Louis Henry (1856-1924) Amerykański architekt, który zasłynął z projektów pierwszych drapaczy chmur. Jedną z najsłynniejszych budowli projektu Sullivana jest Wainwright Building w St. Louis w Stanach Zjednoczonych. Gropius, Walter Adolf (1883-1969) Amerykański architekt, który zasłynął z projektowania modernistycznych budowli, wznoszonych przy użyciu stali, szkła i betonu. Mies van der Rohe, Ludwig (1886-1969) Amerykański architekt, który projektował słynne na całym świecie drapacze chmur, w tym budynek Lake Shore Drive Apartments w Chicago w Stanach Zjednoczonych. La Corbusier (Charles-Edouard Jeanneret) (1887-1965) Szwajcarski architekt, który przyczynił się do rozwoju koncepcji masowego budownictwa wielorodzinnego. Buckminster, (Richard) Fuller (1985-1983) Amerykański budowniczy i architekt, który wsławił się skonstruowaniem tzw. „kopuły geodezyjnej”. Aalto, Alvar (Hugo Alvar Henrik) (1898-1976) Fiński, modernistyczny architekt i projektant form przemysłowych. Wsławił się połączeniem futurystycznych materiałów budowlanych z elementami drewnianymi. Gehry, Frank (Owen) (1929-) Amerykański architekt, który zaprojektował budynek Galerii Guggenheima w Bilbao w Hiszpanii. Rogers, Richard (1933-) Brytyjski architekt, współtwórca Centrum Pompidou w Paryżu (Francja). Piano, Renzo (1937-) Włoski architekt, współtwórca Centrum Pompidou w Paryżu (Francja).

* argentyna Argentyna to państwo w Ameryce Południowej. Argentyna

jest położona nad Oceanem Atlantyckim i graniczy z Boliwią, Brazylią, Chile, Paragwajem i Urugwajem.

m Flaga państwowa Argentyny

Argentyna jest drugim krajem Ameryki Południowej pod względem wielkości (największym krajem kontynentu jest Brazylia). Argentyna jest pełna kontrastów. Na jej obszarze znajdują się ogromne prerie pełne pasącego się bydła, rozległe mokradła, pokryte wiecznym lodem wyspy i wysokie góry. Gospodarka Argentyny opiera się na rolnictwie, lecz w kraju znajdziemy także ogromne miasta, ruchliwe porty i nowoczesne fabryki. Warunki naturalne Argentynę możemy podzielić na pięć głównych regionów. Na zachodzie kraju, przy granicy z Chile, rozciągają się Andy. Północ kraju to pustynna boliwia

yńsk

paragwaj

rgen t

Andy

ocean spokojny

Gran

Chac o

Brazylia

cze A

wa j

Uru g

Międ

Cordoba

Pamp a

zyrze

Paran á

Puna

Rosario

Chil

Buenos Aires

Co lo

rado

Ch ub ut

urugwaJ

La Plata

Bahía Blanca ocean atlantycki

Comodoro Rivadavia

Patagonia

Wyspy falklandzkie (Wlk. Bryt.)

Ziemia Ognista Przylądek Horn

wyżyna Puna de Atacama. Andy Południowe są niższe od Andów Północnych. Na północy położona jest również równina Gran Chaco. Gran Chaco to bezkresne łąki i liczne tereny podmokłe. W porze deszczowej rzeki przepływające przez równinę często zalewają okoliczne obszary i powodują okresowe powodzie. Gran Chaco to najcieplejszy region Argentyny. Międzyrzecze Argentyńskie to żyzna równina położona na wschód od Gran Chaco, pomiędzy rzekami Parana i Urugwaj. W regionie tym padają liczne deszcze. Łąki pampasowe Międzyrzecza Argentyńskiego to główny rolniczy region kraju. W regionie tym znajdziemy również liczne miasta i ośrodki przemysłowe. Patagonia to równina o surowym, suchym klimacie i najchłodniejszy region Argentyny. W regionie tym położone są liczne pastwiska. W południowej części kontynentu znajdziemy też Ziemię Ognistą. Na obszarze Ziemi Ognistej (nieopodal Przylądka Horn) mieszkają wielkie stada pingwinów. Argentyna rości pretensje do archipelagów Falklandów oraz części Antarktydy. Ludność Indianie argentyńscy stanowią mniejszość we współczesnym społeczeństwie kraju. Przeszło 90% mieszkańców Argentyny to ludność pochodzenia europejskiego. Znaczną część obecnych mieszkańców kraju to ludność mieszana – w ich żyłach płynie zarówno europejska, jak i indiańska krew. Pierwsi Europejczycy przybyli do Argentyny już w XVI wieku. Osadnicy europejscy przybywali na argentyńskie ziemie głównie w XIX i XX wieku. Obecnie przeszło 85% ludności kraju mieszka

* ARGENTYNA

fakty oficjalna nazwa:

religia:

powierzchnia:

język urzędowy:

ludność:

waluta

Republika Argentyńska 2 766 889 km2 37 032 000

katolicyzm hiszpański

Peso argentyńskie

stolica:

Buenos Aires

w miastach i miasteczkach. Stolicą Argentyny jest Buenos Aires, położone w lejkowatym ujściu rzek Parana i Urugwaj. Ujście rzek nosi nazwę La Plata i jest centrum międzynarodowego handlu i argentyńskiego przemysłu. Drugim największym miastem Argentyny jest Rosario leżące nad rzeką Parana. Gospodarka Centrum argentyńskiego rolnictwa to żyzna i rozległa Pampa. Około 20% całej powierzchni kraju pokrywają lasy. W Argentynie wydobywa się ropę naftową, gaz ziemny, węgiel i rudy żelaza.

Od wielu dziesięcioleci podstawą argentyńskiej gospodarki jest rolnictwo. W Argentynie uprawia się pszenicę, kukurydzę i soję oraz bawełnę, trzcinę cukrową i winogrona. Ważną gałęzią argentyńskiego rolnictwa jest hodowla bydła i owiec; wołowina i wełna to najważniejsze rolne produkty eksportowe kraju. Obecnie w Argentynie obserwujemy dynamiczny rozwój przemysłu. Kraj staje się ważnym ośrodkiem produkcji galanterii skórzanej, wyrobów chemicznych i samochodów. Historia Argentyna odzyskała niepodległość w 1816 roku. Przez wiele kolejnych lat zamożni farmerzy rozwijali argentyńskie rolnictwo. Rozległe łąki Pampy przekształcano w pola uprawne i pastwiska. Rozwój rolnictwa przyciągał do Argentyny nowych emigrantów, jednak życie w nieznanym kraju było pełne trosk i niedostatku. W 1943 roku władzę w kraju przejęło wojsko. W 1946 roku Juan Domingo Peron objął urząd prezydenta dzięki szerokiemu poparciu klasy robotniczej. Peron wprowadził rządy autorytarne i w 1955 roku został usunięty z urzędu. Od tamtej pory sytuacja polityczna i społeczna w Argentynie nie uległa pełnej stabilizacji.

patrz też:

Ameryka Południowa

Argentyńskim centrum hodowli bydła jest Pampa, jednak coraz więcej nowych farm powstaje w Patagonii. Południowoamerykański pasterz nazywany jest „gaucho” n

* arktyka Arktyka to obszar Ziemi, który podczas zimy spowity jest Północny obszar Oceanu Arktycznego przez cały rok pokryty jest grubą warstwą lodu. W okresie letnim pokrywa lodowa ulega roztopieniu i umożliwia żeglugę po wodach oceanu. Znaczna część arktycznego lądu to pozbawiona drzew równina, zwana tundrą. Przez 10 miesięcy w roku obszar ten pokryty jest śniegiem. W miesiącach Kanada letnich promienie słoneczne roztapiają śniegi, a na ziemi pojawiają się kwiaty i trawy. Obszar arktyczny to również liczne, skaliste Zat. wyspy. Największą z nich Baffina jest Grenlandia. Znaczna cześć powierzchni Grenlandii pokryta jest wiecznym lodem. Arktyka jest domem wielu ptaków i ssaków odpornych na niskie temperatury. Wody regionu są pełne ryb, wielorybów i morświnów.

patrz też:

Antarktyda, Grenlandia, Odkrycia i odkrywcy

a (US las A) k a

w całkowitych ciemnościach. Podczas krótkiego lata słońce nie zachodzi przez całą dobę. Wokół bieguna północnego rozciągają się lodowate wody Oceanu Arktycznego.

Morze Beauforta

Morze Czukockie

Mo Ws rze syberia cho (RoSjA) dn ios ybe ryj ski e

Morze Łaptiewów rosja

ocean arktyczny biegun północny ×

Morz Karskie

Morze Barentsa

Grenlandia (duń.)

Ludność Ludzie zamieszkują arktyczne ziemie od wielu tysięcy lat. Na Alasce, w Kanadzie, na Grenlandii i na Syberii mieszkają Eskimosi. W arktycznej części Ameryki Północnej spotkamy Indian. Lapończycy to mieszkańcy północnych ziem Finlandii, Norwegii, Szwecji i Rosji. Arktyczną Syberię zamieszkują między innymi Czukcze, Jakuci i Jukagirzy. Większość mieszkańców Arktyki podtrzymuje tradycyjny model życia i zajmuje się wypasaniem reniferów, polowaniami i rybołówstwem. Arktyka słynie z bogatych łowisk i produkcji pięknych futer. Na Arktyce wydobywa się węgiel, złoto i ropę naftową.

Morze Grenlandzkie szwecja

finlandia

norwegia Morze Norweskie

Odkrycia Pierwszym odkrywcą, który dotarł do Arktyki, był skandynawski podróżnik Norsemen. Wielu późniejszych podróżników próbowało przemierzyć Ocean Arktyczny, jednak nieprzyjazne środowisko regionu uniemożliwiło ukończenie wypraw. Obecnie badanie Arktyki jest możliwe dzięki upowszechnieniu nowoczesnego sprzętu. Badacze pamiętają jednak, że środowisko arktyczne jest bardzo wrażliwe na ingerencję człowieka i dlatego międzynarodowa społeczność podejmuje kroki dążące do ochrony i zachowania regionu w nienaruszonym stanie.

* ATMOSFERA louis (1900-1971) * armstrong, Louis Daniel Armstrong był legendarnym amerykańskim

muzykiem jazzowym, piosenkarzem i popularnym artystą. Urodził się w Nowym Orleanie – mieście, które było kolebką muzyki jazzowej.

We wczesnej młodości Armstrong z zapartym tchem podziwiał barwne zespoły przemierzające uliczki Nowego Orleanu. Zainspirowany twórczością ulicznych muzyków szybko opanował grę na trąbce. W 1922 roku słynny muzyk Joe „King” Oliver zaproponował Armstrongowi posadę trębacza w nowym jazzowym zespole. Zespół nagrał wspólnie wiele płyt. W późniejszym okresie, Louis Armstrong zakładał własne grupy muzyczne, między innymi: Hot Five i Hot Seven. Jako pierwszy wprowadził do utworów jazzowych partie solowe grane na trąbce. Wkrótce solówki były częścią niemal wszystkich nowych utworów gatunku. W latach trzydziestych Armstrong rozpoczął karierę solową – nagrywał własne utwory, śpiewał, występował w rewiach i filmach. Armstrong był utalentowanym wokalistą i posługiwał się głosem, tak jak instrumentem muzycznym. Jego improwizacje wokalne dały początek nowemu stylowi wokalizy o nazwie „scat”.

patrz też:

Muzyka

Armstrong zyskał przydomek „Satchmo” (ang. satchel mouth – torbiaste usta) ze względu na charakterystyczny kształt ust. Muzyka i charyzmatyczna osobowość sprawiły, że twórczość Armstronga do dziś cieszy się dużą popularnością. Jego twórczość spopularyzowała muzykę jazzową. k Twórczość Louisa Armstronga przyczyniła się do spopularyzowania muzyki jazzowej

* atmosfera Atmosfera to cienka gazowa powłoka otaczająca Ziemię. Atmosfera chroni naszą planetę przed szkodliwym promieniowaniem słonecznym i zimnem pochodzącym z kosmosu. Bez atmosfery nie istniałoby życie na Ziemi. Atmosfera okołoziemska zbudowana jest z gazów, pary wodnej i cząsteczek pyłu. Niemal 80% otaczającego nas powietrza to azot, a tylko 20% powietrza stanowi tlen – pierwiastek niezbędny do życia dla wszystkich żywych organizmów. Ludzie i zwierzęta potrzebują tlenu do oddychania i przekształcenia spożytych pokarmów w zasoby energii. W powietrzu znajdziemy też niewielkie ilości dwutlenku węgla. Rośliny pobierają dwutlenek węgla, aby wytworzyć własne substancje odżywcze.

Warstwy atmosfery ziemskiej, rozciągającej się pomiędzy powierzchnią planety a krawędzią kosmosu k

* ATOMY I CZĄSTECZKI Warstwy Atmosfera zbudowana jest z pięciu warstw. Warstwa atmosfery położona najbliżej Ziemi to troposfera. Jej wysokość może sięgać do 18 kilometrów i właśnie w niej tworzą się warunki atmosferyczne i odczuwana przez nas pogoda. Kolejną warstwą atmosfery jest stratosfera. Stratosfera kończy się na wysokości około 50 kilometrów i w niej znajdziemy warstwę ozonową. Ozon jest gazem, który pochłania znaczną część emitowanego przez Słońce promieniowania ultrafioletowego. Dzięki warstwie ozonowej do Ziemi docierają niewielkie ilości szkodliwych promieni. Jest to szczególnie ważne dla naszego zdrowia – zbyt duże dawki promieniowania ultrafioletowego powodują raka skóry i kataraktę. Warstwa ozonowa przerzedza się za sprawą nadmiernej ilości freonu (CFC), który w przeszłości powszechnie stosowano w aerozolach, lodówkach i klimatyzatorach.

Nad stratosferą położona jest mezosfera. Mezosfera kończy się na wysokości około 80 kilometrów. W mezosferze panują bardzo niskie temperatury i właśnie tam dochodzi do spalenia zmierzających w kierunku Ziemi meteorów. Na wysokości 80-400 kilometrów położona jest termosfera. W termosferze znajdziemy jonosferę – warstwę, która odbija fale radiowe w kierunku Ziemi. Zewnętrzna warstwa atmosfery Ziemi to egzosfera. Dolna granica egzosfery rozpoczyna się na wysokości około 500 kilometrów. Gazy tworzące egzosferę są bardzo rozrzedzone. Egzosfera rozciąga się daleko w kosmos, gdzie łączy się z atmosferą Słońca. patrz też: Klimat, Pogoda, Słońce, Środowisko

naturalne, Zanieczyszczenie środowiska, Ziemia

i cząsteczki * atomy Atom to najmniejszy, niepodzielny metodami chemicznymi składnik materii. Cząsteczka jest zbudowana z dwóch lub więcej atomów. struktura atomu Elektrony tworzą tzw. chmurę elektronową, która porusza się wokół jądra

Jądro zbudowane jest z protonów i neutronów

Atomy są niczym mikroskopijnych rozmiarów cegiełki, z których zbudowany jest cały świat. Malutkie atomy są częścią materii niezależnie od jej stanu skupienia – atomy znajdziemy w ciałach stałych, w gazach i cieczach. Materia to wszystko, co ma masę i zajmuje określoną przestrzeń. Mikroskopijne rozmiary Atomy są niewyobrażalnie maleńkie. Dla przykładu przyjrzyjmy się kropce stojącej na końcu tego zdania. Kropka ma średnicę około 0,5 mm. Gdyby opisywana kropka była zbudowana z czystego węgla, składałaby się z około dwóch milionów atomów węgla. Gdybyśmy powiększyli każdy z atomów do wielkości kropki, wtedy cała kropka miałaby 2 kilometry średnicy. Atomy są niewidoczne gołym okiem. Naukowcy dowiedli istnienia atomów, obserwując zachowa-

* australia i nowa zelandia nie różnych związków chemicznych. Pierwotnie naukowcy wierzyli, że atomy są najmniejszym elementem materii, jednak na początku XX wieku odkryto, że poszczególne atomy są zbudowane z cząsteczek subatomowych. W samym środku atomu znajdziemy jądro, a w jego wnętrzu dwa rodzaje cząsteczek subatomowych: protony i neutrony. Wokół jądra krążą elektrony. Elektrony są tak małe, że w danej chwili nie jesteśmy w stanie określić ich położenia. Większość elektronów znajduje się wokół jądra i tworzy tzw. chmurę elektronową. Chmura elektronowa złożona jest z warstw nazywanych powłokami elektronowymi, a poszczególne elektrony pozostają w obrębie danej powłoki elektronowej. Pierwiastki i związki chemiczne Grupa trwale połączonych ze sobą elektronów tworzy cząsteczkę. Jeżeli w cząsteczce znajdują się identyczne atomy, mamy do czynienia z cząsteczką określonego pierwiastka chemicznego. Jeżeli cząsteczka zbudowana jest z atomów różnego rodzaju, mamy do czynienia z cząsteczką związku chemicznego. Związek chemiczny to

CIEKAWOSTKI

1 gram pyłku kwiatowego jest złożony z około dwóch trylionów pojedynczych ziarenek pyłku (jeden gram to przybliżona waga jednego spinacza do papieru). Równocześnie, każde z tych ziarenek zbudowane jest z około 20 miliardów atomów.

substancja utworzona z dwóch lub więcej pierwiastków chemicznych, które łączą się ze sobą w ściśle określony i stały sposób. Przykładowo, woda jest związkiem chemicznym stworzonym z wodoru i tlenu. Pojedyncza cząsteczka wody zawiera jeden atom tlenu i dwa atomy wodoru.

patrz też: Chemia, Materia, Pierwiastki

i nowa zelandia * australia Australia to wyspiarskie państwo położone nad Oceanem

Indyjskim i Oceanem Spokojnym. Nowa Zelandia położona jest na południowy wschód od Australii, w południowej części Oceanu Spokojnego. AUSTRALIA Geografia i klimat Australia jest najbardziej równinnym kontynentem, a jedyne większe pasmo górskie znajduje się we wschodniej części kraju. Znaczna część ludności mieszka w licznych miastach po wschodniej stronie gór. Środkową, suchą część kontynentu porasta australijski busz. Najcieplejszymi miesiącami w Australii są styczeń i luty.

Flaga państwowa Australii

Najchłodniejszym miesiącem jest lipiec. Podczas upalnego lata w środkowej części kontynentu temperatura powietrza przekracza 38°C. Zwierzęta i rośliny W suchych częściach kraju rosną drzewa eukaliptusowe o liściach, które potrafią magazynować zapasy wody. Na północnym wschodzie znajdziemy gęste lasy tropikalne. W Australii spotkamy kangury, misie koala i strusie emu (ptaki, które nie

Góra Uluru (zwana również Ayers Rock) to największa tego typu formacja skalna na Ziemi n

* australia i nowa zelandia potrafią latać). W kraju tym występują również liczne węże, pająki i niebezpieczne meduzy.

W Australii kwitnie rolnictwo, a wiele australijskich produktów rolnych trafia na rynek międzynarodowy. Australia posiada również liczne złoża bogactw mineralnych, takie jak złoto, boksyt (ruda glinu), uran i ropa naftowa. Najszybciej rozwijającym się sektorem gospodarki są usługi.

Cairns

Wielka Pustynia Piaszczysta australia zachodnia

Perth

Historia W 1642 roku holenderski podróżnik Abel Tasman dotarł na wyspę, której później nadano nazwę Tasmania. W 1770 roku angielski odkrywca James Cook przybył na wschodnie wybrzeże Australii, w okolice dzisiejszego Sydney. To waśnie tu w 1788 roku osiedlili się pierwsi Europejczycy. W 1901 roku Australia zyskała prawa narodowe i stała się członkiem brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Ostatnie lata to fala imigracji ludności z kontynentu azjatyckiego.

fakty oficjalna nazwa:

religia:

powierzchnia:

język urzędowy:

Związek Australijski 7 686 848 km2

ludność:

18 886 000

stolica:

Canberra

protestantyzm, katolicyzm angielski

waluta

dolar australijski (= 100 centów)

ocean spokojny

Wielka Pustynia Wiktorii

terytorium północne

Góry Macdonnella Ayers Rock południowa australia

Queensland

y G ór e lki ałow Wie dodzi Wo

Ludność i gospodarka Rdzenni mieszkańcy Australii – Aborygeni – zamieszkują kontynent od ponad 40 000 lat. Ich przodkowie przybyli na wyspę z Azji Południowo-Wschodniej.

m Flaga państwowa Nowej Zelandii

Darwin

ocean indyjski

g rlin

nowa południowa walia Mu Sydney rray Canberra Victoria

Adelaide

Brisbane

Melbourne Tasmania Hobart

NOWA ZELANDIA Geografia i klimat Nowa Zelandia składa się z dwóch wielkich wysp: Wyspy Północnej i Wyspy Południowej. Obszar kraju obejmuje również liczne, mniejsze wysepki rozsiane po okolicznych wodach. Znaczną część powierzchni obydwu wysp stanowią góry i wyżyny. W Nowej Zelandii znajdziemy też aktywne wulkany, gejzery i źródła termalne. Trzęsienia ziemi w Nowej Zelandii nie należą do rzadkości. Nowozelandzkie lata są umiarkowanie ciepłe, a zimy chłodne i wietrzne, jednak temperatura w niżej położonych obszarach rzadko spada poniżej 0ºC. Pogoda w Nowej Zelandii jest bardzo zmienna. Zwierzęta i rośliny Pierwotnie znaczną część powierzchni kraju pokrywały wiecznie zielone lasy podzwrotnikowe, jednak europejscy osadnicy zmienili je w żyzne pola uprawne i plantacje drzew iglastych. Południowo-wschodnie wybrzeże kraju porastają gęste lasy deszczowe. Nowa Zelandia słynie z różnorodności gatunków ptaków. Wiele nowozelandzkich gatunków ptaków występuje wyłącznie w tej części świata. Najbardziej znanym ptakiem kraju jest kiwi. Kiwi ma krótkie nóżki

* australia i nowa zelandia

i słabo rozwinięte skrzydła. Jedynymi naturalnie występującymi ssakami w Nowej Zelandi są nietoperze.

Jez. Taupo

wyspa północna Morze Tasmana

Góra Cooka

Wellington

wyspa południowa

o Co

Maorysi to rdzenna ludność Nowej Zelandii. Obecnie rdzenni mieszkańcy kraju stanowią mniejszość w stosunku do europejskich osadników n

Auckland

na ni eś Ci

Ludność i gospodarka Rdzenni mieszkańcy kraju – Maorysi – przybyli do Nowej Zelandii z Polinezji około XIV wieku naszej ery. Pierwsi brytyjscy osadnicy zasiedlili wyspę z początkiem XVII wieku. W 1907 roku Nowa Zelandia odzyskała niepodległość od Wielkiej Brytanii. Znaczna część ludności mieszka na Wyspie Północnej. Gospodarka kraju opiera się na hodowli owiec i bydła. Kraj słynie z produktów mięsnych, przetworów mlecznych i wełny.

Christchurch ocean spokojny Dunedin

Wyspa Stewarta

fakty oficjalna nazwa:

religia:

powierzchnia:

język urzędowy:

Nowa Zelandia 270 534 km2

ludność:

3 862 000

stolica:

Wellington

protestantyzm, katolicyzm angielski

waluta

dolar nowozelandzki (= 100 centów)

patrz też: Aborygeni, Odkrycia i odkrywcy, Torbacze

* austria Austria to niewielki kraj położony w sercu Europy. Austria

ma bogatą historię i w przeszłości była centrum ogromnego europejskiego imperium. czechy

Dunaj

Wiedeń

Salzburg

Gospodarka Austria to w dużej mierze kraj przemysłowy. Największe przemysłowe centrum znajduje się w dolinie Dunaju. Gospodarka austriacka zdominowana jest przemysł ciężki, tekstylny i chemiczny. Austria jest również ważnym ośrodkiem turystycznym. Historia Od 1278 roku Austria znajdowała się we władaniu rodziny Habsburgów. Imperium Habsburgów nosiło nazwę Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego i obejmowało znaczną część Europy. Imperium Habsburgów zostało rozbite w 1806 roku przez francuskiego generała Napoleona Bonaparte. Habsburgowie rządzili w Austrii do końca I wojny światowej (1914-1918). Po zakończeniu wojny cesarz Karol I ustąpił z tronu, a Austria stała się republiką. W 1938 roku Austria dostała się pod panowanie nazistowskich Niemiec. Po zakończeniu II wojny światowej (w 1945 roku) terytorium kraju zostało

Alpy

Innsbruck włochy

Mura

Graz

węgry

Ludność Przeważająca część ludności posługuje się językiem niemieckim, jednak mieszkańcy przygranicznych obszarów są mocno związani z kulturą i językiem sąsiadujących krajów.

Linz

niemcy

szwajcaria

m Flaga państwowa Austrii

Geografia i klimat Austria jest krajem górzystym. Zachodnia część kraju jest zdominowana przez Alpy, najwyższe góry Europy. Przez wschodnią część Austrii płynie Dunaj. Warunki klimatyczne są zróżnicowane. Zimą w rejonach górskich notujemy znaczne opady śniegu.

Dra wa

słowEnia

chorwacja

rozdzielone pomiędzy kraje alianckie. Austria odzyskała suwerenność w 1955 roku.

fakty oficjalna nazwa:

religia:

powierzchnia:

język urzędowy:

ludność:

waluta

Republika Austrii 83 849 km2 8 211 000

katolicyzm niemiecki

euro (= 100 centów)

stolica:

Wiedeń

patrz też: Europa Środkowa, Napoleon, I wojna

światowa, II wojna światowa

A KSIĄŻEK DLA DZIECI I MŁODZIEŻY * AUTORZY Obecnie wiele książek powstaje z myślą o młodszym czytelniku. Dzieci pokochały również licznych bohaterów książek pisanych kiedyś z myślą o dorosłych. Przed wynalezieniem i upowszechnieniem maszyny drukarskiej (XV wiek) książki były bardzo drogie. W dawnych czasach umiejętność czytania była zarezerwowana wyłącznie dla wybrańców, a popularne opowieści i baśnie były przekazywane w formie ballad i pieśni z pokolenia na pokolenie. Gdy w XV wieku książki stały się bardziej powszechne, autorzy literatury nie tworzyli książek przeznaczonych dla najmłodszych. Pierwsze książki dla dzieci ukazały się dopiero w XVII wieku i choć wcześniej nie powstawały książki pisane wyłącznie dla dzieci i młodzieży, dość często teksty „dla dorosłych” opracowywano w taki sposób, by były zrozumiane przez najmłodszych czytelników. Opracowanie powieści i dostosowanie ich do potrzeb i możliwości młodego czytelnika polegało np. na skróceniu podstawowego tekstu, usunięciu opisów spowalniających akcję, usunięciu elementów uznanych za „niepedagogiczne”. Pierwsze baśnie W 1697 roku we Francji ukazał się pierwszy zbiór ośmiu baśni dla dzieci. Książka zawierała opowiadania o Śpiącej Królewnie, Kopciuszku i Czerwonym Kapturku. W 1729 roku baśnie przełożono na język angielski i wydano pod tytułem „Bajki Babci Gąski”. Londyński wydawca John Newberry (1713-1767) dostrzegł potencjał literatury dziecięcej i w 1744 r. opublikował „Małą, śliczną ksią-

żeczkę” („A Little Pretty Pocket-Book”) zawierającą zbiór baśni i wierszy dla dzieci. Książka odniosła tak wielki sukces, że wkrótce (w 1765 roku) na rynku pojawiła się kolejna pozycja, zatytułowana „Historia małej, grzecznej dziewczynki” („A History of Little Goody Two-Shoes”). Opowieść ta była prawdopodobnie pierwszym dziełem literackim napisanym wyłącznie z myślą o dzieciach i opatrzonym oryginalnymi ilustracjami. W 1922 roku zaczęto przyznawać nagrodę literacką imienia Johna Newberry’ego za szczególne osiągnięcia w dziedzinie literatury dziecięcej. W XIX wieku nastąpił rozkwit literatury dla dzieci i młodzieży. Ukazały się słynne „Baśnie braci Grimm”, zbiór tradycyjnych, ludowych opowieści spisanych w języku niemieckim. Świat ujrzał również baśnie Hansa Christiana Andersena. W Anglii opublikowano słynną „Księgę nonsensów” autorstwa Edwarda Leara. Niezapomniana „Alicja w krainie czarów” autorstwa Lewisa Carolla ukazała się na rynku w 1865 roku.

m W dziecięcej literaturze napotkamy wiele baśniowych postaci, takich jak elfy, krasnale i złe czarownice

Książki dla dzieci z kolorowymi ilustracjami Przed 1860 rokiem książki dla dzieci były opatrzone wyłącznie czarno-białymi ilustracjami. W drugiej połowie XIX wieku angielski drukarz Edmund Evans rozpoczął produkcję książek przeznaczonych dla najmłodszych czytelników z ilustracjami w kolorze. Jednym z najwybitniejszych ilustratorów literatury dziecięcej był Randolph Caldecott. Od 1938 roku najwybitniejsi autorzy dziecięcych ilustracji w Stanach Zjednoczonych otrzymują doroczną nagrodę imienia Caldecotta.

l Herbatka u szalonego kapelusznika: scena ze słynnej „Alicji w krainie czarów” Lewisa Carolla

* auTORZY KSIĄŻEK DLA DZIECI I MŁODZIEŻY Nowa rzeczywistość W drugiej połowie XIX wieku granica między literaturą dla dzieci i młodzieży a literaturą dla dorosłych uległa znacznemu zatarciu. Na rynku zaczęły pojawiać się pozycje dla dorosłych, których głównymi bohaterami były dzieci. Coraz więcej książek dla dorosłych zyskiwało popularność wśród dzieci i młodzieży. Właśnie do takich książek zaliczymy „Chatę wuja Toma” autorstwa Harriet Beecher Stowe (1852), „Małe kobietki” autorstwa Louisy May Alcott (1868-1869) i „Przygody Tomka Sawyera” Marka Twaina. Z początkiem XX wieku znacznie zwiększyła się oferta literatury dla dzieci. Książki pisane z myślą o młodzieży zaczęły poruszać trudne tematy, takie jak śmierć najbliższych, problemy podeszłego wieku i problemy dorosłych.

SŁYNNI AUTORZY LITERATURY DZIECIĘCEJ I MŁODZIEŻOWEJ Poniżej spis najsłynniejszych autorów literatury dziecięcej i młodzieżowej. W spisie pominięto nazwiska pisarzy, którzy zostali wymienieni w ramce „Patrz też”. Grimm, Jacob (1785-1863) i Grimm, Wilhelm (1786-1859) Niemieccy pisarze i uczeni, autorzy słynnych „Baśni braci Grimm”. Alcott, Louisa May (1832-1888) Amerykańska pisarka, autorka książki „Małe kobietki” (18681869) opowiadającej o życiu czterech nastoletnich sióstr. Caroll, Lewis (Charles Lutwige Dodgeson) (1832-1898) Brytyjski pisarz, matematyk i wykładowca uniwersytetu w Oxfordzie, autor „Alicji w krainie czarów” (1865). Stevenson, Robert Louis (1850-1894) Szkocki pisarz i podróżnik, autor wielu powieści przygodowych, np. „Wyspa skarbów” (1883), „Porwany za młodu”(1886). Barrie, J. M. (James Matthew) (1860-1937) Szkocki dramaturg i powieściopisarz. Autor sztuki „Piotruś Pan” opowiadającej historię chłopca, który nie chciał dorosnąć (1904). Potter, Beatrix (1866-1943) Brytyjska pisarka i ilustratorka książek dla dzieci. Autorka serii książek ze zwierzęcymi bohaterami („Piotruś Królik” 1902). Milne, A. A. (Alan Alexander) (1882-1956) Angielski pisarz, autor “Kubusia Puchatka” (1926) i „Chatki Puchatka” (1928).

Z biegiem lat coraz większą popularność zdobywały książki fantastyczno-naukowe i fantasy. W wielu pierwszych powieściach gatunku fantasy zwierzęta odzywały się ludzkim głosem i były głównymi bohaterami historii (jak w „Pajęczynie Szarloty” autorstwa E. B. White 1952). Bohaterowie literatury nurtu fantasy przeżywają najdziwniejsze przygody. Najlepszym przykładem takiego bohatera jest Harry Potter stworzony przez J. K. Rowling. Harry ucieka z ponurego domu i wstępuje do szkoły dla czarodziejów.

patrz też: Andersen, Hans Christian; Mity i legendy;

Twain, Mark

Lewis, C. S. (Cyril Staples) (1898-1963) Angielski pisarz, wykładowca literatury na Uniwersytecie Oxfordzkim, autor „Opowieści z Narni”. Dahl, Roald (1916-1990) Brytyjski pisarz i scenarzysta, autor słynnych książek, jak „Charlie i fabryka czekolady” (1964) oraz „Wiedźmy” (1983). Rowling, J. K. (Joanne Kathleen) (1965-) Angielska pisarka (po prawej), autorka powieści o młodym cza rodzieju Harrym Potterze, które cieszą się popularnością wśród dzieci i dorosłych. Wśród polskich autorów warto wymienić Janusza Korczaka, Edmunda Niziurskiego, Irenę Jurgielewiczową i Małgorzatę Musierowicz.

* Azja Azja jest największym i najbardziej zaludnionym kontynentem

świata. W przeszłości znaczna część Azji znajdowała się pod rządami Europejczyków, jednak dziś azjatyckie kraje są wolne i niepodległe. Warunki naturalne Kontynent azjatycki stanowi niemal jedną trzecią całej powierzchni lądów świata. Azję zamieszkuje około 60% całej ludności Ziemi. W Azji znajduje się Mount Everest, najwyższy szczyt naszej planety, i najniższy punkt Ziemi, wybrzeże Morza Martwego (400 m poniżej poziomu morza). Azja jest położona we wschodniej części kontynentu eurazjatyckiego. Azja obejmuje również liczne wyspy położone nieopodal wybrzeży kontynentu, w tym Japonię, Filipiny i Indonezję. Politycznie Rosja zaliczana jest do Europy, jednak znaczna część terytorium kraju leży na obszarze Azji.

W samym sercu kontynentu rozciąga się potężny łańcuch górski – Himalaje. Właśnie tam położony jest najwyższy szczyt Ziemi, Mount Everest. Himalaje są częścią rozległej wyżyny, która rozciąga się od Turcji aż po Chiny. W Azji znajdują się również bezkresne pustynie, jak Gobi w Mongolii i Chinach, czy pustynia Ar-Rub al-Chali w Arabii Saudyjskiej. W środkowej części kontynentu rozciągają się ogromne, pozbawione drzew równiny stepowe. Obszary dalekiej północy Azji porasta mroczna tajga (gęste lasy iglaste). Zimą znaczna część kontynentu jest chłodna i sucha. W sezonie letnim przeważająca część

Tygrys jest jednym z rzadkich i pięknych gatunków zwierząt, które występują wyłącznie w Azji n

A Azji jest gorąca i równie sucha. Potężne góry, które przecinają kontynent azjatycki są niczym ogromna ściana stanowiąca nieprzystępną przeszkodę dla chłodnych wiatrów wiejących z Arktyki w kierunku południowym i dla ciepłych wiatrów wiejących z południa w kierunku północnym. Z jednej strony syberyjskie zimy należą do najchłodniejszych na świecie, z drugiej temperatura powietrza w Zatoce Perskiej sięga 49°C. W południowo-zachodniej części Azji opady są bardzo skromne (w niektórych regionach poniżej 100 mm rocznie), a północno-wschodnie Indie należą do najwilgotniejszych regionów Ziemi.

Rośliny i zwierzęta Gleba w wielu regionach Azji nie nadaje się do uprawy. W środkowej części kontynentu uprawa ziemi jest utrudniona ze względu na długotrwałe susze i niską temperaturę powietrza. Najżyźniejsze gleby znajdują się w dolinach rzek i u wybrzeży mórz i oceanów. Lasy deszczowe porastające Azję Południowo-Wschodnią to ważne źródło poszukiwanych gatunków drewna, takich jak tik i mahoń. W północnej części kontynentu żyją niedźwiedzie brunatne i polarne, lisy polarne, renifery i łosie. W tropikalnych lasach Sumatry i Borneo występują orangutany. Indie są domem wielu Lena

rosja

Ural

Jez. Bajkał

Jenisiej

kazachstan

rze jsk

spi

Azerbejdżan

tadżykistan

usz duk

iran

Himalaje s

u nd pakistan zjednoczone emiraty arabskie

bhutan ra p ut Brahma birma

indie

nepal

Jiang

laos tajlandia

nie

chod

kam

g kon

ty Za

jemen

g Jiang

Zatoka Bengalska

Irawadi

bangladesz Morze Arabskie

Gha

katar r-Rub nia A Pusty l-Chali a oman

Ga n

an Ch

Mt. Everest

a sk

er .P

arabia saudyjska

t Za

bahrajn

lai

at u fr

jordania Morze Martwe kuwejt

Kun lu

chiny

afganistan

Huang H e

River

Hin

Pustynia Syryjska

Pustynia Gobi

szan an ia tyn Takla Mak Pus n Kunlu

Tien

uzbekistan

Elbrus

mongolia

Salween

irak

turkmenistan

kirgistan

syria

izrael

Taurus

cypr Morze ŚródziemneLiban

Pustynia Kyzyl Kum

Pust ynia Thar

gruzja Armenia

turcja

Jez. Syr Da ria Aralskie

Morze Czarne

Ałtaj

Jez. Bałkasz

wietnam

Morze Południow

dża

sri lanka brunei

malediwy

malezja singapur Ocean Indyjski Morze Jawajskie

AZJA 46

* aZJA ogromnych ssaków, takich jak tygrys bengalski, nosorożec i słoń indyjski.

Geografia Azji Pustynie

Ludność Ludność Azji to wiele narodów posługujących się licznymi językami. Znaczna część azjatyckiej ludności zamieszkuje trzy regiony: Azję Południową (subkontynent Indyjski), Azję Południowo-wschodnią i Azję Wschodnią (Chiny, Japonię i Koreę).

Arabska 1 295 000 km² Gobi 1 036 000 km² Kara-kum 569 800 km² Takla Makan 323 750 km² Thar 259 000 km²

Około 65 procent azjatyckiej ludności utrzymuje się z pracy w rolnictwie. W Azji uprawia się głównie: ryż, pszenicę, kukurydzę, gumę, herbatę,

Himalaje: Mount Everest 8863 m; łącznie 30 szczytów powyżej 7315 m Karakorum, 4 szczyty powyżej 7925 m Kunlun 7723 m Tien-szan 7439 m Hindukusz, 24 szczyty powyżej 7010 m Elbrus 5642 m Ałtaj 4506 m Barisan 3805 m Góry Sulejmańskie 3443 m Ural 1895 m

Heil

Jia

korea południowa

pasma GÓRSKIE I NAJWYŻSZE SZCZYTY

Rzeki

Morze korea Japońskie północna Może Żółte

japonia

Morze Wschodniochińskie

tajwan

filipiny

wochińskie Morze Sulu

Jangcy (Niebieska Rzeka) 6299 km Jenisej z Angarą 5538 km Huang He (Żółta Rzeka) 5463 km Ob 5197 km Lena 4399 km Mekong 4348 km Amur (Heilong Jiang) 4344 km Syr-Daria i Naryn 3018 km Brahmaputra 2896 km Indus 2880 km Saluin 2816 km Xi Jiang (Rzeka Zachodnia) 2655 km Ganges 2499 km Irawadi 2092 km Tygrys 1850 km JEZIORA

Morze Kaspijskie 371 800 km² Bajkał 30 500 km² Wyspa Wiktorii 217 300 km² Aralskie 30 000 km²

Morze Celebes

indonezja timor wschodni

A trzcinę cukrową, bawełnę, soję i jedwab. Azjatyckie ludy wędrowne zamieszkujące środkową i południowo-wschodnią część kontynentu zajmują się wypasem bydła. W Azji znajdziemy jedne z największych miast świata: japońskie Tokio, południowokoreański Seul, chiński Szanghaj i indyjski Bombaj.

m Pustynia Gobi położona w środkowej i wschodniej części Azji. W okresie letnim temperatura powietrza jest bardzo wysoka, a w okresie zimowym niezwykle niska

Bogactwa naturalne Azja posiada liczne złoża ważnych surowców. Zatoka Perska to najbogatsze źródło ropy naftowej na Ziemi. Najbardziej uprzemysłowionym krajem azjatyckim jest Japonia. Daleko za nią, na drugim i trzecim miejscu, uplasowały się Chiny i Indie.

W VII wieku naszej ery Arabowie (wyznawcy islamu) opanowali znaczną część Afryki Północnej, Azji Południowo-Wschodniej i północnych Indii. W tym samym okresie zlokalizowane we wschodniej części kontynentu Chiny przeżywały rozkwit pod rządami dynastii Tang i Song (600-1200 n.e.). W XIII wieku mongolski wojownik Czyngis-han wraz ze swą armią opanował znaczną część Azji (od Chin aż do Rosji). Z początkiem XVI wieku do Azji przybyli Europejczycy i zniewolili wiele państw kontynentu. W XX wieku wiele narodów azjatyckich wystąpiło przeciw europejskim rządom. Wraz z zakończeniem II wojny światowej (1939-1945) kraje azjatyckie odzyskały utraconą w przeszłości niepodległość.

fakty powierzchnia:

Historia Pierwsi ludzie osiedlili się w Azji około 3500 roku p.n.e. w dolinach wielkich rzek: Tygrysu i Eufratu w południowo-wschodniej części kontynentu, Indusu w Azji Południowej i Huang He w Azji Wschodniej. Na obszarach tych rozwinęły się zaawansowane starożytne cywilizacje, pierwsze pismo i pierwsze kodeksy prawne.

około 44 780 000 km2

Pierwsze wielkie imperium azjatyckie powstało na obszarze dzisiejszych Indii pod władaniem dynastii Maurjów około IV wieku p.n.e. Imperium przeżywało intensywny rozwój za panowania króla Aśoki. Jego czasy to rozkwit buddyzmu i architektury.

NAJMNIEJSZE PAŃSTWO:

W czasie złotego wieku dynastii Han (202 rok p.n.e. – 220 rok n.e.) Chiny umocniły swoją pozycję i przyłączyły do imperium środkową i południowo-wschodnią część kontynentu azjatyckiego. Dynastia Han upowszechniła konfucjanizm (system filozoficzno-religijny zapocząt-

kowany w Chinach przez Konfucjusza). W tym samym okresie w południowo-wschodniej części kontynentu pojawiło się chrześcijaństwo, a we wschodniej Azji upowszechnił się buddyzm.

RELIGIE:

islam, hinduizm, buddyzm, taoizm, ludność: shinto, animizm, 3 682 550 000 sikhizm, konfucjanizm, liczba państw: judaizm, chrześcijaństwo 48 NAJWIĘKSZE PAŃSTWO:

Chiny

Singapur

JĘZYKI:

liczne, w tym: urdu, hindi, tamilski, perski, chiński, japoński, koreański, hebrajski, turecki

patrz też: Azja Południowo-Wschodnia, Azja

Środkowa, Bliski Wschód, Buddyzm, Filipiny, Irak, Iran, Islam, Izrael, Japonia, Korea, Malezja, Palestyna, Religie, Rosja i państwa bałtyckie, Starożytne cywilizacje, Turcja i Kaukaz

A południowo-wschodnia * Azja Po wiekach biedy, wojen i kolonialnego wyzysku kraje Azji Południowo-Wschodniej przeżywają okres rozwoju jako niepodległe państwa. Ukształtowanie terenu Pięć z jedenastu krajów Azji Południowo-Wschodniej – Wietnam, Laos, Kambodża, Tajlandia i Birma – leżą na kontynencie azjatyckim. Cztery – Filipiny, Indonezja, Timor Wschodni i Singapur – leżą na wyspach. Malezja zajmuje część kontynentu i parę wysp. Brunei, położone na wyspie Borneo, sąsiaduje z terytorium indonezyjskim i malezyjskim. Ogromne obszary Azji Południowo-Wschodniej porastają lasy tropikalne. Występują tu pasma górskie, wyżyny, niziny i szerokie połacie stepów. Przez Azję Południowo-Wschodnią płyną też wielkie rzeki, np. Mekong, które pełnią funkcję ważnych dróg transportu.

Klimat W Azji Południowo-Wschodniej występują duże opady. Blisko równika nie ma wyraźnego podziału na pory roku, a niemal każdego popołudnia występują krótkie ulewy. Na przeważających terenach wpływ na pogodę mają monsuny, wiatry wiejące z jednego kierunku nieustannie przez kilka miesięcy. Monsuny północno-wschodnie, które zwykle są suche, zaczynają wiać w październiku. Późną wiosną z południa, od równika, zaczynają wiać silne wiatry znad oceanu. Przez kolejne miesiące, w czasie głównej pory wegetacji, niemal codziennie pada deszcz.

chiny

indie

birma

Hanoi laos

ong Mek

tajlandia Bangkok

Morze Andamańskie

Kambodża Phnom Penh

wietnam

Vientiane Rangun

Zat. Tajlandzka

filipiny

ocean spokojny

Morze Sulu brunei

Kuala Lumpur

Manila

Morze Południowochińskie

malaysia

Bandar Seri Begawan Morze Celebes

singapur Morze Jawajskie ocean indyjski

Morze Banda

Dżakarta indonezja

Dili

AZJA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA

timor wschodni

* aZJA ŚRODKOWA Ludność Azja Południowo-Wschodnia jest ojczyzną wielu różnych narodów. Jej ludność wynosi ponad 518 milionów i rośnie w tempie 1,6 procenta rocznie. W całym regionie występują etniczni Chińczycy. Ponad 75 procent mieszkańców Singapuru i jedna trzecia Malezyjczyków jest pochodzenia chińskiego. W Azji Południowo-Wschodniej żyją też ludzie z Indii i Europy. Drugim najważniejszym językiem jest angielski. Buddyzm jest dominującą religią w Laosie, Birmie, Tajlandii, Kambodży i Wietnamie. Islam dominuje w Indonezji i Malezji. Hinduizm jest praktykowany na Bali. Na Filipinach większość ludności to chrześcijanie. Gospodarka Azja Południowo-Wschodnia była kiedyś jednym z najbiedniejszych regionów świata. Do lat 70. XX w. większość ludności utrzymywała się z rolnictwa. Główną uprawą jest ryż. Większość ludzi nadal pracuje w rolnictwie, ale wiele krajów gwałtownie się industrializuje. Wiele międzynarodowych koncernów ulokowało w Azji Południowo-Wschodniej swoje fabryki ze względu na niskie koszty siły roboczej. Przemysł elektroniczny jest dobrze rozwinięty w Tajlandii, Malezji, na Filipinach i w Singapurze. Historia Pierwsi ludzie osiedlili się w Azji Południowo-Wschodniej ok. 500 000 lat temu. W X w. istniały

tam wspaniałe królestwa, ale dzisiaj ich miasta i świątynie legły w gruzach. Pierwszymi Europejczykami, którzy dotarli tam w XVI w., byli Portugalczycy i Hiszpanie. Po nich pojawili się Holendrzy i Brytyjczycy. W serii konfliktów zbrojnych w XIX w. Wielka Brytania podbiła Birmę, a Francja Wietnam, Laos i Kambodżę. W 1898 r. Stany Zjednoczone odebrały Hiszpanii Filipiny. Podczas II wojny światowej (1939-1945) Japonia krótko okupowała całą Azję Południowo-Wschodnią. Filipiny zdobyły niepodległość w 1946 r. W latach 19481963 Brytyjczycy wycofali się z Birmy, Malajów, Singapuru, Sabahu i Sarawaku (Malaje, Sabah i Sarawak utworzyły Malezję). Holendrzy opuścili Indonezję w 1949 r. W 1954 r., po klęsce Francji w pierwszej wojnie indochińskiej, Wietnam został podzielony na komunistyczną północ i niekomunistyczne południe. Doprowadziło to do wybuchu drugiej wojny indochińskiej, która trwała 20 lat i weszła do historii jako wojna wietnamska. USA popierały Wietnam Południowy, a Związek Radziecki i Chiny Wietnam Północny. Wojna rozlała się w końcu na Laos i Kambodżę. Północny i Południowy Wietnam zostały połączone pod władzą komunistyczną w 1976 r. Timor Wschodni uniezależnił się od Indonezji w 2002 r. patrz też: Azja, Filipiny, Indonezja, Malezja, Wojna

wietnamska

środkowa * Azja Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan to byłe Republiki ZSRR. Przeszło dwie trzecie powierzchni Azji Środkowej to tereny pustynne. W Kazachstanie dominuje krajobraz stepowy, a tutejsze gleby i susze unie-

możliwiają rozwój rolnictwa. Jezioro Aralskie położone w tej części świata było niegdyś jednym z największych, śródlądowych zbiorników wodnych

Pasterz doglądający stada owiec na kazachstańskich równinach

A AZJA ŚRODKOWA

Insz

rosja

Astana

Ural

Ir t y s z Kazachstan

Syr D

Jez. Aralskie

K rze Mo

Uzbekistan

ijsk asp ie

azerbejdżan

Jez. Bałchasz

ari a

Turkmenistan

Am uD

ar ia

Aszgabat iran

na Ziemi, jednak za sprawą ingerencji człowieka w środowisko naturalne poziom jego wód uległ drastycznemu obniżeniu. Mieszkańcy Azji Środkowej osiedlili się głównie w dolinach największych rzek regionu i u podnóży południowych i południowo-wschodnich gór. Mieszkańcy tych ziem posługują się językami wywodzącymi się z języka tureckiego. Przeważająca część ludności to muzułmanie. W Azji Środkowej uprawia się bawełnę. Główne ośrodki przemysłowe zlokalizowane są nieopodal najważniejszych miast. Tereny te posiadają bogate złoża gazu ziemnego (Turkmenistan i Uzbekistan) oraz ropy naftowej (Kazachstan).

Taszkient Duszanbe

Biszkek Kirgistan

chiny

Tadżykistan

Afganistan

Starożytni mieszkańcy tego regionu jeździli konno już 3500 lat przed naszą erą. Ta niespotykana w owych czasach umiejętność ułatwiła im podbicie znacznych obszarów Chin, Indii i Europy. W XVI wieku Azja Środkowa została włączona do Rosji. Po rewolucji październikowej (1917) obszar został podzielony na pięć republik radzieckich. W 1991 republiki odzyskały niepodległość.

patrz też: Azja, Rosja i kraje nadbałtyckie

* Aztekowie Aztekowie to naród indiański z Ameryki Środkowej. Ich wielkie imperium zostało rozbite przez hiszpańskich konkwistadorów w XVI wieku. Centrum azteckiego imperium stanowiło miasto Tenochtitlan. Historyczna stolica była zbudowana na wyspach leżących na jeziorze Texcoco. Tenochtitlan zostało zburzone, po czym na jego gruzach powstała obecna stolica Meksyku, miasto Meksyk. Historyczna metropolia została

założona w 1325 roku przez lud Mexica. W 1430 roku walczące ze sobą ludy Ameryki Środkowej zawarły pakt, który dał początek imperium azteckiemu. Terytorium tego imperium obejmowało cały obecny Meksyk i sięgało Gwatemali.

* aZTEKOWIE

l Ten turkusowy wąż był ozdobą szat azteckiego kapłana. Prawdopodobnie był jednym z wielu skarbów ofiarowanych Cortésowi przez Montezumę

Azteckie miasta były rządzone przez królów, którzy często wysuwali roszczenia wobec sąsiadujących metropolii. Mieszkańcy podbitych ośrodków byli zobowiązani do płacenia wysokich podatków na rzecz zwierzchniego miasta. Podatki pobierano w formie złota, żywności i innych, poszukiwanych produktów. Aztekowie czcili wielu bogów i aby zdobyć ich przychylność, składali ofiary z ludzi. Ofiary prowadzono na szczyt świątyni, gdzie podczas krwawych rytuałów główny kapłan oddawał bogom ich serca.

Zatoka Meksykańska MEKSYK

Półwysep Jukatan Zatoka Compeche

Upadek imperium W 1519 roku do Tenochtitlan przybył hiszpański konkwistador Hernan Cortés. Aztecki władca Montezuma II przyjął Europejczyków z otwartymi ramionami, ponieważ wierzył, że przybysze to wysłannicy boga Quetzala. Cortés zabił gościnnego króla, wspólnie z armiami okolicznych azteckich miast zniszczył miasto Tenochtitlan i zakończył okres panowania Azteków w Ameryce Środkowej. Obecni potomkowie azteckich plemion (lud Nahua) żyją w środkowym Meksyku.

BELIZE

Tenochtitlan Teotihuacan Meksyk

Żywność i handel Na azteckich ziemiach uprawnych mieszkańcy imperium uprawiali kukurydzę, fasolę, dynie i inne warzywa. Tak zwane „wyspy uprawne” tworzono z żyznej gleby pobieranej z samego dna jezior. Na miejskich rynkach dostępne były liczne, nieznane w Europie produkty, takie jak ziarna kakaowe stosowane do wyrobu czekolady.

GWATEMALA Ocean Spokojny

patrz też: Ameryka Środkowa, Gwatemala, Inkowie,

Konkwistadorzy, Majowie, Meksyk

* kaktusY Kaktus to roślina przystosowana do życia w bardzo trudnych, pustynnych warunkach. Kaktusy pochodzą z Ameryki Południowej i Północnej. Kaktusy rosną w suchych, gorących regionach Ameryki Południowej i Środkowej oraz w południowo-zachodniej części Stanów Zjednoczonych. Niektóre gatunki występują również w chłodnych, północnych regionach Kanady. Obecnie kaktusy są hodowane niemal we wszystkich częściach świata. Kaktusy są płytko ukorzenione. Specyficzne korzenie położone nieopodal powierzchni ziemi szybko wyłapują wodę, nim ta pod wpływem pustynnego słońca wyparuje i bezpowrotnie zniknie z powierzchni ziemi. Zapasy wody są magazynowane w łodydze rośliny. Specyficzna, skórzasta i pokryta wydzieliną woskową powierzchnia pędów kaktusa uniemożliwia nadmierną utratę zmagazynowanych zapasów wody. Na powierzchni łodyg i liści wielu roślin znajdziemy liczne pory, które umożliwiają parowanie namiaru wody. Liczba porów na pędach kaktusa jest niewielka i dzięki temu zapasy wody pozostają wewnątrz rośliny. Liczne kaktusy są wyposażone ciernie lub kolce, które chronią roślinę przed zwierzętami poszukującymi pożywienia i wody na pustyni. Rodzaje kaktusów Naukowcy zidentyfikowali przeszło 1500 gatunków kaktusów. l Kolce to mechanizm obronny rośliny, chroniący przed ptakami i ssakami poszukującymi pożywienia i wody

Najpopularniejsze są opuncje. Opuncje słyną ze słodkich owoców i pięknych, ozdobnych kwiatów. Największy kaktus świata to olbrzymi saguaro. Kaktusy saguaro osiągają wysokość 12 metrów i mogą żyć przez ponad 200 lat. W dziuplach kaktusów saguaro mieszkają dzięcioły i pustynne sowy. Inne, powszechnie znane gatunki kaktusa to kaktus meksykański, który rośnie w skupiskach przypominających swoim wyglądem kościelne organy oraz kaktusy cereus. Nazwa cereus po łacinie oznacza „świecę” i nawiązuje do wydłużonego, walcowego kształtu tych roślin. Pośród kaktusów cereus występują również gatunki rozgałęzione i krzaczaste. Kaktusy te kwitną tylko jedną noc w roku. Pustynne źródła wody Ferokaktusy osiągają wysokość około 3,6 metra i średnicę 1 metra. Wewnątrz masywnej łodygi kaktus gromadzi wodę. Kaktusy te niejednokrotnie uratowały życie ludziom, którzy zgubili się na bezkresnej pustyni. Aby pozyskać wodę z kaktusa, należy odciąć górną cześć rośliny i wyjąć z jej wnętrza wilgotny miąższ. Obecnie liczne gatunki kaktusów są hodowane na całym świecie jako rośliny ozdobne.

CIEKAWOSTKI patrz też:

Ferokaktusy bisnaga osiągają wysokość 2,7 m i szerokość 1 metra. Kaktusy takich rozmiarów liczą prawdopodobnie przeszło 1000 lat.

Biomy, Pustynie, Rośliny

243

* kalendarz Kalendarz to umowny, przyjęty w danej społeczności system

rachuby czasu, w ramach którego czas dzielimy na cykliczne, powtarzające się okresy, takie jak dzień, tydzień, miesiąc i rok. W zamierzchłej przeszłości ludzie dzielili mijający czas według zmieniających się pór roku i wędrówki Księżyca i Słońca po sklepieniu niebieskim. Już 10 000 lat temu starożytni Egipcjanie posługiwali się kalendarzem, który w swej strukturze przypominał nowoczesny, używany współcześnie kalendarz. Kalendarz starożytnych Egipcjan dzielił rok na 12 miesięcy, a każdy miesiąc na 30 dni. Rok według kalendarza egipskiego liczył 360 dni. Dziś wiemy, że podróż Ziemi wokół Słońca trwa około 365,25 dni, zatem możemy stwierdzić, że w roku egipskim brakowało kilku dni.

m Francuski kalendarz z około 1450 r.

Inne starożytne cywilizacje (Babilończycy, Chińczycy) również posługiwały się własnymi kalendarzami, które liczyły od 360 do 365 dni w roku. Cały rok w kalendarzach tych cywilizacji, tak jak w kulturze egipskiej, dzielił się na 12 miesięcy. Kalendarz żydowski używany przez plemiona semickie posługiwał się siedmiodniowymi tygodniami, które prawdopodobnie zostały zapożyczone z kalendarza babilońskiego. Nowoczesny kalendarz został oparty na kalendarzu rzymskim, a kalendarz rzymski opierał się na kalendarzu żydowskim. Kalendarz juliański i kalendarz gregoriański W II wieku przed naszą erą Rzymianie przyjęli własny 12-miesięczny kalendarz. Kalendarz rzymski liczył tylko 355 dni i z tego względu nie był zsynchronizowany z cyklem zmian pór roku. W 46 roku p.n.e. Juliusz Cezar wprowadził w Rzymie kalendarz liczący 365 dni w roku, z jednym dniem przestępnym co 4 lata. Kalendarz ten przeszedł do historii jako kalendarz juliański. Kalendarz juliański nadal nie zapewniał właściwej synchronizacji systemu miary upływu czasu z cyklem zmian pór roku. Dlatego w 1582 roku

244

naszej ery papież Grzegorz XIII wprowadził nowy kalendarz. Nowy system odmierzania czasu nazwano kalendarzem gregoriańskim. Kraje Ameryki Północnej i Wielka Brytania przyjęły nowy kalendarz w 1752 roku, lecz Grecja zaadaptowała zreformowany kalendarz gregoriański dopiero w 1923 roku. Począwszy od VI wieku naszej ery Kościół chrześcijański przyjął, że lata będą liczone od chwili narodzin Jezusa Chrystusa. Lata po narodzinach Chrystusa to lata naszej ery, a okres przed narodzinami Chrystusa to lata przed naszą erą. Kalendarz gregoriański jest obecnie najpowszechniej stosowanym kalendarzem na świecie. Należy przy tym pamiętać, że w niektórych krajach wciąż funkcjonują autonomiczne kalendarze. Kalendarz chiński dzieli czas na 12-letnie cykle, które noszą nazwy zwierząt. Kalendarz żydowski liczy lata począwszy od 3760 roku przed naszą erą. Kalendarz muzułmański rozpoczyna się w 622 roku naszej ery (lata liczone są od daty ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny).

czy wiesz, że… W języku polskim nazwy dni tygodnia mają logiczne wytłumaczenie. Poniedziałek – występuje po niedzieli. Wtorek – czyli „wtóry”, drugi. Środa – środkowy dzień tygodnia. Czwartek – czwarty dzień tygodnia. Piątek – kolejny, piąty dzień tygodnia. Sobota – od hebrajskiego słowa „sabat” (szabat). Niedziela – od „nie dzielaj” (starropolskie: nie działaj).

* KANADA z rosetty * kamień Kamień z Rosetty ma postać dużej sztaby granitu i pochodzi

z 196 r. p.n.e. Jego odkrycie umożliwiło odczytanie hieroglifów – pisma używanego w starożytnym Egipcie.

Kamień z Rosetty został odnaleziony w mieście Rashid (Rosetta) w Egipcie w 1799 r. przez francuskich żołnierzy. Tekst wyryty na kamieniu jest pochwałą kapłanów wobec faraona, czyli egipskiego władcy. W chwili jego powstania w Egipcie używano trzech rodzajów pisma. Pierwszym było pismo hieroglificzne, stosowane na ważnych dokumentach i pomnikach. Drugim, pismo demotyczne, powstałe z uproszczenia hieroglifów, zaś trzecim była greka, język ówczesnych władców Egiptu. Do chwili odnalezienia kamienia ludzie nie potrafili odczytać hieroglifów. W 1822 r. francuski uczony Jean-François Champollion odszyfrował hieroglify dzięki kamieniowi z Rosetty. Potrafił

czytać grekę i pismo koptyjskie (połączenie alfabetu greckiego i liter wywodzących się z hieroglifów). Wywnioskował, jak wyglądały znaki demotyczne w piśmie koptyjskim i co oznaczały. Następnie odniósł je do hieroglifów. Domyślając się, co mogą oznaczać niektóre hieroglify, Champollion przetłumaczył pozostałe znaki. Jego odkrycie oznaczało, że archeolodzy mogą dowiedzieć się o wiele więcej o starożytnym Egipcie niż do tej pory.

patrz też: Alfabet; Egipt, starożytny; Pismo

* kanada Kanada położona jest w północnej części kontynentu

m Król Jerzy III przekazał kamień z Rosetty British Museum w 1802 r.

północnoamerykańskiego. Jest drugim pod względem wielkości krajem świata (największym jest Rosja). Znaczna część terytorium Kanady jest niezamieszkana przez ludzi. Geografia i klimat Kanada leży nad trzema oceanami – Atlantyckim, Spokojnym i Arktycznym. Granica między Kanadą i Stanami Zjednoczonymi przebiega przez cztery z pięciu wielkich jezior Ameryki Północnej oraz przez wodospad Niagara. Terytorium Kanady to zarówno rozległe równiny, które są częścią Wielkich Równin Ameryki Północnej, jak i strzeliste Góry Skaliste. Zimą temperatura powietrza w północnej części kraju spada poniżej -18°C. Niskim temperaturom towarzyszą intensywne opady śniegu (do 300 centymetrów rocznie). Rośliny i zwierzęta Najważniejszym zasobem Kanady jest drzewostan. W kraju tym rośnie 150 unikalnych gatunków drzew, między innymi klon, daglezja zielona

Flaga państwowa Kanady

fakty oficjalna nazwa:

RELIGIE:

powierzchnia:

JĘZYK URZĘDOWY:

Kanada

9 976 185 km²

liczba LUDNOŚCI:

31 081 900

STOLICA:

katolicyzm, protestantyzm angielski, francuski JEDNOSTKA MONETARNA:

dolar kanadyjski

Ottawa

245

* KANADA ocean arktyczny Morze Beauforta Wyspy Banksa

Góry

Frase r

lise Góry Ska

Góry e Nadbrze żn ocean spokojny

Jez. Athabasca

Iqaluit

Hud

son

Morze Labradorskie

Nowa funlandia manitoba

Lowlands

Jez. Winnipeg ontario

Zat.quebec Jamesa

Winnipeg Jez. Górne stany zjednoczone ameryki północnej

Widok z lotu ptaka na obszar parku narodowego w Brytyjskiej Kolumbii n

nina

saskatchewan

Interior Plains Regina

Cieś

Zat. Hudson

Alberta Edmonton

Vancouver Victoria

Nunavut

i osika. Pierwszym przemysłem rozwiniętym na terytorium Kanady była produkcja futer i skór. W minionych latach mieszkańcy kraju masowo wybijali stada bizonów – obecnie zwierzęta te są niezwykle rzadkie. Wśród unikalnych kanadyjskich zwierząt spotkamy niedźwiedzie grizzly i kojoty.

Quebec City

ca St. John’s zyń Zat. Św. Wawrzyńca Charlottetown Wyspa Księcia Fredericton Edwarda Nowa Halifaxszkocja

W. Wa

Whitehorse

kolumbia brytyjska

Ziemia Baffina a nin eś a Ci avis D

Zat. Alaska

Wyspa Wiktorii Wielkie Jezioro Niedźwiedzie terytoria północno-zachodnie Yellowknife Wielkie Jezioro Niewolnicze

Zat. Baffin

Mackenzie

Mt. Logan

Terytorium Jukon

Archipelag Arktyczny

Grenlandia (duń.)

Rz eka Ś

alaska (St. Zj.)

Wyspy Ellesmere’a

Wyspy Królowej Elżbiety

Ottawa Jez. Huron Toronto Jez. Nowy Jez. Jez. Ontario brunszwik Michigan Erie Wodospad Niagara ocean atlantycki

Ludność i gospodarka Kanadę zamieszkują Kanadyjczycy, głównie pochodzenia brytyjskiego (około 28% ogółu ludności) i francuskiego (około 23% ogółu ludności). 85% wszystkich Kanadyjczyków zamieszkuje obszar położony w odległości 300 kilometrów od granicy ze Stanami Zjednoczonymi. Ponad 25% mieszkańców Kanady mieszka w największych miastach kraju: Vancouver, Montrealu i Toronto. Przemysł usługowy (głównie turystyka) stanowi ważny sektor kanadyjskiej gospodarki. Inne ważne gałęzie kanadyjskiej gospodarki to: przemysł lekki i ciężki, rolnictwo i rybołówstwo. Kraj obfituje w liczne złoża bogactw mineralnych. Historia Pierwszymi mieszkańcami Kanady byli Eskimosi (Inuici). Eskimosi przybyli do Kanady z Azji około 25 000 lat temu. Około 1000 lat przed naszą erą Wiking Leif Ericsson przybył do wybrzeży Nowej Funlandii, jednak pierwsi europejscy osadnicy

246

* KANAŁY założyli na terenie kraju siedliska dopiero 500 lat później. W 1497 roku do Nowej Funlandii dotarł Giovanni Caboto (John Cabot). W 1534 roku francuski podróżnik Jacques Cartier odkrył tereny na wschodnim wybrzeżu Ameryki Północnej (Nowa Fundlandia), a także ujście rzeki Św. Wawrzyńca. Cartier nadał nowo odkrytym lądom nazwę Kanata. Z początkiem XVII wieku brytyjscy i francuscy osadnicy rozpoczęli walki o wpływy w regionie. W 1583 roku Humphrey Gilbert zgłosił brytyjskie roszczenia do Nowej Funlandii, a w 1608 roku Samuel de Champlain założył francuską kolonię Quebec. W 1689 rozpoczął się otwarty konflikt między Brytyjczykami i Francuzami, a w 1760 roku Kanada oficjalnie stała się własnością Korony brytyjskiej. Francuzi w brytyjskiej kolonii Pomimo oficjalnego statusu kolonii brytyjskiej, obszar Kanady był zamieszkany przez liczną społeczność francuską. W 1774 roku Parlament Brytyjski przyjął ustawę o Quebec (Quebec Act), która gwarantowała wolności religijne i przywracała francuski system prawny w obszarze zamieszkanym przez ludność francuskiego pochodzenia. Brytyjscy osadnicy nie zgadzali się na uznanie francuskiego prawodawstwa na terenie Kanady i przyjęcie ustawy było jedną z głównych przyczyn wybuchu rewolucji amerykańskiej. W 1840 roku przyjęto ustawę zjedno-

czeniową (Act of Union), która formalnie połączyła terytoria Górnej i Dolnej Kanady (obecnie Ontario i Quebec). W 1867 roku przyjęto akt brytyjski Ameryki Północnej sankcjonujący utworzenie przez brytyjskie kolonie: Kanadę Wschodnią (dzisiejszy Quebec), Kanadę Zachodnią (dzisiejsze Ontario), Nową Szkocję i Nowy Brunszwik federacji pod nazwą Dominium Kanady. W 1880 roku przywódca Metysów (ludność pochodzenia francusko-indiańskiego) Louis Riel stanął na czele rebelii północno-zachodniej (powstanie Metysów przeciw władzy kolonialnej). W 1885 roku Riel stanął przed sądem i został stracony, jednak dla znacznej części francuskojęzycznej ludności Kanady sta się symbolem słusznej walki przeciw kolonialnym rządom Wielkiej Brytanii. Po 1945 roku francuskojęzyczna ludność Kanady prowadziła liczne działania, mające na celu oddzielenie się prowincji Quebec od kraju. Separatystyczne ugrupowanie Parti Quebecois przejęło kontrolę nad prowincją w 1967 roku, jednak zawiesiło działalność w 1995 roku. W 1982 roku, wraz z uchwaleniem konstytucji Kanady, kraj stał się w pełni niezależny od Wielkiej Brytanii.

m Europejczycy w XVIII w. handlują z rdzennymi mieszkańcami Kanady

patrz też:

Champlain, Samuel de; Odkrycia i odkrywcy; Rewolucja amerykańska; Wikingowie

* kanały Kanał to sztuczny ciek wodny wykonany w wykopie, prze-

kopie lub nasypie, z odpowiednio umocnionymi brzegami. Pierwsze kanały były budowane w celu odwodnienia podmokłych terenów i nawodnienia terenów suchych.

Już w zamierzchłych czasach ludzie odkryli, że kanały mogą stanowić ważne arterie transportowe. Kanał może połączyć dwa miasta położone w znacznej odległości od siebie. Kanał może również sprawić, że miasto położone w głębi lądu zyska dostęp do morza. Budowa kanału może też połączyć rzeki, jeziora, a nawet morza. Tak

powstałe drogi wodne znacznie ułatwiają żeglugę i wyraźnie skracają czas podróży statków. Funkcjonowanie kanałów Najkorzystniejsze jest budowanie kanałów w miejscach, gdzie dział wód jest stosunkowo niski, a żeglowne odcinki wód zbliżają się do

247

* KANAŁY siebie na małą odległość. Do pokonywania różnic poziomów wody wynikających z ukształtowania terenu służą śluzy lub pochylnie. Śluza to fragment kanału przegrodzony komorą wodną. Komora wodna jest zamknięta dwoma ruchomymi przegrodami. Działanie śluzy polega na tym, że – przykładowo – statek wpływa do komory przez jedną przegrodę otwartą, przy drugiej przegrodzie zamkniętej. Otwarta przegroda następnie jest zamykana i woda, w zależności od potrzeby, jest napuszczana do komory, lub z niej wypuszczana. Po wyrównaniu się poziomów w komorze i kanale wylotowym otwarte zostają wrota i statek wypływa z komory. Gdybyśmy wypuszczali lub wpuszczali wodę do wnętrza śluzy przy otwartych przegrodach, fala wpływającej lub wypływającej wody miałaby znacznie większą siłę. Znaczna siła wody mogłaby uszkodzić statek lub ściany kanału. Kontenerowiec płynący przez 160-kilometrowy Kanał Sueski w Egipcie n

248

Historia kanałów Pierwszy kanał ułatwiający transport wodny został zbudowany przez starożytnych Egipcjan niemal 4000 lat temu. Kanał ten łączył Nil i wody

Morza Czerwonego. Największy system kanałów wodnych wybudowano w Chinach w 620 roku naszej ery. Wielki Kanał Chiński łącznie z licznymi odnogami liczył przeszło 2700 kilometrów długości. Jednym z najsłynniejszych kanałów zbudowanych w erze nowożytnej jest Kanał Sueski. Kanał ten zbudowano w Egipcie w latach 1859-1869, aby połączyć Morze Śródziemne i Morze Czerwone. Kanał Sueski umożliwia żeglugę z Azji do Europy bez konieczności opływania kontynentu afrykańskiego. Zbudowany w 1914 roku Kanał Panamski połączył wody Oceanu Atlantyckiego z wodami Oceanu Spokojnego. Kanał Panamski jest jedną z najważniejszych dróg wodnych świata. Kanał ten skrócił drogę, jaką pierwotnie musiały pokonywać statki.

patrz też: Chiny; Egipt; Egipt, starożytny; Jeziora;

Morza i oceany; Panama; Rzeki

* kapitalizm Kapitalizm to system społeczno-gospodarczy oparty na

własności prywatnej. Większość przedsiębiorstw działających w systemie kapitalistycznym jest własnością osób prywatnych, a nie państwa. Termin „kapitalizm” pochodzi od słowa „kapitał”. Kapitał (pieniądze) w systemie kapitalistycznym jest prywatną własnością każdego obywatela. Kapitaliści to ludzie, którzy przy użyciu własnych środków pieniężnych (lub środków dobrowolnie powierzonych im przez innych ludzi) prowadzą interesy i pomnażają swoje zasoby. Działalność kapitalistów skupia się na pomnażaniu zasobów, jednak nie oznacza to, że kapitaliści sprzedają nam dobra niskiej jakości lub prowadzą działalność lichwiarską. Jeżeli kapitalista postępuje niezgodnie z powszechnie przestrzeganymi zasadami, prawdopodobnie „wypadnie” z rynku, a jego miejsce zajmie inny, uczciwszy przedsiębiorca. Istnienie konkurencji sprawia, że kapitaliści dążą do obniżania cen i poprawy jakości oferowanych produktów i usług. Konkurencja jest ważnym elementem systemu kapitalistycznego, a zyski kapitalistów przyczyniają się do rozwoju gospodarki narodowej każdego kraju. Kapitalista osiągający zyski może zwielokrotniać produkcję, jednak aby to uczynić, musi zatrudnić większą liczbę pracowników. Wczesny kapitalizm Do XVIII wieku klasa rządząca w danym kraju miała prawo do ścisłej kontroli działalności gospodarczej wszystkich obywateli. Działania kontrolne miały na celu obronę pozycji gospodarczej i militarnej kraju. Sytuacja ta zmieniła się w połowie XVIII wieku, wraz z nadejściem rewolucji przemysłowej. Ten okres dał początek nowej klasie średniej w społeczeństwach europejskich. Klasa średnia była reprezentowana przez bogatych właścicieli fabryk i handlowców. W ówczesnych czasach wielu ludzi wierzyło, że system kapitalistyczny nie powinien uwzględniać ingerencji państwa w rozwój gospodarki. Z czasem okazało się, że bogaci fabrykanci pozbawieni jakiejkolwiek kontroli państwa wykorzystują pracowników fabryk. Robotnicy byli

zmuszani do wielogodzinnej pracy w zamian za bardzo niskie wynagrodzenie. Reformatorzy zaczęli postulować zmiany w systemie kapitalistycznym. Jednym z najsłynniejszych reformatorów kapitalizmu był Karol Marks (18181883), niemiecki filozof, ekonomista i twórca systemu komunistycznego. W 1867 roku Marks opublikował dzieło „Kapitał”. Marks wierzył, że kapitalizm skończy się za sprawą okrucieństwa i chciwości samych kapitalistów. W tym okresie zaczęły powstawać pierwsze związki zawodowe. Uczestnicy związków wierzyli, że poprawa warunków pracy może być osiągnięta na drodze pokojowych pertraktacji i przy zachowaniu kapitalistycznej formy własności. Kapitalizm zmienił się również za sprawą nowego ustawodawstwa. Z końcem XIX wieku na świecie zaczęły powstawać ogromne przedsiębiorstwa pozbawione konkurencji (sytuację rynkową, w której istnieje tylko jeden producent określonych dóbr nazywamy monopolem). Aby przeciwdziałać monopolizacji gospodarki, liczne kraje wprowadziły w życie prawo antymonopolowe.

m Francuska satyra, przedstawiająca bogatego kapitalistę, tratującego zwykłych ludzi – kapitalizm, który wymknął się spod kontroli, 1908 r.

Współczesny kapitalizm W dzisiejszych czasach, w wielu krajach świata spotkamy się ze złagodzoną formą kapitalizmu, gdzie zachowana jest prywatna własność przedsiębiorstw, której towarzyszą liczne regulacje prawne mające na celu normowanie stosunków pracy i prowadzenia działalności gospodarczej. W wielu krajach państwo jest właścicielem przedsiębiorstw użyteczności publicznej, takich jak kolej i poczta. W rękach prywatnych właścicieli znajdują się inne, mniej znaczące (ze społecznego punktu widzenia) przedsiębiorstwa.

patrz też: Ekonomia, Gospdarka, Komunizm, Praca

249

* KAROL WIELKI wielki (ok. 742-814) * karol Karol Wielki był największym władcą średniowiecznej Europy. Jako król Franków (grupy plemion germańskich) i stworzył ogromne imperium.

Karol Wielki połączył kraje chrześcijańskiej Europy w jedno imperium n

W 768 roku Karol Wielki zasiadł na tronie części królestwa odziedziczonego po ojcu. Z czasem terytorium kraju Karola Wielkiego obejmowało niemal całą Europę. Po śmierci brata w 771 roku Karol zjednoczył państwo Franków. Jego rządy trwały ponad czterdzieści lat. Niemal przez cały ten okres Karol prowadził zbrojne kampanie, powiększając zasięg terytorialny kraju i nawracając pogańskie ludy Europy na chrześcijaństwo. Z początkiem IX wieku jego imperium obejmowało ziemie dzisiejszej Francji, Belgii, Holandii, Szwajcarii, Austrii, zachodnich Niemiec, północnych Włoch oraz części Hiszpanii i Europy Wschodniej. Karol Wielki wspierał rozwój rolnictwa oraz handlu i stworzył kodeks praw obowiązujących

Podczas rewolucji amerykańskiej minutemani (minute – minuta, man – człowiek) byli gotowi zebrać się do walki w minutę po sygnale n

w kraju. Był zwolennikiem edukacji i stworzył w Akwizgranie pierwszą szkołę pałacową. Pod energicznymi rządami Karola państwo frankijskie nabrało wszelkich cech mocarstwa. Do pełni szczęścia brakowało Karolowi jedynie tytułu cesarskiego. Otrzymał go w Boże Narodzenie 800 roku w Rzymie z rąk papieża Leona III. Karol Wielki przekazał władzę swemu synowi, Ludwikowi I Pobożnemu. Po śmierci Ludwika I państwo frankijskie zostało podzielone między trzech synów króla. Nowożytne narody europejskie to potomkowie mieszkańców trzech królestw utworzonych około 840 roku.

patrz też: Cesarstwo rzymskie, Europa Środkowa,

Francja, Średniowiecze

praw * karta Karta Praw (Bill of Rights) wzbogaciła konstytucję Stanów

Zjednoczonych dziesięcioma poprawkami, które gwarantują obywatelom kraju podstawowe prawa obywatelskie. Celem wprowadzenia poprawek była ochrona obywateli przed nadużyciami władzy. Niektóre ze stanów USA przyjęły powszechną konstytucję, zaznaczając, że absolutnym priorytetem nowo wybranego rządu będzie przyjęcie karty praw gwarantującej Amerykanom przestrzeganie zasadniczych praw obywatelskich. Karta Praw (Bill of Rights) stała się częścią amerykańskiej konstytucji 15 grudnia 1791 roku. 10 poprawek do konstytucji Pierwsza poprawka do konstytucji amerykańskiej gwarantuje obywatelom wolność wyznania i wolność słowa oraz przyznaje prawo do

250

* KARTA PRAW wolnych zgromadzeń i wnoszenia do rządu petycji o naprawę krzywd. Czwarta, piąta, szósta i ósma poprawka również określają zakres praw obywatelskich jednostki. Ich głównym zadaniem jest ochrona obywatela przed nadużywaniem władzy, szczególnie w kwestii odpowiedzialności karnej. Czwarta poprawka gwarantuje prawo ludzi do bezpieczeństwa osobistego, nietykalności mieszkania, dokumentów i ruchomości oraz zapewnia ochronę przed nieuzasadnionymi rewizjami. Piąta poprawka zakazuje podwójnego pociągania tej samej osoby do odpowiedzialności za to samo przestępstwo. Zapis piątej poprawki stwierdza również, że nie wolno wymagać od oskarżonego w sprawie karnej, by świadczył przeciwko sobie. Poprawka ta dodatkowo mówi, że nie wolno przejąć prywatnej własności na użytek publiczny bez wypłacenia odszkodowania. Szósta poprawka do konstytucji stwierdza, że we wszystkich sprawach karnych oskarżonemu przysługuje prawo do szybkiej i jawnej rozprawy przed bezstronną ławą przysięgłych. Oskarżonemu należy również zapewnić obrońcę. Ósma poprawka zabrania stosowania okrutnych kar. Trzy pozostałe poprawki regulują określone stosunki społeczne. Druga poprawka głosi, że dobrze zorganizowana milicja jest niezbędna dla bezpieczeństwa wolnego państwa; prawo ludzi do posiadania i noszenia broni nie może być naruszone. Trzecia poprawka gwarantuje, że w czasie pokoju wojsko nie będzie kwaterowane w żadnym domu bez zgody właściciela, a w czasie wojny procedura kwaterowania armii w domach prywatnych odbywać się będzie w sposób

l W Karcie Praw znajduje się przepis gwarantujący oskarżonemu prawo do jawnego procesu przed ławą przysięgłych – w każdej sprawie karnej

określony prawem. Siódma poprawka gwarantuje rozprawę sądową z udziałem ławy przysięgłych we wszystkich sprawach z powództwa cywilnego. Dziewiąta poprawka mówi, że wymienienie w konstytucji określonych praw nie oznacza zniesienia lub ograniczenia innych praw, przysługujących obywatelom kraju. Dziesiąta poprawka stwierdza, że uprawnienia, których konstytucja nie powierzyła rządowi Stanów Zjednoczonych ani nie wyłączyła z poszczególnych Stanów, nadal przysługują poszczególnym stanom i obywatelom.

patrz też: Kongres Stanów Zjednoczonych,

Konstytucja Stanów Zjednoczonych, Rewolucja amerykańska

251

* kenia Kenia jest republiką leżącą w Afryce Wschodniej na równiku nad Oceanem Indyjskim. Jest chętnie odwiedzana przez turystów, którzy przyjeżdżają podziwiać piękno dzikiej przyrody afrykańskiej. sudan

cie kawy, turystyka jest największym źródłem przychodu.

etiopia Jez. Turkana

Kisumu

Park Narodowy Meru Nakuru

a na

Kenya

r Rive

Jez. Wiktorii

somalia

uganda

Wschodni Wielki Rów

Flaga państwowa Kenii

Nairobi

Park Narodowy Tsavo tanzania

OCEAN INDYJSKI

Mombasa

Kraj i klimat Wielki Rów Wschodni przecina Kenię z północy na południe. Wzdłuż tej kotliny wznoszą się wierzchołki wygasłych wulkanów. W centralnym i południowo-zachodnim regionie leżą żyzne tereny uprawne na wyżynach otoczonych górami. Południowo-zachodnia granica Kenii przecina Jezioro Wiktorii – największe jezioro w Afryce. patrz też:

Afryka, Afryka Wschodnia

Temperatury na północy kraju i na wybrzeżu osiąga 27°C. Nairobi leżące na wyżynie jest chłodniejsze. Zaledwie jedna trzecia Kenii ma opady przekraczające 500 mm rocznie. Ludzie i gospodarka Większość Kenijczyków ma czarną skórę. Żyją tu ludy Kikuyu – osiadłe na wyżynach i Masajowie – wędrowne ludy pasterskie. Niewielkie mniejszości stanowią Europejczycy, Arabowie i Azjaci. Około 75% Kenijczyków zajmuje się uprawą ziemi. Ważnymi towarami eksportowymi są: kawa, herbata, trzcina cukrowa i sizal. Po ekspor-

252

Historia Wielu naukowców uważa, że Afryka Wschodnia była kolebką ludzkości. Handlarze arabscy docierali tu morzem w poszukiwaniu złota już 2000 lat temu. Portugalczycy założyli na wybrzeżu swoje faktorie handlowe w latach 1498–1740. Później Arabowie przepędzili Portugalczyków. W 1895 r. imperium brytyjskie ustanowiło Protektorat Afryki Wschodniej i Brytyjczycy zaczęli budować linię kolejową od Jeziora Wiktorii na wybrzeże. Wielu Europejczyków osiedliło się na wyżynach wypychając stąd ludy Kikuyu. W latach 50. XX w. Kikuyu próbowali usunąć Brytyjczyków ze swoich terenów. Kenia odzyskała niepodległość dopiero w 1963 r. Prezydentem został Jomo Kenyatta i rządził do 1078 r. Kolejnym prezydentem został Daniel Arap Moi, który rządził do 2002 r. Nowy prezydent Mwai Kibaki obiecał skończyć z korupcją polityków w Kenii.

fakty oficjalna nazwa:

RELIGIE:

katolicyzm, protestantyzm, powierzchnia: wierzenia afrykańskie 582 646 km² JĘZYK Republika Kenii

liczba LUDNOŚCI:

30 080 000

STOLICA:

Nairobi

URZĘDOWY:

suahili, inne języki afrykańskie, angielski JEDNOSTKA MONETARNA:

szyling kenijski

K MARTIN LUThER (1929-1968) * kING, Martin Luther King był najważniejszym przywódcą ruchu

walczącego o prawa równości dla Afroamerykanów w latach 50. i 60. XX wieku. Martin Luther King urodził się w Atlancie, w Georgii. Jego ojciec był pastorem kościoła baptystycznego. Martin King zdobył wykształcenie na uniwersytecie w Atlancie i w seminarium duchownym w Pensylwanii. Później wstąpił na Uniwersytet Bostoński, gdzie uzyskał doktorat. W Bostonie spotkał swoją przyszłą żonę – Corettę Scott. Pobrali się w 1953 r. i osiedlili w Montgomery, w Atlancie, gdzie w wieku 24 lat King został pastorem w kościele baptystycznym przy Dexter Avenue.

l Martin Luther King w sposób pokojowy walczył o prawa równości dla czarnych obywateli Ameryki

Pierwsze kampanie W tamtych czasach w autobusach miejskich istniała segregacja rasowa: czarni musieli ustępować miejsca białym. King przewodził bojkotowi autobusów miejskich. Murzyni nie korzystali z autobusów przez 381 dni. W 1956 r. Sąd Najwyższy uznał, że segregacja w autobusach jest niezgodna z konstytucją. Wkrótce po wygranej Kinga poproszono, by stanął na czele Federacji Przywódców Chrześcijan Południa (SCLC). Organizacja ta zmierzała do uzyskania równouprawnienia czarnych bez używania przemocy. W 1959 r. King wrócił do Atlanty z ojcem jako drugi pastor kościoła baptystów Ebenezer. Nadal kontynuował współpracę z SCLC. King opierał swe kazania i przemowy o nauki Jezusa Chrystusa i przywódcy hinduskiego Mahatmy Gandhiego, który wspierał ruchy narodowowyzwoleńcze Hindusów przeciwko Brytyjczykom. King, wzorując się na Gandhim, stosował poprzez taktykę biernego oporu bez używania przemocy. „Miałem sen” W 1963 r. King poprowadził marsz pokojowy w Waszyngtonie, gdzie rozpoczął przemowę, używając słynnych później słów: „Miałem sen”. W 1964 r. King otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla za walkę o sprawiedliwość. Działalność SCLC przyczyniła się do uchwalenia ustawy

o prawach obywatelskich w 1964 r. oraz ustawy o prawie do głosowania w 1965 r. 4 kwietnia 1968 r., na dzień przed zaplanowanym masowym marszem, Martin Luther King został zastrzelony w Memphis, w Tennessee. Został pochowany w Atlancie. Od 1968 r. trzeci poniedziałek stycznia jest amerykańskim świętem narodowym ku czci Martina Luthera Kinga.

patrz też: Afroamerykanie; Gandhi, Mahatma;

Konstytucja Stanów Zjednoczonych; Nagroda Nobla; Prawa obywatelskie; Stany Zjednoczone Ameryki

253

* Kleopatra (60-30 r. p.n.e.) * kleopatra Kleopatra VII Filopator (Wielka) była ostatnim władcą Egiptu z dynastii Ptolemeuszy. Dynastia ta władała Egiptem od 323 roku p.n.e. Po śmierci Kleopatry Egipt przeszedł pod panowanie Rzymian.

Posąg przedstawiający Kleopatrę n

Ojciec Kleopatry zmarł w 51 roku przed naszą erą i pozostawił kraj córce i jej bratu Ptolemeuszowi XII. Ptolemeusz XIII wygnał siostrę z kraju w trzy lata po objęciu tronu. Kleopatra powróciła do Egiptu w 47 roku przed naszą erą dzięki pomocy rzymskiego wodza Juliusza Cezara i stanęła na czele kraju wspólnie ze swoim bratem, Ptolemeuszem XIV. Ptolemeusz został zamordowany, a jego miejsce zajął Cezarion – syn Kleopatry i Juliusza Cezara. Po śmierci Juliusza Cezara Kleopatra związała się z Markiem Antoniuszem. Marek Antoniusz był rzymskim wodzem, który chciał objąć tron cesarstwa. Marek Antoniusz i Kleopatra mieli trójkę dzieci. Walka Marka Antoniusza o tron Rzymu zakończyła się przegraną w bitwie pod

Akcjum w 31 roku przed naszą erą. Po dotkliwej porażce Kleopatra i jej mąż popełnili samobójstwo. Po ich śmierci Egipt został włączony do cesarstwa rzymskiego. Legenda głosi, że Kleopatra umarła od ukąszenia jadowitego węża. Kleopatra nie była piękna, lecz odznaczała się niezwykła osobowością i inteligencją. Jej postać była źródłem inspiracji licznych utworów literackich (m.in. W. Szekspira i B. Shawa) i filmowych.

patrz też: Cesarstwo rzymskie; Cezar, Juliusz; Egipt

starożytny; Szekspir, William

* klimat Klimat to całokształt zjawisk pogodowych występujących na danym obszarze. Zjawiska pogodowe są kształtowane przez zmiany zachodzące w atmosferze ziemskiej.

Zdjęcie satelitarne Ziemi ukazuje temperaturę lądów i oceanów oraz chmury unoszące się nad naszą planetą n

Jeżeli w twoim regionie utrzymuje się zwykle wysoka temperatura i rzadko pada deszcz, to powiemy, że klimat regionu jest suchy i ciepły. Klimat panujący w danym miejscu jest określany na podstawie długotrwałych obserwacji warunków atmosferycznych oraz dominującej roślinności. Dwie kluczowe zmienne obserwowane przez naukowców to temperatura powietrza oraz ilość i rodzaj opadów atmosferycznych. Strefy klimatyczne Klimat określonego miejsca jest uzależniony od wielu czynników, jednak najważniejszym z nich jest odległość miejsca

254

od równika. Odległość od równika określamy za pomocą stopni szerokości geograficznej. W południe (12.00) w okolicach równika (szerokość geograficzna 0°) promienie słoneczne padają na Ziemię niemal pod kątem prostym. W regionach położonych niedaleko równika przez cały rok panuje wysoka temperatura powietrza. W okolicach biegunów (szerokość geograficzna 90°) słońce nie wznosi się wysoko ponad horyzont i dlatego temperatura powietrza w tych miejscach jest niska przez cały rok. W okolicach 45° szerokości geograficznej słońce wznosi się wysoko ponad horyzont w czasie lata, a zimą pozostaje nisko nad ziemią. Ze względu na odmienne położenie słońca w zależności od pory roku, na obszarach tych obserwujemy ciepłe lata oraz chłodne zimy.

* KOLEJ niejsze zimy i chłodniejsze lata. Kolejnym czynnikiem kształtującym klimat są wiatry. Wiatry przenoszą masy ciepła i wilgoci.

m Greenpeace to jedna z najsłynniejszych organizacji ekologicznych świata. Arktyczna ekspedycja Greenpeace zorganizowana w 1999 roku dowiodła topnienia pokrywy lodowej. Niekorzystne zmiany klimatyczne zagrażają żuciu i zdrowiu wielu gatunków zwierząt (na zdjęciu: lew morski)

Inne czynniki kształtujące klimat to wysokość nad poziomem morza i odległość danego miejsca od dużych zbiorników wodnych. Temperatura powietrza na znacznych wysokościach zazwyczaj jest niższa. Dzieje się tak, gdyż powietrze wysoko w górach jest rzadsze i nie utrzymuje ciepła tak dobrze, jak powietrze na niższych poziomach. Temperatura wody w dużych zbiornikach zmienia się wolniej od temperatury lądów i dlatego w regionach nadbrzeżnych obserwujemy łagod-

Zmiana klimatu Klimat panujący na Ziemi podlega ciągłym przemianom. Zmiany klimatu są powodowane zmianami zasobów energii na Słońcu i ilością cząsteczek pyłu unoszącego się w atmosferze. W ostatnich latach zaobserwowano, że temperatura powietrza na Ziemi stopniowo wzrasta. Takie zjawisko nazywamy ociepleniem klimatu. Właściwe rozpoznanie zmian klimatycznych ma dużą wagę, ponieważ mają oneistotny wpływ na kształtowanie się środowiska naszej planety. patrz też: Atmosfera, Nawigacja, Paliwa kopalne,

Pogoda, Środowisko naturalne, Zanieczyszczenie środowiska

m Naukowcy mierzą głębokość pokrywy śnieżnej. Woda topniejących śniegów nawadnia pola uprawne i zasila główne rzeki

* kolej Kolej odegrała istotną rolę w rozwoju krajów, szczególnie

tych o ogromnych obszarach, jak USA i Kanada. Nadal jest ważnym środkiem transportu towarów i pasażerów. Kolej jest formą transportu, w której pojazdy kołowe, zwane pociągami, poruszają się po torach. Tory składają się z dwóch równoległych metalowych szyn ułożonych w pewnej odległości od siebie. W większości krajów świata wynosi ona 1,4 m. Koła są zaopatrzone od wewnętrznej strony w wieńce, które utrzymują je na szynach.

Pociągi nie mogą wjeżdżać na strome zbocza, a więc podtorze – równe i utwardzone podłoże, na którym układa się tory – musi być jak najbardziej płaskie. Robotnicy wypełniają zagłębienia i niwelują wzniesienia. Jeżeli góry i doliny okazują się zbyt wysokie, inżynierowie muszą projektować tunele i wiadukty kolejowe.

Szyny są wykonane ze stali. 460-metrowe odcinki spawa się i przymocowuje do podkładów kolejowych, które podtrzymują tory i utrzymują szyny w równoległym położeniu. Podkłady są wykonane z twardego drewna, betonu lub stali. Spoczywają na warstwie tłucznia zwanej balastem. Tworzy on stabilną podstawę pod podkłady i tory. Umożliwia odprowadzanie wody z torów i powstrzymuje zarastanie trawą i chwastami.

Lokomotywy Lokomotywy to pojazdy z własnym napędem, które ciągną wagony kolejowe po torach. Wykorzystują one różne formy energii do ciągnięcia ładunku. Pierwsze lokomotywy były napędzane parą. Woziły ogromne zapasy węgla, który zasilał kocioł podgrzewający wodę. Ta, zamieniona w parę, uruchamiała tłoki, które z kolei poruszały koła.

255

* KOLEJ Lokomotywy spalinowe korzystają z silników wysokoprężnych, o zapłonie samoczynnym lub z turbinami spalinowymi. Są to najbardziej rozpowszechnione typy lokomotyw, zdolne do ciągnięcia ogromnych ładunków. Są tańsze w eksploatacji, bardziej wydajne i wymagają mniej konserwacji niż lokomotywy parowe. Lokomotywy elektryczne najczęściej ciągną szybkie pociągi pasażerskie. Ich zasilanie pochodzi z elektrycznych szyn lub z trakcji napowietrznej. Większość kolei podziemnej i metro korzysta z lokomotyw elektrycznych, ponieważ nie wytwarzają one spalin, które mogłyby okazać się trujące dla pasażerów. Rocket (Rakieta), zbudowana w 1829 r., była najsłynniejszą lokomotywą zaprojektowaną przez brytyjskiego inżyniera George’a Stephensona k

W 2003 r. uruchomiono w Chinach pierwszy pociąg wykorzystujący lewitację magnetyczną (maglev). Osiąga on prędkość ponad 400 km/h. Silnik maglev wytwarza pole elektromagnetyczne. Siła tego pola unosi pociąg na ułamek centymetra ponad tory i pcha do przodu. Pociąg nie dotyka szyn, dlatego nie wytwarza tarcia, które spowalniałoby jego ruch. Wagony kolejowe Pociąg składa się z co najmniej jednej lokomotywy i składu wagonów o róż róż-

256 256

CIEKAWOSTKI Najdłuższa trasa kolejowa na świecie to kolej transsyberyjska. Łączy ona rosyjskie miasta Władywostok i Moskwę, i ma 9297 km. Planowy czas podróży wynosi siedem dni. Szanghajska kolej na poduszce elektromagnetycznej Transrapid Maglev Line pokonuje odległość 29 km między centrum miasta a lotniskiem w czasie ośmiu minut.

nym przeznaczeniu. W pociągach pasażerskich większość wagonów jest wyposażona w fotele do siedzenia. W pociągach tych mogą również znajdować się wagony restauracyjne, sypialne, widokowe, pocztowe lub bagażowe. Istnieją też różne wagony towarowe. Najbardziej rozpowszechniony jest wagon towarowy kryty, wyposażony po obu stronach w rozsuwane drzwi, przez które łatwo można załadować i wyładować towar. Ładunki płynne przewozi się w wagonach-cysternach, towary wymagające chłodzenia w wagonach-chłodniach, a żywe zwierzęta w wagonach bydlęcych.

* KOLUMB, KRZYSZTOF Historia W XVII w. w Anglii budowano koleje w kopalniach. Były to ciągnięte przez konie wozy, których koła poruszały się po przypominających kanały torach. W 1785 r. William Jessop (1745-1814) wynalazł pierwsze metalowe szyny przystosowane do kół z wieńcami. W 1804 r. Richard Trevithick (1771-1833) zbudował pierwszą lokomotywę parową. W 1825 r. George Stephenson (1781-1848) zbudował pierwszą lokomotywę, która ciągnęła pociąg pasażerski.

Kolej pozostała ważnym środkiem transportu pasażerskiego do połowy XX w., kiedy to większość ludzi przesiadła się do samochodów i samolotów. Jednak pociągi nadal wożą towary.

patrz też: Dziki Zachód, Magnetyzm, Mosty, Silniki,

Tunele

krzysztof (1451-1506) * kolumb, W 1492 roku Krzysztof Kolumb wyruszył w daleką wyprawę z nadzieją na odnalezienie drogi morskiej do kontynentu azjatyckiego. Kolumb nie dopłynął do Azji, ale odkrył Amerykę – kontynent nieznany ówczesnej Europie. Krzysztof Kolumb (po włosku: Cristofo Colombo) urodził się w Genui, we Włoszech, w 1451 roku. W młodości pracował w porcie w Genui jako rybak i żeglarz. Po kilku latach pracy na lądzie przyłączył się do załogi statku handlowego i poznawał różne porty Morza Śródziemnego. W przerwach między podróżami uczył się sporządzania map i poznawał tajniki geografii. W 1476 roku Kolumb przeniósł się do Portugalii – największego kolonialnego mocarstwa ówczesnej Europy. Podczas pobytu w nowym kraju zainteresował się odkryciami Marco Polo. Marco Polo dotarł wcześniej do Chin, a w swoich wspomnieniach opisał niezwykły kraj, pełen wielkich skarbów i nieznanych przypraw. W poszukiwaniu drogi do Azji W XV wieku towary z Azji dostarczano na rynki europejski drogą lądową. Każda wyprawa handlowa trwała niezwykle długo i była bardzo niebezpieczna. Kolumb twierdził, że wymiana towarów byłaby znacznie prostsza, gdyby odbywała się drogą morską, przez Ocean Atlantycki. Studia licznych zapisków wczesnych żeglarzy i awanturników przekonały Kolumba, że Ziemia nie jest tak duża, jak twierdzili współcześni. Pierwsza wyprawa Kolumba została sfinansowana przez hiszpańską parę królewską – Ferdynanda i Izabe-

lę. Kolumb opuścił kontynentalną Europę 3 sierpnia 1492 roku. W ekspedycji uczestniczyło 90 marynarzy na trzech statkach: Pinta, Niña i Santa Maria.

Krzysztof Kolumb był jednym z najwybitniejszych żeglarzy w historii świata n

Po 70 dniach żeglugi załoga ekspedycji dotarła do Bahamów. Kolumb myślał, że dotarł do Indii Wschodnich i nazwał mieszkańców wyspy Indianami. Kolumb dotarł na ląd, który później nazwano Nowym Światem (świat ten nie był oczywiście nowy dla rdzennych mieszkańców obydwu Ameryk). Przez kolejne 10 tygodni Kolumb i jego załoga poznawali okoliczne wyspy Morza Karaibskiego. Po powrocie do Hiszpanii podróżnicy głosili, że dotarli do Azji. W kolejnych 12 latach Kolumb odbył jeszcze trzy wyprawy do Nowego Świata. Wyprawy Kolumba nie przysporzyły hiszpańskim monarchom wielu bogactw. Izabela i Ferdynand wkrótce

257

* KOLUMBIA dowiedzieli się o złej organizacji kolonii hiszpańskich na Nowej Ziemi. Wpływowi wrogowie Kolumba postulowali, aby zabrać przyznane mu wcześniej przywileje, a na jego miejsce mianować królewskiego namiestnika nowo odkrytych lądów. Po powrocie do Hiszpanii Kolumb oczyścił się ze stawianych mu zarzutów i wyruszył w ostatnią podróż. Wielki odkrywca zmarł w 1506 roku.

Współcześni badacze i żeglarze z uznaniem wypowiadają się na temat umiejętności nawigacyjnych Krzysztofa Kolumba. Jego podróże do Ameryki wyznaczyły szlaki morskie, które są wykorzystywane do dziś, niemal 500 lat od pierwszych wypraw wielkiego odkrywcy. patrz też: Ameryka Środkowa, Marco Polo, Odkrycia

i odkrywcy, Wyspy Karaibskie

* kolumbia Kolumbia to państwo w północno-zachodniej części Ameryki Południowej. Kolumbia jest czwartym pod względem powierzchni krajem kontynentu i drugim krajem Ameryki Południowej pod względem liczby mieszkańców.

Flaga państwowa Kolumbii

Geografia i klimat Kolumbia leży nad Morzem Karaibskim i Oceanem Spokojnym. Trzy pasma kolumbijskich Andów dzielą terytorium kraju na oddzielne regiony: obszar górzysty, wschodnie równiny i nadbrzeżne niziny. Największe miasta kraju i najważniejsze ośrodki rolnicze położone są na obszarze górzystym. Najludniejszą częścią kraju jest wybrzeże Morza Karaibskiego. Nizina położona u wybrzeży Oceanu Spokojnego jest jednym z najwilgotniejszych obszarów Ziemi. Temperatura powietrza zależy od położenia regionu względem poziomu morza. Średnia temperatura powietrza na nizinach nieopodal Morza Karaibskiego wynosi około 28°C. Temperatura powietrza w wysokich Andach jest znacznie niższa.

258

Największa rzeka kraju to Magdalena (1600 km długości). Magdalena wypływa z Andów, płynie przez góry i uchodzi do Morza Karaibskiego. Ludno ść Około 58% mieszkańców Kolumbii to Metysi (potomkowie przedstawicieli różnych ras). Około 20% Kolumbijczyków jest pochodzenia europejskiego, a 14% to Mulaci (potomkowie białego mężczyzny i Murzynki lub białej kobiety i Murzyna). Pozostali mieszkańcy kraju to Murzyni i Indianie. Rdzenni mieszkańcy kraju, kolumbijscy Indianie, stanowią zaledwie 1% ludności. Hiszpański jest urzędowym językiem Kolumbii. 90% mieszkańców kraju to katolicy.

* KOLUMBIA

Najważniejszymi produktami rolnymi kraju są: kawa, banany, cukier, kwiaty i tytoń. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku wzrosło wydobycie ropy naftowej. Kolumbia jest również największym producentem szmaragdów na świecie. Podstawową barierą rozwoju gospodarczego Kolumbii jest tzw. gospodarka równoległa (nielegalna), związana z narkotykami i obrotem zyskami z narkotyków (około 300 milionów dolarów rocznie). Wysokie kolumbijskie góry utrudniają transport towarów. Znaczna część przewozu dóbr odbywa się drogą lotniczą lub rzeczną. Przemysł turystyczny Kolumbii podupadł ze względu na częste niepokoje społeczne ostatnich lat. Historia Europejczycy dotarli do Kolumbii w 1499 roku. Nazwa kraju to hołd dla znanego odkrywcy i podróżnika Krzysztofa Kolumba. W 1549 roku hiszpańscy podróżnicy utworzyły kolonię o nazwie Nowa Granada. Terytorium Nowej Granady obejmowało dzisiejszy Ekwador, Panamę i Wenezuelę. W 1810 roku obszar ten odzyskał niepodległość i przyjął nazwę Wielkiej Kolumbii. Na czele kraju w 1819 roku stanął wenezuelski rewolucjonista Simón Bolívar. W 1830 roku Wenezuela i Ekwador utworzyły samodzielne organizmy państwowe. W latach 1899-1903 w Kolumbii trwała trzyletnia wojna domowa zwana „Wojną Tysiąca Dni”. W 1903 roku Stany Zjednoczone próbowały wydzierżawić od Kolumbii Panamę, gdzie zamierzały zbudować Kanał Panamski. Kolumbia nie przyjęła propozycji Amerykanów, jednak sprze-

y Półw

Barranquílla

ocean spokojny

sep G

uajira

Pico Cristóbal Colón

Medellín

Wenezuela Bucaramanga

And y

Magdalena

Ca uc a

a panam

Andy

Gospodarka Najważniejszą częścią kolumbijskiej gospodarki jest sektor usługowy. Usługi, takie jak bankowość i handel detaliczny, dostarczają blisko 65% kolumbijskiego produktu narodowego. 26% produktu narodowego przynosi przemysł, a 19% – rolnictwo.

Morze Karaibskie

Bogotá Cali

re via Gua

An dy

Najsłynniejszym Kolumbijczykiem XX wieku jest Gabriel Garcia Marquez – pisarz uhonorowany literacką Nagrodą Nobla. Do słynnych Kolumbijczyków należą również popularni piłkarze: Carlos Valderrama i Rene Higuita.

Caqu etá

Brazylia

ekwador peru

ciw ten doprowadził do buntu narodowego i wydzielenia się Panamy jako osobnego państwa. W 1948 roku, po śmierci działacza politycznego Jorge Eliér Gaitána Kolumbia doświadczyła kolejnej fali niepokojów społecznych. Następne dziewięć lat w historii kraju zapisało się jako okres zwany La Violencia (okres przemocy). Współczesne niepokoje społeczne związane są z działalnością silnych grup antyrządowych i gangów narkotykowych.

patrz też: Ameryka

Południowa; Bolívar, Simón; Kolumb, Krzysztof; Panama; Równik; Wenezuela

fakty oficjalna nazwa:

RELIGIA:

powierzchnia:

JĘZYK URZĘDOWY:

liczba LUDNOŚCI:

JEDNOSTKA MONETARNA:

Republika Kolumbii 1 138 914 km² 42 321 000

katolicyzm hiszpański

peso kolumbijskie

STOLICA:

Bogota

259

K METEORY I PLANETOIDY * KOMETY, Komety, meteory i planetoidy to ciała niebieskie, pozostałości materii sprzed wielu miliardów lat, powstałe w początkowym okresie kształtowania się Układu Słonecznego. znajdziemy między orbitami Marsa i Jowisza, w obszarze zwanym „pasem planetoid”. W 1996 roku sonda NEAR dokładnie sfotografowała powierzchnię planetoidy Eros. Naukowcy twierdzą, że proces powstawania planetoid był podobny do procesu, który doprowadził do powstania Układu Słonecznego.

Kometa Hale’a-Boppa jest jedną z najjaśniejszych komet. Została odkryta równocześnie przez dwóch astronomów: Alana Hale’a i Thomasa Boppa k

patrz też:

Dinozaury, Planety, Podbój kosmosu, Układ Słoneczny, Wymieranie gatunków

Komety Kometa to ciało niebieskie zbudowane z lodu, odłamków skalnych i mieszaniny pyłów. Komety poruszają się wokół Słońca po orbicie eliptycznej. Niektóre zbliżają się do Słońca, a temperatura ich powierzchni ulega znacznemu zwiększeniu. Wraz ze wzrostem temperatury powierzchnia komety zmienia się w gaz i tworzy charakterystyczny „ogon”. Komety, które zbliżyły się do Słońca, mogą być obserwowane z Ziemi. Kometa Halleya pojawia się na niebie co 76 lat. Ostatnio mogliśmy ją obserwować w 1986 roku. 23 lipca 1995 roku okryto nową kometę: kometę Hale’a-Boppa. Kometa ta jest większa i jaśniejsza od słynnej komety Halleya. Planetoidy Planetoidy to niewielkie planety (do 1000 km średnicy) zbudowane z skał i metali. Planetoidy poruszają się wokół Słońca. Najwięcej planetoid

Krater w Arizonie w Stanach Zjednoczonych. Krater powstał około 50 000 lat temu i ma głębokość około 200 metrów k

260

Meteory i meteoryty Meteory zwane są również spadającymi gwiazdami. Meteory to niewielkie komety i planetoidy, które wpadają w górne warstwy atmosfery i ulegają spaleniu, pozostawiając za sobą świetlny ślad widoczny z powierzchni Ziemi. Meteoryty to meteory (spadające gwiazdy), które dotarły do powierzchni Ziemi. Ciała niebieskie, które przedostaną się przez atmosferę, są zwykle niewielkie i nie zagrażają ludziom. Historia zna jednak przykłady meteorytów znacznej wielości. Uderzywszy w powierzchnię Ziemi, większe meteoryty postawiają w niej zagłębienie nazywane kraterem. Na Półwyspie Jukatan w Meksyku znajdziemy krater o średnicy 180 kilometrów. Niektórzy naukowcy twierdzą, że krater ten jest pozostałością po katastrofie sprzed około 65 milionów lat, która doprowadziła do wyginięcia dinozaurów. Przed pierwszą wyprawą na Księżyc fragmenty meteorytów były jedyną pozaziemską materią badaną przez naukowców. Dokładna analiza składu i struktury meteorytów odpowiada na wiele pytań dotyczących początków świata i Układu Słonecznego.

K FILMY RYSUNKOWE I ANIMACJA * KOMIKSY, Historia kreskówek rozpoczęła się od odręcznych szkiców,

które służyły za wstęp do obrazów olejnych. Kolejnym etapem rozwoju było upowszechnienie komiksów. Komiksy ewoluowały w kierunku filmów rysunkowych. Rysunki satyryczne i komiksy bywają proste lub też niezwykle złożone. Niektóre z nich są śmieszne, inne poważne, a jeszcze inne są komentarzem do aktualnej sytuacji politycznej kraju lub regionu. Najprostsze formy plastyczne tego rodzaju ukazują się w gazetach i czasopismach, a bardziej złożone oglądamy na ekranie telewizora jako filmy animowane. Pierwsze rysunki satyryczne pojawiły się w XVIII wieku. Artyści koncentrowali się na komentowaniu sytuacji politycznej na łamach codziennej i cotygodniowej prasy. Najsłynniejszymi satyrykami XVIII i XIX wieku byli Brytyjczyk James Gillray (1756-1815) i Francuz Honore Daumier (1808-1879). Pierwszym, słynnym rysownikiem amerykańskim był Thomas Nast (1840-1902). Nast słynął z ostrych

ataków kierowanych pod adresem skorumpowanej klasy politycznej. Początek XX wieku to wzrost popularności komiksów, które z czasem zajęły miejsce pojedynczych rysunków satyrycznych. Jedyne amerykańskie czasopismo, które do dziś publikuje pojedyncze rysunki satyryczne, to „The New Yorker”. Na łamach tej gazety publikowane były rysunki najsłynniejszych amerykańskich satyryków: Jamesa Thurbera i Charlesa

m Rysunek satyryczny z 1798 roku autorstwa Jamesa Gillraya. Rysunek jest komentarzem do rywalizacji między Anglią i Francją o dominację w Europie

Dinozaury z „Parku Jurajskiego” były dziełem animacji lalkowej i animacji komputerowej

261

K k Walt Disney (1901-1966) podczas pracy nad filmem z Myszką Miki

filmy powstające współcześnie łączą techniki animatorskie i konwencjonalną sztukę filmową. Przykładami takich filmów są: „Kto wrobił królika Rogera” i „Kosmiczny mecz”.

Addamsa. Pojedyncze rysunki satyryczne wciąż cieszą się popularnością w wielu krajach świata. Animacja Animatorzy posługują się seriami pojedynczych rysunków w celu stworzenia filmów animowanych. Wyróżniamy trzy główne formy animacji: animację płaską (tradycyjną), animację lalkową i animację komputerową.

patrz też:

Film

262

Pierwsze techniki animacyjne powstały długo przed upowszechnieniem taśmy filmowej. W urządzeniach nazywanych magicznymi latarniami umieszczano przeźrocza. Po wprawieniu urządzenia w ruch widzowie obserwowali poruszające się obiekty. Działanie animacji płaskiej oparte jest na podobnej zasadzie. Każdy rysunek stworzony przez plastyka jest fotografowany. Różnice w fotografowanych rysunkach są bardzo niewielkie, dzięki czemu po wprawieniu taśmy filmowej z zarejestrowanymi obrazami w ruch określonej prędkości wyświetlany jest film z poruszającymi się postaciami. Tworząc film animowany, możemy posłużyć się dwoma technikami. Tradycyjna technika polega na tworzeniu rysunków na papierze i fotografowaniu każdego, pojedynczego obrazu. Nowoczesna technika polega na tworzeniu rysunków na przezroczystych arkuszach (klatkach). Przezroczyste arkusze z poklatkowymi rysunkami były stosowane przy produkcji najsłynniejszych filmów studia Walta Disneya („Królewna Śnieżka”, „Księga dżungli”, „Piękna i bestia”). Technika ta jest powszechnie stosowana do produkcji telewizyjnych filmów animowanych (np. „The Flinstones”). Niektóre

Lalkowe (wycinankowe, plastelinowe) filmy animowane są tworzone w podobny sposób. Lalki wykorzystywane przy produkcji filmu są fotografowane klatka po klatce, tak aby podczas projekcji powstało złudzenie płynnego ruchu modeli. Właśnie ta technika została zastosowana w filmie „King Kong” z 1933 roku. W filmie „Uciekające Kurczaki” z 2000 roku posłużono się plastelinowymi modelami. Każdy obserwowany ruch postaci wymagał kilkusetkrotnego fotografowania modelu. Żmudny proces produkcji pełnometrażowego filmu animowanego trwa z zasady wiele miesięcy. Animacja komputerowa została po raz pierwszy zastosowana na większą skalę w 1993 roku w filmie Stevena Spielberga „Park Jurajski”. W obrazie tym obserwowaliśmy dinozaury stworzone przez grafików komputerowych. Późniejsze obrazy (np. „Toy Story” i „Potwory i spółka”) zostały w całości wyprodukowane z użyciem technologii cyfrowej. Animacja komputerowa jest powszechnie wykorzystywana przy produkcji gier wideo.

CIEKAWOSTKI Pierwszą dźwiękową kreskówką w historii kina był obraz z 1928 roku, pod tytułem „Parowiec Willy” z Myszką Miki w roli głównej. Myszka Miki była pierwszą postacią rysunkową uhonorowaną hollywoodzkim Oskarem (nagrodą Amerykańskiej Akademii Filmowej) . Walt Disney otrzymał łącznie 26 Oskarów, więcej niż jakikolwiek inny twórca filmowy w historii kinematografii. „Simpsonowie” są najdłużej emitowanym amerykańskim serialem animowanym.

* KOMórki Komórka to jednostka żywej materii zdolna do

przeprowadzania wszystkich podstawowych procesów życiowych. Najprostsze organizmy są zbudowane tylko z jednej komórki, a organizm człowieka złożony jest z miliardów pojedynczych komórek. Komórki większości żywych organizmów są tak małe, że dostrzeżemy je wyłącznie przy użyciu właściwego mikroskopu. Istnienie komórek zostało potwierdzone dopiero w XVI wieku, po wynalezieniu pierwszego, prostego mikroskopu. Pierwszymi komórkami zidentyfikowanymi przez człowieka były komórki roślinne. Odkrycie to było możliwe, ponieważ komórki roślinne są zwykle znacznie większe od komórek zwierzęcych. Nazwa „komórka” została po raz pierwszy zastosowana przez angielskiego uczonego Roberta Hooke’a. Posługując się zbudowanym przez siebie mikroskopem, Hooke w 1655 roku ujrzał pierwszą komórkę. Wprawdzie oglądał fragment korka, więc to, co widział, nie było prawdziwymi komórkami, lecz ścianami komórkowymi martwych komórek. Obraz przypominał mu przylegające do siebie klasztorne cele, w których mieszkają mnisi, stąd wzięła się nazwa komórki (ang. cells). Rozmiar komórki Średnia komórka liczy około 50 mikrometrów średnicy. Najmniejszymi komórkami są bakterie, które ujrzymy dopiero przy użyciu najsilniejszych mikroskopów. Prawdopodobnie największymi komórkami są komórki nerwowe. Niektóre komórki nerwowe osiągają długość 1 metra. Komórka jest miejscem przetwarzania substancji odżywczych w energię potrzebną do wykonania określonych zadań. W przyrodzie wyróżniamy setki rodzajów komórek, z których każdy odpowiada za inną funkcję życiową organizmu. Dla przykładu przyjrzyjmy się komórkom zwierzęcym. W zwierzęcym organizmie znajdziemy komórki, które mają zdolność kurczenia się – takie komórki to miocyty (komórki mięśniowe). Inne komórki są wrażliwe na bodźce świetlne – z takich komórek zbudowana jest siatkówka oka ludzi i zwierząt.

Budowa komórki Każda komórka zbudowana jest z trzech podstawowych części: błony komórkowej (błony oddzielającej wnętrze komórki od świata zewnętrznego), cytoplazmy (materii stanowiącej wnętrze komórki) i jądra komórkowego. W cytoplazmie znajdziemy liczne mniejsze struktury (organelle). W cytoplazmie powstaje nowa materia komórkowa i rozkładana jest stara materia komórkowa. Znaczna część pojedynczych komórek żyje bardzo krótko. Większość komórek ma zdolność dzielenia się na dwie nowe komórki, które są takie same jak komórka macierzysta. Proces ten nazywamy podziałem komórkowym. Podział komórkowy sprawia, że organizm nie starzeje się zbyt szybko i nie umiera przedwcześnie. Powoduje również wzrost organizmu. Każdy czynnik hamujący podział komórkowy hamuje również wzrost organizmu. W przypadku dorosłych organizmów obserwujemy stopniowe spowolnienie procesów podziału komórkowego – zjawisko to jest przyczyną starzenia.

Powiększone, kolorowe zdjęcia komórek krwi ludzkiej; na fotografii widzimy płytkę krwi (kolor niebieski), białą krwinkę i czerwoną krwinkę n

patrz też: Ciało ludzkie, Genetyka, Krew, Mikroskopy,

Oczy i zmysł wzroku, Rośliny, Układ krwionośny

263

* KOMputer Na świecie istnieją tysiące rodzajów komputerów, które

spełniają rozmaite funkcje. Komputery ułatwiają nam życie i coraz częściej są podstawą wyposażenia gospodarstw domowych. Komputery są wykorzystywane do kontroli świateł drogowych i skomplikowanych urządzeń w fabrykach. Pomagają również regulować przepływ środków pieniężnych w transakcjach bankowych. Sieć komputerowa połączyła szkoły, urzędy i gospodarstwa domowe wielu krajów. Mikroprocesory komputerowe montowane są w samochodach, telewizorach i innych przedmiotach codziennego użytku. Komputer to system złożony z elektronicznych podzespołów, które umożliwiają zapis, przechowywanie i przetwarzanie danych.

m Miniaturowy układ scalony to skarbnica danych i informacji

Wszystkie elementy komputera, takie jak monitor, obudowa i ekran, to sprzęt komputerowy (hardware). Sprzęt komputerowy działa dzięki odpowiedniemu oprogramowaniu (software). Komputer różni się od kalkulatora tym, że może być zaprogramowany w taki sposób, by wykonywał różne zadania. Sprzęt komputerowy Każdy komputer składa się z trzech podstawowych części: procesora, pamięci operacyjnej i urządzeń wejścia i wyjścia. Procesor komputerowy to układ, który wykonuje wszystkie konieczne obliczenia na danych zapisanych w postaci

WNĘTRZE KOMPUTERA OSOBISTEGO

Monitor Wyświetla obraz, który umożliwia pracę na komputerze Budowa typowego komputera osobistego k

Dysk twardy Służy do trwałego przechowywania różnych danych Napęd nośników pamięci Obsługuje płyty CD, DVD i dyskietki, na których zapisane są dodatkowe dane

Płyta główna Płyta, na której umieszcza się układy (podzespoły) elektroniczne, m.in pamięć RAM i procesor Procesor Centralna jednostka obliczeniowa komputera. Procesor uruchamia programy i przetwarza dane

264

Pamięć operacyjna (RAM) Pamięć tymczasowa, decydująca o wydajności komputera. Zbudowana z układów scalonych

* KOMPUTER binarnej (wykorzystującej tylko dwa znaki: 0 i 1). Informacje są dostarczane do procesora przez urządzenia wejścia. Do urządzeń wejścia zaliczamy klawiaturę i myszkę komputerową. Po dokonaniu właściwych obliczeń komputer informuje nas o wyniku za pośrednictwem urządzeń wyjścia, czyli ekranu lub drukarki. Obliczenia te mogą być również zapisane na dysku twardym i wymiennym lub przesłane siecią komputerową. Komputer zapisuje wszelkie dane w pamięci i na dyskach. Informacje zapisane w pamięci komputera znajdują się tam jedynie tymczasowo i są przechowywane na niewielkich mikroprocesorach. Aby określone dane zapisać w sposób trwały, posługujemy się dyskiem twardym lub wymiennym nośnikiem danych (płyta CD, DVD). Dyski i nośniki pracują wolniej, lecz pozwalają na zapis znacznych ilości danych. Do poprawnego działania sprzętu komputerowego niezbędne jest właściwe oprogramowanie (software). Oprogramowanie to zestaw instrukcji dla komputera. Instrukcje odnoszące się do konkretnych czynności to program komputerowy. Najważniejszym programem komputerowym jest system operacyjny, który zawiera instrukcje działania wszystkich elementów komputera i steruje działaniem innych zainstalowanych programów. Język programowania Język komputerowy zapisany jest w postaci binarnej (zero-jedynkowej). Cyfry użyte w języku komputerowym (0 i 1) przekształcane są w elektryczne impulsy, które zarządzają działaniem całej maszyny. Zawodowi autorzy programów często piszą programy w bardziej przejrzystych i zrozumiałych językach, aby potem przetłumaczyć je na język akceptowany przez komputer. W tym celu również stosujemy odpowiednie oprogramowanie. W latach 1960-1970 powstały pierwsze sieci komputerowe. Obecnie miliony pojedynczych komputerów funkcjonuje w Internecie – sieci komputerowej o globalnym zasięgu. Historia komputerów Od niepamiętnych czasów ludzie posługują się rozmaitymi urządzeniami, które ułatwiały im liczenie i rachowanie, jednak dopiero na początku XIX wieku angielski matematyk Charles

Babbage zbudował pierwszą maszynę przypominającą komputer. Pierwsze komputery były urządzeniami mechanicznymi. Wraz z upowszechnieniem energii elektrycznej komputery nabrały prędkości i stały się bardziej wydajne. Druga połowa XX wieku to okres rozwoju komputerów osobistych. Pierwsze komputery osobiste pojawiły się na rynku w latach osiemdziesiątych.

m Uczniowie posługują się specjalnym oprogramowaniem, które pomaga rozwijać ich zdolności i umiejętności twórcze

Komputery wspierają nas w codziennej pracy, jednak ich użycie wiąże się z licznymi niebezpieczeństwami. Do najpowszechniejszych problemów ery cyfrowej zaliczymy przestępstwa internetowe. Na przykład hakerzy włamują się do innych komputerów i tworzą wirusy komputerowe. Gry komputerowe Wraz z upowszechnieniem komputerów osobistych nastała era gier komputerowych. Prawdziwa moda na wirtualną rzeczywistość rozpoczęła się na początku lat dziewięćdziesiątych. Wiele gier wymaga od graczy określonych umiejętności, logicznego myślenia i niezwykłego refleksu.

patrz też: Elektronika, Internet, Komunikacja,

Roboty, Telekomunikacja

265

* KOMunikacja Komunikacja to wymiana informacji między nadawcą

i adresatem. Termin „komunikacja” pochodzi od łacińskiego słowa communicare, oznaczającego „dzielenie się” lub „współuczestnictwo”.

Komunikacja to proces, który prowadzi do wymiany informacji między nadawcą i odbiorcą. Nośnikami informacji mogą być słowa (komunikacja werbalna), gesty, teksty, obrazy, dźwięki lub sygnały elektryczne albo fale radiowe. Pierwotnie komunikacja polegała na wymianie gestów i dźwięków. Taka forma komunikacji wymaga bezpośredniego spotkania dwóch lub więcej osób. Wraz z rozwojem pisma i upowszechnieniem tradycji pisania listów wyeliminowano potrzebę bezpośredniego kontaktu w procesie komunikacyjnym. Nowoczesne udogodnienia technologiczne umożliwiają komunikowanie się z ludźmi mieszkającymi w najdalszych zakątkach Ziemi.

Telefon pozwala na prowadzenie zamiejscowych rozmów, a komputer umożliwia szybką wymianę danych. Media masowe (np. sieć internetowa, telewizja, radio i prasa) pozwalają na komunikację informacji równocześnie do wielu odbiorców.

patrz też: Alfabet, Druk, Fotografia, Gazety

i czasopisma, Internet, Języki, Komputer, Nagrania dźwiękowe, Nagrania wideo, Pismo, Radio, Telefon, Telekomunikacja, Telewizja

komunikacja na przestrzeni wieków Około 3000 r. p.n.e. 1840 Lata 90. XIX w. Pismo obrazkowe w starożytnym Pierwsze znaczki Pierwsza kamera Egipcie i sumeryjskie pismo filmowa. pocztowe w Wielkiej naskalne Brytanii 1877 Thomas Edison VIII w n.e. opracowuje Chińczycy i Koreańczycy fonograf 1839 stosują druk płytowy Louis Daguerre Lata 60. rozwija technikę Około XII w p.n.e. i 70. XIX w. uzyskiwania Fenicjanie Pierwszy fotografii wymyślają telefon pierwszy alfabet

Przed 3000 r. XII w. 1452 r. p.n.e. Papier Jan Gutenberg Historie stosowany wynalazł przekazywane drogą w Europie tecghnikę druku ustną i pierwsze rysunki naścienne Około 100 r. n.e. 266 W Chinach został wynaleziony papier

Lata 50. XX w. Pierwsza taśma magnetowidowa i pierwszy satelita komunikacyjny. 1960s Computer chips make computers smaller, cheaper, and faster. Lata 40. XX w. Pierwszy magnetofon

1981 IBM produkuje pierwsze komputery osobiste.

Lata 20. XX w. 1861 r. Rozwój radiofonii. Kable Pierwsze odbiorniki TV telegraficzne łączą Nowy Jork i Kalifornię 1895 r. Marconi wysyła 1. sygnał radiowy

Lata 90. XX w. Upowszechnienie sprzętu cyfrowego, płyt DVD i Internetu.

Lata 80. XX w. Upowszechniają się płyty CD, początki internetu. Pierwsze nagrywarki wideo

* KOMunizm Komunizm to system polityczno-społeczny stworzony w myśl zasad ideologii komunistycznej. Komunizm upowszechnił się w XX wieku i miał wielkie znaczenie dla dziejów świata w ostatnim stuleciu. Idee podobne do myśli komunistycznej mają swoje źródło w filozofii Platona. Grecki filozof w swych pracach opisywał społeczeństwo postępujące według idei równości i wspólnoty, w którym wszystko jest dobrem wspólnym. Podobna myśl przyświecała później twórcom komunizmu. Pierwsze idee komunistyczne pojawiły się w reakcji na skutki rewolucji przemysłowej. W połowie XVIII wieku Europa Zachodnia była miejscem intensywnego rozwoju przemysłu. Pensje robotników pracujących w nowo powstałych fabrykach były bardzo niskie, podczas gdy właściciele przedsiębiorstw bogacili się dzięki ich pracy. Wielu uczonych epoki wierzyło, że system pełen nierówności społecznych był niesprawiedliwy. W ich opinii rozwiązaniem niekorzystnej sytuacji mogła być budowa społeczeństwa bezklasowego, opartego na społecznej własności środków produkcji i sprawiedliwym podziale dóbr. Były to przesłanki do realizacji zasad równości we wszystkich dziedzinach życia. Z tych idei narodziły się komunizm i socjalizm. Niemiecki filozof i ekonomista Karol Marks (1818-1883) wierzył, że pewnego dnia lud pracujący przeciwstawi się wyzyskowi, przejmie wszelką własność i stworzy nowe, sprawiedliwe, komunistyczne społeczeństwo. Osoby, które popierały nauki Marksa, to marksiści. Lenin i Związek Radziecki

czy wiesz, że… Kolor czerwony, obecny na wszystkich flagach państw komunistycznych, symbolizował krew przelaną przez klasę robotniczą w obronie równości i sprawiedliwości. Na fladze ZSRR widniały również sierp i młot, symbolizujące jedność robotników i chłopów. Pięcioramienna gwiazda była symbolem jedności pięciu kontynentów: Afryki, Ameryki, Azji, Australii i Europy.

Włodzimierz Ilicz Lenin i jego zwolennicy skupieni w Partii Bolszewickiej również należeli do marksistów. Lenin stanął na czele rewolucji rosyjskiej w 1917 roku i stworzył nowe państwo – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Organem rządzącym w nowym państwie była Partia Komunistyczna. Lenin wierzył, że Partia Komunistyczna powinna mieć całkowity monopol na władzę w kraju. Partia zabrała prywatnym właścicielom wszystkie przedsiębiorstwa i gospodarstwa rolne oraz przejęła kontrolę nad handlem. Jednak ludność Związku Radzieckiego nie była gotowa na tak daleko idące zmiany. Po śmierci Lenina na czele kraju stanął Józef Stalin (1879-1953). Stalin tłumił niepokoje społeczne za pomocą ucisku, cenzury i wojska. Upadek Związku Radzieckiego W latach czterdziestych XX wieku komunizm upowszechnił się w wielu krajach. Upadek Związku Radzieckiego i komunizmu w Europie nastąpił w późnych latach osiemdziesiątych. W 1991 wiele republik radzieckich odzyskało niepodległość. Współcześnie myśl komunistyczna jest wciąż żywa w Chińskiej Republice Ludowej, w Korei Północnej i na Kubie.

m Propagandowy plakat przedstawiający Włodzimierza Lenina. Lenin rządził Związkiem Radzieckim w latach 1917-1924

patrz też: Kapitalizm, Europa Wschodnia, Ekonomia,

Rewolucja przemysłowa

267

K STANÓW ZJEDNOCZONYCH * KONGRES Kongres Stanów Zjednoczonych to dwuizbowy parlament,

składający się z Izby Reprezentantów i Senatu. Kongres jest najwyższym organem władzy ustawodawczej w Stanach Zjednoczonych.

W 1787 roku delegaci wszystkich regionów Stanów Zjednoczonych spotkali się na Federalnej Konwencji Konstytucyjnej w Filadelfii. Podczas spotkania dyskutowano o przyszłości struktury polityczno-rządowej państwa. Delegaci postanowili, że władza legislacyjna (odpowiedzialna za tworzenie i modyfikację prawa federalnego) będzie podzielona między dwie izby. Taki system władzy nazywamy dwuizbowym.

Kapitol – siedziba Kongresu w Waszyngtonie i jeden z symboli stolicy Stanów Zjednoczonych. W tym miejscu spotykają się delegaci podczas prac Kongresu n

268

Kongres Stanów Zjednoczonych przyjął system dwuizbowy, ponieważ umożliwił on rozwikłanie licznych problemów związanych ze strukturą państwa. Stany o znacznej liczbie mieszkańców domagały się, aby skład Kongresu odzwiercie dlał rozkład populacji kraju. Stany o niskim zaludnieniu twierdziły, iż taki podział mandatów w parlamencie sprawi, że głos ich reprezentantów nie będzie słyszalny. Konflikt między delegatami zażegnano, przyjmując tzw. wielki kompromis. Postanowienia kompromisowe zakładały utworzenie Izby Reprezentantów i Senatu. Delegaci do Izby Reprezentantów wybierani są w jednomandatowych okręgach wyborczych, a każdy stan otrzymuje

liczbę okręgów proporcjonalną do liczby ludności. W Senacie każdy stan (niezależnie od wielkości) ma jednakową liczbę mandatów. Senat Każdy stan deleguje dwóch senatorów. Pierwotnie senatorowie byli wybierani przez władze stanowe. W 1913 roku przyjęto 17. Poprawkę do konstytucji, która wprowadziła wybór senatorów w głosowaniu bezpośrednim. Senator musi mieć ukończony 30. rok życia i być obywatelem Stanów Zjednoczonych od przynajmniej 9 lat. Senatorowie wybierani są na 6-letnią kadencję, a co 2 lata następuje wymiana 1/3 składu Senatu. Przewodniczącym Senatu jest wiceprezydent Stanów Zjednoczonych. Izba reprezentantów Wszystkie regiony kraju podzielone są na 435 jednomandatowe okręgi wyborcze. Każdy okręg wyborczy deleguje jednego członka Izby Reprezentantów. Kalifornia (najludniejszy stan kraju) deleguje do Izby aż 52 członków. Najmniej ludne stany kraju (Alaska, Delaware, Montana, Dakota Północna i Dakota Południowa, Vermont i Wyoming) mają po jednym reprezentancie.

* KONGRES STANÓW ZJEDNOCZONYCH Prawo do kandydowania do Izby przysługuje osobom, które ukończyły 25. rok życia i są obywatelami USA przynajmniej 7 lat. Reprezentanci wybierani są co dwa lata. Na czele Izby Reprezentantów stoi przewodniczący (Speaker of the House), przedstawiciel partii politycznej mającej większość mandatów w Izbie. Współpraca między izbami Projekt ustawy musi znaleźć poparcie w obydwu izbach Kongresu. Senat ma specjalne kompetencje w sprawach polityki międzynarodowej kraju – zgodnie z konstytucją wszelkie umowy międzynarodowe muszą znaleźć poparcie 2/3 Senatu. Izba Reprezentantów ma specjalne kompetencje w zakresie polityki fiskalnej (podatki i finanse). Wszelkie podwyżki podatków i innych opłat obciążających budżet obywateli mogą być proponowane wyłącznie przez Izbę. Pozostałe inicjatywy ustawodawcze mogą być zgłaszane zarówno przez senatorów, jak i reprezentantów. Opiniowanie proponowanych ustaw jest prowadzone w specjalnych komisjach. Izba Reprezentantów ma 22 komisje, a Senat 16 komisji. Każda komisja zajmuje się odrębną dziedziną (np. komisja rolnictwa i komisja edukacji). Większość propozycji ustawodawczych jest odrzucana na poziomie komisji. Pozytywnie zaopiniowany przez członków komisji projekt ustawy trafia pod obrady Senatu lub Izby Reprezentantów. W toku obrad delegaci poszczególnych stanów mają prawo zgłosić swoje uwagi i ewentualne poprawki do projektu ustawy. Po wprowadzeniu poprawek ustawa poddana jest głosowaniu i po akceptacji przesyłana do drugiej izby Kongresu. W przypadku, gdy przesłany projekt został zmodyfikowany w drugiej izbie, jest kierowany do komisji uzgadniającej. Komisja uzgadniająca jest wyznaczana w celu ustalenia jednolitego tekstu ustawy przegłosowanej uprzednio w różnych wersjach przez obie izby Kongresu. Ujednolicony projekt ustawy po raz kolejny trafia do głosowania w Senacie i Izbie Reprezentantów. Jeżeli ustawa znajdzie akceptacje delegatów obydwu izb,

PORÓWNANIE SENaTU I IZBY REPREZENTANTÓW Liczba członków Kadencja Minimalny wiek Przewodniczący

Senat 100 6 lat 30 lat Wiceprezydent Stanów Zjednoczonych

Izba Reprezentantów 435 2 lata 25 lat Przewodniczący

jest przekazywana do podpisu prezydenta. Prezydent ma prawo weta, co oznacza, że może odmówić podpisania ustawy. Prezydenckie weto może być odrzucone większością 2/3 głosów Kongresu. Na pierwszy rzut oka system władzy w Stanach Zjednoczonych może wydać się skomplikowany, jednak zapewnia on właściwy i równoważny podział kompetencji i odpowiedzialności. Według zapisów konstytucji Stanów Zjednoczonych żaden organ władzy (Senat, Izba Reprezentantów i prezydent) nie może mieć uprawnień pozwalających na samodzielne podejmowanie decyzji. Do zadań Kongresu należy również proponowanie poprawek do konstytucji i wypowiadanie wojny wrogim narodom. Izba Reprezentantów ma prawo do odwołania prezydenta kraju w drodze procesu o nazwie impeachment.

patrz też: Karta Praw, Konstytucja Stanów

Zjednoczonych, Stany Zjednoczone Ameryki

W Izbie Reprezentantów zasiada 435 delegatów n

269

* KONkwistadorzy Konkwistadorzy to hiszpańscy i portugalscy rycerze, którzy z końcem XV wieku przybywali na nowo odkryte terytoria zamorskie w Amerykach, Afryce i Indiach.

lat osiadł na wyspie Hispaniola (obecnie Haiti) i w 1519 roku podążył w kierunku Meksyku. W meksykańskiej wyprawie Cortésa uczestniczyło 11 statków, 600 marynarzy i 16 koni.

m Aztekowie witają w swym kraju hiszpańskiego konkwistadora Hernána Cortésa

Najsłynniejszymi konkwistadorami byli: zdobywca Meksyku i pogromca Azteków Hernán Cortés oraz Francisco Pizarro, który podbił ziemie Inków (Peru). Konkwistadorzy przybywali na nieznane lądy w poszukiwaniu bogactw i przygód, lecz równocześnie tworzyli wielką, zamorską potęgę Hiszpanii. Cortés i Aztekowie W 1504 roku Hernán Cortés (1485-1547) opuścił Hiszpanię i ruszył w poszukiwaniu bogactwa i sławy w kierunku Indii Zachodnich. Na kilka

CIEKAWOSTKI Ostatni władca Inków – Atahualpa w zamian za wolność zaproponował Hiszpanom ogromny okup. Król zgodził się wypełnić dużą salę złotem, a dwie inne srebrem. Poddani władcy zgromadzili okup i dostarczyli go Pizarro i jego świcie. Pizarro nakazał swoim ludziom przetopić otrzymane przedmioty. Po przetopieniu okazało się, że Inkowie przekazali Hiszpanom 24 tony srebra i złota. Był to największy okup w dziejach ludzkości.

270

Ówczesny Meksyk znajdował się pod panowaniem azteckiego króla Montezumy II. Imperium Azteków rozciągało się od Oceanu Spokojnego, przez Zatokę Meksykańską, aż do południowej granicy współczesnej Gwatemali. Cortés zdobył królestwo Azteków w zaledwie dwa lata, a swój niebywały sukces zawdzięczał głównie miejscowej ludności, która wierzyła, że Hiszpanie są wysłannikami bogów. Hiszpanie dysponowali również bronią palną i końmi, które wzbudzały lęk i respekt tubylców. Konkwistadorzy przywieźli do Meksyku wiele nieznanych chorób (m.in. ospę), które były przyczyną śmierci znacznej części azteckiej ludności. Pizarro i Inkowie Francisco Pizarro (około 1475-1541) przypłynął z Hiszpanii do Ameryki w 1502 roku. W 1513 roku połączył siły z hiszpańskim odkrywcą Vasco Núñezem de Balboa. Pizarro i Balboa byli pierwszymi Europejczykami, którzy po przejściu przez Panamę ujrzeli Ocean Spokojny. Podczas pobytu w Panamie, Pizarro usłyszał o Peru – sercu imperium Inków. W 1531 roku wyruszył tam i pojmał przywódcę Inków, Atahualapę. Po otrzymaniu okupu od poddanych króla Pizarro zamordował niewinnego władcę. W 1533 roku, na wieść o śmierci przywódcy, armia Inków poddała się, a Pizarro przejął kontrolę w stolicy Imperium – Cuzco. W 1535 roku Pizarro założył Limę, współczesną stolicę Peru.

patrz też: Aztekowie; Balboa, Vasco Núñez de;

Hiszpania; Inkowie; Meksyk; Odkrycia i odkrywcy; Peru

K stanów zjednoczonych * KONstytucja Konstytucja Stanów Zjednoczonych jest najstarszym tego

typu dokumentem, który obowiązuje do dziś. Konstytucja to spis głównych zasad i praw określających i regulujących system polityczny w USA. Jedną z podstawowych zasad ujętych w konstytucji Stanów Zjednoczonych jest trójpodział władzy w rządzie federalnym. Władza legislacyjna (prawodawcza) spoczywa w rękach Kongresu – oznacza to, że tylko Kongres może wprowadzać nowe prawo i proponować nowe ustawy. Władza wykonawcza jest domeną prezydenta i jego gabinetu – prezydent wprowadza w życie prawo proponowane przez Kongres. Władza sądownicza pozostaje w gestii Sądu Najwyższego i wymiaru sprawiedliwości. Sąd Najwyższy i inne sądy interpretują akty prawne i zgłaszają zastrzeżenia do nowych ustaw. Historia W 1783 roku, po uzyskaniu przez Stany Zjednoczone niepodległości od Wielkiej Brytanii, Amerykanie nie czuli się obywatelami całego kraju, a jedynie stanów, które były ich małymi ojczyznami. Obywatele ówczesnych Stanów Zjednoczonych nie chcieli rządu federalnego, gdyż obawiali się zbyt wielkiej ingerencji ze strony organów centralnych w ich lokalne problemy i zwyczaje. Delegaci poszczególnych stanów pod presją lokalnych wyborców przyjęli wspólny dokument regulujący funkcjonowanie państwa, znany jako Artykuły konfederacji i wieczystej unii. Dokument nakazywał ścisłą współpracę międzystanową w wypadku ataku wrogich wojsk, zachowując równocześnie znaczny zakres niezależności poszczególnych stanów. Powołany w dokumencie Kongres nie miał kompetencji, które umożliwiałyby

mu faktyczne oddziaływanie na życie w całym kraju. Z biegiem lat ludność Ameryki zrozumiała potrzebę silniejszych i lepiej zorganizowanych ośrodków władzy centralnej. Konwencja Konstytucyjna Delegaci 12 z 13 stanów (zabrakło jedynie delegatów z Rhode Island) zebrali się w Filadelfii (stan Pensylwania) w celu stworzenia nowej koncepcji władzy federalnej w Stanach Zjednoczonych. Konwencja konstytucyjna została otwarta 25 maja 1787 roku. Do udziału w konwencji zgłosili się naukowcy, generałowie i politycy (m.in. Alexander Hamilton, Benjamin

l Konstytucja Stanów Zjednoczonych określa zasady funkcjonowania rządu federalnego i wyznacza kompetencje federalnych i stanowych organów władzy

271

* KONSTYTUCJA STANÓW ZJEDNOCZONYCH w życie dopiero po ratyfikacji konstytucji przez 9 z 13 stanów. Pierwszym stanem, który ratyfikował konstytucję, było Delaware. Największe stany Unii (Massachusetts, Nowy Jork i Wirginia) zwlekały z podjęciem ostatecznej decyzji. Uczestnicy konwencji konstytucyjnej wiedzieli, że stworzenie efektywnego rządu nie będzie możliwe bez uczestnictwa największych stanów i aby zapobiec katastrofie, przystąpili do kampanii broniącej treści nowego dokumentu.

m Obrady uczestników konwencji konstytucyjnej, zorganizowanej w 1787 roku w Filadelfii

Franklin i Jerzy Waszyngton). Biorący udział w konwencji James Madison został uznany za „ojca nowej konstytucji”, ponieważ jego energia i upór doprowadziły do podpisania dokumentu i otwarcia nowej karty w dziejach kraju. Pierwsze konflikty między delegatami dotyczyły przyszłego podziału władzy. Delegaci z wielkich stanów domagali się większego wpływu na przyszłe rządy przedstawicieli małych i mniej ludnych regionów. Delegaci z mniejszych stanów uważali, że każdy stan, bez względu na powierzchnię i liczbę mieszkańców, powinien mieć równe prawa i równą reprezentację w izbach parlamentu. Obrady Konwencji utknęły w martwym punkcie, jednak delegaci z Connecticut zaproponowali rozsądne rozwiązanie sporów. Connecticut zaproponowało, aby jedna z izb nowo powstającego Kongresu (Izba Reprezentantów) miała reprezentację proporcjonalną do liczby mieszkańców stanów. Według ich propozycji, liczba delegatów zasiadających w Senacie (drugiej izbie Kongresu) byłaby równa dla wszystkich regionów kraju. Delegaci przyjęli propozycję Connecticut, a dalsze prace nad ustawą zasadniczą przebiegały w spokoju i harmonii. Podpisanie Konstytucji 17 września 1787 roku nowa konstytucja została podpisana przez 39 z 55 delegatów uczestniczących w konwencji konstytucyjnej. Zgodnie z ustaleniami, nowy dokument mógł wejść

272

Grupa antyfederalistów głosiła, że nowa konstytucja otwiera drzwi do nadużywania władzy i nie chroni podstawowych praw jednostki. Antyfederaliści twierdzili także, że poszczególne stany powinny zachować większą autonomię. Dodatkowo postulowali włączenie do konstytucji Karty Praw (Bill of Rights), która gwarantowałaby wszystkim obywatelom właściwą swobodę i nietykalność. Karta Praw (Bill of Rights) John Hancock, jeden z przywódców rewolucji amerykańskiej, zaproponował dołączenie karty praw do oryginalnego tekstu konstytucji. Karta praw miała być zbiorem dodatkowych postanowień stojących na straży wolności obywatela. Stany, które zwlekały z przyjęciem ustawy zasadniczej, uzależniały swoje poparcie od deklaracji, że przyjęcie Karty Praw będzie priorytetem nowego rządu federalnego. 21 czerwca 1788 roku konstytucja została przyjęta przez stan Massachusetts. Wkrótce przyjęły ją również Nowy Jork i Wirginia, co oznaczało gotowość do formowania nowego gabinetu. W 1791 roku przyjęto 10 poprawek do konstytucji zapisanych w Karcie Praw (Bill of Rights). Pierwsze poprawki do konstytucji stały na straży wolności i nietykalności obywateli Ameryki. W kolejnych latach przyjęto następne 16 poprawek. Ich treść była odzwierciedleniem zmieniających się czasów, norm i obyczajów panujących w amerykańskim społeczeństwie. patrz też: Franklin, Benjamin; Karta Praw; Kongres

Stanów Zjednoczonych; Rewolucja amerykańska; Stany Zjednoczone Ameryki

* KONtynenty Kontynenty to olbrzymie obszary lądu na powierzchni Ziemi. Zakresem obejmują również wyspy położone nieopodal wybrzeży lądów. Zazwyczaj przyjmujemy, że na Ziemi istnieje siedem kontynentów. Największym kontynentem świata jest Azja. Następnie – Afryka, Ameryka Północna, Ameryka Południowa, Antarktyda, Europa i najmniejszy kontynent świata – Australia. Z punktu widzenia geografii fizycznej Europa i Azja to jeden kontynent, noszący miano Eurazji. Umownie przyjęta granica między Europą i Azją biegnie przez góry Ural, północne wybrzeże Morza Kaspijskiego, poprzez Kaukaz i dalej do północnego wybrzeża Morza Czarnego. Azja, Europa i Afryka bywają zwane Starym Światem. Ameryka Północna i Ameryka Południowa to część Ziemi nazywana Nowym Światem. Dwa kontynenty świata, Australia i Antarktyda, są wyspami. Łącznie wszystkie kontynenty pokrywają 29% powierzchni kuli ziemskiej. Pozostałą część Ziemi zajmują bezkresne wody mórz i oceanów. Rozmieszczenie i wędrówka Wszystkie kontynenty (z wyjątkiem Antarktydy) są szersze na północy i węższe na południu. Około 2/3 wszystkich lądów Ziemi leży na półkuli północnej. Półkula północna to część kuli ziemskiej położona na północ od równika.

W przeszłości wszystkie kontynenty świata były inaczej rozmieszczone. Na przestrzeni milionów lat ruchy płyt litosfery sprawił, że kontynenty „powędrowały” w różnych kierunkach. Ponad 200 milionów lat temu na Ziemi istniał tylko jeden kontynent stworzony ze wszystkich współczesnych kontynentów. Kontynent ten to Pangea (Wszechziemia). Z biegiem lat Pangea rozłamała się i dwie wielkie masy lądu rozpoczęły swą wędrówkę. Północną część nazwano Laurazją, a południową Gondwaną. Tak rozpoczęła się historia dzisiejszych kontynentów.

l Obraz obu Ameryk widoczny z Kosmosu

Zaludnienie Najbardziej zaludnionym i równocześnie największym kontynentem świata jest Azja. Kolejnym kontynentem pod względem powierzchni i liczby mieszkańców jest Afryka. Stosunkowo niewielka Europa jest trzecim kontynentem świata pod względem liczby mieszkańców. Jedynym niezamieszkanym kontynentem jest Antarktyda.

patrz też: Afryka; Ameryka Południowa; Antarktyda;

Australia i Nowa Zelandia; Azja; Europa; Geografia; Geologia; Góry i doliny; Mapy; Morza i oceany; Tektonika; Ziemia

273

K I RAFY KORALOWE * KORALOWCE Koralowce to jamochłony tworzące gromadę zaliczaną do

parzydełkowców. Zamieszkują morza strefy ciepłej i gorącej, gdzie tworzą wielkie kolonie zwane rafami koralowymi. Koralowce Żywe koralowce występują w formie polipów. Ciało koralowca ma kształt cylindra i zbudowane jest z dwóch warstw. Warstwa zewnętrzna w górnej części tworzy otwór gębowy otoczony rzędem czułków. Otwór gębowy przechodzi w jamę gastralną. Wewnętrzna warstwa ciała koralowca wytwarza substancję odpowiedzialną za budowę

twardego pancerza koralowego. Pancerz ten spełnia funkcje obronne organizmu i ochrania delikatne czułki koralowca. Koralowce nie mają organów wewnętrznych, takich jak mózg czy płuca. Organizmy te pobierają tlen z wody, która równocześnie usuwa z ich wnętrza produkty przemiany materii. Czułki koralowca zakończone są małymi, haczykowatymi wypustkami, które umożliwiają chwytanie niewielkich morskich żyjątek będących podstawą ich wyżywienia. W czułkach umieszczone są również komórki parzydełkowe, które spełniają głównie funkcje obronne. Koralowce rozmnażają się płciowo i bezpłciowo. Proces rozmnażania płciowego zachodzi poza organizmem macierzystym. Komórka jajowa łączy się z plemnikiem i tak powstaje zygota, która zmienia się w larwę. Po wielu tygodniach larwa osiada na dnie oceanu i rozwija się, tworząc dorosły organizm. Z rozmnażaniem bezpłciowym mamy do czynienia, gdy dojrzały organizm ulega podziałowi. Zjawisko to polega na wyodrębnianiu, a później oddzielaniu się płaskich krążków od ciała polipa. Podział jednego organizmu prowadzi to powstania kolonii koralowców. Kolonie koralowców rozrastają się dokoła, a dojrzałe polipy wypiętrzają się ku górze. W ten sposób powstaje rafa koralowa. Rafa koralowa W ciepłych wodach tropikalnych mórz żyją korale, a w ich wnętrzu niewielkie jednokomórkowe organizmy – bruzdnice. Bruzdnice wykorzystują energię promieni słonecznych do przekształcania l Wielka Rafa Koralowa nieopodal północno-wschodnich wybrzeży Australii jest największą formacją koralową na Ziemi. Ponad 2000 kilometrów rafy to formacje podwodne i malownicze wyspy koralowe

274

* KORAN

CIEKAWOSTKI Rafy koralowe to największe konstrukcje zbudowane przez żywe organizmy. Bogactwo gatunków występujących w rafie koralowej jest niemal tak wielkie, jak bogactwo gatunków w tropikalnych lasach deszczowych. Wielka Rafa Koralowa w Australii to siedlisko 350 gatunków koralowców i 1500 gatunków ryb.

dwutlenku węgla znajdującego się w wodzie w tlen. Proces ten nazywamy fotosyntezą. Tlen dostarcza koralowcom energii niezbędnej do wzrostu i budowy twardego szkieletu. W wodach pełnych tlenu koralowce tworzą ogromne rafy koralowe. Na pierwszy rzut oka rafa koralowa przypomina skały ukryte pod powierzchnią płytkich wód, jednak zbudowana jest z żywych organizmów. Koralowce, które zakończyły swoje życie, pozostawiają za sobą wapienny szkielet, który na zawsze staje się częścią rozległej rafy. Rafa kora-

lowa to siedlisko wielu gatunków ryb i innych morskich stworzeń. Rafy koralowe powstają najczęściej w płytkich, ciepłych wodach oceanów. Największe rafy koralowe znajdziemy na Oceanie Indyjskim i Oceanie Spokojnym, nieopodal wybrzeża Afryki i Hawajów. Rafy koralowe można spotkać również w Oceanie Atlantyckim, od Bermudów aż po Brazylię. Rafy koralowe są miejscem połowu ryb i stanowią wielką atrakcję turystyczną. Jednak działalność człowieka w przyszłości może przyczynić się do śmierci wielkich raf koralowych. Największym zagrożeniem dla tych malowniczych regionów są: zanieczyszczenie środowiska naturalnego, nadmierna eksploatacja i ocieplenie klimatu. Zbyt wysoka temperatura wody sprawia, że koral traci swe piękne barwy i zdolność reprodukcji. Ostatnie lata przyniosły śmierć niemal 25% rafy koralowych świata. patrz też: Ekologia, Fotosynteza, Gatunki zagrożone,

Meduzy, Morza i oceany, Ryby, Środowisko naturalne, Zwierzęta

* KORAn Koran to święta księga islamu, drugiej co do wielkości religii świata. Koran jest jedną z najważniejszych ksiąg w historii ludzkości.

Wyznawcy islamu – muzułmanie – wierzą, że Koran zawiera prawdziwe słowa i nauki Allaha, które zostały objawione Mahometowi (ok. 570-632) przez Archanioła Gabriela w Arabii. Mahomet cytował te słowa swoim uczniom i stały się one podstawą islamu. Treść Koran koncentruje się na znaczeniu poddania się woli Allaha, właściwym zachowaniu i moralności, oraz na nadchodzącym Dniu Sądu Ostatecznego. k Wielu muzułmanów na całym świecie uczy się języka arabskiego, by móc czytać Koran w oryginale

275

* KOREA Obiecuje nagrody dla dobrych i potępienie dla złych – Niebo i Piekło, które są w księdze szczegółowo opisane. Koran zawiera także wiele przypowieści biblijnych, między innymi o Adamie i Ewie, o Noem i powodzi, oraz o Mojżeszu. Lecz niektóre szczegóły różnią się od tych przedstawionych w Biblii.

patrz też:

Biblia, Islam, Religie

Struktura księgi W odróżnieniu od Biblii, Koran nie jest napisany w kolejności chronologicznej (w kolejności wydarzeń). Składa się ze 114 rozdziałów, które mają po ponad 6000 wersetów. Rozdziały są ułożone według swej długości, od najdłuższego do najkrótszego. Każdy rozdział może być czytany osobno od całości. Niektóre tematy pojawiają się częściej niż tylko raz: stosunek ludzi do Allaha, polityka i kwestie rodzinne. Chociaż Koran jest uważany za ostateczne źródło boskich nakazów, to sam w sobie zawiera niewiele przykazań.

Koran jest napisany pięknym poetyckim językiem. Muzułmanie okazują olbrzymi szacunek dla swojej świętej księgi. Nie można jej nigdy położyć na gołej ziemi ani jej zabrudzić. Koran został przetłumaczony na wiele języków, lecz jedynie oryginalny arabski tekst jest uważany przez wiernych za prawdziwy Koran.

czy wiesz, że… Wielu muzułmanów uczy się całego Koranu na pamięć. Muzułmańskie dzieci uczą się z Koranu w szkołach. Jeśli jakiś człowiek nauczy się doskonale całego Koranu na pamięć, to zostaje określany jako Hafiz, czyli strażnik księgi. Osiągnięcie tego tytułu jest postrzegane jako znak duchowej doskonałości.

* KORea Dwa państwa – Korea Północna i Korea Południowa – są

położone na Półwyspie Koreańskim, między Chinami i Japonią.

Flaga państwowa Korei Północnej

Geografia i klimat Mimo że na południowych i zachodnich terenach rozciągają się doliny z żyzną ziemią nadającą się pod uprawy (np. ryżu), to reszta Półwyspu Koreańskiego pokryta jest górami. Tylko około jedną piątą obszaru można wykorzystać jako tereny uprawne.

276

korea PÓŁNOCNA

Hamhung

Korea Bay

Morze Japońskie

Phenian

Inchon Morze Żółte

Seul

Ludność i gospodarka Mimo że Korea Północna zajmuje większy obszar, to w Korei Południowej

Gór

a Taeb

Wewnątrz lądu, na północy, temperatury w zimie utrzymują się poniżej 0°C przez 5 miesięcy. Ciepłe prądy morskie wpływają na temperaturę obszarów położonych wzdłuż linii brzegowej – w zimie rzadko spada ona poniżej 0°C. Na całym Półwyspie Koreańskim lata są gorące.

chinY

ROSJA

Paektu ng gyo m a H

Góry

Flaga państwowa Korei Południowej

Korea wyzwoliła się spod japońskich rządów w 1945 roku, po 35 latach okupacji. W 1948 roku kraj podzielono na dwie części: Republikę Korei (Koreę Południową) i Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną (Koreę Północną).

korea POŁUDNIOWA Taegu Pusan ka

ńs orea na K

n Cieś Wyspa Cheju

JAPONIA

* KOSMONAUCI

fakty oficjalna nazwa:

oficjalna nazwa:

Koreańska Republika Republika Korei (Korea Ludowo-Demokratyczna Południowa) (Korea Północna) powierzchnia: powierzchnia:

120 539 km²

liczba LUDNOŚCI:

22 698 000

STOLICA:

Phenian

główna religia:

brak

język urzędowy:

koreański

waluta:

won

99 173 km²

liczba LUDNOŚCI:

48 598 000

STOLICA:

Seul

główne religie:

buddyzm, chrześcijaństwo, czhondogjo język urzędowy:

koreański

mieszka prawie dwa razy więcej ludzi. Większość zamieszkuje tereny nizinne – na zachodzie i południu półwyspu. Koreańczycy to buddyści, chrześcijanie lub wyznawcy synkretycznej religii czhondogjo. W Korei Północnej, gdzie władzę sprawuje komunistyczny rząd, mieszkańcy muszą ukrywać swoją wiarę. Gospodarka Korei Północnej jest kontrolowana przez rząd. Dobra wytwarzane są głównie dla mieszkańców kraju, bardzo rzadko – na eksport. Dla odmiany – Korea Południowa eksportuje wiele towarów i zajmuje 11. miejsce wśród liderów światowego handlu. Historia Chiny i Japonia zawsze miały ogromny wpływ na dzieje Korei. Zarówno Korea Północna, jak i Korea Południowa wstąpiły do Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1991 roku. W tym samym roku podpisały układ o pojednaniu.

waluta:

won

patrz też: Buddyzm, Chiny, Komunizm, Japonia

* KOsmonauci Kosmonauci to ludzie, którzy latają w kosmos. Kosmonautów nazywamy również astronautami. Słowo „astronauta” wywodzi się z języka greckiego i oznacza „gwiezdnego żeglarza”.

Stany Zjednoczone zapoczątkowały swój program załogowych lotów kosmicznych w latach pięćdziesiątych XX wieku. Przez wiele lat amerykańska Narodowa Agencja Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej (NASA) nie dorównywała osiągnięciom rosyjskiej kosmonautyki. NASA odrobiła straty, gdy w 1969 roku wysłała na Księżyc pierwszego człowieka.

k Kosmonauci przygotowujący się do lotu statku kosmicznego Apollo 11. Apollo 11 brał udział w pierwszym lądowaniu człowieka na Księżycu

277

* KOSMONAUCI Radzieccy pionierzy Pierwszym człowiekiem w kosmosie był radziecki kosmonauta Jurij Gagarin. Gagarin odbył lot po orbicie satelitarnej Ziemi w kwietniu 1961 roku. (W języku rosyjskim astronautów nazywamy kosmonautami. Słowo „kosmonauta” oznacza „żeglarza przestworzy”). Pierwszym amerykańskim programem załogowych lotów kosmicznych był „Program Mercury”. Celem programu było wyniesienie astronautów na orbitę okołoziemską, odbycie badań nad funkcjonowaniem organizmu ludzkiego w kosmosie i bezpieczny powrót załogi i statku kosmicznego na rodzimą planetę. Załoga statku kosmicznego Mercury liczyła siedem osób. Każdy z wybranych kosmonautów był wytrawnym, wojskowym pilotem z doświadczeniem w prowadzeniu samolotów latających około 80 km nad Ziemią. Statek kosmiczny Mercury był niewielkich rozmiarów, zatem wzrost żadnego z członków załogi nie mógł przekraczać 180 centymetrów. Kosmonauta podczas spaceru w kosmosie. Międzynarodowa Stacja Kosmiczna, lipiec 2001 n

278

W stronę Księżyca Następcą „Programu Mercury” był „Program Gemini”. „Gemini” w języku łacińskim oznacza „bliźnięta”. Amerykanie posłużyli się tą nazwą, ponieważ nowym programie wykorzystano 2-osobowe

SŁYNNI KOSMONAUCI

Gagarin, Jurij (1943-1968) Związek Radziecki był pierwszym krajem, który wysłał w kosmos człowieka. 12 kwietnia 1961 roku w statku kosmicznym Wostok 1 Gagarin odbył pierwszy lot po orbicie okołoziemskiej.

Glenn, John (zdjęcie powyżej) (1921-) Pierwszy amerykański astronauta, który w lutym 1962 roku wykonał lot orbitalny na pokładzie statku kosmicznego. Tierieszkowa, Walentyna (1937-) Radziecka kosmonautka, pierwsza kobieta w kosmosie. W lipcu 1963 roku Tierieszkowa odbyła lot po orbicie okołoziemskiej. Leonow, Aleksiej (1934-)

W marcu 1965 roku radziecki kosmonauta Aleksiej Leonow jako pierwszy człowiek wyszedł w otwartą przestrzeń kosmiczną. Armstrong, Neil (zdjęcie po lewej) (1930-) i Aldrin, Edwin „Buzz” (1930-) Pierwsi kosmonauci, którzy 20 lipca 1969 roku odbyli spacer po Księżycu. Michael Collins (1930-) Uczestnik pierwszego lądowania na Księżycu. Young, John (1930-) i Crippen, Robert (1937-) Uczestnicy pierwszego lotu wahadłowcem kosmicznym (kwiecień 1981 roku). Ride, Sally (1951-) Odbywszy w lipcu 1983 roku lot orbitalny na pokładzie wahadłowca kosmicznego, Sally Ride została pierwszą kobietą pochodzenia amerykańskiego w kosmosie.

K kapsuły kosmiczne. Kapsuły „Gemini” były znacznie większe od wnętrz statków kosmicznych wykorzystanych w poprzednim programie kosmicznym i dlatego nowi członkowie załogi astronautów mogli mierzyć aż 183 cm wzrostu. Maksymalny, nieprzekraczalny wiek kosmonautów został obniżony z 40 do 35 lat. Nowy program był otwarty dla pilotów cywilnych. Era kosmicznych wahadłowców W 1978 roku NASA wybrała 35 kandydatów do obsługi pierwszego programu lotów wahadłowców (promów kosmicznych). Pośród zakwalifikowanych kosmonautów po raz pierwszy w historii kosmonautyki amerykańskiej znalazły się kobiety. Od tamtej pory NASA prowadzi co roku nabór na kosmonautów obsługujących program lotów wahadłowców, otwarty dla wszystkich zainteresowanych, niezależnie od narodowości i płci. Pierwsi radzieccy kosmonauci wywodzili się z wojska, jednak w późniejszych lotach kosmicznych brali udział również cywile. Rosjanie jako pierwsi wysłali w kosmos kobiety. W 1963 roku Walentyna Tiereszkowa została pierwszą kobietą, która odbyła lot po orbicie okołoziemskiej.

Wszyscy kosmonauci przechodzą gruntowne szkolenia, podczas których uczą się życia w stanie nieważkości i usuwania usterek pojazdów kosmicznych. Szkolenia prowadzone są w naziemnych, pełnowymiarowych modelach statków kosmicznych. Jedno z głównych centrów szkoleń znajduje się w Ośrodku Kosmicznym im. Johnsona na przedmieściach teksańskiego Houston w Stanach Zjednoczonych.

m Kosmonauci w stanie nieważkości na pokładzie promu kosmicznego Endeavour w 1992 roku

patrz też: Podbój Kosmosu

* KOszykówka Koszykówka jest jedną z najpopularniejszych dyscyplin

sportowych świata. Gra została wymyślona w 1891 roku przez Jamesa A. Naismitha. Obecnie cieszy się powodzeniem w ponad 15 krajach świata.

Koszykówka to dynamiczna i pełna emocji gra, która wymaga od zawodników dobrej komunikacji w drużynie i niezwykłej zręczności. Pomysł na grę pojawił się w szkole. Amerykański nauczyciel wychowania fizycznego James Naismith zastanawiał się, w jaki sposób zmobilizować uczniów do uprawiania sportu podczas długich, zimowych miesięcy. Naismith postanowił przyczepić kosz do loży znajdujących się po przeciwległych stronach sali gimnastycznej i wymyślił proste zasady nowej gry zespołowej. Z biegiem lat ustalono obowiązu-

jące wymiary boiska do koszykówki i nowe zasady gry, jednak podstawowe reguły pozostały niezmienione. Wymiary boiska mogą ulegać zmianom w zależności od wieku graczy i wielkości sali sportowej, którą dysponuje drużyna. Mecze koszykówki możemy również rozgrywać na wolnym powietrzu. l Najcenniejszą umiejętnością koszykarza jest celny strzał do kosza. Zawodnicy mają do wyboru różne techniki rzutu, jednak wszystkie z nich wymagają koncentracji, zachowania równowagi i ogromnego doświadczenia

279

* KOSZYKÓWKA

czy wiesz, że… Dolna krawędź tablicy kosza zajduje się 2,9 m nad ziemią. Siatka jest zawieszona jeszcze 0,15 m wyżej. W najszerszym miejscu, na górze obręczy, siatka zajmuje 0,45 m. Międzynarodowa Federacja Koszykówki (FIBA) określiła dokładne wymiary boiska. Powinno ono mieć 15 na 28 m.

Celem gry jest zdobycie większej liczby punktów niż drużyna przeciwna, przez umieszczenie piłki w koszu przymocowanym do tablicy. Każda drużyna broni dostępu do kosza znajdującego się po właściwej stronie boiska i próbuje umieścić piłkę w koszu przeciwnika. Drużyna będąca w posiadaniu piłki i zmierzająca w kierunku kosza przeciwnika znajduje się w ataku. Drużyna pozbawiona piłki i próbująca bronić własnego kosza znajduje się w obronie. Podczas gry piłka może być podawana, kozłowana, odbijana lub rzucana rękami według ściśle określonych zasad. Gracze i gra Każda drużyna jest reprezentowana przez pięciu zawodników biorących udział w grze. Zawodnicy rozstawieni są w następujący sposób: jeden zawodnik środkowy, dwóch zawodników skrzydłowych i dwóch osłaniających. Zawodnik znajdujący się w środkowej części boiska jest zwykle najwyższym zawodnikiem drużyny i podczas gry przyjmuje pozycję nieopodal kosza drużyny przeciwnej. Zawodnicy skrzydłowi ustawiają się w środkowej części boiska, nieopodal linii ograniczających. Zawodnicy osłaniający (zazwyczaj mniejsi i szybsi od pozostałych członków drużyny) osłaniają własny kosz. Każda z drużyn składa się również zawodników rezerwowych. k Michael Jordan – jeden z najsłynniejszych koszykarzy świata

280

Mecz rozpoczyna się od rzutu sędziowskiego. Sędzia zajmuje pozycję w środkowej części boiska i wyrzuca piłkę pomiędzy dwóch zawodników przeciwnych drużyn. Zawodnicy starają się zbić piłkę i skierować ją do własnej drużyny. Zawodnicy nie mogą przytrzymywać lub popychać przeciwników. Niedostosowanie się do tej zasady prowadzi do faulu i w konsekwencji do rzutu wolnego, który jest wykonywany z linii rzutów wolnych. Każdy zawodnik, który pięciokrotnie (w lidze zawodowej sześciokrotnie) sfauluje zawodnika drużyny przeciwnej jest dyskwalifikowany z gry, a jego miejsce zajmuje zawodnik z ławki rezerwowej. Jeżeli piłka zostanie wyrzucona poza linie ograniczające (poza boisko), jest przekazywana tej drużynie, która nie spowodowała autu. Istnieją zasady, regulujące, jak długo każdy z zawodników ma prawo przetrzymywać piłkę, jak długo zawodnik atakujący może przebywać w strefie rzutu wolnego i jak długo każda drużyna może dysponować piłką. Jednym rzutem można zdobyć 3 punkty: 1 punkt – za celny rzut wolny z linii rzutów osobistych, 2 punkty – za celny rzut z gry sprzed linii rzutów

* KOTY MAŁE I DUŻE za 3 punkty (6,25 m od kosza, w koszykówce zawodowej NBA – 6,71 m od kosza), 3 punkty – za celny rzut spoza linii rzutów za 3 punkty. Grę wygrywa ta drużyna, która w ustalonym czasie zdobyła większą liczbę punktów. Międzyszkolne mecze koszykówki składają się z czterech kwart po 8 minut każda. Młodsi zawodnicy rozgrywają spotkania złożone z czterech kwart po 6 minut każda. Mecze w rozgrywkach uniwersyteckich składają się z czterech kwart, po 10 minut każda, a kwarty w meczach koszykówki zawodowej trwają po 12 minut. Po dwóch kwartach drużyny zmieniają kosze i drużyna atakuje kosz, którego uprzednio broniła. Zawodnicy i trenerzy mają prawo do przerwy na żądanie. Przerwę można wykorzystać na zmianę zawodników lub na odpoczynek. Rozgrywki W rozgrywkach Amerykańskiej Zawodowej Ligi Koszykówki (NBA) bierze udział 28 drużyn ze Stanów Zjednoczonych i 1 drużyna z Kanady. Cała Liga dzieli się na dwie konferencje:

Linia końcowa

Linia rzutów wolnych

Linia środkowa

Kosz Tablica Linia rzutów za 3 punkty

Wschodnią i Zachodnią. Każda drużyna w sezonie rozgrywa 82 spotkania. W ostatniej części sezonu 16 najlepszych drużyn bierze udział w rozgrywkach barażowych, które wyłaniają najlepszą drużynę Ligi. patrz też: Sport

małe i duże * KOty Rodzina kotów obejmuje 36 różnych gatunków. Wszystkie koty są mięsożerne. Naukowcy dzielą rodzinę kotów na cztery podrodziny. Największa obejmuje 28 gatunków. Właśnie w tej rodzinie znajdziemy koty domowe, żbiki, pumy i rysie. Kolejna rodzina obejmuje przedstawicieli dużych kotów. Do tej podrodziny zaliczamy lwy, tygrysy, jaguary, lamparty i irbisy (pantery śnieżne). Pozostałe podrodziny posiadają po jednym przedstawicielu. W jednej z nich sklasyfikowano gepardy, a w drugiej pantery mgliste. Występowanie Kotowate występują we wszystkich zakątkach Ziemi, z wyjątkiem Antarktydy i Australii. Koty to zwierzęta łatwo przystosowujące się do otoczenia i panujących warunków. Koty zamieszkują zróżnicowane środowiska, od otwartych równin, przez gęste dżungle, po zaśnieżone góry. Wśród wszystkich kotowatych puma jest gatunkiem,

który zamieszkuje najbardziej zróżnicowane środowiska. Spotkamy ją w chłodnych rejonach północnej Kanady oraz na upalnych obszarach Ameryki Południowej. Najrzadszym gatunkiem kotowatych jest kot Iriomote występujący wyłącznie na japońskiej wyspie o tej samej nazwie. O istnieniu tego niespotykanego kota dowiedzieliśmy się dopiero w 1967 roku.

Starożytni Egipcjanie czcili koty. Ta rzeźba z brązu przedstawiająca boskie zwierzę, pochodzi z ok. 500 r. p.n.e. n

Koty udomowiono w starożytnym Egipcie. Egipskie koty przypominały wyglądem zwierzęta mieszkające dziś w naszych domach. Już w XVI wieku przed naszą erą w egipskich domach trzymano koty i uznawano je za magiczne i święte zwierzęta. W tym samym okresie zaczęto udomawiać koty w Indiach i w Chinach.

281

* KOTY MAŁE I DUŻE Cechy charakterystyczne kotów Poszczególne gatunki kotów różnią się wielkością, lecz mają wiele cech wspólnych. Wszystkie kotowate mają wydłużone, umięśnione ciało, zaokrąglone głowy i krótkie pyski. Specyficzny, szeroki rozstaw oczu zapewnia tym zwierzętom bardzo szerokie pole widzenia. Siatkówka oczu kotowatych jest niezwykle czuła dzięki warstwie komórek powodującej charakterystyczne „świecenie oczu” pod wpływem światła. Kotowate mają doskonały słuch i dobry węch. Ich uzębienie jest świetnie przystosowane do chwytania i zabijania ofiary. Dzięki poduszeczkom na stopach kotowate poruszają się niemal bezszelestnie. Umiejętność cichego stąpania po ziemi ułatwia im zakradanie się do potencjalnych ofiar. Kończyny kotów zakończone są pazurami, które ułatwiają chwytanie podłoża, wspinanie się po drzewach i przytrzymywanie ofiary. Kotowate potrafią chować pazury. Jedyny gatunek kotowatych, który nie posiada umiejętności chowania

pazurów to gepard. Kotowate poruszają pazurami za pomocą specyficznie zbudowanych ścięgien. Wszystkie koty, poza lwami, są samotnikami. Kotowate spędzają większość życia w pojedynkę i łączą się w pary tylko podczas godów. Samce kotowatych natychmiast po zapłodnieniu samicy oddalają się od partnerki. Samica opiekuje się potomstwem do chwili, gdy młode są zdolne do samodzielnych polowań. Wyjątkiem od tej reguły są lwy żyjące w grupach rodzinnych. Grupa lwów składa się zwykle z 15 osobników. Wśród członków klanu znajdziemy przywódcę stada, jednego lub dwa dorosłe samce, kilka samic i kilka młodych lwów. Zadaniem samic jest zdobywanie pożywienia dla całej grupy rodzinnej, samce zasadniczo nie mają żadnych obowiązków. Rozmnażanie Wszystkie kotowate rodzą się ślepe i bezbronne. Podobnie do innych ssaków, młode koty żywią się mlekiem matki. Młode bardzo szybko przybierają na wadze. Młode lwiątko ważące po urodzeniu zaledwie kilka kilogramów w ciągu dwóch tygodni podwaja swą wagę. W dziesiątym tygodniu życia młode lwy ważą aż 9 kilogramów. Niedługo po urodzeniu samica zaczyna uczyć młode technik chwytania ofiary. Kocia mama często chwyta ofiarę, jednak nie pozbawia jej życia. Żywa ofiara jest przenoszona do gniazda, gdzie wygłodniałe maluchy mają okazję oswoić się ze zdobywaniem pokarmu. Po wielu tygodniach nauki młode wyruszają na pierwsze samodzielne polowania. Młode lwy uczą się technik łowieckich przez obserwację osobników dorosłych. W wieku sześciu miesięcy po raz pierwszy próbują samodzielnie podkradać się do ofiary. Po ukończeniu pierwszego roku życia uczestniczą w grupowych polowaniach i chwytają pierwsze zdobycze. Lew jest gotowy do samodzielnych polowań po ukończeniu 1,5 roku życia. Pantera śnieżna zamieszkuje Azję Środkową. l

282

* KRABY Przyszłość kotowatych W ostatnich latach populacje wielu gatunków kotowatych żyjących na wolności uległy znacznej redukcji. Naukowcy alarmują, że już wkrótce wiele z nich zniknie z powierzchni Ziemi. Wiele kotowatych ginie z rąk kłusowników, którzy polują na nie dla drogocennego futra i narządów wewnętrznych stosowanych w tradycyjnej medycynie wielu narodów. Wielkie koty giną, ponieważ atakują stada bydła wypasanego na rozległych łąkach ciepłych kontynentów. Ingerencja człowieka w środowisko naturalne sprawia, że terytorium dziko żyjących kotowatych jest coraz mniejsze. W celu zachowania gatunków tworzone są liczne parki narodowe i rezerwaty przyrody. Coraz częściej spotykamy się też z prawodawstwem zakazującym polowań na gatunki zagrożone. Pomimo licznych obostrzeń futra kotowatych są wciąż sprzedawane na czarnym rynku.

czy wiesz, że… Kot arabski (Felis margarita) spotykany na pustyniach Afryki Północnej i Azji Zachodniej potrafi przeżyć bez wody. Podczas upalnych dni koty chowają się w podziemnych norach, a nocą polują na niewielkie jaszczurki, węże i owady. Pokarm jest jedynym źródłem wody przyswajanym przez organizm kota żyjącego w pustynnych warunkach.

patrz też: Egipt, starożytny; Gatunki zagrożone;

Ssaki; Wymieranie gatunków; Zwierzęta

* KRABY Kraby są zwinnymi skorupiakami. Skorupiaki to zwierzęta,

których ciała pokryte są twardym pancerzem. Wyróżniamy około 4500 gatunków krabów, a niemal wszystkie z nich żyją w morzach i oceanach.

Ciało krabów zbudowane jest z trzech segmentów pokrytych silnie schitynizowanym oskórkiem tworzącym skorupę zwaną karapaksem. Na głowie kraba widoczne są dwa ruchome odnóża (słupki), a na ich szczycie osadzone są oczy. Za głową znajdziemy tułów, a za nim odwłok. Odwłok krabów jest silnie zredukowany, krótki i zwykle podwinięty pod głowotułów.

Krab czerwony (Grapsus grapsus) i inne skorupiaki nie mają kręgosłupa. Ciało skorupiaków zbudowane jest z wyraźnych segmentów n

Kraby to dziesięcionogi – głowotułów kraba ma dziesięć odnóży. Cztery pary odnóży spełniają funkcję nóg. Kraby poruszają się na boki i rzadko kroczą na przód. Dwa odnóża umieszczone z przodu to kleszcze lub szczypce. Szczypce pomagają krabom chwytać ofiary i bronić się przed napastnikiem. Na głowie

283

* KREW kraba znajdziemy również otwór gębowy i czułki (przydatki) spełniające funkcje czuciowe i węchowe. Skorupa Miękkie ciało skorupiaków okryte jest twardą skorupą. Skorupa spełnia funkcje obronne i zbudowana jest z substancji o nazwie chityna. W trakcie rozwoju osobniczego i związanego z nim wzrostu organizmu kraby okresowo zrzucają swój pancerz. Jedynym wyjątkiem od tej reguły jest krab pustelnik, który do ochrony swego długiego, miękkiego odwłoku wykorzystuje puste muszle należące pierwotnie do morskich ślimaków. Gdy muszla kraba pustelnika robi się zbyt ciasna, krab wyrusza w poszukiwaniu większego okazu. Wielkość ciała krabów jest silnie zróżnicowana. Długość ciała najmniejszych krabów nie przekracza 6 milimetrów. Największy gatunek kraba żyje w Morzu Japońskim. Rozpiętość odnóży kraba olbrzymiego przekracza 3,5 metra. Życie kraba Młode kraby wykluwają się z jaj składanych zazwyczaj pod powierzchnią wody. Rozwój osobniczy kraba składa się z czterech etapów. Pierwsze dwa etapy zachodzą przed wykluciem, wewnątrz jaja. Kraby wykluwają się z jaj w postaci larw (głównie pływików). Larwy krabów słonowodnych posiadają dwa odnóża, a larwy krabów

czy wiesz, że… Wiele gatunków krabów chowa się przed drapieżnikami pod warstwą wodorostów i gąbek. Takie kraby wydzielają lepką substancję, która pomaga przytwierdzić osłonę do pancerza. słodkowodnych już po wykluciu mają dziesięć odnóży. Głodne kraby nie są wybredne i zjadają niemal wszystko, co znajdą pod wodą. Ich ulubionym pokarmem są niewielkie ryby oraz skorupiaki, jednak w ciężkich warunkach zadowolą się wodorostami i morskimi algami zeskrobywanymi z kamieni i innych powierzchni. Niektóre gatunki krabów (jak skrzypek błotny Uca Pugnax) to padlinożercy. Padlinożercy żywią się szczątkami martwych roślin i zwierząt. Kraby są pokarmem wielu gatunków ptaków i ryb. W wielu krajach potrawy z krabów uchodzą za wyjątkowy przysmak. Do najpopularniejszych gatunków wykorzystywanych w kuchni zaliczymy gatunki: kieszeniec magister (Cancer magister) i krab błękitny (Callinectes sapidus). patrz też: Morza i oceany, Wybrzeża, Zwierzęta

* KREW Krew przepływa przez całe nasze ciało. Jest odpowiedzialna za dostarczenie wszystkim komórkom w ciele właściwej ilości substancji odżywczych, zabiera z komórek produkty przemiany materii i pomaga chronić nasz organizm przed niebezpiecznymi zakażeniami. Krew opływa ciało w naczyniach krwionośnych. Naczynia krwionośne prowadzące krew z serca do różnych narządów organizmu to tętnice. Naczynia krwionośne prowadzące krew z różnych układów organizmu w kierunku serca to żyły. Przeszło połowa krwi w organizmie człowieka to osocze. Osocze to płyn transportujący cząsteczki różnych substancji, które są niezbędne dla

284

wszystkich komórek. W osoczu znajdziemy także produkty przemiany komórkowej. Osocze transportuje również czerwone i białe krwinki oraz płytki krwi. Najliczniejszą grupą komórek niesionych przez osocze stanowią krwinki czerwone (erytrocyty). Głównym zadaniem czerwonych krwinek jest transport tlenu z płuc do każdej pojedynczej komórki w organizmie. Głównym

* KROWY zadaniem białych krwinek (leukocytów) jest ochrona organizmu przed chorobami wywoływanymi przez wirusy i bakterie. Białe krwinki wytwarzają przeciwciała – białka, które unieszkodliwiają niebezpieczne zarazki. Płytki krwi (trombocyty) to podłużne komórki, które odgrywają istotną rolę w procesach krzepnięcia krwi. Płytki krwi sprawiają, że w wyniku skaleczeń lub innych urazów nasz organizm nie traci zbyt dużej ilości krwi. Grupy krwi Krwinki czerwone wszystkich ludzi wyglądają podobnie, jednak na zewnętrznych ściankach każdej krwinki znajdują się niewielkie cząsteczki zwane antygenami. Jeżeli lekarze przetoczą nam

krew osoby z innymi antygenami, nasz organizm zidentyfikuje ją jako niebezpiecznego intruza i spowoduje krzepnięcie obcej krwi blokując tym samym nasze tętnice i żyły. Wyróżniamy cztery podstawowe grupy krwi: grupę A (z antygenami A), grupę B (z antygenami B), grupę AB (z antygenami A i B) i grupę 0 (pozbawioną antygenów A i antygenów B). Kolejna grupa antygenów dzieli krew ludzką na dwa rodzaje: krew mającą czynnik anty-Rhesus (Rh+) i krew pozbawioną czynnika anty-Rhesus (Rh–). patrz też: Ciało ludzkie, Komórki, Układ

krwionośny

* KROWY Farmerzy i rolnicy na całym świecie hodują około 1,3 miliarda krów. Krowy dostarczają nam mleka i mięsa. Krowy są ważną częścią inwentarza. Zwierzęta te dostarczają mleka, mięsa, skóry i surowców, które po obróbce są stosowane w produkcji mydła, paliw i lekarstw. Krowy to zwierzęta przeżuwające. Nazywamy je tak ze względu na specyficzny proces trawienia pokarmu. Krowa przeżuwa pokarm i połyka go. Pokarm wędruje do części żołądka zwanej żwaczem, gdzie jest częściowo trawiony. Nadtrawiony pokarm z powrotem wędruje do pyska zwierzęcia i przed powrotem do żołądka jest przeżuwany po raz kolejny. Tak specyficzny sposób przyjmowania i przyswajania pokarmu pozwala krowom spożywać twarde części roślin i umożliwia hodowlę krów nawet w tych częściach świata, gdzie roślinność jest uboga, a gleby jałowe. Krowy i bydło Krowy należą do zwierząt krętorogich – rodziny ssaków parzystokopytnych z podrzędu przeżuwaczy. Do rodziny tej należą również owce, kozy i antylopy. Człowiek udomowił krowy ponad 6000 lat temu. Przodkiem wszystkich krów jest tur – wymarły ssak występujący w przeszłości

w Europie i Azji. Do dzikich gatunków bydła, które do dziś przemierzają łąki i lasy, zaliczymy bizony, bawoły indyjskie i żubry. Krowa to dojrzała samica, a młoda samica to jałówka. Dorosłe samce to byki. Dojrzałe samce niezdolne do reprodukcji to woły. Najmłodsze krowy to cielaki. Krowy mieszkające w grupie tworzą stado. Krowa mleczna Produkcja mleka jest ważną częścią gospodarki rolnej. Mleko jest surowcem, który służy do produkcji nabiału (masła, sera, jogurtów i innych przetworów mlecznych). Najpopularniejsza rasa krów mlecznych w Stanach Zjednoczonych to Holstein. Krowa jest zdolna do produkcji mleka dopiero po urodzeniu pierwszych cielaków. Każdą krowę mleczną należy doić dwukrotnie w ciągu dnia. W Stanach Zjednoczonych każda krowa mleczna produkuje rocznie około 7260 kilogramów mleka. Krowa mięsna Najpopularniejsze rasy krów mięsnych w Stanach Zjednoczonych to: Brahman, Aberdeen Angus,

285

* KRUCJATY Hereford i Simmental. Mięso wołowe spożywane przez ludzi, zawsze pochodzi od krów mięsnych. Zdarza się, że krowy mleczne, które przestały dawać mleko, również trafiają do ubojni. Mięso takich krów służy do produkcji kiełbas i mięsa mielonego. Cielęcina jest mięsem pochodzącym od młodych cielaków karmionych mlekiem. Istnieją też rasy krów, które klasyfikujemy jako mleczno-mięsne. Do najważniejszych z nich zaliczymy rasę Shorthorn, South Devon i Red Poll.

patrz też: Rolnictwo, Ssaki, Zwierzęta

m W amerykańskich gospodarstwach nastawionych na produkcję krów znajdziemy średnio 35-40 sztuk bydła, istnieją jednak fermy, na których żyje przeszło 400 000 krów

* KRucjaty Krucjaty (wprawy krzyżowe) były organizowane przez

chrześcijan, w celu pokonania narodów uznanych za wrogów religii i obrony świętych miejsc przed niewiernymi.

e…

na za święte jają krów. orzystują

Największe krucjaty były organizowane w latach 1096-1291. Zbrojne wyprawy krzyżowe podejmowano celu zdobycia Palestyny (współczesny Izrael, Liban i Syria). Obszar ten był powszechnie uznany za chrześcijańską Ziemię Świętą, ponieważ właśnie tam urodził się i zmarł Jezus Chrystus. Palestyna znajdowała się w rękach Arabów przez przeszło 300 lat. Muzułmanie zezwalali chrześcijanom na pielgrzymki do grobu Jezusa i innych miejsc chrześcijańskiego kultu religijnego. Około XI wieku chrześcijańskie pielgrzymki spotykały się z coraz większym sprzeciwem arabskiej społeczności. Papież Urban II (papiestwo w latach 1088-1099) wezwał chrześcijan do walki z niewiernymi i wyswobodzenia Ziemi Świętej z muzułmańskich rąk. Papieski apel wzbudził entuzjazm wielu chrześcijan. Część z nich ruszyła na krucjatę z pobudek religijnych, a inni dołączyli

286

do krzyżowych wojsk w poszukiwaniu bogactw, chwały i przygody. Pierwsza krucjata Rozpoczęta w 1096 roku pierwsza krucjata zakończyła się sukcesem. Pomimo liczebnej przewagi wojsk arabskich, w 1099 krzyżowcy zdobyli Jerozolimę, święte miasto chrześcijaństwa i islamu. Chrześcijańscy wojownicy zabili wielu mieszkańców Jerozolimy, zgrabili bogactwa ukryte z zakamarkach miasta i podzielili zdobyte ziemie na kilka niezależnych państewek (najważniejszym z nich była Jerozolima). W rękach chrześcijan znalazł się jedynie wąski skrawek ziemi wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego. Władcy muzułmańscy wkrótce odbili utracone ziemie z rąk chrześcijan, a w 1187 r. arabski sułtan Saladyn wkroczył do Jerozolimy. Chrześcijanie organizowali kolejne krucjaty. Czwarta krucjata (1202-1204) nie dotarła do Ziemi Świętej, lecz

* KSIĘŻYC jej uczestnicy opanowali i częściowo zniszczyli chrześcijański Konstantynopol. Wydarzenie to miało kluczowy wpływ na podział chrześcijaństwa europejskiego na katolickich chrześcijan

Londyn Paryż OCEAN ATLANTYCKI

Europy Zachodniej i prawosławny Kościół Wschodni. W 1291 roku muzułmanie odbili z rąk krzyżowców ostatnie państwo utworzone po pierwszej krucjacie.

NIEMCY Ratyzbona

patrz też:

FRANCJA Lion WŁOCHY

Marsylia

Morze Czarne

Rzym

PortugalIA

Konstantynopol

HISZPANIA Lizbona

Morze Śródziemne

Edessa

Sycylia Kreta

Cypr

Antiochia

Cesarstwo bizantyjskie, Chrześcijaństwo, Islam, Rycerze i rycerstwo, Średniowiecze

państwa krzyżowców pierwsza krucjata trzecia krucjata

Jerozolima AFRYKA

* Księżyc Księżyc to każdy naturalny obiekt, który orbituje, czyli okrąża planetę. Jednak określenie to najczęściej odnosi się do naturalnego satelity Ziemi. Naukowcy wysuwają liczne teorie na temat powstania Księżyca. Jedna z nich głosi, że kiedyś okrążał on Słońce, ale został przechwycony przez siłę grawitacji Ziemi. Inna twierdzi, że Ziemia i Księżyc stanowiły kiedyś jedną masę minerałów. W miarę rozrastania się w masie tej powstało wybrzuszenie, które oderwało się i poszybowało w przestrzeń kosmiczną, stając się Księżycem. Najnowsza teoria mówi, że Księżyc powstał w momencie uderzenia w Ziemię gigantycznego obiektu. Część oderwanego wtedy ziemskiego materiału utworzyła satelitę orbitującego wokół naszej planety.

czwartą średnicy Ziemi. Okrąża on Ziemię ze średnią prędkością 3600 km/h. Prędkość ta wzrasta, kiedy Księżyc znajduje się bliżej Ziemi, ponieważ działa na niego ziemskie pole przyciągania. Powierzchnia Księżyca jest nierówna. Występują tam obszary górskie ze szczytami dorównującymi wysokością Mount Everestowi. Są też miliony dolin i kraterów.

Zdjęcie Księżyca wykonane przez statek Galileo, który przelatywał obok niego w grudniu 1992 r. Na fotografię składa się 18 obrazów l

Wielkość i budowa Średnica Księżyca wynosi 3475 km, czyli ok. jedną

287

* KUBA Ciemne plamy zostały nazwane morzami, gdyż astronomowie myśleli kiedyś, że znajduje się tam woda. Są to w rzeczywistości obszary lawy (zastygłej rozpuszczonej skały). Na Księżycu nie ma wody. Wnętrze Księżyca Wiedzę na temat wnętrza Księżyca uczeni czerpią dzięki urządzeniom umieszczonym na Księżycu przez astronautów, którzy lądowali tam w latach 60. i 70. XX w. Księżyc ma skorupę o grubości 64 km. Pod nią kryje się 700-kilometrowy płaszcz, ale nie wiadomo, co znajduje się pod nim. Na Księżycu praktycznie nie ma atmosfery. Nie ma powietrza, którym można oddychać oraz brak jest osłony przed promieniowaniem. Temperatura wynosi od -160 do 120°C. Człowiek może przetrwać na Księżycu tylko w specjalnym skafandrze i z aparatem tlenowym.

czy wiesz, że… Księżyc nie ma własnego światła – światło Księżyca to w istocie światło słoneczne odbite od jego powierzchni. Czasami widać całą oświetloną stronę Księżyca, a innym razem tylko jej część, dlatego też wydaje się, że Księżyc zmienia kształt. Zmiany te są spowodowane przez cień Ziemi, która blokuje dopływ światła słonecznego na Księżyc.

patrz też: Astronomia, Grawitacja, Kosmonauci,

Planety, Podbój kosmosu, Satelity, Układ Słoneczny, Ziemia

* Kuba Kuba jest największym i najludniejszym krajem na Morzu

Karaibskim. Wyspa położona jest jedynie 145 kilometrów od południowych wybrzeży Florydy.

Geografia i klimat Terytorium Kuby obejmuje główną wyspę oraz przeszło 1600 mniejszych wysp i wysepek. Około 40% kraju to tereny górzyste. Na Kubie panuje klimat subtropikalny. Flaga państwowa Kuby

Ludność i gospodarka Znaczna część rdzennych mieszkańców wyspy umarła w niespełna 100 lat po hiszpańskim podboju Kuby na początku XVI wieku. Obecnie ludność kraju stanowią głównie biali pochodzenia hiszpańskiego oraz Murzyni i Mulaci. Kuba produkuje cukier, kawę, owoce i cygara. Pod koniec XX wieku, po upadku Związku Radzieckiego, gospodarka kubańska znalazła się na skraju zapaści ekonomicznej. Obecnie głównym źródłem kubańskich dochodów jest przemysł turystyczny. Historia Kuba została odkryta przez Krzysztofa Kolumba i zajęta przez Hiszpanię w 1492 roku. Przez kolejne 400 lat była hiszpańską kolonią. W 1898 roku

288

Stany Zjednoczone wszczęły wojnę hiszpańsko-amerykańską, w wyniku której Hiszpania utraciła Kubę. Lata 1899-1901 i 1906-1909 to okres okupacji amerykańskiej na wyspie. Po odzyskaniu niepodległości Kuba utrzymywała ścisłe stosunki gospodarcze z USA. W1958 roku rewolucjoniści z Fidelem Castro na czele obalili rządy prezydenta Fulgencio Batisty i ustanowili komunistyczne rządy na wyspie. Fidel Castro utrzymywał ścisłą współpracę z rządem Związku Radzieckiego. W 1961 roku Stany Zjednoczone zerwały stosunki dyplomatyczne i gospodarcze z komunistyczną Kubą. Uchodźcy kubańscy wyszkoleni w amerykańskich obozach wojskowych próbowali obalić Fidela Castro podczas walk w Zatoce Świń, jednak komunistyczna armia stłumiła demokratyczne aspiracje partyzantów. W 1962 roku wojska amerykańskie zlokalizowały na terenie Kuby radzieckie pociski wymierzone w stronę terytorium USA. Incydent ten był przyczyną konfliktu radziecko-amerykańskiego.

* KWIATY

Zat. Meksykańska Pinar del Río

Havana

e Sierra d

anos

los Órg

Santa Clara

ocean atlantycki

Cienfuegos Isla de la Juventud

Kana ł Jukat a

ński

Camagüey Holguín

Pico Turquino Morze Karaibskie

Rozmowy dyplomatyczne doprowadziły do usunięcia pocisków z terytorium wyspy, jednak Stany Zjednoczone na trwałe zerwały wszelkie stosunki z rządem komunistycznej Kuby, zachowując jedynie niewielką bazę amerykańskiej marynarki wojennej, zlokalizowaną na południowym wybrzeżu wyspy.

stra

Sierra Mae

Guantánamo

Santiago de Cuba

patrz też: Kolumb, Krzysztof; Komunizm;

Wyspy Karaibskie

* Kwiaty Botanicy zidentyfikowali około 240 000 rozmaitych gatunków roślin kwitnących (okrytonasiennych). Rośliny te występują we wszystkich zakątkach Ziemi, z wyjątkiem Antarktydy. Każdy kwiat składa się zwykle z czterech podstawowych części. Działka kielicha to część kwiatu, przypominająca liście i okrywająca kwiatowy pączek. Płatki to najdelikatniejsze liście całej rośliny, które stanowią największą część całego kwiatostanu podczas kwitnienia. Słupek to żeński organ płciowy, a pręcik to męski organ płciowy w kwiecie. Działki kielicha tworzą kielich kwiatu. Kielich kwiatu chroni delikatny pączek kwiatowy i jeśli ma barwę zieloną, wytwarza równocześnie składniki odżywcze dla całej rośliny. Płatki tworzą koronę kwiatu. Organy płciowe odpowiadają za produkcję nasion.

Słupek składa się z trzech części. U podstawy słupka znajduje się zalążnia, a w niej zalążki, wewnątrz których znajdziemy woreczki zalążkowe. Na wierzchołku słupka umieszczone jest znamię słupka. Część między znamieniem i zalążnią to szyjka słupka kryjąca łagiewkę pyłkową. k Rafflesia rośnie w lasach Azji Południowej. Może osiągać wysokość 0,9 m i ważyć 6,8 kg

289

* KWIATY Pręcik składa się z wyrastającej z dna kwiatu nitki pręcikowej i główki osadzonej na wierzchołku nitki pręcikowej. Główka zróżnicowana jest na dwa pylniki połączone łącznikiem. W pylnikach znajdują się komory pyłkowe wytwarzające ziarna pyłku kwiatowego.

budowa kwiatu

płatek

pylnik nitka pręcikowa

znamię słupka szyjka słupka zalążnia słupek

pręcik

działka kielicha

Życie kwiatów Wszystkie kwiaty mają podobny cykl rozwojowy. Początkiem każdego kwiatu jest pączek. Płatki kwiatowe i inne części kwiatu początkowo rozwijają się wewnątrz pączka, a gdy zabraknie w nim miejsca, pączek pęka umożliwiając rozwój działkom kielicha. Właśnie w tym czasie w kwiecie pojawiają się żeńskie i męskie organy płciowe oraz organy gruczołowe kwiatu – miodniki. Zadaniem miodników jest wydzielanie słodkiego nektaru zwabiającego owady. Zapylanie (zjawisko polegające na przeniesieniu ziarna pyłku na znamię słupka) rozpoczyna się

Espelencja (trzmięta) występuje tylko w Andach n

290