Preview - Hoofdstuk 1 - De schoonheid van het verschil

Eerste druk 2004 tot en met vijfde druk 2010 verschenen bij Pearson Assessment and Information BV (ISBN 978 90 265 2227 7) Zesde geheel herziene druk, 2018

De schoonheid van het verschil Waarom mannen en vrouwen verschillend én hetzelfde zijn Martine F. Delfos www.mdelfos.nl ISBN 978 90 8850 844 8 NUR 773 © 2018 M.F. Delfos en B.V. Uitgeverij SWP Amsterdam Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 20 juni 1974, Stbl. 351, zoals gewijzigd bij het besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich te wenden tot Uitgeverij SWP (Postbus 12010, 1100 AA Amsterdam-Zuidoost).

1 Inleiding: Sesam open u!

Vanuit het perspectief van een leeuw gezien, lijken we allemaal sprekend op elkaar. Voor onszelf zijn de onderlinge verschillen enorm groot en vol betekenis. Vanaf een balkon herkennen we, uitkijkend op een marktplaats, een bekende midden in de drukte aan zijn of haar manier van bewegen. We herkennen iemands stem, geur of oogopslag en vergissen ons zelden als we iemand vaker gezien hebben. We zijn in staat om iemand die we oppervlakkig kennen, jaren later te herkennen, zonder misschien altijd de context te kunnen noemen waar we hem of haar van kennen. De kleinste details kunnen ons opvallen, maar het belangrijkste en meestal het eerst in het oog springende verschil is dat tussen mannen en vrouwen.

Mensen verschillen. Dat mensen verschillen, heeft vele gevolgen, een daarvan is dat we elkaar minder gemakkelijk begrijpen. Het zorgt er ook voor dat het niet zo gemakkelijk is om andermans gedrag te voorspellen. Dat maakt ons onzeker; we willen de verschillen daarom vaak ongedaan maken. Omdat we verschillend zijn en elkaar vaak niet goed begrijpen, is het moeilijk om rekening te houden met elkaar.

In menselijke verschillen zijn die tussen mannen en vrouwen toonaangevend. Daarbij is het niet zo dat alle mannen onderling hetzelfde zijn, noch dat alle vrouwen onderling hetzelfde zijn. Integendeel, de individualiteit van de mens is indrukwekkend.

Het onderzoek naar mannen en vrouwen bracht ons nog meer dan voorheen tot het inzicht dat de verschillen bestaan, samen met de overeenkomsten. Het standpunt in te nemen dat mannen en vrouwen geheel anders zijn of het standpunt dat ze volledig hetzelfde zijn, is een belediging van de ingenieuze diversiteit die de mensheid vertoont. We zullen zien dat beide standpunten waar zijn, de overeenkomsten zowel als de verschillen. We moeten ons perspectief verbreden en ons niet langer gedwongen voelen om slechts één perspectief te hanteren. Onderzoek, zeker als het tegenstrijdig lijkt, helpt ons om een ​​bredere kijk te ontwikkelen. Joel en collega’s (Joel e.a., 2015) deden onderzoek naar de morfologie (het uiterlijk van de onderdelen) van de hersenen van mannen en vrouwen; daarbij werd afgezien van de geslachts-genitale verschillen en de grootte van de verschillende onderdelen van de hersenen. Het brein van de man bleek zelden een volledig mannelijke beeld te vertonen en de hersenen van vrouwen eveneens zelden een volledig vrouwelijke morfologie; slechts voor 4% in totaal van de mannen en vrouwen in het onderzoek van 1400 menselijke hersenen gold dat er wel sprake was van een volledig mannelijk of een volledig vrouwelijk brein. Ergo: mannen en vrouwen zijn hetzelfde, bekeken vanuit het perspectief van de morfologie in de hersenen. Ingalhalikar en collega’s (Ingalhalikar e.a., 2014) laten aan de andere kant zien dat vanuit het perspectief

17

De schoonheid van het verschil

van de organisatie van de hersenen, de witte stof, mannen en vrouwen geheel verschillend zijn en de ‘vooroordelen’ volgen die we kennen. Ook de grijze stof (hersencellen) laten verschillen tussen mannen en vrouwen zien (Gur, 1999; Núñez, 2017). Ergo: mannen en vrouwen verschillen vanuit het perspectief van de organisatie van de hersenen.

Verschillen zijn ook duidelijk op het niveau van het immuunsysteem, waardoor vrouwen meer ‘immunocompetent’ zijn (Nunn e.a., 2008). Interessant in dit verband is het onderzoek naar autisme, dat als een atypische ontwikkeling wordt beschouwd (Delfos, 2017), waarbij volgens verschillende theoretici en onderzoekers sprake is van een extreem mannelijke hersenontwikkeling (Asperger, 1944; Delfos, 2001/2018; 2017; Baron-Cohen, 2003). In dit verband is het onderzoek van Beacher en collega’s (Beacher, e.a., 2012) van belang, omdat ze ontdekten dat de sekseverschillen tussen mannen en vrouwen met autisme minder groot zijn dan bij mannen en vrouwen zonder autisme.

Er is genoeg onderzoek om de verschillen te ondersteunen en er is genoeg onderzoek om de overeenkomsten te ondersteunen. De vraag is hoe we dit interpreteren. Vele geleerden zijn ons voorgegaan, en dit betekent veel stukjes van de puzzel die ons naar een dieper inzicht kunnen leiden. Vasthouden aan één element, één geleerde of één onderzoeksresultaat en de wijsheid negeren die ons voorafging, zal ons inzicht niet doen verbeteren. Er is reeds een enorme hoeveelheid kennis opgebouwd. We hoeven alleen de vooroordelen te ontleden...

Laten we te rade gaan bij Leonardo da Vinci, de briljante geest, de uomo universale, om te leren wat hij zegt over kennis en wetenschap.

P Kennis die voortkomt uit ervaring, wordt mechanisch genoemd; die welke geboren is en eindigt in de geest, wordt wetenschappelijk genoemd; die welke vanuit de wetenschap komt en eindigt in handwerk, wordt semi-mechanisch genoemd. Maar ik beschouw die wetenschap die niet het gevolg is van ervaring, moeder van alle zekerheid, en die niet resulteert in gevestigde ervaring, dat wil zeggen, waarvan de oorsprong, het midden en het einde niet door een van de vijf zintuigen gaan, ijdel en vol fouten. En als we twijfelen aan alles wat we waarnemen via de zintuigen, moeten we dan niet veel meer twijfelen aan wat tegengesteld is aan de zintuigen, zoals het bestaan van ​​ God en de ziel en soortgelijke zaken die voortdurend worden betwist en beweerd?

Het is waar dat waar de rede ontbreekt, deze wordt aangevuld met ruis, wat nooit gebeurt in zaken van zekerheid. Om deze reden zullen we zeggen dat waar er ruis is, er geen echte wetenschap is. De waarheid heeft immers slechts één einde, dat, wanneer het bekend wordt gemaakt, de controverse voor eeuwig tot zwijgen brengt. Zou de controverse opnieuw tot leven komen, dan is het leugenachtige en verwarde kennis die wedergeboren is en geen zekerheid.

Maar ware wetenschap is datgene wat door ervaring is doorgedrongen tot de zintuigen en de tong van de redetwisters tot zwijgen heeft gebracht en die niet degenen

18

1 Inleiding: Sesam open u!

voedt die dromen onderzoeken, maar voortkomt uit de basis van primaire waarheden en vastgestelde principes achtereenvolgens en door juiste opeenvolging tot het einde; ... (Bron: Da Vinci, L. Collected Works of Leonardo da Vinci, The Notebooks of Leonardo da Vinci; 9 True science based on the Testimony of the Senses. p. 10-14; Pergamon Media; vertaling auteur) P Leonardo da Vinci was een echte wetenschapper die de waarheid nastreefde door procedures te herhalen bij het ontleden van menselijke lichamen, zelfs in tijden waarin we dode lichamen niet konden bewaren zoals we nu kunnen, dus, onder afgrijselijke omstandigheden probeerde hij de waarheid te vinden.

Wanneer we het inzicht in mannen en vrouwen proberen te bemachtigen, zouden we geen dromen moeten onderzoeken, via onze vooroordelen moeten zoeken, maar alle bewijzen uit de wetenschap en uit ervaring moeten nemen om te bouwen vanuit een basis van primaire waarheden en vastgestelde principes om achtereenvolgens en door juiste opeenvolging tot het einde (zie Leonardo Da Vinci) kennis en inzicht te verwerven.

Dit is een hele uitdaging, maar we zullen in dit boek proberen zo serieus en integer mogelijk te werk te gaan.

We zijn geneigd om resultaten uit onderzoeken te beoordelen op de vraag of het op onszelf van toepassing is, en dat moet ook, maar niet alleen dat, want de verschillen tussen mannen onderling en vrouwen onderling zijn enorm. Als we vergelijken op één aspect, kennen we altijd een man die een ‘vrouwelijk’ kenmerk heeft of een vrouw die een ‘mannelijke’ trek heeft, maar het gaat om het patroon van de kenmerken als geheel.

Het verschil in ruimtelijk inzicht bij mannen en vrouwen vagen we weg door vrouwen te noemen die we kennen die wel wiskundig inzicht hebben en verklaren vervolgens de statistische overdaad aan mannen op dat gebied vanuit een gebrek aan emancipatie van de vrouw. Wanneer we echter binnen één persoon meerdere eigenschappen in hun onderlinge samenhang beschouwen, zullen we meestal zien dat die wiskundige vrouw ook sterk geneigd is schuldgevoelens te ontwikkelen en de neiging heeft voor anderen te zorgen. Dat wil zeggen dat de eigenschappen in samenhang met elkaar een meer vrouwelijk beeld geven. Hetzelfde geldt voor mannen: een man kan zeer gevoelig zijn en van daaruit aanvoelen wat er in een ander omgaat, maar zich in zijn seksualiteit duidelijk mannelijk tonen. Binnen de mens als geheel ontstaat veelal toch een ‘vrouwelijk’ versus een ‘mannelijk’ beeld.

Ook is het zo dat de eigenschappen gedurende het leven kunnen veranderen en vanaf de middelbare leeftijd kunnen verschuiven. Jung (1978) sprak over de anima (het vrouwelijke deel bij de man) en animus (het mannelijke deel bij de vrouw) van de mens en stelde dat vanaf de midlife crisis het deel van de mens dat de tegenovergestelde sekse vertegenwoordigt belangrijk wordt. Dit komen we ook in de hormonale structuur van de mens tegen: het ‘mannelijke’ hormoon testosteron neemt bij mannen af met het ouder worden en bij vrouwen toe (Hill, 1997; Dabbs, 1990; Dabbs & Hargrove, 1997).

19

De schoonheid van het verschil

Kelsey en collega’s (Kelsey et al., 2014) stellen dat het vooral zo is dat de variantie van het testosteronniveau na het veertigste levensjaar breder is.

Het lichaam, mannelijk of vrouwelijk, functioneert als geheel, wordt geboren als een geheel, wordt ouder als een geheel en sterft als een geheel.

Niet alleen de verschillen tussen mannen en vrouwen springen in het oog, ook de overeenkomsten tussen hen zijn indrukwekkend en hebben betekenis. We zullen zien dat er niet alleen) verklaringen zijn voor de verschillen (evolutionaire verklaringen inbegrepen), maar ook voor de overeenkomsten.

De drang tot begrijpen We proberen steeds de eigenlijk zo kleine verschillen tussen mensen te begrijpen. We hebben dat als mens nodig om te weten waar we aan toe zijn. Het gedrag van anderen geeft ons informatie over onszelf in relatie tot de ander. Bij een begroeting letten we op wat de ander van ons verwacht, zodat we geen flater zullen slaan. Er zijn omgangsregels om het dagelijkse menselijke verkeer makkelijker te maken, maar die kunnen niet – en nooit – het hele scala aan menselijk gedrag beslaan.

Even de landsgrens over en we zijn onmiddellijk onthand. In Nederland kennen we de gewoonte dat mensen die elkaar na staan, elkaar ter begroeting driemaal alternerend zoenen op de wang. In Frankrijk zijn dat er twee, in Argentinië is het er één en in Paraguay weer twee. In Europa is dit een teken van vertrouwdheid, in Zuid-Amerika is het een veel algemener begroetingsteken. En op welke wang begin je ook alweer? Een, twee of drie zoenen, het lijkt een klein verschil, maar het kan voor heel wat sociale angst of irritatie zorgen. Rechtshandigen schijnen de neiging te hebben te beginnen met de rechterwang, linkshandigen met de linker. Het is vaak op dit soort subtiele details dat mensen zelfs in de eerste contacten vastlopen.

Wanneer men ernstige problemen heeft met het inschatten van sociale interactie, zoals dat het geval kan zijn bij autisme, is het zich begeven in sociale interactie vergelijkbaar met het lopen op een psychisch mijnenveld. Het is juist bij het inschatten van subtiele sociale details dat mensen met autisme onverwacht sterk afwijkend gedrag vertonen. In het volgende voorbeeld beschrijven we het probleem van het begroetingszoenen bij Maarten, ruim in de veertig, met autisme (de namen in het boek zijn allemaal gefingeerd).

P Maarten had geleerd dat je mensen die je goed kent driemaal zoent, alternerend op iedere wang. Hij voerde dit uit als een heel secuur werkje. Hij gaf duidelijk gericht een zoen op een wang en herhaalde dit nog tweemaal, grondig, niet oppervlakkig.

Omdat het voelde als een precies uitgevoerd werkje, kwam het onprettig over, hoe goed bedoeld ook. Maarten werd uitgelegd dat het niet zozeer de bedoeling van de begroeting was om zoenen uit te delen, maar dat het om een teken van contact ging en om

20

1 Inleiding: Sesam open u!

het delen van de emotie het prettig te vinden elkaar weer te zien. Niemand had hem dat ooit uitgelegd en hij was erg verbaasd dat er een heel andere bedoeling zat achter het begroetingsritueel dan hij had gedacht. Hij had als het ware de non-verbale activiteit te letterlijk genomen. Het was voor hem zinniger om niet te zoenen, maar de ander aan te kijken en te laten merken dat het prettig was elkaar te zien. P Als het simpele begroeten, dat toch gevat is in allerlei gewoonten en rituelen en volgens een duidelijke etiquette verloopt, al zoveel verwarring kan stichten, dan kan men zich voorstellen hoe ingewikkeld contact is als het onderwerp complexer is en sociale gedragsregels ontbreken of impliciet zijn. Contact tussen mensen kan een bron zijn van veel miscommunicatie. Het kan leiden tot bovenmatige angst en zelfs tot een sociale fobie, wanneer mensen angstig tot panisch worden voor sociaal contact en dat gaan vermijden.

Hoewel we dat niet altijd van iedereen zouden denken, zoeken we als mens geborgenheid en veiligheid. Mensen hebben vele strategieën om veiligheid en geborgenheid te bereiken.

Een daarvan is te proberen de ander te begrijpen en aan de hand daarvan zijn of haar gedrag te kunnen voorspellen. We kunnen de verschillen tussen mensen prettig vinden, boeiend en interessant, maar het kan ook onzekerheid oproepen of zelfs angstig maken.

Zeker wanneer we gedrag niet begrijpen, kan dat een gevoel van onzekerheid oproepen. In zijn oervorm is dit in feite een gevoel van angst. Dit kan de vorm aannemen van een rechtstreekse angstuiting of de vorm van agressief of stoer gedrag.

Wanneer we gedrag van anderen niet begrijpen, leggen we dat vaak – onterecht – volgens onze eigen normen en waarden uit. Wat dan gebeurt, is dat we het gedrag beoordelen naar wat het zou betekenen als wijzelf dat gedrag zouden vertonen. Eenzelfde gedrag kan echter vele betekenissen en vele achtergronden hebben en het gedrag wordt pas begrijpelijk binnen zijn context. Een bepaald gedrag dat door de een wordt vertoond, betekent vaak iets geheel anders wanneer het door een ander vertoond wordt.

P Een man die een ernstig verkeersongeluk meemaakt, loopt de dag erna in een winkelcentrum tegen iemand op. Door de botsing laat de ander haar boodschappentas vallen, maar de man loopt zonder iets te zeggen door. Hij biedt geen verontschuldigingen aan en bukt zich niet om te helpen. Nog steeds vol van het ongeluk, heeft hij niets in de gaten. Het verontwaardigde ‘slachtoffer’ roept hem verwijtend achterna: ‘Ja hoor, kan jou het schelen, ze ruimen de rotzooi zelf maar op.’ Het ‘slachtoffer’ kent de man niet, weet de achtergrond van zijn gedrag niet, interpreteert het gedrag vanuit haar eigen referentiekader en ziet het gedrag van de man als bewust en daarom als lomp gedrag. P Eenzelfde gedrag kan uit verschillende bronnen ontstaan en dit heeft gevolgen voor de betekenis van het gedrag en hoe ermee om te gaan. We nemen als voorbeeld ‘negeren’. In

21

De schoonheid van het verschil

feite is dat wat het ‘slachtoffer’ uit het voorbeeld dacht, namelijk dat de man haar (actief) negeerde. In afbeelding 1 wordt een aantal bronnen voor hetzelfde gedrag van negeren genoemd, actief en passief negeren, en het is zelfs geen uitputtende opsomming.

Negeren

Niet horen, doof

Boos

Iets aan je hoofd hebben

Uit angst onzichtbaar maken

Proberen er onderuit te komen

Afbeelding 1: Bronnen voor gedrag: negeren (Delfos)

We hebben de neiging om gedrag dat we niet begrijpen, negatief te interpreteren. We kunnen het ook als vernieuwend of interessant ervaren, maar daar is voor nodig dat we ons veilig bij de ander kunnen voelen, zeker van onszelf zijn of dat de afstand tussen ons en de ander letterlijk en figuurlijk groot is. De reactie die we van binnenuit bij onbegrijpelijk gedrag van een ander vaak het eerst ervaren, is dat we ons in meer of mindere mate ‘bedreigd’ voelen, of we zijn op zijn minst ‘op ons hoede’. Het begrip ‘bedreigd’ wordt hier ruim opgevat. De bedreiging kan fysiek van aard zijn, bijvoorbeeld een poging tot slaan, tot en met het zich gekwetst voelen of onzekerheid ervaren over een situatie.

De man in het voorbeeld is met zijn gedachten elders. Normaliter is hij een beleefde man, maar zijn gedrag geeft er gemakkelijk aanleiding toe om hem te beoordelen als onbeleefd, ruw en zelfs agressief. En zo kunnen grote communicatiestoornissen ontstaan.

Wanneer we gedrag niet begrijpen, kunnen we geneigd zijn ons vijandig op te stellen. Mensen zijn zelfs bereid letterlijk of figuurlijk te gaan vechten, desnoods tegen iemand die er niets mee te maken heeft. We zijn bereid oorlog te voeren in een ver land om te proberen thuis meer veiligheid te scheppen, zo leert de geschiedenis ons. We zijn bereid een ander met woorden af te breken om ons eigen zelfbeeld overeind te houden.

We zijn geneigd om te liegen in de hoop een beeld van de werkelijkheid te creëren dat ons beter past of ons beter uitkomt. We zijn bovendien graag de held of heldin in ons eigen verhaal.

Interpreteren van gedrag Mensen willen elkaar meestal begrijpen. Maslow (1970) plaatste de ‘behoefte te weten en te begrijpen’ op de vijfde plaats van zijn hiërarchie van behoeften. We zullen deze hiërarchie verderop bepreken (zie afbeelding 55, p. 270). Mannen en vrouwen denken elkaar vaak beter te begrijpen dan in werkelijkheid het geval is. Om een ander te begrij-

22

1 Inleiding: Sesam open u!

pen, zoeken we naar overeenkomsten en verschillen met onszelf. De overeenkomsten lijken ons iets te zeggen over wat we van de ander kunnen verwachten. Overeenkomsten kunnen ons een gevoel van vertrouwdheid geven, van verbondenheid en van geborgenheid. Maar dat is niet altijd terecht. Een eerste inschatting van een ander kan fout zijn of op termijn niet de belangrijkste kenmerken omvatten. We zien dat bijvoorbeeld bij vooroordelen.

Het idee van ‘gevaar’ is een inschatting die vaak gebaseerd is op vooroordelen. De kans dat iemand zich bedreigd voelt wanneer hij ’s avonds laat in een afgelegen straat twee meisjes ziet lopen, is beduidend kleiner dan wanneer het om twee jongens gaat.

Het maakt bovendien ook nog uit of degene die daar loopt en de inschatting van ‘gevaar’ maakt een man of een vrouw is, een kind, een jongere of iemand van middelbare leeftijd, wat zijn of haar gemoedstoestand is, maar vooral ook wat zijn of haar ervaringen met geweld zijn.

Vooroordelen kunnen een foutieve inschatting ten nadele van een ander veroorzaken. Vooroordelen kunnen ook ten voordele werken, bijvoorbeeld bij verliefdheid.

Verliefde mensen die met elkaar praten, ervaren vaak dat ze elkaars zinnen af kunnen maken; hierdoor hebben ze het gevoel dat ze elkaar helemaal begrijpen en hetzelfde over alles denken. Ze hebben het gevoel dat er bijna uitsluitend overeenkomsten tussen hen zijn. Diezelfde mensen ervaren echter grote verschillen als ze vervolgens langere tijd samenwonen. Dan kunnen hen juist de verschillen opvallen in plaats van de overeenkomsten. Dat is mogelijk, omdat beide altijd aanwezig zijn in iedereen.

Overeenkomsten kunnen een gevoel van veiligheid geven, omdat de betekenis van het gedrag duidelijk lijkt. Bovendien verwachten we vanuit de overeenkomsten dat we ook ander gedrag van die persoon kunnen voorspellen. Als één ding overeenkomt, dan komen er misschien veel meer dingen overeen, zo denken we vaak.

Het proces van veiligheid ervaren op basis van overeenkomst-en-verschil doet zich ook voor bij xenofobie, de angst voor vreemdelingen. We hebben de neiging bang te zijn voor mensen die we niet kennen, zeker wanneer ze een ander uiterlijk hebben dan wij gewend zijn. Het onbekende zorgt ervoor dat we niet goed meer weten wat we kunnen verwachten, dat we niet goed het gedrag van de vreemdeling kunnen voorspellen en dat we niet goed weten hoe we dat gedrag moeten interpreteren. Discriminatie kan daardoor in de hand gewerkt worden. Discriminatie is het veroordelen van mensen, het toeschrijven van negatieve kenmerken aan iemand en die persoon behandelen alsof hij of zij bepaald gedrag zou vertonen. Discriminatie ontstaat doordat mensen die bepaalde kenmerken hebben op één hoop gegooid worden, bijvoorbeeld op basis van een bepaalde huidskleur. Ze worden veroordeeld op basis van ervaringen met individuele mensen die deze kenmerken dragen. Deze ervaringen zijn vaak niet zelf beleefd, maar ‘van horen zeggen’. Bij discriminatie houden we geen rekening met de individuele mens. We kunnen veel makkelijker een onbekende discrimineren dan onze buurman. Deze laatste vertoont, wanneer wij hem leren kennen, veel gedrag dat hetzelfde is als dat van ons. De overeenkomsten tussen het gedrag van onze buurman en onszelf maakt dat we ons vei-

23

De schoonheid van het verschil

liger voelen, omdat we het idee hebben dat we zijn gedrag begrijpen en kunnen voorspellen. Bovendien maakt het ontdekken van overeenkomsten in gedrag tussen hem en ons, dat we hem beoordelen als lijkend op onszelf, wat ons gevoel van veiligheid versterkt. Een overeenkomst met ons eigen gedrag geeft eerder een positieve dan een negatieve beoordeling; we verwachten zelfs dat de ander ons zal mogen en dat wij die ander zullen mogen.

Toch vormt iedere gedraging slechts een schakel in een complex samenstel van gedragingen dat verschillende gedragsresultaten kan opleveren. De onderdelen vormen met elkaar een onafzienbare hoeveelheid gedragingen als plaatjes van een caleidoscoop, waarin met dezelfde stukjes gekleurd glas een enorme hoeveelheid verschillende patronen teweeggebracht kunnen worden door een simpele draaiing, zie afbeelding 2.

Afbeelding 2: Drie beelden door draaiing van dezelfde caleidoscoop

Hoewel de realiteit ons keer op keer het tegendeel leert, blijven we simplistisch denken en gaan we er – onbewust – over het algemeen van uit dat een overeenkomst in één aspect van gedrag bij een ander betekent dat we in verdere opzichten ook op elkaar lijken en dat dit ene element tot dezelfde gedragingen als bij ons zal leiden. Zeker bij verbintenissen van mensen uit verschillende culturen kan dit een belangrijke valkuil zijn.

P Saïd is erg voorkomend. Hij is dol op Sarah en zij op hem. Ze houden van dezelfde (westerse) muziek. Dat Saïd ook van Arabische muziek houdt, daar hebben ze het nooit over, want dat is niet aan de orde. Saïd is heel westers opgevoed en Sarah en hij hebben geen enkel besef hoe verschillend ze zijn. Ze hebben het niet zozeer over hun verschillen, maar zijn dolblij dat ze zich zo in elkaar herkennen. Dat Saïd vanuit zijn achtergrond ervan doordrongen is dat de man het hoofd van het gezin is, zal hen pas opbreken wanneer ze trouwen. Sarah is diep geschokt dat haar man het zo vanzelfsprekend vindt dat alle belangrijke beslissingen door hem worden genomen. P Een verschil kan verrassend werken in positieve zin, maar het kan ook een gevoel van onzekerheid of onveiligheid geven. Het verschil maakt dat we meer moeite hebben om in te schatten hoe een ander zich zal gedragen in een bepaalde situatie. De mens zoekt veiligheid bij andere mensen en tegelijk vormen mensen vaak een bron van onveiligheid

24

1 Inleiding: Sesam open u!

voor elkaar. Het meest bedreigend voor de mens is de mens. Een simpel voorbeeld is het spreken in het openbaar. Hoe zeker we ook van ons verhaal zijn, of we iets in de beslotenheid van ons huis vertellen of voor een groep onbekenden, maakt een groot verschil.

P Die onveiligheid van de besloten kring versus een groot publiek geldt ook voor het publiek. Dicht bij degene die de lezing geeft, zijn de stoelen vaak onbezet. Dit is ook onverminderd zo, wanneer men weet dat degene die de lezing geeft niet agressief of kwetsend gedrag zal vertonen. Waar de lezing ook over gaat, hoe veilig het onderwerp ook is, het is een steeds terugkerend fenomeen. In een situatie met veel onbekenden wil men letterlijk en figuurlijk meestal niet graag op de eerste rang zitten. De onbevangenheid van kinderen zorgt ervoor dat kinderen deze angst minder hebben en eerder de eerste rijen zullen bezetten. P Mensen die elkaar nog niet kennen, moeten eerst aftasten wat ze van elkaar kunnen verwachten, zelfs als de officiële rollen duidelijk zijn, zoals bij een lezing.

Rekening houden met verschillen De mens is fundamenteel egocentrisch. Dat wil zeggen dat hij of zij de wereld in principe ziet vanuit het eigen perspectief. Het betekent dat hij of zij zich slechts met moeite kan voorstellen hoe de wereld wordt ervaren door anderen.

P Het egocentrisch perspectief zorgt ervoor dat wanneer we in een stilstaande trein zitten en de trein die ernaast staat, gaat rijden, ons eerste gevoel is dat wíj rijden en niet die andere trein. P Bij jonge kinderen is dit egocentrische perspectief nog sterker dan bij volwassenen. Het kost hen jaren om zich voor te kunnen stellen wat er in een ander omgaat en om zich een wereld vanuit de ander, zonder zichzelf, te kunnen voorstellen.

P We zien het gebrek aan onderscheiden van het ‘ik’ en de ‘ander’ op het moment dat kleine kinderen zich niet kunnen voorstellen dat de wereld al bestond voor hun geboorte. Het idee dat hun moeder een kind is geweest toen zij nog niet bestonden, komt hen ongeloofwaardig en zelfs onaangenaam voor. Hun egocentrisme staat een denken aan een ‘ander’, los van henzelf, nog in de weg. Met het ouder worden, zal het kind zich steeds meer een wereld los van zichzelf kunnen voorstellen. P In de communicatie met kinderen kan het egocentrische perspectief van kinderen voor verrassende situaties zorgen.

25

De schoonheid van het verschil

P Vincent van vier jaar logeert bij zijn oma die nog in het huis woont waar zijn moeder opgroeide. Ze zitten aan tafel en oma vertelt over zijn moeder. ‘Anne-Marije zat ook aan deze tafel toen ze zo oud was als jij.’ De mond van Vincent valt in stomme verbazing open. ‘Heette mama Vincent toen ze klein was?’, vraagt hij in opperste verbazing (met dank aan Annelies Hoeflaken). P Er bestaat een groot verschil tussen egoïsme en egocentrisme. Het voorbeeld hiervoor handelt over egocentrisme. Het kind heeft niet het besef wat er in een ander omgaat en dat de ander een leven heeft los van hemzelf. Hij kan het leven van zijn moeder alleen uitdrukken in termen van zijn eigen bestaan en gebruikt daarvoor ook zijn eigen naam.

Egoïsme betekent dat men wel degelijk een besef heeft van wat iets voor een ander betekent en dat men de keuze maakt voor zichzelf, terwijl men er zich bewust van is de ander daarmee te benadelen. Voor een egoïstische opstelling is het nodig om zich in een ander te kunnen verplaatsen. Zonder zich altijd egoïstisch op te willen stellen, kan de mens het egocentrisch denken echter nauwelijks loslaten. Het kost ons erg veel moeite om ons voor te stellen wat er in een ander omgaat, zeker wanneer dit afwijkt van wat wij zelf kennen of meemaken. Als het innerlijk beleven niet uitgedrukt wordt in zichtbare elementen, zoals bij een lichamelijke handicap, kunnen we haast niet onthouden dat er iets bij een ander aan de hand is dat een rol speelt in zijn of haar gedrag. We houden makkelijker rekening met iemand die mank loopt, tenminste als hij of zij loopt, dan met iemand die hoofdpijn heeft, ook al is het ons net gezegd. Omdat hoofdpijn niet lichamelijk zichtbaar is, vergeten we het gemakkelijk. Als men ergens, bij wijze van spreken, geen paarse pukkels van krijgt, wordt het al snel over het hoofd gezien en vergeten door anderen.

Een maatschappij ingesteld op gelijkheid De huidige maatschappij lijkt meer dan ooit ingesteld op gelijkheid. Dat is op allerlei fronten te merken, tot in de kleinste details, ook in uiterlijke kenmerken. Het verschil kind-volwassene is zelfs in de kleding aan het vervagen. De jaren zestig van de twintigste eeuw hebben een grondige verjonging van de maatschappij teweeggebracht.

Ook voor zulke belangrijke onderwerpen als rouw zijn uiterlijke tekenen aan het verdwijnen, zie afbeelding 3. Vroeger was het gebruikelijk om rouwkleding te dragen, bijvoorbeeld om een zwarte band om de mouw te dragen als een belangrijk familielid overleden was. Voor iedereen was het een teken dat die persoon iets extra’s te dragen had. Tegenwoordig is er na een begrafenis geen enkel teken meer dat duidelijk maakt dat er sprake is van rouw, zelfs bijna geen rituelen meer ter nagedachtenis van de overledene, behalve de begrafenis vlak na het overlijden.

26

1 Inleiding: Sesam open u!

Afbeelding 3: Links: gespen voor ‘normaal’, rechts: gespen voor de rouw. ‘Ik ben nu in de rouw, van mijn moeder. Ik ben nu in het zwart... De rouw is veel treuriger. Voor meisjes vooral. Die hebben van die mooie kleren, die willen de dracht wel eens laten zien, maar dan moeten ze in de rouw... Van een kennis ga je acht weken, niet in het zwart maar in het blauw. Een tante en een oom: zestien weken. Ik nu vier jaar... ik vind het wel een hele opgave.’

Tegenwoordig dragen weinig mensen na een sterfgeval in de familie- of kennissenkring rouwkleding. Vroeger werd dit algemeen gedaan en ook dit gebruik bleef in de streekdracht lang, zelfs tot vandaag toe, bestaan. In alle drachten bestond kleding voor de ‘zware’ rouw, voor een ‘lichte rouw’ en voor ‘uit de rouw’. In sommige plaatsen zaten daar nog allerlei gradaties tussen. Ook kinderen, zelfs baby’s, droegen rouwkleding. (Bron: www.openluchtmuseum. nl/Educatie, 2004)

Het gebrek aan uitvoerige rituelen kan leiden tot onverwerkte rouw (Örücü, 1991). Zelfs aan de jaardag van het overlijden wordt nauwelijks meer aandacht besteed. Aan de andere kant is het ook zo dat er veel bezwaren kleefden aan de uiterlijke tekenen van rouw. Het werd ervaren als een opgelegde gedragsregel die de voortgang van het leven belemmerde, zoals de uitspraak bij afbeelding 3 laat zien. Als gevolg daarvan verdwenen de uiterlijke tekenen van rouw steeds meer. Met deze verandering verdwijnen echter ook belangrijke voordelen.

P Waarschijnlijk de zwaarste rouw van de mens is die over het verlies van een kind door overlijden. De natuurlijke orde van overlijden wordt doorbroken wanneer een kind eerder overlijdt dan de ouders. P Een rouwproces bestaat uit verschillende fasen. Het begint met een ontkenning van de dood. Men moet zich vervolgens gaan realiseren dat de ander nooit meer terugkomt, er doordrongen van raken dat de ander er niet meer is. Uiteindelijk moet de overledene een plaats gegeven worden in het huidige leven en moet men het leven weer vanuit een toekomstperspectief oppakken. De eerste fase duurt vaak zeven jaar bij het overlijden van een kind. Het gezin is lange tijd, vaak onbewust, in rouw gehuld (Delfos, 1999a).

27

De schoonheid van het verschil

P Pien was altijd angstig en vervolgens als puber depressief. Diep van binnen had ze het gevoel dat ze het verlies van haar broertje goed moest maken die voor haar geboorte overleden was. Ze leefde als het ware niet haar eigen leven, maar het leven dat ze dacht dat haar ouders van haar overleden broer verwachtten.  P Het rekening houden met elkaar, respect voor het overlijden en voor de overledene is minder vanzelfsprekend wanneer uiterlijke tekenen en vastgestelde rituelen afwezig zijn. Het is een culturele verschuiving van het belang van de dood, maar ook het rouwproces kan daardoor veel moeizamer verlopen.

Zo zijn vele uiterlijke verschillen in de loop der tijden vervaagd.

De druk tot gelijkmatig presteren Rekening houden met elkaar is over het algemeen minder vanzelfsprekend, nu minder zichtbaar is dat er verschillen bestaan en bestaande verschillen vaak als onbelangrijk worden beoordeeld. In zekere zin geldt dit ook voor de verschillen tussen mannen en vrouwen. Decennialang zijn deze verschillen bijna ontkend. Er was geen andere mogelijkheid, omdat de emancipatie van de vrouw bevochten werd op basis van het idee dat mannen en vrouwen gelijk zouden zijn. Speerpunt was een gelijke intelligentie (Top en Heesink, 1996). Lange tijd werd de emancipatie opgevat als het ontwikkelen van de vrouw als gelijke van de man. Alle verschillen tussen mannen en vrouwen moesten weggepoetst worden om dit doel te kunnen bereiken.

Om de emancipatie in de twintigste eeuw een nieuw elan te geven, is zelfs een tijdlang geprobeerd om de uiterlijke verschillen tussen mannen en vrouwen te vervagen.

De kleding van man en vrouw werd meer gelijk. In lijn met de richting van de toenmalige emancipatie gingen vrouwen meer mannenkleding dragen. Zelfs is er een mode geweest na de jaren zestig van de twintigste eeuw die unisex genoemd werd, waarbij de kleding en haardracht van mannen en vrouwen zodanig was dat er geen noemenswaardig verschil tussen te zien was. In afbeelding 4 is een voorbeeld van unisex te zien.

Natuurlijk lukte het niet om de uiterlijke verschillen weg te vagen. Ten eerste omdat deze vaak onmiskenbaar zijn en ten tweede omdat ze noodzakelijk zijn voor de wederzijdse aantrekking zodat partnerrelaties gevormd kunnen worden. In zijn boek over de seksuele selectie maakt Darwin (1871/1981) onomstotelijk duidelijk dat uiterlijke kenmerken van fundamenteel belang zijn voor de aantrekkingskracht tussen mensen.

28

1 Inleiding: Sesam open u!

Afbeelding 4: Unisex-kleding (uit: Portnoy, 1986).

Ook de zwangerschap werd jarenlang zoveel mogelijk onopvallend beleefd om de emancipatie niet te verstoren. Om haar emancipatie mogelijk te maken, heeft de vrouw afstand moeten doen van haar recht op in zichzelf gekeerd zijn en het groeiende kind prioriteit te geven tijdens de zwangerschap. Een zwangere vrouw kan begin eenentwintigste eeuw vol trots haar vruchtbaarheid tonen door haar buik te accentueren met een gekleurde lap, oorspronkelijk ontstaan vanuit de behoefte de buik ondersteuning te geven en de rugspieren te ontlasten. Het uitgangspunt blijft echter dat ze ‘normaal’ blijft functioneren tot een korte periode rond de bevalling. De eerste maanden wordt de vrouw geacht probleemloos te werken, terwijl deze maanden vaak veel van haar lichaam vergen. Zwangerschapsverlof is iets wat in de welvarende landen bevochten is, maar in vele landen nog steeds een luxe is of tot een minimum beperkt is.

P In Quito, Ecuador, vertelde een arts, wiens vrouw opgeleid werd tot huisarts en midden in haar co-schappen zat, dat zij maar twee dagen moederschapsverlof had en verplicht werd twee dagen na de bevalling weer te werken. P Daarnaast is de bescherming van de ongeboren vrucht, zeker de eerste maanden, van groot belang. Het vermijden van stress bij de zwangere vrouw is voor de foetus enorm belangrijk. Er komen steeds meer onderzoeken die duidelijk maken dat in geval van stress door de moeder hormonen geproduceerd worden die in het bloed van de foetus terechtkomen. Hierdoor bestaat een verhoogde kans op het ontstaan van gedragsproblemen bij deze kinderen (Delfos, 1997/2012; Huizink e.a., 2002; 2004; 2012; Buitelaar e.a., 2003; Weerth e.a., 2003). We zijn er echter niet meer zo op ingesteld om diepgaand rekening te houden met een zwangere vrouw. In het kader van de emancipatie was het belangrijk om juist te ontkennen dat de zwangere vrouw kwetsbaar is en dat zwangerschap met ongemakken gepaard gaat. Vrouwen stelden, en nog steeds gebeurt dat wel,

29

De schoonheid van het verschil

het minder op prijs als er rekening met hen werd gehouden in verband met de zwangerschap. Vroeger was het echter ook harder nodig om rekening te houden met de zwangerschap en de bevalling, vanwege het risico voor doodgeboren kinderen en het hoge overlijdensrisico van vrouwen in het kraambed. De enorme toename van de gemiddelde levensduur van de vrouw de afgelopen eeuw, hangt onder andere samen met het beheersen van de sterfte van vrouwen in het kraambed (MeslĂŠ en Vallin, 1989a). Hierop zal in hoofdstuk 4.II dieper ingegaan worden wanneer de levensverwachting van mannen en vrouwen wordt besproken.

Er zijn ook plaatsen in de wereld waar aandacht wordt besteed aan de noodzaak om voor kinderen te zorgen: in verschillende landen is het ouderschapsverlof (algemeen) en het zwangerschaps- en vaderschapsverlof (rond zwangerschap) erg hoog. Landen als Oostenrijk, de Tsjechische Republiek, Estland, Frankrijk, Duitsland, Hongarije, Litouwen, Slowakije, Spanje en Polen hebben ongeveer drie jaar zwangerschapsverlof en in Zweden ongeveer 18 maanden zwangerschapsverlof voor man en vrouw, zie afbeelding 5. Het vaderschapsverlof is niet erg lang, maar vaders die verlof opnemen, zijn van cruciaal belang voor de arbeidsparticipatie van vrouwen, waardoor gezinnen hun werk- en gezinsverantwoordelijkheden en de ontwikkeling van het kind kunnen combineren. De motivatie voor opname van dit verlof is echter afhankelijk van de vergoeding. De opname van ouderschapsverlof door vaders in Europa is laag (Van Belle, rand Europe, 2015).

Zo zijn er vele onderwerpen te noemen waarin mensen geacht worden normaal te functioneren, terwijl ze daar door omstandigheden in belemmerd worden. De druk op mensen om zo normaal mogelijk te functioneren en om gelijkmatig te presteren, is misschien een van de factoren waardoor er een toename is ontstaan van de stress die mensen in de westerse wereld ervaren. We zouden eerder een afname van stress verwachten daar waar de welvaart zodanig is dat er voor verreweg de meeste mensen ruim in de eerste levensbehoeften wordt voorzien en hun ontplooiingsmogelijkheden groot zijn. De maatschappelijke druk tot stabiel hoog functioneren lijkt desondanks in de westerse wereld toegenomen. Het rekening houden met de zwakkeren in de maatschappij komt op de achtergrond, omdat de zwakkeren ook minder als zodanig herkend worden. Het lijkt soms alsof het verdwijnen van de zichtbare verschillen het onderling rekening houden met elkaar overbodig heeft gemaakt. Om rekening te kunnen houden met een ander moeten we begrijpen wat er in een ander omgaat.

30

1 Inleiding: Sesam open u!

Afbeelding 5: Vergelijking van het maximale recht op gecombineerd moederschaps- en ouderschapsverlof (lichtblauw en turkoois) met vaderschap en ouderschapsverlof (donkerblauw en blauw) per EU-lidstaat in weken. ‘Duur ouderschapsverlof voor vaders’ geeft dus het geval weer waarin alle beschikbare gedeelde ouderschapsverlof door de vader wordt genomen, en ‘duur zwangerschapsverlof ’ geeft het geval weer waarin alle beschikbare gedeelde ouderschapsverlof door de moeder wordt opgenomen. Griekenland Pr / Pu = particuliere en openbare sector, respectievelijk. Periode 2012-2014 (Belle, rand Europe, 2015)

31

De schoonheid van het verschil

Elkaar begrijpen Een ander begrijpen kost ons veel moeite. Meestal zijn we een leven lang bezig om de meest voor de hand liggende waarheden over mensen te ontdekken en ons eigen te maken, zelfs over onszelf. Door onze intens menselijke beperking bekijken we de ander vanuit ons eigen, sterk egocentrische perspectief. Dit heeft tot gevolg dat we het gedrag van anderen langs onze eigen meetlat leggen en het vandaaruit proberen te begrijpen.

Hoe anders de ander ook is, we hebben de neiging om het gedrag uit te leggen in termen van ons eigen gedrag. Wanneer wij bijvoorbeeld gewend zijn onze belangstelling uit te drukken door een vraag te stellen hoe het met de ander gaat, zijn we geneigd iemand een gebrek aan belangstelling toe te schrijven als hij of zij die vraag niet aan ons stelt. In de communicatie tussen mannen en vrouwen is dit heel gebruikelijk. Een vrouw verwijt de man een gebrek aan belangstelling als hij haar niet vraagt hoe het met haar gaat, terwijl de man verwacht dat zij uit zichzelf daarover zal vertellen als zij daar behoefte aan heeft. Hij staat ervoor open en gaat ervan uit dat zij dat wel weet. Een kanttekening daarbij is wel dat hij gemiddeld niet zo openstaat voor alle details en graag de hoofdlijnen hoort, maar niet de rest.

De vanzelfsprekendheden waar mensen van uitgaan in hun omgang met elkaar zijn belangrijke valkuilen die voor communicatiestoornissen kunnen zorgen. Het verschil in talig functioneren kan aanleiding geven tot wrijving tussen partners van verschillende sekse. Wanneer we op het gebied komen van het onder woorden brengen van gevoelens, is het verschil in talig functioneren tussen mannen en vrouwen groot en wordt het vaak als pijnlijk ervaren. Bij vrouwen staat het onder woorden brengen van gedachten en gevoelens van zichzelf en van anderen vaak op de voorgrond, zij richten zich sterk op deze bezigheid; bij mannen heeft het onder woorden brengen van gedachten en gevoelens, zeker van anderen, meestal niet zijn eerste prioriteit. Het is niet dat mannen hiertoe niet in staat zijn, veel mannen laten zien dat ze wel degelijk gevoelens onder woorden kunnen brengen, maar het is niet hun voorkeursgedrag. We zullen verderop uitleggen wat de betekenis is van voorkeursgedrag en welk gedrag dan meer voorkeur heeft. Zeker vanuit het perspectief van vrouwen lijken mannen deze activiteit vaak liever te vermijden, hoewel ‘hiertoe minder in staat zijn’ voor veel mannen correcter geformuleerd zou zijn. Tannens (1990) sociolinguïstische studie over het verschil in talig functioneren geeft een uitstekend inzicht in deze verschillen.

P Tannen (1990) beschrijft de verschillen in communicatie tussen mannen en vrouwen. Vrouwen voelen zich vaak bekritiseerd en de les gelezen door mannen; ze ervaren het gedrag van mannen als ‘patronising’, als ‘de baas spelen’, als ‘belerend’.

Mannen, daarentegen, hebben het gevoel dat vrouwen ‘zeuren’ en onduidelijk zijn.

Tannen noemt de verschillen in communicatie tussen mannen en vrouwen zelfs ‘genderlect’, om aan te duiden dat beide seksen hun eigen ‘dialect’ hebben, vanuit een eigen wereld waarin ze leven. Er is tussen mannen en vrouwen volgens haar een fundamentele asymmetrie in communicatie. P 32

1 Inleiding: Sesam open u!

Verschillen tussen mensen hebben voor de dagelijkse omgang veel betekenis. Deze verschillen ontstaan door een breed scala aan factoren: aanleg, erfelijkheid, rijping van het centrale zenuwstelsel (hersenen en zenuwbanen), levensgeschiedenis, opvoeding, socialisatie, sociaal-geografische situatie, de culturele groep waartoe men behoort, de eeuw waarin men geboren wordt, de opleiding en de werksituatie. Zo ontstaan binnen het mensdom allemaal unieke patronen en groeit ieder mens uit tot een uniek persoon.

Zelfs tussen identieke tweelingen die over hetzelfde genenmateriaal beschikken en in aanleg min of meer dezelfde bagage meekrijgen, bestaan verschillen alleen al door de wijze waarop ze zich in de baarmoeder ontwikkelen. De ene foetus heeft een betere ligging ten opzichte van de andere, wat merkbaar wordt in de medische conditie van het kind, zoals in het gewicht. Het wordt ook duidelijk in de geboortevolgorde. De ‘sterke’ kinderen worden in principe als eerste geboren.

Het meest fundamentele verschil tussen mensen is wel dat tussen mannen en vrouwen.

Het meest indringend ook, omdat beide soorten een geheel andere functie hebben in het voortbestaan van de mens. Hoewel man en vrouw beiden hun rol spelen in de conceptie van het kind, behoort het leeuwendeel – het dragen, baren en zogen van het kind – aan de vrouw toe. In het verlengde daarvan is de verantwoordelijkheid voor de opvoeding veelal het terrein van de vrouw. Het verkrijgen van voedsel en het beschermen van het ‘nest’ zijn daarom van oudsher bij de man terechtgekomen. Ook wanneer deze rollen niet meer noodzakelijk zijn en uitgewisseld kunnen worden, blijft de biologische opmaak van mensen nog aan deze oorspronkelijke situatie herinneren.

Emancipatie Het verschil tussen de seksen is altijd aanleiding geweest tot heftige strijd. Het heeft tot onderdrukking van de vrouw door de man geleid, en tot – indirecte – agressie van de vrouw naar de man. Eeuwenlang heeft de man centraal gestaan. Na de centrale positie die de man tot de negentiende eeuw bekleedde en de aandacht voor de vrouw vanaf de negentiende eeuw, begint midden twintigste eeuw de emancipatie van de adolescent.

De maatschappij ondergaat een fundamentele verjonging die voelbaar is tot aan ontslagen van de oudere garde in bedrijven en universiteiten toe. Eind twintigste eeuw begint de emancipatie van het kind. Dan is het Verdrag Inzake de Rechten van het Kind, ondertekend door alle landen, zo’n tien jaar oud (Verdrag Inzake de Rechten van het Kind, 1990). Verschillen in leeftijd vervagen en dat wordt tot in de kleding en het uiterlijk duidelijk. In de negentiende eeuw was het de gewoonte om geen verschil in kleding te maken bij jongens en meisjes tot ze een jaar of drie oud waren, zie afbeelding 6. Dit sluit overigens naadloos aan bij de wijze waarop kinderen zich ontwikkelen. Zij zijn zich er pas met een jaar of drie, vier van bewust dat ze een jongetje of een meisje zijn en worden zich bewust van de sekseverschillen.

33

De schoonheid van het verschil

Afbeelding 6: Is het tweede kind een meisje of een jongen? Het kan allebei, want jongetjes en meisjes droegen tot ze drie of vier jaar oud waren, dezelfde kleren (Bron: www.openluchtmuseum.nl/ Educatie, 2004)

Hoewel de verschillen tussen mannen en vrouwen en jongens en meisjes meer zichtbaar zijn, blijven de verschillen tussen mannen en vrouwen het onderwerp van heftige debatten.

In de negentiende eeuw dus komt de vrouw centraal te staan, het vrouwenkiesrecht is in Nederland een feit in 1919.

P Het kiesrecht bestaat uit het passief kiesrecht (het recht gekozen te worden) en het actief kiesrecht (het recht te kiezen). Het kiesrecht om rechtstreeks vertegenwoordigende lichamen in de regering te kiezen, is ontwikkeld vanuit een recht voor de mannelijke elite – kiesrecht voor uitsluitend mannen die een bepaalde som belasting betaalden (1848, uitgebreid met andere kenmerken van welstand in 1896) –, tot een algemeen kiesrecht voor mannen (1917) en algemeen kiesrecht voor vrouwen (passief 1917, actief 1919). P Zoals het algemeen kiesrecht een belangrijke impuls heeft gegeven aan de emancipatie van de burger en van de ‘gewone man’, heeft het kiesrecht voor vrouwen hen definitief een maatschappelijk bestaan gegeven. Tot vrouwen kiesrecht kregen, werden ze gelijkgesteld aan ‘tweederangs burgers’, zoals voor die tijd de mannen die niet tot de elite behoorden. De eerste emancipatiebeweging op grote schaal bestaat uit de ‘suffragettes’, vrouwen die de straat op gingen om te demonstreren voor het kiesrecht voor vrouwen.

Kiesrecht voor vrouwen was onvermijdelijk volgens hen, omdat mannen en vrouwen over eenzelfde intelligentie beschikken en dus over dezelfde mogelijkheden tot politiek denken, zo was de redenering. Op afbeelding 7 de grondlegsters van de suffragettebeweging: moeder en dochter Pankhurst.

34

1 Inleiding: Sesam open u!

Afbeelding 7: Grondlegsters van de suffragettebeweging in Engeland. Links Emmeline Pankhurst die in 1889 de Women’s Franchise League oprichtte. Haar dochter, Christabel Pankhurst, rechts, stichtte in 1903 de meer militante Women’s Social and Political Union.

(Bron: Popperfoto/Alamy)

De macht van de man heeft eeuwenlang centraal gestaan. Dat vrouwen wel degelijk macht kunnen uitoefenen en leiderschapskwaliteiten hebben, wordt duidelijk wanneer we aan de vele voorbeelden denken van de vrouwen die ‘achter de schermen’ de macht uitoefenden via hun man. De uitdrukking ‘achter elke sterke man staat een sterke vrouw’ is hierop gebaseerd.

Een aardig voorbeeld van een ‘sterke vrouw achter een sterke man’ is de vrouw van Pythagoras. Hij was een beroemd wiskundige, die ons onder andere de ‘wet’ van Pythagoras heeft nagelaten, zie afbeelding 8.

Stelling van Pythagoras

c

a

a2 + b2 = c2 b

Afbeelding 8: De stelling van Pythagoras: in een rechthoekige driehoek is het kwadraat van de

hypotenusa gelijk aan de som van de kwadraten van de rechthoekszijden. Anders geformuleerd: a2 + b2 = c2.

P Zijn vrouw, Theano, was eveneens wiskundige en zette na zijn dood de school voort met haar dochters, maar alles werd gepubliceerd onder zijn naam, dus het is onduidelijk welke bijdragen Theano precies heeft nagelaten. P

35

De schoonheid van het verschil

P Een ander voorbeeld is Emmy Noether (1882-1935), een geniaal wiskundige die Albert Einstein hielp met de wiskunde achter zijn relativiteitstheorie. Omdat ze vrouw was, werd ze niet toegelaten tot de universiteit waar haar vader professor in de wiskunde was. Ze werd later als onbetaald assistent toegelaten, omdat ze zo briljant was. De eer die ze kreeg, is nog veel later een klein salaris en een krater op de maan (!) die naar haar vernoemd werd, zie afbeelding 9. P

Afbeelding 9: Links Emmy Noether; rechts Albert Einstein (Bron: US Library of congress/science photo library)

De aandacht voor verschillen tussen mannen en vrouwen kent verschillende ‘modes’, door de strijd van de seksen die ermee verbonden is. De onderdrukking van de vrouw was niet anders mogelijk dan door ervoor te zorgen dat de vrouw niet in staat werd gesteld haar talenten te ontwikkelen. Lange tijd was onderwijs een aangelegenheid voor en door mannen. Een andere wijze van onderdrukking was het benadrukken en het overdrijven van bepaalde vrouwelijke eigenschappen en deze als ongunstig voor de maatschappij neer te zetten. Aan de ene kant werd het kiesrecht voor vrouwen mogelijk en mochten ze onderwijs gaan volgen, aan de andere kant werd hun hysterie benadrukt.

De oorzaak voor de moeite die we hebben met het accepteren van verschillen tussen mannen en vrouwen op gedragsmatig, intellectueel en gevoelsmatig gebied ligt mede daarin dat het al dan niet aandacht besteden aan die verschillen een politieke en economische functie dient. Accepteren dat vrouwen over intelligentie beschikken, betekent bijvoorbeeld recht op onderwijs. Het aandacht besteden aan verschillen tussen mannen en vrouwen betekent bijvoorbeeld ook een herbezinning op normen en waarden.

Accepteren dat vrouwen in bepaald opzicht empathischer zijn dan mannen betekent een moreel waardeoordeel in negatieve zin over mannen op dat onderwerp en een herwaardering van het belang van agressie. Empathie wordt van groter maatschappelijk belang ervaren dan agressie, hoewel agressie als meer primair zal worden ervaren.

Waarschijnlijk roept de zin over onderwijs minder weerstand op bij de lezer(es) dan de

36

1 Inleiding: Sesam open u!

zin over empathie en agressie. Dat vrouwen intelligent functionerende wezens zijn en net als mannen recht hebben op onderwijs, staat in de meeste landen niet meer ter discussie. Het idee dat vrouwen over eigenschappen beschikken die maatschappelijk gezien gunstig zijn en voor een verschuiving van normen en waarden ten positieve kunnen zorgen, is minder wijd verspreid en stuit makkelijker op weerstand. Zeker op de weerstand van meer competitief ingestelde mannen, het prikkelt hun competitiedrang.

Dat vrouwen intelligente wezens zijn, maar dat hun goede schoolprestaties voor een belangrijk deel veroorzaakt worden door non-specifieke factoren als ijver en doorzettingsvermogen, zoals we in hoofdstuk 4 zullen zien, zal vrouwen minder aantrekken.

Toch is het onherroepelijk zo dat wanneer er een verschil gemaakt wordt, het de ene keer ten gunste van de een en de andere keer ten gunste van de ander uit zal pakken.

Dat we moeite hebben het te accepteren, verandert niets aan de waarheid.

Maar niet alles wordt overhoop gehaald nu we de verschillen tussen mannen en vrouwen weer opnieuw mogen bekijken. ‘Vrouwen en kinderen eerst’ bij rampen is een norm die de tand des tijds doorstaat doordat de acceptatie dat mannen in principe fysiek sterker zijn door de eeuwen heen aan weinig kritiek onderhevig is. In de sport werd/wordt gesproken over een ‘inhaalslag’ bij vrouwen, maar desondanks blijven de verschillen bestaan.

Gedurende de twintigste eeuw staat de emancipatie van de vrouw hoog op de wereldagenda. Het resultaat is dat het aantal gebieden waar de vrouw volledig door de man wordt onderdrukt, is afgenomen en ook de omvang van de onderdrukking neemt af. De verschillen zijn sinds het ontstaan van de mens nog nooit zo klein geweest. Het lijkt daardoor alsof de emancipatie haar beslag heeft gekregen. De emancipatie heeft echter vooral plaatsgevonden als een poging van de vrouw om gelijk behandeld te worden als de man en dezelfde posities te verwerven met eenzelfde beloning. Het gelijk worden aan de man is een belangrijke drijfveer van de emancipatie van de twintigste eeuw.

P Een grapje op de achterkant van een middelbareschoolkrantje uit de jaren zestig maakt de aard van de emancipatie van dat moment duidelijk. Emancipatie = in de man z’n plaatsie (Bron: Het draakje, Joris-lyceum Eindhoven). P Om de emancipatie op grond van gelijkheid mogelijk te maken, was het voor de vrouw belangrijk dat er geen verschillen tussen mannen en vrouwen zouden zijn. Het was, en is vaak nog, ‘politiek niet correct’ om over verschillen tussen mannen en vrouwen te praten. Al snel wordt men beticht van ‘biologisch determinisme’ en van ‘rolbevestigend denken’, waarbij dat laatste bijna een vloek vormt. Bij gevonden hersenverschillen ontstaan ook oplossingen zoals die van Wijngaard (1993) die uitgaat van een psychologisch-biologisch dynamische interactie tussen de biologie van hersenen en hormonen, de omgeving en het gedrag, waardoor verschillen volgens haar weer rechtgetrokken worden en van ondergeschikt belang zijn. Dit is nogal een aanname als zoveel verschil-

37

De schoonheid van het verschil

len door interactie tot gelijkheid zouden leiden, en verschillen van minder belang zouden worden. Maar het is een conclusie die goed bij het feminisme past.

Bij verschillen in hersenen blijkt het overigens minder om structuren te gaan dan om functioneren en reageren van de hersenen. Het zal nog tijd kosten en inzet van vernieuwers vergen totdat het idee ingang vindt dat een rol een kader blijkt te zijn, waarbinnen iemand zich al dan niet prettig voelt, waar iemand zich naar kan gedragen en waar hij of zij ook recht op heeft.

Het spreken over de verschillen tussen mannen en vrouwen is een gevoelig onderwerp. De oorspronkelijke evolutionaire rollen en activiteiten staan niet meer zo sterk op de voorgrond in de huidige maatschappij. Het betekent niet dat we daarmee ook onze evolutionaire bagage kwijt zijn. Ook betekent het niet dat er geen verschillende taken meer uitgevoerd moeten worden. De oorspronkelijke evolutionaire ‘uitrusting’ zorgt ervoor dat de man en de vrouw nog steeds meer of minder geschikt zijn voor het uitvoeren van bepaalde taken, vooral op het gebied van de voorplanting en de verzorging van het kind. De evolutionaire bagage beïnvloedt echter vooral hun neiging en lust tot die taken, zoals we zullen zien.

Een daadwerkelijke emancipatie van de vrouw als vrouw is nog nauwelijks begonnen op het moment dat de eenentwintigste eeuw een aanvang neemt; hetzelfde geldt voor mannen. De emancipatie van de vrouw als mens is daarentegen in een eeuw tijd aardig gevorderd. De vrouw heeft kiesrecht, recht op opleiding en recht op een gelijkwaardige behandeling. Ondanks alle verworven rechten is er nog steeds een verschil tussen recht en praktijk. Het werk dat vrouwen doen, wordt nog steeds onderbetaald ten opzichte van mannen en heeft meestal een lagere status. Voor de hele economie was het bruto-uurloon van vrouwen in 2015 16,3% lager dan in de Europese Unie en 16,8 in het eurogebied. In de lidstaten varieerde de kloof tussen de geslachten met 21 procentpunten, variërend van 5,5% in Italië en Luxemburg tot 26,9 in Estland (Antelo, 2016).

Bailey en collega’s (Bailey et al., 2016) hebben het over een opmerkelijke maar langzame verandering in de VS: vrouwen vormen de helft van de werknemers; ze verdienen 80% van de lonen van mannen; de loonkloof aan de bovenkant is groot. Het is moeilijk om onderzoeksresultaten uit China te verkrijgen, maar de vergelijkende studie van Liu in 1992 toonde aan dat er een wens is om te participeren in Beijing, Guangzhou en Hong Kong. Van de drie steden is Hong Kong de minder geëmancipeerde. De traditionele rol van vrouwen was de sterkste in Hong Kong. In Hongkong was 45% van de vrouwen het erover eens dat vrouwen minder succesvol zouden moeten zijn dan hun mannen, terwijl in Beijing maar 13,4% het daarmee eens was (Lui, 1992). Vrouwen zijn aanzienlijk minder vertegenwoordigd in machtsposities in Nederland (Leyenaar, 2004) en ook in de Verenigde Staten (Bailey et al., 2016). In Nederland, dat ogenschijnlijk een geëmancipeerd land is, is aan het begin van de eenentwintigste eeuw het percentage vrouwelijke hoogleraren, rang A-posten, nog steeds een van de laagste in de wereld, namelijk 16,2% in 2013 (Antelo, 2016). De vrouwelijke studenten beginnen echter de mannelijke studenten in de universiteiten te overtreffen. Vrouwen maakten in 2012 tussen 40% en 60%

38

1 Inleiding: Sesam open u!

uit van de promovendi in alle Europese landen. Er is een snellere groei van het aantal vrouwen dan mannen op het zesde niveau (hoger onderwijs) (Antelo, 2016); in de VS schrijven meer vrouwen dan mannen zich in voor een universitaire studie en meer vrouwen voltooien de universiteit (Bailey et al., 2016).

De vorm waarin de emancipatie van de vrouw in de vorige eeuwen plaatsvindt, zorgt ervoor dat een daadwerkelijke emancipatie van de man wordt tegengehouden.

Het gevolg is dat er een verzwaring van taken voor de vrouw heeft plaatsgevonden en dat zij in principe een nieuwe taak heeft, terwijl de oude taken van voor de emancipatie voor het belangrijkste deel nog op haar schouders rusten (Brinkgreve, 1992; Emancipatiemonitor, 2002). De fundamenteel bestaande verschillen tussen mannen en vrouwen zijn, ten behoeve van de emancipatie, weggepoetst en lange tijd ontkend.

We hebben er moeite mee om ongelijk en gelijkwaardig aan elkaar te koppelen; we hebben de neiging om ‘ongelijk’ als ‘ongelijkwaardig’ te beschouwen. Het zoeken naar een gelijke in plaats van een gelijkwaardige behandeling zorgt er al lange tijd voor dat verschillen tussen mannen en vrouwen een werkelijke emancipatie in de weg staan. Een gelijke behandeling betekent evenveel vrouwen als mannen in een bepaald beroep met gelijk loon; een gelijkwaardige behandeling betekent dezelfde mogelijkheden om door henzelf gewenste beroepen te bereiken voor mannen en vrouwen en acceptatie van een eventueel verschil in beroepen, zodat er een gelijke beloning en beoordeling aan gekoppeld wordt.

De verschillen tussen mannen en vrouwen zijn aanhoudend. Opnieuw, met een nieuw medium zoals de computer hebben mannen en vrouwen laten zien dat ze verschillend zijn wat betreft interesse, behendigheid en talent voor de verschillende onderdelen. Mannen hebben bijvoorbeeld bewezen meer geïnteresseerd te zijn in hoe de computer werkt (hardware), terwijl vrouwen meer gericht zijn op het gebruik van de computer (software) (Crutzen, 2000).

Lange tijd leek het alsof het rekening houden met zwangerschap en bevalling, kinderen zogen en opvoeden, de emancipatie van de vrouw in de weg zou staan. Men deed alsof het niet nodig was rekening te houden met de menstruatie en met de menstrueel gestuurde problematiek zoals migraine. Enkele feiten: bij 60% van de vrouwen is de migraine heviger rond de menstruatie; bij 10 tot 14% is er alleen bij de menstruatie sprake van migraine; migraine neemt af bij hysterectomie – verwijderen van de baarmoeder – migraine neemt af tijdens de zwangerschap (Makis, 2003). Migraine is een vrij frequente aandoening: een biljoen mensen lijden eraan op de wereld, waaronder één op de vijf vrouwen, één op de zestien mannen, één op de elf kinderen; vrouwen lijden vaker aan migraine dan mannen (American Council for Headache Education, 2017).

Het gevolg van het idee dat typisch vrouwelijke taken en aandoeningen de emancipatie in de weg zouden staan, was dat de meeste verschillen met mannen werden weggepoetst, verzwegen en onderdrukt. Er ontstond als het ware een ‘stiekeme’ emancipatie, vaak tegen de belangen van de vrouw in. De vrouw probeerde haar talenten die ondergewaardeerd werden niet op de voorgrond te zetten, haar vrouwelijke ongemak-

39

De schoonheid van het verschil

ken onder tafel te schuiven en haar affiniteit met de zorg voor kinderen probeerde ze zoveel mogelijk te verdoezelen.

Lange tijd zijn de verschillen tussen mannen en vrouwen uitgelegd in termen van socialisatie: de wijze waarop mannen en vrouwen worden opgevoed en geleerd krijgen welke rol ze in de maatschappij geacht worden te spelen; in het bijzonder de man-rol of de vrouw-rol. Uiteraard is de socialisatie een belangrijk gegeven, maar socialisatie veroorzaakt niet de verschillen. Er bestaan belangrijke verschillen die in aanleg zijn gegeven en die verder gaan dan alleen de zichtbare verschillen. Misschien is het verstandiger te bedenken dat socialisatie wellicht probeert aan te sluiten bij basale structuren. Door de socialisatie kunnen verschillen tussen mannen en vrouwen ten onrechte sterker geaccentueerd worden en talenten kunnen ondergesneeuwd raken, maar de verschillen getuigen niettemin van fundamentele condities. Vrouwen krijgen daardoor te weinig mogelijkheden om hun talenten te ontplooien, terwijl mannen nauwelijks ruimte krijgen om zorgtaken te ontwikkelen. De emancipatie van man en vrouw heeft ons geleerd dat er weliswaar veel verschillen door socialisatie versterkt worden, maar steeds meer raken we er, mede dankzij wetenschappelijk onderzoek, van doordrongen dat er basale verschillen bestaan. De waardeoordelen die gekoppeld worden aan verschillen tussen mannen en vrouwen hebben er, samen met de structurele fysieke overmacht van mannen, voor gezorgd – en zorgen er nog steeds voor – dat de vrouw op allerlei gebied achtergesteld wordt aan de man.

De vrouw is de ‘harde werker’ op de wereld. Galjaard (1994) memoreert de kernachtige uitspraak van unicef in dit kader: P Zolang de voeding en het onderwijs van meisjes op de tweede plaats komt na die van jongens, zolang vrouwen het minst eten en het hardst werken, zolang aan de vraag naar geboorteregeling alleen door de aborteur wordt voldaan, zo lang de meeste baby’s zonder hulp ter wereld komen, zo lang zal kinderen krijgen de dood van een jonge vrouw per minuut tot gevolg hebben. P Op het gebied van seksualiteit is het voor de vrouw haast onmogelijk om de verschillen écht op de voorgrond te zetten, omdat het mannelijke beeld zo sterk domineert.

De gevangen bevrijde vrouw Het onderdrukken van de vrouwelijke eigenschappen heeft een stimulans betekend voor de emancipatie van man en vrouw, en wel met name de emancipatie van de vrouw als gelijke van de man. Het is logisch dat de volgende fase in deze emancipatoire beweging is dat de specifieke eigenschappen van mannen en vrouwen weer tot hun recht komen. We legden al uit dat de emancipatie van de vrouw mede is bewerkstelligd doordat de vrouw haar specifieke eigenschappen probeerde te verdoezelen. Aan de ene kant

40

1 Inleiding: Sesam open u!

opkomen voor vrouw-zijn, maar aan de andere kant het vrouw-zijn als geheel gelijk aan het man-zijn neerzetten.

P In 1993 was er een conferentie over Postpartum Mood Disturbances, postnatale stemmingsproblemen (Marcé conference, 1993). De belangrijkste van deze stemmingsproblemen is de postnatale depressie. Het was verbazingwekkend om wetenschappers daar te horen verkondigen dat de postnatale depressie niets met hormonen te maken had. Oorzaken lagen in het veranderen van de leefsituatie en het verlies van werk. Niemand leek zich af te vragen waarom mannen geen postnatale depressies kregen. En over de kraamvrouwentranen, waar de meeste vrouwen een paar dagen na de bevalling mee kampen als gevolg van de duikeling van de productie van bepaalde hormonen, werd gezwegen. In een terugblik op deze conferentie werd gesproken over een noodzakelijke ‘coup’ tegen de wetenschappers die hormonen als unieke veroorzakers zagen. P Het wegpoetsen van de verschillen tussen mannen en vrouwen werd ook mogelijk gemaakt doordat een uitvinding als de pil door Gregory Pincus in 1960 ervoor zorgde dat de menstruatiecyclus onderdrukt werd. De vrouw hoefde geen angst meer te hebben voor zwangerschap tijdens het vrijen. Volslagen onterecht werd de aarzeling van vrouwen om seks te hebben, uitgelegd als voornamelijk een angst voor een zwangerschap. De pil gold als de bevrijding van de vrouw. Een halve eeuw later beginnen we daaraan te twijfelen. De vraag is of de pil wel alleen maar heil heeft gebracht aan de vrouw. Of dat het ook een aanpassing aan de wensen van de man is en het een paradoxale kuisheidsgordel is geworden. Ze kan zonder vrees zwanger te worden seks bedrijven, maar haar natuurlijke lust die vooral rond de ovulatie speelt, wordt door de pil onderdrukt. De mogelijkheid om zwangerschap via de pil te voorkomen heeft vele ongewenste geboorten voorkomen. De denkfout echter dat de pil de vrouw op hetzelfde seksuele niveau zou brengen als de man, heeft de vrouw, de man, de ontwikkeling van seksualiteit van man en vrouw, en het vormen van relaties veel schade toegebracht.

De seksuele revolutie van de jaren zestig van de twintigste eeuw heeft nog niet de echte seksuele bevrijding van de vrouw betekend. Haar lust wordt toch geacht zich aan die van de man te kunnen meten. Misschien is dat wel haar grootste gevangenis in wat dan het geëmancipeerde deel van de wereld heet te zijn.

Op de drempel van de eenentwintigste eeuw ontstaat er weer enige ruimte voor de erkenning van de verschillen tussen mannen en vrouwen. In dat kader is het belangrijk om zich opnieuw te bezinnen op deze verschillen.

Seksualiteit is een wezenlijk verschil tussen mannen en vrouwen en in de loop der tijd zijn oplossingen gezocht voor dat probleem. Via seksuele revoluties zijn grote verschuivingen teweeggebracht, met hun zegen en hun vloek. De eerste seksuele revolutie ontstond midden negentiende eeuw, de tweede midden twintigste eeuw en de derde kondigt zich in de eenentwintigste eeuw aan (Delfos, 2008/2010). In overzicht 1 staan

41

De schoonheid van het verschil

de drie revoluties bij elkaar. Daarbij wordt de aard aangegeven, welke groep de revolutie ontketent, welk instrument nodig is en wat er de zegen en de vloek van zijn. In de eenentwintigste eeuw is het niet zo duidelijk wat de zegen ervan zal zijn, daarom staat daar een vraagteken in het overzicht.

Seksuele revoluties Chronologie

Periode

Aard

Groep

Instrument

Zegen

Vloek

Eerste

Midden 19e eeuw

Huwelijk en liefde worden gekoppeld

Gegoede burgerij

Financiële zekerheid

Verbintenis komt dichterbij

Liefde is niet genoeg

Tweede

Midden 20e eeuw

Huwelijk en seksualiteit worden losgekoppeld

Jeugd

Anticonceptiepil

Seksualiteit moet ont­ wikkelen

Schijn­ eerlijkheid over seksualiteit

Derde?

Midden 21e eeuw

Relatie en seksualiteit worden losgekoppeld

Het volk

Egoontploffing en internet

?

Losmaken kan niet écht

Overzicht 1: Drie seksuele revoluties (Delfos, 2008/2010).

De eerste seksuele revolutie kwam in het midden van de negentiende eeuw (Shorter, 1977). Mensen veranderen van gearrangeerde huwelijken, gericht op sociale zekerheid, naar huwelijken die op liefde zijn gebaseerd. Dit begon met de middelste en hogere sociale klassen, omdat zij financiële zekerheid nodig hadden. De zegen is dat echte verbindingen dichterbij komen, de huwelijken zijn gebaseerd op contact, op verbinding.

De vloek is dat liefde niet genoeg is, daar moet je op verder bouwen. De tweede seksuele revolutie kwam in het midden van de twintigste eeuw. Seks werd uit het huwelijk gehaald om te proberen te experimenteren en seksuele overeenstemming tussen partners te ontdekken. Het was de revolutie van de jeugd en had de anticonceptiepil nodig, want voortplanting was nog steeds in het huwelijk. De zegen is de ontdekking dat liefde niet genoeg is, de vloek is dat seks sindsdien is ondergedompeld in hypocrisie. Dan kondigt zich in de eenentwintigste eeuw een derde seksuele revolutie aan. Seks wordt uit de relatie bevrijd. Dit is de populistische revolutie waarin alles is toegestaan ​​en waarbij internet een instrument is. De vloek is dat het vrijgeven van seks uit relaties de vorming van diepe verbanden in relaties schaadt; een zegen is niet evident, want mensen weten dat dit het geval is, maar durven zich niet oprecht uit te spreken over seks.

42

1 Inleiding: Sesam open u!

Opbouw van het boek In dit boek worden verschillen tussen mannen en vrouwen in hun onderlinge samenhang duidelijk gemaakt. Het is niet de bedoeling om een opsomming te geven van verschillen, maar om deze in een samenhangend geheel te plaatsen ten opzichte van elkaar in hun onderlinge verhouding. Het evolutionaire oogpunt zal aandacht krijgen, maar getracht zal worden het nauw-evolutionaire, reductionistische denken, in termen van gedrag in het licht van de kosten en baten voor de voortplanting, te overstijgen. Dit zal onder andere gebeuren door de betekenis van één element in relatie tot de ontwikkeling van een ander element te plaatsen in onderlinge samenhang. Empathie bij de vrouw bijvoorbeeld is noodzakelijk voor het voortbestaan van het zojuist geboren kind, maar diezelfde empathie heeft een keerzijde: een ander kunnen manipuleren, wat soms betekent dat men niet rekening houdt met gevoelens van anderen, maar ook de neiging om zichzelf weg te cijferen.

Het uitgangspunt in dit boek is niet dat bij de mens alles optimaal ontwikkeld is, maar dat sommige ontwikkelingen, ook optimale, een keerzijde hebben die zorgen voor de aanvulling en aansluiting van man en vrouw op elkaar. In dit kader is het motto van dit boek gekozen, de uitspraak van Antoine de Saint-Exupéry (1943), schrijver van het filosofische sprookje Le petit prince in Lettre à un otage.

P Verre van mij te schaden, vult u mij aan als u van mij verschilt. P Diversiteit is een zegen en het is droevig wanneer het als een vloek gezien wordt, als het om manen en vrouwen gaat. De verschillen tussen mannen en vrouwen worden in een omvattend kader geplaatst waarin onderwerpen als angst, agressie, depressie, psychosomatische klachten, zelfreflectie en communicatie begrijpelijk worden. Dit heeft gevolgen voor de wijze waarop we de emancipatie vormgeven en de wijze waarop we jongens en meisjes opvoeden.

Na dit inleidende hoofdstuk volgt een hoofdstuk over de oorsprong van de verschillen tussen mannen en vrouwen en de wijze waarop dit verschilt van dieren (hoofdstuk 2). Vervolgens wordt een begrippenkader gepresenteerd om aanleg en de wijze waarop deze uitgedrukt wordt, duidelijk te maken. Hier wordt ook de overlap tussen mannen en vrouwen duidelijk en hoe de speelruimte voor emancipatie eruitziet (hoofdstuk 3). Vervolgens wordt uitgelegd hoe mannen en vrouwen verschillen (dit vierde hoofdstuk bestaat uit drie delen: 4.I, 4.ii, 4.iii), hoe ze reageren op gevaar en hoe ze verschillend omgaan met hun angst, vormgegeven in het angstmodel (hoofdstuk 5). De reactie op gevaar, onder andere het verwerken van stresshormonen, heeft gevolgen voor de wijze waarop mannen en vrouwen last hebben van psychosomatische klachten. Dit wordt samengebracht in een psychosomatiekmodel (hoofdstuk 6). De verschillen die er tussen mannen en vrouwen zijn, hebben gevolgen voor de wijze waarop we jongens en meisjes opvoeden en de emancipatie vormgeven (hoofdstuk 7). Het boek wordt afgeslo-

43

De schoonheid van het verschil

ten met een epiloog (hoofdstuk 8). Ieder hoofdstuk wordt afgesloten met een aantal aandachtspunten waarin de kerngedachten van het hoofdstuk vervat zijn.

In dit boek wordt een aantal nieuwe begrippen gehanteerd, deze zijn in een woordenlijst opgenomen in de bijlage waar extra informatie is opgenomen over verschillende onderwerpen.

Het onderwerp seksualiteit wordt slechts deels behandeld, hoewel dit de bodem van alles is. Dit onderwerp wordt in een apart boek diepgaander behandeld (voorlopige titel: De menselijke seksualiteit).

Door het boek heen zijn voorbeelden gebruikt uit de praktijk, onder andere uit de therapeutische praktijk van de auteur. De namen zijn allemaal gefingeerd om de anonimiteit te waarborgen.

Het boek is geschreven in de wij-vorm, ‘we’, een traditie onder wetenschappers om daarmee uit te drukken dat nieuwe kennis altijd op oude kennis leunt, op verworven denkkaders. Niet altijd zijn we ons daarvan bewust. Het ‘we’ is als het ware een eerbetoon aan reeds bestaande kennis. Zoals Newton (1675, p.416) dat zo prachtig formuleerde: : “Als ik verder kon kijken, kwam dat omdat ik op de schouders van reuzen stond.”

De traditie ‘we’ te gebruiken is niet meer zo gebruikelijk, het individueel gericht ‘ik’ is daarvoor in de plaats gekomen. De database aan kennis is gedurende eeuwen opgebouwd, veel is vergeten of terzijde geschoven als het niet paste in de geest van de tijd.

Dat is zeker een reden waarom we ‘oud’ onderzoek presenteren om inzicht te geven in de omvang van de kennis en hoe die zich heeft ontwikkeld.

Doel van het boek De bedoeling met dit boek is om, door middel van inzicht, respect en begrip te kweken voor de kwaliteit van de verschillen tussen mannen en vrouwen, én gevoelig te zijn voor daadwerkelijke overeenkomsten. Respect en begrip ook voor de caleidoscopische werking van de verschillen en voor de aanvulling die man en vrouw op elkaar kunnen vormen en voor de inwisselbaarheid van gedrag. Daarnaast is het doel om een wetenschappelijk kader te bieden, waarbinnen verschillen én overeenkomsten een plaats vinden en begrepen kunnen worden. De verschillen tussen mannen en vrouwen en mensen onderling bestaan niet als losse gegevens, maar grijpen als tandraderen in elkaar. Ieder gedrag kent zijn tegenhanger en zijn aanvulling in een ander. Een talent voor empathie – het zich kunnen verplaatsen in een ander – heeft als tegenhanger dat de door dit talent verworven kennis ook gebruikt kan worden om te manipuleren. Een technisch-abstracte geaardheid heeft als tegenhanger egocentrisme, waardoor men soms te weinig rekening houdt met de gevoelens van anderen.

Het is niet de bedoeling te beschrijven hoe álle mannen en álle vrouwen zijn en deze over één kam te scheren. Het zijn algemene lijnen, het gaat om de ‘gemiddelde’ man en de ‘gemiddelde’ vrouw, of veel beter gezegd een vrouwelijk patroon of een man-

44

1 Inleiding: Sesam open u!

nelijk patroon. Mannen kunnen vrouwelijke eigenschappen bezitten en andersom. Maar als men binnen één persoon het hele scala aan eigenschappen bekijkt, dan tekent zich toch vaak een ‘mannelijke’ versus een ‘vrouwelijke’ structuur af.

P Een vrouw kan wiskundig zijn en technisch aangelegd, maar er zal zich in de wijze waarop ze schuldgevoelens ontwikkelt toch uiteindelijk een vrouwelijk patroon aftekenen. Een man kan vrouwelijke neigingen hebben als belangstelling voor kleren en make-up, maar toont zich in zijn seksualiteit bijvoorbeeld toch een man. Bij de verschillen tussen mannen en vrouwen gaat het erom hoe het patroon van elementen onderling samenhangt. P Het doel van dit boek is niet om een opsomming te geven van verschillen tussen mannen en vrouwen. Juist dit geeft aanleiding tot vergelijken op één aspect en dan kent iedereen een vrouw die over een bepaald ‘mannelijk’ kenmerk beschikt en een man die over een bepaald ‘vrouwelijk’ kenmerk beschikt. Het gaat om de onderlinge samenhang.

Wanneer een vrouw een mannelijk kenmerk heeft, is dit kenmerk toch ingebed in een patroon van kenmerken dat in onderlinge samenhang wezenlijk vrouwelijk van aard blijft en andersom geldt hetzelfde voor mannen. Bovendien zal in dit boek uitgewerkt worden dat ‘mannelijk’ en ‘vrouwelijk’ vanuit evolutionair oogpunt uitwisselbaar moeten zijn en dat hierdoor de overeenkomsten noodzakelijkerwijs groot zijn.

Aandacht voor de verschillen tussen mannen en vrouwen betekent ook aandacht voor de oorsprong van het gedrag en het belang van de aanleg. Ieder mens beschikt over zijn of haar eigen unieke patroon van aanlegfactoren die door de omstandigheden tijdens het opgroeien al dan niet tot uitdrukking kunnen komen.

Iemands aanleg wordt beslist niet altijd omgezet in gedrag. De omstandigheden spelen daarbij een belangrijke rol. We weten hoezeer dat op het gebied van de emancipatie van de vrouw speelt; zij blijkt zo veel meer te kunnen nu zij in staat wordt gesteld dingen te doen. Maar het speelt zich vaak ook in het klein af.

P Een Vietnamese vluchteling liep vast op school. Hij wilde dolgraag de techniek in, omdat hij dan in staat zou zijn om zijn eigen brood te verdienen. Het lukte hem echter niet om voldoendes te halen voor de vakken die hij zo belangrijk vond. Een psychologisch onderzoek bracht zijn creatieve talent aan het licht. Hij had daar zelf nooit over gerept en was daar nooit mee bezig geweest, omdat het perspectief van kunstenaar in zijn land van herkomst geen toekomst had en hij het ook in Nederland niet bedacht had als mogelijkheid. Zijn talent was onmiskenbaar, maar onontwikkeld. Toen hij alle ruimte hiertoe kreeg, brak zijn talent door. P Wat de omgeving ook aan mogelijkheden biedt, de bodem van het gedrag blijft de aanleg die de marges voor de ontwikkeling bepaalt. In het voorbeeld van de Vietnamese kunstenaar werd hem alle gelegenheid geboden zich technisch te ontwikkelen, zijn

45

De schoonheid van het verschil

motivatie daarvoor was groot, maar zijn aanleg te beperkt; hij kon niet anders dan onder de maat presteren, terwijl op het gebied van kunst zijn mogelijkheden juist groot waren. Het idee van aanleg geeft ons het gevoel dat we ons erbij moeten neerleggen en dat er geen veranderingen mogelijk zijn. Niets is minder waar en dat geldt voor mannen net zo goed als voor vrouwen.

Het erkennen van verschillen tussen mannen en vrouwen vanuit de aanleg schept juist ruimte voor verandering. Aandacht voor de aangeboren verschillen tussen mannen en vrouwen kan ons gevoeliger maken voor de beperktheid van de veranderbaarheid van gedrag, maar ook voor de wijze waarop gedrag veranderd zou moeten worden. En nog belangrijker, geeft het ruimte om een andere weg in te slaan, zoals het voorbeeld van de Vietnamese vluchteling liet zien.

Gedrag dat vanuit de aanleg gestuurd wordt, moet van binnenuit, uitgaande van de aanleg, veranderd worden. Dit is in tegenstelling tot veranderingen proberen te bewerkstelligen van buitenaf, vanuit het opleggen van een aan de aanleg wezensvreemde vorm van gedrag. Maar al te vaak zijn we jarenlang vruchteloos bezig te proberen iemand te veranderen vanuit het idee dat hij of zij dat kan als de wil maar aanwezig is. Vooral partners, van dezelfde sekse en van tegenovergestelde sekse, zijn daarmee bezig in de hoop hun relatie te verbeteren. Vruchtbaarder is het om in aanleg gegeven gedrag te onderkennen en te erkennen en van daaruit veranderingen te bewerkstelligen.

P Elleke was altijd bezig om haar kraaltjes in doosjes te doen. Het lastige was dat ze dat vooral deed wanneer het heel slecht uitkwam, bijvoorbeeld als haar moeder ziek was of als ze snel naar school moest voor een bezoek aan de schooldokter.

Wanneer ertegenin gegaan werd, had dit een averechts effect. Ze ging gillen en hield haar doosjes stevig vast. Het was vruchtbaarder om zich te realiseren dat Elleke het ordenen van de kraaltjes gebruikte als een kalmeringsmiddel; ze werd er rustig van om de kraaltjes te sorteren. Als meisje met autisme was haar angst voor nieuwe situaties groot en probeerde ze die op haar manier het hoofd te bieden. Het was verstandiger om haar te helpen rustig te worden en haar angst weg te nemen, in plaats van haar kraaltjes. P Het is verstandig de instelling te hebben om aanleg te respecteren en er niet altijd van uit te gaan dat ongewenst gedrag ontstaat, omdat iemand het zelf wil of ongemotiveerd is voor ander gedrag. Dit is zinnig in het omgaan met mensen in het algemeen, of het nu vrouwen of mannen zijn. In een jeugdboek over evolutie en erfelijkheid (Dat heb je van mij! Delfos, 1998a) is de laatste zin niet voor niets: P En als we iets aan een ander willen veranderen, zou het aardiger zijn te bedenken of die ander wel zo gemakkelijk kàn veranderen. P

46

1 Inleiding: Sesam open u!

Sesam open u!

Het vergt een open geest om een boek te lezen dat zo direct over onszelf gaat. We zijn allemaal man of vrouw en slechts in zeer uitzonderlijke gevallen dragen we de geslachtskenmerken van beide seksen, als hermafrodiet of hebben we het gevoel in het verkeerde lichaam te zitten, zoals transseksuelen. We zijn ons dagelijks bewust van de fouten die we maken in de omgang met onszelf en met anderen en het is niet altijd prettig met onszelf geconfronteerd te worden. We moeten de invalshoek die veelal wordt gehanteerd, dat mannen en vrouwen niet wezenlijk verschillen, loslaten en we moeten het idee van overeenkomsten adopteren. We zijn er in de loop van de afgelopen decennia aan gewend geraakt dat het uitgangspunt is dat de socialisatie, de opvoeding en de sociaal-culturele omgeving de verschillen tussen mannen en vrouwen veroorzaken.

Wanneer we echter via onze vooroordelen kennis opnemen, missen we de kansen om onszelf beter te leren kennen en te begrijpen en beter met de mensen om ons heen om te kunnen gaan.

Zeker voor vrouwen is het vaak moeilijk om vooroordelen los te laten en verschillen tussen mannen en vrouwen te erkennen. Een van de redenen waarom het misschien moeilijk is om dit los te laten, is omdat gelijkheid van mannen en vrouwen lange tijd de drager was van de emancipatoire beweging van de vrouw, zo stelden we hiervoor. Bij ongelijkheid loopt de vrouw onmiddellijk het risico het onderspit te delven en geen ruimte te krijgen voor emancipatie, zoals dat eeuwenlang, duizenden jarenlang, tot in de negentiende eeuw in feite het geval was. Angst voor de eigen positie kan een open geest in de weg staan.

Er is aan het eind van de twintigste eeuw ruimte ontstaan voor een realistische en diepe emancipatie van mannen en vrouwen, maar deze zal gebaseerd moeten worden op een erkenning van de mens in zijn of haar verschillende kenmerken. We moeten naar een emancipatie mét de biologische stroom mee in plaats van tégen de biologische stroom in: een emancipatie gebaseerd op de verschillen zonder deze te verdoezelen. In het eerste geval (emanciperen mét de biologische stroom mee) proberen we ons bewust te zijn van de verschillen en deze te gebruiken om tot gelijkwaardigheid te komen; in het tweede geval (emanciperen tégen de biologische stroom in) proberen we de verschillen tussen mannen en vrouwen weg te vagen, te overdrijven of tegen henzelf te gebruiken. Emancipatie mét de biologische stroom mee wil zeggen een emancipatie op basis van acceptatie en waardering van de verschillen én overeenkomsten tussen mannen en vrouwen.

Dit boek hoopt bij te dragen aan een emancipatie mét de biologische stroom mee, zonder seksistisch te zijn en zonder zich te veel in algemeenheden te verliezen. Het boek hoopt ook een bijdrage te leveren aan een diepgaander wederzijds begrip tussen mannen en vrouwen. En dat is nog steeds noodzakelijk, hoezeer we ook ontwikkeld zijn op

47

De schoonheid van het verschil

technisch gebied, maar we zijn nog steeds vreselijk beperkt als het aankomt op het vormen en behouden van relaties, zeker heteroseksuele relaties.

Aandachtspunten w w w w w w w w w w w w w w w w w

48

Het meest fundamentele verschil tussen mensen is dat tussen man en vrouw.

Mannen verschillen onderling enorm, hetzelfde geldt voor vrouwen.

Vergelijken op één aspect levert veel mannen en vrouwen op die hetzelfde zijn.

Wanneer we alle eigenschappen bij elkaar nemen, tekent zich een vrouwelijk dan wel mannelijk patroon af.

Mannen en vrouwen verschillen niet alleen, ze vertonen ook veel overeenkomsten.

Elkaar begrijpen, vergroot het gevoel van veiligheid.

Eenzelfde gedrag kan verschillende bronnen hebben.

Overeenkomsten in gedrag bevorderen verbondenheid.

Overeenkomsten in gedrag geven het idee dat het gedrag van de ander voorspelbaar is.

Het meest bedreigend voor de mens is de mens.

Om rekening te kunnen houden met een ander moet men de verschillen zien.

Niet-zichtbare verschillen worden vaak verwaarloosd.

De maatschappij is sterk op gelijkheid ingesteld.

Er bestaat een druk tot gelijk én gelijkmatig hoog presteren.

Emancipatie is lange tijd vooral gebaseerd op gelijkheid.

Er bestaat een fundamenteel verschil tussen gelijkheid en gelijkwaardigheid.

Emancipatie moet mét de biologische stroom mee plaatsvinden, in plaats van tégen de biologische stroom in.