Τα Ηθικά Νικομάχεια και Πολιτικά του Αριστοτέλη by Σχολικά Βοηθήματα taexeiola

made by Absens

Περιεχόμενα

made by Absens

Προλογικό Σημείωμα

......................................................................... 9

Ερωτήσεις

............................................................................................ 11

1η ενότητα

............................................................................................ 16

2η ενότητα

............................................................................................ 32

3η ενότητα

............................................................................................ 48

4η ενότητα

............................................................................................ 64

5η ενότητα

............................................................................................ 80

6η ενότητα

............................................................................................ 98

7η ενότητα

.......................................................................................... 11 Ο

8η ενότητα

.......................................................................................... 126

9η ενότητα

.......................................................................................... 136

10η ενότητα

........................................................................................ 150

11η ενότητα

........................................................................................ 166

12η ενότητα

........................................................................................ 176

13η ενότητα

........................................................................................ 186

14η ενότητα

........................................................................................ 194

15η ενότητα

........................................................................................ 200

16η ενότητα

........................................................................................ 214

17η ενότητα

........................................................................................ 224

18η ενότητα

........................................................................................ 232

19η ενότητα

........................................................................................ 240

20ή ενότητα

........................................................................................ 246

made by Absens

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Με το βιβλίο αυτό ολοκληρώνεται η σειρά των βοηθημάτων για τη θεωρητική κατεύθυνση της τρίτης τάξης του Ενιαίου Λυκείου ύστε ρα από την έκδοση του Επιτάφιου και της Πολιτείας.

Το βιβλίο ακολουθεί το νέο σύστημα διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών και αξιολόγησης των μαθητών της θεωρητικής κατεύ

θυνσης της Γ' τάξης του Ενιαίου Λυκείου. Κάθε κεφάλαιό του απο τελεί ξεχωριστή ενότητα, στην οποία περιέχονται:

Το κείμενο και η μετάφραση όλων των διδακτικών ενοτήτων.

Γλωσσική προσέγγιση του αρχαίου κειμένου. Τα μορφοσυντακτι κά σχόλια έχουν στόχο να διευκολύνουν το μαθητή στην κατανόη

ση του ελλειπτικού αριστοτελικού λόγου κυρίως με χαρακτηρι σμούς συντακτικών όρων. Στο πλαίσιο της γλωσσικής προσέγγισης δίνεται και η ετυμολογία χαρακτηριστικών λέξεων του κειμένου.

Ερμηνευτική προσέγγιση του κειμένου με σχόλια ιδεολογικά, πο λιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά Κ.ά. Αυτά τα σχόλια είναι

γραμμένα με λόγο περιεκτικό, σαφή και προσπελάσιμο, χωρίς φορ

τικούς πλατειασμούς, άσκοπες παλιλλογίες, εξεζητημένα δύσβατες ή θολές διατυπώσεις και άλλα φαινόμενα που ενδημούν τον τελευ

ταίο καιρό στην Εκπαίδευση και ταλανίζουν τους μαθητές· επι πλέον, είναι δομημένα με τέτοιο μεθοδικό τρόπο (ως προς τους τίτλους και τους υπότιτλους, τη μορφοποίηση των χαρακτήρων, τις

αριθμήσεις, την παραγραφοποίηση κ.ά.), ώστε να συγκρατούνται στη μνήμη και να αναπαράγονται με ευχέρεια. Τονίζεται ότι έχουν ληφθεί υπόψη και οι ερωτήσεις του σχετικού βιβλίου του ΚΕΕ για την αξιολόγηση των μαθητών.

•

Τέλος, πρέπει να υπογραμμιστεί ιδιαίτερα η ποικιλία των ασκή

σεων σε ετυμολογικά και σημασιολογικά, οι οποίες δίνονται με τη μορφή ερωτήσεων και απαντήσεων. Έτσι, και ο μαθητής και ο δι δάσκων θα βοηθηθούν, ώστε να αντιμετωπίσουν χωρίς αμηχανία

το νέο αυτό αντικείμενο διδασκαλίας και αξιολόγησης. Εκφράζεται η βεβαιότητα ότι όλα τα παραπάνω γνωρίσματα του βιβλίου συνιστούν ένα βοήθημα πολύ χρήσιμο -και χρηστικό- για όλους τους ενδιαφερόμενους.

made by Absens

Παναγ. Εμμανουηλίδης

made by Absens

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Οι ερωτήσεις που ακολουθούν είναι σχετικές με όλη την ύλη της

εισαγωγής του σχολικού βιβλίου, στο περιεχόμενο της οποίας αναφέρε ται η μία από τις ερωτήσεις των γραπτών εξετάσεων.

Ο τρόπος με τον οποίο διατυπώνονται οι ερωτήσεις αυτές έχει στόχο να δώσει δ ι α γ Ρ α μ μ α τ ι κ ά

το περιεχόμενο κάθε επι

μέρους ενότητας της εισαγωγής, παρουσιάζοντας τα θεματικά κέ ντρα της με τη μορφή ερωτημάτων ή υποερωτημάτων. Έτσι, ο μα-· θητής θα μπορεί πιο εύκολα να αφομοιώνει και να συγκρατεί στη

μνήμη του την ύλη και, κυρίως, δε θα δυσκολεύεται στην αναπα ραγωγή της.

Για τις απαντήσεις δίνεται παραπομπή στις σελίδες του σχολικού βι βλίου με την αρχή και το τέλος του τμήματος στο οποίο αναφέρεται η ε ρώτηση.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Α. ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑ

•

Ιη ερώτηση. Τι γνωρίζετε για την καταγωγή του Αριστοτέλη;

(α. πώς υπολογίζεται το έτος της γέννησής του, β. πού γεννήθηκε,

γ. πού και πώς μεγάλωσε, δ. ποιος ήταν ο πατέρας του). ~ σχολ. βιβλίο, σελ.

•

139:

Όταν ο Αριστοτέλης... της ζωής μας;

2η ερώτηση. Τι γνωρίζετε για τα δύο πρώτα χρόνια της παρουσίας του Αριστοτέλη στην Ακαδημία; (α. η σημασία για τον Αριστοτέλη της απουσίας του Πλάτωνα και η επίδραση του Εύδοξου, β. η ση

μασία γενικά της Ακαδημίας).

made by Absens

~ σελ.

139: Δεκαεφτά... σελ. 140: η ψυχοσύνθεση του Πλάτωνα).

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

•

3η ερώτηση. Τι γνωρίζετε για τη θέση του Αριστοτέλη στην Ακα δημία μετά την επιστροφή του Πλάτωνα;

α.

Η αξιολόγησή του από τον Πλάτωνα.

β.

Το κύριο έργο του στην Ακαδημία.

γ.

Οι σχέσεις του με τους συναδέλφους του και η στάση του απέναντι στους εκπροσώπους άλλων σχολών.

δ.

Αίτια και επακόλουθα της στάσης του. ~ σελ.

140:

Η επιστροφή... σελ.

141:

να σωθεί η αλήθεια;

•

4η ερώτηση. Ο Αριστοτέλης φεύγει από την Αθήνα:

α.

Πότε και γιατί έφυγε ο Αριστοτέλης από την Αθήνα;

β.

Να αναφέρετε τους τίτλους τριών από τα έργα της πρώτης περιό

δου της δραστηριότητας του Αριστοτέλη. γ.

Ποια είναι τα γνωρίσματα του περιεχομένου των έργων του Αρι στοτέλη που αντιστοιχούν στην πρώτη περίοδο της φιλοσοφικής δραστηριότητάς του; ~ σελ.

•

141:

Τον Μάιο ... σελ.

143:

της ανθρώπινης ζωής.

5η ερώτηση. Ποιο είναι το χαρακτηριστικό της δεύτερης περιόδου της δραστηριότητας του Αριστοτέλη; ~ σελ.

143: Στην Άσσο ...

Περ'ι ψυχης.

•

6η ερώτηση. Τα όντα που αποτελούν το φυσικό κόσμο:

α.

Η δυνατότητα του ανθρώπου να γνωρίσει τις δύο κατηγορίες των όντων.

β.

Ποια είναι η αξία της μελέτης των ζώων; Με ποιαν παλιά ιστορία επιβεβαιώνει αυτή την αξία;

γ.

Με αφορμή απόσπασμα που αναφέρεται στα παραπάνω πώς μπο ρεί να χαρακτηριστεί ο Αριστοτέλης;

made by Absens

~ σελ.

143:

Τα όντα... σελ.

145:

ο θάνατος του Αριστοτέλη.

Ερωτήσεις

•

7η ερώτηση. Τι γνωρίζετε για τον Αριστοτέλη ως δάσκαλο του

. Μ.

Αλέξανδρου;

~ σελ.

•

145:

ΕγκαταστημέΥος... ομηρικών επών).

8η ερώτηση. Τι γνωρίζετε για τη δεύτερη διαμονή του Αριστοτέλη στην Αθήνα; (επιστροφή και ίδρυση σχολής, περιεχόμενο των εργα

σιών του). ~ σελ.

145: Στη Μακεδονία ... σελ. 147:

Νικομάχεια.

•

9η ερώτηση. Εγκατάλειψη της Αθήνας

α.

Ποια είναι η στάση του Αριστοτέλη απέναντι στους άλλους στα

το τέλος του Αριστοτέλη.

χρόνια της ωριμότητάς του;

β.

Γιατί έφυγε ο Αριστοτέλης από την Αθήνα και πού πήγε; ~ σελ.

•

147:

Τα χρόΥια ... την επόμενη ΧΡΟΥιά.

10η ερώτηση. Ποια γνώμη διατύπωσε ο Αριστοτέλης για την Αθή να και για τους Αθηναίους; ~ σελ.

•

11 η

147:

Η παράδοση... σελ.

149:

του Σωκράτη.

ερώτηση. Τι γνωρίζετε για τις δύο μεγάλες κατηγορίες των έρ

γων του Αριστοτέλη και ποια απορία δημιουργεί η διάσωση μόνο της μιας;

~ σελ.

•

149:

Ήδη στην αρχαιότητα ... σημεία της:

12η ερώτηση. Ποια ήταν η τύχη του συγγραφικού έργου του Αρι

στοτέλη; Ποιους φιλοσοφικούς και επιστημονικούς κλάδους καλλι έργησε ο φιλόσοφος;

made by Absens

~ σελ.

149:

Ύστερα από τον θάνατο... σελ.

150:

φιλοσοφίας του.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Β. ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ

•

13η ερώτηση. Η ονομασία και το κεντρικό θέμα των Ηθικών Νι κομαχείων.

α.

Από πού πήρε την ονομασία του το έργο;

β.

Στο περιεχόμενο και στους στόχους ποιων "επιστημών" εντάσσεται το κεντρικό θέμα των Ηθικών Νικομαχείων;

γ.

Πώς ονόμαζαν το πιο μεγάλο αγαθό άλλοι φιλόσοφοι πριν από τον Αριστοτέλη και ποιο περιεχόμενο έδιναν σ' αυτό; ~ σελ.

151: Στο

Α' βιβλίο ... για το σημαΥτικό αυτό θέμα.

•

14η ερώτηση. Ο όρος "ευδαιμονία":

α.

Ποιο γενικό νόημα δίνει ο Αριστοτέλης στον όρο;

β.

Ποιο νόημα δίνουν στην "ευδαιμονία" ο Ηράκλειτος και ο Δημό κριτος;

γ.

Ποιον ορισμό δίνει ο Αριστοτέλης για την "ευδαιμονία" και πώς τη συσχετίζει με την αρετή; ~ σελ.

•

151:

Ένας λοιπόΥ... σελ.

152:

της τέλειας αρετής.

15η ερώτηση. Πώς συσχετίζει ο Αριστοτέλης τις αρετές με τα μέρη της ψυχής;

~ σελ.

152:

Πριν από όλα ... σελ.

153:

διαΥοητικές.

Γ. ΠΟΛΙΤΙΚΑ

•

16η ερώτηση. Ποιος είναι ο σκοπός της μελέτης των επιμέρους αρε τών του ανθρώπου; Γιατί επιδίωκαν την κατάκτησή τους οι αρ χαίοι Έλληνες;

made by Absens

~ σελ.

178:

Διαβάσαμε... σωστόν ή λανθασμέΥΟ.

Ερωτήσεις

•

17η ερώτηση. Πώς φαίνεται από το τέλος των Ηθικών Νικομα χείων ότι η ηθική φιλοσοφία είναι στην πραγματικότητα μέρος της πολιτικής φιλοσοφίας;

~ σελ.

•

178:

Καταλαβαίνουμε... Νικομαχείων του.

18η ερώτηση. Ποια επιμέρους θέματα ερευνά ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια και ποια είναι η σημασία της λέξης "πόλις';

made by Absens

~ σελ.

178:

Από το έργο αυτό... σελ.

179:

από την πόλιν.

Ιη ενότητα

Διανοητική και ηθική αρετή.

Ταιριάζει στη φύση μας η ηθική αρετή;

ΚΕΙΜΕΝΟ

Διττης δη της άρετης ουσης, της μεν διανοητι κης της δε ήθικης, ή μεν δι ανοητικη το πλείον έκ διδασκαλίας εχει και την γένεσιν και την αυξησιν, διόπερ έμπειρίας δείται και χρόνου, ή δ' ήθικη έξ εθους περιγίνεται, όθεν και τουνο μα εσχηκε μικρον παρεκκλίνον άπο τού εθους.

Έξ

otJ και δηλον ότι ούδεμία των ήθικων αρε

των φύσει ήμίν έγγίνεται' ούθεν γαρ των φύσει

όντων άλλως έθίζεται, οΤον ό λίθος φύσει κάτω φερόμενος ούκ αν έθισθείη άνω φέρεσθαι, ούδ' αν μυριάκις αύτον έθίζη τις άνω ριπτων, ούδε το πύρ κάτω, ούδ' άλλο ούδΕν των άλλως πε

φυκότων άλλως αν έ θισθείη. ουτ' άρα φύσει ουτε παρα φύσιν έγγίνονται αί αρεταί, αλλα

πεφυκόσι μεν ήμίν δέξασθαι αύτάς, τελειουμέ

made by Absens

νοις δε δια τού εθους.

1η ενότητα

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Η αρετή λοιπόν είναι δύο ειδών, η διανοητική και η ηθική. Η δια νοητική χρωστάει και τη γένεση και την επαύξησή της κατά κύριο λό γο στη διδασκαλία, γι' αυτό ακριβώς χρειάζεται εμπειρία και χρόνο, ε νώ η ηθική είναι αποτέλεσμα εθισμού, από όπου έχει πάρει και το όνο

μα, το οποίο μικρή παρουσιάζει διαφορά από τη λέξη εθισμός (ήθικη

εθος). Από αυτό ακριβώς γίνεται φανερό ότι καμιά από τις ηθικές αρε τές δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως. Πραγματικά τίποτε από όσα υ

πάρχουν εκ φύσεως δεν μπορεί να αποκτήσει με εθισμό μιαν άλλη ιδιό

τητα, όπως, για παράδειγμα, η πέτρα, η οποία εκ φύσεως κινείται προς τα κάτω, δεν είναι δυνατό να αποκτήσει τη συνήθεια να κινείται προς τα πάνω, ούτε και αν χιλιάδες φορές προσπαθήσει κανείς να την κάνει να συνηθίσει σ' αυτό ρίχνοντάς την ξανά και ξανά προς τα πάνω' ούτε η φωτιά είναι δυνατό να αποκτήσει τη συνήθεια να κινείται προς τα κάτω ούτε κανένα άλλο από τα πράγματα που γεννιούνται από τη φύ ση με μιαν ορισμένη ιδιότητα είναι δυνατό να συνηθίσει σε κάτι δια φορετικό. Επομένως, οι ηθικές αρετές δε γεννιούνται μέσα μας ούτε εκ

φύσεως ούτε αντίθετα με αυτήν, αλλά εμείς έχουμε από τη φύση την ι

made by Absens

διότητα να τις δεχτούμε, ενώ τελειοποιούμαστε σ' αυτές με τον εθισμό.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Ι. Γλωσσική προσέγγιση

Α. Μορφοσυντακτικά (Δίνονται όσα κρίνονται απαραίτητα για την κατανόηση του περιεχομένου)

διττης δη της άρετης οϋσης, της μεν διανοητικης της δε ηθικης, ή μεν διανοητικη το πλείον έκ διδασκαλίας εχει και την γένεσιν και την αϋξησιν: κύρια πρόταση κρίσης με ρήμα το εχει.

διττης της άρετης οϋσης: αιτιολογική μετοχή σε γενική απόλυτη· διττης: κατηγορούμενο στο υποκείμενο της αρετης της μετοχής ου

σης

δι ττος = δύο ειδών, δύο λογιών (έχει διαφορετική σημασία α

πό το διπλούς). της μεν διανοητικης της δε ηθικης: επιμεριστική επεξήγηση στο διττης.

διόπερ έμπειρίας δείται και χρόνου: δευτερεύουσα πρόταση, ανα φορική· αναφέρεται σε ολόκληρο το περιεχόμενο της προηγούμενης

κύριας πρότασης (ή μεν... την αυξησιν). διόπερ' δι' Ο περ

έμπειρίας και χρόνου: αντικείμενα του ρήματος δείται (εννοούμε νο υποκείμενο του ρήματος: ή διανοητικη αρετή).

ή δ' ηθικη έξ εθους περιγίνεται: κύρια πρόταση κρίσης συνδέεται

με την όμοια προηγούμενή της με τους αντιθετικούς συνδέσμους

μεν

•

δε (ή μεν διανοητικη εχει ... , ή δ' ηθικη περιγίνεται).

Ο τύπος γίνομαι, που χρησιμοποιείται στα κείμενα του Αριστοτέ

λη (και στα σύνθετα του ρήματος), είναι μεταγενέστερος από τον κανονικό τύπο της αττικής διαλέκτου γίΥνομαι .

. 4.

όθεν και τοϋνομα εσχηκε μικρο ν παρεκκλίνον ά πο τού .εθους:

δευτερεύουσα πρόταση, αναφορική· αναφέρεται στη λέξη εθους της προηγούμενης πρότασης

made by Absens

τοϋνομα' το όνομα (κράση).

(3).

1η ενότητα

μικρόν: επιρρηματικός προσδιορισμός του ποσού στη με τοχή πα

ρεκκλίΥον(προέρχεται από αιτιατική σύστοιχου αντικειμένου). παρεκκλινον: επιθετική μετοχή, παράθεση στο τουΥομα.

5. εξ oi) και δηλον ΟΤΙ ούδεμία των ήθικων άρετων φύσει ήμιν εγγί νεται: μία κύρια πρόταση κρίσης με ρήμα το δηλόν (εστι) και μία

δευτερεύουσα, ειδική (8τι εγγίγεται), υποκείμενο του απροσώπου

δηλόν (εστι)' το αναφορικό εξ οό στην αρχή της περιόδου έχει δει κτική σημασία (= εκ τούτου).

ούθεν γαρ των φύσει σντων αλλως ε θίζεται: κύρια πρόταση κρί σης ο γαρ αιτιολογεί όλο το περιεχόμενο της προηγούμενης πρότα

σης

(5)'

ούθέν' μεταγενέστερος τύπος του ουδετέρου ουδεν της α

ντωνυμίας ουδείς.

7. οίον ό λίθος φύσει κάτω φερόμενος ούκ αν έθισθείη ανω φέρε σθαι: δευτερεύουσα πρόταση, αναφορική (βλ. και παρακάτω, στο

για τον υποθετικό λόγο).

φερόμενος: μετοχή αναφορική στο ό λί θος (έχει και αιτιολογική σημασία). φέρεσθαι: τελικό απαρέμφατο, αντικείμενο του ρήματος ουκ αν ε θισθείη.

ούδ' αν μυριάκις αυτον εθίζη τις ανω ριπτων: δευτερεύουσα

πρόταση, παραχωρητική (εισάγεται με το ουδ' αν αντί με το και αν, επειδή η πρόταση εξάρτησης είναι αρνητική (ουκ αν εθισθεί η)' η πρό ταση αποτελεί υποθετικό λόγο της αόριστης επανάλη ψης στο παρόν και στο μέλλον, με απόδοση το φέρεσθαι της

πρότασης

(ου φέρεται ανω, ουδ' αν μυριάκις αυτον εθίζn τις

ανω Ριπτών). μυριάκις (κατά λέξη): δέκα χιλιάδες φορές. αύτόν: άμεσο αντικείμενο του ρήματος ουδ' αν εθίζn και αντικείμε νο της μετοχής (μπτών εννοείται ως έμμεσο αντικείμενο το απαρέμ φατο φέρεσθαι ανω.

made by Absens

τις: υποκείμενο του ρήματος ουδ' αν

fea;n

και της μετοχής (Jιπτών.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

ριπτων: τροπική μετοχή, συνημμένη στο υποκείμενο τις του ρήμα τος ούδ' αν εθίζn'

η μετοχή ριπτών είναι του ρήματος ριπτέω-ώ,

που έχει πιο έντονη σημασία από το ρίπτω.

ούδε το πύρ κάτω (ενν. αν έθισθείη φέρεσθαι), ούδ' lίλλo ούδεν των lίλλω~ πεφυκότων lίλλω~ αν έ θισθείη: δύο προτάσεις δευτε

ρεύουσες, αναφορικές (συνδέονται παρατακτικά με την όμοιά τους

7 με

τους συνδέσμους ούδε

πτική' το πύρ (γ' κλίση)

10.

ούδε) η πρώτη από αυτές είναι ελλει

πληθ. τα πυρα (β' κλίση).

οϋτ' lίρα φύσει οϋτε παρα φύσιν έγγίνονται (ενν. ήμιν) αί άρεταί, άλλα (ενν. έγγίγνονται) πεφυκόσι μεν ήμιν δέξασθαι αύτάς, τελει

ουμένοις δε δια τού εθους: δύο κύριες προτάσεις (ο αρα εισάγει συμπέρασμα που προκύπτει από τα προηγούμενα), που συνδέο νται μεταξύ τους παρατακτικά με τον αντιθετικό άλλά' οι μετοχές πεφυκόσι μεν

- τελειουμένοις δε αναφέρονται

στο ήμίν.

Β. Ετυμολογικά

διανoητικo~ (παρασύνθετο) < διανοούμαι < δια + νούς

γένεσις < γίγνομαι (πβ. ε-γεν-όμην)

παρεκκλίνω (διπλοσύνθετο*) < παρα + εκκλίνω < εκ + κλίνω

φύσι~

τελειω < τέλειος < τέλος

Για τα διπλοσύνθετα βλ. στη μεγάλη Γραμματική της Αρχαίας Ελ

< φύω

made by Absens

ληνικής (Μιχ. Οικονόμου) παράγρ.

377, σημ.

1η ενότητα

π. Προσέγγιση του περιεχομένου (Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

Η θέση της ενότητας μέσα στο έργο Στο πρώτο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων ο Αριστοτέλης αναφέ ρει ότι:

όλα αποσκοπούν σε ένα αγαθό (για το οποίο υπάρχουν πολλλές α πόψεις)'

το ύψιστο αγαθό και ο τελικός σκοπός είναι η εύδαιμονία, που α ποτελεί τη δραστηριότητα προς την οποία τείνει η αρετή και μπο

ρούμε να την αποκτήσουμε με την πράξη (η ευδαιμονία είναι ψυ χής ενέργειά τις κατ' άρετην τελείαν: είδος ψυχικής ενέργειας σύμ

φωνης με την τέλεια αρετή)'

για τον παραπάνω λόγο είναι απαραίτητο να μελετηθεί η άρετή

(περι άρε τής σκεπτέον αν εί'η), η οποία διακρίνεται σε διανοητική και σε ηθική'

Έτσι, από το δεύτερο ως το πέμπτο βιβλίο ο Αριστοτέλης εξετάζει την ηθική αρετή, για να ασχοληθεί στο έκτο με τη διανοητική αρετή.

Οι δύο μορφές της αρετής διττης ουσης- η διάκριση των δύο μορφών της αρετής έχει γίνει στο πρώτο βιβλίο και τώρα, στην αρχή του δεύτερου, αναφέρεται

αυτή και πάλι, συγκεφαλαιωτικά (αυτό δείχνει το δή). Διακρίνει λοιπόν ο Αριστοτέλης δύο μορφές της αρετής: α) τη διανοητική και β) την ηθική. Ωστόσο, θα εξετάσει πρώτα όχι την ουσία της αρετής αλλά τον τρόπο με τον οποίο αυτή γεννιέται, την προέλευσή της, και τους απαραίτητους για την ύπαρξή της όρους, ενώ με την ουσί α της θα ασχοληθεί αργότερα.

Οι δύο μορφές της αρετής σχετίζονται με αντίστοιχα μέρη της ψυ χής του ανθρώπου:

made by Absens

α.

Οι διανοητικές αρετές (π.χ. σοφία, σύνεση, φρόνηση) αφορούν το καθαρά λ ο γ ι κ ό

μέρος της ψυχής (το λόγον {χον).

22 β.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Οι ηθικές αρετές (π.χ. δικαιοσύνη, σωφροσύνη, ανδρεία) αφορούν το

ε π ι θ

μ η τ ι κ Ο ν

(το μέρος της ψυχής που μετέχει και

στο καθαρά λογικό μέρος και στο αλογον μέρος).

•

Το τρίτο μέρος της ψυχής, που αφορά τη διατροφή και την αύξηση του ανθρώπινου οργανισμού, εί ναι καθαρά αλογον και γι' αυτό δεν έχει καμιάν απολύτως σχέση με την αρετή.

Η διανοητική αρετή Η διανοητικη αρετή γεννιέται, καλλιεργείται και αυξάνει κυρίως

με τη συστηματική δ ι δ α σ κ α λ ί α

και απαιτεί π ε ί Ρ α

και ορισμένα χρονικά στάδια και διαδικασίες, για να γίνει κτήμα εκείνου που τη διδάσκεται. Στο κείμενο αναφέρεται ότι η γένεση

και η επαύξηση της διανοητικής αρετής οφείλεται κατά κύριο λόγο

(το πλείον) στη διδασκαλία' η διατύπωση αυτή αφήνει να εννοηθεί ότι υπάρχει και άλλος ή και άλλοι παράγοντες, τους οποίους όμως προσπερνάει και δεν αναφέρει το κείμενο.

•

Ευνόητο λοιπόν είναι ότι, αφού οι διανοητικές αρετές οφείλονται στη διδασκαλία, δηλαδή είναι μεταδόσιμες, την κύρια ευθύνη για

τη μετάδοσή τους την έχει η εκπαίδευση και οι φορείς της (οι δά

σκαλοι), πέρα βέβαια από την ευθύνη που έχουν και άλλοι παρά γοντες, ακόμα και το ίδιο το άτομο (ενδέχεται λ.χ. το άτομο σε κά ποιους τομείς της γνώσης και σε κάποιες φάσεις της διαδικασίας

της πρόσληψής της να είναι αυτοδίδακτο).

•

Η απλή αναφορά της διανοητικής αρετή ς γίνεται εδώ μόνο για με θοδολογικούς λόγους: για να γίνει η διάκριση των αρετών σε δύο είδη και να φανεί η διαφορετική προέλευση του κάθε είδους. Διε ξοδικά θα γίνει λόγος για τη διανοητική αρετή στο έκτο βιβλίο.

Η ηθική αρετή οθεν και τοϋνομα εσχηκε· η απόκτηση της ηθικής αρετής οφείλεται

στον εθισμό (εθος), στη συνήθεια που δημιουργείται με την επανά

made by Absens

ληψη. Για να στηρίξει αυτή τη θέση, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί

την ετυμολογική συγγένεια που έχει η λέξη ήθικη με τη λέξη εθος. Πράγματι, η λέξη ήθικη παράγεται από τη λέξη εθος, που σημαίνει:

Ιη ενότητα

συνήθεια, εθισμός, τρόπος συμπεριφοράς που παρατηρείται συχνά

και κατ' επανάληψη (ως προς τη λέξη ηθος, αυτή είναι εκτεταμένος τύπος της λέξης εθος: το Η προφερόταν ΕΕ. Υπενθυμίζεται μάλιστα

ότι η λέξη ηθος στην αρχαία σήμαινε χαρακτήρας και με αυτή τη σημασία έχει μείνει και στη νέα ελληνική: οι χαρακτηριστικές ψυχι

κές ιδιότητες, η ποιότητα του χαρακτήρα, η ηθικότητα).

Καθώς λοιπόν διερευνά το σημασιολογικό περιεχόμενο της λέξης "ήθικ7f', ο Αριστοτέλης δίνει την ετυμολογία της, για να το προσ διορίσει ασφαλέστερα και ακριβέστερα. Έτσι, δείχνει ότι ερευνά

την πραγματική σημασία των λέξεων συσχετίζοντάς την με τα

πράγματα (ή με τις ιδιότητες, με τις καταστάσεις... ) που αυτές δη λώνουν: γι' αυτόν οι λέξεις δεν είναι απλοί ήχοι, παρά σχετίζονται όχι μόνο μεταξύ τους αλλά και με τα πράγματα που δηλώνουν' έ τσι, πιστεύει ότι βρίσκοντας τη σχέση ανάμεσα στις λέξεις θα διευ κολυνθεί στην προσπάθειά του να κατανοήσει και τη σχέση ανάμε σα στα πράγματα που εκφράζουν οι αντίστοιχες λέξεις. Και βέβαια μέσα στη σκέψη του υπάρχει η βεβαιότητα ότι οι λέξεις είναι άρρη κτα συνδεδεμένες με ό,τι δηλώνουν.

Αφού λοιπόν οι ηθικές αρετές είναι αποτέλεσμα σ υ ν ή θ ε ι α ς και

ε π α ν ά λ η Ψ η ς

και για την απόκτησή τους βασικό ρόλο

παίζει ο εθισμός, την ευθύνη για την κατάκτηση της αρετής την έχει

κυρίως αυτός που με θέληση και επιμονή ασκείται στην αρετή: ο μα-

fuulk·

Συμπέρασμα συλλογισμού Ύστερα από τα λίγα που αναφέρθηκαν για την ηθική αρετή διατυ

πώνεται έ να συμπέρασμα: Έξ

00 και δηλον δ τι ουδεμία τών ήθι

κών αρετών φύσει ήμίν έγγίγεται. Για να αχθεί ο φιλόσοφος σ' αυ τό το συμπέρασμα, ακολούθησε την εξής συλλογιστική πορεία:

Η λέξη "ήθικ7f' έχει ετυμολογική συγγένεια με τη λέξη "εθος' .

Όμως η ετυμολογική συγγένεια δεν είναι τυχαία, αλλά δηλώνει και

made by Absens

σημασιολογική συγγένεια .

Γι' αυτό πρέπει να δεχτούμε ότι και η λέξη "ήθικ7f' έχει όχι μόνο ε τυμολογική αλλά και σημασιολογική συγγένεια με τη λέξη "εθος'.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Ως προς το σημασιολογικό περιεχόμενο, η λέξη "εθος' σημαίνει εθι σμό, συνήθεια, κάτι που προέρχεται από την επανάληψη .

Αφού λοιπόν η λέξη "ηθικη" έχει και σημασιολογική συγγένεια με τη λέξη 'Έθος', είναι επόμενο και το δικό της σημασιολογικό

περιεχόμενο (και εκείνο όλων των αρετών) να έχει σχέση με τον εθισμό, με τη συνήθεια, με κάτι που προέρχεται από την επανά ληψη .

Όμως ό,τι έχει σχέση με τον εθισμό, με τη συνήθεια, με την επανά

ληψη, είναι επίκτητο' και δεν μπορεί να συσχετιστεί με το έμφυτο, με το "φύσει" .

Έτσι, προκύπτει το συμπέQασμα ότι και καμία ηθική αρετή δεν έ χει σχέση με το "φύσει", δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως (ουδεμία

τών ηθικών άρετών φύσει fιμίν εγγίνεται).

•

Με τις εμπειρικές θέσεις του ο Αριστοτέλης απορρίπτει την πα

λιά αριστοκρατική αντίληψη ότι η αρετή είναι δώρο της φύσης, το οποίο τελεσίδικα δίνεται ή δε δίνεται στον άνθρωπο με τη γέννησή του και φυσικά δίνεται στους "αρίστους" (στους αρι

στοκράτες) και δε δίνεται στους "πολλούς" (στο λαό). Εξάλλου, η θεωρία ότι η αρετή είναι αποτέλεσμα συνήθειας υπάρχει και στον Πλάτωνα, ο οποίος διατυπώνει τη θέση ότι ο άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει κάποια ψυχικά γνωρίσματα ήδη από τα πρώτα στάδια της ανάπτυξής του.

εξ έθους... ου φύσει Στο κείμενο διατυπώνεται καταφατικά η θέση ότι η ηθική αρετή

είναι αποτέλεσμα συνήθειας (εξ εθους περιγίνεται), και στη συ νέχεια συνάγεται συμπέρασμα με άρνηση, για να δειχτεί τι δεν είναι η ηθική αρετή, πώς αυτή δεν εγγίνεται. Παρεκκλίνοντας λοιπόν ο Αριστοτέλης από την καταφατική πορεία της σκέψης του προτίθεται να αναιρέσει την άποψη άλλων ότι η ηθική αρε τή υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως. Προσπαθεί λοιπόν να ενισχύσει

τη θέση του ανατρέποντας την αντίθετη. Αυτός είναι και ο λό

made by Absens

γος για τον οποίο συσσωρεύονται στο σχετικό χωρίο εννέα λέ

ξεις και φράσεις με α Ρ ν η τ ι κ ή

σημασία: ουδεμία, ουθεν

Ιη ενότητα

(=ούδέν), ούκ αν έθισθείη, ούδ' αν έθίζn, ούδε το πύρ, ούδ' αλλο ... , ούδέν, ουτ' αρα ... , ουτε παρα φύσιν... Οι τόσο πολλές αυτές αρνή

σεις υπογραμμίζουν με έντονο τρόπο τη διάσταση ανάμεσα στο έξ εθους και στο φύσει.

Η χρήση των παραδειγμάτων Για να ενισχύσει το συμπέρασμα και τη θεωρητική ετυμολογική στήριξή του, ο Αριστοτέλης φέρνει δύο πολύ παραστατικά και πει

στικά παραδείγματα με φυσικά φαινόμενα (ο Αριστοτέλης πολύ συχνά επιστρατεύει απλά και συγκεκριμένα παραδείγματα -εμπει

ρικά δεδομένα της καθημερινής ζωής- για την ενίσχυση των συλλο

γισμών του) .

Το πρώτο παράδειγμα, εκείνο με την κίνηση της πέτρας, διατυπώ

νεται πλατιά και είναι σχετικό, όπως θα λέγαμε σήμερα, με το νόμο της βαρύτητας, που είναι νόμος της φύσης και αποκλείεται να αλ λάξει,

ενώ το δεύτερο, με τη φωτιά, διατυπώνεται συνοπτικά και είναι σχετικό με την ιδιότητα που έχει ο θερμός αέρας να είναι πολύ ελα φρός και να διευθύνεται πάντα προς τα επάνω. Λειτουργώντας λοιπόν ο Αριστοτέλης επαγωγικά, ύστερα από τα

παραδείγματα γενικεύει: τίποτε δεν μπορεί να λειτουργήσει με τρό πο διαφορετικό από εκείνον που ορίζει η φύση, όσο και αν προ

σπαθεί κανείς γι' αυτό (ούδεν αλλως έθισθείη... ).

Συμπέρασμα για μετάβαση Τώρα προκύπτει ένα νέο συμπέρασμα: ουτ' αρα φύσει ουτε παρα

φύσι ν έγγίνονται αί αρεταί' και δίνουμε τις σκέψεις (τις "προκεί μενες") που εννοούνται και το στηρίζουν:

Όσα είναι εκ φύσεως έχουν ιδιότητες που δεν είναι δυνατό να αλλά ξουν με τον εθισμό, με τη συνήθεια, με την επανάληψη, όσο και αν το

made by Absens

προσπαθήσει κανείς (π.χ. η κίνηση της πέτρας και της φωτιάς) .

Όμως στην ανθρώπινη συμπεριφορά τέτοιες αλλαγές γίνονται στις

ιδιότητες και στις ενέργειες των ανθρώπων, οι οποίοι αποκτούν

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

την α ή τη β ιδιότητα, την καλλιεργούν και την επαυξάνουν (την η θική αρετή την αποκτούν με τη συνήθεια, με τον εθισμό). Επομένως η ηθική αρετή δεν είναι εκ φύσεως (συ φύσει εΥγίνον ται αί αρεταιj. Ωστόσό, σ' αυτό το συμπέρασμα προστίθεται ένα νέο στοιχείο (το συτε παρα φύσιν), το οποίο επεξηγείται στη συ νέχεια.

Πεφυκόσι μεν ήμίν δέξασθαι ... Η ηθική αρετή λοιπόν δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως αυτό όμως

δε σημαίνει ότι είναι ολότελα αποκομμένη από αυτήν (συτε παρα

φύσιν), γιατί ο άνθρωπος έχει από τη φύση ένα σχετικό με την αρε τή στοιχείο: την προδιάθεση· την ιδιότητα δηλαδή να δεχτεί την η

θική αρετή (την οποία θα καλλιεργήσει με τη συνήθεια και θα ολο κληρωθεί· σύμφωνα με αυτά δεν υπάρχει αντίφαση στη φράση ου

τε φύσει συτε παρα φύσιν). Αυτή η θέση θα θεμελιωθεί με τα επι χειρήματα της επόμενης διδακτικής ενότητας.

10.

Το ύφος Ο λόγος του Αριστοτέλη είναι καθαρά στοχαστικός και τον δια κρίνουν η λιτότητα, η σαφήνεια, η ακρίβεια και η κυριολεξία, που απορρέουν από τη διαύγεια της σκέψης του. Δεν υπάρχει πρόθεση για προσέλκυση του αναγνώστη ή για εντυπωσιασμό αλλά για εξα

ντλητικό κατατοπισμό, γι' αυτό απουσιάζουν τα σχήματα λόγου·

ακόμα και τα επίθετα είναι πολύ λίγα (όπου υπάρχουν έχουν καί

ρια σημασία), ενώ κυριαρχούν τα ρήματα και τα ουσιαστικά. Αυ τές οι παρατηρήσεις ισχύουν και για όλα τα κείμενα που θα ακο

made by Absens

λουθήσουν.

Ιη ενότητα

11.

Τα κύρια σημεία της ενότητας

Η αρετή είναι δύο ειδών, διανοητική και ηθική.

Η διανοητική αρετή στηρίζει κατά κύριο λόγο τη γένεση και την επαύξησή της στη διδασκαλία.

Η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα εθισμού και δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως.

Τίποτε από όσα υπάρχουν εκ φύσεως δεν μπορεί να αποκτήσει με εθισμό μιαν άλλη ιδιότητα.

Οι ηθικές αρετές δε γεννιούνται μέσα μας ούτε εκ φύσεως ούτε α ντίθετα με αυτήν.

Οι άνθρωποι έχουμε από τη φύση την ιδιότητα να δεχτούμε τις ηθικές αρετές, ενώ τελειοποιούμαστε σ' αυτές με τον εθισμό.

12.

Η δομή της ενότητας Δίνεται εδώ η δομή του κειμένου της ενότητας

με την προσθήκη

ότι ο λόγος του Αριστοτέλη είναι πάντα δομημένος υποδειγματικά:

•

Διάκριση της αρετής σε διανοητική και ηθική

Α. Διανοητική αρετή: γένεση, επαύξηση, όροι

made by Absens

Β.

Ηθική αρετή

Συσχετισμός με το εθος

Διαχωρισμός από το φύσει

Ενίσχυση της θέσης με παραδείγματα

α.

το παράδειγμα με την πέτρα

β.

το παράδειγμα με τη φωτιά

γ.

Γενίκευση των παραδειγμάτων

Γενικό συμπέρασμα

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

ΠΙ. Ερωτήσεις

απαντήσεις

σε ετυμολογικά και σημασιολογικά

Ιη ερώτηση ~ διανοητικής. Να βρείτε πέντε θηλυκά ουσιαστικά της νέας ελληνικής συγγενικά ετυμολογικώς με το επίθετο αυτό, σύνθετα, το καθένα από τα οποία να έχει ως πρώτο συνθετικό μία από τις προθέσεις διά, εν, με

τά, προ και υπό, και ως δεύτερο συνθετικό το ίδιο με αυτό του επιθέ του· στη συνέχεια να συνθέσετε πέντε μικρές περιόδους, η καθεμιά από τις οποίες θα περιέχει ένα από αυτά τα ουσιαστικά .

•

Απάντηση

α.

Ο Αριστοτέλης ήταν μία από τις μεγαλύτερες δ ι ά ν ο ι ε ς

όλων

των εποχών. β.

Έν

ν ο ι α

είναι η γενική πνευματική εικόνα, η καθολική και ο

ρισμένη παράσταση που σχηματίζεται στο νου μας και περιλαμ βάνει τα κύρια γνωρίσματα ενός συνόλου ομοειδών αντικειμένων, συγκεκριμένων ή αφηρημένων. γ.

Είναι αυτονόητο ότι η

μ ε τ ά ν ο ι α

προϋποθέτει την αναγνώ

ριση του ηθικού παραπτώματος.

δ.

π Ρ ό ν ο ι α

για τα αναξιοπαθούντα άτομα είναι βασική υ

ποχρέωση του κράτους. ε.

Έχω την υ π ό ν ο ι α

ότι κάτι μου κρύβεις.

2η ερώτηση ~ γένεσιν. Να γράψετε λέξεις της νέας ελληνικής, απλές, που να πα ράγονται από τα θέματα του ρήματος της αρχαίας ελληνικής γί

γνομαι (γεν-, γον, γν-) .

•

Απάντηση

γένος, γενέτειρα, γένεση, γενιά, γενικός, γενέθλια

made by Absens

γόνος, γονίδιο, γονιός, γονικός, γόνιμος γνήσιος

Ιη ενότητα

3η ερώτηση

πυρ. α) Να γράψετε τέσσερα σύνθετα επίθετα της αρχαίας ελληνι κής, το καθένα από τα οποία να έχει ως πρώτο συνθετικό αυτή τη λέξη και ως δεύτερο συνθετικό το θέμα ενός από τα ρήματα καίω,

φλέγω, πνέω, φέρω. β) Να γράψετε τέσσερις μικρές φράσεις της νέ ας ελληνικής, στις οποίες να χρησιμοποιείται η λέξη πυρ μεταφορι κά, και να εξηγήσετε τη σημασία τους.

•

Απάντηση

α.

πυρίκαυστος, πυριφλεγής, πυρίπνους, πυρφόρος (τα τρία πρώτα είναι νόθα σύνθετα).

β.

Οι τέσσερις φράσεις:

./'

Πέρασα δια πυρός και σιδήρου: Πέρασα μέσα από μεγάλους κινδύ

νους και ταλαιπωρίες .

./'

Βρίσκομαι μεταξύ δύο πυρών: Βρίσκομαι ανάμεσα σε δύο αντιμα χόμενες πλευρές .

./'

Έγινε πυρ και μανία: Θύμωσε πολύ, εξοργίστηκε .

./'

Δέχτηκε τα πυρά όλων: Δέχτηκε επικριτικές επιθέσεις από όλους.

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου •

Το περιεχόμενο των απαντήσεων αποτελείται από αποσπάσματα της ερμηνευτικής προ σέγγισης, που έχει προηγηθεί" η επανάληψη στοχεύει στη διευκόλυνση του μαθητή, που

έτσι δε θα είναι αναγκασμένος να ανατρέχει κάθε φορά στις προηγούμενες σελίδες.

•

Ιη ερώτηση

α.

Η διανοητικη αρετή γεννιέται, καλλιεργείται και αυξάνει κυρίως με τη συστηματική δ ι δ α σ κ α λ ί α και απαιτεί π ε ί Ρ α

και

ορισμένα χρονικά στάδια και διαδικασίες, για να γίνει κτήμα εκεί νου που τη διδάσκεται. Ευνόητο λοιπόν είναι ότι, αφού οι διανοη made by Absens

τικές αρετές οφείλονται στη διδασκαλία, δηλαδή είναι μεταδόσι μες, την κύρια ευθύνη για τη μετάδοσή τους την έχει η εκπαίδευση

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

και οι φορείς της (οι δάσκαλοι), πέρα βέβαια από την ευθύνη που

έχουν και άλλοι παράγοντες, ακόμα και το ίδιο το άτομο (ενδέχε ται λ.χ. το άτομο σε κάποιους τομείς της γνώσης χαι σε κάποιες φά

σεις της διαδικασίας της πρόσληψής της να είναι αυτοδίδακτο). Ως προς τις ηθικές αρετές, αφού αυτές είναι αποτέλεσμα σ υ ν ή

θ ε ι α ς

και

ε π α ν ά λ η Ψ η ς

και για την απόκτησή τους

βασικό ρόλο παίζει ο εθισμός, την ευθύνη για την κατάκτηση της αρετής την έχει κυρίως αυτός που με θέληση και επιμονή ασκείται στην αρετή: ο μαθητής.

•

2η ερώτηση

οθεν και τοϋνομα εσχηκε- η απόκτηση της ηθικής αρετή ς οφείλεται

στον εθισμό (εθος), στη συνήθεια που δημιουργείται με την επανά ληψη. Για να στηρίξει αυτή τη θέση, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί την ετυμολογική συγγένεια που έχει η λέξη ηθικη με τη λέξη εθος. Πράγματι, η λέξη ηθικη παράγεται από τη λέξη εθος, που σημαίνει: συνήθεια, έθιμο, τρόπος συμπεριφοράς που παρατηρείται συχνά και

κατ' επανάληψη (ως προς τη λέξη ηθος, αυτή είναι εκτεταμένος τύ πος της λέξης εθος: το Η προφερόταν ΕΕ. Υπενθυμίζεται μάλιστα ότι

η ταυτόσημη λέξη ηθος στην αρχαία σήμαινε και χαρακτήρας και με αυτή τη σημασία έχει μείνει και στη νέα ελληνική: οι χαρακτηριστι

κές ψυχικές ιδιότητες, η ποιότητα του χαρακτήρα, η ηθικότητα). Καθώς λοιπόν διερευνά το σημασιολογικό περιεχόμενο της λέξης "ηθικη', ο Αριστοτέλης δίνει την ετυμολογία της, για να το προσδι

ορίσει ασφαλέστερα και ακριβέστερα. Έτσι, δείχνει ότι ερευνά την πραγματική σημασία των λέξεων συσχετίζοντάς την με τα πράγ

ματα (ή με τις ιδιότητες, με τις καταστάσεις... ) που αυτές δηλώνουν: γι' αυτόν οι λέξεις δεν είναι απλοί ήχοι, παρά σχετίζονται όχι μόνο μεταξύ τους αλ λά και με τα πράγματα που δηλώνουν' έτσι, πι στεύει ότι βρίσκοντας τη σχέση ανάμεσα στις λέξεις θα διευκολυν θεί στην προσπάθειά του να κα τανοήσει και τη σχέση ανάμεσα στα πράγματα που εκφράζουν οι αντίστοιχες λέξεις. Και βέβαια μέ

made by Absens

σα στη σκέψη του υπάρχει η βεβαιότητα ότι οι λέξεις είναι άρρη κτα συνδεδεμένες με ό,τι δηλώνουν.

1η ενότητα

•

3η ερώτηση

Ύστερα από τα λίγα που αναφέρθηκαν για την ηθική αρετή διατυ

πώνεται ένα συμπέρασμα: Έξ ο{Ί και δήλον Ό τι ούδεμία τών ηθι κών αρετών φύσει ήμίν έΥΥίνεται. Για να αχθεί ο φιλόσοφος σ' αυ τό το συμπέρασμα, ακολούθησε την εξής συλλογιστική πορεία:

Η λέξη "ηθικη' έχει ετυμολογική συγγένεια με τη λέξη 'Έθος'.

Όμως η ετυμολογική συγγένεια δεν είναι τυχαία, αλλά δηλώνει και σημασιολογική συγγένεια .

Γι' αυτό πρέπει να δεχτούμε ότι και η λέξη "ηθικη' έχει όχι μόνο ε τυμολογική αλλά και σημασιολογική συγγένεια με τη λέξη "εθος'.

Αφού λοιπόν η λέξη "ηθικη" έχει και σημασιολογική συγγένεια με τη λέξη "εθος', είναι επόμενο και το δικό της σημασιολογικό περιε

χόμενο (και εκείνο όλων των αρετών) να έχει σχέση με τον εθισμό, με τη συνήθεια, με κάτι που προέρχεται από την επανάληψη .

Όμως ό,τι έχει σχέση με τον εθισμό, με τη συνήθεια, με την επανά

ληψη, είναι επίκτητο' και δεν μπορεί να συσχετιστεί με το έμφυτο, με το "φύσει" .

Έτσι, προκύπτει το συμπέρασμα ότι και καμία ηθική αρετή δεν έ

χει σχέση με το "φύσει", δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως (ούδεμία τών ηθικών αρετών φύσει ήμίν έΥΥίνεται).

•

Ο συλλογισμός που ζητείται από την ερώτηση του σχολικού βι

βλίου (με συμπέρασμα Έξ ο{Ί και δήλον Ότι ούδεμία τών ηθικών ά ρετών φύσει ήμίν έΥΥίνεται) είναι ο παραπάνω' εξάλλου, εκεί μας

οδηγεί και

το

έξ ο{Ί.

Για

made by Absens

(Συμπέρασμα συλλογισμού).

τον

άλλο

συλλογισμό

βλ.

στο

2η ενότητα

Η ηθική αρετή καλλιεργείται με την ηθική πράξη

ΚΕΙΜΕΝΟ ·Ετι σσα μεν φύσει ήμίν παραγίνεται, τας δυ

νάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα, υστερον

δε τας ένεργείας άποδίδομεν (σπερ έπι των αί σθήσεων δηλον· ού γαρ έκ τού πολλάκις ίδείν

πολλάκις άκούσαι τας αίσθήσεις έλάβομεν, άλ λ' άνάπαλιν έχοντες έχρησάμεθα, ού χρησάμε

νοι έσχομεν)· τας δ' άρετας λαμβάνομεν ένεργή σαντες πρότερον, ωσπερ και έπι των άλλων τε χνών· α γαρ δεί μαθόντας ποιείν, ταύτα ποιούν

τες μανθάνομεν, οίον οίκοδομΟύντες οίκοδόμοι γίνονται και κιθαρίζοντες κιθαρισταί· ουτω δη και τα μεν δίκαια πράττονπς δίκαιοι γινόμε θα, τα δε σώφρονα σώφρονες, τα δ' άνδρεία

made by Absens

άνδρείοι.

2η ενότητα

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Ακόμα, σχετικά με όσα υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, πρώτα βρι σκόμαστε εφοδιασμένοι με τις δυνατότητες γι' αυτά και ύστερα προ

χωρούμε στις αντίστοιχες ενέργειες (αυτό είναι φανερό στις αισθήσεις: πραγματικά, δεν αποκτήσαμε τις αισθήσεις έχοντας δει πολλές φορές ή

έχοντας ακούσει πολλές φορές, αλλά αντίθετα, έχοντάς τες, κάναμε χρήση τους

δεν τις αποκτήσαμε έχοντας κάνει ξανά και ξανά χρήση

τους). Όμως τις ηθικές αρετές τις αποκτούμε, αφού πρώτα πραγματώ σουμε τις αντίστοιχες δυνατότητες, όπως ακριβώς συμβαίνει και στις άλλες τέχνες όσα δηλαδή πρέπει να μάθουμε να τα κάνουμε, τα μαθαί νουμε κάνοντάς τα' για παράδειγμα, οι άνθρωποι γίνονται οικοδόμοι χτίζοντας οικοδομήματα και κιθαριστές παίζοντας κιθάρα' έτσι λοιπόν γινόμαστε και δίκαιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις, σώφρονες κάνοντας σώφρονες πράξεις, ανδρείοι κάνοντας ανδρείες πράξεις.

Ι. Γλωσσική προσέγγιση

Α. Μορφοσυντακτικά

(Δίνονται όσα κρίνονται απαραίτητα για την κατανόηση του περιεχομένου)

ετι ... τας μεν δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα: κύρια πρό ταση κρίσης ετι: με προσθετική σημασία.

όσα φύσει ήμίν παραγίνεται: δευτερεύουσα πρόταση, αναφορική

made by Absens

(αναφέρεται στο τούτων της πρότασης

και προτάσσεται)' όσα:

αιτιατική της αναφοράς (= σχετικά με όσα ... ).

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

ύστερον δε τας ένεργείας άποδίδομεν: κύρια πρόταση κρίσης συν δέεται παρατακτικά με την όμοιά της

δέσμους μεν

1 με

τους αντιθετικούς συν

δέ.

όπερ έπι των αίσθήσεων δήλον (ενν. έστί): κύρια πρόταση κρίσης (το οπερ έχει δεικτική σημασία: βρίσκεται στην αρχή περιόδου, α φού είναι μέσα σε παρένθεση). όπερ: υποκείμενο του εννοούμενου ρήματος έστί.

έπι των αίσθήσεων: εμπρόθετος προσδιορισμός του τόπου (μετα φορικά). δήλον: κατηγορούμενο στο υποκείμενο οπερ του εννοούμενου ρή ματος έστί.

ο" γαρ έκ του πολλάκις ίδείν η πολλάκις άκουσαι τας αίσθήσεις έλάβομεν: κύρια πρόταση κρίσης ο γαρ είναι βεβαιωτικός. ο"κ έλάβομεν: το ρήμα της πρότασης.

έκ του πολλάκις ίδείν η (ενν. έκ του) πολλάκις άκουσαι: έναρθρα απαρέμφατα (σε γενική), εμπρόθετοι προσδιορισμοί του χρόνου (δηλώνουν χρονική ακολουθία) στο ρήμα έλάβομεν τα δύο πολλά κιςείναι επιρρηματικοί προσδιορισμοί του ποσού στα απαρέμφα τα ίδείν και άκούσαι'

ίδείν απαρέμφατο αορίστου β' του ρήμα

τος όράω-ώ.

άλλ' ά νάπαλιν εχοντες έ χρησάμεθα: κύρια πρόταση κρίσης συν

δέεται με την όμοια προηγούμενή της αντιθετικά (αντίθεση με σχή

μα άρσης και θέσης): ούκ έλάβομεν, άλλ' άνάπαλιν έχρησάμεθα)' ε χοντες: χρονική μετοχή (δηλώνει το σύγχρονο), συνημμένη στο εν νοούμενο υποκείμενο ήμείς του ρήματος έχρησάμεθα.

ο" χρησάμενοι εσχομεν: κύρια πρόταση κρίσης δε συνδέεται με

την όμοια προηγούμενή της (ασύνδετο)' χρησάμενοι: χρονική μετο

χή (δηλώνει το προτερόχρονο).

τας δ' άρετας λαμβάνομεν ένεργήσαντες πρότερον: κύρια πρότα ση κρίσης ο σύνδεσμος δε αντιθέτει όσα προηγήθηκαν σχετικά με

made by Absens

τα φύσει (οσα μεν φύσει ... ) με εκείνα που θα ακολουθήσουν και εί ναι σχετικά με την αρετή (αντίθεση).

2η ενότητα

ενεργήσαντες: χρονική μετοχή, συνημμένη στο εννοούμενο υποκεί

μενο ήμείς του ρήματος λαμβάνομεν ως μετοχή αορίστου εκφράζει το προτερόχρονο, η έννοια του οποίου ενισχύεται με το επίρρημα πρότερον.

ωσπερ (ενν. γίνεται) και επι τών (ίλλων τεχνών: δευτερεύουσα πρόταση, αναφορική παραβολική του τρόπου (εννοείται ένα οϋ

τως στην προηγούμενη πρόταση)' επι τών (ίλλων τεχνών: εμπρό θετος προσδιορισμός της αναφοράς

•

(= σχετικά με τις άλλες τέχνες).

Οι λέξεις και και αλλων περιττεύουν. Βλ. το σχετικό σχόλιο προς το τέλος της προσέγγισης του περιεχομένου.

10.

a γαρ δεί μαθόντας ποιείν: δευτερεύουσα πρόταση, αναφορική (α ναφέρεται στο ταύτα της πρότασης

11).

α: αντικείμενο της μετοχής μαθόντας και του απαρεμφάτου ποιείν. γάρ: διασαφητικός.

δεί: το ρήμα της πρότασης (απρόσωπο). μαθόντας (μετοχή αορίστου β' του ρήματος μανθάνω): χρονική με τοχή, συνημμένη στο εννοούμενο υποκείμενο ήμάς του απαρεμφά του ποιείν ως μετοχή του αορίστου εκφράζει το προτερόχρονο.

ποιέιν: τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο του απροσώπου δεί' εννοούμε νο υποκείμενό του: ήμάς(ετεροπροσωπία στην απρόσωπη σύνταξη).

11.

ταυτα ποιουντες μανθάνομεν: κύρια πρόταση κρίσης. ταυτα: αντικείμενο της μετοχής ποιούντες και του ρήματος μανθά νομεν.

ποιουντες: χρονική μετοχή, συνημμένη στο εννοούμενο υποκείμενο

ήμείς του ρήματος μανθάνομεν (ο ενεστώτας της μετοχής εκφράζει το σύγχρονο).

12.

οΙον οίκοδομουντες οίκοδόμοι γίνονται και κιθαρίζοντες κιθαρι σταί: δύο δευτερεύουσες προτάσεις, αναφορικές (στη δεύτερη εν νοείται το ρήμα της πρώτης). Για τις μετοχές οίκοδομούντες και κι

made by Absens

θαρίζοντες βλ. στο .11: ποιούντες. οίκο δόμοι, κιθαρισταί: κατηγορούμενα.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

13.

ουτω δη και τα μεν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γι νόμεθα, τα δε σώφρονα σώφρονες, τα δ' άνδρεία ά νδρείοι: τρεις κύριες προτά

σεις κρίσης, που συνδέονται μεταξύ τους πα ρατακτικά με τους α

ντιθετικούς συνδέσμους μέν, δέ, δε (το δη εισάγει συμ3fέρασμα που προκύπτει από τα προηγούμενα). Συμπληρώνουμε τα εννοούμενα: τα μεν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γι νόμεθα, τα δε σώφρονα πράτ

τοντες σώφρονες γι νόμεθα, τα δ' άνδρεία πράττοντες άνδρείοι γι νόμεθα. τα δίκαια, τα σώφρονα, τα άνδρεία: σύστοιχα αντικείμενα της με

τοχής πράττοντες (για τη μετοχή αυτή βλ. στο

11:

ποιουντες).

δίκαιοι, σώφρονες, άνδρείοι: κατηγορούμενα.

•

Υπόμνηση: δίκαιος, δικαία, δίκαιον σώφρων, σώφρων, σώφρον

άνδρείος, άνδρεία, άνδρείον

•

δικαιότερος, δικαιοτέρα ...

σωφρονέστερος, σωφρονεστέρα ...

άνδρειότερος, άνδρειοτέρα ...

Οι μετοχές του κειμένου που χαρακτηρίστηκαν χρονικές και το

εμπρόθετο έκ του ίδείν έχουν και τροπική και αιτιολογική ση μασία.

Β. Ετυμολογικά

δύναμις

< δύναμαι

ένέργεια (παρασύνθετο) < ένεργος < έν + εργον

made by Absens

3. οΙκοδομέω- ώ (παρασύνθετο) < οίκοδόμος < οΙκος + δέμω (= χτίζω) 4.

δίκαιος

< δίκη

σώφρων < σώς (= σώος)

άνδρείος

άνηρ

+ φρην (= νους, μυαλό)

2η ενότητα

37 ΙΙ. Προσέγγιση του περιεχομένου

(Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

1. Σύνδεση της ενότητας με την προηγούμενη Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης διαπραγματεύτηκε το

θέμα της προέλευσης (της γένεσης) των ηθικών αρετών διατυπώνο ντας και στηρίζοντας την άποψη ότι αυτές προέρχονται από το ε θος και καμία δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως. Τώρα έρχεται σε έ να άλλο θέμα, παρεμφερές, και για τη μετάβαση χρησιμοποιήθηκε

το ετι (εδώ με προσθετική σημασία). Η λέξη αυτή δείχνει ότι εισά γεται μια νέα ενότητα, ένα νέο επιχείρημα, για τη στήριξη της θέ σης ότι η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως. Το νέο θέ μα, στο πλαίσιο πάντα της θέσης αυτής, είναι ο τρόπος με τον οποί ο καλλιεργείται και πραγματώνεται η ηθική αρετή.

Πρότερον

ϋστερον

Στις πρώτες κυρίως σειρές της νέας ενότητας ο Αριστοτέλης συνε χίζει τη θεμελίωση της θέσης του ότι καμία από τις ηθικές αρετές

δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως, με ένα ακόμα α π ο δ ε ι

κ τ ι κ ό

ε π ι Χ ε ί Ρ η μ α

(ετι ... ), χρησιμοποιώντας και εδώ

παραδείγματα. Αυτά όμως δεν τα αντλεί από τους νόμους της φύ

σης (η κίνηση της πέτρας και της φωτιάς) αλλά από τις φυσιολο γικές λειτουργίες του ανθρώπου (από τις αισθήσεις). Και παρατη ρεί ότι:

α.

Σχετικά με όσα έχουμε μέσα μας εκ φύσεως: υπάρχει εκ των προτέ

ρων η δυνατότητα να πραγματωθούν και ύστερα (χρονικά) πραγ ματώνονται, όμως άμεσα, χωρίς να χρειάζεται ο εθισμός με την ε

πανάληψη· παράδειγμα, οι αισθήσεις: η δυνατότητα της όρασης και της ακοής υπάρχει εκ φύσεως και μετά πραγματώνεται' όμως η ό

ραση και η ακοή είναι πλήρως αναπτυγμένες, έτοιμες, και δεν τις α ποκτούμε εκ των υστέρων με τη συχνή χρήση τους, βλέποντας ή α κούοντας ξανά και ξανά. Προηγείται δηλαδή η ύπαρξη και ακο

made by Absens

λουθεί η ενέργεια, η χρησιμοποίησή τους, η πραγμάτωση, οι οπτι

κές ή ακουστικές εμπειρίες.

Με άλλα λόγια: έχουμε πρώτα την ι

κανότητα για κάτι (π.χ. για όραση) και ύστερα τη χρησιμοποιούμε'

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

όμως δε συμβαίνει το αντίθετο: να ασκηθούμε δηλαδή πρώτα πολ λές φορές στο να βλέπουμε και με αυτή την άσκηση να αποκτήσου με την ικανότητα της όρασης.

β.

Σχετικά, τώρα, με την ηθική αρετή: όπως αναφέρθηκε στο τέλος της

προηγούμενης ενότητας, έχουμε από τη φύση μόνο την ιδιότητα να τη δεχτούμε, όμως στη συνέχεια η ηθική αρετή διαφοροποιείται α πό εκείνα που έχουμε εκ φύσεως εδώ δηλαδή συμβαίνει το αντίθε

το: προηγείται η ενέργεια (οι εμπειρίες, οι επαναλήψεις, η άσκηση) και ακολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής.

Με άλλα λόγια: α

σκούμαστε πρώτα σε μιαν αρετή και ύστερα την αποκτούμε (π.χ. ε νεργώντας συνεχώς με δίκαιο τρόπο γινόμαστε δίκαιοι). Αυτή η δι αφοροποίηση ενισχύει με τη σειρά της την άποψη ότι ούδεμία τών ήθικών άρετών φύσει fιμίν Εγγίνεται.

•

Η πορεία του παραπάνω α π ο δ ε ι κ τ ι κ ο ύ Ρ ή μ α τ ο ς

ε π ι Χ ε ι

θα μπορούσε να σχηματοποιηθεί έτσι:

Όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση, όπως οι αισθήσεις, λειτουρ γούν με τον ακόλουθο τρόπο: προηγείται η ύπαρξή τους και ακο λουθεί η ενέργεια, η χρησιμοποίησή τους, η πραγμάτωση, οι εμπει

ρίες.

Αντίθετα, στην ηθική αρετή προηγείται η ενέργεια (οι εμπειρίες, οι επαναλήψεις, η άσκηση) και ακολουθεί η κατάκτησή της. Επομένως, η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως, αφού δεν ακολουθεί την πορεία εκείνων που υπάρχουν μέσα μας εκ φύ σεως.

•

Παρατηρούμε στο αρχαίο κείμενο ότι ο Αριστοτέλης, όταν ανα

φέρεται σε όσα είναι εκ φύσεως, χρησιμοποιεί για τις δυνάμεις τους

(που προϋπάρχουν) το επίρρημα πρότερον (ή απαρέμφατα και με τοχές αορίστου, που δηλώνουν το προτερόχρονο), ενώ για τις ενέρ γειες το υστερον. Το ίδιο γίνεται και όταν αναφέρεται στις ηθικές

αρετές, εκεί όμως οι ενέργειες προηγούνται (τας άρετας λαμβάνο μεν ενεργήσαντες πρότερον: προτερόχρονο) ή συμπίπτουν χρονικά

made by Absens

με τις δυνάμεις (ποιούντες μανθάνομεν σύγχρονο).

πράττοντες γινόμεθα:

2η ενότητα

τας δυνάμεις

τας ένεΡΥείας

Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί πολύ συχνά του όρους "δυνάμει"

"έ-

νεργεί(Χ", πιστεύοντας ότι κάθε ον αποτελείται από δύο στοιχεία α ξεχώριστα: την ύ

λ η

και τη μ ο Ρ φ ή

.Η

ύλη περιέχει μέσα της

τη μορφή στην αρχή "δυνάμει" και αν υπάρξουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις, θα την αποκτήσει και "ένεργεί(Χ". Για παράδειγμα,

το μάρμαρο είναι "δυνάμει" άγαλμα' αν όμως το δουλέψει ο κατάλ ληλος τεχνίτης, μπορεί να γίνει άγαλμα, οπότε θα είναι άγαλμα "έ

νεργεί(Χ" (ύλη και μορφή αντιστοιχούν με τα αισθητά και τις ιδέες του Πλάτωνα, μόνο που ύλη και μορφή υπάρχουν στα όντα μαζί

και δεν τοποθετείται η μορφή σε άλλο κόσμο, υπερβατικό). "Είναι θεμελιώδης στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη η διάκριση -συχνά αντιθετική- των εννοιών δύναμις και ένέργεια. Δύναμις εί ναι η δυνατότητα που έχει ένα πράγμα ή ένα ον να γίνει ή να κάνει κάτι, ενώ η ένέργεια είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας. Γενικά ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η δεύτερη έχει μεγαλύτερη αξία

από την πρώτη. Εδώ συνδέει τας δυνάμεις με το πρότερον και τας ένεργείας με το υστερον, εννοώντας ότι αί δυνάμεις έχουν χρονική

μόνο προτεραιότητα έναντι τών ένεργειών" (σχολ., σ.

•

158).

Επισημαίνεται και πάλι ότι οι δυνάμεις έχουν χρονική πρoτεραιό~ τητα απέναντι στις ενέργειες και όχι λογική ή οντολογική.

•

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Μετά τα φυσικά), υπάρχουν τρία εί δη δυνάμεων:

α.

αυτές που υπάρχουν στον άνθρωπο από τη γέννησή του (όπως οι αισθήσεις) και συνδέονται με το άλογό μέρος της ψυχής

β.

αυτές που τις αποκτά ο άνθρωπος με την άσκηση, με το έθος (όπως η ικανότητα για το παίξιμο ενός μουσικού οργάνου) και συνδέο νται με το λογικό μέρος της ψυχής και

γ.

οι δυνάμεις που τις αποκτά ο άνθρωπος με τη μάθηση (όπως οι "τέ χνες', δηλαδή οι επιστημονικές γνώσεις)' και αυτές συνδέονται με

made by Absens

το λογικό.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Παραδείγματα

εφαρμογή

Ο Αριστοτέλης ενισχύει την παραπάνω θέση του χρησιμοποιώντας

και πάλι το

π α Ρ ά δ ε ι γ μ α

(οίον... ), την

α ν α λ ο γ ί α

(με την παραβολική πρόταση ωσπερ και έπι τών αλλων τεχνών... ) και την

α ν τ ί θ ε σ η

(δσα μεν φύσει ... τας δ' άρετάς...

ου

γάρ... άλλ' άνάπαλιν). Αυτή τη φορά πλησιάζει με τα παραδείγματα ακόμα πιο πολύ στον άνθρωπο, γιατί δεν αναφέρεται σε τίποτε σχετι κό με τη φύση του αλλά στην προσωπική του δραστηριότητα στον τομέα των τεχνών. Έτσι, παρατηρεί ότι στην ηθική αρετή συμβαίνει

ό,τι ακριβώς και στις πρακτικές τέχνες: οι άνθρωποι πρώτα εξασκού νται στην οικοδομική, για να γίνουν οικοδόμοι, και πρώτα εξασκού

νται στο παίξιμο της κιθάρας, για να γίνουν κιθαριστές. Τέλος, με το οϋτω δη συνάγει το συμπέρασμα εφαρμόζοντας τα παραδείγματα

στην ηθική αρετή και δίνοντας ευκαιριακά τρεις μορφές της: τη δικαι οσύνη, τη σωφροσύνη και την ανδρεία. Έτσι, συμπεραίνει ότι πρώτα

πράττουμε δίκαιες, σώφρονες και ανδρείες πράξεις και ύστερα (με την επανάληψη και τον εθισμό σ' αυτές) αποκτούμε τις αρετές της δικαιο σύνης, της σωφροσύνης και της ανδρείας.

Αυτό το τελευταίο (ότι πρώτα γίνονται οι πράξεις της αρετής και ακολουθεί η απόκτησή της) φαίνεται παράδοξο και δημιουργεί μι αν εύλογη απορία: πώς η απόκτηση της αρετής είναι μεταγενέστε ρη, αφού, για να κάνει κανείς, για παράδειγμα, μια δίκαιη πράξη, πρέπει να είναι κιόλας δίκαιος; Ο Αριστοτέλης λύνει αυτή την απο

ρία (στερ. ά + πόρος

= πέρασμα, διέξοδος) με τα ακόλουθα

(που τα

αναφέρει σε άλλο σημείο, λίγο παρακάτω): οι πράξεις που προη γούνται και επαναλαμβάνονται δεν είναι τυχαίες ούτε γίνονται με την υπόδειξη κάποιου άλλου, αλλά

α.

αυτός που τις κάνει έχει ακριβή γνώση αυτού που κάνει'

β.

οι πράξεις είναι αποτέλεσμα επιλογής και προτίμησης και

γ.

οι πράξεις γίνονται με τρόπο σταθερό και αμετάβλητο.

•

Παρατηρούμε ότι με πάγια τακτική ο Αριστοτέλης φέρνει τα πα

made by Absens

ραδείγματα δύο δύο: πέτρα

φωτιά, όραση

ακοή, οικοδόμοι

κι

θαριστές (το ένα παράδειγμα θα ήταν ίσως φτωχό και ανεπαρκές, ενώ τα πολλά, κουραστικά).

2η ενότητα

Πρώτο και τρίτο πληθυντικό πρόσωπο Ο Αριστοτέλης, όταν στην πορεία του στοχαστικού του λό γου

. αναφέρεται

σε ανθρώπους, χρησιμοποιεί το πρώτο πληθυντικό

πρόσωπο: στην προηγούμενη διδακτική ενότητα βρίσκουμε δύο

ήμΙν, εδώ οχτώ ρήματα σε πρώτο πληθυντικό πρόσωπο (κομιζό μεθα, άποδίδομεν, ελάβομεν, εχρησάμεθα, εσχομεν, λαμβάνομεν,

μανθάνομεν, γι νόμεθα), ενώ και στις επόμενες ενότητες (τουλά χιστο ως την έκτη) υπάρχουν πολλά ακόμα ανάλογα παραδείγ ματα (γινόμεθα, πράττομεν, άπεχόμεθα κ.ά.). Όμως ο λόγος με ταβαίνει στο τρίτο πληθυντικό, όταν αναφέρονται τα παραδείγ ματα με τους οικοδόμους και τους κιθαριστές αλλά και στην ε πόμενη ενότητα χρησιμοποιείται το τρίτο πληθυντικό, όταν ο Α

ριστοτέλης επανέρχεται στα ίδια παραδείγματα (γίνονται, εσον

ται). Η τριτοπρόσωπη αυτή αναφορά ίσως να οφείλεται στο ότι ο Αριστοτέλης δεν είχε προσωπική επαφή με τις τέχνες και τους τεχνίτες και ο τομέας αυτός της ανθρώπινης δραστηριότητας δεν

ενέπιπτε στα άμεσα ενδιαφέροντά του. Ωστόσο, παρατηρούμε ό τι εμφανίζεται και πάλι το τρίτο πρόσωπο εκεί που θα περιμένα με το πρώτο: στην τέταρτη ενότητα εναλλάσσεται το πρώτο με

το δεύτερο πληθυντικό (γινόμεθα οι μεν δίκαιοι οι δε αδικοι

οι μεν γαρ σώφρονες και πράοι γίνονται) και στην έκτη βρί σκουμε τη φράση άγαθος ανθρωπος γίνεται, ενώ θα περιμέναμε άγαθοι ανθρωποι γινόμεθα. Από τα παραπάνω μπορούμε να εικάσουμε ότι η χρήση του τρίτου προσώπου δεν υποδηλώνει συνειδητή συμπεριφορά, δηλαδή την πρόθεση του Αριστοτέλη για αποστασιοποίησή του από τους τε χνίτες, αφού η ίδια χρήση παρατηρείται και όταν αναφέρεται σε

θέματα σχετικά με την ηθική. Το τρίτο λοιπόν πρόσωπο χρησιμο

ποιείται μάλλον αυθόρμητα και ασυναίσθητα, δίνοντας μάλιστα και κάποια ποικιλία στο λόγο.

ωσπερ και επι τών αλλων τεχνών

made by Absens

Παρατηρούμε ότι ο προσθετικός και είναι περιττός, ενώ ο επιθε τικός προσδιορισμός αλλων υποδηλώνει ότι οι αρετές είναι τέχνες, κάτι που αντιβαίνει στην πραγματικότητα. Επομένως, η πρόταση

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

έπρεπε να είναι: ωσπερ επι τών τεχνών. Εδώ πρέπει να υπομνησθεί ότι τα κείμενα του Αριστοτέλη που μας έχουν σωθεί ήταν οι προ

σωπικές σημειώσεις του, τις οποίες χρησιμοποιούσε για τα μαθήμα τά του. Είναι φυσικό λοιπόν να υπάρχουν στις σημειώσεις στοιχεία του όχι και τόσο προσεγμένου προφορικού λόγου.

Τα κύρια σημεία της ενότητας

Σχετικά με όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση, όπως οι αισθήσεις: προηγείται η ύπαρξή τους και ακολουθεί η ενέργεια, η χρησιμο ποίηση, οι εμπειρίες.

Η ηθική πράξη προηγείται και ακολουθεί η ηθική αρετή (τις ηθι κές αρετές δεν τις έχουμε εκ των προτέρων, αλλά τις αποκτούμε, α

φού προηγηθούν οι εμπειρίες, οι επαναλήψεις, η άσκηση).

Όσα πρέπει να μάθουμε να τα κάνουμε, τα μαθαίνουμε κάνοντάς

τα (π.χ. γινόμαστε δίκαιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις κτλ.).

Η δομή της ενότητας

Α. Αναφορά στα φύσει' παραδείγματα Β.

Θέση: στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια

διατύπωση της θέσης: τας δ' άρετας λαμβάνομεν ενεργήσαντες πρότερον

επεξήγηση: α γαρ δεί μαθόντας ποιείν, ταύτα ποιούντες μανθά νομεν

3. ενισχυτικά παραδείγματα: ο'[ον σίκσδσμσύντες σίκσδόμσι γίνον ται και κιθαρίζσντες κιθαρισται

made by Absens

εφαρμογή

συμπέρασμα: συτω δή... άνδρείσι

2η ενότητα

43 ΠΙ. Ερωτήσεις

απαντήσεις

σε ετυμολογικά και σημασιολογικά

Ιη ερώτηση

δυνάμεις. Ποιαν ιδιαίτερη σημασία παίρνει η λέξη δύναμη στην καθεμιά από τις παρακάτω φράσεις (δίνονται στη συνέχεια οι ση

μασίες

να κάνετε τις αντιστοιχίσεις).

Οι φράσεις: α.

ΟΕ. Παπανούτσος διακρίνεται για τη δύναμη του στοχασμού του.

β.

Είχε μεγάλη δύναμη και γι' αυτό μπόρεσε να ξεπεράσει το μεγάλο χτύπημα της μοίρας.

γ.

Χτες στο γήπεδο υπήρχε μεγάλη αστυνομική δύναμη.

δ.

Έχω μεγάλη δύναμη στο διοικητικό συμβούλιο του συλλόγου.

ε.

Η Ιαπωνία είναι μία από τις μεγαλύτερες δυνάμεις του κόσμου.

στ. Το κύρος μιας αξίας, μιας αλήθειας ή ενός θεσμού. Οι σημασίες:

1. Το σύνολο μελών ευρύτερου συνόλου. 2. Η δύναμη

της παράδοσης είναι μεγάλη σε πολλούς λαούς.

Μεγάλη πνευμα

τική ικανότητα ανάλυσης, διεισδυτικότητας, εύστοχων παρατηρή σεων κ.ά.

τική πλευρά.

Ένα κράτος από οικονομική, στρατιωτική και πολι

Το ψυχικό σθένος.

Η δυνατότητα επιβολής ή ε

πιρροής .

•

Απάντηση

made by Absens

Οι αντιστοιχίσεις:

1γ,

2στ, 3α, 4ε, 5β, 6δ.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

2η ερώτηση

κομιζόμεθα. Να συμπληρώσετε το καθένα από τα παρακάτω κενά με ένα σύνθετο (ουσιαστικό ή ρήμα), που θα έχει ως πρώ το συνθετικό μία πρόθεση και ως δεύτερο το θέμα του ρήματος

κομίζω. α.

Μετά τη λήξη της απεργίας των οδοκαθαριστών άρχισε η

. . . . . . . . . . . . . . . . των β.

σκουπιδιών.

Μερικών αγίων γιορτάζεται όχι η ημέρα του θανάτου τους αλλά η ημέρα της

γ.

........ .

....................

Οι τραυματίες

των λειψάνων τους.

..................

από τον τόπο του δυστυχήματος

στο νοσοκομείο που εφημέρευε. δ.

ε.

Οι τρεις μάγοι

................

της ελιάς γίνεται το φθινόπωρο.

................

στο Χριστό πολύτιμα δώρα και

τον προσκύνησαν.

στ. Πρέπει να αποκτήσουμε μόνιμη κατοικία. Κουράστηκα πια από τις

πολλές ..... -.......... .

•

Α π ά ν τ η σ η

: α)

αποκομιδή, β) ανακομιδής, γ) διακομίστηκαν,

δ) συγκομιδή, ε) προσκόμισαν, στ) μετακομίσεις.

3η ερώτηση

σώφροvες. Να σχηματίσετε δέκα αφηρημένα ουσιαστικά και τα α

ντίστοιχα επίθετά τους (τα επίθετα να γραφούν στην ονομαστική

πληθυντικού του αρσενικού) χρησιμοποιώντας ως δεύτερο συνθε τικό αυτό του σώφρων και ως πρώτο ένα από τα επίθετα γενναίος,

μεγάλος, μέτριος, νόμιμος, ορθός, ταπεινός, υψηλός και μία από τις

made by Absens

λέξεις α- (στερητικό), παρά, έχω.

2η ενότητα

•

Απάντηση

α.

γενναιοφροσύνη

β., μεγαλοφροσύνη

γενναιόφρονες

μεγαλόφρονες

γ.

μετριοφροσύνη

δ.

νομιμοφροσύνη

- νομιμόφρονες

ε.

ορθοφροσύνη

ορθόφρονες

μετριόφρονες

στ. ταπει νοφροσύνη

ζ.

υψηλοφροσύνη

υψηλόφρονες

η.

αφροσύνη

θ.

παραφροσύνη

ι.

εχεφροσύνη

ταπει νόφρονες

άφρονες

παράφρονες

- εχέφρονες

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

•

Το περιεχόμενο των απαντήσεων αποτελείται από αποσπάσματα της ερμηνευτικής προσέγγισης, που έχει προηγηθεί· η επανάληψη στοχεύει στη διευκόλυνση του μα θητή, που έτσι δε θα είναι αναγκασμένος να ανατρέχει κάθε φορά στις προηγού μενες σελίδες.

•

Ιη ερώτηση

Στις πρώτες κυρίως σειρές της νέας ενότητας ο Αριστοτέλης συ νεχίζει τη θεμελίωση της θέσης του ότι καμία από τις ηθικές α ρετές δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως, με ένα ακόμα αποδει κτικό επιχείρημα, χρησιμοποιώντας και εδώ παραδείγματα. Η πορεία του αποδεικτικού επιχειρήματος θα μπορούσε να σχη ματοποιηθεί έτσι:

Όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση, όπως οι αισθήσεις, λειτουρ

γούν με τον ακόλουθο τρόπο: προηγείται η ύπαρξή τους και α κολουθεί η ενέργεια, η χρησιμοποίηση, η πραγμάτωση, οι ε

made by Absens

μπειρίες.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Αντίθετα, στην ηθική αρετή προηγείται η ενέργεια (οι εμπειρίες, οι

επαναλήψεις, η άσκηση) και ακολουθεί η κατάκτηση της ηθικής α ρετής.

Επομένως, η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως, αφού δεν ακολουθεί την πορεία εκείνων που υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως.

•

Για περισσότερα βλ. παραπάνω, στο

•

2η ερώτηση

2 (Πρότερον -ϋστερον).

Ο Αριστοτέλης, όταν στην πορεία του στοχαστικού του λό γου αναφέρεται σε ανθρώπους, χρησιμοποιεί το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο: στην προηγούμενη διδακτική ενότητα βρίσκουμε δύο

ήμίν, εδώ οχτώ ρήματα σε πρώτο πληθυντικό πρόσωπο (κομιζό μεθα, άποδίδομεν, ελάβομεν, εχρησάμεθα, εσχομεν, λαμβάνομεν,

μανθάνομεν, γι νόμεθα), ενώ και στις επόμενες ενότητες (τουλά χιστο ως την έκτη) υπάρχουν πολλά ακόμα ανάλογα παραδείγ

μα τα (γι νόμεθα, πρά ττομεν, άπεχόμεθα κ.ά.). Όμως ο λόγος με ταβαίνει στο τρίτο πληθυντικό, όταν αναφέρονται τα παραδείγ

ματα μ.ε τους οικοδόμους και τους κιθαριστές αλλά και στην ε πόμενη ενότητα χρησιμοποιείται το τρίτο πληθυντικό, όταν ο Α

ριστοτέλης επανέρχεται στα ίδια παραδείγματα (γίνονται, εσον ται). Η τριτοπρόσωπη αυτή αναφορά ίσως να οφείλεται στο ότι ο Αριστοτέλης δεν είχε προσωπική επαφή με τις τέχνες και τους τεχνίτες και ο τομέας αυτός της ανθρώπινης δραστηριότητας δεν ενέπιπτε στα άμεσα ενδιαφέροντά του. Ωστόσο, παρατηρούμε ό τι εμφανίζεται και πάλι το τρίτο πρόσωπο εκεί που θα περιμένα με το πρώτο: στην τέταρτη ενότητα εναλλάσσεται το πρώτο με

το δεύτερο πληθυντικό (γινόμεθα οι μεν δίκαιοι οι δε αδικοι

οι μεν yCJ.ρ σώφρονες και πράοι γίνονται) και στην έκτη βρί σκουμε τη φράση άγαθος ανθρωπος γίνεται, ενώ θα περιμέναμε άγαθοι ανθρωποι γι νόμεθα.

made by Absens

2η ενότητα

χνίτες, αφού η ίδια χρήση παρατηρείται και όταν αναφέρεται σε θέματα σχετικά με την ηθική. Το τρίτο λοιπόν πρόσωπο χρησιμο ~πoιείται μάλλον αυθόρμητα και ασυναίσθητα, δίνοντας μάλιστα

made by Absens

και κάποια ποικιλία στο λόγο.

3η ενότητα

Άλλα επιχειρήματα για τη σχέση ηθικής αρετής και ηθικής πράξης

ΚΕΙΜΕΝΟ

Μαρτυρεί δε και το γινόμενον εν ταίς πόλεσιν·

οί γαρ νομοθέται τους πολίτας εθίζοντες ποιού σιν άγαθούς, και το μεν βούλημα παντος νομο

θέτου τού τ' εστίν, όσοι δε μη ε{, αύτο ποιούσιν άμαρτάνουσιν, και διαφέρει τούτφ πολιτεία πολιτείας άγαθη φαύλης. Έτι εκ τών αύτών και δια τών αύτών και γίνεται πάσα άρετη και φθείρεται, όμοίως δε και τέχνη· εκ γαρ τού κι

θαρίζειν και οί άγαθοι και κακοι γίνονται κι θαρισταί. Άνάλογον δε και οίκοδόμοι και οί

λοιποι πάντες εκ μεν γαρ τού ε{, οίκοδομείν ά γαθοι οίκοδόμοι έσονται, εκ δε τού κακώς κα

κοί. Εί γαρ μη ούτως εΙχεν, ούδεν αν έδει τού διδάξοντος, άλλα πάντες αν εγίνοντο άγαθοι Τι

made by Absens

κακοί.

3η ενότητα

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Τα παραπάνω τα επιβεβαιώνει και αυτό που συμβαίνει στα κράτη' οι νομοθέτες δηλαδή να κάνουν τους πολίτες καλούς με τον εθισμό, και

αυτή είναι η επιθυμία κάθε νομοθέτη, ενώ όσοι δεν το κάνουν αυτό σωστά δεν πετυχαίνουν αυτό που επιδιώκουν' σ' αυτό εξάλλου και δι αφέρει το ένα πολίτευμα από το άλλο, το καλό πολίτευμα από το λιγό τερο καλό πολίτευμα. Ακόμα, κάθε αρετή και γεννιέται και φθείρεται για τους ίδιους λόγους και με τα ίδια μέσα

το ίδιο και κάθε τέχνη'

γιατί παίζοντας κιθάρα γίνονται και οι καλοί και οι κακοί κιθαριστές και με ανάλογο τρόπο και οι οικοδόμοι και όλοι οι άλλοι τεχνίτες. Δη λαδή χτίζοντας με καλό τρόπο σπίτια θα γίνουν καλοί οικοδόμοι, όμως χτίζοντας με κακό τρόπο, κακοί. Γιατί, αν δε συνέβαιναν έτσι τα πράγ ματα, καθόλου δε θα χρειαζόταν ο άνθρωπος που θα δίδασκε, αλλά ό λοι οι τεχνίτες θα ήταν καλοί ή κακοί από τη γέννησή τους.

Ι. Γλωσσική προσέγγιση

Α. Μορφοσυντακτικά

(Δίνονται όσα κρίνονται απαραίτητα για την κατανόηση του περιεχομένου)

μαρτυρεί δΈ και το γινόμενον έν ταίς πόλεσιν· κύρια πρόταση κρί σης ο δε είναι μεταβατικός και ο και προσθετικός.

made by Absens

το γινόμενον: υποκείμενο του ρήματος μαρτυρεί (ως αντικείμενο εννοείται το ταύτα σε αττική σύνταξη).

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

οί γαρ νομοθέται τoυ~ πoλίτα~ έθίζoντε~ ποιουσιν άγαθoύ~: κύρια

πρόταση κρίσης ο γαρ είναι επεξηγηματικός (διασαφητικός). έθίζoντε~: τροπική μετοχή, συνημμένη στο οί νομοθέται. άγαθoύ~: κατηγορούμενο στο αντικείμενο τους πολίτας του ρήμα τος ποιούσι ν.

και το μεν βούλημα παντo~ νομοθέτου τουτ' έστίν: κύρια πρότα ση κρίσης.

μέν: μαζί με τον δε (οσοι δε) συνδέει με αντιθετική παρατακτική σύνδεση τις δύο προτάσεις που έχουν ρήματα το εστι ν και το ά μαρτάνουσι ν.

το βούλημα: υποκείμενο του ρήματος εστιν τουτο: κατηγορούμενό του.

παντo~ νομοθέτου: γενική υποκειμενική στο βούλημα· παντό~: κα τηγορηματικός προσδιορισμός στο νομοθέτου.

4. όσοι δε μη εtι αύτο ποιουσιν ά μαρτάνουσιν: δύο προτάσεις: η μία είναι κύρια πρόταση κρίσης (άμαρτάνουσιν) και η άλλη (0σοι ... ποιούσιν) είναι δευτερεύουσα αναφορική υποθετική, υ ποκείμενο της κύριας οι δύο προτάσεις σχηματίζουν υποθετικό

λόγο του πραγματικού (εl' τινες μη ποιούσιν... , άμαρτάνουσιν). Η άρνηση στην οριστική ποιούσι ν είναι μή, επειδή υπάρχει υ πόθεση.

και διαφέρει τούτφ πολιτεία πoλιτεία~ άγαθη φαύλη~: κύρια πρό ταση κρίσης (η κανονική σειρά των λέξεων: και διαφέρει τούτφ

πολιτεία άγαθη πολιτείας φαύλης). Για το κόμμα πριν από τον και και για τη σειρά των λέξεων γίνεται λόγος στην προσέγγιση του περιεχομένου.

τούτφ

πολιτεία

τφ εθι'ζεσθαι): δοτική της αναφοράς στο ρήμα διαφέρει. άγαθή:

υποκείμενο

του

διαφέρει·

άγαθή:

επιθετικός

προσδιορισμός στο πολιτεία.

made by Absens

πoλιτεία~ φαύλη~: αντικείμενο του ρήματος διαφέρει· φαύλη~: επι θετικός προσδιορισμός στο πολιτείας.

3η ενότητα

ετι έκ των αύτων και δια των αύτων και γίνεται πάσα άρετη και φθείρεται, όμοίως δε και τέχνη (το χωρίο πλήρες: ετι έκ τών αυτών και δια τών αυτών και γίνεται πάσα αρετη και φθείρεται πάσα α ρε τη, όμοίως δε και πάσα τέχνη έκ τών αυτών και δια τών αυτών

και γίνεται και φθείρεται): με συμπληρωμένο το χωρίο έχουμε τέσ σερις κύριες προτάσεις κρίσης.

ετι: με προσθετική σημασία.

έκ των αύτων: εμπρόθετος προσδιορισμός της αιτίας (και του τρό που) στα ρήματα γίνεται και φθείρεται. δια των αύτων: εμπρόθετος προσδιορισμός του μέσου στα ρήματα γίνεται και φθείρεται. και γίνεται και φθείρεται: καταφατική συμπλεκτική σύνδεση των δύο κύριων προτάσεων, με έμφαση.

έκ γαρ του κιθαρίζειν και οί άγαθοι και κακοι γίνονται κιθαρι

σταί: κύρια πρόταση κρίσης ο γαρ αιτιολογεί όλο το νόημα της προηγούμενης ημιπεριόδου.

έκ του κιθαρίζει ν: έναρθρο απαρέμφατο σε γενική, εμπρόθετος

προσδιορισμός της αιτίας (και του τρόπου) στο ρήμα γίΥΟΥΤαι. και οί άγαθοι και κακοι κιθαρισταί: υποκείμενο του ρήματος γί ΥΟΥται' αγαθοι και κακοί: επιθετικοί προσδιορισμοί στο υποκεί

μενο οί κιθαρισται (το γίνονται δεν είναι συνδετικό).

άνάλογον δε και οΙκοδόμοι και οί λοιποι πάντες: η πρόταση πλ ή ρης: ανάλογον δε γίνονται και οί καλοι και κακοι οίκοδόμοι και

οί λοιποι πάΥτες το ανάλογον (ουδέτερο του επιθέτου ανάλογος, -ος,

-ov έχει

στον Αριστοτέλη συχνά, όπως εδώ, επιρρηματική ση

μασία (δηλώνει τρόπο).

9. έκ μεν γαρ του Et; οΙκοδομειν άγαθοι οΙκοδόμοι εσονται, έκ δε του κακως κακοί: δύο κύριες προτάσεις κρίσης, που συνδέονται σε α ντιθετική παρατακτική σύνδεση με τους συνδέσμους μεν

- δέ ο

γαρ

είναι διασαφητικός (επεξηγηματικός).

made by Absens

έκ του Et; οΙκοδομειν: έναρθρο απαρέμφατο σε γενική, εμπρόθετος

προσδιορισμός της αιτίας (και του τρόπου) στο ρήμα εσΟΥΤαι' Et;:

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου στο απαρέμφατο οΙκο δομείν.

άγαθο'ι οίκοδόμοι: κατηγορούμενο στο εννοούμενο υποκείμενο οΙ κοδόμοι

του

συνδετικού ρή ματος

εσονται·

άγαθοί:

επιθετικός

προσδιορισμός στο οΙκοδόμοι. εκ δε τού κακώς κακοί: η πρόταση πλήρης: εκ δε τού κακώς οΙκο δομείν κακοί οΙκοδόμοι εσονται.

10. εί γαρ μη ούτως είχεν, ούδεν αν εδει τού διδάξοντος, άλλα πάντες αν εγίνοντο άγαθο'ι Τι κακοί: μία υποθετική πρόταση (εΙ μη εΙχεν) και δύο κύριες (εδει αν

εγίνοντο αν), που αποτελούν σύνθετο υ

ποθετικό λόγο του αντίθετου του πραγματικού· ο γαρ συνδέει τον

υποθετικό λόγο με την προηγούμενη περίοδο με αιτιολογική παρα

τακτική σύνδεση· η άρνηση με την οριστική εΙχεν είναι μή, επειδή υπάρχει υπόθεση· ο ιΗλα συνδέει μεταξύ τους με αντιθετική παρα

τακτική σύνδεση τις δύο κύριες προτάσεις της διπλής απόδοσης (ε δει αν

- εγίνοντο

αν).

ούδέν: αιτιατική του ποσού στο ρήμα αν εδει. τού διδάξοντος: γενική του αντικειμένου στο απρόσωπο ρήμα αν εδει. πάντες: υποκείμενο του συνδετικού ρήματος αν εγίνοντο με κατη

γορούμενα τα άγαθοι τι κακοί.

made by Absens

Β. Ετυμολογικά

μαρτυρέω-ώ < μάρτυς

νομοθέτης < νόμος + τίθημι

άμαρτάνω < στερ. ά- + ρίζα σμαρ

3η ενότητα

ΙΙ. Προσέγγιση του περιεχομένου (Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

1.-

Σύνδεση με την προηγούμενη ενότητα Στην προηγούμενη ενότητα τονίστηκε ότι τις ηθικές αρετές δεν τις έχουμε εκ των προτέρων, αλλά τις αποκτούμε, αφού προηγηθεί η

πράξη (οι εμπειρίες, οι επαναλήψεις, η άσκηση, ο εθισμός). Τώρα, για επιβεβαίωση αυτής της θέσης (για να καταδειχτεί η αξία και ο καίριος ρόλος της επανάληψης και του εθισμού) επιστρατεύεται το παράδειγμα με τους νομοθέτες, οι οποίοι προσπαθούν να κάνουν

τους πολίτες καλούς ανθρώπους (να έχουν ηθική αρετή) με τον εθι σμό, με την άσκηση. Στο τέλος επιστρατεύονται και πάλι τα παρα

δείγματα από το χώρο των τεχνών.

Οι νομοθέτες και η ηθική αρετή των πολιτών Το θέμα για το οποίο γίνεται λόγος είναι η σχέση ηθικής αρετής

και πράξης, και πρέπει να δειχτεί ότι η ηθική αρετή δεν είναι εκ φύσεως, αλλά καλλιεργείται με την ηθική πράξη. Για να στηριχτεί αυτή η θέση, ο Αριστοτέλης μεταφέρεται στο χώρο της πολιτικής

φέρνοντας τώρα ένα νέο επιχείρημα (μαρτυρεί δε και το γι νόμε

νον... ): τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν οι νομοθέτες, με την προϋπόθεση βέβαια ότι προσπαθούν, με τον εθισμό στις καλές πρά

ξεις, να κάνουν τους πολίτες να αποκτήσουν ηθική αρετή

αυτό

είναι η πρόθεσή τους, στο γενικό πλαίσιο της επιδίωξης του καλού

των πολιτών. Ωστόσο, άλλοι από αυτούς οργανώνουν σωστά τον εθισμό και πετυχαίνουν το στόχο τους, όμως άλλοι θεσπίζουν τέ τοιους νόμους, οι οποίοι δεν κάνουν σωστά τον εθισμό των πολι τών, με αποτέλεσμα οι νομοθέτες να πέφτουν έξω, να αποτυχαί

νουν και να μην ασκούν τους πολίτες έτσι, ώστε να αποκτήσουν η

θική αρετή. Εξάλλου, αυτή είναι και η αιτία που διαφοροποιεί τα πολιτεύματα σε καλά και σε λιγότερο καλά: η επιτυχία ή η αποτυ

χία στο έθίζει ν τους πολίτες.

made by Absens

Η ουσία του επιχειρήματος είναι η ακόλουθη: Αν η ηθική αρετή υ πήρχε εκ φύσεως στον άνθρωπο, θα ήταν άτοπο οι νομοθέτες να

σκέφτονται και να ενεργούν με αυτόν τον τρόπο.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

•

Σύμφωνα με την αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων, το άτομο δε λει τουργεί μόνο του και για χάρη του εαυτού του αλλά ως μέλος του συ

νόλου, ως πολίτης, στο πλαίσιο της λειτουργίας του κράτους έτσι, και η ηθική αρετή είναι γνώρισμα του πολίτη ως μέλους του συνόλου. Γι' αυτό αναφέρονται εδώ οι νομοθέτες ως οι άνθρωποι που με τους νό

μους θα εξασκήσουν με τον εθισμό τους πολίτες στην ηθική αρετή (ό πως οι δάσκαλοι θα εξασκήσουν τους τεχνίτες).

•

Στο σχετικό χωρίο της ενότητας η λέξη που δεσπόζει, έχοντας το

μεγαλύτερο σημασιολογικό βάρος, είναι η μετοχή εθίζοντες και σ' αυτήν αναφέρεται η επαναληπτική αντωνυμία αυτο

το εθίζει ν)·

με τον εθισμό λοιπόν και όχι με άλλο μέσο κάνουν οι νομοθέτες τους πολίτες άγαθούς.

Το κόμμα πριν από τον και

α.

Στη φράση και διαφέρει τούτφ πολιτεία πολιτείας υπάρχει κόμμα πριν από το συμπλεκτικό σύνδεσμο και γιαδύο λόγους:

Ο και δεν έχει συνδετική αλλά συμπερασματική σημασία και γι' αυτό πρέπει να μεταφραστεί με το "επομένως" .

Πριν από τον και υπάρχει ένα ζεύγος κύριων προτάσεων, που συν

δέονται με αντιθετική σύνδεση (το μεν εστίν... , σσοι δέ. .. άμαρτά νουσι)- με το κόμμα κλείνει αυτό το ζεύγος και αποφεύγεται ενδε

χόμενη σύγχυση του αναγνώστη (δηλώνεται με το κόμμα ότι ο και δε συνδέει τα ρήματα άμαρτάνουσι

- διαφέρει).

β.

Πριν από τον και τίθεται κόμμα,

όταν δεν είναι συνδετικός αλλά μεταβατικός (καθαρά μεταβατικός, επιβεβαιωτικός, συμπερασματικός, αιτιολογικός κτλ .... μάλιστα τις

περισσότερες φορές υπάρχει πριν όχι κόμμα αλλά άνω τελεία): εν ταύθα εμεινε Κύρος ήμέρας πέντε και τοίς στρατιώταις ωφείλετο

μισθος πλέον

11 τριών μηνών (καθαρά

μεταβατικός)·

όταν προηγείται ένας όρος ή μια πρόταση που κλείνεται ανάμεσα

σε δύο κόμματα ή ανάμεσα σε τελεία και σε κόμμα (κλητική προ

made by Absens

σφώνηση, επεξήγηση, δευτερεύουσα επιρρηματική πρόταση κ.ά.)· σ' αυτή την περίπτωση υπάρχει κόμμα ακόμα και πριν από τον

συνδετικό καί: Έβουλόμην, 1JJ φίλε, και τούτο ποιησαι.

3η ενότητα

πολιτεία πολι τείας αΥαθη φαύλης Η φράση αυτή του κειμένου δημιουργεί πολλαπλό προβληματισμό και πρέπει να γίνουν οι ακόλουθες παρατηρήσεις:

α.

Ως προς το περιεχόμενό της: Το θέμα που εξετάζει ο Αριστοτέλης είναι η απόκτηση της ηθικής αρετής έτσι, η αναφορά των πολιτευ μάτων και η διάκρισή τους σε δύο κατηγορίες δίνει την εντύπωση ότι απομακρύνει το κείμενο από το θέμα. Όμως ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στα πολιτεύματα ανεξάρτητα ή εμβόλιμα ή κατά πα ρέκβαση, αλλά συνδέει την αξία τους με την αρετή των πολιτών, την οποία αυτοί κατακτούν με μεγαλύτερη ή με μι κρότερη επιτυ χία, ανάλογα με τη συμβολή των νομοθετών· επομένως η αναφορά στην αξία των πολιτευμάτων απορρέει από το θέμα της αρετής και είναι περιστασιακή.

β.

Ως προς τη θέση των λέξεων: Η κανονική σειρά των λέξεων μέσα

στη φράση θα ήταν: διαφέρει πολιτεία άγαθη πολιτείας φαύλης η

διαφορετική θέση των λέξεων μέσα στο λόγο (πολιτεία άγαθη πο λιτείας φαύλης) οφείλεται ίσως και πάλι στο γεγονός ότι τα κείμε να του Αριστοτέλη είναι προσωπικές σημειώσεις, βοηθητικές για

την προφορική διδασκαλία του, και επομένως σε μερικά σημεία έ

χουν κάποια χαρακτηριστικά (συντομία, ελλειπτικότητα κ.ά.) του προφορικού λόγου (βλ. και στην προηγούμενη ενότητα, το σχόλιο για τη φράση και έπι τών αλλων τεχνών.

γ.

Ως προς τη σημασία της λέξης φαύλης: Το επίθετο φαύλος (= ευτε λής, ασήμαντος, κακός) στο κείμενο έχει διαφορετική σημασία από την κανονική: όταν κάνει λόγο ο Αριστοτέλης για φαύλην πολιτεί αν, εννοεί όχι το κακό πολίτευμα αλλά το λιγότερο καλό, το κατώ

τερΟ" αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχουν κακά πολιτεύματα αλλά ότι όλα είναι καλά, άλλο σε μεγαλύτερο και άλλο σε μικρότερο βαθμό· και αυτή η αξιολογική διαβάθμιση απορρέει από τον μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό επιτυχίας της προσπάθειας των νομοθετών να ε

θίσουν τους πολίτες στην αρετή

αυτός ο βαθμός επιτυχίας είναι

το κριτήριο της διάκρισης της πολιτείας σε άγαθην και φαύλην

made by Absens

(για τη διαίρεση των πολιτευμάτων σε ορθά και στις παρεκβάσεις

τους θα γίνει λόγος στη διδακτική ενότητα

17).

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

•

Για περισσότερα σχετικά με τα παραπάνω βλ. Δ. Λυπουρλή, Αρι

στοτελικά μελετήματα, Θεσσαλονίκη

000

1986, σ. 44 κ.ε.).

γίνεται πάσα αρετη και φθείρεται

Ο Αριστοτέλης συνεχίζει να αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο

πραγματώνεται η ηθική αρετή, επιμένοντας ότι για την κατάκτησή

της προηγείται η πράξη (η επανάληψη, η εξάσκηση, ο εθισμός). Στο πλαίσιο αυτής της θέσης προσθέτει ότι κάθε μορφή ηθικής αρετής, είτε αυτή γίνεται είτε φθείρεται, έχει ως αφετηρία της τις ίδιες αιτίες και τα ίδια μέσα. Και επανέρχεται στα παραδείγματα με τους κιθαριστές και τους οικοδόμους, για να δείξει ότι με την καλή εξάσκηση πετυχαί

νει κανείς το στόχο του, ενώ με την κακή αποτυχαίνει (η καλή ή η κα κή εξάσκηση είναι το κριτήριο για την κατάκτηση ή όχι του στόχου).

•

Το αντιθετικό ζεύγος των φιλοσοφικών εννοιών γένεσις

φθορα απο

τελεί ένα σημαντικό θέμα της φιλοσοφικής σκέψης μάλιστα υπάρχει και έργο του Αριστοτέλη με τον τίτλο Περ'ι γενέσεως κα'ι φθοράς.

6. Το Eb και το κακώς Πρέπει να προσέξουμε τη χρήση των παραδειγμάτων με τους κιθα

ριστές και τους οικοδόμους (σε συσχετισμό με την ηθική αρετή), ό πως αυτά δίνονται στην προηγούμενη και σ' αυτή την ενότητα:

στην προηγούμενη ενότητα τονίζεται ότι με την εξάσκηση μπορεί κανείς να φτάσει στην ηθική αρετή· σ'

αυτήν όμως την ενότητα

προστίθεται ένα νέο στοιχείο, το ευ ή το κακώς. Ας παρακολουθή σουμε τα παραδείγματα: α.

Τα παραδείγματα στην προηγούμενη ενότητα:

../

Γίνεται κανείς κιθαριστής, αφού πρώτα εξασκηθεί στο παίξιμο της κιθάρας .

../

Γίνεται κανείς οικοδόμος, αφού πρώτα εξασκηθεί στο χτίσιμο των σπιτιών.

../

Το ίδιο ισχύει και με την ηθική αρετή: αποκτά κανείς ηθική αρετή,

made by Absens

αφού πρώτα εξασκηθεί με ηθικές πράξεις και συνηθίσει σ' αυτήν

(γίνεται, για παράδειγμα, δίκαιος, αφού πρώτα συνηθίσει να κάνει δίκαιες πράξεις).

3η ενότητα

β.

Τα παραδείγματα σ' αυτή την ενότητα:

Θα γίνει κανείς καλός κιθαριστής, αν πρώτα εξασκηθεί με το καλό

παίξιμο της κιθάρας αν όμως δεν εξασκηθεί καλά, θα γίνει κακός κιθαριστής .

Θα γίνει κανείς καλός οικοδόμος, αν πρώτα εξασκηθεί με το 1illλQ χτίσιμο των σπιτιών· αν όμως δεν εξασκηθεί καλά, θα γίνει κακός οικοδόμος .

Το ίδιο συμβαίνει και με την ηθική αρετή: αποκτά κανείς ηθική α

ρετή, αν πρώτα εθιστεί καλά με ηθικές πράξεις και συνηθίσει σ' αυ

τήν· αν όμως δεν εξασκηθεί καλά, δεν κατακτά την ηθική αρετή

(γίνεται, για παράδειγμα, δίκαιος, αν πρώτα συνηθίσει με σωστό τρόπο να κάνει δίκαιες πράξεις αν όμως δε συνηθίσει με σωστό τρόπο, δε θα γίνει δίκαιος).

Ηθική αρετή και διδασκαλία Στο τέλος της ενότητας γίνεται λόγος για τον διδάξοντα, δηλαδή για ε κείνον που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους κιθαριστές και

τους οικοδόμους (και εκείνους βέβαια που θα κατακτήσουν την αρετή) κατά τη διαδικασία του εθισμού, της εξάσκησή ς τους. Επομένως σ' αυ τή την ενότητα ο Αριστοτέλης δέχεται -και επισημαίνει- τη συμβολή

της διδασκαλίας για την καλλιέργεια της ηθικής αρετής αναφέροντας το ρόλο του νομοθέτη και του δασκάλου. Έτσι, είναι εύκολο να κατα λάβουμε και αν αποδέχεται τη σωκρατική θέση ότι η αρετή είναι διδα

κτή (στην πρώτη διδακτική ενότητα ο Αριστοτέλης είχε συσχετίσει τη διδασκαλία όχι με την ηθική αλλά με τη διανοητική αρετή, η οποία έκ

διδασκαλίας εχει και την γένεσιν και την αυξησιν).

•

Με τη λέξη αρετη νοείται η ηθική αρετή.

Τα νέα αποδεικτικά επιχειρήματα

Στο κείμενο της τρίτης διδακτικής ενότητας συνεχίζεται, όπως ανα

φέραμε, η παράθεση αποδεικτικών επιχειρημάτων για την υποστή made by Absens

ριξη της θέσης ότι ούδεμία τών ηθικών αρετών φύσει ήμίν έγγίνε ται. Συνοψίζουμε τα νέα επιχειρήματα:

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

α.

Για να υπάρξει ηθική αρετή, προηγείται ο εθισμός στην ηθική, στην καλή πράξη· αν αυτός δεν είναι καλός, η προσπάθεια αποβαίνει ά καρπη και η ηθική αρετή δεν πραγματώνεται. Αυτά σημαίνουν ότι η

ηθική αρετή είναι απόρροια της πράξης (το επιχείρημα αυτό έχει αρ χίσει από την προηγούμενη ενότητα). Άρα η αρετή πραγματώνεται εκ των υστέρων και αυτό σημαίνει ότι δεν την έχουμε εκ φύσεως.

β.

Θα ήταν άτοπο οι νομοθέτες να προσπαθούν να κάνουν τους πολί τες καλούς ανθρώπους με τον εθισμό, αν αυτοί ήταν καλοί ή κακοί εκ φύσεως. Οι νομοθέτες σκέφτονται και ενεργούν έτσι, επειδή η η θική αρετή δεν είναι εκ φύσεως στον άνθρωπο.

γ.

Αν η ηθική αρετή υπήρχε εκ φύσεως, οι άνθρωποι θα ήταν από φυ σικού τους καλοί ή κακοί και δε θα χρειαζόταν να τους διδάξει κα νένας τίποτα σχετικό. Τώρα όμως τους διδάσκουν, γιατί όλοι ξέ ρουν ότι κάνοντας σωστές πράξεις θα γίνουν σωστοί άνθρωποι, κάνοντας όχι σωστές, δε θα γίνουν σωστοί. Άρα η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως, αλλά στηρίζεται στην ηθική πράξη.

9. 1.

Τα κύρια σημεία της ενότητας Οι νομοθέτες προσπαθούν με τον εθισμό να κάνουν τους πολίτες

καλούς ανθρώπους (να τους κάνουν να κατακτήσουν την αρετή).

Η κατάκτηση κάθε αρετή~ πραγματώνεται ή δεν

πραγματώνεται

ανάλογα με τον αν υπάρξει καλό; ή όχι εθισμό; σ' αυτήν.

Αποκτά κανεί; ηθική αρετή, αν πρώτα εθιστεί καλά με ηθικέ; πράξει; και συνηθίσει σ' αυτήν· αν όμω; δεν εξασκηθεί καλά, δεν κατακτά την ηθική αρετή.

Οι τεχνίτες γίνονται καλοί ή όχι, ανάλογα με το αν έχουν εξασκηθεί καλά ή όχι.

Είναι απαραίτητος ο άνθρωπος που θα διδάξει, θα κατευθύνει, θα

made by Absens

καθοδηγήσει τον τεχνίτη στην εξάσκησή του.

3η ενότητα

Η δομή της ενότητας

10. Α.

Ο ρόλος του νομοθέτη στην πραγμάτωση της αρετής

- 1. 2. Β.

Ο εθισμός των πολιτών

Η διαφορά άγαθης και φαύλης πολι τείας

Παραδείγματα από τις τέχνες

Ο ρόλος της εξάσκησης των κιθαριστών και των οικοδόμων

Ο ρόλος του διδάξΟΥτος

111.

Ερωτήσεις

απαντήσεις

σε ετυμολογικά και σημασιολογικά

Ιη ερώτηση ~ άμαρτάΥουσΙΥ. Να δώσετε τις σημασίες που έχει το ρήμα στην αρ χαία ελληνική και τη σημασία που πήρε αργότερα στη χριστιανική γλώσσα .

•

Απάντηση

α.

Η αρχική σημασία του ρήματος άμαρτάνω είναι: αποτυχαίνω στο

στόχο (ιδιαίτερα με το δόρυ)' γενικότερα το ρήμα στην αρχαία ελ ληνική σημαίνει αποτυχαίνω σε κάτι, δεν κατορθώνω να κάνω κά

τι, κάνω λάθος, κάνω σφάλμα. Ανάλογο περιεχόμενο έχουν και οι

λέξεις άμάρτημα και άμαρτία

σφάλμα κρίσης και όχι ηθικό, λά

θος, αποτυχία), άμαρτωλός, άναμάρτητος. Το ρήμα λοιπόν (και ό λες οι συγγενικές ετυμολογικά λέξεις) δεν έχει να κάνει με πράξεις που φέρνουν τύψεις και ενοχή: σημαίνει απλώς αποτυχία. β.

Στη χριστιανική γλώσσα το ρήμα παίρνει σημασία ηθική και ση

made by Absens

μαίνει υποπίπτω με κάποια πράξη μου σε ηθικό παράπτωμα παρα βαίνοντας τις θε"ίκές εντολές μάλιστα ο αόριστος β' ήμαρτον εκ-

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

φράζει ειδικά την αναγνώριση του ηθικού παραπτώματος και την ψυχική συντριβή με παράλληλη αίτηση συγγνώμης. Ανάλογα

μετέπεσε και η σημασία των λέξεων αμάρτημα, αμαρτία (ηθικό παράπτωμα που παραβαίνει το θε·ίκό νόμο), αμαρτωλός, ανα μάρτητος.

2η ερώτηση

φθείρεται. Να δώσετε τη σημασία των παρακάτω λέξεων: φθαρτός, αδιάφθορος, ψυχοφθόρος, φθορά, διαφθορά, δολιοφθορά .

•

Απάντηση

α.

φθαρτός αυτός που υπόκειται στη φθορά

β.

αδιάφθορος αυτός που δεν μπορούν να τον παρασύρουν σε ανήθι κες πράξεις

γ.

ψυχοφθόρος αυτός που φθείρει την ψυχή

δ.

φθορά· σταδιακή καταστροφή με το πέρασμα του χρόνου ή με τη χρήση

ε.

διαφθορά· φθορά των ηθών, εξαχρείωση· η κατάσταση κατά την ο

ποία χρησιμοποιούνται αθέμιτα μέσα (δωροδοκίες κ.ά.) για να πα ραβιάζονται οι νόμοι

στ. δολιοφθορά· προμελετημένη και ύπουλη ενέργεια που έχει σκοπό

να προκληθεί πλήγμα στην πολεμική ή βιομηχανική υποδομή του αντιπάλου

3η ερώτηση

τέχνη. Να χρησιμοποιήσετε ως δεύτερα συνθετικά τα: α) -τεχνίτης, β) -τεχνος, γ) -τέχνημα και δ) -τεχνία και να γράψετε τέσσερα σύν

made by Absens

θετα για το καθένα με πρώτο συνθετικό της δικής σας έπιλογής.

3η ενότητα

•

Απάντηση

α.

αρχιτεχνίτης, οδοντοτεχνίτης, πολυτεχνίτης, ραδιοτεχνίτης

β:-

άτεχνος, έντεχνος, περίτεχνος, φιλότεχνος

γ.

καλλιτέχνημα, κομψοτέχνημα, λογοτέχνημα, πυροτέχνημα

δ.

δεξιοτεχνία, ευρεσι τεχνία, λογοτεχνία, συντεχνία

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

•

Το περιεχόμενο των απαντήσεων αποτελείται από αποσπάσματα της ερμηνευτικής προσέγγισης, που έχει προηγηθεί' η επανάληψη στοχεύει στη διευκόλυνση του μα θητή, που έτσι δε θα είναι αναγκασμένος να ανατρέχει κάθε φορά στις προηγού μενες σελίδες.

•

Ιη ερώτηση Το θέμα για το οποίο γίνεται λόγος στην ενότητα είναι η σχέση η θικής αρετής και πράξης, και πρέπει να δειχτεί ότι, για να υπάρ

ξει ηθική αρετή, θα προηγηθεί η πράξη (η επανάληψη, ο εθισμός). Για να στηριχτεί αυτή η θέση, επιστρατεύεται τώρα ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούν οι νομοθέτες. Η λέξη που δεσπόζει στο χω ρίο της ενότητας, έχοντας το μεγαλύτερο σημασιολογικό βάρος, εί

ναι η μετοχή εθίζοντες και σ' αυτήν αναφέρεται η επαναληπτική α

ντωνυμία αύτο

(= το εθίζει ν)' με τον εθισμό λοιπόν και όχι με άλλο

μέσο κάνουν οι νομοθέτες τους πολίτες άγαθούς.

•

2η ερώτηση

made by Absens

Βλ. στην ερώτηση

•

3η ερώτηση

α.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Ο και δεν έχει συνδετική αλλά συμπερασματική σημασία και γι' αυτό πρέπει να μεταφραστεί με το "επομένως" .

Πριν από τον και υπάρχει ένα ζεύγος κύριων προτάσεων που συν

δέονται με αντιθετική σύνδεση (το μΈν εστίν... , σσοι δέ... άμαρτά νουσι)' με το κόμμα κλείνει αυτό το ζεύγος και αποφεύγεται ενδε χόμενη σύγχυση του αναγνώστη (δηλώνεται με το κόμμα ότι ο και

δε συνδέει τα ρήματα άμαρτάνουσι

- διαφέρει).

β.

Πριν από τον και τίθεται κόμμα,

όταν δεν είναι συνδετικός αλλά μεταβατικός (καθαρά μεταβατικός, επιβεβαιωτικός, συμπερασματικός, αιτιολογικός κτλ.

μάλιστα τις

περισσότερες φορές υπάρχει πριν όχι κόμμα αλλά άνω τελεία): εν ταυθα εμεινε κυρος ήμέρας πέντε και τοίς στρατιώταις ώφείλετο

μισθος πλέον

τριών μηνών (καθαρά μεταβατικός)'

όταν προηγείται ένας όρος ή μια πρόταση που κλείνεται ανάμεσα

σε δύο κόμματα ή ανάμεσα σε τελεία και σε κόμμα (κλητική προ σφώνηση, επεξήγηση, δευτερεύουσα επιρρηματική πρόταση κ.ά.)· σ' αυτή την περίπτωση υπάρχει κόμμα ακόμα και πριν από τον συνδετικό καί.

•

4η ερώτηση Στο κείμενο της τρίτης διδακτικής ενότητας συνεχίζεται η παρά θεση αποδεικτικών επιχειρημάτων για την υποστήριξη της θέσης ό τι ουδεμία τών ήθικών άρετών φύσει fιμίν εγγίνεται. Τα νέα επι χειρήματα είναι τα ακόλουθα:

α.

Για να υπάρξει ηθική αρετή, προηγείται ο εθισμός στην ηθική, στην καλή πράξη' αν αυτός δεν είναι καλός, η προσπάθεια απο

βαίνει άκαρπη και η ηθική αρετή δεν πραγματώνεται. Αυτά ση

μαίνουν ότι η ηθική αρετή είναι απόρροια της πράξης (το επιχεί ρημα αυτό έχει αρχίσει από την προηγούμενη ενότητα). Άρα η αρετή πραγματώνεται εκ των υστέρων και αυτό σημαίνει ότι δεν

made by Absens

την έχουμε εκ φύσεως. β.

Θα ήταν άτοπο οι νομοθέτες να προσπαθούν να κάνουν τους πολί

τες καλούς ανθρώπους με τον εθισμό, αν αυτοί ήταν καλοί ή κακοί

3η ενότητα

εκ φύσεως. Οι νομοθέτες σκέφτονται και ενεργούν έτσι, επειδή η η

θική αρετή δεν είναι εκ φύσεως στον άνθρωπο. γ __ Αν η ηθική αρετή υπήρχε εκ φύσεως στους ανθρώπους, οι άνθρω

ποι θα ήταν από φυσικού τους καλοί ή κακοί και δε θα χρειαζόταν να τους διδάξει κανένας τίποτα σχετικό. Τώρα όμως τους διδά σκουν, γιατί όλοι ξέρουν ότι κάνοντας σωστές πράξεις θα γίνουν

σωστοί άνθρωποι, κάνοντας όχι σωστές, δε θα γίνουν σωστοί. Άρα η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως, αλλά στηρίζεται στην ηθική

made by Absens

πράξη.

4η ενότητα

Σε όλες τις περιστάσεις της (καθημερινής) ζωής μας διαπιστώνεται η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της ηθικής αρετή ς

ΚΕΙΜΕΝΟ

Ούτω δη και επι τών αρετών ε χει· πράττοντες γαρ τα εν τοίς συναλλάγμασι τοίς προς τους ανθρώπους γινόμεθα οι μεν δίκαιοι οι δε άδι κοι, πράττοντες δε τα εν τοίς δεινοίς και εθιζό μενοι φοβείσθαι η θαρρείν οιμεν ανδρείοι οιδε δειλοί. Όμοίως δε και τα περι τας επιθυμίας ε χει και τα περι τας όργάς οι μεν γαρ σώφρονες

και πράοι γίνονται, οι δ' άκόλαστοι και όργί λοι, οι μεν εκ του ούτω σι εν αύτοίς άναστρέφε σθάι, οί' δε εκ του ούτωσί. Και ένι δη λόγφ εκ τών όμοίων ενεργειών αί έξεις γίνονται. Διο δεί

τας ενεργείας ποιας άποδιδόναι· κατα γαρ τας τούτων διαφορας άκολουθουσιν αί έξεις. Ού

μικρον

oiJv διαφέρει το ούτως η ούτως εύθυς εκ

νέων εθίζεσθαι, άλλα πάμπολυ, μάλλον δε το

made by Absens

πάν.

4η ενότητα

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Το ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τις αρετές. Δηλαδή κάνοντας όσα γίνονται κατά τις μεταξύ μας σχέσεις γινόμαστε άλλοι δίκαιοι και άλ λοι άδικοι, ενώ κάνοντας όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου και συνηθίζοντας να φοβόμαστε ή να έχουμε θάρρος γινόμαστε άλλοι ανδρείοι και άλλοι δειλοί. Το ίδιο συμβαίνει και με τις επιθυμίες και

την οργή' δηλαδή άλλοι γίνονται σώφρονες και πράοι, ενώ άλλοι ακό λαστοι και οργίλοι, με το να συμπεριφέρονται σ' αυτά άλλοι με αυτόν το συγκεκριμένο τρόπο και άλλοι με τον άλλο. Με δυο λόγια λοιπόν τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας διαμορφώνονται με τις όμοιες

ενέργειες. Γι' αυτό πρέπει να προσδίδουμε μιαν ορισμένη ποιότητα στις ενέργειές μας, επειδή με αυτών των ενεργειών τις διαφορές είναι αντί στοιχα τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Επομένως, δεν έχει μι κρή σημασία ο εθισμός από την πιο μικρή ηλικία σ' αυτόν ή στον άλλο τρόπο συμπεριφοράς αντίθετα, έχει μεγάλη σημασία ή, καλύτερα, ση

made by Absens

μαίνει το παν.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Ι. Γλωσσική προσέγγιση

Α. Μορφοσυντακτικά (Δίνονται όσα κρίνονται απαραίτητα για την κατανόηση του περιεχομένου)

ούτω δη και επι των αρετων εχει: κύρια πρόταση κρίσης ο δη συν δέει την πρόταση με την προηγούμενη περίοδο με συμπερασματική

παρατακτική σύνδεση' ο και είναι προσθετικός το ρήμα ούτως εχει είναι απρόσωπο.

επι των αρετων: εμπρόθετος προσδιορισμός της αναφοράς στο ρή μα ούτως εχει.

πράττοντες γαρ τα εν τοίς συναλλάγμασι τοίς προς τους ανθρώ

πους γινόμεθα οι μεν δίκαιοι οί' δε lίδικoι: κύρια πρόταση κρίσης ο γαρ συνδέει την πρόταση με την προηγούμενη ημιπερίοδο με πα ρατακτική αιτιολογική σύνδεση.

πράττοντες: τροπική μετοχή (έχει και αιτιολογική σημασία), συ νημμένη στο εννοούμενο υποκείμενο fιμείς του ρήματος γινόμεθα. τα εν τοίς συναλλάγμασι τοίς προς τους ανθρώπους: αντικείμενο

της μετοχής πράττοντες (πλήρης η φράση: τα έν τοίς προς τους αν θρώπους συναλλάγμασι πράγματα)' οι ε μπρόθετοι προσδιορισμοί είναι επιθετοποιημένοι.

οί'μεν δίκαιοι οιδε lίδικoι

(= οί μέν, οί δε}: κατηγορούμενα στο εν

νοούμενο υποκείμενο fιμείς του συνδετικού ρήματος γινόμεθα.

πράττοντες δε τα εν τοίς δεινοίς και εθιζόμενοι φοβείσθαι η θαρ

ρείν οιμεν ανδρείοι οιδε δειλοί: κύρια πρόταση κρίσης συνδέεται

με την όμοια προηγούμενή της

(2)

σε παρατακτική αντιθετική σύν

δεση με τον δέ εννοείται το ρήμα της προηγούμενης πρότασης γι

made by Absens

νόμεθα.

4η ενότητα

πράττοντες και έθιζόμενοι: τροπικές μετοχές (έχουν και αιτιολο γική σημασία), συνημμένες στο εννοούμενο υποκείμενο ήμείς του εννοούμενου ρήματος γι νόμεθα. φοβεισθαι

11 θαρρειν: τελικά απαρέμφατα, έμμεσα αντικείμενα στο

παθητικό φοβείσθαι (το έμμεσο αντικείμενο παραμένει στην παθη τική σύνταξη).

όμοίως δε και τα περι τας έπιθυμίας εχει και τα περι τας όργάς: κύρια πρόταση κρίσης ο δε είναι μεταβατικός, ο και προσθετικός

και το ρήμα απρόσωπο (όμοίως εχει)- τα έναρθρα εμπρόθετα τα περι τας έπιθυμίας και τα περι τας όργας είναι αιτιατικές της ανα φοράς.

οί'μεν γαρ σώφρονες και πράοι γίνονται, οιδ' άκόλαστοι και όργί

λοι, οι μεν έκ του ούτωσι έν αύτοις άναστρέφεσθαι, οί' δε έκ του ούτωσί: τέσσερις κύριες προτάσεις κρίσης εκτός από την πρώτη οι

άλλες είναι ελλειπτικές (το χωρίο πλήρες: οιμεν γαρ σώφρονες και πράοι γίνονται, οι δ' ακόλαστοι και όργίλοι γίνονται, οι μεν έκ τού ούτωσι έν αύτοίς αναστρέφεσθαι σώφρονες και πράοι γίνον

ται, οι δε έκ τού ούτωσι έν αύτοίς αναστρέφεσθαι ακόλαστοι και

όργίλοι γίνονται)· ο γαρ είναι επεξηγηματικός οι προτάσεις συνδέ ονται μεταξύ τους α νά ζεύγη με τους αντιθετικούς συνδέσμους μεν

- δέ,

μεν

- δέ.

σώφρονες και πράοι: κατηγορούμενα στο υποκείμενο οι μεν

(= οί

μεν) του συνδετικού γίνονται. άκόλαστοι και όργίλοι: κατηγορούμενα στο υποκείμενο οι μεν του

εννοούμενου συνδετικού γίνονται. έκ του ούτωσι έν αύτοις άναστρέφεσθαι: έναρθρο απαρέμφατο σε

γενική, εμπρόθετος προσδιορισμός του τρόπου (και της αιτίας) στο εννοούμενο ρήμα γίνονται· ούτωσί: επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου στο απαρέμφατο αναστρέφεσθαι.

και ένι δη λόγφ έκ των όμοίων ένεργειων αί έξεις γίνονται: κύρια

made by Absens

πρόταση κρίσης ο και είναι μεταβατικός και ο δη συνδέει την πρό-

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

τα ση με την προηγούμενη περίοδο με παρατακτική συμπερασμα

τική σύνδεση.

έκ των όμοίων ένεργειων: εμπρόθετος προσδιορισμός του τρόπου (και της αιτίας) στο ρήμα γίνονται.

διο δεί τας ένεργείας ποιας άποδιδόναι: κύρια πρόταση κρίσης (το αναφορικό έχει σημασία δεικτικού: δι' δ

=δια τούτο).

άποδιδόναι: τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο του απρόσωπου ρή ματος δεί· υποκείμενό του είναι το εννοούμενο ήμάς. τας ένεργείας: αντικείμενο του απαρεμφάτου άποδιδόναι.

ποιάς: κατηγορούμενο στο αντικείμενο τας ένεργείας του απαρεμ φάτου άποδιδόναι.

κατα γαρ τας τούτων διαφορας άκολουθουσιν αί έξεις: κύρια πρό ταση κρίσης ο γαρ συνδέει την πρόταση με την προηγούμενη ημι περίοδο με παρατακτική αιτιολογική σύνδεση. κατ α τας τούτων διαφοράς: εμπρόθετος προσδιορισμός της συμφω νίας στο ρήμα διαφέρουσιν τούτων: γενική υποκειμενική στο τας διαφοράς.

9. ού μικρο ν otιν διαφέρει το ο"τως Τι ο"τως εύθυς έκ νέων έθίζε σθαι, άλλα πάμπολυ, μάλλον δε το πάν: κύρια πρόταση κρίσης, α

ποφατική· ο ουν συνδέει την πρόταση με την προηγούμενη περίο δο με παρατακτική συμπερασματική σύνδεση. ού μικρόν, άλλα πάμπολυ, μάλλον δε το πάν: επιρρηματικοί

προσδιορισμοί του ποσού στο ρήμα διαφέρει (το μικρον προέρχε ται από αιτιατική σύστοιχου αντικειμένου)· ο δε είναι επανορθωτι κός.

το ο"τως Τι ο"τως εύθυς έκ νέων έθίζεσθαι: έναρθρο απαρέμφατο, υποκείμενο του ρήματος διαφέρει.

ο"τως Τι ο"τως: επιρρηματικοί προσδιορισμοί του τρόπου στο α

made by Absens

παρέμφατο έθίζεσθαι.

4η ενότητα

ευθυ~ έκ νέων: προσδιορισμός του χρόνου (δηλώνει χρονική αφε τηρία).

Β. Ετυμολογικά

συνάλλαγμα < συν

+ αλλάσσω

lίδικo~ < στερ. α- + δίκη

δεινo~ (= αυτός που εμπνέει φόβο) < δεεινος < δέος < δείδω (δέδοικα)

δειλό~ (= αυτός που φοβάται) < δέος < δείδω (δέδοικα)

φοβέω < φόβος < φέβομαι (ποιητ.

θαρρέω-ω

έπιθυμία < έπ'ι

όργη < όρέγω (= τείνω, επιθυμώ)

άκόλαστος < στερ. α- + κολάζω < (ποιητ.) κόλος (βραχύς, κοντός)·

= τρέπομαι σε φυγή)

< θάρρος

+ θυμος < θύω

αρχική σημασία: αυτός που δεν τιμωρήθηκε

10.

όργίλος < όργη < όρέγω (= τείνω, επιθυμώ)

11.

διαφορα (παρασύνθετο) < διαφέρω < δια + φέρω

12.

άκολουθέω-ω (παρασύνθετο) < ακόλουθος < αθροιστ. α-

θος (= δρόμος)

made by Absens

13.

πάμπολυ < πάν (πάς) + πολύς

κέλευ

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

ΙΙ. Προσέγγιση του περιεχομένου (Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

Σύνδεση με την προηγούμενη ενότητα Στην προηγούμενη ενότητα διατυπώθηκε η άποψη ότι η ηθική αρε

τή έρχεται μετά την πράξη και εξαρτάται από τον καλό εθισμό. Για

την ενίσχυση της θέσης δόθηκαν παραδείγματα με τους τεχνίτες (α νάλογα με τη σωστή ή όχι σωστή εξάσκηση γίνονται καλοί ή όχι

καλοί τεχνίτες) και τώρα έρχεται η σειρά της εφαρμογής της θέσης σε συγκεκριμένες αρετές, για να καταδειχτεί η μεγάλη αξία της ηθι

κής πράξης για την απόκτηση της ηθικής αρετής. Το νέο επιχείρημα του Αριστοτέλη συνδέεται με τα προηγούμενα και παράλληλα εισάγεται, με τις λέξεις οϋτω Μι καί. Το δεικτικό οϋτω ολοκληρώνει τα προηγούμενα υποδηλώνοντας και αναλογία

(ανάλογα με τα προηγούμενα το ίδιο συμβαίνει ... ), ενώ το καθαρά συμπερασματικό δη ανακεφαλαιώνει· τέλος, ο "προσθετικός" και εισάγει την "προσθήκη" του νέου επιχειρήματος.

Ηθικές αρετές και συμπεριφορά Η βασική διαπίστωση σ' αυτή τη διδακτική ενότητα είναι ότι στις διάφορες περιπτώσεις της καθημερινής ζωής αποκτούμε ή όχι ηθι κές αρετές ανάλογα με τη στάση μας, με τη συμπεριφορά μας, με τις

πράξεις μας (παρατηρούμε ότι σ' αυτό το κειμενικό απόσπασμα γί νεται αναφορά όχι μόνο σε αρετές αλλά και στα αντίθετά τους, κα

θώς δίνονται ενδεικτικά τέσσερα αντιθετικά ζεύγη). Ανάλογα λοι πόν με τη συμπεριφορά μας στις διάφορες περιπτώσεις της καθημε-

made by Absens

ρινής ζωής, οι άνθρωποι γινόμαστε:

στις σχέσεις μας:

α) δίκαιοι

β) άδικοι

στα φοβερά:

α) ανδρείοι

β) δειλοί

στις επιθυμίες:

α) σ<6φρονες

β) ακόλαστοι

στις οργές:

α) πράοι

β) οργίλοι

4η ενότητα

•

Για να γίνουν πιο κατανοητοί μερικοί όροι, δίνονται οι παρακάτω επεξηγήσεις:

σώφροvες είναι αυτοί που αντιστέκονται στις επιθυμίες τους και τις χαλιναγωγούν, ενώ κρατιούνται συστηματικά μακριά από σω

ματικές ηδονές, ενώ άκόλαστοι, εκείνοι που ενδίδουν αλόγιστα

στις επιθυμίες και αφήνονται στις σωματικές ηδονές (θα γίνει λό

γος και στην επόμενη διδακτική ενότητα)·

περι τας οργάς- για να φανεί εναργέστερα η στάση των ανθρώπων απέναντι στα συναισθήματα και κυρίως στις εκδηλώσεις τους, επι λέγεται ένα από τα πιο έντονα συναισθήματα, η οργή· και αυτοί που αντιδρούν απέναντι στην οργή ήρεμα και συγκρατημένα είναι οι πραοι, ενώ εκείνοι που αντιδρούν με βίαιο τρόπο, εκρηκτικά και παράφορα, είναι οι οργίλοι.

•

Προσέχουμε το

Χ ι α σ τ ό

σ Χ ή μ α

που υπάρχει στην τρίτη

σειρά του κειμένου:

ανδρείΟι

δειλοί

Για την κατανόηση του κειμένου πρέπει να προσέξουμε επίσης ότι οι χαρακτηρισμοί σώφρονες και ακόλαστοι συσχετίζονται με

τη λέξη τας επιθυμίας και οι πράοι και όργίλοι με τη λέξη τας όργάς.

Οι δύο τρόποι συμπεριφοράς Δύο είναι οι τρόποι με τους οποίους συμπεριφερόμαστε στον καθέ να από τους διάφορους τομείς ή στην καθεμιά από τις διάφορες πε ριπτώσεις της καθημερινής ζωής (όπως: στις σχέσεις μεταξύ μας, σε

όσα έχουν το στοιχείο του φόβου, στις επιθυμίες, στις οργές). Με

made by Absens

τον ένα τρόπο αποκτούμε αρετές (γινόμαστε δίκαιοι, ανδρείΟΙ,

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

σώφρονες, πράοι κτλ.), με τον άλλον όμως όχι (γινόμαστε αδικοι, δειλοί, ακόλαστοι, όργίλοι κτλ.). Αυτή η διάκριση της στάσης σε δύο τρόπους εκφράζεται στο κείμενο χαρακτηριστικά με τα πολλά

αντιθετικά ζεύγη (το ζεύγος των συνδέσμων μεν

δε το βρίσκουμε

στο κείμενο τέσσερις φορές) και με τα δύο ούτωσί, που αναφέρο νται το πρώτο στο ζεύγος σώφρονες και πράοι και το δεύτερο στο

ακόλαστοι και όργίλοι (έτσι, και στο προθετικό σύνολο εν αυτοίς η επαναληπτική αντωνυμία είναι ουδέτερου γένους και αναφέρε

ται στις δύο λέξεις επιθυμίας και όργάς).

•

Είναι σαφές ότι το ουδέτερο της επαναληπτικής αντωνυμίας εν αυ

τοίς μαζί με τους προσδιορισμούς εκ τού ούτωσι αναστρέφεσθαι

και εκ τού ούτωσι) αναφέρεται στα περι τας επιθυμίας και περι τας όργάς. Θα μπορούσαμε να προεκτείνουμε την αναφορά στα εν τοίς συναλλάγμασι και τα εν τοίς δεινοίς, όμως γι' αυτά υπάρχουν ιδιαίτεροι προσδιορισμοί: πράττοντες και πράττοντες και εθιζόμε νοι φοβείσθαι

θαρρείν.

Όλα λοιπόν τα παραπάνω οδηγούν (με την α ν α λ ο γ ι κ ή θοδο: όμοίως δέ... ) στο

σ υ μ π έ Ρ α σ μ α

μέ

ότι όχι μόνο οι αρε

τές αλλά γενικά όλα τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας δια μορφώνονται με όμοιους τρόπους συμπεριφοράς, διαμορφώνο

νται ανάλογα με αυτούς γι' αυτό πρέπει να δίνουμε μια συγκε κριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά μας, ώστε να μπορούμε να α

ποκτούμε την ηθική αρετή.

Ωστόσο, συμβαίνει και το αντίστροφο, δηλαδή να απορρέουν από τις έξεις αντίστοιχες ενέργειες, όπως αναφέρεται λίγο παρακάτω

στα Ηθικά Νικομάχεια (Β

2, 78).

Για παράδειγμα, "συνηθίζοντας

να αψηφούμε τους κινδύνους και να τους αντιμετωπίζουμε, απο κτούμε την αρετή της ανδρείας και αφού την α ποκτήσουμε, θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα πιο καλά εκείνα που προξε

made by Absens

νούν φόβο".

4η ενότητα

Αί εξεις γίνονται Η λέξη εξις παράγεται από το θέμα του ρήματος εχω (μέλλ.: εξω α πό το θέμα σεχ-

hεχ-

έχ-

+ παραγωγική κατάληξη -σις, η οποία

δηλώνει ενέργεια). Η αρχική σημασία στα αρχαία ελληνικά της λέ ξης εξις είναι: το να έχει ή να κατέχει κανείς συνέχεια κάτι που το

έχει αποκτήσει (πβ. τη γνωστή φράση εξις δευτέρα φύσις = η ιδιό τητα που αποκτήθηκε με τον εθισμό είναι μόνιμη και σταθερή, σαν

να υπάρχει από τη φύση)- η εξις όμως είναι όχι μόνο ενέργεια αλλά και αυτό που την ακολουθεί: η μόνιμη κατάσταση, η ιδιότητα που προκύπτει από συνήθεια ή από άσκηση και με αυτή τη σημασία τη

χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης, δίνοντάς της ηθικό περιεχόμενο (εξεις είναι τα μόνιμα ηθικά γνωρίσματα, τα μόνιμα στοιχεία του χαρα

κτήρα μας, καλά ή κακά). Στη νέα ελληνική η λέξη έξη έχει κυρίως ψυχολογικό περιεχόμενο και είναι η συνήθεια (ή ο τρόπος συμπερι φοράς) ως αποτέλεσμα επανάληψης, μάθησης ή συνεχούς επίδρα σης του ίδιου παράγοντα.

Πέρα από την ενεργητική σημασία που έχει η λέξη εξις, και το ρήμα γίνονται (δηλώνει ενέργεια που επαναλαμβάνεται και βρίσκεται σε ε ξέλιξη) μας οδηγεί στη θέση ότι οι έξεις δεν είναι εκ φύσεως, αλλά α ποτελέσματα κάποιων ενεργειών

όπως και οι αρετές. Εκτός από το

ρήμα γίΥΟΥται, και οι μετοχές πράΤΤΟΥτες και έθιζόμεΥΟΙ εκφράζουν ενέργεια, ενώ ο ενεστώτας και εδώ δηλώνει τη συχνή επανάληψη ε νέργειας που βρίσκεται σε εξέλιξη

επομένως και οι τρεις αυτές λέξεις

δηλώνουν και το βαθμιαίο τρόπο απόκτησης της αρετής.

Η παιδαγωγική αξία του εθισμού Ο ένας ή ο άλλος τρόπος συμπεριφοράς και ο εθισμός σ' αυτόν δια μορφώνει τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, όπως αναφέρθη

κε παραπάνω, καλά ή κακά. Σ' αυτό το σημείο ο Αριστοτέλης βρί σκει την ευκαιρία να αναφερθεί στην παιδαγωγική αξία του εθι σμού: στην αξία δηλαδή που αυτός έχει για την αγωγή του ατό

μου (είτε στον προσωπικό είτε στο δημόσιο βίο του). Και για να

made by Absens

τονίσει την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού για τη διαπαι-

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

δαγώγηση των παιδιών ως προς την απόκτηση ηθικών αρετών, πα ρεκκλίνοντας από την πάγια λιτότητα του λόγου του, χρησιμοποιεί συσσωρευτικά τα ακόλουθα εκφραστικά μέσα:

σχήμα άρ

σ η ς

κ α ι

θ έ σ η ς: ού μικρόν, αλλα πάμπολυ (αν

δεν υπήρχε ο αλλά, θα είχαμε σχήμα λ ι τ ό τ η τ α ς

με το ού μι

κρόν)'

σχήμα υ π ε Ρ β ο λ ή ς

κ λ ι μ ά κ ω σ η

: το

πάν

με προ'ίούσα σημασιολογική ένταση του επιρ

ρηματικού προσδιορισμού: (ού μικρον) ~ πάμπολυ ~ το πάν Ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει το παιδαγωγικό σχόλιό του, επειδή κρίνει ότι το θέμα με το οποίο ασχολείται εδώ, ο εθισμός, έχει πολύ μεγάλη παιδαγωγική σημασία' έχει δηλαδή σημασία το πώς θα συ νηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη για τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους. Υπάρχει όμως και ένας

άλλος λόγος, για τον οποίο τονίζει ότι ο εθισμός πρέπει να αρχίσει

από τη μικρή ακόμη ηλικία (εύθυς έκ νέων): η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη, για να εγγραφούν στην ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει η διαμόρφωση της ηθι

κής του συνείδησης, πριν ακόμη υπεισέλθουν και επιδράσουν άλλα στοιχεία.

Ωστόσο, ο Αριστοτέλης φτάνει στο ακραίο σημείο να θεωρήσει ότι ο εθισμός είναι το πάν για την ηθική διαπαιδαγώγηση των νέων, παραμερίζοντας την αξία άλλων παραγόντων, όπως είναι λ.χ. το παράδειγμα.

•

ΑριστοτέλIlς και ΘουκυδίδIlς. Η φράση εύθυς έκ νέων έθίζεσθαι θυμίζει μια φρά

ση από τον Επιτάφιο του Περικλή (Θουκυδίδη, Ιστοριών ΙΙ

39, 1),

ο οποίος ανα

φέρει για τους Λακεδαιμόνιους ότι έπιπόνφ ασκήσει εύθυς νέοι δΥτες το ανδρείον μετέΡΧΟΥται. Με τη φράση αυτή ο Περικλής επικρίνει τον τρόπο της στρατιωτικής αγωγής των νέων της Σπάρτης, οι οποίοι από πολύ μικρή ηλικία εκπαιδεύονταν συνεχώς με επίπονες στρατιωτικές ασκήσεις γινόταν έτσι προσπάθεια να αποκτή σουντα παιδιά από τη μικρή τους ακόμη ηλικία ιδιότητες που έχει ένας άντρας.

Αντίθετα, σύμφωνα πάντα με τον Περικλή, τους Αθηναίους δεν τους ενδιέφερε γε νικά τι θα συμβεί πριν από την ώρα της μάχης ούτε πόσο σκληρή θα είναι η στρα

τιωτική εκπαίδευση των αντρών, αλλά πόσο' υψηλό αγωνιστικό φρόνημα θα έ

made by Absens

χουν την ώρα της μάχης. Και αυτό το πετύχαιναν στον ίδιο βαθμό με τους αντιπά-

4η ενότητα

λους, με στρατιωτική αγωγή τέτοια, που δεν τους στερούσε τις χαρές και τις απο λαύσεις της ζωής.

Είναι φανερό λοιπόν ότι ο Αριστοτέλης ως προς την αγωγή των νέων (τουλάχιστο

για την απόκτηση της αρετής της ανδρείας) δε συμφωνεί με τις απόψεις των Αθη ναίων, αλλά με το σύστημα αγωγής των Σπαρτιατών στα ακόλουθα βασικά σημεί

α: α) η αγωγή πρέπει να αρχίζει από πολύ μικρή ηλικία (εύθυς έκ νέων

εύθυς νέ

οι δντες) και β) η αγωγή πρέπει να στηρίζεται στην άσκηση και στον εθισμό (έθί ζεσθαι - έπιπόνφ άσκήσει).

Τα κύρια σημεία της ενότητας

Έχει μεγάλη σημασία η ηθική πράξη για την απόκτηση ηθική; αρετή;.

Τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μα; έχουν διαφορέ; ανάλογε; με τι; διαφορές των αντίστοιχων πράξεων.

Ο εθισμό; από την πολύ μικρή ηλικία έχει μοναδική παιδαγωγι κή σημασία.

•

Τα παραπάνω αποτελούν και αυτά αποδεικτικά επιχειρήματα, που

ενισχύουν την αρχική θέση ότι ουδεμία των ηθικών αρετών φύσει

ήμΤν έΥΥίνεται.

Η δομή της ενότητας

made by Absens

Α. Μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ανάλογα με τις πράξεις

δίκαιοι

- άδικοι

ανδρείοι

σώφρονες

πράοι

(στις σχέσεις με τους άλλους)

- δειλοί (σε

όσα προξενούν φόβο)

- ακόλαστοι

- οργίλοι

(στις επιθυμίες)

(στις οργές)

Β.

Αναλογία των πράξεων και των έξεων

Γ.

Η μεγάλη παιδαγωγική σημασία του εθισμού

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

111.

Ερωτήσεις

απαντήσεις

σε ετυμολογικά και σημασιολογικά

Ιη ερώτηση

συναλλάγμασι. α) Να δώσετε τη σημασία που έχει η λέξη στο κείμε νο, καθώς και σημερινή σημασία της, αιτιολογώντας την με βάση την

ετυμολογία της λέξης. β) Να συμπληρώσετε τα παρακάτω κενά με ου σιαστικά θηλυκού γένους της νέας ελληνικής, σύνθετα, συγγενικά ετυ μολογικώς με τη λέξη αυτή, που να έχουν ως πρώτο συνθετικό μία α πό τις προθέσεις εν, συν, παρά, αντί, από και συν+διά.

•

Απάντηση

α.

συναλλάγματα στο κείμενο είναι η αναστροφή με τους άλλους αν θρώπους, οι σχέσεις μας με αυτούς, ενώ στη νέα ελληνική συνάλ

λαγμα είναι το ξένο νόμισμα ή άλλος οικονομικός τίτλος (γραμμά τιο, επιταγή κτλ.), που αφορά υποχρέωση πληρωμής σε ξένο νόμι

σμα, όταν γίνονται διεθνείς συναλλαγές (οικονομικές δοσοληψίες). β.

Οι φράσεις με τα κενά:

Σε ένα συμφωνικό έργο το μουσικό θέμα δίνεται σε διάφορες

Η εταιρία μας έρχεται συχνά σε

.....................

.....

με διεθνείς

οικονομικούς οργανισμούς.

Οι δικηγόροι πέτυχαν τη

Ο εισαγγελέας ζήτησε την

.....................

των αντιδίκων.

.....................

του κατηγορουμέ-

νου.

Ανάμεσα σε δύο γειτονικές χώρες γίνεται συνήθως σε ευρεία κλίμακα

.....................

Με την

προ·ίόντων.

.....................

των κομμάτων στην εξουσία δίνεται

made by Absens

η δυνατότητα σε πολλούς πολιτικούς να δοκιμαστούν σ' αυτήν.

4η ενότητα

Τα αντίστοιχα σύνθετα: λαγή,4.απαλλαγή,

1. παραλλαγές, 2. συναλλαγές, 3. συνδιαλ

ανταλλαγή,

εναλλαγή.

2η ερώτηση

δεΙΥοίς. α) Να δώσετε την ετυμολογία της λέξης. β) Να γράψετε ο νοματικά σύνολα της νέας ελληνικής στα οποία να φαίνεται η ση μασία της λέξης .

•

Απάντηση

α.

δεινος (= αυτός που εμπνέει φόβο) < δεεινος < δέος < δείδω (δέ δοικα)

β.

δεινός κολυμβητής, δεινός ρήτορας, δεινός συζητητής, δεινός χο ρευτής, δεινός σκοπευτής, δεινή θέση, δεινή ήττα, δεινή οικονομική κατάσταση, δεινό πλήγμα, τα επερχόμενα δεινά

3η.ερώτηση

άΥαστρέφεσθαι. Να συμπληρώσετε τα παρακάτω κενά με ένα ου σιαστικό ή ρήμα που να έχει ως πρώτο συνθετικό μία πρόθεση και ως δεύτερο συνθετικό το ίδιο με το δεύτερο συνθετικό του απαρεμ φάτου.

α.

Όλοι ένιωσαν

β.

Παρατηρήθηκε

.....................

για το στυγερό εγκληματία.

.....................

των πολιτικών δεδομένων

που ίσχυαν ως τον περασμένο μήνα. γ.

Κατά τη διάρκεια της πολύκροτης δίκης παρατηρήθηκε

.. . . . . . . . . της κοινής γνώμης υπέρ δ.

Οι Άγγλοι αρνούνται την

made by Absens

μαρμάρων στην Αθήνα.

.......... .

του κατηγορουμένου.

.....................

των Ελγίνειων

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

78 ε.

.....................

της γης γύρω από τον ήλιο διαρκεί

365

μέρες.

στ. Τα μέλη μιας περίεργης οργάνωσης φοβούνται ότι με το κλείσιμο της χιλιετίας και την έλευση του

. . . . . . του •

2001

θα επέλθει η

.............. .

κόσμου.

Απάντηση α) αποστροφή, β) αντιστροφή, γ) μεταστροφή, δ) επιστροφή, ε) πε ριστροφή, στ) καταστροφή.

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

•

Ιη ερώτηση Στο προθετικό σύνολο εν αύτοίς η επαναληπτική αντωνυμία είναι ουδέ

τερου γένους και αναφέρεται στις δύο λέξεις επιθυμίας και όργάς).

•

Είναι σαφές ότι το ουδέτερο της επαναληπτικής αντωνυμίας εν αύ τοίς μαζί με τους προσδιορισμούς εκ. τού ούτωσι αναστρέφεσθαι

και εκ τού ούτωσι) αναφέρεται στα περι τας επιθυμίας και περ'ι τας όργάς. Θα μπορούσαμε να προεκτείνουμε την αναφορά στα εν τοίς συναλλάγμασι και τα εν τοίς δεινοίς, όμως γι' αυτά υπάρχουν

ιδιαίτεροι προσδιορισμοί: πράττοντες και πράττοντες κα'ι εθιζό μενοι φοβείσθαι

•

θαρρείν.

2η ερώτηση Η λέξη έξις παράγεται από το θέμα του ρήματος έχω (μέλλ.: έξω α πό το θέμα σεχ- <

hfX- <

έχ- + παραγωγική κατάληξη -σις, η οποία

made by Absens

δηλώνει ενέι;nεια). Η αρχική σημασία στα αρχαία ελληνικά της λέ-

4η ενότητα

ξης εξις είναι: το να έχει ή να κατέχει κανείς συνέχεια κάτι που το

να υπάρχει από τη φύση)· η εξις όμως είναι όχι μόνο ενέργεια αλλά και αυτό που την ακολουθεί: η μόνιμη κατάσταση, η ιδιότητα που προκύπτει από συνήθεια ή από άσκηση και με αυτή τη σημασία τη

χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης, δίνοντάς της ηθικό περιεχόμενο (εξεις είναι τα μόνιμα ηθικά γνωρίσματα, τα μόνιμα στοιχεί.α-tου χαρα

μα γίνονται (δηλώνει ενέργεια που βρίσκεται σε εξέλιξη) μας οδη γεί στη θέση ότι οι έξεις δεν είναι εκ φύσεως, αλλά αποτελέσματα κάποιων ενεργειών

•

όπως και οι αρετές.

3η ερώτηση

Ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει το παιδαγωγικό σχόλιό του, επειδή κρίνει

ότι το θέμα με το οποίο ασχολείται εδώ, ο εθισμός, έχει πολύ μεγάλη παιδαγωγική σημασία· έχει δηλαδή σημασία το πώς θα συνηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη για τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους. Υπάρχει όμως και ένας άλλος λόγος, για τον οποίο τονίζει ότι ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ακόμη ηλι

κία (εiιθiις εκ νέων): η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη, για να εγγραφούν στην ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του

και να αρχίσει η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης, πριν ακόμη υ

πεισέλθουν και επιδράσουν άλλα στοιχεία. Ωστόσο, ο Αριστοτέλης φτάνει στο ακραίο σημείο να θεωρήσει ότι ο εθισμός είναι

το πάν για

την ηθική

διαπαιδαγώγηση

των νέων,

παραμερίζοντας την αξία άλλων παραγόντων, όπως είναι λ.χ. το

made by Absens

παράδειγμα.

5η ενότητα

Η πραγμάτωση της ηθικής αρετής συνεπάγεται ευχαρίστηση για τον άνθρωπο

ΚΕΙΜΕΝΟ

Σημείον δε δεί ποιείσθαι τών έξεων την έπιγι νομένην ήδονην η λύπην τοίς εργοις ό μεν γαρ απεχόμενος τών σωματικών ή δονώ ν και αύτφ τούτφ χαίρων σώφρων, ό δ' αχθόμενος ακόλα στος, και ό μεν ύπομένων τα δεινα και χαίρων

η μη λυπούμενός γε ανδρείος, ό δε λυπούμενος δειλός. Περι ήδονας γαρ και λύπας έστιν ή ήθι κη αρετή· δια μεν γαρ την ή δονην τα φαύλα

πράττομεν, δια δε την λύπην τών καλών απε

χόμεθα. ΔιΌ δεί ηχθαί πως εύθυς έκ νέων, ώς ό Πλάτων φησίν, ωστε χαίρειν τε και λυπείσθαι

made by Absens

οίς

δεί·

γαρ

όρθη

παιδεία

αύτη

έστίν.

5η ενότητα

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Ως αποδεικτικό σημάδι ότι έχουν διαμορφωθεί τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας πρέπει να θεωρούμε το ευχάριστο ή το δυσάρεστο

συναίσθημα που συνοδεύει τις πράξεις μας γιατί αυτός που μένει μα κριά από τις σωματικές ηδονές και γι' αυτό ακριβώς νιώθει ευχάριστα, είναι σώφρονας, ενώ αυτός που δυσανασχετεί, ακόλαστος επίσης αυ τός που αντιμετωπίζει όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου και νιώθει ευχάριστα ή τουλάχιστο δε νιώθει δυσάρεστα, είναι ανδρείος, ε

νώ εκείνος που δοκιμάζει δυσάρεστο συναίσθημα, δειλός. Και αυτά, ε πειδή η ηθική αρετή συνδέεται με τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα συ ναισθήματα· δηλαδή κάνουμε τις τιποτένιες πράξεις για την ευχαρίστη ση, ενώ μένουμε μακριά από τα αισθητικώς ωραία πράγματα εξαιτίας του δυσάρεστου συναισθήματος*. Γι' αυτό πρέπει να έχουμε διαπαιδα γωγηθεί από την πιο μικρή ηλικία, όπως λέει ο Πλάτωνας, με τέτοιον τρόπο, ώστε να δοκιμάζουμε ευχάριστα και δυσάρεστα συναισθήματα με αυτά που πρέπει· γιατί αυτή είναι η ορθή παιδεία.

* Δίνεται

στη μετάφραση η εκδοχή του σχολικού βιβλίου. Σύμφωνα με άλλες εκδο

χές η φράση μεταφράζεται έτσι: "γιατί κάνουμε τις τιποτένιες πράξεις για την ευχαρί στηση, ενώ μένουμε μακριά από τις ωραίες πράξεις εξαιτίας του δυσάρεστου συναι

σθήματος" (όπου το νόημα είναι: κάνουμε τις τιποτένιες πράξεις για να νιώθουμε ευχά

made by Absens

ριστα, ενώ μένουμε μακριά από τις ωραίες πράξεις, για να μη νιώθουμε δυσάρεστα).

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Ι. Γλωσσική προσέγγιση

Α. Μορφοσυντακτικά (Δίνονται όσα κρίνονται απαραίτητα για την κατανόηση του περιεχομένου)

σημείον δε δεί ποιείσθαι τών έξεων την έπι γι νομένην ήδονην η λύπην τοίς εργοις: κύρια πρόταση κρίσης με ρήμα το απρόσωπο δεί· ο δε είναι μεταβατικός. σημείον: κατηγορούμενο στο αντικείμενο την ήδονην του απαρεμ φάτου ποιείσθαι.

ποιείσθαι: τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο του απροσώπου δεί (υ ποκείμενο του απαρεμφάτου: ενν. ήμάς). τών έξεων: γενική αντικειμενική στο σημείον. την έπιγινομένην ήδονην η λύπην: αντικείμενα του απαρεμφάτου ποιείσθαι· έπιγινομένην: επιθετική μετοχή, επιθετικός προσδιορι

σμός στα την ήδονην

11 (την)

λύπην.

τοίς εργοις: δοτική της αιτίας.

ό μεν γαρ α πεχόμενος τών σωματικών ή δονών και αύτφ τούτφ χαίρων σώφρων, ό δ' αχθόμενος ακόλαστος: δύο κύριες προτάσεις

κρίσης ο γαρ τις συνδέει με παρατακτική αιτιολογική σύνδεση με την προηγούμενη ημιπερίοδο, ενώ μεταξύ τους συνδέονται αντιθε τικά με τους συνδέσμους μεν

- δέ" και στις δύο εννοείται το ρήμα έ

στ': η δεύτερη συμπληρωμένη: ό δ' άπεχόμενος τών σωματικών ή δονών και αυτφ τούτφ άχθόμενος άκόλαστός έστι. ό απεχόμενος και χαίρων: επιθετικές μετοχές, υποκείμενα του εν νοούμενου ρήματος έστί.

τών σωματικών ή δονών: αντικείμενο της μετοχής άπεχόμενος σω

made by Absens

ματικών· επιθετικός προσδιορισμός στο τών ήδονών.

5η ενότητα

αύτφ τούτφ: δοτική της αιτίας στη μετοχή χαίρων αύτφ: κατηγο ρηματικός προσδιορισμός στο τούτφ. σώφρων: κατηγορούμενο στα υποκείμενα ό άπεχόμεΥος και χαί ρων του ε.ννοούμενου συνδετικού ρήματος εστί.

άκόλαστος: κατηγορούμενο στο υποκείμενο ό άχθόμεΥος του εννο ούμενου δεύτερου συνδετικού ρήματος εστί.

και ό μεν ύπομένων τα δεινα και χαίρων Τι μη λυπούμενός γε άν δρείος, ό δε

λυπούμενος δειλός: δύο κύριες προτάσεις κρίσης ο

πρώτος και τις συνδέει συμπλεκτικά με το προηγούμενο ζεύγος

προτάσεων, ενώ μεταξύ τους συν δέονται αντιθετικά με τους συν δέσμους μεν

- δέ

και στις δύο εννοείται το ρήμα έστί" η δεύτερη συ

μπληρωμένη: ό δε ύπομένων τα δεινα και λυπούμεΥος δειλός έστι· ο

δεύτερος και συνδέει το πρώτο υποκείμενο (ό ύπομένων) με τα άλ λα δύο υποκείμενα (χαίρων

11 μη λυπούμεΥος).

άνδρείος: κατηγορούμενο στα υποκείμενα του εννοούμενου συν δετικού ρήματος εστί.

περι ήδονας γαρ και λύπας έστιν ή ήθικη άρετή: κύρια πρόταση κρίσης.

περι ήδονας και (ενν. περι) λύπας: εμπρόθετοι προσδιορισμοί της αναφοράς στο ρήμα εστίν. γάρ: αιτιολογικός.

δια μεν γαρ την ήδονην τα φαύλα πράττομεν, δια δε την λύπην

τών καλών άπεχόμεθα: δύο κύριες προτάσεις κρίσης, που συνδέο

νται μεταξύ τους αντιθετικά (μεν - δε}. γάρ: διασαφητικός.

δια την ή δονην

δια την λύ πην: εμπρόθετοι προσδιορισμοί της

αιτίας στα ρήματα πράττομεν και άπεχόμεθα αντίστοιχα. τα φαύλα: σύστοιχο αντικείμενο του ρήματος πράττομεν.

made by Absens

τών καλών: αντικείμενο του ρήματος άπεχόμεθα.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

6. διο δεί ηχθαί πως εύθυς εκ νέων: κύρια πρόταση κρίσης. διό (δι' ο): προσδιορισμός της αιτίας στο ρήμα δεί (το αναφορικό έχει δεικτική σημασία στην αρχή της περιόδου).

ηχθαι (απαρέμφατο του μέσου παρακειμένου ηγμαι του ρήματος αγω): τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο του απροσώπου δεί· εννο ούμενο υποκείμενό του: τους πολίτας.

εύθυς εκ νέων: προσδιορισμός του χρόνου (δηλώνει χρονική αφε τηρία).

ώς ό Πλάτων φησίν: δευτερεύουσα παρενθετική πρόταση, αναφο ρική του τρόπου.

8. ωστε χαίρειν τε και λυπείσθαι οΙς δεί: τρεις δευτερεύουσες προ τάσεις: δύο απαρεμφατικές συμπερασματικές και μία αναφορική·

οι δύο συμπερασματικές προσδιορίζουν το νόημα της πρότασης

(η εκφορά με απαρέμφατο δηλώνει επιδιωκόμενο αποτέλεσμα) και η αναφορική αποτελεί προσδιορισμό της αιτίας στα απαρέμφατα χαίρειν και λυπείσθαι.

ή γαρ όρθη παιδεία αύτη εστίν: κύρια πρόταση κρίσης. γάρ: αιτιολογικός.

ή όρθη παιδεία: υποκείμενο του ρήματος εστίν όρ θή: επιθετικός προσδιορισμός στο ή παιδεία. αύτη: κατηγορούμενο στο υποκείμενο ή σρθη παιδεία του συνδετι κού ρήματος εστίν.

made by Absens

Β. Ετυμολογικά

χαίρω

< χαρα

αχθομαι < αχθος (= βάρος, φορτίο- πβ. σεισάχθεια, απεχθης)

5η ενότητα

όρθος < σρνυμι (= σηκώνω) < ρίζ. του όρούω (= ορμώ)

παιδεία < παις (παιδ-ος)

π. Προσέγγιση του περιεχομένου (Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

Η θέση της ενότητας μέσα στο έργο Α νάμεσα στο κείμενο της τέταρτης και στο κείμενο της πέμπτης δι δακτικής ενότητας του σχολικού βιβλίου υπάρχει ένα μικρό τμή μα, που παραλείπεται' σ' αυτό ο Αριστοτέλης ανάμεσα σε κάποιες μεθοδολογικές διευκρινίσεις, κάνει μιαν αναφορά στο βλαπτικό για τις αρετές ρόλο της υπερβολής και της έλλειψης, και στο κείμε νο της πέμπτης διδακτικής ενότητας τον απασχολεί ο συσχετισμός της ηθικής αρετής με τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα συναισθήμα

τα που συνοδεύουν τις πράξεις μας.

Η σημασία καίριων λέξεων του κειμένου Πριν προχωρήσουμε στην προσέγγιση του περιεχομένου της ενό

τητας, είναι απαραίτητο να αποσαφηνίσουμε το σημασιολογικό περιεχόμενο μερικών λέξεων

όρων του κειμένου, επειδή στη νέα

ελληνική έχουν διαφορετική σημασιολογική απόχρωση. Έτσι:

εξεις είναι τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας (βλ. στο σχολικό

βιβλίο, λεξιλόγιο της τέταρτης ενότητας)' επειδή η σημασία της λέ ξης ως αριστοτελικού όρου (= οι σταθεροί τρόποι συμπεριφοράς,

που μπορεί να είναι καλοί ή κακοί, αρετέςή κακίες) είναι διαφο

ρετική από αυτή που έχε'ι στην αρχαία αλλά και στη νέα ελληνική, γι' αυτό κλείνεται σε εισαγωγικά από τους συγγραφείς του σχολι κού βιβλίου (περισσότερα για τις εξεις δίνονται στην προηγούμενη

ενότητα, στο

4).

ήδονη στο κείμενο είναι η ευχαρίστηση, το ευχάριστο συναίσθημα,

made by Absens

το οποίο όμως δε δημιουργείται από σωματικό ερέθισμα (για το ευ-

Τα Ηθικά Νικομάχεια καιτα Πολιτικά του Αριστοτέλη

χάριστο συναίσθημα που προξενείται από σωματικό ερέθισμα στο

κείμενο χρησιμοποιείται ο όρος σωματικαι ήδοναι)' αντίστοιχο ρή μα είναι το χαίρω, που σημαίνει νιώθω ευχάριστα, δοκιμάζω ευχά ριστο συναίσθημα'

λύπη είναι το αντίθετο της "ηδονής", δηλαδή το δυσάρεστο γενικά συναίσθημα' εδώ χρησιμοποιούνται δύο αντίστοιχα ρήματα: λυ πούμαι, που σημαίνει νιώθω δυσάρεστα, και αχθομαι, που έχει

σχεδόν την ίδια σημασία

(= νιώθω δυσάρεστα, νιώθω ψυχικό βά

ρος και δυσανασχετώ) .

σώφρων είναι ο εγκρατής, αυτός που απέχει από τις υλικές απο λαύσεις, από τις σωματικές ηδονές, με την έννοια ότι μπορεί και ε

πιβάλλεται σ' αυτές και τις ελέγχει, δοκιμάζοντας όμως παράλληλη ευχαρίστηση γι' αυτό' στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο

(= συνετός, μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με

μέτρο και λογική) .

άκόλαστος στην αριστοτελική ορολογία είναι όχι ο πολύ ακρατής,

ο έκδοτος στις ηδονές (νεοελληνική σημασία), αλλά αυτός που απέ χει από τις υλικές απολαύσεις, από τις σωματικές ηδονές, που μπο ρεί και επιβάλλεται σ' αυτές και τις ελέγχει, όμως δε δοκιμάζει πα~

ράλληλα ευχαρίστηση γι' αυτό, αλλά νιώθει δυσάρεστα.

Το κριτήριο των εξεων Όταν ο άνθρωπος έχει διαμορφώσει τα μόνιμα στοιχεία του χαρα κτήρα του, δοκιμάζει κατά την εκτέλεση μιας πράξης ένα ευχάρι στο ή ένα δυσάρεστο συναίσθημα και αυτό είναι το σημάδι, το

κ Ρ ι τ ή Ρ ι ο

, που

δείχνει ότι πράγματι έχουν διαμορφωθεί αυτά

τα στοιχεία. Για να κάνει εναργέστερη αυτή τη θέση, ο Αριστοτέ

λης φέρνει δύο (αποδεικτικά και όχι ενισχυτικά) παραδείγματα: στο πρώτο ο άνθρωπος απέχει από κάτι, ενώ στο δεύτερο δοκιμά ζει κάτι: α.

ΣΤIlν αποχή από τις σωματικές Ι1δονές. Όταν ένας άνθρωπος κρα

made by Absens

τιέται μακριά από σωματικές απολαύσεις (εδώ βέβαια νοούνται οι

5η ενότητα

κακές, οι βλαπτικές ηδονές) και αυτή την αποχή τη συνοδεύει ένα ευχάριστο συναίσθημα, αυτό σημαίνει ότι έχει διαμορφωθεί ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και ο άνθρωπος αυτός είναι σώφρονας αντίθετα, αν κάποιος δυσανασχετεί γι' αυτή την αποχή, αυτό σημαίνει πάλι ότι έχει διαμορφωθεί ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του: ο άνθρωπος αυτός είναι ακόλαστος.

β.

Στην αντιμετώπιση των δεινών. Όταν ένας άνθρωπος αντιμετωπίζει όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου και αυτή την αντιμε

τώπιση τη συνοδεύει ένα ευχάριστο (ή τουλάχιστο όχι δυσάρεστο) συναίσθημα, αυτό σημαίνει ότι έχει διαμορφωθεί ένα μόνιμο στοι

χείο του χαρακτήρα του και ο άνθρωπος αυτός είναι ανδρείος α ντίθετα, αν κάποιος νιώθει δυσάρεστα με αυτή την αντιμετώπιση, αυτό σημαίνει πάλι ότι έχει διαμορφωθεί ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του: ο άνθρωπος αυτός είναι δειλός.

•

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη, δεν είναι αρκετό να κρατάει

κανείς μιαν ηθική στάση: για να δικαιούται, για παράδείγμα, τον ηθικό χαρακτηρισμό του σώφρονα, δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές, αλλά πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται γι'

αυτή την αποχή. Όπως φαίνεται στο χωρίο αυτό, ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των ηθικών αρετών, αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή ευχαρίστησης για τον άνθρωπο.

Ηθική αρετή και συναισθήματα Ο Αριστοτέλης, στην αρχή του κειμένου συσχετίζει τα συναισθήμα τα που συνοδεύουν τις πράξεις με τους σταθερούς τρόπους συμπε

ριφοράς, με τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα (είτε αυτά είναι θε τικά και συνιστούν αρετές είτε είναι αρνητικά και συνιστούν κακί ες)· και στη συνέχεια περιορίζεται σε όσα από αυτά τα στοιχεία συ

νιστούν αρετές διατυπώνοντας το συμπέρασμα ότι περι fιδoνας και λύπας εστιν fι ήθικη άρετη (η ηθική αρετή συνδέεται με τα ευ

made by Absens

χάριστα και τα δυσάρεστα συναισθήματα).

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Ύστερα όμως από αυτό διατυπώνεται η θέση ότι (αν δεν υπάρχουν τα ηθικά κριτήρια και οι αντίστοιχες δεσμεύσεις) οι άνθρωποι προτιμάμε τις τιποτένιες και ταπεινές πράξεις, για να νιώσουμε την αντίστοιχη ευ

χαρίστηση, και απέχουμε από τις καλές, για να μη νιώσουμε το δυσάρε στο συναίσθημα που συνεπάγεται η εκτέλεσή τους.

Έτσι, διαπιστώνουμε ότι αρχικά διατυπώθηκαν οι θέσεις ότι

α.

το ευχάριστο συναίσθημα (ή ήδονη) συνοδεύει την πραγμάτωση της ηθικής αρετής και

β.

το δυσάρεστο (ή λύπη) συνοδεύει τις μη ηθικές ενέργειες. Στη συνέχεια όμως γίνεται η διαφοροποίηση: εξετάζεται το ευχά ριστο και το δυσάρεστο συναίσθημα σχετικά προφανώς με τους

ανθρώπους που δεν έχουν διαμορφώσει εξεις έτσι, διατυπώνονται οι θέσεις ότι

α.

κάνουμε τις τιποτένιες, τις μη ηθικές, πράξεις, για να δοκιμάσουμε ευχάριστα συναισθήματα, και

β.

απέχουμε από τις καλές, από τις ηθικές, πράξεις, για να αποφύ γουμε τα δυσάρεστα συναισθήματα. ''Α ν συγκρίνουμε την αναφορά της ήδονης εδώ με εκείνη στην αρχή

της ενότητας, γίνεται φανερό ότι πρέπει να διακρίνουμε μεταξύ "καλών" και "κακών" ηδονών: οι πρώτες συντείνουν στη διατήρηση

της μεσότητας και του ορθού λόγου, ενώ οι δεύτερες έχουν το αντί θετο αποτέλεσμα. Η παιδεία λοιπόν καθιστά τον άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ "καλών" και "κακών" ηδονών και να επιλέγει

τις πρώτες" (σχολ. βιβλ. σελ.

165).

Παιδαγωγικές προεκτάσεις Η θέση ότι δια μεν την ήδονην τα φαύλα πράττομεν, δια δε την λύ

πην τών καλών απεχόμεθα δημιουργεί ένα ερώτημα: πώς θα μπορεί ο άνθρωπος να ξεχωρίζει (όχι ποιες πράξεις συνοδεύονται από ευ

χάριστα και ποιες από δυσάρεστα συναισθήματα αλλά) ποιες πρά

made by Absens

ξεις π Ρ έ π ε ι

να συνοδεύονται από ευχάριστα και ποιες από

5η ενότητα

δυσάρεστα συναισθήματα (χαίρειν και λυπείσθαι σίς δεί)· ή, καλύ τερα: ποιος θα έχει την ανάλογη αρμοδιότητα και ευθύνη να καθο

ρίσει αυτές τις πράξεις και να συνηθίσει τους ανθρώπους να κά

νουν αυτά που πρέπει (και να νιώθουν ευχαρίστηση γι' αυτό). Πρέ πει βέβαια πάντα να έχουμε υπόψη ότι η ηθική αρετή συσχετίζεται με την πόλη και αυτή είναι που έχει τη σχετική ευθύνη. Εδώ ο Αρι στοτέλης επικαλείται -και αποδέχεται- τη θέση του Πλάτωνα για το ρόλο της αγωγής.

•

Ο ρόλος της αγωγής

Ο πλατωνικός ορισμός

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα (Νόμοι, ΙΙ

653, a-c),

για τη διαμόρφωση

ξηγηματικά και πλατιά τον πλατωνικό ορισμό της αγωγής: Ο Πλάτωνας λοιπόν έχει την άποψη ότι ο άνθρωπος πρέπει από την πιο μικρή ακόμη ηλικία να διαπαιδαγωγείται κατάλληλα, ώστε να φτάσει γρήγορα στο σημείο να δοκιμάζει ευχάριστα συναισθή

ματα με ηθικές πράξεις. Επειδή όμως το παιδί δε γνωρίζει εξαρχής ποιες πράξεις είναι ηθικές και ποιες όχι, πρέπει να ασκηθεί με τον ορθό τρόπο προς αυτή την κατεύθυνση. Και εδώ είναι καθοριστι κός ο ρόλος του ανθρώπινου περιβάλλοντος του παιδιού, κυ ρίως των γονέων και των δασκάλων, οι οποίοι από νωρίς πρέπει να ε

πεμβαίνουν και να καθοδηγούν το παιδί (σήμερα θα λέγαμε: να πα ρακολουθούν διακριτικά τις ενέργειες του παιδιού και να επεμβαί

νουν ανάλογα), να κάνουν υποδείξεις και να δίνουν τις σχετικές κατευθύνσεις σ' αυτό. Έτσι, το παιδί θα επιβραβεύεται για τις ηθι κές πράξεις (ώστε να του δημιουργούνται ευχάριστα συναισθήμα

τα), ενώ για τις αντίθετες θα κρίνεται αρνητικά (ώστε να του δημι ουργούνται δυσάρεστα συναισθήματα). Με αυτόν τον τρόπο θα συνηθίσει στις ηθικές ενέργειες και θα φτάσει σιγά σιγά στο σημείο να επιδιώκει μόνο ηθικές πράξεις, γιατί αυτές θα είναι συνδεδεμέ

made by Absens

νες με τα ευχάριστα συναισθήματα της επιβράβευσης, και να απο-

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

φεύγει τις μη ηθικές, για να μη δοκιμάζει το δυσάρεστο συναίσθη μα της απόρριψης, αφού ο άνθρωπος από τη φύση του προτιμάει το ευχάριστο και αποφεύγει το δυσάρεστο. Αυτός ο εθισμός θα συ νεχιστεί και στις μεγαλύτερες ηλικίες οδηγώντας στην ηθική αρετή,

με αποτέλεσμα να διαμορφωθούν εξεις (μόνιμα στοιχεία του χαρα κτήρα) στραμμένες σταθερά προς τις ηθικές πράξεις.

Επιφυλάξεις

Ο πλατωνικός ορισμός είναι αποδεκτός και για τη σύγχρονη παιδα γωγική ως προς το πρώτο σκέλος, δηλαδή ως προς το ότι πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για τη διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου από την

πολύ μικρή του ηλικία. Όμως θα μπορούσαμε να διατυπώσουμε τις α κόλουθες επιφυλάξεις σε συσχετισμό με ΤΙ\ σύγχρονη παιδαγωγική: α.

Η πλατωνική αγωγή εμπεριέχει το στοιχείο του αυταρχισμού, αφού αυτοί που ασκούν το έργο της επιβάλλουν τις δικές τους επιλογές

στο παιδί, το οποίο ποδηγετείται και είναι παθητικός δέκτης του περιεχομένου της αγωγής. Αυτά αντιβαίνουν στη σύγχρονη παιδα γωγική, η οποία θέλει την ελεύθερη και ενεργητική συμμετοχή του παιδιού στη διαδικασία της αγωγής. β.

Ο χαρακτήρας της πλα~ωνικής αγωγής είναι φρονηματιστικός, αφού αυτή έχει στόχο να εμφυσήσει και να επιβάλει την ηθική αρετή και να

διαπλάσει ηθικούς χαρακτήρες (πάντα στο πλαίσιο του πολιτικού βί ου). Όμως η σημερινή αγωγή θέτει ως στόχο την ελεύθερη ανάπτυξη

της προσωπικότητας αφήνοντας στο ίδιο το παιδί τις προσωπικές επι λογές, με την παράλληλη καλλιέργεια της ευθύνης γι' αυτές δέχεται

μάλιστα ότι το παιδί πρέπει να μάθει ακόμα και από τα λάθη του, φτάνει βέβαια να προστατευτεί από τραγικές παρεκκλίσεις.

Σύμφωνα με τα παραπάνω, η όρθη παιδεία της εποχής του Πλά τωνα και του Αριστοτέλη έχει τεθεί σε διαφορετικές βάσεις στη δι κή μας εποχή. Δεν μπορούμε βέβαια να παραβλέψουμε και ένα άλ λο θετικό στοιχείο της πλατωνικής αγωγής, δηλαδή τη χαρά που α πορρέει από την ηθική πράξη. Όμως, η ηθική επιβράβευση και η

ντίστοιχη χαρά δεν αποκλείεται από τη σύγχρονη αγωγή. Απενα

made by Absens

ντίας, αποτελεί σημαντικό στοιχείο της.

5η ενότητα

Ηθική και ψυχολογία Παρατηρούμε ότι ο Αριστοτέλης συνδέει στενά την ηθική με την ψυχολογία προβάλλοντας την άποψη ότι κάθε πράξη τη συνοδεύει

ένα ευχάριστο ή ένα δυσάρεστο συναίσθημα (ή την ακολουθεί: έπι

- γιvομέvηv)"

έτσι, κοντά στους όρους της ηθικής (εξεις, σώφρωv, α

κόλαστος, ήθικη αρετη κ.ά.) χρησιμοποιεί και όρους της ψυχολογί

ας (fιδοvή, λύπη, αχθόμεvος, χαίρωv κ.ά.). Η σύνδεση αυτή δεν εί ναι τυχαία, αφού ο Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με την έρευνα ψυχολογικών θεμάτων και από πολ λούςθεωρείται πατέρας της ψυχολογίας έχει γράψει μάλιστα και

πολλά σχετικά συγγράμματα με οξύτατες παρατηρήσεις. Ο αριστο τελικός συσχετισμός της αρετής με τα συναισθήματα είναι αντίθε

τος με τη νοησιαρχική αντίληψη του Σωκράτη για την αρετή (η α

ρετή είναι γνώση), ενώ την άποψη ότι τα συναισθήματα επηρεά ζουν τη ζωή των ανθρώπων την είχε διατυπώσει και ο Πλάτωνας.

Τα κύρια σημεία της ενότητας

Η ηθική αρετή συνδέεται με τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα συ ναισθήματα.

Κάνουμε τις τιποτένιες πράξεις για να νιώθουμε ευχάριστα, ενώ μένου με μακριά από τις ωραίες πράξεις, για να μη νιώθουμε δυσάρεστα.

Πρέπει να συνηθίζουμε τα παιδιά από μικρή ηλικία να κάνουν αυτά που πρέπει αλλά και να αισθάνονται ευχάριστα που τα κάνουν.

Η δομή της ενότητας

Α. Το συναίσθημα που συνοδεύει την πράξη, κριτήριο των εξεωv Β.

Συσχετισμός των συναισθημάτων με την ηθική αρετή

Γ.

Ο συσχετισμός των συναισθημάτων με την ηθική αρετή ως παιδα

made by Absens

γωγική μέθοδος

\). Λ vαιιεψαλ.αιωτικά Στις πέντε πρώτες διδακτικές ενότητες διατυπώνονται οι ακόλου θες θέσεις σχετικά με την αρετή:

α.

Η αρετή είναι εξις, δηλαδή δημιουργείται με την επανάληψη μιας

πράξης (ενότητες

β.

Η ποιότητα των πράξεων καθορίζει την ποιότητα των εξεων (ενό τητα

γ.

1 και 2).

3 και 4).

Οι πράξεις συνοδεύονται από συναίσθημα, ευχάριστο ή δυσάρε στο, ανάλογα με την ποιότητά τους. Στις επόμενες ενότητες θα γίνει λόγος για την αρετή ως μεσότητα ..

ΠΙ. Ερωτήσεις

απαντήσεις

σε ετυμολογικά και σημασιολογικά

Ιη ερώτηση ~ δουλοφροσύνη, απραξία, ανoρθόδoξo~oδoσήμανση, συνοχή, δια μονή, αγωγή, υπευθυνότητα: Για καθεμιά από τις λέξεις αυτές να βρείτε από το κείμενο μία λέξη της αρχαίας που να παρουσιάζει ε τυμολογική συγγένεια με αυτήν.

made by Absens

•

Απάντηση

δουλοφροσύνη

σώφρων

απραξία

πράττομεν

ανορθόδοξος

δρθη

οδοσήμανση

σημείον

συνοχή

άπεχόμενος

διαμονή

ύπομένων

αγωγή

ηχθαι

υπευθυνότητα

εύθυς

5η ενότητα

2η ερώτηση

Από τα σύνθετα του κειμένου να εντοπίσετε τρία, από τα οποία παράγονται αφηρημένα ουσιαστικά θηλυκού γένους. Στη συνέχεια να σχηματίσετε τρεις μικρές περιόδους, στην καθεμιά από τις οποί ες να χρησιμοποιήσετε ένα από τα τρία παράγωγα.

•

Απάντηση άπεχόμενος> αποχή, άκόλαστος> ακολασία, ύπομένων> υπομονή

α.

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η απλή α π ο Χ ή

από τις ηδονές δε

συνιστά αρετή.

β.

Η αχαλίνωτη α κ ο λ α σ ί α

είναι αρνητική όχι μόνο κοινωνικά

και ηθικά αλλά και ως δραστηριότητα που εμπερικλείει κινδύνους για την υγεία. γ.

Έχεις την υ π ο μ ο ν ή

να με ακούσεις για λίγο;

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

•

Το περιεχόμενο των απαντήσεων αποτελείται από αποσπάσματα της ερμηνευτικής προ σέγγισης, που έχει προηγηθεί' η επανάληψη στοχεύει στη διευκόλυνση του μαθητή, που έτσι δε θα είναι αναγκασμένος να ανατρέχει κάθε φορά στις προηγούμενες σελίδες.

•

Ιη ερώτηση Όταν ο άνθρωπος έχει διαμορφώσει τα μόνιμα στοιχεία του χαρα

κτήρα του, δοκιμάζει κατά την εκτέλεση μιας πράξης ένα ευχάριστο ή ένα δυσάρεστο συναίσθημα και αυτό είναι το σημάδι, το κ Ρ ι

τ ή Ρ ι ο

που δείχνει ότι πράγματι έχουν διαμορφωθεί αυτά τα

στοιχεία. Για να κάνει εναργέστερη αυτή τη θέση, ο Αριστοτέλης φέρ

νει δύο (αποδεικτικά και όχι ενισχυτικά) παραδείγματα: στο πρώτο ο

made by Absens

άνθρωπος απέχει από κάτι, ενώ στο δεύτερο δοκιμάζει κάτι:

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

α.

Στην αποχή από τις σωματικές ηδονές. Όταν ένας άνθρωπος κρα

τιέται μακριά από σωματικές απολαύσεις (εδώ βέβαια νοούνται οι κακές, οι βλαπτικές ηδονές) και αυτή την αποχή τη συνοδεύει ένα ευχάριστο συναίσθημα, αυτό σημαίνει ότι έχει διαμορφωθεί ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και ο άνθρωπος αυτός είναι

σώφρονας αντίθετα, αν κάποιος δυσανασχετεί γι' αυτή την α;JΊoχή, αυτό σημαίνει πάλι ότι έχει διαμορφωθεί ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του: ο άνθρωπος αυτός είναι ακόλαστος.

β.

Στην αντιμετώπιση των δεινών. Όταν ένας άνθρωπος αντιμετωπίζει

όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου και αυτή την αντιμε"

τώπιση τη συνοδεύει ένα ευχάριστο (ή τουλάχιστο όχι δυσάρε στο) συναίσθημα, αυτό σημαίνει ότι έχει διαμορφωθεί ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και ο άνθρωπος αυτός είναι ανδρείος

αντίθετα, αν κάποιος νιώθει δυσάρεστα με αυτή την αντιμετώπιση, αυτό σημαίνει πάλι ότι έχει διαμορφωθεί ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του: ο άνθρωπος αυτός είναι δειλός. Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη, δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς μιαν ηθική στάση: για να δικαιούται, για παράδειγμα, τον ηθικό χαρακτηρισμό του σώφρονα, δεν είναι αρκετό να απέχει από

τις σωματικές ηδονές, αλλά πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται γι' αυτή την αποχή. Όπως φαίνεται στο χωρίο αυτό, ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των ηθικών αρετών, αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή ευχαρίστησης για τον άνθρωπο.

•

2η ερώτηση (βλ. στη δεύτερη διδακτική ενότητα) Ο Αρίστοτέλης, όταν στην πορεία του στοχαστικού του λόγου α ναφέρεται σε ανθρώπους, χρησιμοποιεί το πρώτο πληθυντικό πρό

σωπο: στην πρώτη διδακτική ενότητα βρίσκουμε δύο ήμίν, εδώ ο

χτώ ρήματα σε πρώτο πληθυντικό πρόσωπο (κομιζόμεθα, αποδί δομεν, ε λάβομεν, εχρησάμεθα, εσχομεν, λαμβάνομεν, μανθάνομεν,

γινόμεθα), ενώ και στις ε:rtόμενες ενότητες (τουλάχιστο ως την έ

κτη) υπάρχουν πολλά ακόμα ανάλογα παραδείγματα (γι νόμεθα,

made by Absens

πράττομεν, απεχόμεθα κ.ά.). Όμως ο λόγος μεταβαίνει στο τρίτο

5η ενότητα

πληθυντικό, όταν αναφέρονται τα παραδείγματα με τους οικοδό

μους και τους κιθαριστές αλλά και στην επόμενη ενότητα χρησι μοποιείται το τρίτο πληθυντικό, όταν ο Αριστοτέλης επανέρχεται

στα ίδια παραδείγματα (γίΥΟΥΤαι, εσΟΥται). Η τριτοπρόσωπη αυτή αναφορά ίσως να οφείλεται στο ότι ο Αριστοτέλης δεν είχε προ σωπική επαφή με τις τέχνες και τους τεχνίτες και ο τομέας αυτός

της ανθρώπινης δραστηριότητας δεν ενέπιπτε στα άμεσα ενδιαφέ

ροντά του. Ωστόσο, παρατηρούμε ότι εμφανίζεται και πάλι το τρί το πρόσωπο εκεί που θα περιμέναμε το πρώτο: στην τέταρτη ενότη

τα έναλλάσσεται το πρώτο με το δεύτερο πληθυντικό (γινόμεθα οι μεν δίκαιοι οί' δε αδικοι

οι μεν γαρ σώφρονες και πράοι γίΥον

ται) και στην έκτη βρίσκουμε τη φράση Cιγαθoς ανθρωπος γίνεται, ενώ θα περιμέναμε Cιγαθoι ανθρωποι γινόμεθα.

Από τα παραπάνω μπορούμε να εικάσουμε ότι η χρήση του τρίτου προσώπου δεν υποδηλώνει συνειδητή συμπεριφορά, δηλαδή την πρόθεση του Αριστοτέλη για αποστασιοποίησή του από τους τε χνίτες, αφού η ίδια χρήση παρατηρείται και όταν αναφέρεται σε θέματα σχετικά με την ηθική. Το τρίτο λοιπόν πρόσωπο χρησιμο ποιείται μάλλον αυθόρμητα και ασυναίσθητα, δίνοντας μάλιστα και κάποια ποικιλία στο λόγο.

•

3η ερώτηση

ε ξ ε ι ς

είναι τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας (βλ. στο

σχολικό βιβλίο, λεξιλόγιο της τέταρτης ενότητας)' επειδή η σημασία της λέξης ως αριστοτελικού όρου

(= οι σταθεροί τρόποι συμπεριφο

ράς, που μπορεί να είναι καλοί ή κακοί, αρετές ή κακίες) είναι δια φορετική από αυτή που έχει στην αρχαία αλλά και στη νέα ελληνι κή, γι' αυτό κλείνεται σε εισαγωγικά από τους συγγραφείς του σχολικού βιβλίου.

•

4η ερώτηση

Η θέση ότι δία μεν την ήδονην τα φαύλα πράττομεν, δια δε την λύ

made by Absens

πην τών καλών Cιπεxόμεθα δημιουργεί ένα ερώτημα: πώς θα μπορεί

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

ο άνθρωπος να ξεχωρίζει (όχι ποιες πράξεις συνοδεύονται από ευ

χάριστα και ποιες από δυσάρεστα συναισθήματα αλλά) ποιες πρά ξεις π Ρ έ π ε ι

να συνοδεύονται από ευχάριστα και ποιες από δυ

σάρεστα συναισθήματα (χαίρειν και λυπείσθαι οίς δεί)· ή, καλύτερα: ποιος θα έχει την ανάλογη αρμοδιότητα και ευθύνη να καθορίσει αυ

τές τις πράξεις και να συνηθίσει τους ανθρώπους να κάνουν αυτά που

πρέπει (και να νιώθουν ευχαρίστηση γι' αυτό). Πρέπει βέβαια πάντα να έχουμε υπόψη ότι η ηθική αρετή συσχετίζεται με την πόλη και αυ τή είναι που έχει τη σχετική ευθύνη. Εδώ ο Αριστοτέλης επικαλείται και αποδέχεται- τη θέση του Πλάτωνα για το ρόλο της αγωγής.

Ο πλατωνικός ορισμός

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα (Νόμοι, ΙΙ

653, a-c),

για τη διαμόρφωση

των μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα των ανθρώπων είναι πολύ σημαντικός ο ρόλος της αγωγής και σ' αυτό συναινεί ο Αριστοτέ λης, γι' αυτό και κάνει μνεία αυτής της θέσης. Διατυπώνουμε επε ξηγηματικά και πλατιά τον πλατωνικό ορισμό της αγωγής: Ο Πλάτωνας λοιπόν έχει την άποψη ότι ο άνθρωπος πρέπει από την πιο μικρή ακόμη ηλικία να διαπαιδαγωγείται κατάλληλα, ώστε να φτάσει γρήγορα στο σημείο να δοκιμάζει ευχάριστα συναισθή ματα με ηθικές πράξεις. Επειδή όμως το παιδί δε γνωρίζει εξαρχής ποιες πράξεις είναι ηθικές και ποιες όχι, πρέπει να ασκηθεί με τον ορθό τρόπο προς αυτή την κατεύθυνση. Και εδώ είναι καθοριστι

κός ο ρόλος του ανθρώπινου περιβάλλοντος του παιδιού, κυ ρίως των γονέων και των δασκάλων, οι οποίοι από νωρίς πρέπει να ε

πεμβαίνουν και να καθοδηγούν το παιδί (σήμερα θα λέγαμε: να πα ρακολουθούν διακριτικά τις ενέργειες του παιδιού και να επεμβαί νουν ανάλογα), να κάνουν υποδείξεις και να δίνουν τις σχετικές κατευθύνσεις σ' αυτό. Έτσι, το παιδί θα επιβραβεύεται για τις ηθι

κές πράξεις (ώστε να του δημιουργούνται ευχάριστα συναισθήμα

να επιδιώκει μόνο ηθικές πράξεις, γιατί αυτές θα είναι συνδεδεμέ

made by Absens

νες με τα ευχάριστα συναισθήματα της επιβράβευσης, και να απο-

5η ενότητα

Επιφυλάξεις

Ο πλατωνικός ορισμός είναι αποδεκτός και για τη σύγχρονη παιδα γωγική ως προς το πρώτο σκέλος, δηλαδή ως προς το ότι πρέπει να

λαμβάνεται μέριμνα για τη διαπαιδαγώγηση του ανθρωπου από την πολύ μικρή του ηλικία. Όμως θα μπορούσαμε να διατυπώσουμε τις α

κόλουθες επιφυλάξεις σε συσχετισμό με Τl\ σύγΧQονl\ παιδαγωγική: α.

Η πλατωνική αγωγή εμπεριέχει το στοιχείο του αυταρχισμού, αφού αυτοί που ασκούν το έργο της επιβάλλουν τις δικές τους επιλογές στο παιδί, το οποίο ποδηγετείται και είναι παθητικός δέκτης του περιεχομένου της αγωγής. Αυτά αντιβαίνουν στη σύγχρονη παιδα γωγική, η οποία θέλει την ελεύθερη και ενεργητική συμμετοχή του

παιδιού στη διαδικασία της αγωγής. β.

Ο χαρακτήρας της πλατωνικής αγωγής είναι φρονηματιστικός, αφού αυτή έχει στόχο να εμφυσήσει και να επιβάλει την ηθική αρετή και να

διαπλάσει ηθικούς χαρακτήρες (πάντα στο πλαίσιο του πολιτικού βί ου). Όμως η σημερινή αγωγή θέτει ως στόχο την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας αφήνοντας στο ίδιο το παιδί τις προσωπικές επιλογές, με την παράλληλη καλλιέργεια της ευθύνης γι' αυτές δέχεται

μάλιστα ότι το παιδί πρέπει να μάθει ακόμα και από τα λάθη του, φτάνει βέβαια να προστατευτεί από τραγικές παρεκκλίσεις. Σύμφωνα με τα παραπάνω, η δρθη παιδεία της εποχής του Πλά τωνα και του Αριστοτέλη έχει τεθεί σε διαφορετικές βάσεις στη

δι~ή μας εποχή. Δεν μπορούμε βέβαια να παραβλέψουμε και ένα άλλο θετικό στοιχείο της πλατωνικής αγωγής, δηλαδή τη χαρά που απορρέει από την ηθική πράξη. Όμως, η ηθική επιβράβευση και η αντίστοιχη χαρά δεν αποκλείεται από τη σύγχρονη αγωγή. Απε

made by Absens

ναντίας, αποτελεί σημαντικό στοιχείο της.

6η ενότητα

Η αρετή καθιστά τον άνθρωπο ικανό να εκτελέσει το προορισμένο γι' αυτόν έργο

ΚΕΙΜΕΝΟ

Δεί δε μη μόνον ούτως είπείν, οτι έξις, αλλα και

ποία τις. 'Ρητέον ο{,ν ΟΤΙ πάσα αρετή, ού αν

αρετή, αύτό τε ε{, εχον αποτελεί και το εργον αύτού ε{, αποδίδωσιν, οίον ή τού οφθαλμού α ρετη τόν τε οφθαλμον σπουδαίον ποιεί και το

εργον αύτού· τη γαρ τού οφθαλμΟύ αρετη εiJ ό ρωμεν. Όμοίως ή τού ίππου αρετη ίππον τε

σπουδαίο ν ποιεί και αγαθον δραμείν και ένε γκείν τον έπιβάτην και μείναι τους πολεμίους.

Εί δη τούτ' έ πι πάντων ούτως εχει, και ή τού

ανθρώπου αρετη είη αν ή έξις αφ' ης αγαθος

άνθρωπος γίνεται και αφ' ης ε{, το έαυτού ερ γον αποδώσει. πως δε τού τ' εσται, ... d)δ' εσται φανερόν, έαν θεωρήσω μεν ποία τίς έστιν ή φύ

made by Absens

σις αύτης.

6η ενότητα

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Και πρέπει να μην πούμε μόνο αυτό, ότι δηλαδή η αρετή είναι έξη

(μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα μας), αλλά και ποιας ακριβώς ποιότη τας έξη. Πρέπει λοιπόν να πούμε ότι κάθε αρετή, όποιου πράγματος εί

ναι αρετή, και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατά στασή του και το βοηθάει να εκτελέσει με τον πιο σωστό τρόπο το έρ γο που είναι προορισμένο γι' αυτό. Για παράδειγμα, η αρετή του ματιού κάνει τέλειο και το μάτι και το έργο που είναι προορισμένο γι' αυτό' γιατί λόγω της αρετής του ματιού βλέπουμε καλά. Όμοια και η αρετή του αλόγου: κάνει και το άλογο τέλειο και ικανό να τρέξει και να ση κώσει επάνω του τον αναβάτη και να σταθεί αντιμέτωπο με τους ε

χθρούς. Α ν λοιπόν αυτό συμβαίνει σε όλες τις περιπτώσεις, τότε και η αρετή του ανθρώπου μπορεί να είναι η έξη λόγω της οποίας ο άν

θρωπος γίνεται καλός (ενάρετος) και λόγω της οποίας θα εκτελέσει με το σωστό τρόπο το έργο που είναι προορισμένο γι' αυτόν. Πώς ό

μως θα γίνει αυτό [ήδη το έχουμε πει, αλλά επιπλέον και] με τον α κόλουθο τρόπο θα γίνει φανερό, αν δηλαδή εξετάσουμε τι λογής εί ναι η φύση της.

Ι. Γλωσσική προσέγγιση

Α. Μορφοσυντακτικά

made by Absens

(Δίνονται όσα κρίνονται απαραίτητα για την κατανόηση του περιεχομένου)

1. δεί δε μη μόνον ούτως είπείν, ότι έξις, άλλα και ποία τις (πλήρες το χωρίο: δεί δε μη μ6νσν σϋτως εΙπείν, στι ή άρετη εξις εστίν, άλ-

100

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

λα εΙπείν και ποία τις εξις ή αρετή εστιν): μία κύρια πρόταση κρί σης (δεί) και δύο δευτερεύουσες: η μία ειδική (στι ή αρετη εξις ε στίν), επεξήγηση στο ουτως, και η άλλη πλάγια ερωτηματική (ποία τις εξις ή αρετή εστι ν), αντικείμενο του εννοούμενου δεύτερου εΙ πείν ο δε είναι μεταβατικός, ενώ υπάρχει και σχήμα άρσης και θέ

σης (μη μόνον... αλλα και'). ούτως: επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου στο απαρέμφατο μη εΙπείν.

μη είπείν: τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο του απρόσωπου ρήμα τος δεί. έξις: κατηγορούμενο στο εννοούμενο υποκείμενο ή αρετη του εννο ούμενου συνδετικού ρήματος εστίν. άλλά: αντιθετική παρατακτική σύνδεση του απαρεμφάτου εΙπείν με το εννοούμενο δεύτερο απαρέμφατο εΙπείν. καί: προσθετικός.

ποία τις: επιθετικός προσδιορισμός στο εννοούμενο κατηγορούμε νο εξις του εννοούμενου υποκειμένου ή αρετη του εννοούμενου συνδετικού ρήματος εστίν.

2. ρητέον ο{,ν ΟΤΙ πάσα άρετή [... ] α'ύτό τε ε{, εχον άποτελεί και το εργον α'ύτου ε{, άποδίδωσιν: μία κύρια πρόταση κρίσης (ρητέον ενν. εστιν) και δύο δευτερεύουσες, ειδικές (πλάγιος λόγος κρίσης): στι αποτελεί τε και αποδίδωσιν, υποκείμενα του απρόσωπου ρή

ματος ρητέον (εστίν). α'ύτό: αντικείμενο του ρήματος αποτελεί. '1'_

" " "

ευ εχον: κατηγορηματικη μετοχη στο αντικειμενο αυτο του

ρημα-

τος αποτελεί.

Ρητέον· ρηματικό επίθετο του ρ. λέγω (πβ. ερ-ρή-θην).

3. oi'ι αν 11 άρετή: δευτερεύουσα πρόταση, αναφορική υποθετική' α ποτελεί υπόθεση σύνθετου υποθετικού λόγου στον πλάγιο λόγο' α

made by Absens

πόδοση αποτελούν οι ειδικές προτάσεις στι αποτελεί τε. .. και απο

δίδωσιν και ο υποθετικός λόγος δηλώνει αόριστη επανάληψη στο παρόν και στο μέλλον.

6η ενότητα·

101

4. οΤον ή του όφθαλμου αρετη τόν τε όφθαλμον σπουδαίον ποιεί και το εργον αυτου: δευτερεύουσα πρόταση, αναφορική. τόν τε όφθαλμον και το εργον: αντικείμενα του ρήματος ποιεί. σπουδαίον: κατηγορούμενο στο αντικείμενο τον όφθαλμον του ρή ματος ποιεί.

5. τη γαρ του όφθαλμου αρετη εtJ όρωμεν: κύρια πρόταση κρίσης ο γαρ είναι αιτιολογικός.

τη αρετη: δοτική της αιτίας στο ρήμα ευ όρώμεν.

όμοίως ή του ίππου αρετη ίππον τε σπουδαίον ποιεί και αγαθον δραμείν και ενεγκείν τον επιβάτην και μείναι τους πολεμίους: κύ ρια πρόταση κρίσης. σπουδαίον και αγαθόν: κατηγορούμενα στο αντικείμενο ιππον του ρήματος ποιεί.

δραμέιν και ενεγκείν και μείναι: απαρέμφατα της αναφοράς στο

επίθετο αγαθον (υπάρχει πολυσύνδετο: καί. .. καί. .. καιj. δραμείν' απαρέμφατο αορίστου β' του ρήματος τρέχω (και θέω). ενεγκείν' απαρέμφατο αορίστου β' του ρήματος φέρω.

μείναι' απαρέμφατο αορίστου του ρήματος μένω.

εί δη τουτ' επι πάντων ουτως εχει, και ή του ανθρώπου αρετη εϊη αν ή έξις: μία δευτερεύουσα πρόταση, υποθετική, και μία κύρια

κρίσης (υποθετικός λόγος που δηλώνει το πραγματικό). του το: υποκείμενο του ρήματος εχει. καί: προσθετικός.

ή έξις: κατηγορούμενο στο υποκείμενο fι αρετη του συνδετικού ρή ματος εΙ'η αν.

8. αφ' ης αγαθος ανθρωπος γίνεται και αφ' ης εtJ το έαυτου εργον α ποδώσει: δύο δευτερεύουσες προτάσεις, αναφορικές (όρος ανα

made by Absens

φοράς fι εξις της προηγούμενης πρότασης). αφ' ης: εμπρόθετος προσδιορισμός της αιτίας (ή της αφετηρίας).

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

102

άγαθός: κατηγορούμενο στο υποκείμενο ανθρωπος του συνδετικού ρήματος γίνεται.

εtJ: επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου στο ρήμα άποδώσει. το έαυτού εργον: αντικείμενο του ρήματος άποδώσει.

πως δε τούτ' ε σται: δευτερεύουσα πρόταση, πλάγια ερωτηματική, υποκείμενο του απροσώπου εσται φανερόv τούτο: υποκείμενο του

ρήματος εσται (που δεν είναι συνδετικό).

10. i:)δ' εσται φανερόν, Ειιν θεωρήσωμεν: δύο προτάσεις: μία κύρια κρίσης (ιδδ' εσται φανερόν) και μία δευτερεύουσα, υποθετική (Νιν θεωρήσωμεν), που αποτελούν υποθετικό λόγο του προσ

δοκωμένου' η υποθετική πρόταση είναι επεξήγηση στο ιδδε και αυτό είναι επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου στο εσται φανερόν.

11.

ποία τίς έστι ν ή φύσις αύτης: δευτερεύουσα πρόταση, πλάγια ε ρωτηματική, αντικείμενο του ρήματος έαν θεωρήσωμεv ποία τις: κατηγορούμενο στο υποκείμενο ή φύσις του συνδετικού ρήματος εστίν.

Β. Ετυμολογικά

όφθαλμος < θ. όπ- (του όράω-ώ, πβ. σπωπα) + θαλμος (θάλαμος)

σπουδαίος < σπουδη (ταχύτητα, προθυμία) < σπεύδω

άρετη (βλ. στην προσέγγιση του περιεχομένου,

φανερος

κουκκίδα)

< θ. φαν- (πβ. έ-φάν-ην) του φαίνω (= φέρνω στο φως, φα

νερώνω)

θεωρέω-ω

(= βλέπω, παρατηρώ) < θεωρος (= θεατής, πρεσβευτής

made by Absens

σταλμένος σε μαντείο) < θεος + ωρα (= φροντίδα) ναι το ρήμα θεάομαι-ώμαι

θέα

διαφορετικό εί

6η ενότητα

103

11.

Προσέγγιση του περιεχομένου

(Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

Η θέση της ενότητας μέσα στο έργο Μετά το κείμενο της πέμπτης ενότητας εξετάστηκαν (σε κείμενα

που παραλείπονται) διάφορα άλλα θέματα σχετικά με την αρετή. Τώρα εξετάζεται η αρετή ως έξη που κάνει τον άνθρωπο ενάρετο και ικανό να εκτελέσει το έργο που είναι προορισμένο γι' αυτόν.

Στη συνέχεια (στις ενότητες

7-10)

θα εξεταστεί η έννοια της "μεσό

τητας" σε συσχετισμό με την αρετή, για να δοθεί στο τέλος ο ορι σμός της αρετής.

Αρετή: το γενικό νόημα του όρου Η φράση οδ αν Τι άρετή, τα παραδείγματα με το μάτι και με το ά λογο και παρακάτω ο διαχωρισμός του ανθρώπου από αυτά δεί χνουν ότι η αρετή είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα

γενικά και στα

έμψυχα και στα άψυχα. Έτσι, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί εδώ τον όρο "αρετή" όχι με την έννοια της ανθρώπινης αποκλειστικά ηθικής

ιδιότητας, η οποία απορρέει από κάποιες ενέργειες στο πλαίσιο του κοινωνικού βίου, αλλά με μια ευρεία σημασία: ως ικανότητα, προτέρημα, αξιότητα έμψυχων ή άψυχων, που τους δίνει τη δυνα

τότητα α) να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και β) να ε πιτελούν με τέλειο τρόπο τον προορισμό τους (π.χ. αρετή του εδά φους είναι η ιδιότητα της ευφορίας και η ικανότητά του να παρά

γει πλούσια προ·ίόντα).

•

Η λέξη άρετη

ρίζ. αρ-) σχετίζεται ετυμολογικά με τις λέξεις Ά

ρης, άρείων, αριστος, ά ραρίσκω

(= ταιριάζω, προσαρμόζω), ά ρέ

σω (η πρώτη σημασία της άρετης ήταν η ανδρεία, η γενναιότητα

στον πόλεμο).

made by Absens

'Έξεις

αρετές

Οι αρετές έχουν χαρακτηριστεί έξεις (μόνιμα στοιχεία του χαρα κτήρα). Όμως κάθε έξη είναι αποτέλεσμα όμοιων ενεργειών που

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

104

επαναλαμβάνονται και αυτό σημαίνει ότι από την ποιότητα των ενεργειών εξαρτάται και η ποιότητα των έξεων, οι οποίες μπορεί να είναι και αξιόλογες και ανάξιες λόγου, και θετικές και αρνητι

κές

και καλές και κακές (δικαιοσύνη, ανδρεία Κ.ά.

αδικία, δει

λία κ.ά.). Επομένως δεν είναι αρκετό να χαρακτηρίζονται οι αρε τές έξεις, γιατί οι έξεις είναι δυο λογιών και πρέπει να προχωρή σουμε και να προσδιορίσουμε σε ποιαν από τις δύο κατηγορίες α

νήκει η αρετή, ποια είναι η ποιότητά της (ποία τις). Αναζητείται λοιπόν το γνώρισμα που διαφοροποιεί τις αρετές από τις άλλες έ

ξεις, η ειδοποιός διαφορά. Και διαπιστώνεται από τον Αριστοτέ λη ότι δεν πρόκειται για ένα αλλά για δύο γνωρίσματα. Έτσι, μια

έξη είναι αρετή, όταν

α.

κάνει τον άνθρωπο (ή το ζώο ή το πράγμα) που την έχει να βρί σκεται στην τέλεια κατάστασή του και

β.

βοηθάει αυτόν (ή αυτό) που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που είναι προορισμένο γι' αυτόν (ή γι' αυτό). Αυτά είναι τα δύο κύρια στοιχεία που διαφοροποιούν την αρετή (κάθε μορφή αρετής) ενός ανθρώπου, ζώου ή πράγματος από τις άλλες έξεις (παρατηρούμε ότι στο αρχαίο κείμενο τονίζεται και

στα δύο γνωρίσματα το επίρρημα Eb).

•

Ο προορισμός του κάθε πράγματος (το εργον αυτού). Σύμφωνα

με τον Αριστοτέλη η φύσις, η οποία ουδΞν ποιεί μάτην

(= τίποτε

δεν κάνει κουτουρού), έχει αναθέσει σε καθετί που υπάρχει σ' αυ τόν τον κόσμο ένα εργον, δηλαδή μια καθορισμένη πορεία με ένα

συγκεκριμένο προορισμό. Όταν επιτελεστεί το έργο, το ον φτάνει στο τέλος του

(= στην τελείωσή του). Έτσι, υπάρχει εργον του μα

τιού, του αλόγου, του χεριού, του ποδιού κ.ο.κ., όπως βέβαια και

εργον του ανθρώπου (το οποίο είναι ψυχής ένέργεια κατα λόγον

11 μη

α νευ λόγου)' πα ράλληλα όμως με αυτό, ειδικά ο άνθρωπος

μπορεί να επιτελεί και το εργον ενός "τεχνίτη" (αγαλματοποιού,

made by Absens

κιθαριστή κτλ.).

6η ενότητα

105

Παραδείγματα Για να γίνουν εναργέστερα και πιο κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες έξεις και ο συσχετι σμός της αρετή ς με τα πάντα, έμψυχα και άψυχα, ο Αριστοτέλης

δίνει δύο παραδείγματα, ένα από τα όργανα του σώματος και ένα από τα ζώα: α.

όταν το μάτι έχει αρετή, τότε και το ίδιο είναι σπουδαίο και επι

τελεί τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)· β.

η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο και σπουδαίο και ικανό να ε

πιτελεί τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει, να μεταφέρει τον α ναβάτη και να βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπά

λους).

•

Παρατηρούμε ότι χρησιμοποιείται το

π ο λ υ σ ύ ν δ ε τ ο

(τε,

καί, καί, και), για να υποδηλωθεί η πολλαπλότητα του εΡΥου αυ τού του τόσο πολύτιμου για τον άνθρωπο ζώου.

Η αρετή του ανθρώπου Όπως για όλα τα πράγματα αρετή είναι μια πολύτιμη έξη, έτσι και

για τον άνθρωπο είναι η έξη με την οποία αυτός α) γίνεται τέλειος (αΥαθος) και β) επιτελεί με τέλειο τρόπο τον προορισμό του. εί εχει

αν εϊη' η υποθετική πρόταση άλλά και η απόδοσή της,

που είναι σε δυνητική ευκτική (εκφράζει κάτι το ενδεχόμενο, που είναι δυνατό να γίνει, και όχι το βέβαιο και απόλυτο της οριστι

κής), δίνουν τόνο αντιδογματικό και μετριοπαθή στο λόγο του Α

ριστοτέλη, ο οποίος παρουσιάζει τις θέσεις του έτσι, ώστε να υπό

κεινται σε αναθεώρηση, σε συμπλήρωση ή ακόμα και σε ανασκευή (βλ. παρόμοια παρατήρηση στην 8η ενότητα,

τού μέσου αΥ εΙ'η

στοχαστική). πώς δε τουτ' εσται' ο Αριστοτέλης έχει ήδη αναφερθεί στον τρόπο

με τον οποίο κατακτά ο άνθρωπος την αρετή (με την πράξη, τη συ νήθεια, τον εθισμό). Στη συνέχεια θα εξετάσει ποία τίς εσΤΙΥ ή φύ made by Absens

σις τής αρετής, για να καταλήξει στον ορισμό της.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

106

•

Με την ευκαιρία της αναφοράς στην αρετή του ανθρώπου, θα είχε

ενδιαφέρον να κάνουμε λόγο και για το νόημα που δίνει σ' αυτήν και στον ενάρετο άνθρωπο η θρησκεία, σύμφωνα με την οποία ε

νάρετος είναι ο πιστός που εκτελεί κατά γράμμα τις επιταγές ενός συγκεκριμένου θρησκευτικού ηθικού κώ δικα όχι λειτουργώντας

στο πλαίσιο του συνόλου (όπως λειτουργούσε ο πολίτης στην αρ χαία πόλη

κράτος) αλλά έχοντας ως στόχο να κερδίσει για αντα

μοιβή τη σωτηρία της ψυχής του.

Τα κύρια σημεία της ενότητας

Η αρετή ανήκει στις έξεις.

Αρετή δεν έχει μόνο ο άνθρωπος αλλά έχουν και τα ζώα και τα πράγματα.

Η αρετή α) κάνει αυτόν (ή αυτό) που την έχει να βρίσκεται στην τέ λεια κατάστασή του και β) τον (ή το) βοηθάει να εκτελεί με σωστό τρόπο τον προορισμό του.

Ειδικά για τον άνθρωπο αρετή είναι η έξη που τον κάνει άγαθο

(= τέλειο) και τον βοηθάει να εκτελεί με σωστό τρόπο τον προο ρισμό του.

Η δομή της ενότητας

made by Absens

Α. Διάκριση της αρετής από τις άλλες έξεις (τα δύο γνωρίσματά της) Β.

Δύο παραδείγματα

Γ.

Εξαγγελία νέου θέματος (η φύσις της άρετης)

6η ενότητα

107

ΠΙ. Ερωτήσεις

απαντήσεις

σε ετυμολογικά και σημασιολογικά

Ιη ερώτηση

όφθαλμόν.

1. Να δώσετε τη σημασία των λέξεων α) οφθαλμαπάτη

και β) οφθαλμοφανής.

Να γράψετε έξι προτάσεις, η καθεμιά από

τις οποίες να περιέχει μία από τις παρακάτω λόγιες φράσεις: α) εν

ριπή οφθαλμού, β) χάρμα οφθαλμών, γ) ως κόρην οφθαλμού, δ) διά γυμνού οφθαλμού, ε) οφθαλμόν αντί οφθαλμού, στ) έστι Δίκης οφθαλμός.

•

Απάντηση

Η σημασία των δύο λέξεων:

α.

οφθαλμαπάτη: ο σχηματισμός εσφαλμένης οπτικής αντίληψης.

β.

οφθαλμοφανής: αυτός που γίνεται πολύ εύ κολα αντιληπτός, που δεν μπορεί να κρυφτεί, ολοφάνερος.

Οι προτάσεις με τις λόγιες φράσεις:

α.

Ο ληστής ανέβηκε στη μοτοσικλέτα και εξαφανίστηκε εν ριπή ο φθαλμού.

β.

Την άνοιξη ο κήπος είναι χάρμα οφθαλμών.

γ.

Αυτή η εικόνα είναι οικογενειακό κειμήλιο και να την έχετε ως κό ρην οφθαλμού.

δ.

Τα μικρόβια είναι αόρατα διά γυμνού οφθαλμού.

ε.

Βασική αρχή του εβρα'ίκού δικαίου ήταν η αντιδικία, που εκφρα ζόταν με το γνωστό οφθαλμόν αντί οφθαλμού.

στ, Μπορεί να μην έγιναν αντιληπτές οι αδικίες σου από τους ανθρώ

made by Absens

πους, όμως δε θα ξεφύγεις: έστι Δίκης οφθαλμός.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

108

2η ερώτηση

δραμείν. Ένα από τα θέματα του ρήματος τρέχω, το δραμ-, γίνεται με ετεροίωση δρομ-. Χρησιμοποιώντας αυτό ως δεύτερο συνθετικό και ως πρώτο τις προθέσεις ανά, κατά, παρά, διά, εκ, επί και συν

να σχηματίσετε πέντε σύνθετα ουσιαστικά γένους θηλυκού και να δώσετε τη σημασία των δύο τελευταίων.

•

Απάντηση αναδρομή, καταδρομή, παραδρομή, διαδρομή, εκδρομή, επιδρομή, συνδρομή.

α.

επιδρομή: αιφνιδιαστική και βίαιη εισβολή σε ξένο έδαφος με σκο πό τη λεηλασία.

β.

συνδρομή: παροχή έμπρακτης ενίσχυσης χρηματικό ποσό που κα ταβάλλεται σε τακτά χρονικά διαστήματα στο ταμείο ενός συλλό γου ή για την αγορά εντύπου.

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

•

Απάντηση στην ερώτηση

Η φράση oiι αν Τι άρετή, τα παραδείγματα με το μάτι και με το ά λογο και παρακάτω ο διαχωρισμός του ανθρώπου από αυτά δεί χνουν ότι η αρετή είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα

γενικά και στα

made by Absens

ιδιότητας, η οποία απορρέει από κάποιες ενέργειες στο πλαίσιο

6η ενότητα

109

του κοινωνικού βίου, αλλά με μια ευρεία σημασία: ως ικανότητα, προτέρημα, αξιότητα έμψυχων ή άψυχων, που τους δίνει τη δυνα

τότητα α) να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και β) να ε πιτελούν με τέλειο τρόπο τον προορισμό τους. Αυτά είναι τα δύο

κύρια στοιχεία που διαφοροποιούν την αρετή (κάθε μορφή αρετής)

made by Absens

ενός ανθρώπου, ζώου ή πράγματος από τις άλλες έξεις.

7η ενότητα

Η αρετή βρίσκεται στη μεσότητα.

Προσδιορισμός της έννοιας "μεσότητα"

ΚΕΙΜΕΝΟ

Έν παντι δη συνεχεί και διαιρετιμ ε στι λαβείν το μεν πλείον το δ' ελαττον το δ' ίσον, και ταύ τα η κατ' αύτο το πραγμα η προς ή μας... Λέγω

δε τού μεν πράγματος μέσον το ίσον απέχον αφ' έκατέρου των ακρων, σπερ έστιν εν και το αύτο πασιν, προς ήμας δε θ μήτε πλεονάζει μή

τε έλλείπει' τούτο δ' ούχ εν, ούδε ταύτον πασιν.

οΤον εί τα δέκα πολλα τα δε δύο όλίγα, τα εξ μέσα λαμβάνουσι κατα το πραγμα' ίσφ γαρ ύ περέχει τε και ύπερέχεται' τούτο δε μέσον έστι κατα την αριθμητικην αναλογίαν. ΤΟ δε προς ήμας ούχ ούτω λ ηπτέον' ού γαρ εί τφ δέκα μ ναί

φαγείν πολυ δύο δε όλίγον, ό αλείπτης εξ μνας προστάξει'

εστι γαρ ίσως και τούτο πολυ τιμ

ληψομένφ η όλίγον'

Μίλωνι μεν γαρ όλίγον,

τιμ δε αρχομένφ των γυμνασίων πολύ. Όμοίως

έπι δρόμου και πάλης. Ούτω δη πας έπιστήμων την ύπερβολην μεν και την ελλειψιν φεύγει, το δε μέσον ζητεί και τοϋθ' αίρείται, μέσον δε ού

made by Absens

το τού πράγματος αλλα το προς ήμας.

7η ενότητα

111

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Σε καθετί λοιπόν που είναι συνεχές και μπορεί να διαιρεθεί είναι δυνατό να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο, ένα κομμάτι μικρότερο ή ένα κομμάτι ίσο, και αυτά σε σχέση είτε με το ίδιο το πράγμα είτε με τον

εαυτό μας... Και ονομάζω μέσο σε σχέση με το πράγμα, αυτό που βρίσκε ται σε ίση απόσταση από το καθένα από τα δύο άκρα του και που είναι

για όλους ένα και το ίδιο, ενώ μέσο σε σχέση με τον εαυτό μας αυτό που δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο· και αυτό δεν είναι ένα ούτε το

ίδιο για όλους. Παράδειγμα: αν το δέκα είναι πολύ και το δύο λίγο, σε σχέση με τα πράγματα θεωρείται μέσο το έξι· γιατί αυτό υπερέχει και υ περέχεται κατά τον ίδιο αριθμό μονάδων· και αυτό είναι μέσο σύμφωνα με τις διδασκαλίες της αριθμητικής. Όμως σε σχέση με τον εαυτό μας δεν

πρέπει να προσδιορίζουμε έτσι το μέσΟ" γιατί, αν για κάποιον αθλητή εί ναι πολύ το φαγητό των δέκα μνων και λίγο των δύο, ο προπονητής δε

θα δώσει εντολή για φαγητό (ξι μνων" γιατί και αυτή η ποσότητα ίσως είναι μεγάλη γι' αυτόν που θα την πάρει ή μικρή· δηλαδή για έναν Μί λωνα είναι μικρή, ενώ γι' αυτόν που βρίσκεται στην αρχή των γυμναστι

κών ασκήσεων, μεγάλη. Το ίδιο ισχύει και για το τρέξιμο και την πάλη. Έτσι λοιπόν κάθε ειδικός αποφεύγει την υπερβολή και την έλλειψη, και επιζητεί το μέσο και αυτό επιλέγει· και το μέσο σε σχέση όχι με τα πράγ

made by Absens

ματα αλλά με τον εαυτό μας.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

112

Ι. Γλωσσική προσέγγιση

Α. Μορφοσυντακτικά (Δίνονται όσα κρίνονται απαραίτητα για την κατανόηση του περιεχομένου)

εν παντι δι) συνεχεί και διαιρετφ εστι λαβείν το μεν πλείον το δ' ελαττον το δ' ϊσον: κύρια πρόταση κρίσης. δή: συμπερασματική παρατακτική σύνδεση με τα προηγούμενα.

εστι (απρόσωπο): το ρήμα της πρότασης. λαβείν: τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο του απρόσωπου ρήματος

εστι (εννοούμενο υποκείμενου του απαρεμφάτου: ήμάς). το μεν πλείον το δ' ελαττον το δ' ϊσον: αντικείμενα του απαρεμ φάτου λαβείν.

διαιρετφ· ρηματικό επίθετο που σημαίνει αυτόν που μπορεί να πά θει ό,τι δηλώνει το ρήμα. πλείον' συγκριτικός του πολύ ελαττον' συγκριτικός του ολίγον.

και ταύτα (ενν. εστι λαβείν)

11 κατ'

αύτο το πραγμα

11 προς ή μας:

κύρια πρόταση κρίσης. ταύτα: αντικείμενο του εννοούμενου απαρεμφάτου λαβείν.

11 κα τ'

αύτο το πραγμα

11 προς

ή μας: εμπρόθετοι προσδιορισμοί

της αναφοράς στο απαρέμφατο λαβείν αύτό: κατηγορηματικός προσδιορισμός στο το πράγμα.

λέγω δε τού μεν πράγματος μέσον το ϊσον άπέχον άφ' έκατέρου

των ακρων ... , προς ήμας δε (ενν. λέγω μέσον) δ μ ή τε πλεονάζει μήτε ελλείπει: δύο κύριες προτάσεις κρίσης (λέγω και ενν. λέγω), που συνδέονται αντιθετικά (μεν - δε), και δύο δευτερεύουσες, α ναφορικές, αντικείμενα του εννοούμενου λέγω· ο δε είναι μεταβα

made by Absens

τικός.

μέσον: κατηγορούμενο στο αντικείμενο το ίοnν άπέχον του ρήμα τος λέγω.

7η ενότητα

113

το ϊσον άπέχον: επιθετική μετοχή, αντικείμενο του ρήματος λέγω' ϊσον: προσδιορισμός του ποσού στη μετοχή άπέχον (προέρχεται α πό σύστοιχο αντικείμενο). άφ' έκατέρου των ακρων: εμπρόθετος προσδιορισμός του τόπου

(δηλώνει απόσταση) στη μετοχή άπέχον των ακρων: γενική διαιρε τική στο έκατέρου.

ο: υποκείμενο των ρημάτων μήτε πλεονάζει μήτε ελλείπει (μήτε

μήτε: αποφατική συμπλοκή των δύο αρνητικών προτάσεων).

οπερ έστιν εν και το αύτο πασιν: δευτερεύουσα πρόταση, αναφο ρική προσδιοριστική (όρος αναφοράς το μέσον της προηγούμενης πρότασης). εν και το αύτό: κατηγορούμενο στο υποκείμενο σπερ του συνδετι κού ρήματος εστίν.

πασιν: δοτική προσωπική του κρίνοντος προσώπου στο ρήμα ε στίν.

τούτο δ' ουχ εν (ενν. έστίν), ούδε ταύτον πασιν: μία κύρια πρό ταση κρίσης (ούχ

ούδέ: αποφατική επιδοτική συμπλοκή των κα

τηγορουμένων εν και ταύτόν)' ο δε είναι μεταβατικός. τούτο (δηλ. το μέσον): υποκείμενο του ρήματος ούκ (εστίν).

ούχ εν ούδε ταύτον (= το αύτόν: κράση): κατηγορούμενα στο υπο κείμενο τούτο του συνδετικού ρήματος ούκ (εστίν). πασιν: δοτική προσωπική του κρίνοντος προσώπου στο ρήμα ούκ

(εστίν).

6. οίον εί τα δέκα πολλά (ενν. έστι) τα δε δύο όλίγα (ενν. έστί), τα εξ μέσα λαμβάνουσι κατ α το πραγμα: δύο δευτερεύουσες προτάσεις,

υποθετικές (υπόθεση), και μία κύρια κρίσης (απόδοση): σύνθετος υποθετικός λόγος που δηλώνει το πραγματικό.

τα δέκα: υποκείμενο του εννοούμενου ρήματος εστι (αττική σύ νταξη).

made by Absens

πολλά: κατηγορούμενο στο υποκείμενο τα δέκα του εννοούμενου συνδετικού ρήματος εστί.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

114

τα εξ: αντικείμενο του ρήματος λαμβάνουσι (ως υποκείμενο ενν. οί ανθρωποι). μέσα: κατηγορούμενο στο αντικείμενο τα εξ του ρήματος λαμβά νουσι.

κατα το πραγμα: εμπρόθετος προσδιορισμός της αναφοράς στο ρή μα λαμβάνουσι.

ϊσφ γαρ ύπερέχει τε και ύπερέχεται: δύο κύριες προτάσεις κρίσης.

ϊσφ: δοτική της αναφοράς στο ρήμα ύπερέχει. γάρ: αιτιολογική παρατακτική σύνδεση με τα προηγούμενα. ύπερέχει τε και ύπερέχεται· υποκείμενο των ρημάτων ενν. το μέσον.

τουτο δε μέσον έστι κατα την άριθμητικην άναλογίαν: κύρια πρό ταση κρίσης ο δε είναι μεταβατικός.

μέσον: κατηγορούμενο στο υποκείμενο τούτο του συνδετικού ρή ματος έστί.

κατα την άριθμητικην άναλογίαν: εμπρόθετος προσδιορισμός της συμφωνίας στο ρήμα έστί.

το δε προς ήμας (ενν. μέσον) ούχ ούτω ληπτέον (ενν. έστιν ήμίν): κύρια πρόταση κρίσης ο δε είναι μεταβατικός.

ληπτέον: κατηγορούμενο στο υποκείμενο το προς ήμάς (ενν. μέ σον) του ρήματος ούκ (έστίν), οπότε υπάρχει προσωπική σύνταξη' θα μπορούσε όμως η σύνταξη να θεωρηθεί απρόσωπη, οπότε ρήμα

θα είναι το ού ληπτέον (έστι) και αντικείμενό του το προς ήμάς (ενν. μέσον)' ως δοτική προσωπική του ενεργούντος προσώπου εν νοείται και στις δύο περιπτώσεις το ήμίν.

ληπτέον· ρηματικό επίθετο που σημαίνει εκείνον που πρέπει να πάθει ό,τι δηλώνει το ρήμα.

10.

ού γαρ εϊ τφ δέκα μναί φαγείν πολύ (ενν. είσι) δύο δε όλίγον (ενν. είσίν), ό ά λείπτης εξ μ να; προστάξει: δύο δευτερεύουσες προτά σεις, υποθετικές, με εννοούμενο ρήμα και στις δύο το εΙσί, και μία

made by Absens

κύρια πρόταση κρίσης (ού γαρ προστάξει): σύνθετος υποθετικός λόγος, που δηλώνει το πραγματικό.

7η ενότητα

115

τφ (δεύτερος τύπος της δοτικής ΤΙΥΙ της αόριστης αντωνυμίας τις): δοτική προσωπική της αναφοράς στο ρήμα έστί.

δέκα μναί: υποκείμενο του ρήματος εΙ (εΙσι)' δέκα: επιθετικός προσδιορισμός στο μΥαί.

φαγείν (απαρέμφατο αορίστου β' του ρήματος έσθίω): απαρέμφα το της αναφοράς στο πολύ. πολύ: κατηγορούμενο στο υποκείμενο δέκα μΥαί του συνδετικού

ρήματος εΙ (εΙσι). εξ μνας: αντικείμενο του ρήματος προστάξει' εξ: επιθετικός προσ διορισμός στο μΥάς.

μνα: συνηρημένο πρωτόκλιτο θηλυκό (βλ. ΓΑΕ, παράγρ.

11.

92).

εστι γαρ ϊσως και τουτο πολυ τφ ληψομένφ η όλίγον: κύρια πρό ταση κρίσης.

εστι: το ρήμα της πρότασης (το έστι ανεβάζει τον τόνο, επειδή βρί σκεται στην αρχή της πρότασης). γάρ: αιτιολογική παρατακτική σύνδεση με τα προηγούμενα. καί: προσθετικός.

πολυ η όλίγον: κατηγορούμενα στο υποκείμενο τούτο του συνδε τικού ρήματος εστι.

τφ ληψομένφ: δοτική της αναφοράς στο ρήμα εστι.

12.

Μίλωνι μεν γαρ (ενν. τουτο) όλίγον (ενν. έστί), τφ δε άρχομέ νφ των γυμνασίων πολυ (ενν. έστι): δύο κύριες προτάσεις κρί σης, που συνδέονται μεταξύ τους α ντιθετικά με τους συνδέ σμους μεΥ

δέ.

Μίλωνι: δοτική της αναφοράς στο εννοούμενο ρήμα έστι (το ίδιο και τφ άρχομένφ). γάρ: επεξηγηματικός

(= δηλαδή, για παράδειγμα).

made by Absens

των γυμνασίων: αντικείμενο της μετοχής τφ αρχομέΥφ.

13.

όμοίως (ενν. έστιν) έπι δρόμου και πάλης: κύρια πρόταση κρίσης έπι δρόμου και (ενν. έπι) πάλης: εμπρόθετοι προσδιορισμοί της α-

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

116

ναφοράς στο εννοούμενο ρήμα εστιν (επι δρόμου και πάλης: συ νεκδοχικά, αντί επι δρομέων και παλαιστών). 14.0υτω δη πας επιστήμων την ύπερβολην μεν και την ελλειψιν φεύγει, το δε μέσον ζητεί: δύο κύριες προτάσεις κρίσης, που συν δέονται αντιθετικά με τους συνδέσμους μεν

δέ το οϋτω δη εισά

γει συμπέρασμα που προκύπτει από τα προηγούμενα.

15.

και τουθ' αίρείται: κύρια πρόταση κρίσης.

καί: συμπλεκτική παρατακτική σύνδεση με την προηγούμενη πρό ταση.

τουθ' (= τουτο, με έκθλιψη και δάσυνση): αντικείμενο του ρήματος αίρείται (τούτο

16.

= το μέσον).

μέσον δε (ενν. λέγει) ού το του πράγματος άλλα το προς ήμας: κύ ρια πρόταση κρίσης ο δε είναι μεταβατικός.

μέσον: κατηγορούμενο στα αντικείμενα του εννοούμενου ρήματος λέγει. ού το του πράγματος άλλα το προς ήμας: αντικείμενα του εννοού μενου ρήματος λέγει· συνδέονται αντιθετικά σε σχήμα άρσης και θέσης.

Β. Ετυμολογικά

συνεχης (παρασύνθετο) < συνέχω < συν + εχω

πλεονάζω < πλέον < πίμπλημι

άναλογία (παρασύνθετο) < ανάλογος < ανα + λόγος

άλείπτης (παρασύνθετο) < αλείφω < προθεματικό α- + ρίζα λιπ

made by Absens

(λίπος)

προστάττω < προς + τάττω ή τάσσω (ρίζ. τα γ- )

γυμνάσιον < γυμνάζω < γυμνος

7η ενότητα

117

δρόμος < δραμείν(του τρέχω)

πάλ η

< πάλλω

9. έπιστήμων (παρασύνθετο) < έπίσταμαι < έπι + ίσταμαι (αντί έφί σταμαι, επειδή το ϊστημι στην ιωνική διάλεκτο δεν είχε δασύ πνεύ

μα)' άλλη εκδοχή: < έπι + στα + μαι

10.

ύπερβολη (παρασύνθετο) < ύπερβάλλω < ύπερ + βάλλω

11.

ελλειψις (παρασύνθετο) < έλλείπω < έν + λείπω

Π. Προσέγγιση του περιεχομένου (Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

Η έννο ια της μεσότητας Ο Αριστοτέλης, πριν προχωρήσει στον προσδιορισμό της αρετής ως μεσότητας, αναφέρεται στην ίδια τη μεσότητα, για να κάνει κα τανοητή πρώτα τη δική της έννοια. Και λέει αυτά:

Τ α

δ ύ ο

μ έ Ρ η

~άθε πράγμα που είναι συνεχές και διαιρετό, αν χωριστεί σε δύο μέρη, μπορεί να δώσει: α.

ένα μέρος μεγαλύτερο και ένα μικρότερο' Π.χ.

πολύ

λίγο

ή λίγο

made by Absens

β.

ή δύο ίσα μέρη:

πολύ

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

118

Το

μέσο

Σε κάθε τέτοιο συνεχές και διαιρετό πράγμα υπάρχει το μέσο, και αυτό μπορεί να είναι δύο ειδών:

α.

Μέσο με κριτήρια αντικεψ,ενικά (με μέτρο τα ίδια τα πράγματα). Με αυτά τα κριτήρια το μέσο βρίσκεται σε ίση απόσταση από τα

δύο άκρα και είναι το ίδιο για όλους.

Παράδειγμα: στη σειρά των αριθμών

είναι το

(λίγο) και το

2,3,4,5,6,7,8,9,10

(πολύ), ενώ μέσο είναι το

βρίσκεται σε ίση απόσταση και από το

(4 μονάδες) -

2 (4 μονάδες)

και από το

πολύ

(6)

ξεπερνάει το λίγο

μονάδες όσες ξεπερνιέται από το πολύ

β.

4 μονάδες (6 - 2 = 4 και

μέσο

υπερέχει και υπερέχεται· το μέσο νιέται κατά

το οποίο

έτσι μας διδάσκει η αριθμητική.

λίγο

•

τα δύο άκρα

(10)· ξεπερνάει 10 - 6 = 4).

(2)

τόσες

και ξεπερ

Μέσο με κριτήρια υποκειμενικά (με μέτρο τον εαυτό μας). Με αυτά τα κριτήρια αλλάζει το πράγμα: το μέσο δεν είναι ούτε πάρα πολύ

ούτε πολύ λίγο και δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους, παρά δια φέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο, από περίπτωση σε περίπτωση.

•

Τα ρήματα του κειμένου πλεονάζει και έλλείπει δεν έχουν συγκρι τική αλλά απόλυτη σημασία και αντιστοιχούν στην υπερβολή και στην έλλειψη, οι οποίες θα αναφερθούν στο τέλος της διδακτικής ε νότητας.

Παράδειγμα. Ας πούμε ότι η προηγούμενη σειρά αριθμών αντιστοι

χεί σε μερίδες φαγητού· αν για κάποιους γυμναζόμενους οι

made by Absens

δες είναι πολύ και οι

2 λίγο,

10 μερί

ο προπονητής τους δεν μπορεί να ορί

σει ως κανονική δόση φαγητού για όλους τις

6 μερίδες,

γιατί ίσως

7η ενότητα

119

για κάποιον γυμναζόμενο οι

6 μερίδες

να είναι πολύ αλλά για κά

ποιον άλλο λίγο (λίγο ας πούμε για τον Μίλωνα, το μεγάλο αθλητή και πολυφαγά, πολύ για κάποιον που μόλις άρχισε να γυμνάζεται). Το ίδιο συμβαίνει και σε άλλες περιπτώσεις γι' αυτό κάθε ειδικός

(έπιστήμων: άν θρωπος που ξέρει, λογικός

εδώ διακρίνεται το

στοιχείο της λογικής, για το οποίο θα γίνει αργότερα λόγος) απο φεύγει την έλλειψη και την υπερβολή και επιζητεί και προτιμάει το

μέσο· όμως το μέσο που προσδιορίζεται με υποκειμενικά κριτήρια: όχι αναφορικά με τα πράγματα αλλά αναφορικά με μας και αυτό είναι το μέσο το σχετικό με την αρετή.

Η αρετή ως μεσότητα

μέσο (αρετή)

έλλειψη

υπερβολή

Όσα αναφέρονται στο κείμενο της διδακτικής ενότητας

έχουν

στόχο να γίνει περισσότερο κατανοητή παρακάτω η φύσις της αρε τής ως "μεσότητας". Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη κάθε αρετή είναι

το μέσο (σωστή συμπεριφορά) ανάμεσα σε δύο άκρα, στην υπερ βολή και στην έλλειψη (λανθασμένη συμπεριφορά). Στο κείμενο της _ενότητας

4 έχουν

ήδη αναφερθεί κάποιες αρετές, η καθεμιά από τις

οποίες αποτελεί μέσο, που βρίσκεται ανάμεσα σε δύο άκρα, στην υ περβολή και στην έλλειψη:

υπερβολή

μέσον

ελλειψις

θρασύτης*

άνδρεία

δειλία

άκολασία

σωφροσύνη

άναισθησία*

όργιλότης

πραότης

άοργησία*

σπατάλη

οίΚΟΥομία

φιλαργυρία**

Σ' αυτά τα παραδείγματα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει στο κείμενο

made by Absens

το ένα από τα δύο άκρα, επειδή εκεί δεν το χρειάζεται.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

120

Αυτό το παράδειγμα δεν υπάρχει στο κείμενο της ενότητας

4·

προ

στέθηκε εδώ για πληρέστερη κατανόηση του θέματος. Σε άλλα ση μεία των Ηθικών Νικομαχείων ο Αριστοτέλης αναφέρει και άλλα παραδείγματα αρετών με την αντίστοιχη υπερβολή και έλλειψή τους. Πρέπει να σημειωθεί ότι σε μερικές περιπτώσεις δεν υπάρχει έλλειψη ή υπερβολή στη συμπεριφορά του ανθρώπου· έτσι, ο Αρι

στοτέλης μόνο για λόγους διδακτικούς βάζει κάποιες λέξεις που

δεν έχουν πραγματικό αντίκρισμα (π.χ. δεν υπάρχει έλλειψη στην απόλαυση των ηδονών και η "άναισθησία" είναι ανύπαρκτη).

Παρατηρήσεις

Εν παντί· ο Αριστοτέλης, για να κάνει κατανοητή την έννοια της

μεσότητας στην αρετή (που είναι αφηρημένη έννοια), φέρνει παρα δείγματα από "συνεχή και διαιρετά", από υλικά πράγματα που υ

πόκεινται στις αριθμητικές μετρήσεις (το φαγητό, που μπορεί να μετρηθεί με μ νες) .

κατ' αύτο το πράγμα· ο Αριστοτέλης αναφέρεται στην αντικειμενι κή θεώρηση της μεσότητας, αυτήν που έχει ως μέτρο τα πράγματα

και απορρέει από αυτά, από παρατηρήσεις και μετρήσεις (ανάγε ται στη σφαίρα της επιστημονικής γνώσης, η οποία καταλήγει σε

πορίσματα κατ'

ανάγκην αποδεκτά, που

δεν επιδέχονται

πα

ρεκκλίσεις ή παρερμηνείες και ισχύουν παντού και πάντα). Αντίθε τα, με το προς ήμάς θεωρείται η υποκειμενική μεσότητα, αυτή που έχει ως μέτρο τον εαυτό μας, τα υποκειμενικά κριτήρια: τις ανάγκες μας, τις απόψεις μας, την ιδιότητά μας, την κατάστασή μας, τον τό πο, το χρόνο Κ.ά.

Οι όροι α) "αντικειμενικός" "υποκειμενικός"

γαλλ.

objectif < λατ. objectivus) και β) γαλλ. subjectif < λατ. subjectivus) δεν υπήρχαν

στην αρχαία ελληνική και ο Αριστοτέλης, για να αποδώσει αυτές

τις έννοιες, χρησιμοποιεί αντίστοιχα τις λέξεις και τα λεκτικά σύ νολα α) κατ αύτο το πράγμα

τού πράγματος

κατα το πράγμα

και β) προς ήμάς. Ο αρχαίος φιλόσοφος, στο πλαίσιο των επιστη

made by Absens

μονικών του ενασχολήσεων βρίσκεται συχνά στην ανάγκη να χρη

σιμοποιήσει νέους όρους, κάτι που είναι δύσκολο και επίπονο. Το ίδιο συμβαίνει με τους επιστήμονες και ερευνητές όλων των επο-

7η ενότητα

121

χών, που βρίσκονται στην ίδια ανάγκη: να χρησιμοποιήσουν νέους όρους για όσα ανακαλύπτουν ή επινοούν. Έτσι, είτε χρησιμοποι ούν με νέα σημασία λέξεις που ήδη υπάρχουν είτε δημιουργούν νέ ες λέξεις.

•

Εδώ ο Αριστοτέλης με τη φράση προς ήμάς δίνει την εντύπωση ότι δεν απέχει από τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση, που εκφρά ζεται με την περίφημη φράση του Πρωταγόρα ΠάΥτων χρημάτων μέτρον έστι v ανθρωπος, τών μεν ΟΥτων ώς εστι Υ, τών δε ουκ ΟΥτων

ώς ουκ εστιν (= Μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο άνθρωπος, αυ τών που υπάρχουν πως υπάρχουν, και αυτών που δεν υπάρχουν

πως δεν υπάρχουν). Αυτή όμως η υποκειμενικότητα είναι φαινο μενική, γιατί, όπως θα δούμε στη διδακτική ενότητα

10,

ο Αρι

στοτέλης προσθέτει στο καθ' ήμάς ένα νέο στοιχείο, τον όρθον λό γον, ο οποίος διασφαλίζει την αντικειμενικότητα για τον προσδιο ρισμό του μέσου .

πάσι". η αντωνυμία είναι αρσενικού γένους και λειτουργεί ως δοτι

κή του κρίνοντος προσώπου (πάσιν ήμίν ή πάσι τοίς ανθρώποις) .

μναί· η μνα ήταν και νομισματική μονάδα (ισοδύναμη με

100

δρα

χμας) και μονάδα βάρους, που ισοδυναμούσε με σημερινά

435

γραμμάρια (από εποχή σε εποχή και από πόλη σε πόλη η μνα είχε διαφορετικό βάρος εδώ πρόκειται για την αττική μνα της εποχής του Αριστοτέλη) .

Mίλωvι· ο Μίλωνας (Μίλων) ήταν διάσημος αθλητής από τον Κρό τωνα, την ελληνική αποικία της Κάτω Ιταλίας έζησε τον

6-50

αι.

π.Χ και οι εξαιρετικές επιδόσεις του στους αθλητικούς αγώνες αλ

λά και στην πολυφαγία πήραν θρυλικές διαστάσεις.

έπι δρόμου και πάλης αναφέρονται συνεκδοχικά οι δρομείς και οι παλαιστές.

πάς έπιστήμω". με τον όρο αυτό

έπίσταμαι) δε νοείται αυτός

που ασχολείται με κάποια επιστήμη εξετάζοντας τα αντικειμενικά δεδομένα των πραγμάτων, επομένως και το αντικειμενικό μέσο,

made by Absens

αλλά αυτός ο οποίος, έχοντας βέβαια και κάποιο λογικό κριτήριο,

επιδιώκει το υποκειμενικό μέσο (παρόμοια σημασία έχει ο όρος τε χνίται της επόμενης διδακτικής ενότητας).

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

122

Τα κύρια σημεία της ενότητας

Σε καθετί υπάρχει το μέσο.

Με κριτήρια αντικειμενικά το μέσο είναι ένα και το ίδιο για όλους.

Με κριτήρια υποκειμενικά το μέσο είναι διαφορετικό, ανάλογα με την περίπτωση.

Κάθε ειδικός επιδιώκει το μέσο αποφεύγοντας την υπερβολή και την έλλειψη.

Η δομή της ενότητας

Α. Το πολύ και το λίγο Β.

Το μέσο με αντικειμενικά και με υποκειμενικά κριτήρια

Γ.

Το παράδειγμα με τους αθλητές

Δ.

Το υποκειμενικό μέσο ως επιδίωξη κάθε ειδικού

ΠΙ. Ερωτήσεις

απαντήσεις

σε ετυμολογικά και σημασιολογικά

Ιη ερώτηση ~ διαιρετφ, ληπτέον. α) Να δώσετε και να εξηγήσετε τη γραμματική ονομασία των δύο αυτών λέξεων καθώς και τη σημασία γενικά ε

κείνων που λήγουν σε -τέος. β) Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της

made by Absens

πρώτης στήλης με τις σημασίες της δεύτερης στήλης.

α.

βατος

β.

λυτός

1. 2.

Σημαίνει ό,τι και η μετοχή του παθητ. παρακειμ. Σημαίνει εκείνον που μπορεί να πάθει κάτι

7η ενότητα

γ.

έπαΙΥετος

δ.

απρακτος

ε.

αγαπητος

στ.

γραπτος

ζ.

θΥητος

η.

θαυμαστος

θ.

αστράτευτος

ι.

άρατος

ια.

πλεκτος

123

3. 4.

Σημαίνει εκείνον που αξίζει να πάθει κατι

Σημαίνει ό,τι και η μετοχή ενεστ. ή αορίστου

ιβ . άπτος

•

Απάντηση

α.

Οι λέξεις διαιρετος και ληπτέος ονομάζονται ρηματικά επίθετα· τα

ρηματικά επίθετα λέγονται έτσι, επειδή α) παράγονται από ρήμα τα εκφράζοντας τη σημασία τους και β) έχουν τρία γένη και πτώ

σεις (είναι δευτερόκλιτα επίθετα).

Τα ρηματικά επίθετα σε -τέος

σημαίνουν εκείνον που πρέπει να πάθει ό,τι φανερώνει το ρήμα α πό το οποίο παράγονται.

β.

Οι αντιστοιχίσεις: α2, β1, γ3, δ4, ε3, στ1, ζ4, η3, θ4, ι2, ια1, ιβ2.

2η ερώτηση

πλείοv, όλίγοv. Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό τα θέματα των δύο αυτών λέξεων να σχηματίσετε έξι σύνθετα επίθετα, το κα θένα από τα οποία να έχει ως δεύτερο συνθετικό το θέμα μιας από

τις λέξεις: άΥθρωπος, δίΥω (αρχ. δίδωμι), μέλος, αριθμός, αρκού μαι, ψήφος.

•

Απάντηση

ολιγάΥθρωπος, πλειοδοτικός, ολιγομελής, ολιγάριθμος, ολιγαρκής,

made by Absens

πλειοψηφικός.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

124

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

•

μενες σελίδες.

•

1η ερώτηση

Σε κάθε συνεχές και διαιρετό πράγμα υπάρχει το μέσο, που το

παίρνουμε με κριτήρια είτε υποκειμενικά (με μέτρο τον εαυτό μας) είτε με κριτήρια αντικειμενικά (με μέτρο τα ίδια τα πράγματα). Με αυτά τα κριτήρια το μέσο βρίσκεται σε ίση απόσταση από τα δύο άκρα και είναι το ίδιο για όλους .

./'

Παράδειγμα: στη σειρά των αριθμών

είναι το

(λίγο) και το

2,3,4,5,6,7,8,9,10

βρίσκεται σε ίση απόσταση και από το

(4 μονάδες) -

τα δύο άκρα

(πολύ), ενώ μέσο είναι το

2 (4 μονάδες)

το οποίο

και από το

έτσι μας διδάσκει η αριθμητική.

λίγο

πολύ

μέσο

Το μέσο λοιπόν (6) ξεπερνάει το λίγο (2) τόσες μονάδες όσες ξεπερ νιέται από το πολύ

(6 - 2 = 4 και

•

(10)· ξεπερνάει 10 - 6 = 4).

και ξεπερνιέται κατά

4 μονάδες

2η ερώτηση

Οι όροι α) "αντικειμενικός"

made by Absens

"υποκειμενικός"«

γαλλ.

« γαλλ. objectif < λατ. objectivus) και β) subjectif < λατ. subjectivus) δεν υπήρχαν

στην αρχαία ελληνική και ο Αριστοτέλης, για να αποδώσει αυτές τις έννοιες, χρησιμοποιεί αντίστοιχα τις λέξεις και τα λεκτικά σύ-

7η ενότητα

νολα α) κατ' αύτο το πράγμα

125

τού πράγματος

κατα το πράγμα

και β) προς ήμάς. Ο αρχαίος φιλόσοφος, στο πλαίσιο των επιστη μονικών του ενασχολήσεων βρίσκεται συχνά στην ανάγκη να χρη σιμοποιήσει νέους όρους, κάτι που είναι δύσκολο και επίπονο. Το ίδιο συμβαίνει με τους επιστήμονες και ερευνητές όλων των επο

χών, που βρίσκονται στην ίδια ανάγκη: να χρησιμοποιήσουν νέους όρους για όσα ανακαλύπτουν ή επινοούν. Έτσι, είτε χρησιμοποι

ούν με νέα σημασία λέξεις που ήδη υπάρχουν είτε δημιουργούν νέ

made by Absens

ες λέξεις.

8η ενότητα

"Όπως η τέχνη, έτσι και η ηθική αρετή

στοχεύει στο μέσον

ΚΕΙΜΕΝΟ

Ει δη πάσα επιστήμη ούτω το έργον ε:ιJ επιτε λεί, προς το μέσον βλέπουσα και είς τούτο α

γουσα τα έργα (όθεν είώθασιν επιλέγειν τοίς ε:ιJ έχουσιν έργοις ότι οίη' άφελείν έστιν ούτε προ σθείναι, ώς της μεν ύπερβολης και της ελλείψε

ως φθειρούσης το ε:ιJ, της δε μεσότητος σφζού σης, οί δ' άγαθοι τεχνίται, ώς λέ γομεν, προς

τούτο βλέποντες εργάζονται), ή δ' άρετη πάσης τέχνης άκριβεστέρα και άμείνων εστιν ωσπερ και ή φύσις, τού μέσου αν είη στοχαστική. Λέ γω δε την ήθικήν' αύτη γάρ εστι περι πάθη και

πράξεις, εν δε τούτοις έστιν ύπερβολη και έλ

made by Absens

λειψις και το μέσον.

8η ενότητα

127

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Αν λοιπόν κάθε τέχνη εκπληρώνει σωστά το έργο της με αυτόν τον

τρόπο, αποβλέποντας δηλαδή στο μέσο και κατευθύνοντας τα έργα της

σ' αυτό (γι' αυτό συνηθίζουν να λένε στο τέλος για τα τέλεια έργα ότι δεν είναι δυνατό ούτε να αφαιρέσουμε ούτε να τους προσθέσουμε τί

ποτε, γιατί η υπερβολή και η έλλειψη φθείρουν την τελειότητα, ενώ η μεσότητα τη διαφυλάσσει

και οι καλοί τεχνίτες, όπως λέμε, εργάζο

νται αποβλέποντας σ' αυτή), και αν η αρετή είναι ακριβέστερη και α νώτερη από κάθε τέχνη, όπως ακριβώς και η φύση, μπορεί να έχει για στόχο το μέσο. Και εννοώ την ηθική αρετή' γιατί αυτή έχει σχέση με τα συναισθήματα και τις πράξεις, και αυτά είναι εκείνα στα οποία υπάρ χει υπερβολή και έλλειψη και το μέσο.

Ι. Γλωσσική προσέγγιση

Α. Μορφοσυντακτικά (Δίνονται όσα κρίνονται απαραίτητα για την κατανόηση του περιεχομένου)

1. εί δη πάσα επιστήμη ούτω το εργον εiι επιτελεί, προς το μέσον βλέπουσα και είς τουτο αγουσα τα εργα [... ], ή δ' άρετη πάσης τέ χνης άκριβεστέρα και άμείνων εστίν [... ], του μέσου αν εϊη στο χαστική: δύο δευτερεύουσες προτάσεις, υποθετικές, και μία κύρια

made by Absens

κρίσης, που αποτελούν σύνθετο υποθετικό λόγο του πραγματικού'

οι υποθετικές: εί εΙΊ επιτελεί

(εί) δ' εστίν η κύρια: αν εί'η.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

128

πάσα επιστήμη: υποκείμενο του ρήματος επιτελεί' πάσα: κατηγο ρηματικός προσδιορισμός στο επιστήμη. το εργον: αντικείμενο του ρήματος επι τελεί.

προς το μέσον βλέπουσα και είς τούτο αγουσα τα εργα: τροπικές

μετοχές, επεξήγηση στο οϋτως προς το μέσον

είς τούτο (δηλαδή

εΙς το μέσον): εμπρόθετοι προσδιορισμοί της διεύθυνσης στις μετο χές βλέπουσα και αγουσα αντίστοιχα' τα εργα: αντικείμενο της με τοχής αγουσα.

ακριβεστέρα και αμείνων: κατηγορούμενα στο υποκείμενο ή αρετη του συνδετικού ρήματος εστίΥ. πάσης τέχνης: γενική συγκριτική στα ακριβεστέρα και αμείνων

δεύτερος όρος σύγκρισης με πρώτον ή αρετή' πάσης: κατηγορημα τικός προσδιορισμός στο τέχνης. τού μέσου: γενική αντικειμενική στο στοχαστική.

ωσπερ και ή φύσις (ενν. εστί): δευτερεύουσα πρόταση, αναφορική του τρόπου. Το χωρίο της παρένθεσης:

3. όθεν είώθασιν ε πιλέγειν τοίς εtι εχουσιν ε ργοις: κύρια πρόταση κρίσης (για το σθεν βλ. στο λεξιλόγιο του σχολικού βιβλίου). είώθασι ν: το ρήμα της πρότασης εννοούμενο υποκείμενό του: οί α νθρωποι. επιλέγειν: τελικό απαρέμφατο, αντικείμενο του ρήματος εΙώθασιν.

τοίς εtι εχουσι ν εργοις: δοτική της αναφοράς στο απαρέμφατο επι λέγειν εtι εχουσιν: επιθετικός προσδιορισμός στο τοίς εργοις.

ότι ο15τ' αφελείν ε στιν ο15τε προσθείναι, ώς της μεν ύ περβολης

και της ελλείψεως φθειρούσης το εtι, της δε μεσότητος σφζούσης: δευτερεύουσα πρόταση, ειδική, αντικείμενο του απαρεμφάτου επι λέγειν. ο15τ' αφελείν ο15τε προσθείναι: τελικά απαρέμφατα, υποκείμενα

made by Absens

του απροσώπου εστιν (το εστιν ανεβάζει τον τόνο, επειδή σημαίνει "είναι δυνατό").

8η ενότητα

129

ώς της μεν ύπερβολης και της ελλείψεως φθειρούσης το ει" της δε μεσότητος σφζούσης (ενν. το ει,): δύο μετοχές σε γενική απόλυ τη, που δηλώνουν υποκειμενική αιτιολογία (ώς)' η πρώτη (φθει ρούσης) έ χει υποκείμενά της τα της ύπερβολης και της έλλείψεως και η δεύτερη (σφζούσης) έχει υποκείμενο το της μεσότητος. άφελείν· απαρέμφατο αορίστου β' (αφείλον) του ρήματος αφαιρώ.

προσθείναι· απαρέμφατο αορίστου β' (προσέθηκα) του ρήματος προστίθεμαι.

οί δ' άγαθοι τεχνίται προς τούτο βλέποντες εργάζονται: κύρια πρόταση κρίσης. προς τούτο: εμπρόθετος προσδιορισμός της διεύθυνσης στη μετοχή βλέποντες.

βλέποντες: τροπική μετοχή, συνημμένη στο υποκείμενο οί αγαθοι τεχνίται του ρήματος έργάζονται.

ώς λέγομεν: δευτερεύουσα παρενθετική πρόταση, αναφορική του τρόπου.

λέγω δε την ηθικήν: κύρια πρόταση κρίσης.

αύτη γάρ εστιπερι πάθη και πράξεις: κύρια πρόταση κρίσης ο γcχρ αιτιολογεί τα προηγούμενα.

περι πάθη και πράξεις: εμπρόθετος προσδιορισμός της αναφοράς στο ρήμα έστί.

εν δε τούτοις εστιν ύπερβολη και ελλειψις και το μέσον: κύρια πρόταση κρίσης.

εν τούτοις: εμπρόθετος προσδιορισμός που δηλώνει μεταφορικά τόπο.

εστι ν: το ρήμα της πρότασης ο τύπος έστι ν ανεβάζει τον τόνο, ε πειδή σημαίνει "υπάρχει".

ύπερβολη και ελλειψις και το μέσον: υποκείμενα του ρήματος ε

made by Absens

στι ν (πολυσύνδετο).

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

130

Β. Ετυμολογικά

τεχνίτης < τέχνη < θ. τεκ- (του τίκτω, πβ. ε-τεκ-ον)

έργάζομαι < εΡΎον < ρίζ. ΡέΡΥ-

άκριβης (παρασύνθετο) < ακροκριβης < ακρος δοχή: < ακρίβης

+ κρίνω' άλλη εκ-

(= αυτός που έχει οξεία όραση)

πάθος < πάσχω (πβ. ε-παθ-ον)

πράξις

ύπερβολη (παρασύνθετο) < ύπερβάλλω < ύπερ + βάλλω

ελλειψις (παρασύνθετο) < έλλείπω < έν + λείπω

< πράττω

11.

Προσέγγιση του περιεχομένου

(Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

Απόδοση του περιεχομένου Οι τεχνίτες που ασκούν οποιαδήποτε τέχνη (γλυπτική, οικοδομική, ξυλουργική κ.ά.) εργάζονται επιδιώκοντας τη μεσότητα, με την ο ποία δημιουργούνται τέλεια έργα. Αν όμως προστεθεί κάτι σ' αυτά

(υπερβολή) ή τους αφαιρεθεί κάτι (έλλειψη), θα μειωθεί η αξία τους, ενώ η μεσότητα διατηρεί αυτή την αξία. Αυτό συμβαίνει στις

τέχνες και στα έργα τους. Όμως το ίδιο (επιδίωξη του μέσου) πα ρατηρείται και στη φύση αλλά και στην αρετή, βέβαια όχι στη δια νοητική αλλά στην ηθική αρετή, αφού αυτή ασχολείται με συναι

σθήματα και πράξεις, στοιχεία στα οποία υπάρχει υπερβολή, έλλει ψη και μέσο.

Η μεσότης στις τέχνες

made by Absens

Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στη σχετική με τις τέχνες μεσότητα, για

να γίνει πιο εύκολα κατανοητό το ζήτημα της μεσότητας στις ηθι-

8η ενότητα

131

κές αρετές, με το οποίο θα ασχοληθεί στη συνέχεια. Βέβαια, όταν γίνεται από εδώ και εμπρός λόγος για το μέσο, νοείται αυτό που λαμβάνεται με κριτήρια υποκειμενικά, με μέτρο τον άνθρωπο.

•

Πρέπει από την αρχή να επισημανθεί ότι οι όροι έπιστήμη και τέ χνη που χρησιμοπόιούνται σ' αυτό το κειμενικό απόσπασμα είναι σχεδόν ταυτόσημοι.

Τέχνη ("έπιστήμη")

αρετη

φύσις

Συγκρίνοντας ο Αριστοτέλης τις τρεις αυτές έννοιες μεταξύ τους

(όχι μόνο σ' αυτό το κείμενο) διαπιστώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώ ρισμα, τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές όμως έχουν και δια φορές. Έτσι:

η τέχνη μορφοποιεί την ύλη'

η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου και επο

μένως είναι ανώτερη από την τέχνη (μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο)'

η φύση, που δημιουργεί και αυτή μορφές, είναι και αυτή ανώτερη από την τέχνη: κάθε φυσική ύπαρξη τείνει προς την τελειότερη μορφή της, προς την ολοκλήρωσή της, ενώ τα έργα της τέχνης μέ

νουν αμετάβλητα και δεν τείνουν πουθενά ("η πραγματική ομορ φιά βρίσκεται στα έργα της φύσης", γι' αυ~ό ή τέχνη μιμείται την φύ

σιν).

Βλ. στο σχολ. βιβλ. σελ.

171.

Η μεσότητα Η έννοια της μεσότητας έχει μελετηθεί πλατιά από τον Αριστοτέλη, χαρακτηρίζει ολόκληρο το φιλοσοφικό σύστημά του και έχει κε ντρική θέση σ' αυτό. Ωστόσο, η μεσότητα, το μέτρο, αποτελεί γνώ ρισμα πολλών εκφάνσεων της ζωής και των δραστηριοτήτων των

αρχαίων Ελλήνων, από τις καθημερινές εκδηλώσεις ως τη φιλοσο φία και την τέχνη. Τα ηθικά παραγγέλματα των αρχαίων γνω

στών γνωμικών Μηδεν αγαν και Μέτρον αριστον υποδεικνύουν made by Absens

την τήρηση του μέτρου, ενώ η ϋβρις, η συμπεριφορά προς τους θε ούς που ξεπερνάει το μέτρο, συντρίβεται πάντα.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

132 •

Ως προς το γνωμικό Μέτρον αριστον (που έχει μάλιστα και αδώνειο μέτρο: -υυ-υ) υπενθυμίζεται ότι είναι λανθασμένη και χωρίς νόημα η γνωστή διατύπωση "Πάν μέτρον αριστοΥ'. .

Στο χώρο, πάλι, της φιλοσοφίας είναι χαρακτηριστική η φράση του

Δημόκριτου καλον έν παντι το ϊσον, ύπερβολη δε και Ελλειψις ου

μοι δοκέει: σε κάθε πράγμα καλό είναι το ίσιο

(= το μέτρο)' η υπερ

βολή και η έλλειψη δε μου αρέσει. Η έννοια του μέτρου υπάρχει και στον Πλάτωνα: μετριότης γαρ και συμμετρία κάλλος δήπου

και άρετη πανταχού συμβαίνει γίγνεσθαι (ήδη από τον Πυθαγόρα και τους Πυθαγόρειους προβάλλεται η τήρηση του μέτρου και της

αρμονίας για τη διατήρηση της υγείας, και την ίδια αρχή προβάλ

λει και η ιατρική του Ιπποκράτη). Όμως ο Αριστοτέλης είναι εκεί νος που μελέτησε συστηματικά την έννοια της μεσότητας.

Επισημάνσεις

Το ζεύγος των απαρεμφάτων άφελείν Χ ι α σ τ ό

προσθείναι σχηματίζει

με τα αντίστοιχά τους ουσιαστικά της ύπερβολης και

της έλλείψεως.

άφελείν χ προσθείναι

ύπερβολης

έλλείψεως

Οι μετοχές φθειρούσης δε δίνουν την

σφζούσης μαζί με τους συνδέσμους μεν

α ν τ ί θ ε σ η

ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη και από την άλλη στη μεσότητα .

του μέσου αν εϊη στοχαστική- η δυνητική ευκτική εκφράζει αυτό που "είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και στο μέλλον", δηλαδή κάτι πιθανό, ενδεχόμενο και όχι βέβαιο. Με την έγκλιση αυτή ο Αριστο

τέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση, αν το ρήμα της ήταν στην οριστική, η οποία εκφράζει το

πραγματικό (τού μέσου έστι στοχαστική). Η διατύπωση λοιπόν με δυνητική ευκτική δείχνει μετριοπαθές και ήπιο ύφος, γνωρίσματα

made by Absens

που πρέπει να είχε και ο χαρακτήρας του συγγραφέα, αν δεχτούμε τη φράση του Γάλλου

Buffon

ότι "το ύφος είναι ο άνθρωπος".

8η ενότητα

133

λέγω δε την ήθικήν- ο Αριστοτέλης διευκρινίζει ότι με τον όρο "α

ρετή" εννοεί την ηθική αρετή και όχι τη διανοητική, γιατί οι διανο ητικές αρετές δεν είναι μεσότητες, αφού δεν υπάρχει γι' αυτές ούτε

υπερβολή ούτε έλλειψη (π.χ. η σοφία)" όμως οι ηθικές αρετές έχουν να κάνουν με πράξεις και με συναισθήματα, όπου υπάρχει και υ

περβολή και έλλειψη και μέσο.

Τα κύρια σημεία της ενότητας

Οι τεχνίτες με τη μεσότητα δημιουργούν τέλεια έργα.

Η υπερβολή και η έλλειψη μειώνει την αξία των έργων, ενώ η μεσό τητα τη διατηρεί.

Η επιδίωξη του μέσου παρατηρείται και στη φύση και στην ηθική αρετή και στην τέχνη.

Η δομή της ενότητας

Α. Ο ρόλος της μεσότητας (και της υπερβολής και της έλλειψης) στα έργα των τεχνιτών Β.

Σχέση φύσης

Γ.

Ηθική αρετή και μεσότητα

αρετής

τέχνης

ΠΙ. Ερωτήσεις

απαντήσεις

σε ετυμολογικά και σημασιολογικά

Ιη ερώτηση

Να εντοπίσετε στο κείμενο τέσσερις ρηματικούς τύπους σύνθετων ρημάτων και να σχηματίσετε από το κάθε σύνθετο ένα παράγωγο

made by Absens

ουσιαστικό και ένα αντίστοιχο επίθετο.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

134

•

Απάντηση

α.

επιτελεί

επιτελείο

επιτελικός

β.

επιλέγειν

επιλογή

επιλεκτικός

γ.

αφελείν

αφαίρεση

αφαιρετικός

δ.

προσθείναι

πρόσθεση

προσθετικός

2η ερώτηση

α) Να σχηματίσετε τέσσερα ουσιαστικά από τις λέξεις βλέπω, αγω,

φθείρω και εργάζομαι. β) Να σχηματίσετε τέσσερα επίθετα από τις λέξεις ύπερβολή, ελλει ψις, πάθος, πράξις.

•

Απάντηση

α.

βλέμμα, αγωγή, φθορά, εργασία

β.

υπερβολικός, ελλειπτικός, παθητικός, πρακτικός.

3η ερώτηση

άκριβεστέρα. α) Να γράψετε πέντε σύνθετα επίθετα με πρώτο ή με δεύτερο συνθετικό το θέμα αυτής της λέξης. β) Να προσδιορίσετε τη σημασιολογική διαφορά των λέξεων ακριβής ακριβώς

ακριβός και

ακριβά .

•

Απάντηση

α.

πανάκριβος, μονάκριβος, ανακριβής, ακριβοδίκαιος, ακριβοθώρη τος, ακριβολόγος

β.

ακριβης είναι αυτός που προσδιορίζεται με σαφήνεια και ορθότη

τα (για μέγεθος ή ποσότητα) ή αυτός που τον χαρακτηρίζει η σα

made by Absens

φήνεια και η ακρίβεια (για άνθρωπο)· ενώ ακριβός (για πράγμα ε μπορεύσιμο) είναι αυτός που κοστίζει πολύ.

8η ενότητα

135

Το επίρρημα ακριβώς, αντίστοιχο με το επίθετο ακριβής, σημαίνει:

με ακρίβεια και σαφήνεια' ενώ το ακριβά (αντίστοιχο με το ακρι

βός) σημαίνει: σε υψηλή τιμή.

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

•

Απάντηση στην ερώτηση

του μέσου αν ειη στοχαστική- η δυνητική ευκτική εκφράζει αυτό

που "είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και στο μέλλον", δηλαδή κάτι πιθανό, ενδεχόμενο και όχι βέβαιο. Με την έγκλιση αυτή ο Αριστο

πραγματικό (τού μέσου έστ'ι στοχαστική). Η διατύπωση λοιπόν με δυνητική ευκτική δείχνει μετριοπαθές και ήπιο ύφος, γνωρίσματα

που πρέπει να είχε και ο χαρακτήρας του συγγραφέα, αν δεχτούμε

made by Absens

τη φράση του Γάλλου Βυίίοn ότι "το ύφος είναι ο άνθρωπος".

9η ενότητα

Σημα ντικές διευκρινήσεις για το· περιεχόμενο της έννοιας "μεσότης"

ΚΕΙΜΕΝΟ

οίον και φοβηθηναι και θαρρησαι και επιθυ μησαι και όργισθηναι και ελεησαι και ολως ή

σθηναι και λυπηθηναι έστι και μάλλον και ήτ τον, και άμφότερα ούκ ευ· το δ' οτε δεί και εφ' οίς και προς ους και ο{, ενεκα και ώς δεί, μέσον τε και άριστον, ο περ εστι της άρετης. Όμοίως δε και περι τας πράξεις έστιν ύπερβολη και έλ λειψις και το μέσον. Ή δ' άρετη περι πάθη και

πράξεις εστίν, εν οίς ή μεν ύπερβολη άμαρτάνε ται και ψέγεται και ή έλλειψις, το δε μέqον ε παινείται και κατορθΟύται· ταύτα δ' άμφω της άρετης. Μεσότης τις άρα εστιν ή άρετή, στοχα" ,.. -"

made by Absens

στικη γε ουσα του μεσου.

9η ενότητα

137

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Για παράδειγμα, είναι δυνατό να νιώσουμε και φόβο και θάρρος

και επιθυμία και οργή και ευσπλαχνία και, γενικά, ευχάριστα και δυ σάρεστα συναισθήματα σε βαθμό και μεγαλύτερο και μικρότερο από όσο πρέπει

και στις δύο περιπτώσεις δεν είναι καλό' όμως το να τα

νιώθουμε τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τα πράγματα που πρέ

πει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για το λόγο που

πρέπει και με τον τρόπο που πρέπει, αυτό είναι το μέσο και το άριστο, το οποίο ακριβώς σχετίζεται με την αρετή. Όμοια όμως και στις πρά ξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσο. Εξάλλου, η αρετή αναφέ ρεται σε συναισθήματα και σε πράξεις, όπου αποτελεί σφάλμα η υπερ βολή και η έλλειψη και κατακρίνεται, όμως το μέσο επαινείται και εί ναι το σωστό' και αυτά πάνε και τα δύο μαζί με την αρετή. Επομένως, η αρετή είναι μια μορφή μεσότητας, αφού έχει ως στόχο το μέσο.

Ι. Γλωσσική προσέγγιση

Α. Μορφοσυντακτικά

(Δίνονται όσα κρίνονται απαραίτητα για την κατανόηση του περιεχομένου)

1. οΤον και φοβηθηναι και θαρρησαι και έπιθυμησαι και οργισθηναι και έλεησαι και όλως ήσθηναι και λυπηθηναι ε στι και μάλλον

made by Absens

και ηττον: κύρια πρόταση κρίσης με ρήμα το απρόσωπο εστι (ανε βάζει τον τόνο, επειδή σημαίνει "είναι δυνατό")' όλα τα απαρέμφα τα είναι τελικά και υποκείμενα του ρήματος (τα πολλά και δημι-

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

138

ουργούν πολυσύνδετο)· και μάλλον και ηττον: επιρρηματικοί προσδιορισμοί του ποσού σε όλα τα απαρέμφατα· εννοούμενη γε

νική συγκριτική των δύο επιρρημάτων: τού δέοντος και

- καί:

κα

ταφατική συμπλοκή με έμφαση.

ήσθηναι' απαρέμφατο του παθητικού αορίστου α' ησθην του ρή ματος ηδομαι.

2. και άμφότερα (ενν. έστιν) ουκ EtJ: κύρια πρόταση κρίσης. καί: μεταβατικός.

άμφότερα (δηλ. το μάλλον και το ήττον): υποκείμενο του εννοού μενου ρήματος εστι ν (αττική σύνταξη).

ουκ εtJ: σε θέση κατηγορουμένου· υπάρχει σχήμα λιτότητας.

3. το δ' οτε δεί και εφ' οΙς και προς ους και ο{, ενεκα και ώς δεί, μέ σον τε και αριστον (ενν. έστί): κύρια πρόταση κρίσης ο λόγος εδώ είναι πολύ ελλειπτικός: στο τμήμα το δ' Οτε. .. ώς δεί υπάρχουν πέ ντε υποκείμενα του εννοούμενου ρήματος εστί, το καθένα από τα

οποία αποτελείται από τα εφτά απαρέμφατα που προηγήθηκαν,

τώρα όμως έναρθρα: α) το φοβηθηναι και το θαρρησαι και το επι θυμησαι και το όργισθηναι και το ελεησαι και ολως το ήσθηναι

και το λυπηθηναι οτε δεί, β) το φοβηθηναι και το θαρρησαι και το επιθυμησαι και το όργισθηναι και το ελεησαι και ολως το ήσθηναι

και το λυπηθηναι εφ' ο[ς δεί κ.ο.κ. Στο καθένα από τα απρόσωπα δεί (στα δύο που υπάρχουν και στα τρία που εννοούνται) εννο ούνται ως υποκείμενα όλα τα εφτά τελικά απαρέμφατα· αξιοπρό σεχτο το πολυσύνδετο.

οτε δεί (φοβηθηναι ... ): δευτερεύουσα πρόταση, χρονική, προσδιο ρισμός του χρόνου στα εφτά απαρέμφατα που εννοούνται.

έφ' οΙς (δεί φοβηθηναι ... ): δευτερεύουσα πρόταση, αναφορική, ε μπρόθετος προσδιορισμός της αναφοράς στα εφτά απαρέμφατα που εννοούνται.

προς ους (δεί φοβηθηναι ... ): δευτερεύουσα πρόταση, αναφορική, ε

made by Absens

μπρόθετος προσδιορισμός της αναφοράς στα εφτά απαρέμφατα που εννοούνται.

9η ενότητα

0-0

139

ενεκα (δει φοβηθηναι ... ): δευτερεύουσα πρόταση, αναφορική, ε

μπρόθετος προσδιορισμός της αιτίας στα εφτά απαρέμφατα που εννοούντα ι.

ώς δει (φοβηθηναι ... ): δευτερεύουσα πρόταση, αναφορική τροπι κή, προσδιορισμός του τρόπου στα εφτά απαρέμφατα που εννο ούνται.

μέσον τε και αριστον: κατηγορούμενα.

όπερ εστι της αρετης: δευτερεύουσα πρόταση, αναφορική προσδι οριστική· όρος αναφοράς το αριστον της προηγούμενης πρότασης της αρετης: γενική κατηγορηματική κτητική στο σπερ.

όμοίως δε (ενν. τοις πάθεσι) και περι τας πράξεις εστιν ύπερβολη και ελλειψις και το μέσον: κύρια πρόταση κρίσης.

και περι τας πράξεις: εμπρόθετος προσδιορισμός της αναφοράς στο ρήμα εστιν ο και είναι προσθετικός.

εστιν: το ρήμα της πρότασης ο τόνος ανεβαίνει, επειδή το ρήμα ση μαίνει "υπάρχει". ύπερβολη και ελλειψις και το μέσον: υποκείμενα του ρήματος ε

στιν πολυσύνδετο.

ή δ' α ρετη περι πάθη και πράξεις εστίν: κύρια πρόταση κρίσης περι πάθη και πράξεις: εμπρόθετος προσδιορισμός της αναφοράς ως κατηγορούμενο στο υποκείμενο fι άρετη του συνδετικού ρήμα τος εστίν.

7. εν οΙς ή μεν ύπερβολη άμαρτάνεται και ψέγεται και ή ελλειψις: δύο δευτερεύουσες προτάσεις, αναφορικές προσδιοριστικές (το εν

σΤς αναφέρεται στις λέξεις πάθη και πράξεις της προηγούμενης πρότασης). ή ύπερβολή ... και ή ελλειψις: υποκείμενα των δύο ρημάτων σε σχήμα υπερβατό.

το δε μέσον επαινειται και κατορθουται: δύο δευτερεύουσες προτά

made by Absens

σεις, αναφορικές, που συνδέονται με τις δύο όμοιες προηγούμενές τους με τους αντιθετικούς συνδέσμους μεν

δέ εκτός από την αντίθεση υ

πάρχει και πρωθύστερο, στα ρήματα επαινείται και κατσρθσύται.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

140

ταυτα δ' αμφω (έστι) της άρετης: κύρια πρόταση κρίσης ο δε είναι μεταβα τ ικός.

ταυτα αμφω (δηλ. το έπαινείσθαι και το κατορθουσθαι): υποκεί μενο του εννοούμενου ρήματος έστι)' αμφω: επιθετικός προσδιο ρισμός στο ταύτα.

αμφω (δυ'ίκός)' άμφότερα, και τα δύο μαζί.

της άρετης: γενική κατηγορηματική κτητική στο ταύτα (βλ. και στο

4).

10. μεσότης τις αρα έστιν ή άρετή, στοχαστική γε οt,σα του μέσου: κύρια πρόταση κρίσης ο αρα εισάγει συμπέρασμα που προκύπτει από τα προηγούμενα.

μεσότης τις: κατηγορούμενο στο υποκείμενο fι άρετη του συνδετι

κού ρήματος έστί' τις: επιθετικός προσδιορισμός στο μεσότης. στοχαστική: κατηγορούμενο στο υποκείμενο fι άρετη της μετοχής

ούσα (συνδετ.).

οt,σα: αιτιολογική μετοχή, συνημμένη στο fι άρετή. του μέσου: γενική αντικειμενική στο στοχαστική.

made by Absens

Β. Ετυμολογικά

φοβέω-ω < φόβος < φέβομαι (ποιητ.) = τρέπομαι σε φυγή από φόβο

θαρρέω-ω < θάρσος και θάρρος < θαρσυς

έπιθυμέω-ω (παρασύνθετο) < έπιθυμία < έπι

όργίζω

έλεέω-ω

< ελεος

λυπέω-ω

< λύπη

+ θυμος < θύω = πνέω

< όργη < όρέγω = απλώνω τα χέρια μου, επιθυμώ

7. έπαινέω-ω < έπι + αίνέω-ω < αlνος = λόγος, μύθος

9η ενότητα

141

κατορθόω-ω < κατα + δρθόω-ώ < δρθος + σρνυμι

στοχαστικος < στοχάζομαι

< στόχος

ΙΙ. Προσέγγιση του περιεχομένου (Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

Σύνδεση με την προηγούμενη διδακτική ενότητα Στο τέλος της προηγούμενης ενότητας διατυπώθηκε η θέση ότι η η θική αρετή έχει σχέση με τα συναισθήματα και τις πράξεις, όπου υ πάρχει η υπερβολή, η έλλειψη και το μέσο. Και στη συνέχεια, στην αρχή της διδακτικής ενότητας

ο Αριστοτέλης φέρνει παραδείγ

ματα συναισθημάτων, για να δείξει ότι υπάρχει σ' αυτά υπερβολή,

έλλειψη και μέσο (για τις πράξεις ωστόσο δε φέρνει ξεχωριστά πα ραδείγματα, δηλώνοντας ότι γι' αυτές ισχύουν τα ίδια με όσα ισχύ

ουν για τα συναισθήματα).

Η υπερβολή και η έλλειψη στα συναισθήματα Αναφέρει λοιπόν ο Αριστοτέλης ενδεικτικά μερικά συναισθήματα

(φόβος, θάρρος, επιθυμία, οργή, ευσπλαχνία), τα οποία εντάσσει σε

δύο γενικές ομάδες, στα ευχάριστα και στα δυσάρεστα (ήσθήναι και λυπηθήναι), για να τονίσει ότι σε όλα αυτά τα συναισθήματα

μπορεί να υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη, το μάλλον και ήττον (σήμερα θα κάναμε λόγο για διαβάθμιση της "έντασης" των συναι σθημάτων). Την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά

και στα συναισθήματα: άμφότερα (= το μάλλον και το ήττον, η υ περβολή και η έλλειψη) είναι ουκ εfΊ (αποτελούν λάθος, σφάλμα)

βλ. παρακάτω περισσότερα για την αξιολόγηση.

•

Κοντά στα επιρρήματα συγκριτικού βαθμού μάλλον και ήττον εν νοείται η γενική συγκριτική τού δέοντος, όπως φαίνεται από τη συνέχεια, όπου το περιεχόμενο του κειμένου παίρνει δεοντολογικό

χαρακτήρα με τα πολλά δεί που υπάρχουν ή εννοούνται (βλ. παρα

made by Absens

κάτω, στο

5).

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

142

Το μέσο στα συναισθήματα Για να προσδιοριστεί το μέσο στα συναισθήματα, αναφέρονται,

και μάλιστα εμφαντικά, με πολυσύνδετο σχήμα, πέντε στοιχεία, σε σχέση με τα οποία υπάρχει η μεσότητα. Αυτά είναι: α.

η χρονική στιγμή κατά την οποία πρέπει να νιώθουμε ένα συναί

σθημα (οτε δεί)' β.

τα πράγματα σε σχέση με τα οποία πρέπει να νιώθουμε ένα συναί

σθημα (εφ' οΤς δεί)' γ.

οι άνθρωποι σε σχέση με τους οποίους πρέπει να νιώθουμε ένα συ

ναίσθημα (προς ους δεί)'

δ.

ο λόγος για τον οποίο πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα (olι ενε κα δεί) και

ε.

ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να εκδηλώνουμε ένα συναίσθημα (ώς δεί).

•

Με τον όρο "συναίσθημα" (πάθος κατά τον Αριστοτέλη) νοείται μια ψυχική κατά σταση, την οποία βιώνει ένας άνθρωπος νοείται ωστόσο και το σύνολο των αντί στοιχων σωματικών αντιδράσεων και εκδηλώσεων (κυρίως αυτό: κινήσεις, μορφα σμοί, φωνές, εκκρίσεις αδένων κ.ά.π.)· μάλιστα, στο τελευταίο από τα παραπάνω

στοιχεία (στο ε) πρέπει να νοηθεί το συναίσθημα μόνο ως σύνολο των σωματικών εκδηλώσεών του.

Αυτή η μεσότητα (η αρετή) είναι βέβαια μεσότητα ως προς τα δύο άκρα, την έλλειψη και την υπερβολή, όμως παράλληλα είναι κα

θαυτήν ακρότητα, γιατί είναι τελειότητα (αριστον), το σπουδαιό τερο γνώρισμα του ανθρώπου, που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από

κάτι άλλο ούτε είναι κατώτερη από κάτι άλλο. Έτσι εξηγείται η φαινομενικά οξύμωρη φράση μέσον τε και αριστον.

Το οπερ α

ναφέρεται στη λέξη αριστον, η οποία συσχετίζεται γλωσσικά με τη λέξη αρετή (δηλαδή με τη φράση οπερ εστι τής αρετής γίνεται ετυ

μολογικός συσχετισμός των λέξεων αριστον

άρετή).

Οι πράξεις

made by Absens

Στο τέλος της προηγούμενης ενότητας διατυπώθηκε για την ηθική αρετή η θέση ότι αϋτη εστι περι πάθη και πράξεις, ενώ στο κείμενο

της ενότητας

αναφέρονται παραδείγματα μόνο παθών (συναι-

9η ενότητα

143

σθημάτων). Όμως η υπερβολή, η έλλειψη και η μεσότητα δεν περι ορίζονται στα συναισθήματα, αλλά έχουν σχέση και με τις πράξεις των ανθρώπων, και μάλιστα όμοίως με τα συναισθήματα' αυτό ση

μαίνει ότι και στις πράξεις υπάρχει το μάλλον και ήττον, και σ' αυ τές υπάρχει το μέσον τε και αριστον, που είναι το οτε δεί, και εφ'

οίς δεί κτλ.

•

Ερευνώντας ο Αριστοτέλης την υπερβολή, την έλλειψη και τη μεσό τητα στα συναισθήματα μαζί και στις πράξεις, εξετάζει την ηθική

αρετή σε σχέση με το σύνολο της συμπεριφοράς του ανθρώπου (η άλλη όψη του ψυχικού βίου, η νόηση, έχει να κάνει βέβαια με τη δι

ανοητική αρετή).

Κριτήρια συμπεριφοράς Σε όλες τις κοινωνίες όλων των εποχών υπάρχουν τα κριτήρια της ορθότητας των πράξεων -γενικά της συμπεριφοράς- τα οποία όμως παρουσιάζουν κάποιες διαφορές από λαό σε λαό και από εποχή σε εποχή. Αυτά τα κριτήρια απορρέουν είτε από ένα γενικό, άγραφο

και αποδεκτό από όλους κώδικα ηθικής συμπεριφοράς, που τον δημιουργεί η παράδοση ενός λαού, είτε από τους γραπτούς νόμους είτε από θρησκευτικά ηθικά συστήματα.

Ειδικά για μας τους σημερινούς Έλληνες κριτήρια είναι α) οι νόμοι του κράτους, β) η λα'ίκή παράδοση, που επιβάλλει κάποιους άγρα φους κανόνες συμπεριφοράς, γ) η ιστορική παράδοση, που προβάλλει

πρότυπα συμπεριφοράς, και κυρίως δ) η θρησκεία, που διαθέτει συ γκροτημένο κώδικα συμπερ.ιφοράς, γραπτό και προφορικό, προβάλ

λει πρότυπα, υπόσχεται αμοιβές, επισείει ποινές (στο πλαίσιο του πα

γκόσμιου πνεύματος υπεισέρχονται και άλλα κριτήρια). Για τον τρόπο ζωής και τον κώδικα συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων υπάρχουν βέβαια κάποια κριτήρια, που τους δίνουν τη

βεβαιότητα ότι οι πράξεις τους είναι σωστές αυτά, στο πλαίσιο πάντα της πόλης, "του πνεύματος της κοινότητας", είναι τα α

made by Absens

κόλουθα:

α.

η λα'ίκή παράδοση, που επιβάλλει κάποιους άγραφους κανόνες συμβίωσης (συνυφασμένη με τη λα'ίκή παράδοση είναι η θρησκευ-

144

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

τική παράδοση των αρχαίων, την οποία εμείς λέμε μυθολογία· αυτή όμως δε δίνει συγκεκριμένο κώδικα ηθικής συμπεριφοράς, όπως δί νουν άλλες θρησκείες, ας πούμε, η εβρα·ίκή, αλλά προβάλλει πρό

τυπα

β.

για μίμηση ή για αποφυγή)"

οι νόμοι της πόλης (του κράτους)· εδώ μπορούμε να θυμηθούμε το Σωκράτη, ο οποίος στον πλατωνικό Κρίτωνα αρνείται να

δραπετεύσει από τη φυλακή, επειδή αυτό δεν το επιτρέπουν οι νόμοι

αυτοί είναι που του επιβάλλουν τι πρέπει και τι δεν πρέ

πει να πράξει·

γ.

η λογική (ο ορθός λόγος): γενικά η ανθρώπινη λογική και κυρίως η λογική του ανθρώπου που σκέφτεται σωστά, του φρονίμου αυτή

υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι (γι' αυ τή θα γίνει λόγος και στην επόμενη διδακτική ενότητα).

•

Τα κριτήρια αυτά παρουσιάζουν κάποιες διαφορές από περιοχή σε

περιοχή των αρχαίων Ελλήνων.

Αξιολόγηση Με τα παραπάνω κριτήρια των αρχαίων θα υποθέσουμε ότι είναι

σύμφωνη η "δεοντολογία" του κειμενικού αποσπάσματος, η οποία, σε συσχετισμό με τις έννοιες της υπερβολής, της έλλειψης και του

μέσου, εκφράζεται χαρακτηριστικά με τα δύο δεί του κειμένου, με

τα τρία ενδιάμεσα δεί που εννοούνται, καθώς και με την εννοού

μενη γενική συγκριτική: μάλλον και ήττον τού δέΟΥτος. Εξάλλου, αυτά τα δεί μαζί με τα ψέγεται και έπαινείται υποδηλώνουν την κοινωνική διάσταση της αρετής.

Ανάλογη λοιπόν με αυτή τη δεοντολογία είναι και η σχετική αξιο" λόγηση που γίνεται στο κείμενο. Έτσι: α.

Η υπερβολή και η έλλειψη απορρίπτονται: αρχικά το μάλλον και

ήττον χαρακτηρίζονται με την ήπια φράση αμφότερα ουκ εfι (το σχήμα λιτότητας υπογραμμίζει την ηπιότητα της απόρριψης), ενώ παρακάτω ο Αριστοτέλης είναι κατηγορηματικός: fι ύπερβολ1ι ά

made by Absens

μαρτάνεται και ψέγεται και fι ελλειψις (η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν σφάλμα και ψέγονται, απορρίπτονται).

9η ενότητα

β.

145

Αντίθετα, η μεσότητα εξαίρεται, αφού αυτή συσχετίζεται με το α ριστον κάι με την άρετήν, ενώ παρακάτω διαβάζουμε ότι το μέσον

επαινείται (γιατί είναι το σωστό). Όλα τα παραπάνω οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι μια μορφή μεσότητας.

•

Στη φράση ταύτα δ' αμφω τής άρε τής με την αντωνυμία ταύτα νο ούνται το επαινείσθαι και το κατορθούσθαι.

Σχήματα λόγου Επισημαίνουμε στο κείμενο μερικά σχήματα λόγου, τα κυριότερα από τα οποία είναι:

το σχήμα λ ι τ ό τ η τ α ς

: ουκ

εff

το π ο λ υ σ ύ ν δ ε τ ο : οίον... και λυπηθήναι

οτε δεί... ώς δεί

υπερβολή και ελλειψις και το μέσον

η α ν τ ί θ ε σ η

: ή μεν υπερβολή... το δε μέσον...

το π Ρ ω θ ύ σ τ ε Ρ ο

: επαινείται

και κατορθούται·

Τα κύρια σημεία της ενότητας

Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν: υπερβολή και έλλει

ψη, που αποτελούν σφάλμα, και μεσότητα, που είναι το σωστό.

Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσο και είναι μια μορφή μεσότητας.

Η δομή της ενότητας

Α. Η υπερβολή, η έλλειψη και το μέσο στα συναισθήματα Β.

Η υπερβολή, η έλλειψη και το μέσο στις πράξεις

Γ.

Αξιολόγηση της υπερβολής, της έλλειψης και του μέσου στα συναι

made by Absens

σθήματα και στις πράξεις Δ.

Συσχετισμός της αρετής με τη μεσότητα

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

146

111.

Ερωτήσεις

απαντήσεις

σε ετυμολογικά και σημασιολογικά

Ιη ερώτηση

Να δώσετε την ετυμολογία των συνηρημένων ρημάτων του κειμέ

νου (εκτός από εκείνη του ρήματος δεί) .

•

Απάντηση

α.

φοβέω-ω < φόβος < φέβομαι (ποιητ.) = τρέπομαι σε φυγή από φόβο

β.

θαρρέω-ω < θάρσος και θάρρος < θαρσυς

γ.

έπιθυμέω-ω (παρασύνθετο) < επιθυμία < επι + θυμος < θύω

δ.

ελεέω-ω

ε.

λ υπέω-ω

= πνέω

< ελεος <

λύπη

στ. επαινέω-ω < επι + αΙνέω-ώ < αlνος = λόγος, μύθος ζ.

κατορθόω-ω

κατα

+ δρθόω-ώ < δρθος + σρνυμι

2η ερώτηση

κατορθοΟται. Να συμπληρώσετε τα κενά με ομόρριζα σύνθετα ή διπλοσύνθετα της νέας ελληνικής.

α.

Γνωρίζω ποιο είναι το σωστό, όμως δεν μπo~ να

. . . . . τα β.

ελαττώματά μου.

Ο ιδιοκτήτης αυτού του εργοστασίου υποδηματοποιίας ξεκίνησε από

γ.

.....................

made by Absens

υποδημάτων.

Ύστερα από τις τόσο μεγάλες καταστροφές του πολέμου είναι πολύ δύσκολη η

δ.

............... .

.....................

Δε θα μπορέσεις ποτέ να χεις προξενήσει.

της οικονομίας της χώρας.

..................... το

κακό που μου έ-

9η ενότητα

ε.

147

Είναι μεγάλο

.....................

να απαλλαγεί κανείς από το

πάθος της χαρτοπαιξίας.

στ. Η λέξη

.....................

χρησιμοποείται αποκλειστικά για τα

μοναρχικά καθεστώτα και σημαίνει την επανεγκατάσταση στην ε

ξουσία ενός βασιλικού οί κου ή την επαναφορά του μοναρχικού καθεστώτος.

•

Α π ά ν τ η σ η

α) διορθώσω, β) επιδιορθωτής, γ) ανόρθωση, δ)

επανορθώσεις, ε) κατόρθωμα, στ) παλινόρθωση.

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

•

μενες σελίδες.

•

Ιη ερώτηση

Κοντά στα επιρρήματα συγκριτικού βαθμού μάλλον και ήττον εννοείται η γενική συγκριτική τού δέοντος, όπως φαίνεται από τη συνέχεια, όπου το περιεχόμενο του κειμένου παίρνει δεοντο λογικό χαρακτήρα με τα πολλά δεί που υπάρχουν ή εννοούνται

(βλ. αμέσως παρακάτω, στην τελευταία παράγραφο της απά ντησης).

•

2η ερώτηση Σε όλες τις κοινωνίες όλων των εποχών υπάρχουν τα κριτήρια της ορθότητας των πράξεων -γενικά της συμπεριφοράς- τα οποία όμως

παρουσιάζουν κάποιες διαφορές από λαό σε λαό και από εποχή σε made by Absens

εποχή. Αυτά τα κριτήρια απορρέουν είτε από ένα γενικό, άγραφο και αποδεκτό από όλους κώδικα ηθικής συμπεριφοράς, που τον

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

148

δημιουργεί η παράδοση ενός λαού, είτε από τους γραπτούς νόμους είτε από θρησκευτικά ηθικά συστήματα,

Ειδικά για μας τους σημερινούς Έλληνες κριτήρια είναι α) οι νόμοι του κράτους, β) η λα'ίκή παράδοση, που επιβάλλει κάποιους άγρα

φους κανόνες συμπεριφοράς, γ) η ιστορική παράδοση, που προ

βάλλει πρότυπα συμπεριφοράς, και κυρίως δ) η θρησκεία, που δια θέτει συγκροτημένο κώδικα συμπεριφοράς, γραπτό και προφορι

κό, προβάλλει πρότυπα, υπόσχεται αμοιβές, επισείει ποινές (στο πλαίσιο του παγκόσμιου πνεύματος, από το οποίο δεχόμαστε επι δράσεις, υπεισέρχονται και άλλα κριτήρια), Για τον τρόπο ζωής και τον κώδικα συμπεριφοράς των αρχαίων

Ελλήνων υπάρχουν βέβαια κάποια κριτήρια, που τους δίνουν τη βεβαιότητα ότι οι πράξεις τους είναι σωστές αυτά, στο πλαίσιο πάντα της πόλης, "του πνεύματος της κοινότητας", είναι τα α

κόλουθα: α,

η λα'ίκή παράδοση, που επιβάλλει κάποιους άγραφους κανόνες

συμβίωσης (συνυφασμένη με τη λα'ίκή παράδοση είναι η θρησκευ τική παράδοση των αρχαίων, την οποία εμείς λέμε μυθολογία' αυτή όμως δε δίνει συγκεκριμένο κώδικα ηθικής συμπεριφοράς, όπως δί νουν άλλες θρησκείες, ας πούμε, η εβρα'ίκή, αλλά προβάλλει πρό

τυπα β,

για μίμηση ή για αποφυγή)'

οι νόμοι της πόλης (του κράτους)' εδώ μπορούμε να θυμηθούμε το Σωκράτη, ο οποίος στον πλατωνικό ΚρίτωΥα αρνείται να δραπετεύσει από τη φυλακή, επειδή αυτό δεν το επιτρέπουν οι

νόμοι

αυτοί είναι που του επιβάλλουν τι πρέπει και τι δεν πρέ

πει να πράξει' γ,

η λογική (ο ορθός λόγος): γενικά η ανθρώπινη λογική και κυρίως η λογική του ανθρώπου που σκέφτεται σωστά, του φΡΟΥίμου αυτή υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι,

•

Τα κριτήρια αυτά παρουσιάζουν κάποιες διαφορές από περιοχή σε

περιοχή των αρχαίων Ελλήνων,

made by Absens

Με τα παραπάνω κριτήρια των αρχαίων θα υποθέσουμε ότι είναι

σύμφωνη η "δεοντολογία" του κειμενικού αποσπάσματος, η οποία,

9η ενότητα

149

σε συσχετισμό με τις έννοιες της υπερβολής, της έλλειψης και του μέσου, εκφράζεται χαρακτηριστικά με τα δύο δεί του κειμένου, με τα τρία ενδιάμεσα δεί που εννοούνται, καθώς και με την εννοούμε

made by Absens

νη γενική συγκριτική: μάλλον και ήττον τού δέοντος,

10η ενότητα

Ορισμός της αρετής

ΚΕΙΜΕΝΟ

Έτι το μΈν άμαρτάνειν πολλαχώς ε στιν (το γαρ κακον τού άπείρου, ώς οί Πυθαγόρειοι εί

καζον, το δ' άγαθον τού πεπερασμένου), το δΈ κατορθούν μοναχώς (διο και το μΈν ρι;iδιoν το δΈ χαλεπόν, ρι;iδιoν μΈν το άποτυχείν τού σκο

πού, χαλεπον δΈ το έπιτυχείν)· και δι α ταύτ'

oiJv της μΈν κακίας ή ύπερβολη και ή ελλειψις, της δ' άρετης ή μεσότης

έσθλοι μΈν γαρ άπλώς, παντοδαπώς δΈ κακοί. Έστιν αρα ή άρετη έξις προαιρετική, έν μεσό

τητι οiJσα τη προς ήμας, ώρισμένη λόγφ και φ αν ό φρόνιμος όρίσειεν. Μεσότης δΈ δύο κακι ών, της μΈν καθ' ύπερβολην της δΈ κατ' ελλει

ψιν· και ετι τφ τας μΈν έλλείπειν τας δ' ύπερ βάλλειν τού δέοντος εν τε τοίς πάθεσι και έν ταίς πράξεσι, την δ' άρετην το μέσον και εύρί

made by Absens

σκειν και αίρείσθαι.

lΟη ενότητα

151

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Επιπλέον, το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό είναι σχετικό με το άπειρο, όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι, ενώ το κα

λό με το πεπερασμένο), όμως το σωστό με έναν μόνο τρόπο (γι' αυτό και είναι το ένα εύκολο, ενώ το άλλο δύσκολο· πράγματι, είναι εύκολο

να αποτύχουμε στο στόχο μας, όμως δύσκολο να τον επιτύχουμε)· και γι' αυτούς λοιπόν τους λόγους η υπερβολή και η έλλειψη πάνε μαζί με την κακία, ενώ η μεσότητα με την αρετή·

γιατί καλοί γι νόμαστε με έναν μόνο τρόπο, αλλά κακοί με πολλούς. Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμσστοιχείο του χαρακτήρα, που επιλέγε ται ελεύθερα από το άτομο· που βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιο ρίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα, κατά τη γνώμη μου, από τη λογική που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος. Και είναι μεσότητα ανάμεσα σε δύο κακίες, από

τις οποίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής, ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα είναι μεσότητα, επειδή άλλες από αυτές τις κακίες δε φτάνουν σ' αυτό που πρέπει, και άλλες το ξε περνούν και στα συναισθήματα και στις πράξεις, ενώ η αρετή και βρί σκει και επιλέγει το μέσο.

Ι. Γλωσσική προσέγγιση

Α. Μορφοσυντακτικά

made by Absens

(Δίνονται όσα κρίνονται απαραίτητα για την κατανόηση του περιεχομένου)

ετι το μεν άμαρτάνειν πoλλαχω~ εστιν

[... ] το

δε κατορθουν μονα

χω~ (ενν. εστιν): δύο κύριες προτάσεις κρίσης, που συνδέονται με-

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

152

ταξύ τους με τους αντιθετικούς συνδέσμους μεν

δέ το ετι λειτουρ

γεί προσθετικά.

το άμαρτάνειν

το κατορθούν: έναρθρα απαρέμφατα, υποκείμενα

των δύο ρημάτων, αντίστοιχα. πολλα'Χως

μονα'Χως: επιρρηματικοί προσδιορισμοί του τρόπου

στα δύο ρήματα, αντίστοιχα.

εστιν: το ρήμα είναι υπαρκτικό (γι' αυτό ανεβαίνει ο τόνος).

το γαρ κακον (ενν. έστι) τού άπείρου

[... ]

το δ' άγαθον (ενν. έστι)

τού πεπερασμένου: δύο κύριες προτάσεις κρίσης, που συνδέονται

μεταξύ τους με τους αντιθετικούς συνδέσμους μεν τού άπείρου

δέ.

τού πεπερασμένου: γενικές κατηγορηματικές κτη

τικές στα υποκείμενα το κακον και το αγαθόν, αντίστοιχα.

ώς οί Πυθαγόρειοι εικαζον: δευτερεύουσα πρόταση, αναφορική τροπική.

διο και το μεν ρ~διoν το δε 'Χαλεπόν, ρ~διoν μεν το άποτυ'ΧεΙ ν τού σκοπού, 'Χαλεπον δε το έπιτυ'Χειν: τέσσερις κύριες προτάσεις

κρίσης συνδέονται ανά δύο με τους αντιθετικούς συνδέσμους μεν δέ, ενώ ανάμεσα στα δύο ζεύγη υπάρχει ασύνδετο· και στις τέσσε ρις εννοείται το ρήμα έστί" η τρίτη πρόταση λειτουργεί επεξηγη ματικά προς την πρώτη και η τέταρτη προς τη δεύτερη.

διό (= δι' ο): προσδιορισμός της αιτίας στα τέσσερα εννοούμενα ρή ματα· το αναφορικό λειτουργεί ως δεικτικό στην αρχή της περιόδου.

το μεν

το δε

'Χαλεπον

το άποτυ'Χειν

το έπιτυ'Χειν: υποκείμενα των ρη

μάτων.

ρ~διoν

'Χαλεπόν: κατηγορούμενα.

τού σκοπού: αντικείμενο του απαρεμφάτου αποτυχείν (η ίδια γενι κή εννοείται και για το απαρέμφατο έπιτυχείν).

S. καΙ δια ταύτ' ουν της μεν κακίας ή ύπερβo~η και ή Ελλειψις, της δ' άρετης ή μεσότης: δύο κύριες προτάσεις κρίσης, που συνδέονται

made by Absens

μεταξύ τους με τους αντιθετικούς συνδέσμους μεν εννοείται το ρήμα έστί.

δέ και στις δύο

lΟη ενότητα

153

καί: μεταβατικός (με συμπερασματική σημασία, ενισχύοντας τον

obv). δια ταύτα: εμπρόθετος προσδιορισμός της αιτίας στα δύο εννοού μενα ρήματα.

η ύπερβολη και η ελλειψις

η μεσότης: υποκείμενα των δύο εννο

ούμενων ρημάτων.

της κακίας

της άρετης: γενικές κατηγορηματικές κτητικές αντί

στοιχα στα: ή ύπερβολη και ή ελλειψις

ή μεσότης.

έσθλοι μεν γαρ άπλως, παντοδαπως δε κακοί: δύο κύριες προτά σεις κρίσης, που συνδέονται μεταξύ τους με τους αντιθετικούς συν δέσμους μεν

δέ και στις δύο εννοούνται τα ρήματα γίνονται με

εννοούμενο υποκείμενό τους οί ανθρωποι, ενώ κατηγορούμενα εί ναι τα εσθλοι και κακοί αντίστοιχα' στο χωρίο υπάρχει χιαστό: ε σθλοι- άπλώς, παΥτοδαπώς

κακοί.

7. εστι ν αρα η άρετη έξις προαιρετική, έν μεσότητι otισα τη προς η μας, ώρισμένη λόγφ: κύρια πρόταση κρίσης. εστιν: το ρήμα της πρότασης ο τόνος ανέβηκε, επειδή το ρήμα βρί

σκεται στην αρχή της πρότασης.

αρα: συμπερασματική παρατακτική σύνδεση με τα προηγούμενα. έξις προαιρετική: κατηγορούμενο στο υποκείμενο

ή άρετη του

συνδετικού εσπ προαιρετική: επιθετικός προσδιορισμός στο εξις.

έν μεσότητι otισα τη προς ημας: παράθεση στο εξις προαιρετική' η μετοχή είναι επιθετική' έν με σότητι: εμπρόθετος προσδιορισμός

του τόπου (μεταφορικά) στη μετοχή οιΊσα' τη προς ημας: επιθετι κός προσδιορισμός στο μεσότητι.

ώρισμένη λόγφ: επιθετική μετοχή, παράθεση στο μεσότητι' λόγφ: δοτική του ενεργούντος προσώπου στο ώρισμένπ.

8. και φ αν ό φρόνιμος όρίσειεν: δευτερεύουσα πρόταση, αναφορική προσδιοριστική (όρος αναφοράς: λόγιΡ)' ο και είναι επιτατικός, ε

made by Absens

νώ στο αναφορικό υπάρχει έλξη και βραχυλογία: και τφ λόγφ, αν ό φρόνιμος όρίσειεν.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

154

μεσότης δε δύο κακιων, της μεν καθ' ύπερβολην της δε κατ' ελ λειψιν: κύρια πρόταση κρίσης ο δε είναι μεταβατικός μεσότης: κατηγορούμενο στο εννοούμενο υποκείμενο fι άρετη του εννοού

μενου συνδετ ικού ρή μα τος έστι (πλήρης η φράση: fι δ' ά ρετη μεσό της έστι δύο κακιών)· της μεν καθ' ύπερβολην της δε κατ' ελλειψιν: επιμεριστική παράθεση στο δύο κακιών.

10.

και ετι (ενν. Τι άρετη μεσότης έστι) τφ τας μεν (ενν. των κακιων) έλλείπειν τας δ' (και εδώ ενν. των κακιων) ύπερβάλλειν του δέον τος εν τε τοίς πάθεσι και έν ταίς πράξεσι, την δ' άρετην το μέσον

και (ενν. τφ) εύρίσκειν και (ενν. τφ) αίρείσθαι: κύρια πρόταση κρίσης και ετι: με προσθετική σημασία· τα τέσσερα απαρέμφατα

είναι έναρθρα, δοτικές του μέσου στο εννοούμενο ρήμα έστί" τα δύο πρώτα συνδέονται μεταξύ τους με τους αντιθετικούς συνδέ σμους μεν

δέ το τρίτο και το τέταρτο απαρέμφατο συνδέονται

μεταξύ τους με στε νή καταφατική συμπλοκή (με έμφαση): και

καί" τα δύο ζεύγη των απαρεμφάτων συνδέονται με τον δε (την δ' άρετήν). τας μέν: υποκείμενο του ελλείπειν· τας δέ: υποκείμενο του ύπερβάλ

λειν (και στα δύο εννοείται από μία γενική διαιρετική: τών κακιών). την άρετήν: υποκείμενο του εύρίσκειν και του αίρείσθαι. το μέσον: αντικείμενο του εύρίσκει v και του αίρείσθαι.

made by Absens

Β. Ετυμολογικά

απειρος

< στερ. ά- < πέρας

είκάζω < είκος (μετ. του εοικα)

περάω-ω < ρίζ. περ- (πβ. πέραν)

σκοπος

όρίζω < σρος (= όριο, σύνορο)

φρόνιμος

σκοπέω-ώ

< φρονέω-ώ < φρην

10η ενότητα

155

πάθος < πάσχω (πβ. ε-παθ-ον)

πράξις

πράττω

π. Προσέγγιση του περιεχομένου (Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

Σύνδεση με τα προηγούμενα Το επίρρημα ετι

Το θέμα της ενότητας

(= επιπλέον, ακόμα, επίσης), συνδέει τη διδακτική

ενότητα με την προηγούμενη υποδηλώνοντας ότι θα δοθούν ακόμα μερικά στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη, που εξε

τάζονται από την προηγούμενη ενότητα ως σφάλμα, και με το μέ

σο, που εξετάζεται ως σωστό (βλ. στις τελευταίες σειρές της ενότη τας

9 τα

αντίστοιχα ρήματα άμαρτάνεται και κατορθούται).

Στη νέα και τελευταία διδακτική ενότητα προβάλλεται η αντίθεση

ανάμεσα στο σφάλμα και στο σωστό (στο άμαρτάνειν και στο κα τορθούν), για να κλείσουν τα κείμενα των Ηθικών Ν ικομαχείων με τον ορισμό της ηθικής αρετής.

Η αντίθεση: το άμαρτάνεΙΥ και το κατορθούν Στο κείμενο λοιπόν της ενότητας αυτής προβάλλεται η αντίθεση α νάμεσα

α.

στο σφάλμα (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

β.

στο σωστό (ως σχετικό με το μέσο), για να συσχετιστεί τελικά

α.

το πρώτο μέρος της αντίθεσης με την κακία και με τους κακούς και

β.

το δεύτερο με την αρετή και με τους καλούς. Οι σκέψεις του Αριστοτέλη είναι οι ακόλουθες:

α.

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία, έξω από

το μέσο, γι' αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλα

made by Absens

χώς, παΥτοδαπώς) και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του, να κά νει σφάλμα' γι' αυτούς τους λόγους η υπερβολή και η έλλειψη σχε τίζονται με την κακία και με τους κακούς.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

156

β.

Το μέσο βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο, γι' αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του, να κάνει

το σωστό· γι' αυτούς τους λόγους το μέσο σχετίζεται με την αρετή και με τους καλούς.

Είναι αξιοπρόσεχτη η συσσώρευση των αντιθέτων (με τα αντίστοι χα ζεύγη των αντιθετικών συνδέσμων μεν

δε) που δίνονται στο

κείμενο, για να τονιστεί η βασική αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το σφάλμα, και στην αρετή και το σωστό: 0/

το μεν άμαρτάνειν πολλαχώς το δε κατορθούν μοναχώς

το κακον τού απείρου, το δ' αγαθον τού πεπερασμένου

το μεν ρςiδιoν το δε χαλεπον

ρςiδιoν μεν το αποτυχείν τού σκοπού, χαλεπον δε το έπιτυχείν

της μεν κακίας ή ύπερβολη και ή ελλειψις, της δ' αρετης ή μεσότης

έσθλοι μεν άπλώς, παντοδαπώς δε κακοι

•

Ας δούμε συγκεντρωτικά τις λέξεις του κειμένου που συνοδεύουν αντίστοιχα το άμαρτάνει ν και το κατορθούν:

α.

το άμαρτάνΕιν: κακόν, πολλαχώς, τού απείρου, ρςiδιoν, α ποτυ χείν, κακία, ύπερβολή και ελλειψις, παντοδαπώς, κακοί.

β.

το καΤΟ(Jθοvv: αγαθόν, μοναχώς, τού πεπερασμένου, χαλεπόν, το έπιτυχείν, αρετή, μεσότης, άπλώς, έσθλοί. Ο Αριστοτέλης, για να ενισχύσει τη θέση του ότι το σφάλμα μπορεί

να γίνει με πολλούς τρόπους και το σωστό με έναν, αναφέρεται στα δύο από τα δέκα ζεύγη αντίθετων μεταξύ τους δυ νάμεων που

κυβερνούν τον κόσμο σύμφωνα με τους Πυθαγόρειους (αγαθον κακόν, πέρας

απειρον). Και κοντά στη φιλοσοφία επικαλείται

και την ποίηση για τον ίδιο σκοπό (δεν είναι γνωστή η προέλευση

του στίχου που αναφέρεται στο κείμενο: έσθλοι μέν... ). Για την πλη ρέστερη κατανόηση του περιεχομένου του στίχου πβ. τις νεοελληνι κές γνωμικές φράσεις Ένας ο δρόμος του καλού και χίλιοι του δια βόλου και Ο διάβολος έχει πολλά ποδάρια.

•

Στο πλαίσιο της αναζήτησης από τους προσωκρατικούς φιλοσό

made by Absens

φους της πρωταρχικής ουσίας και της αρχής των όντων (για την ε ξήγηση της γένεσης και της σύστασης του κόσμου) οι Πυθαγόρειοι

lΟη ενότητα

157

διατύπωσαν τη θεωρία των έναντίων. Σύμφωνα με αυτή τη διδα σκαλία οι αρχές των όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων, τα ακόλουθα:

πέρας

απειρον

περιττσν

αρτιον

εν

πλήθος

δεξισν

αριστερσν

αρρεν

θήλυ

ήρεμofΊν

κινούμενον

ευθυ

καμπύλον

φώς

σκότος

αγαθσν

κακσν

τετράγωνον

έτερόμηκες

Ο ορισμός της αρετή ς Ως αυτό το σημείο των Ηθικών Νικομαχείων ο Αριστοτέλης πέρα σε από διάφορους συλλογισμούς και από απόπειρες ορισμού, για

να ολοκληρώσει εδώ συμπερασματικά (αρα) με έναν πλήρη ορι σμό, τον περίφημο ορισμό της έννοιας της αρετής. Η αρετή λοιπόν

(η ηθική αρετή) είναι εξις ττροαιρετική, ε,., μεσότητι ofJua Τfι προς ήμάς, ώρισμέvn λόγφ και φ σ,., ό φρόvιμoς όρίσειεΥ (η ηθική αρε τή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα, που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο' που βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκε κριμένα, κατά τη γνώμη μου, από τη λογική που καθορίζει ο φρό

νιμος άνθρωπος). Στη συνέχεια δίνονται από τον Αριστοτέλη κάποιες διευκρινίσεις, ώσπου να κλείσει το κεφάλαιο

6 του

έργου, για να συνεχιστεί η με

λέτη της αρετής με τις επιμέρους ηθικές αρετές.

Τα γνωρίσματα της αρετής Τα γνωρίσματα που συνιστούν κατά τον Αριστοτέλη την έννοια

made by Absens

είναι τα ακόλουθα: Η αρετή

α.

είναι έ ξ η

(μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα)'

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

158

β.

ως έξη είναι π Ρ ο α ι Ρ ε τ ι κ ή

(επιλέγεται ελεύθερα από τον

άνθρωπο)· γ.

βρίσκεται σε ένα μ έ σ ο

(ανάμεσα σε δύο κακίες, που βρίσκονται

αντίστοιχα στην υπερβολή και στην έλλειψη), το οποίο προσδιορί ζεται μ ε δ.

μ έ τ Ρ ο

τ ο ν

βρίσκεται στο μέσο που καθορίζεται α π ό

(του φ Ρ ό ν ι μ ο υ ε.

ά ν θ Ρ ω π ο

είναι το

σ ω σ τ ό

τ η

λ ο γ ι κ ή

ανθρώπου)" (ενώ οι κακίες είναι λάθη, που οφείλονται

στην υπερβολή ή στην έλλειψη).

•

Βλ. και παρακάτω, στο

προαιρετικη

8 (Οι

βασικές έννοιες του ορισμού).

λόΥΨ

Στον ορισμό της αρετής υπάρχουν μερικά στοιχεία για τα οποία

έχει γίνει ήδη λόγος στις προηγούμενες διδακτικές ενότητες (ε

ξις, μεσότης, τfι προς fιμάς)· μερικές όμως βασικές έννοιες αναφέ ρονται για πρώτη φορά και είναι απαραίτητος ο σχετικός σχολι ασμός:

α.

προαιρετική' με τη λέξη αυτή προσεγγίζεται το γενικότερο και με

γάλο ζήτημα της ελευθερίας της βούλησης του ανθρώπου, δηλαδή της ελευθερίας του να διαμορφώνει απόψεις και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και σύμφωνα με τις επι λογές του χωρίς καταναγκασμό. Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη

σημασία που έχει η προαίρεσις

(= η ελεύθερη επιλογή), η οποία α

ποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και για να χαρακτηριστεί μια πράξη ενάρετη· οι άλλοι δύο

όροι είναι α) η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (είδως) και β) η σιγουριά και η στα θερότητα στην πραγματοποίησή της

(βεβαίως και (φετακινήτως). β.

λόγφ- έχει ήδη αναφερθεί και είναι δεδομένο ότι το μέσο προσδιο

ρίζεται με μέτρο τον εαυτό μας (βλ. στη διδακτική ενότητα

7)'

έτσι

όμως δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το

made by Absens

μέσο με το δικό του τρόπο και επομένως ορίζει την αρετή με κριτή

ρια υποκειμενικά (επομένως ο προσδιορισμός του μέσου και ο ορι-

lΟη ενότητα

159

σμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο)· όμως ο

. Αριστοτέλης

προσθέτει ένα κοινό κριτήριο, τον όρθον λόγον (τη

λογική), ένα πολύ σημαντικό στοιχείο για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής, ο οποίος διασφαλίζει την αντικειμενικότητα· διευκρινί ζει μάλιστα ότι αναφέρεται ειδικά στη λογική του "φρόνιμου" αν

θρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική (σε άλλο σημείο τω Ηθικών Νικομαχείων επαναλαμβάνει την ίδια θέση με διαφορετι

κή διατύπωση: ή μετα τού όρθΟύ λόγου εξίς αρετή έστι ν). Εξάλλου, ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή:

το πρώτο στάδιο είναι ο

ν ό μ ο ς

που συνηθίζει τους ανθρώ

πους ως πολίτες να ενεργούν ενάρετα (βλ. στην ενότητα

και το δεύτερο στάδιο είναι ο

λ ό γ ο ς

3)·

(η λογική, η φρόνηση),

με τον οποίο ο καθένας ξεχωρίζει το καλό και το κακό, τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνει· έτσι, ο λόγος βοηθάει το νόμο και τελει οποιεί το έργο του.

γ.

φρόνιμος σχετική με το λόγο είναι η φρόνηση, αφού αποκτιέται με αυτόν. Χάρη στη φρόνηση υπάρχουν και όλες οι άλλες αρετές, ενώ αν λείπει μία αρετή από έναν άνθρωπο, αυτό δείχνει ότι αυτός δεν έχει φρόνηση και αποδιοργανώνεται ως προσωπικότητα.

•

Μετά τον ορισμό της αρετή ς δίνονται κάποιες διεκρινίσεις, οι οποί

ες ουσιαστικά συνθέτουν έναν άλλον ορισμό, τον ορισμό της μεσό τητας: η μεσότης βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από αυτές, η μί α βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής και ξεπερνάει το μέσο και αυτό που πρέπει, ενώ η άλλη βρίσκεται από την πλευρά της έλ λειψης, χωρίς να φτάνει στο μέσο και σ' αυτό που πρέπει. Όλα αυ

τά συμβαίνουν στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή· αυτή όμως και βρίσκει και επιλέγει

αυτό που πρέπει, το μέσο (υποδηλώνεται και εδώ η προαίρεσις: ο ενάρετος και αναζητεί και βρίσκει αυτοπροαίρετα και επιλέγει αυ

τοπροα ίρετα).

•

Αξιοπρόσεχτο είναι ότι στον ορισμό της αρετής ενυπάρχουν μερι

made by Absens

κές από τις πιο σημαντικές αξίες του αρχαίου ελληνικού πολιτι

σμού, δηλαδή η

ε λ ε υ θ ε Ρ ί α

σμό προαιρετική) και το

μ έ τ Ρ ο

(διακρίνεται στον προσδιορι (διακρίνεται στη λέξη μεσό-

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

160

της). Κοντά σ' αυτά και ο

λ ό γ ο ς, στον οποίο τόσο μεγάλη ση

μασία έδιναν οι αρχαίοι είτε ως λογική σκέψη, όπως νοείται εδώ,

είτε ως γλωσσική έκφραση.

6. 1.

Τα κύρια σημεία της ενότητας

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία, έξω από το μέσο, γι' αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα

να αποτύχει στο στόχο του, να κάνει σφάλμα.

Το μέσο βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο, γι' αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του, να κάνει το σωστό.

Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακια και με τους κακούς, ενώ το μέσο σχετίζεται με την αρετή και με τους καλούς.

Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγε ται ελεύθερα από το άτομο.

Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσο το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου.

Η δομή της ενότητας

Α. Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το σφάλμα και την κακία Β.

Συσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή

Γ.

Ορισμός της αρετής

Οι βασικές έννοιες του ορισμού Παρακάτω δίνονται συγκεντρωτικά και αναλύονται οι βασικές έν νοιες που χρησιμοποίησε ο Αριστοτέλης ως γνωρίσματα της έν

νοιας της αρετής, για να διαμορφώσει τον ορισμό της με αυτόν τον

made by Absens

τρόπο παρουσιάζεται και η γενική εικόνα των κυριότερων σημείων των κειμένων του σχολικού βιβλίου τα οποία αναφέρονται στην α-

lΟη ενότητα

161

ρετή. Όμως πριν αποσαφηνιστεί η έννοια "αρετή" ως προς τα γνω

ρίσματά της (ως προς το "βάθος"), είναι απαραίτητο να διερευνηθεί γλωσσικά και να ξεκαθαριστεί σε ποιους αποδίδεται. Α.

άρετη

Η λέξη α ρ ε τ η

ρίζ. αρ-) σχετίζεται ετυμολογικά με τις λέξεις

Άρης, αρείων, αριστος, αραρίσκω

(= ταιριάζω, προσαρμόζω), αρέ

σω (η πρώτη σημασία της αρετής ήταν η ανδρεία, η γενναιότητα στον πόλεμο). Η αρετή κατά τον Αριστοτέλη είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα

γενικά και στα έμψυχα και στα άψυχα. Έτσι, ο Αρι

στοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο "αρετή" όχι με την έννοια της αν θρώπινης αποκλειστικά ηθικής ιδιότητας, η οποία απορρέει από κάποιες ενέργειες, αλλά με μια ευρεία σημασία, ως ικανότητα, προ τέρημα, αξιότητα έμ ψυχων ή άψυχων, που τους δίνει τη δυνατότη

τα α) να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και β) να επιτε λούν με τέλειο τρόπο τον προορισμό τους (π.χ. αρετή του εδάφους είναι η ιδιότητα της ευφορίας και η ικανότητά του να παράγει

πλούσια προ·ίόντα). Ειδικά για τον άνθρωπο αρετή είναι η έξη με

την οποία αυτός

d.)

γίνεται τέλειος (αγαθας) και β) επιτελεί με τέ

λειο τρόπο τον προορισμό του.

Β.

Οι βασικές έννοιες του ορισμού (γνωρίσματα της αρετής)

εξις Το πρώτο γνώρισμα που αποδίδεται στην αρετή είναι η εξις. Η ση

μασία στα αρχαία ελληνικά της λέξης αυτής

εξω, μέλλ. του ρ. ε

χω) είναι: το να έχει ή να κατέχει κανείς κάτι συνέχεια' εξις όμως είναι και η μόνιμη κατάσταση που προκύπτει από συνήθεια ή ά

σκηση και με αυτή τη σημασία τη χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης, δί

νοντάς της ηθικό περιεχόμενο (τα μόνιμα ηθικά γνωρίσματα, τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, που μπορεί να είναι καλά ή

κακά, αρετές ή κακίες). Κάθε έξη είναι αποτέλεσμα όμοιων ενεργειών που επαναλαμβάνο

νται και αυτό σημαίνει ότι από την ποιότητα των ενεργειών εξαρ

made by Absens

τάται και η ποιότητα των εξεων, οι οποίες μπορεί να είναι και αξι

όλογες και ανάξιες λόγου, και θετικές και αρνητικές, και καλές και κακές, και αρετές και κακίες. Επομένως, δεν είναι αρκετό να χαρα-

162

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

κτηρίζονται οι αρετές εξεις, γιατί οι εξεις είναι δύο λογιών και πρέπει να προχωρήσουμε και να προσδιορίσουμε σε ποιαν από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή, ποια είναι η ποιότητά της (ποία τις). Αναζητείται λοιπόν ποιο είναι το γνώρισμα που διαφοροποιεί τις αρετές από τις άλλες εξεις, ποια είναι η ειδοποιός διαφορά. Και

διαπιστώνεται από τον Αριστοτέλη ότι δεν πρόκειται για ένα αλλά για δύο γνωρίσματα. Έτσι, μια εξη είναι αρετή, όταν α.

κάνει τον άνθρωπο που την έ χει να βρίσκεται στην τέλεια κατά στασή του·

β.

βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι' αυτόν.

προαιρετικη

Με τη λέξη π Ρ ο α ι Ρ ε τ ι κ ή

προσεγγίζεται το γενικότερο και

μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας της βούλησης του ανθρώπου, δηλαδή της ελευθερίας του να διαμορφώνει απόψεις και να πραγματοποιεί τις απο

φάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και σύμφωνα με τις επιλογές του χω ρίς καταναγκασμό. Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η

προαίρεσις

η ελεύθερη επιλογή), η οποία αποτελεί έναν από τους

τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και για να χαρα

κτηριστεί μια πράξη ενάρετη· οι άλλοι δύο όροι είναι α) η συνείδηση α πό τον άνθρωπο της πράξης του (εΙδως) και β) η σιγουριά και η σταθε ρότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως και άμετακινήτως).

ήμεσότης

Το δεύτερο γνώρισμα που αποδίδει ο Αριστοτέλης στην αρετή εί

ναι η μεσότητα: κάθε πράγμα που είναι συνεχές και διαιρετό, αν χωριστεί σε δύο μέρη, μπορεί να δώσει ένα μέρος μεγαλύτερο και έ να μικρότερο ή δύο ίσα μέρη. Σε κάθε τέτοιο συνεχές και διαιρετό πράγμα υπάρχει το μέσο, και αυτό μπορεί να είναι δύο ειδών:

α.

μέσο με κριτήρια αντικειμενικά, με μέτρο τα ίδια τα πράγματα (με αυτά τα κριτήρια το μέσο βρίσκεται σε ίση απόσταση από τα δύο

άκρα και είναι το ίδιο για όλους) και β.

μέσο με κριτήρια υποκειμενικά, με μέτρο τον εαυτό μας (με αυτά τα κριτήρια αλλάζει το πράγμα: το μέσο δεν είναι ούτε πολύ ούτε

made by Absens

λίγο και δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους, παρά διαφέρει από

άνθρωπο σε άνθρωπο, από περίπτωση σε περίπτωση). Αυτό είναι το νόημα της φράσης του ορισμού τfι προς ήμας.

10η ενότητα

163

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη κάθε αρετή είναι το μέσο (μεσότης) α νάμεσα σε δύο άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη, που έχουν αρ νητικό χαρακτήρα.

Τfι προς ήρας

Βλ. αμέσως παραπάνω, στο 3β.

λόγος - φρόΥησις Έχει ήδη αναφερθεί και είναι δεδομένο ότι το μέσο προσδιορίζεται

από εμάς, με κριτήρια υποκειμενικά

(... εν μεσότητι

Τfι προς ήμας)· έ

τσι όμως δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορί

ζει το μέσο με το δικό του τρόπο και επομένως ορίζει την αρετή με

κριτήρια υποκειμενικά (επομένως ο προσδιορισμός του μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο)· ό μως ο Αριστοτέλης προσθέτει ένα κοινό κριτήριο, τον ορθον λόγον

(τη λογική), ένα πολύ σημαντικό στοιχείο για τη σύλληψη της έν νοιας της αρετής, ο οποίος διασφαλίζει την αντικειμενικότητα· δι

ευκρινίζει μάλιστα ότι αναφέρεται ειδικά στη λογική του "φρόνι μου" ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική (σε άλλο ση

μείο των ΗθιJων Νικομαχείων επαναλαμβάνει την ίδια θέση με δι

αφορετική διατύπωση: ή με τα τού ορθού λόγου εξις αρετή εστι ν). Σχετική με το λόγο είναι η φρόνηση, αφού α ποκτιέται με αυτόν. Χάρη στη φρόνηση υπάρχουν και όλες οι άλλες αρετές, ενώ αν λεί

πει μία αρετή από έναν άνθρωπο, αυτό δείχνει ότι αυτός δεν έχει φρόνηση και αποδιοργανώνεται ως προσωπικότητα.

ΠΙ. Ερωτήσεις

απαντήσεις

σε ετυμολογικά και σημασιολογικά

Ιη ερώτηση

προαιρετική. Στο αριστερό μέρος κάθε λέξης της αριστερής στήλης

made by Absens

να σημειώσετε τον αριθμό της λέξης ή φράσης (της δεξιάς στήλης) η οποία κρίνετε ότι ταιριάζει νοηματικά.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

164

α.

αναίρεση

κοσμ ημά των

β.

εξαίρεση

των ισχυρισμών του συνομιλητή

γ.

προαίρεση

δικαίωμα

δ.

συναίρεση

της προηγούμενης απόφασης

ε.

υπεξαίρεση

αγαθή

στ. προαιρετικός

του μάρτυρα

ζ.

αναφαίρετος

κτίσμα

η.

αυθαίρετος

των φωνηέντων

πολλών ετερόκλητων στοιχείων

10.

εισφορά

11.

συμπέρασμα

12.

της υπόσχεσης

•

Απάντηση

Οι συστοιχίσεις: α2,

4 και 12, β6,

γ5, δ8 και

9, εΙ,

στΙ0, ζ3, η7 και

11.

2η ερώτηση

έπιτυχείν. Να βρείτε σε ποια έννοια

λέξη συγγενική ετυμολογικά

με το αρχαίο ρήμα τυγχάνω αντιστοιχεί ο καθένας από τους παρα κάτω ορισμούς.

α.

Κατάσταση βαθιάς και διαρκούς ικανοποίησης, που δημιουργείται α πό την εκπλήρωση των ψυχικών και υλικών αναγκών και επιθυμιών.

β.

Η κατάληξη μιας ανθρώπινης ενέργειας στο επιθυμητό, στο επιδιω κόμενο αποτέλεσμα.

γ.

Κατάσταση που δημιουργείται από μεγάλο ψυχικό πόνο, από με

γάλη σωματική στέρηση και γενικά από την αδυναμία να εκπλη ρωθεί κάποια επιθυμία. δ.

Κάτι που δεν το έχουμε επιδιώξει, προγραμματίσει, επιλέξει ή προ βλέψει.

made by Absens

ε.

Η κακή, η μη ευνο"ίκή τύχη κάποιου, η κακοτυχία.

lΟη ενότητα

165

στ. Εκείνος που τα γεγονότα της ζωής του εξελίσσονται ευνο·ίκά γι' αυτόν.

•

Α π ά ν τ η σ η.

α) ευτυχία, β) επιτυχία, γ) δυστυχία, δ) τυχαίο,

ε) ατυχία, στ) τυχερός.

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

•

Ιη ερώτηση Έχει ήδη αναφερθεί και είναι δεδομένο ότι το μέσο προσδιορίζεται

με μέτρο τον εαυτό μας (βλ. στη διδακτική ενότητα

7)·

έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσο με το δικό ,",ου τρόπο και επομένως ορίζει την αρετή με κριτήρια υ

ποκειμενικά (επομένως ο προσδιορισμός του μέσου και ο ορισμός

της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο)· όμως ο Αρι στοτέλης προσθέτει ένα κοινό κριτήριο, τον όρθον λόγον (τη λογι κή), ένα πολύ σημαντικό στοιχείο για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής, ο οποίος διασφαλίζει την αντικειμενικότητα· διευκρινίζει μάλιστα ότι αναφέρεται ειδικά στη λογική του "φρόνιμου" ανθρώ

που και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική (σε άλλο σημείο των Η θικών Νικομαχείων επαναλαμβάνει την ίδια θέση με διαφορετική

διατύπωση: ή μετα τού όρθού λόγου εξις αρετή έστιν).

•

2η ερώτηση

Η απάντηση δίνεται λίγο παραπάνω, στο τέλος της Προσέγγισης

του περιεχομένου:

Οι βασικές έννοιες του ορισμού, Β. Οι βασικές

made by Absens

έννοιες του ορισμού (γνωρίσματα της αρετής).

Ιlη ενότητα

Η πόλη είναι η τελειότερη μορφή κοινωνίας

ΚΕΙΜΕΝΟ

Έπειδη πάσαν πόλιν όρωμεν κοινωνίαν τινα

ουσαν και πάσαν κοινωνίαν αγαθού τινος ένε κεν συνεστηκυίαν (τού γαρ είναι δοκούντος α γαθού χάριν πάντα πράττουσι πάντες), δηλον ώς πάσαι μεν αγαθού τινος στοχάζονται, μάλι στα δε και τού κυριωτάτου πάντων ή πασών κυριωτάτη και πάσας περιέχουσα τας αλλας. Αύτη δ' έστιν ή καλουμένη πόλις και ή κοινω

made by Absens

νία ή πολιτική.

11η ενότητα

167

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Επειδή βλέπουμε ότι κάθε πόλη

κράτος είναι ένα είδος κοινότη

τας και ότι κάθε κοινότητα έχει συγκροτηθεί για χάρη ενός αγαθού

(πράγματι όλοι κάνουν τα πάντα για χάρη εκείνου που θεωρείται ότι είναι αγαθό), είναι φανερό ότι όλες οι κοινότητες αποβλέπουν σε κά ποιο αγαθό' και μάλιστα αυτή που είναι ανώτερη από όλες και περι κλείει όλες τις άλλες αποβλέπει στο ανώτερο από όλα τα αγαθά. Και αυτή είναι η κοινότητα που ονομάζεται πόλη ή πολιτειακώς οργανω μένη κοινότητα.

Ι. Γλωσσική προσέγγιση

Α. Μορφοσυντακτικά (Δίνονται όσα κρίνονται απαραίτητα για την κατανόηση του περιεχομένου)

1. έπειδη πασαν πόλι ν όρωμεν κοι νωνίαν τι να οt,σαν και πασαν κο ι νωνίαν αγαθού τινος ε νεκεν συνεστηκυίαν· δευτερεύουσα πρότα

ση, αιτιολογική (προσδιορίζει τα παρακάτω: δήλον... στοχάζονται)' πασαν πόλιν: αντικείμενο του ρήματος όρώμεΥ πασαν: κατηγορη ματικός προσδιορισμός στο πόλιν. κοινωνίαν τινά: κατηγορούμενο στο υποκείμενο πάσαν πόλιν της ,

μετοχης ουσαν.

οt,σαν και συνεστηκυίαν: κατηγορηματικές μετοχές στα αντικεί

made by Absens

μενα πάσαν πόλιν και πάσαν κοινωνίαν (αντίστοιχα) του ρήματος

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά τόυ Αριστοτέλη

168

όρώμεν

συνεστηκυίαν: το θηλυκό της μετοχής συνεστηκώς, -υία,

-ας του παρακειμένου συνέστηκα του ρήματος συνίσταμαι (μέσ. του συνίστημι). αγαθου τι νος ε νεκεν: εμπρόθετος προσδιορισμός του σκοπού στη μετοχή συνεστηκυίαν.

2. του γαρ είναι δοκουντος αγαθου χάριν πάντα πράττουσι πάντες· με σειρά του νεοελληνικού λόγου: πάντες πράττουσι πάντα χάριν

τού δοκούντος είναι αγαθού: κύρια πρόταση, παρενθετική' ο γαρ αιτιολογεί τα προηγούμενα.

χάριν του δοκουντος είναι αγαθου: εμπρόθετος προσδιορισμός του σκοπού στο ρή μα πράττουσι" είναι: ειδικό απαρέμφατο (πλάγιος λόγος κρίσης), αντικείμενο της μετοχής δοκούντος αγαθου: κατη γορούμενο στο δοκούντος.

δήλον ώς πασαι μεν αγαθου τινος στοχάζονται, μάλιστα δε και του κυριωτάτου πάντων ή πασών κυριωτάτη και πάσας περιέ

χουσα τας αλλας: μία κύρια πρόταση κρίσης με ρήμα το δήλόν (έ στι) και δύο δευτερεύουσες, ειδικές, υποκείμενα του απροσώπου δήλόν (έστι), από τις οποίες η μία έχει ρήμα το στοχάζονται και η άλλη το εννοούμενο στοχάζεται.

αγαθου τινος: αντικείμενο του ρήματος στοχάζονται'

στοχάζομαί

τινος: στοχεύω, σημαδεύω, επιδιώκω κάτι.

μάλιστα δε και του κυριωτάτου πάντων ή πασών κυριωτάτη και

πάσας περιέχουσα τας αλλας

(= μάλιστα δε και τού κυριωτάτου

πάντων τών αγαθών στοχάζεται ή πασών τών κοινωνιών κυριω

τάτη και πάσας περιέχουσα τας αλλας κοινωνία)' είναι η δεύτερη δευτερεύουσα.

μάλιστα (υπερθετικός του μάλλον): επιρρηματικός προσδιορισμός

του ποσού στο ρήμα (στοχάζεται). πάντων (τών αγαθών): γενική διαιρετική στο κυριωτάτου.

made by Absens

πασών (τών κοινωνιών): γενική διαιρετική στο κυριωτάτη.

Ιlη ενότητα

169

κυριωτάτη και περιέχουσα: επιθετικοί προσδιορισμοί στο εννοού μενο κοινωνία.

αύτη δ' εστιν ή καλουμένη πόλις και ή κοινωνία ή πολιτική: κύ

ρια πρόταση κρίσης (ο δε είναι μεταβατικός).

αύτη (ενν. ή κοι νωνία): υποκείμενο του ρήματος εστίΥ· Τι καλου μένη πόλις

Τι κοινωνία Τι πολιτική: κατηγορούμενα (σύμφωνα και

με το σχολικό βιβλίο).

Ετυμολογικά

κοινωνία

< κοι νωνέω-ώ < κοι νωΥος < κοι Υος

άγαθος < αγαν+ θέω (αβέβαιη ετυμολ.)

πολιτικος

< πολίτης < πόλις

)

11.

Προσέγγιση του περιεχομένου

(Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

Από τα δεδομένα της εμπειρίας

•

Ο Αριστοτέλης χωρίς περιστροφές και Π':Qιττές εισαγωγές αρχίζει την εξέταση των θεμάτων του κάνοντας λόγο για τις πιο βασικές έννοιες σχετικά με τα "πολιτικά".

πασαν πόλιν- ο Αριστοτέλης, όταν πραγματεύεται ένα θέμα σχετικό με την έρευνα των φυσικών φαινομένων, συνηθίζει να διατυπώνει μια γενική πρόταση, στη συνέχεια προχωρεί στις επιμέρους περιπτώσεις (από τα γενικά στα μερικά)· με αυτή τη μέθοδο ξεκινάει και αυτό το

made by Absens

κείμενο, που όμως πραγματεύεται διαφορετικά θέματα (πολιτικά).

170

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

όρώμεγ ο Αριστοτέλης αντλεί παραδείγματα από την πραγματι

κότητα (όπως κάνει στην πρώτη ενότητα με την πέτρα και τη φω

τιά) και έτσι τα επιχειρήματά του στηρίζονται στην παρατήρηση της αντικειμενικής πραγματικότητας, στα θετικά στοιχεία της εμπειρίας

(και όχι στην αφηρημένη σκέψη)· αυτά τα επιχειρήματα τα χρησι μοποιεί για την προώθηση της σκέψης του στη συναγωγή συμπερα σμάτων ακολουθώντας μια συλλογιστική πορεία από τα μερικά και ειδικά στα συνολικά και γενικά· έτσι, ο φιλόσοφος είναι

ε μ π ε ι Ρ ι κ ό ς

•

(θετικός)

και όχι θ ε ω Ρ η τ ι κ ό ς

Με την ευκαιρία της αναφοράς στην αριστοτελική σκέψη, αναφέρουμε τις δύο δι αφορετικές, αντίθετες στην πορεία τους, προσεγγίσεις της γνωστικής διαδικασίας, τις δύο διαφορετικές μεθόδους συλλογισμού και έρευνας:

α.

επαγωγική μέθοδος: είναι η συλλογιστική μέθοδος κατά την οποία η σκέψη ξεκι νάει από τα μερικά και ειδικά και προχωράει στα συνολικά και γενικά· από επι μέρους προτάσεις συνάγει γενικό συμπέρασμα, ενώ στην προσέγγιση της επιστη

μονικής γνώσης ξεκινάει από τα εμπειρικά δεδομένα, για να συγκροτήσει ερμη νευτική θεωρία των πραγμάτων. Αυτή είναι η μέθοδος την οποία κατά κανόνα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης. β.

απαγωγική (ή παιιαγωγική) μέθοδος: είναι η συλλογιστική μέθοδος κατά την ο ποία η σκέψη ξεκινάει από τα συνολικά και γενικά και προχωράει στα μερικά και ειδικά· ξεκινάει από γενικές κρίσεις και καταλήγει σε συμπεράσματα για το μερι κό, ενώ στην προσέγγιση της επιστημονικής γνώσης ξεκινάει από τη θεωρία, για να φτάσει στα εμπειρικά δεδομένα, με τα οποία επαληθεύεται, διαψεύδεται ή συ

μπληρώνεται η θεωρία.

Ο όρος "κοινωνία"

κοινωνία' η λέξη κοιvωvία παράγεται από το ρήμα κοιvωvώ, που

η ανώτερη κοινωνία

σημαίνει στην αρχαία ελληνική έχω ή κάνω κάτι μαζί με άλλον (ή

με άλλους), συμμετέχω (παίρνω μέρος) σε κάτι μαζί με κάποιον άλ λο (ή με κάποιους άλλους). Έχοντας υπόψη τη σημασία του ρήμα τος καταλαβαίνουμε καλύτερα και τη σημασία της λέξης κοιvωvία, η οποία είναι μια ομάδα ανθρώπων που συνυπάρχουν, συνεργάζο νται σε κάποιες ενέργειες ή συμμετέχουν σε κάποιες διαδικασίες έ

χοντας έναν κοινό σκοπό, ένα επιμέρους η καθεμιά συμφέρον (ε ξάλλου, γι' αυτόν το σκοπό έχει συγκροτηθεί η κάθε κοινότητα: α

γαθού τιvος εvεκεv συvεστηκυίαv). Για παράδειγμα, οι ναυτικοί (η

made by Absens

κοινότητα των ναυτικών) επιδιώκουν την απόκτηση χρημάτων ή

11η ενότητα

171

κάτι ανάλογο, όσοι πολεμούν μαζί επιδιώκουν την απόκτηση χρη μάτων ή τη νίκη ή την κατάκτηση μιας πόλης Κ.Ο.κ .

fι πασών κυριωτάτη και πάσας περιέχουσα τας αλλας- οι επιμέ

ρους αυτές κοινότητες περιέχονται στην πολιτική κοινωνία, είναι

μόριά της και υποδεέστερες από αυτήν- αυτή με τη σειρά της είναι η υπέρτατη μορφή κοινότητας και, αφού οι επιμέρους κοινότητες

στοχεύουν σε κάποιο αγαθό, στοχεύει και αυτή στο σπουδαιότερο αγαθό, στην ευδαιμονία όλων των μελών της, στο αγαθό που αφο

ρά όχι το παρόν αλλά απαντα τον βίον.

Το υπέρτατο αγαθό: η ευδαιμονία Με τη φράση τού κυριωτάτου πάντων ο Αριστοτέλης εννοεί το υ πέρτατο αγαθό που επιδιώκουν με τις πράξεις τους οι άνθρωποι

(το ακρότατον πάντων τών πρακτών α γαθών), δηλαδή την εύδαι μονίαν, για την οποία γίνεται λόγος διεξοδικά στο πρώτο βιβλίο των Ήθικών Νικσμαχείων, όπου ο φιλόσοφος προσπαθεί να καθο ρίσει τry φύση και το περιεχόμενο του όρου.

Η λέξη ευδαιμονία (εlι + δαίμων) σημαίνει αρχικά την εύνοια του θείου, επομένως είναι κάτι που δεν το πετυχαίνει ο άνθρωπος μό

νος του, αλλά του το δίνει ο θεός (κάτι ανάλογο σημαίνει και η λέ ξη ευτυχία, όπου πρόκειται για κάτι που το δίνει η τύχη). Πριν α πό τον Αριστοτέλη ασχολήθηκαν και άλλοι φιλόσοφοι (ο Ηρά κλειτος και ο Δημόκριτος) με το περιεχόμενο του όρου διατυπώνο ντας την άποψη ότι η ευδαιμονία δεν προέρχεται από το θείο, αλ λά την έχει ο άνθρωπος μέσα του και μόνο από τις δικές του πρά ξεις θα την κατακτήσει ή όχι. Ο Αριστοτέλης με τη σειρά του ορίζει την ευδαιμονίαν του αν

θρώπου όχι ως κατάσταση αλλά ως ενέργεια της ψυχής με τους κα νόνες της τέλειας αρετής (ή ευ δαιμονία έστΊ ψυχής έ νέργειά τις κατ αρετην τελείαν).

Βλ. σχολ. βιβλίο, σελ.

151-152.

Τα παραπάνω αφορούν την ευδαιμονίαν ως υπέρτατο αγαθό στον

made by Absens

ηθικό βίο του ανθρώπου. Ωστόσο, για τον Αριστοτέλη η ευδαιμο-

172

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

νία είναι και ο προορισμός της πόλεως (το υπέρτατο τέλος της) και αυtό σημαίνει ότι ο φιλόσοφος ταυτίζει το υπέρτατο για το άτομο

με το υπέρτατο για την πόλη αγαθό (στο έβδομο βιβλίο των Πολι τικών ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι η ευδαιμονία του καθενός αν

θρώπου ξεχωριστά συμπίπτει με την ευδαιμονία της πόλεως): η α τομική ευδαιμονία εξαρτάται από τις πράξεις των ανθρώπων ως α τόμων, και η ευδαιμονία της πόλεως εξαρτάται πάλι από τις πρά ξεις των ανθρώπων αλλά ως πολιτών. Όλα αυτά βέβαια οδηγούν στην άποψη του Αριστοτέλη για την ηθική φιλοσοφία, που τη θεω

ρεί μέρος της πολιτικής φιλοσοφίας (βλ. σχολ. βιβλίο, σελ.

178).

Τα κύρια σημεία της ενότητας

Κάθε πόλη είναι ένα είδος κοινωνικής συμβίωσης.

Όλες οι κοινότητες αποβλέπουν σε κάποιο αγαθό.

Η πόλη είναι η ανώτερη μορφή κοινωνικής συμβίωσης και αποβλέ

πει στο ανώτερο από όλα τα αγαθά (στην ευδαιμονία).

111.

Ερωτήσεις

απαντήσεις

σε ετυμολογικά και σημασιολογικά

Ιη ερώτηση

όρώμεΥ. Δίπλα στο καθένα από τα παρακάτω σύνθετα του όράω-ώ

made by Absens

να γράψετε ένα παράγωγο ουσιαστικό α.

παρορώ

β.

διορώ

γ.

προορώ

επίθετο.

11η ενότητα

173

δ.

καθορώ

.................... .

ε.

ύπερορώ

.................... .

στ. ύφορώ

.................... .

ζ.

ένορώ

.................... .

•

Α π ά ν τ η σ η

α) παροράματα, β) διορατικός, γ) προοπτική,

δ) κάτοψη, ε) υπερόπτης (ή υπεροπτικός), στ) ύποπτος (ή υποψία), ζ) ενόραση (ή ενορατικός).

2η ερώτηση

κοινωνία.

1. Να βρείτε τη λέξη που ορίζεται με τον καθένα από

τους παρακάτω ορισμούς.

Να προσδιορίσετε το σημασιολογικό

περιεχόμενο των λέξεων κοινωνικοποίηση και κοινωνικότητα. α.

Η ?-πό κοινού ιδιοκτησία και χρήση των υλικών αγαθών.

β.

Κάνω γνωστό σε ένα ευρύτερο κοινό κάτι το οποίο συνήθως θα ήταν επιθυμητό να παραμείνει κρυφό ή μυστικό.

γ.

Λόγος ή σκέψη που έχει γίνει από πολλούς και δεν έχει πρωτοτυπία.

δ.

Αυτός που χρησιμοποιείται από πολλούς.

ε.

Αυτός που είναι ωφέλιμος για το κοινωνικό σύνολο και εξυπηρετεί τις ανάγκες του .

•

Απάντηση

α) κοινοκτημοσύνη, β) κοινολογώ, γ) κοινοτοπία, δ) κοινόχρηστο;. ε) κοινωφελής.

Το σημασιολογικό περιεχόμενο των δύο λέξεων:

α.

κοινωνικοποίηση: Η διαδικασία με την οποία ένα άτομο εντάσσε ται, προσαρμόζεται και ενσωματώνεται στο κοινωνικό σύνολο.

made by Absens

του οποίου γίνεται στο εξής συνειδητό και ενεργό μέλος.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

174

β.

κοι νωΥικότητα: Η τάση του ανθρώπου να συμβιώνει με άλλους μέσα στο κοινωνικό σύνολο' η γνώση των τρόπων καλής συμπε ριφοράς και η εφαρμογή τους κατά τη διεξαγωγή κοινωνικών σχέσεων.

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

•

Το περιεχόμενο των απαντήσεων αποτελείται από αποσπάσματα της ερμηνευτικής προσέγγισης, που έχει προηγηθεί' η επανάληψη στοχεύει στη διευκόλυνση του μα θητή, που έτσι δε θα είναι αναγκασμένος γα ανατρέχει κάθε φορά στις προηγού μενες σελίδες.

•

Ιη ερώτηση Ο Αριστοτέλης αντλεί παραδείγματα από την πραγματικότητα (ό

πως κάνει στην πρώτη ενότητα με την πέτρα και τη φωτιά) και έτσι τα επιχειρήματά του στηρίζονται στην παρατήρηση της αντικειμενι

κής πραγματικότητας, στα θετικά στοιχεία της εμπειρίας (και όχι στην αφηρημένη σκέψη)' αυτά τα επιχειρήματα τα χρησιμοποιεί για την προώθηση της σκέψης του στη συναγωγή συμπερασμάτων

ακολουθώντας μια συλλογιστική πορεία από τα μερικά και ειδικά στα συνολικά και γε νικά' έτσι, ο φιλόσοφος είναι ε μ π ε ι Ρ ι

κ ό ς

•

(θετικός)

και όχι θ ε ω Ρ η τ ι κ ό ς

2η ερώτηση Με τη φράση τού κυριωτάτου πάΥτων ο Αριστοτέλης εννοεί το υ πέρτατο αγαθό που επιδιώκουν με τις πράξεις τους οι άνθρωποι

(το άκρότατον πάΥτων τών πρακτών άΥαθών), δηλαδή την εύδαι μονίαν.

Η λέξη ευδαιμονία (ειΊ + δαίμων) σημαίνει αρχικά την εύνοια του

made by Absens

θείου, επομένως είναι κάτι που δεν το πετυχαίνει ο άνθρωπος μό-

11η ενότητα

175

κλειτος και ο Δημόκριτος) με το περιεχόμενο του όρου διατυπώνο ντας την άποψη ότι η ευδαιμονία δεν προέρχεται από το θείο, αλ λά την έχει ο άνθρωπος μέσα του και μόνο από τις δικές του πρά ξεις θα την κατακτήσει ή όχι.

Ο Αριστοτέλης με τη σειρά του ορίζει την ευδαιμονίαν του αν θρώπου όχι ως κατάσταση αλλά ως ενέργεια της ψυχής με τους κα

νόνες της τέλειας αρετής (τι ευδαιμονία εστι ψυχης ενέργειά τις κα τ' άρετην τελείαν). Τα παραπάνω αφορούν την ευδαιμονίαν ως υπέρτατο αγαθό στον

ηθικό βίο του ανθρώπου. Ωστόσο, για τον Αριστοτέλη η ευδαιμο νία είναι και ο προορισμός της πόλεως (το υπέρτατο τέλος της) και αυτό σημαίνει ότι ο φιλόσοφος ταυτίζει το υπέρτατο για το άτομο

θρώπου ξεχωριστά συμπίπτει με την ευδαιμονία της πόλεως): η α τομική ευδαιμονία εξαρτάται από τις πράξεις των ανθρώπων ως α

τόμων, και η ευδαιμονία της πόλεως εξαρτάται πάλι από τις πρά ξεις των ανθρώπων αλλά ως πολιτών. Όλα αυτά βέβαια οδηγούν

στην άποψη του Αριστοτέλη για την ηθική φιλοσοφία, που τη θεω

made by Absens

ρεί μέρος της πολιτικής φιλοσοφίας.

12η ενότητα

Προσέγγιση του περιεχομένου (Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

Η εντελέχεια και οι κοινωνικές οντότητες Κατά τον Αριστοτέλη κάθε ον, από τη στιγμή της δημιουργίας του,

περιέχει μέσα του "δυνάμει" τη μ ο Ρ φ ή που θα πάρει, όταν ολο κληρωθεί η εξελικτική του πορεία και φτάσει στη φάση της τελειό τητας, της ολοκλήρωσης. Η μορφή είναι ο σκοπός (το τέλος) κάθε όντος και η πορεία του προς την κατάκτηση της μορφής λέγεται έ

ντελέχεια (κίνηση που περιέχει το τέλος, το σκοπό της: εΥ + τέλος +

εχεΙΥ). Αυτό που λέμε σε κάθε ον φ ύ σ η του είναι η μορφή που θα πάρει, όταν ολοκληρωθεί η εξελικτική του πορεία.

Ας δούμε τώρα τι συμβαίνει με την ανθρώπινη κοινωνία:

α.

ό οlκος, iι οίκία (οικογένεια). Σε πρώτο στάδιο η ανθρώπινη κοι νωνία παρουσιάζεται ως οΙκος ή οίκία, όπου από φυσικΙί ανάγκη συνδυάζονται αυτοί που δεν μπορούν να ζήσουν ο ένας χωρίς τον

άλλον (όπως το άρρεν και το θήλυ)' ο οΙκος ικανοποιεί τις καθη μερινές βιοτικές ανάγκες του ανθρώπου.

β.

iι κώμη (χωριό). Σε δεύτερο στάδιο η ανθρώπινη κοινωνία παρου σιάζεται ως κώμη, που αποτελείται από περισσότερες οικογένειες και ικανοποιεί, εκτός από τις εφήμερες βιοτικές, και άλλες ανάγκες

του ανθρώπου, υψηλότερες (πνευματικές), όπως για παράδειγμα την ανάγκη για λατρεία του θείου και την ανάγκη για απονομή δι καιοσύνης.

γ.

iι πόλις (πόλη

- κράτος). Ο οΙκος και η κώμη είναι οι πρώτες κοι

νωνικές οντότητες, οι οποίες έφτασαν εξελικτικά σε ένα τρίτο στά

διο, το "τελικό" (τέλος), με την ολοκλήρωση της μορφής τους αυτό το τρίτο στάδιο είναι η πόλη

κράτος, ο υψηλότερος τύπος κοινω

made by Absens

νίας, που ικανοποιεί ακόμα πιο υψηλές ανάγκες του ανθρώπου (τις

177

12η ενότητα

ηθικές ανάγκες). Σκοπός της πόλης

- κράτους

είναι όχι μόνο το ζήΥ,

αλλά το εv ζήΥ Επομένως, η

•

- η ευδαιμονία, με υπέρτατο αγαθό την αύτάρκεια. πόλη - κράτος υπάρχει φύσει.

τέλος είναι ο σκοπός για τον οποίο είναι πλασμένο κάτι, ο προο

ρισμός του· στο φιλοσοφικό κείμενο είναι η τελείωση, η ολοκλή ρωση μιας εξελικτικής πορείας.

Η αυτάρκεια Η λέξη αύτάρκεια παράγεται από το επίθετο αύτάρκης

αύτος +

άρκέω-ώ), που δηλώνει αυτόν που είναι σε θέση να καλύπτει ικα νοποιητικά τις ανάγκες του μόνος του, με δικές του δυνάμεις, χωρίς να εξαρτάται οικονομικά από άλλους. Στην ηθική του Αριστοτέλη η αύτάρκεια είναι το γνώρισμα του αγαθού που το κάνει να είναι μοναχό του τέλειο και δίνει στον άνθρωπο το αίσθημα ότι δεν έχει ανάγκη από τίποτε άλλο- εδώ, στην πολιτική φιλοσοφία, η αύτάρ

κει α της πόλεως είναι το υπέρτατο αγαθό και ταυτίζεται με την εύ

δαιμΟΥίαΥ των πολιτών (με το εv ζήΥ). Α υ τ ά Ρ κ η ς

είναι η πόλις που μπορεί να έχει τα αναγκαία,

μόνη της, με δικές της δυνάμεις και πόρους η ανεξάρτητη, αυτή που δε χρειάζεται εξωτερική βοήθεια για να καλύψει κυρίως τις υ

λικές (αλλά και τις ηθικές, τις πνευματικές και τις κοινωνικές) ανά γκες της. Δεν υπάρχει τίποτε που να το χρειάζεται Ο πολίτης και να μην μπορεί να του το προσφέρει αυτή η πόλη

κράτος: του προ

σφέρει και το ζήΥ και το εv ζήΥ, την ευδαιμονία. Μια πόλη

κράτος έχει αυτάρκεια, αν έχει τις ακόλουθες προϋπο

θέσεις:

./'

αν διαθέτει δύναμη·

./'

αν έχει σύστημα χρηστής διοίκησης και ευνομίας

./'

αν διαθέτει εύφορα εδάφη, που εξασφαλίζουν πλούσια προ"ίόντα·

./'

αν βρίσκεται σε καλή γεωγραφική θέση, που εξασφαλίζει αποτελε

made by Absens

σματική άμυνα και εύκολη διακίνηση προ·ίόντων.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

178

Η πόλη

- κράτος υπάρχει

εκ φύσεως

Η συλλογιστική σειρά των επιχειρημάτων του Αριστοτέλη για τη

λογική θεμελίωση της θέσης ότι η πόλη είναι φυσική ύπαρξη θα μπορούσε να είναι η ακόλουθη:

α.

Πρώτος συλλογισμός Αφού η φύση είναι ολοκλήρωση και η πόλη είναι επίσης ολοκλή

ρωση (των κοινωνικών οντοτήτων οί'κου και κώμης), είναι επόμενο ότι και η πόλη είναι φυσική ύπαρξη:

Ή φύσις τέλος εστι ν

αϋτη (ή πόλις) τέλος εκείνων (τών κοινωνιών εστι)

Άρα: ή πόλις φύσις εστΊ ν

β.

Δεύτερος συλλογισμός

Οι πρώτες κοινωνίες (ενν. ο οίκος και η κώμη) είναι φυσικές υπάρ ξεις αφού όμως και η πόλη είναι ολοκλήρωση των πρώτων κοινω νικών οντοτήτων, συμπεραίνουμε ότι και η πόλη είναι φυσική ύ παρξη:

Αί πρώται κοινωνίαι φύσει (είσΊ) πάσα πόλις εκ τών πρώτων κοι νωνιών ( εστι)

Άρα: πάσα πόλις φύσει εστι

Μετά τα παραπάνω συμπεράσματα υπάρχει και το γενικό συμπέ

made by Absens

ρασμα: εκ τούτων ουν φανερόν στι τών φύσει ή πόλις εστί.

12η ενότητα

•

179

Ο δεύτερος συλλογισμός δε φαίνεται ισχυρός, γιατί η πρώτη προκείμενη (προκείμενες ονομάζονται οι κρίσεις που προηγού νται από το συμπέρασμα και από τις οποίες απορρέει αυτό

οι

προτάσεις δηλαδή που βρίσκονται πάνω από τη γραμμή), όπως

διατυπώνεται στο κείμενο, είναι υποθετική (είπερ και αί πρώται κοινωνίαι). Ένας ακόμα συλλογισμός:

•

Η αύτάρκεια είναι ένα ακόμα στοιχείο που αποδεικνύει ότι η πόλη

κράτος υπάρχει εκ φύσεως: Κάθε ον, από τη φύση του υπηρετεί

ένα στόχο που είναι κάτι το άριστο' στόχος της πόλης

είναι η αυτάρκεια, που είναι κάτι άριστο' άρα. η πόλη

κράτους κράτος

υπάρχει εκ φύσεως, αφού υπηρετεί κάτι το άριστο.

Ο άνθρωπος είναι φύσει ζφον πολιτικσν Ο Αριστοτέλης διατυπώνει την περίφημη θέση ότι ο άνθρωπος εί

ναι ένα ον προορισμένο από τη φύση να ζει σε πόλη (ό ανθρωπος φύσει πολιτικον ζφον). Αυτό μπορεί να αιτιολογηθεί με τις ακό λουθες συλλογιστικές διαδικασίες: α.

Πρώτος συλλογισμός

Μπορεί -ο χαρακτηρισμός- να στηριχτεί στο συμπέρασμα του συλ

λογισμού για τη φυσική ύπαρξη της πόλεως (βλ. παραπάνω). Η πο λιτειακά λοιπόν οργανωμένη κοινωνία είναι ύπαρξη φυσική' και είναι αυτονόητο ότι δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς ανθρώπους, αφού αποτελείται από αυτούς. Όμως, όχι μόνο η γένεση αλλά και ο σκο

πός της πόλεως (όχι μόνο το ζην αλλά και το εlι ζην και η αύτάρ κεια του ανθρώπου) έχουν άμεση σχέση με τον άνθρωπο και δεν μπορούν να νοηθούν χωρίς αυτόν. Επομένως, ο άνθρωπος είναι

ζώον πολιτικόν, δηλαδή ον που από τη φύση είναι πλασμένο να ζει μέσα σε κοινωνία οργανωμένη με πολίτευμα και νόμους

όχι σε

οποιαδήποτε κοινωνία (εδώ βέβαια γίνεται λόγος για τον άνθρωπο

made by Absens

ως ζφον πολι τικον και όχι ως ζφον κοι νωνικόν).

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

180

Με διαφορετική διατύπωση:

•

Συστατικό στοιχείο της πόλης

κράτους (καθώς και των πρώτων

κοινωνιών) είναι ο άνθρωπος αφού η πόλη

- κράτος

(καθώς και οι

πρώτες κοινωνίες) υπάρχει εκ φύσεως, άρα ο άνθρωπος είναι ζώο

πολιτικό εκ φύσεως. Οι δύο διατυπώσεις ("ζώο πολιτικό" και "ζώο πολιτικό εκ φύσεως") μιλούν για το ίδιο πράγμα από δύο διαφορε τικές

σκοπιές:

τ ε λ ι κ ή

άνθρωπος

μ ο Ρ φ ή

ως

"πολιτικό

την οποία η

ζώο"

φ ύ σ η

αποτελεί

την

προόριζε για την

ύπαρξή του. β.

Δεύτερος συλλογισμός

Υπάρχει όμως στο κείμενο και ένας δεύτερος συλλογισμός που μπορεί να στηρίξει το χαρακτηρισμό του ανθρώπου ως ζώου πολιτικού: Ό

ποιος είναι απολις, δηλαδή ον που δε ζει μέσα σε οργανωμένη πολιτει

ακά κοινωνία (και αυτό συμβαίνει επειδή αυτό το ον είναι έτσι πλα σμένΟ" δεν οφείλεται σε τυχαίο περιστατικό), αυτός είναι ή ατελής άν θρωπος ή ον ανώτερο από τον άνθρωπο (θηρίον

11 θεός,

όπως αναφέρε

ται στο τέλος της επόμενης διδακτικής ενότητας)' εφόσον όμως ο άν θρωπος δεν είναι ατελής και κατώτερος ούτε ον ανώτερο από τον άν θρωπο, δεν είναι απολις. Άρα είναι ζώο πολιτικό.

Πρωταγόρας

Αριστοτέλης

Ρουσό

Σχετικά με τη γένεση και το σκοπό της πολιτικής κοινότητας έχει διατυ πωθεί και μια αντίθετη θεωρία, από τον Πρωταγόρα, στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο, όπως και ανάλογες θεωρίες στα νεότερα χρόνια.

Παρακάτω δίνονται συγκριτικά (και συνοπτικά) οι βασικές θέσεις α) της θεωρίας του Πρωταγόρα, β) της αντίθετης με αυτή θεωρίας του Αριστοτέλη και γ) της θεωρίας του Ρουσό (ειδικά για τη γένεση της πό λης

- κράτους θα γίνει λόγος και στην επόμενη

ενότητα).

Η γένεση της πολιτικής κοινότητας

α.

Κατά τον Πρωταγόρα, η γένεση της πολιτικής κοινότητας οφείλε ται στο φόβο των ανθρώπων για τα θηρία και για τους άλλους κιν

made by Absens

δύνους που αυτοί αντιμετώπιζαν.

181

12η ενότητα

β.

Ο Αριστοτέλης (μεταγενέστερος από τον Πρωταγόρα) έχει την ά

ποψη ότι η πόλη

κράτος, η πολιτική κοιν6τητα, είναι μια φυσι

κή ύπαρξη (ή, σύμφωνα με άλλη διατύπωση, δημιουργήθηκε από φυσική αναγκαιότητα), η οποία μάλιστα προηγείται από τον άν

θρωπο ως άτομο (αυτό αναφέρεται στην επόμενη ενότητα). Ο Αρι στοτέλης λοιπόν διαφωνεί με τον Πρωταγόρα ως προς τη γένεση της πολιτικής κοινότητας. γ.

Αντίθετος με τον Αριστοτέλη είναι ο Ρουσό, σύμφωνα με τον οποίο η πολιτική κοινωνία, το κράτος, δημιουργήθηκε ύστερα από συμ φωνία μεταξύ αρχόντων και αρχομένων, ύστερα από ένα κοινω

νικό συμβόλαιο, του οποίου κύριος όρος είναι η ολοκληρωτική προσχώρηση του πολίτη με όλα τα δικαιώματα στην κοινωνία. Ε

πομένως, η πολιτική κοινωνία δε δημιουργείται φύσει, όπως υπο στηρίζει ο Αριστοτέλης, αλλά νόμφ, θέσει.

Ως προς το σκοπό της πολιτικής κοινότητας:

α.

Ο Πρωταγόρας θεωρεί σκοπό της πολιτικής κοινότητας την ικανο ποίηση των βιολογικών αναγκών, τη διασφάλιση της ζωής.

β.

Ο Αριστοτέλης διαφοροποιείται, ή μάλλον προχωρεί πέρα από τον Πρωταγόρα: σκοπός της δημιουργίας της πολιτικής κοινότητας εί

ναι το ζην (αυτό το εξασφαλίζουν η οίκογένεια και η κώμη), ενώ

ειδικά της πόλεως σκοπός είναι το εfJ ζην, δηλαδή η ηθική τελείω ση, η ποιοτικά ανώτερη κοινωνική ζωή, η ευδαιμονία των πολι τών, που θεωρεί ο Αριστοτέλης ως το ύψιστο αγαθό. Στο πλαίσιο

του εfJ ζην βρίσκεται και η αυτάρκεια, που είναι η οικονομική ανε ξαρτησία. Σκοπός λοιπόν της πόλεως, κατά τον Αριστοτέλη, δεν εί

ναι μόνο το ζην, αλλά το εfJ ζην - η ευδαιμονία και η οικονομική α νεξαρτησία (με υπέρτατο αγαθό την αυτάρκεια). γ.

Ως προς τον Ρουσό, σκοπός του κράτους είναι η ισότητα των πολι τών και η ελευθερία τους (εδώ υπάρχει διαφοροποίηση από τον Α ριστοτέλη). Ακόμα, επειδή η κοινότητα ενσαρκώνει τη γενική θέ ληση, έχει μια ηθική προτεραιότητα απέναντι στη θέληση κάθε πο

made by Absens

λίτη χωριστά. Σ' αυτό το σημείο υπάρχει συμφωνία με τφ άποψη

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

182

του Αριστοτέλη ότι πρότεΡΟΥ τη φύσει πόλις ή οΙ κία και εκαστος ήμώΥ εσΤΙΥ

(= εκ φύσεως η πόλη είναι ανώτερη από την οικογένεια

και τον καθένα μας).

Σχολιασμός φράσεων του κειμένου ο εκ φύσεως δίχως πόλη άνθρωπος ο εκ φύσεως δίχως πόλη (ό α πολις δια φύσΙΥ), είναι αυτός που δεν ανήκει εκ φύσεως σε πόλη

κράτος ούτε βέβαια σε οικογένεια ούτε σε κώμη.

ο δίχως πόλη από κάποια τυχαία συγκυρία (απολις δια τύχηΥ)- η φράση θυμίζει το Φιλοκτήτη, όπως τον παρουσιάζει ο Σοφοκλής στην ομώνυμη τραγωδία του: αφιλΟΥ, ερήμΟΥ, απολΙΥ εΥ ζώσΙΥ Υε κρόΥ: χωρίς φίλους, έρημο, χωρίς πατρίδα, νεκρό ανάμεσα σε ζω

ντανούς (οι Έλληνες, ενώ έπλεαν προς την Τροία, εγκατέλειψαν το Φιλοκτήτη μόνο και αβοήθητο στη Λήμνο, επειδή είχε κακοφορμί

σει η πληγή του από το δάγκωμα ενός φιδιού). "άνθρωπος δίχως σόι, δίχως νόμους, δίχως σπιτικό"- ο στίχος προ

έρχεται από την Ιλιάδα

(1 63)

και τον δίνουμε μαζί με τον επόμενο:

αφρήτωρ αθέμιστος αΥέστιός εσΤΙΥ εκείΥος δς πολέμου εραται επιδημίου σκρυόεΥτος

(αυτός που χαίρεται, όταν ξεσπάσει φριχτός εμφύλιος πόλεμος εί

ναι άνθρωπος δίχως σόι, δίχως νόμους, δίχως σπιτικό) Ο Αριστοτέλης παρομοιάζει με τον παραπάνω άνθρωπο τον απο

λΙΥ, ο οποίος: α) δεν έχει και δεν υπολογίζει συγγενείς, β) δεν ανα γνωρίζει και παραβαίνει τους νόμους και γ) ζει χωρίς οικογένεια

ζει με άλλα λόγια αντίθετα με την ανθρώπινη φύση.

στο παιχνίδι των πεσσώνο οι πεσσοί ήταν ένα παιχνίδι αγαπητό στους αρχαίους σαν το παιχνίδι της ντάμας δεν είναι γνωστό σε

made by Absens

ποιον κανόνα του παιχνιδιού αυτού αναφέρεται ο Αριστοτέλης.

12η ενότητα

183

Τα κύρια σημεία της ενότητας

Η πόλη

κράτος είναι μια φυσική ύπαρξη (ή, σύμφωνα με άλλη

διατύπωση, δημιουργήθηκε από φυσική αναγκαιότητα), η οποία μάλιστα προηγείται από τον άνθρωπο ως άτομο.

2. Σκοπός της πόλης - κράτους δεν είναι μόνο το ζην, αλλά το ευ ζην, και υπέρτατο αγαθό η αυτάρκεια.

Ο άνθρωπος είναι ζφον πολιτικον, δηλαδή ον που από τη φύση εί

ναι πλασμένο να ζει (όχι σε οποιαδήποτε κοινωνία αλλά) μέσα σε κοινωνία οργανωμένη με πολίτευμα και νόμους.

Η δομή της ενότητας

Α. Προέλευση και σκοπός της πόλης

Β.

- κράτους

επιχειρήματα

Ο άνθρωπος "ζφον πολιτικό';'· επιχειρήματα

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

•

Το περιεχόμενο των απαντήσεων αποτελείται από αποσπάσματα της ερμηνευτικής προσέγγισης, που έχει προηγηθεί· η επανάληψη στοχεύει στη διευκόλυνση του μα

- θητή,

που έτσι δε θα είναι αναγκασμένος να ανατρέχει κάθε φορά στις προηγού

μενες σελίδες.

•

Ιη ερώτηση

Η συλλογιστική σειρά των επιχειρημάτων του Αριστοτέλη για τη

λογική θεμελίωση της θέσης ότι η πόλη είναι φυσική ύπαρξη θα

made by Absens

μπορούσε να είναι η ακόλουθη:

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά Τυυ Αριστοτέλη

184

α.

Πρώτος συλλογισμός

Αφού η φύση είναι ολοκλήρωση και η πόλη είναι επίσης ολοκλή

ρωση (των κοινωνικών οντοτήτων, του οικου και της κώμης), είναι επόμενο ότι και η πόλη είναι φυσική ύπαρξη: Ή φύσις τέλος έστι ν

αυτη (ή πόλις) τέλος έκείνων (τών κοινωνιών έστι)

Άρα: ή πόλις φύσις έστι ν

β.

Δεύτερος συλλογισμός

Οι πρώτες κοινωνίες (ενν. ο ο{κος και η κώμη) είναι φυσικές υπάρ ξεις αφού όμως και η πόλη είναι ολοκλήρωση των πρώτων κοινω νικών οντοτήτων, συμπεραίνουμε ότι και η πόλη είναι φυσική ύ παρξη:

Αι πρώται κοινωνίαι φύσει (εΙσι) πάσα πόλις έκ τών πρώτων κοι νωνιών ( έστι)

Άρα: πάσα πόλις φύσει έστι

Μετά τα παραπάνω συμπεράσματα υπάρχει και το γενικό συμπέ

ρασμα: έκ τούτων otιν φανερόν στι τών φύσει ή πόλις έστ( Ένας ακόμα συλλογισμός:

•

Η αυτάρκεια είναι ένα ακόμα στοιχείο που αποδεικνύει ότι η πόλη

κράτος υπάρχει εκ φύσεως: Κάθε ον, από τη φύση του υπηρετεί

ένα στόχο που είναι κάτι το άριστο' στόχος της πόλης είναι η αυτάρκεια, που είναι κάτι άριστο' άρα.

κράτους

1'1 πόλrι - κράτος

υπάρχει εκ φύσεως. αφού υπηρετεί κάτι το άριστο.

made by Absens

12η ενότητα

•

185

2η ερώτηση "Ο άνθρωπος είναι ένα ον προορισμένο από τη φύση να ζει σε πό

λη" (ό αvθρωπος φύσει πολιτικΟ,., ζφοv)" στη διατύπωση αυτής της θέσης του ο Αριστοτέλης θα μπορούσαμε να πούμε ότι θέλει να το

νίσει το κατηγόρημα πολι τικσν ζφον, επειδή σ' αυτό το κείμενο

(μαζί με το προηγούμενο) γίνεται λόγος για τις μορφές συμβίωσης των ανθρώπων' όμως αυτές αναφέρονται, για να αποδειχτεί τελικά ότι η πόλη είναι εκ φύσεως και στη συνέχεια ότι και ο άνθρωπος είναι και αυτός εκ φύσεως πολιτικσν ζφον. Έτσι, μάλλον θα έπρε πε να δεχτούμε ότι ο Αριστοτέλης υπογραμμίζει στη φράση τη λέξη

made by Absens

φύσει.

13η ενότητα

Προσέγγιση του περιεχομένου (Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

Και πάλι: ο άνθρωπος φύσει ζφον πολιτικσν Ο Αριστοτέλης φέρνει ακόμα ένα επιχείρημα, για να αποδείξει ότι ο άνθρωπος είναι ζφον πολι τικόν, προχωρώντας μάλιστα στη διά κρισή του από τα άλλα ζώα που ζουν ομαδικό βίο, για να παρου σιάσει το νέο αποδεικτικό στοιχείο, το λόγο. Παρακολουθούμε το

συλλογισμό του: α.

Η φύση δεν κάνει τίποτε δίχως λόγο και δίχως αιτία. Έτσι, όταν δημι ουργεί ένα ον, το εφοδιάζει με όλα εκείνα τα στοιχεία τα οποία θα του είναι απαραίτητα, όταν αυτό θα φτάσει στην τελική μορφή του.

β.

Στα άλλα ζώα η φύση έδωσε τη φωνή, για να εκφράζουν το ευχάρι στο και το δυσάρεστο, και αυτό είναι το μόνο που τους χρειάζεται να αντιλαμβάνονται και να το κάνουν φανερό το ένα στο άλλο.

γ.

Στον άνθρωπο όμως η φύση προχώρησε περισσότερο. Επειδή τον προόριζε να ζήσει σε πολιτική κοινωνία, του έδωσε και το εργα λείο με το οποίο θα μπορούσε να ζήσει σ' αυτήν. Του έδωσε δηλα

δή το λόγο, με τον οποίο αντιλαμβάνεται (και κάνει φανερά) το ω φέλιμο και το βλαβερό, το καλό και το κακό, το δίκαιο και το ά δικο, χωρίς τα οποία δεν μπορεί να υπάρξει πολιτική κοινωνία, γι ατί η συμμετοχή σ' αυτά είναι που συνιστά την πολιτική κοινωνία. δ.

Αφού λοιπόν η φύση έδωσε στον άνθρωπο το εργαλείο με το ο ποίο μπορεί να αντιλαμβάνεται αυτά και να συμμετέχει σ' αυτά,

δηλαδή να ζει σε πολιτική κοινωνία, ο άνθρωπος εκ φύσεως είναι πολιτικό ζώο.

•

Πιο σύντομη διατύπωση: Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στον άν θρωπο, συγκριτικά με τα άλλα ζώα, είναι ότι μόνο αυτός έχει λόγο

made by Absens

και επομένως μόνο αυτός αντιλαμβάνεται το καλό και το κακό, το

13η ενότητα

187

δίκαιο και το άδικο και τα υπόλοιπα, που η συνύπαρξή τους δημι ουργεί την οικογένεια και την πόλη

κράτος επομένως, το ον που

έχει τα παραπάνω γνωρίσματα, ο άνθρωπος, είναι ζφον πολιτικόν.

Ο ανθρώπινος λόγος

α.

Ο λόγος ως γνώρισμα του ανθρώπου Ο άνθρωπος έχει τη φωνή, ένα γνώρισμα που το έχουν και τα άλλα

ζώα. Όμως εκείνα εκπέμπουν απλούς ήχους, άναρθρους (γάβγισμα, γρύλισμα, μουγκρητό, κελάηδημα κ.ά.), με τους οποίους εκφράζουν δύο γενικά συναισθήματα, το ευχάριστο και το δυσάρεστο

μόνο αυ

τό χρειάζονται για την επικοινωνία μεταξύ τους. Όμως ο άνθρωπος, πέρα από την απλή φωνή, διαθέτει την έναρθρη φωνή, το λόγο, και την αντίστοιχη βέβαια λογική σκέψη. Ο λόγος με όλες τις δυνατότητες που παρέχει στον άνθρωπο τον κάνει να ξεχωρίζει από τα άλλα ζώα, αφού με αυτόν προχωράει πέρα από αυτά και κάνει φανερά πλήθος

άλλα συναισθήματα πέρα από το γενικά ευχάριστο και δυσάρεστο, συλλαμβάνει και κάνει φανερές αφηρημένες έννοιες

δημιουργεί πο

λιτισμό: θεσπίζει νόμους, δημιουργεί έργα λογοτεχνικά και άλλων

μορφών της τέχνης, συγκροτεί επιστήμες κ.ά.π. (για την αξία του λό γου θα μπορούσαν να αναφερθούν πάρα πολλά).

•

Από όσα φυσικά εφόδια έχει ο άνθρωπος ο λόγος είναι το πιο ση

μαντικό, ενώ σε άλλες ικανότητες υστερεί απέναντι σε πολλά άλλα ζώα, όπως για παράδειγμα στην ταχύτητα και στη σωματική ρώμη. β.

Ο λόγος ως αίτιο για τη δημιουργία των πόλων Ο άνθρωπος διαθέτει λόγο, ο οποίος είναι το μόνο μέσο με το ο ποίο μπορεί κανείς να συλλάβει και να κάνει φανερό το ωφέλιμο και το βλαβερό, το δίκαιο και το άδικο κ.τ.ό. Όμως η συμμετοχή σ' αυτά είναι που συνιστά την πόλη

κράτος, την οργανωμένη πολι

τειακά κοινότητα· υπάρχει αυτή, επειδή υπάρχει συμμετοχή στο ω φέλιμο και στο βλαβερό κ.τ.ό., τα οποία γίνονται αντιληπτά και εκ φράζονται μόνο με το λόγο, που τον έχει μόνο ο άνθρωπος. Επο μένως, η δημιουργία πόλεων οφείλεται στο γεγονός ότι ο άνθρω

made by Absens

πος, μόνος αυτός, έχει την ικανότητα του λόγου. Α ν δεν υπήρχε λό-

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

188

γος, δε θα γινόταν αντιληπτό το ωφέλιμο και το βλαβερό κ.τ.ό., δε θα υπήρχε συμμετοχή σε όλα αυτά, δε θα υπήρχε πόλη

κράτος, ό

πως δεν υπάρχει στα άλλα ζώα, που δεν έχουν λόγο. Στις έννοιες ωφέλιμο

βλαβερό, δίκαιο

άδικο, όμορφο

άσχημο

κτλ. που αναφέρει ο Αριστοτέλης, συμπυκνώνονται ό λα τα δημι

ουργήματα του πολιτισμού του ανθρώπου, και μπορούμε να δια τυπώσουμε το επιχείρημα έτσι: αφού όλα τα πολιτισμικά στοιχεία, αυτά δηλαδή που υπάρχουν μόνο στον οργανωμένο πολιτειακά βίο του ανθρώπου, έγιναν με το λόγο, σ' αυτόν στηρίζεται η δημιουρ

γία των πόλεων.

•

Τα ζεύγη αντίθετων εννοιών. Παρατηρούμε ότι με το λόγο ο άν

θρωπος συλλαμβάνει και εκφράζει έννοιες (και αντίστοιχες αξίες) ενδεικτικές κυρίως κάποιων πολιτισμικών τομέων. Τις έννοιες αυ τές ο Αριστοτέλης τις δίνει σε ζεύγη αντιθέτων, από τα οποία τα κυριότερα είναι: ευχάριστο

φο

•

- άσχημο,

καλό

- κακό,

- δυσάρεστο, ωφέλιμο - βλαβερό, δίκαιο - άδικο, όσιο - ανόσιο Κ.ά.

όμορ

Η λέξη λόγος στην αρχαία ελληνική έχει διττή σημασία: είναι η λο

γική σκέψη αλλά και η λαλιά (ο έναρθρος λόγος)' στο κείμενο χρη σιμοποιείται και με τις δύο σημασίες: με το λογικό ο άνθρωπος α ντιλαμβάνεται το ωφέλιμο και το βλαβερό κτλ., ενώ με τον έναρ θρο λόγο τα κάνει φανερά.

Το όλο προηγείται από το μέρος Κατά τον Αριστοτέλη, στην τάξη της φύσης το όλο προηγείται από το μέρος. Με άλλα λόγια, η ύπαρξη του όλου δίνει νόημα στην ύ

παρξη του μέρους ή (με άλλη διατύπωση) το όλο αποτελεί προϋ πόθεση για την ύπαρξη του μέρους.

Για να στηρίξει λογικά αυτή τη θέση του, ο Αριστοτέλης ξεκινάει και πάλι από την εμπειρική παρατήρηση και φέρνει ως παράδειγ μα το ανθρώπινο σώμα και τα μέλη του: αν πάψει να υπάρχει το

σώμα (αν πεθάνει), τότε το κάθε μέλος δε θα υπάρχει παρά μόνο στο όνομα, θα είναι ανύπαρκτο λειτουργικά. Δηλαδή το μέρος (ας

made by Absens

πούμε το χέρι) υπάρχει όσο επιτελεί μια λειτουργία στο πλαίσιο

13η ενότητα

189

του όλου (του σώματος). Αν όμως πάψει να επιτελεί αυτή τη λει τουργία, θα πάψει να είναι χέρι

απλώς θα λέγεται χέρι (όπως ένα

πέτρινο χέρι). Επομένως το σώμα αποτελεί προϋπόθεση για την ύ παρξη των μελών του (το όλο αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρ ξη του μέρους)

το σώμα προηγείται από τα μέλη του.

Το ίδιο συμβαίνει και με τον άνθρωπο σε σχέση με την πόλη

κρά

τος: κάθε άνθρωπος, μεμονωμένος, δεν είναι αυτάρκης και χωρίς την πόλη θα είναι ό,τι το χέρι χωρίς το σώμα: ανύπαρκτος. Αν συ νέβαινε το αντίθετο, αν δηλαδή ένας άνθρωπος ήταν αυτάρκης, αν

δεν είχε ανάγκη από τους άλλους (από την πόλη), δε θα ήταν προ ορισμένος από τη φύση να ζει σε πόλη

πος παρά μόνο στο όνομα θεός. Επομένως η πόλη

- κράτος

δε θα ήταν άνθρω

στην πραγματικότητα θα ήταν ή ζώο ή

κράτος αποτελεί προϋπόθεση για την ύ

παρξη των μελών της, του κάθε επιμέρους ατόμου (το όλο αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη του μέρους). Άρα: η πόλη

κράτος προηγείται από τα μέλη της, από το κάθε ε

πιμέρους άτομο.

•

Ο Αριστοτέλης με το λόγο του για το όλο και τα μέρη προσπαθεί να αποδείξει ότι, όπως το όλο προηγείται από τα μέρη, έτσι και η

πόλη

κράτος προηγείται από τα μέλη της, από το κάθε επιμέρους

άτομο. Ωστόσο, αυτό το συμπέρασμα το παραθέτει μαζί με το συ μπέρασμα από προηγούμενους συλλογισμούς ότι η πόλη ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως. Και τα δύο αυτά συμπεράσματα ενισχύουν τη γενικότερη θέση του φιλοσόφου ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως ζφον πολι τικόν.

Πρωταγόρας

Αριστοτέλης

'Ή θέση του Αριστοτέλη ότι η πόλη προηγείται από την οικογένεια κι

απ' τον καθένα μας ως άτομο σημαίνει ότι οι άνθρωποι, όταν δημι ουργούσαν για πρώτη φορά την πόλη, έκαναν πραγματικότητα κάτι

για το οποίο τους είχε ήδη προετοιμάσει

τους προόριζε) η φύση. Ο

λόγος του Αριστοτέλη μοιάζει στο σημείο αυτό να έχει το χαρακτήρα μιας απάντησης, και μάλιστα επιθετικής, εναντίον αντίθετων απόψε

made by Absens

ων" (βλ. σχολ. βιβλίο, σελ.

188-189).

Πράγματι, οι θέσεις του Αριστοτέ-

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

190

λη για τη γένεση της πόλης

- κράτους αποτελούν

απάντηση στις σχετι

κές με το ίδιο θέμα θέσεις των σοφιστών, και ιδιαίτερα του Πρωταγό ρα, ο οποίος στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο αναφέρει τα ακόλου

θα (322Α

βλ. στο σχολικό βιβλίο, σελ.

80):

Η θέση του ΠΩωταγόΩα. Οι άνθρωποι αρχικά δεν ήταν οργανω μένοι σε πόλεις

κράτη, αλλά ζούσαν σκορπισμένοι κατοικώντας

εδώ κι εκεί. Όμως η ζωή τους κινδύνευε από τα θηρία, που τους σκότωναν και δεν μπορούσαν να τα αντιμετωπίσουν για δύο λό

γους: α) υστερούσαν από αυτά σε πολλά και β) είχαν βέβαια ερ γαλεία για την εξασφάλιση της τροφής, όχι όμως και κατάλληλα ό

πλα για την αντιμετώπιση των θηρίων, αφού δεν είχαν αναπτύξει την πολιτική τέχνη, της οποίας μέρος είναι η πολεμική. Γι' αυτό το λόγο αναγκάστηκαν να συναθροιστούν και να ζουν πολλοί μαζί σε πόλεις, για να προστατέψουν τη ζωή τους από τον κίνδυνο των θη ρίων. Η θέση λοιπόν του Πρωταγόρα είναι ότι οι άνθρωποι δεν εί

ναι πλασμένοι εκ φύσεως να ζουν οργανωμένοι σε πόλεις

αλλά αυτή την οργάνωση τους την επέβαλε η ανάγκη

ο φόβος

κράτη,

των θηρίων. Επομένως, η οργάνωση των ανθρώπων σε πόλεις είναι

προ·ίόν συμφωνίας (έγινε νόμφ) και αποτελεί βιασμό της ανθρώπι νης φύσης. Αυτή είναι η θέση την οποία αντικρούει ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να αποδείξει το αντίθετο ως προς τη γένεση της πό

λης: ότι η πόλη

- κράτος

υπάρχει εκ φύσεως και προηγείται από τα

μέλη της, από το κάθε επιμέρους άτομο· ότι η οργάνωση της πόλεως δεν έρχεται σε αντίθεση με τη φύση

και επομένως ότι ο άνθρωπος

είναι φύσει ζφον πολιτικόν.

Τα κύρια σημεία της ενότητας

Ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που έχει λόγο.

Με το λόγο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται και εκφράζει υψηλές έν νοιες και πολιτισμικές αξίες.

Η πόλη υπάρχει εκ φύσεως και προηγείται από τα μέλη της, από το

made by Absens

κάθε επιμέρους άτομο.

13η ενότητα

191

Η δομή της ενότητας

Α. Ο λόγος ως αποδεικτικό στοιχείο της θέσης ότι ο άνθρωπος είναι ζφον πολι τικσν

Β.

Γ •

Η φωνή των ζώων και ο λόγος του ανθρώπου

Η λειτουργία του λόγου

Η πόλη προϋπόθεση για την ύπαρξη των μελών της

Το παράδειγμα με το σώμα

Παράθεση δύο συμπερασμάτων

Πρόσθετο επιχείρημα

επιχειρηματολογία

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου Το περιεχόμενο των απαντήσεων αποτελείται από αποσπάσματα της ερμηνευτικής προσέγγισης, που έχει προηγηθεί· η επανάληψη στοχεύει στη διευκόλυνση του μα θητή, που έτσι δε θα είναι αναγκασμένος να ανατρέχει κάθε φορά στις προηγού μενες σελίδες.

•

Ιη ερώτηση

α.

Ο λόγος ως γνώρισμα του ανθρώπου

Ο άνθρωπος έχει τη φωνή, ένα γνώρισμα που το έχουν και τα άλλα

μόνο αυ

τό χρειάζονται για την επικοινωνία μεταξύ τους. Όμως ο άνθρωπος, πέρα από την απλή φωνή, διαθέτει την έναρθρη φωνή, το λόγο, και

την αντίστοιχη βέβαια λογική σκέψη. Ο λόγος με όλες τις δυνατότητες που παρέχει στον άνθρωπο τον κάνει να ξεχωρίζει από τα άλλα ζώα, αφού με αυτόν προχωράει πέρα από αυτά και κάνει φανερά πλήθος άλλα συναισθήματα πέρα από το γενικά ευχάριστο και δυσάρεστο, συλλαμβάνει και κάνει φανερές αφηρημένες έννοιες

δημιουργεί πο

made by Absens

λιτισμό: θεσπίζει νόμους, δημιουργεί έργα λογοτεχνικά και άλλων

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

192

μορφών της τέχνης, συγκροτεί επιστήμες Κ.ά.π. (για την αξία του λό γου θα μπορούσαν να αναφερθούν πάρα πολλά). β.

Ο λόγος ως αίτιο για τη δημιουργία των πόλων Ο άνθρωπος διαθέτει λόγο, ο οποίος είναι το μόνο μέσο με το οποί ο μπορεί κανείς να συλλάβει και να κάνει φανερό το ωφέλιμο και το βλαβερό, το δίκαιο και το άδικο Κ.Τ.ό. Όμως η συμμετοχή σ' αυ τά είναι που συνιστά την πόλη

- κράτος,

την οργανωμένη πολιτεια

κά κοινότητα' υπάρχει αυτή, επειδή υπάρχει συμμετοχή στο ωφέλι μο και στο βλαβερό κ.τ.ό., τα οποία γίνονται αντιληπτά και εκφρά ζονται μόνο με το λόγο, που τον έχει μόνο ο άνθρωπος. Επομένως,

η δημιουργία πόλεων οφείλεται στο γεγονός ότι ο άνθρωπος, μόνος αυτός, έχει την ικανότητα του λόγου. Αν δεν υπήρχε λόγος, δε θα

γινόταν αντιληπτό το ωφέλιμο και το βλαβερό κ.τ.ό., δε θα υπήρχε συμμετοχή σε όλα αυτά, δε θα υπήρχε πόλη

κράτος, όπως δεν υ

πάρχει στα άλλα ζώα, που δεν έχουν λόγο.

Στις έννοιες ωφέλιμο

βλαβερό, δίκαιο

άδικο, όμορφο

άσχημο

κτλ. που αναφέρει ο Αριστοτέλης, συμπυκνώνονται ό λα τα δημι ουργήματα του πολιτισμού του ανθρώπου, και μπορούμε να δια τυπώσουμε το επιχείρημα έτσι: αφού όλα τα πολιτισμικά στοιχεία,

αυτά δηλαδή που υπάρχουν μόνο στον οργανωμένο πολιτειακά βίο του ανθρώπου, έγιναν με το λόγο, σ' αυτόν στηρίζεται η δημιουρ γία των πόλεων.

•

2η ερώτηση

'Ή θέση του Αριστοτέλη ότι η πόλη προηγείται από την οικογέ

νεια κι απ' τον καθένα μας ως άτομο σημαίνει ότι οι άνθρωποι, ό ταν δημιουργούσαν για πρώτη φορά την πόλη, έκαναν πραγματι

κότητα κάτι για το οποίο τους είχε ήδη προετοιμάσει

τους προό

ριζε) η φύση. Ο λόγος του Αριστοτέλη μοιάζει στο σημείο αυτό να έχει το χαρακτήρα μιας απάντησης, και μάλιστα επιθετικής, ενα

ντίον αντίθετων απόψεων" (βλ. σχολ. βιβλίο, σελ. γματι, οι θέσεις του Αριστοτέλη για τη γένεση της

188-189). Πρά πόλης - κράτους

made by Absens

αποτελούν απάντηση στις σχετικές με το ίδιο θέμα θέσεις των σοφι-

13η ενότητα

193

στών, και ιδιαίτερα του Πρωταγόρα, ο οποίος στον ομώνυμο πλα

τωνικό διάλογο αναφέρει τα ακόλουθα (322Α βλίο, σελ.

βλ. στο σχολικό βι

80):

Η θέση του Πρωταγόρα. Οι άνθρωποι αρχικά δεν ήταν οργανω

μένοι σε πόλεις

κράτη, αλλά ζούσαν σκορπισμένοι κατοικώντας

εδώ κι εκεί. Όμως η ζωή τους κινδύνευε από τα θηρία, που τους

σκότωναν και δεν μπορούσαν να τα αντιμετωπίσουν για δύο λό

γους: α) υστερούσαν από αυτά σε πολλά και β) είχαν βέβαια ερ γαλεία για την εξασφάλιση της τροφής, όχι όμως και κατάλληλα ό πλα για την αντιμετώπιση των θηρίων, αφού δεν είχαν αναπτύξει την πολιτική τέχνη, της οποίας μέρος είναι η πολεμική. Γι' αυτό το

λόγο αναγκάστηκαν να συναθροιστούν και να ζουν πολλοί μαζί σε πόλεις, για να προστατέψουν τη ζωή τους από τον κίνδυνο των θη ρίων. Η θέση λοιπόν του Πρωταγόρα είναι ότι οι άνθρωποι δεν εί ναι πλασμένοι εκ φύσεως να ζουν οργανωμένοι σε πόλεις

αλλά αυτή την οργάνωση τους την επέβαλε η ανάγκη

ο φόβος

κράτη,

των θηρίων. Επομένως, η οργάνωση των ανθρώπων σε πόλεις είναι

προ"ίόν συμφωνίας (έγινε νόμφ) και αποτελεί βιασμό της ανθρώπι νης φύσης. Αυτή είναι η θέση την οποία αντικρούει ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να αποδείξει το αντίθετο ως προς τη γένεση της πό λης: ότι η πόλη

- κράτος

υπάρχει εκ φύσεως και προηγείται από τα

μέλη της, από το κάθε επιμέρους άτομο' ότι η οργάνωση της πόλεως δεν έρχεται σε αντίθεση με τη φύση

και επομένως ότι ο άνθρωπος

είναι φύσει ζφον πολιτικόν.

•

3η ερώτηση

Ο Αριστοτέλης με το λόγο του για το όλο και τα μέρη προσπαθεί να

αποδείξει ότι, όπως το όλο προηγείται από τα μέρη, έτσι και η πόλη

κράτος προηγείται από τα μέλη της, από το κάθε επιμέρους άτομο. Ω στόσο, αυτό το συμπέρασμα το παραθέτει μαζί με το συμπέρασμα α

πό προηγούμενους συλλογισμούς ότι η πόλη ήρθε στην ύπαρξη εκ φύ σεως. Και τα δύο αυτά συμπεράσματα ενισχύουν τη γενικότερη θέση του φιλοσόφου ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως ζφον πολιτικόν. Για

made by Absens

περισσότερα βλ. στο

3 (Το

όλο προηγείται από το μέρος).

14η ενότητα

Προσέγγιση του περιεχομένου (Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

Το περιεχόμενο της ενότητας Η κοινωνία υπάρχει εκ φύσεως και ο άνθρωπος έχει τη φυσική τάση να συνυπάρχει με τους όμοιούς του στην κοινωνία. Γι' αυτό

γεννιέται εφοδιασμένος από τη φύση με όπλα, για να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή, οι οποίες στηρίζουν την κοινωνία.

Όμως τα όπλα αυτά, αν λείπει η φρόνηση και η αρετή (η δικαι οσύνη), μπορεί να τα χρησιμοποιήσει με αντίθετους σκοπούς τότε γίνεται το πιο άγριο και το πιο επικίνδυνο ζώο από όλα τα θηρία και δεν υπάρχει κακό που να μην μπορεί να το κάνει. Τότε διαλύ εται η κοινωνία, αφού λείπει το αναγκαίο συστατικό της, η δικαι οσύνη, που συγκρατεί την τάξη.

Καίριες λέξεις και φράσεις

ν'

η τάση· στις προηγούμενες διδακτικές ενότητες έγινε λόγος για την πόλη, που υπάρχει εκ φύσεως και αποτελεί ολοκληρωμένη μορφή συμβίωσης. Αυτής της μορφής η συνύπαρξη των ανθρώπων έχει ως κίνητρο, κατά τον Αριστοτέλη, όχι μόνο το συμφέρον αλλά κυρίως την επιθυμία τους να συμβιώσουν: οι άνθρωποι "ακόμα και αν δε

χρειάζονται ο ένας τη βοήθεια του άλλου, δεν επιθυμούν λιγότερο τη συμβίωσή τους. Όμως εκτός από αυτό, και το κοινό συμφέρον τούς κάνει να συγκεντρώνονται για πολιτική συμβίωση, αυτή κα

λυτερεύει τη ζωή του καθενός ξεχωριστά" (και μηδεν δεόμενοι της παρ' αλλήλων βοηθείας ούκ ελαττον όρέγονται τού συζην. ού μην αλλα ·καΙ το κοι νπ συμφέρον συνάγει, καθ' δσον έπιβάλλει μέρος

made by Absens

έκάστφ τού ζην καλώς

Πολιτικά

1278 b 21).

14η ενότητα

.ι'

195

εκείvος που πρώτος τη συγκρότησε' σύμφωνα με όσα αναφέρ θηκαν στις προηγούμενες διδακτικές ενότητες, η πόλη υπάρχει εκ φύσεως και είναι φανερό ότι εκείνος που συγκρότησε την πολιτική

συνύπαρξη των ανθρώπων είναι η φύση (μερικοί μελετητές έχουν τη γνώμη ότι στη φράση εννοείται και η σύμπραξη του ανθρώπου

με την τέχνη).

•

Η άποψη για τη σύμπραξη του ανθρώπου με την τέχνη δε φαίνεται πειστική. Αυτό θα γίνει κατανοητό, αν διαβάσουμε ολόκληρη τη φράση και παρακάτω τη συμπλήρωσή της: ό δε

πρώτος συστήσας μεγίστων άγαθών αίτιος λίγο

παρακάτω ο Αριστοτέλης εξηγεί ότι αυτά τα αγαθά είναι τα σπλα, που τα

έδωσε στον άνθρωπο ως ευεργέτης η φύση (ο άνθρωπος σπλα εχων φύεται: γεννιέται εφοδιασμένος από τη φύση με όπλα). Βλ. αμέσως παρακάτω για την αι τιολόγηση .

.ι'

γιατί. .. · με όσα ακολουθούν αιτιολογείται η παραπάνω φράση

(υπήρξε ένας από τους πιο μεγάλους ευεργέτες του ανθρώπου)· όμως η αιτιολόγηση είναι απομακρυσμένη από τον αιτιολογικό

σύνδεσμο (Ύιατι) και είναι η φράση ο άνθρωπος γεννιέται εφοδια σμένος από τη φύση με όπλα για να υπηρετήσει τη φρόνηση και

την αρετή (δηλαδή: εκείνος που συγκρότησε την πολιτική κοινω νία, η φύση, είναι ευεργέτης του ανθρώπου, επειδή τον εφοδίασε με

όπλα ... ). Και στα Ηθικά Νικομάχεια ο Αριστοτέλης αναφέρεται στο ίδιο θέμα, με τη φράση μυριοπλάσια γαρ αν κακα ποιήσειεν ανθρωπος

κακος θηρίου (ένας κακός άνθρωπος μπορεί να κάνει απείρως πε

ρισσότερα κακά από ένα θηρίο), ενώ την ίδια θέση διατυπώνει και ο Πλάτωνας στους Νόμους λέγοντας ότι ο άνθρωπος γίνεται το πιο άγριο από όλα τα ζώα της πλάσης, αν δεν πάρει σωστή αγωγή. Το ίδιο νόημα έχει και η κατοπινή φράση των Ρωμαίων

homo homini

lupus: ο άνθρωπος είναι για τον άνθρωπο λύκος) . .ι'

εφοδιασμέvος

με

όπλα'

τα

όπλα

με

τα

οποία

είναι

εφοδιασμένος ο άνθρωπος από τη φύση είναι τα φυσικά του πάθη και κυρίως ο λόγος με αυτά πρέπει να υπηρετείται η

made by Absens

φρόνηση και η αρετή.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

196

Δικαιοσύνη

αδικία

Στο τέλος του κειμενικού αποσπάσματος αυτής της διδακτικής ενό τητας ο Αριστοτέλης διατυπώνει τη θέση ότι η δικαιοσύνη "είναι στοιχείο συστατικό της πόλης" και "αυτό που συγκρατεί την τάξη στην πολιτική κοινωνία".

•

Πριν από το σχολιασμό της φράσης διευκρινίζεται ότι στη νέα ελληνική η λέξη δι καιοσύνη έχει διάφορες σημασιολογικές αποχρώσεις και σημαίνει

το σύνολο των κανόνων που επιβάλλονται αναγκαστικά και ρυθμίζουν την οργά

νωση του κράτους, τις σχέσεις των πολιτών προς αυτό και μεταξύ τους

(= το

δίκαιο)'

την τήρηση των αρχών του δικαίου από τα μέλη μιας κοινωνίας με την ορθή εφαρ μογή των γραπτών νόμων και με το σεβασμό των άγραφων νόμων

την ιδιότητα

ενός ανθρώπου να πράττει σύμφωνα με τους γραπτούς ή άγραφους νόμους (πρό κειται για την αρετή της δικαιοσύνης)'

το θεσμό της πολιτείας που έχει σκοπό την επιβολή των νόμων, όταν αυτοί παρα βιάζονται και την τιμωρία αυτών που παρανομούν' δηλαδή το νομικό σύστημα με το οποίο ένα κράτος αποδίδει το δίκαιΟ'

την απόδοση στον καθένα αυτού που του ανήκει ή του αξίζει, την αντιμετώπισή του σύμφωνα με τους κανόνες οι οποίοι ρυθμίζουν την οργάνωση του κράτους και τις σχέσεις των πολιτών προς αυτό'

το σύνολο των δικαστικών αρχών.

Α. Η δικαιοσύνη στο κείμενο νοείται ως αρετή, ως η ιδιότητα ενός

ανθρώπου να πράττει σύμφωνα με τους γραπτούς ή άγραφους νό μους είναι η τήρηση των αρχών του δικαίου από τα μέλη μιας κοι νωνίας, με την ορθή εφαρμογή των γραπτών νόμων και με το σε

βασμό των άγραφων νόμων· νοείται ακόμα και ως θεσμός της

πολιτείας

(= το δίκαιο): το σύνολο δηλαδή των κανόνων που ρυθ

μίζουν την οργάνωση του κράτους, καθώς και τις σχέσεις των πο

λιτών προς αυτό και μεταξύ τους

Η δικαιοσύνη υπάρχει ανάμεσα σε ανθρώπους που οι μεταξύ τους σχέσεις ρυθμίζονται με το νόμο και είναι η ιδιότητα με την οποία το άτομο ζει σε απόλυτη συμφωνία προς την κοινωνική ηθική της πόλης του. Ε τσι, είναι μια κοινωνική αρετή, την οποία είναι ανά γκη να ακολουθούν όλες οι άλλες: όπου υπάρχει δικαιοσύνη υπάρ

χουν και όλες οι άλλες αρετές (έν δικαιοσύνn συλλήβδην πάσ'

made by Absens

αρετη ενι).

14η ενότητα

197

Φαίνεται καθαρά λοιπόν ότι η δικαιοσύνη είναι συστατικό στοι χείο της πολιτικής κοινότητας, αφού με τους νόμους συγκρατεί την τάξη σ' αυτήν.

Β.

Όμως πριν από τη δικαιοσύνη ως συστατικό στοιχείο της πόλης ο Αριστοτέλης αναφέρει την αντίθετη έννοια, την αδικία, και τον

άδικο (αυτόν που δεν έχει αρετή και παραβιάζει το νόμο), υπο γραμμίζοντας πόσο μεγάλο είναι το κακό που μπορεί αυτός να κάνει, αφού μάλιστα έχει τα όπλα με τα οποία τον εφοδίασε για

τον αντίθετο σκοπό η φύση: για να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή.

Έτσι, με μια συσσώρευση αρνητικών προσδιορισμών, η

αδικία θεωρείται το πιο ανυπόφορο και το πιο ολέθριο πράγμα, ενώ ο δίχως αρετή άνθρωπος (ο άδικος) χαρακτηρίζεται ως το πιο

ανόσιο ον (στις σχέσεις με το θείο), το πιο άγριο (στις σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους) και το χειρότερο απ' όλα τα όντα στις πιο χαρακτηριστικές ζωώδεις απολαύσεις (στις ερωτικές και σ' εκείνες του φαγητού).

Τα κύρια σημεία της ενότητας

Ο άνθρωπος γεννιέται εφοδιασμένος από τη φύση με όπλα (με το

λόγο και τα πάθη), για να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή, οι οποίες στηρίζουν την κοινωνία.

Όμως τα όπλα αυτά, αν λείπει η φρόνηση και η αρετή, μπορεί ο άνθρωπος να τα χρησιμοποιήσει με κακούς σκοπούς και τότε γίνε ται το πιο άγριο και το πιο επικίνδυνο από όλα τα ζώα.

Συστατικό στοιχείο της πόλης είναι η δικαιοσύνη, που συγκρατεί

made by Absens

την τάξη.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

198

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

•

Το περιεχόμενο των απαντήσεων αποτελείται από αποσπάσματα της ερμηνευτικής προσέγγισης, που έχει προηγηθεί' η επανάληψη στοχεύει στη διευκόλυνση του μαθητή, που έτσι δε θα είναι αναγκασμένος να ανατρέχει κάθε φορά στις προη γούμενες σελίδες.

•

Ιη ερώτηση εκείνος που πρώτος τη συγκρότησε' σύμφωνα με όσα αναφέρ

θηκαν στις προηγούμενες διδακτικές ενότητες, η πόλη υπάρχει εκ φύσεως και είναι φανερό ότι εκείνος που συγκρότησε την πολιτική

με την τέχνη).

•

2η ερώτηση Στο τέλος του κειμενικούαποσπάσματος αυτής της διδακτικής ενό τητας ο Αριστοτέλης διατυπώνει τη θέση ότι η δικαιοσ1Jνη "είναι στοιχείο συστατικό της πόλης" και "αυτό που συγκρατεί την τάξη στην πολιτική κοινωνία".

Η δικαιοσύνη στο κείμενο νοείται ως αρετή, ως η ιδιότητα ενός ανθρώπου να πράττει σύμφωνα με τους γραπτούς ή άγραφους νό μους είναι η τήρηση των αρχών του δικαίου από τα μέλη μιας κοι νωνίας, με την ορθή εφαρμογή των γραπτών νόμων και με το σε βασμό των άγραφων νόμωγ νοείται ακόμα και ως θεσμός της

πολιτείας

(= το δίκαιο): το σύνολο δηλαδή των κανόνων που ρυθ

μίζουν την οργάνωση του κράτους, καθώς και τις σχέσεις των πο λιτών προς αυτό και μεταξύ τους Η δικαιοσύνη υπάρχει ανάμεσα σε ανθρώπους που οι μεταξύ τους σχέσεις ρυθμίζονται με το νόμο και είναι η ιδιότητα με την οποία το άτομο ζει σε απόλυτη συμφωνία προς την κοινωνική ηθική της

made by Absens

πόλης του. Ε τσι, είναι μια κοινωνική αρετή, την οποία είναι ανά-

14η ενότητα

199

γκη να ακολουθούν όλες οι άλλες: όπου υπάρχει δικαιοσύνη υπάρ

χουν και όλες οι άλλες αρετές (εΥ δικαιοσύΥΠ συλλήβδηΥ πάσ' αρετη εΥΙ). Φαίνεται καθαρά λοιπόν ότι η δικαιοσύνη είναι συστατικό στοι χείο της πολιτικής κοινότητας, αφού με τους νόμους συγκρατεί την

made by Absens

τάξη σ' αυτήν.

15η ενότητα

Ο πολίτης είναι το συστατικό στοιχείο της πόλης

ΚΕΙΜΕΝΟ

τφ περι πολιτείας επισκοποϋντι, και τίς έκά στη και ποία τις, σχεδον πρώτη σκέψις περι πό λεως ίδείν, τί ποτέ εστιν ή πόλις. Νϋν γαρ αμφι

σβητοϋσιν, οί μεν φάσκοντες την πόλιν πεπρα χέναι την πραξιν, οί δ' ου την πόλιν αλλα την όλιγαρχίαν η τον τύ ραννον· τοϋ δε πο λιτικοϋ και τοϋ νομοθέτου πάσαν όρώμεν την πραγμα

τείαν ουσαν περι πόλιν, ή δε πο λιτεία τών την πόλιν οίκούντων εστι τάξις τις. Έπει δ' ή πόλις τών συγκειμένων, καθάπερ άλλο τι τών ολων μεν σvνεστώτων δ' εκ πολλών μορίων, δηλον

τι πρότερον ό πο λίτης ζητητέος ή γαρ πό λις πολιτών τι πληθός εστιν. Ώστε τίνα χρη καλείν

πολίτην και τίς ό πολίτης εστι σκεπτέον. Και γαρ ό πολίτης αμφισβητείται πολλάκις ου γαρ

τον αυτον όμολογοϋσι πάντες εΙναι πολίτην- ε στι γάρ τις ος εν δημοκρατίςι πολίτης ων εν ό

made by Absens

λιγαρχίςι πολλάκις ουκ εστι πολίτης.

15η ενότητα

201

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Για όποιον εξετάζει το πολίτευμα, δηλαδή ποια είναι η ουσία του

κάθε πολιτεύματος και ποια τα χαρακτηριστικά του, το πρώτο σχεδόν θέμα για διερεύνηση είναι να δει τι είναι άραγε το κράτος. Γιατί σήμε ρα υπάρχουν διαφορετικές γνώμες πάνω σ' αυτό το θέμα: άλλοι ισχυ ρίζονται ότι η πόλη έχει κάνει μια συγκεκριμένη πράξη, άλλοι όμως ισχυρίζονται ότι δεν την έχει κάνει η πόλη παρά μια συγκεκριμένη ολι

γαρχική κυβέρνηση ή ένας συγκεκριμένος τύραννος εξάλλου, βλέπουμε ότι όλη η δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη είναι σχετι κή με το κράτος, ενώ το πολίτευμα είναι ένας τρόπος οργάνωσης αυ

τών που ζουν στο συγκεκριμένο κράτος. Όμως, επειδή το κράτος ανή κει στην κατηγορία των σύνθετων πραγμάτων, όπως όλα τα πράγματα που το καθένα τους είναι ένα όλο αλλά αποτελείται από πολλά μέρη, είναι φανερό ότι πρώτα πρέπει να ψάξουμε να βρούμε τι είναι ο πολί της γιατί το κράτος είναι ένα σύνολο από πολίτες. Επομένως, πρέπει

να ερευνήσουμε ποιον πρέπει να ονομάζουμε πολίτη και ποια είναι η ουσία της έννοιας πολίτης. Πράγματι, για το περιεχόμενο της λέξης πο λίτης διατυπώνονται πολλές φορές διαφορετικές μεταξύ τους γνώμες.

Δηλαδή δεν υπάρχει ομοφωνία για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης: κάποιος, ενώ είναι πολίτης σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα, συχνά δεν

made by Absens

είναι πολίτης σε ένα ολιγαρχικό πολίτευμα.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

202

Ι. Γλωσσική προσέγγιση

Α. Μορφοσυντακτικά (Δίνονται όσα κρίνονται απαραίτητα για την κατανόηση του περιεχομένου)

τφ περι πολιτείας έπισκοπουντι, και τίς έκάστη (ενν. πολιτεία) και ποία τις (ενν. έστίν), σχεδον πρώτη σκέψις (ενν. έστιν) περι πόλεως ίδείν, τί ποτέ έστιν

πόλις: μία κύρια πρόταση και δύο

δευτερεύουσες, πλάγιες ερωτηματικές. τφ περι πολιτείας έπισκοπουντι σχεδον πρώτη σκέψις (ενν. έστιν) περι πόλεως ίδείν ...: η κύρια πρόταση' τφ περι πολιτείας έπισκο πουντι: δοτική της αναφοράς πρώτη σκέψις: κατηγορούμενο' ί

δείν: υποκείμενο του εστιν (σπάνια χρήση άναρθρου στη θέση έ ναρθρου απαρεμφάτου).

και τίς έκάστη (ενν. πολιτεία) και ποία τις (ενν. έστίν): πλάγια ε ρώτηση, επεξήγηση στο εμπρόθετο περι πολιτείας (σ' αυτή την εκ δοχή μάς οδηγεί το κόμμα πριν από τον και) και τίς και ποία τις:

κατηγορούμενα στο υποκείμενο έκάστη (πολιτεία) του εννοούμε

νου συνδετικού εστίν (υπάρχει καταφατική συμπλοκή με έμφαση: και

καί).

τί ποτέ έστιν

πόλις: πλάγια ερώτηση, αντικείμενο του απαρεμ

φάτου ίδείν τί: κατηγορούμενο στο υποκείμενο του συνδετικού ρήματος εστίν.

νυν γαρ αμφισβητουσιν, οί μεν φάσκοντες την πόλιν πεπραχέναι

την πραξιν, οί δ' (ενν. φάσκοντες) ο" την πόλιν αλλα την όλιγαρ

χίαν

τον τύραννο ν (ενν. πεπραχέναι την πραξιν): κύρια πρότα

ση κρίσης ο γαρ συνδέει με τα προηγούμενα με παρατακτική αι τιολογική σύνδεση.

οί μεν φάσκοντες την πόλιν πεπραχέναι την πραξιν, οί δ' (ενν.

φάσκοντες) ο" την πόλιν αλλα την όλιγαρχίαν

τον τύραννο ν

made by Absens

(ενν. πεπραχέναι την πραξιν): επιμεριστική παράθεση στο εννο-

15η ενότητα

203

ούμενο υποκείμενο οί ανθρωποι του ρήματος cφφισβητούσιv φά

σκοντες (και ενν. φάσκοντες): τροπικές μετοχές, με υποκείμενα οί μεν

- οί δέ πεπραχέναι: ειδικό απαρέμφατο (πλάγιος λόγος κρί

σης), αντικείμενο της μετοχής φάσΚΟΥτες την πόλιν: υποκείμενο του απαρεμφάτου πεπραχέναι, ετεροπροσωπία· την πράξιν: σύ στοιχο αντικείμενο του απαρεμφάτου πεπραχέναι· ού την πόλιν

αλλα την όλιγαρχίαν

τον τύραννον (ενν. πεπραχέναι την πρά

ξιν): υποκείμενα του εννοούμενου απαρεμφάτου πεπραχέναι· το πρώτο συνδέεται με τα επόμενα δύο αντιθετικά σε σχήμα άρσης

και θέσης τα άλλα δύο συνδέονται μεταξύ τους διαζευκτικά.

του δε πολιτικου και του νομοθέτου πάσαν όρωμεν την πραγμα

τείαν οt,σαν περι πόλιν: κύρια πρόταση κρίσης ο δε είναι μετα βατικός.

του πολιτικου και του νομοθέτου: γενικές υποκειμενικές στο την πραγματείαν. πάσαν την πραγματείαν: αντικείμενο του ρήματος όρώμεν και υ

ποκείμενο της μετοχής olισαν πάσαν: κατηγορηματικός προσδιορι σμός στο την πραγματείαν. "J

" " "

ουσαν: κατηγορηματικη μετοχη στο αντικειμενο πασαν την πραγ-

ματείαν του ρήματος όρώμεν.

περι πόλιν: εμπρόθετος προσδιορισμός της αναφοράς ως κατηγο

ρούμενο του υποκειμένου πάσαν την πραγματείαν της μετοχής olι σαν.

ή δε πολιτεία των την πόλιν οίκούντων έστι τάξις τις: κύρια πρό ταση κρίσης.

των την πόλιν οίκούντων: επιθετική μετοχή, γενική αντικειμενική

στο τάξις τις την πόλιν: αντικείμενο της μετοχής τών οΙκούΥτων.

έπει δ' ή πόλις των συγκειμένων (ενν. έστί): δευτερεύουσα πρότα

ση, αιτιολογική (προσδιορίζει την πρόταση

7)·

των συγκειμένων:

γενική κατηγορηματική διαιρετική στο υποκείμενο ή πόλις του εν

made by Absens

νοούμενου συνδετικού ρήματος εστί.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

204

καθάπερ (ενν. έστι) αλλο τι τών όλων μεν (ενν. οντων) συνεστώ των δ' έκ πολλών μορίων: δευτερεύουσα πρόταση, αναφορική τρο

πική (προσδιορίζει την πρόταση

5).

αλλο τι: υποκείμενο του εννοούμενου ρήματος έστί.

τών όλων μεν (ενν. οντων) συνεστώτων δ' έκ πολλών μορίων: δύο επιθετικές μετοχές

γενική διαιρετική στο αλλο τt" όλων: κατηγο

ρούμενο.

Κατά λέξη μετάφραση του χωρίου: Όπως είναι οτιδήποτε άλλο α

πό αυτά που είναι "όλα" (τα καθένα τους ένα όλον) και αποτε λούνται από πολλά μέρη.

συνεστώτων· ουδέτερο της μετοχής συνεστώς, συνεστώσα, συνε

στώς (ή -ας) ή συνεστηκώς, -υία, -ας του μέσης σημασίας παρακει μένου εστηκα του ρήματος Ιστημι.

7. δηλον (ενν. έστιν) ότι πρότερον ό πολίτης ζητητέος (ενν. έστί): μία κύρια πρόταση κρίσης και μία δευτερεύουσα, ειδική, υποκείμε νο στο απρόσωπο δήλόν (έστι).

η γαρ πόλις πολιτών τι πληθός έστιν: κύρια πρόταση κρίσης ο γcφ συνδέει με τα προηγούμενα με παρατακτική αιτιολογική σύνδεση. πολιτών: γενική του περιεχομένου στο πλήθος. πληθός τι: κατηγορούμενο στο υποκείμενο ή πόλις του συνδετικού ρήματος έστίν.

9. ωστε τίνα χρη καλείν πολίτην και τίς ό πολίτης έστι σκεπτέον (ενν. έστιν ημίν): μία κύρια πρόταση κρίσης (ωστε σκεπτέον έστι) και δύο δευτερεύουσες, πλάγιες ερωτηματικές, αντικείμενα στο σκεπτέον (έ στΟ- εννοείται ως δοτική του ενεργούντος προσώπου το ήμίν ο ωστε εισάγει λογικό συμπέρασμα που προκύπτει από τα προηγούμενα.

τίνα: αντικείμενο του απαρεμφάτου καλείν (ετεροπροσωπία στην απρόσωπη σύνταξη). καλείν: τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο του απρόσωπου ρήματος

made by Absens

χρή. εννοούμενο υποκείμενό του: ήμάς.

15η ενότητα

205

πολίτην: κατηγορούμενο στο αντικείμενο τίνα του απαρεμφάτου καλείν.

τίς: κατηγορούμενο στο υποκείμενο ό πολίτης του συνδετικού ρή ματος εστί.

10.

και γαρ ό πολίτης άμφισβητείται πολλάκις: κύρια πρόταση κρί σης η έκφραση και γαρ έχει βεβαιωτική σημασία.

11. ού γαρ τον αύτον όμολογούσι πάντες είναι πολίτην: κύρια πρότα ση κρίσης ο γαρ είναι αιτιολογικός. ...

,,'!'

τον αυτον: υποκειμενο του απαρεμφατου ειναι.

πάντες: υποκείμενο του ρήματος ούχ όμολογΟύσι.

εΙναι: ειδικό απαρέμφατο (πλάγιος λόγος κρίσης), αντικείμενο του ρήματος ούχ όμολογΟύσι. πολίτην: κατηγορούμενο στο υποκείμενο τον αύτον του απαρεμ,

φατου ει ναι.

12.

εστι γάρ τις δς έν δημοκρατίι;ι πολίτης ων έν όλιγαρχίι;ι πολλάκις ούκ εστι πολίτης: μία κύρια πρόταση κρίσης και μία δευτερεύου

σα, αναφορική προσδιοριστική (όρος αναφοράς: τις)' ο γαρ είναι αιτιολογικός.

τις: υποκείμενο του ρήματος εστι (το ρήμα είναι υπαρκτικό). πολίτης: κατηγορούμενο στο υποκείμενο δς της μετοχής ων. ων: εναντιωματική μετοχή, συνημμένη στο ος.

made by Absens

Β. Ετυμολογικά

έπισκοπέω-ω < επι + σκοπέω-ώ

άμφισβητέω-ω < άμφις + βαίνω (πβ. ε-βη-ν)

όλιγαρχία (παρασύνθετο) < όλιγαρχέομαι-ούμαι < όλίΥος+ άρχομαι

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

206

νομοθέτης

< νόμος + τίθημι

όμολογέω-ω (παρασύνθετο) < όμόλογος < όμού + λέγω

ΙΙ. Προσέγγιση του περιεχομένου (Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

Σύνδεση με τα προηγούμενα Μετά το κείμενο της διδακτικής ενότητας

14,

που βρίσκεται προς

την αρχή του πρώτου βιβλίου των Πολιτικών, ο Αριστοτέλης εξε τάζει διάφορα άλλα θέματα στο πρώτο και στο δεύτερο βιβλίο. Τα θέματα αυτά είναι σχετικά

με το θεσμό της δουλείας

με τα οικονομικά αγαθά και τους τρόπους της απόκτησής τους

με το νόμισμα και το χρήμα'

με την αρετή των μελών της οικογένειας

με τα συστήματα πολιτείας

με την κοινοκτημοσύνη, την ιδιοκτησία, την περιουσία'

με κάποιες θεωρίες του Πλάτωνα, στις οποίες ασκεί κριτική'

με ορισμένα πολιτεύματα και θεσμούς

με γνωστούς μεγάλους νομοθέτες και με το έργο τους.

Απόδοση του περ ιεχομένου της ενότητας Σ' αυτή την ενότητα τίθεται πρώτα το ερώτημα "τι είναι πόλη"

(κράτος). Στο πλαίσιο της διερεύνησης της έννοιας αυτής πρέπει να ξεκαθαριστεί ποια είναι η ουσία της και ποιος έχει την ευθύνη των πολιτικών πράξεων, ιδιαίτερα σε μη δημοκρατικά καθεστώτα' αν δηλαδή αυτή την ευθύνη την έχει το κράτος και γενικά ο λαός ή αν

την έχουν μόνο αυτοί που είναι κάθε φορά φορείς της εξουσίας (οι

ολιγαρχικές, ας πούμε, κυβερνήσεις ή ο τύραννος). Πρέπει επίσης

made by Absens

να γίνει κατανοητός ο ρόλος ενός πολιτικού και ενός νομοθέτη, α-

15η ενότητα

207

φού ο τρόπος της δράσης τους έχει να κάνει με την πόλη. Αλλά πρέπει να καταλάβουμε και τον τρόπο οργάνωσης εκείνων που ζουν σε μια πόλη. Τέλος, επειδή δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς το περιεχόμενο της έννοιας πολίτης, πρέπει να εξεταστεί τι είναι ο πο

λίτης, αφού αυτός είναι συστατικό στοιχείο της πόλης (η πόλη εί ναι ένα πλήθος από πολίτες).

Οι λόγοι για την εξέταση της έννοιας "πόλη" Στο πλαίσιο της διερεύνησης της ουσίας και των γνωρισμάτων κά

θε πολιτεύματος (κάθε τρόπου διακυβέρνησης ενός κράτους), το πρώτο που πρέπει να εξεταστεί είναι η έννοια της πόλης (του κρά τους) για τους ακόλουθους λόγους: α.

Υπάρχει κάποια διχογνωμία ως προς την ουσία του κράτους και πρέπει να ξεκαθαριστεί αν την ευθύνη των πολιτικών πράξεων την

έχει αυτό ή τα πρόσωπα

- φορείς

της εξουσίας, οι κυβερνήσεις (ιδι

αίτερα όταν πρόκειται για φορείς της εξουσίας που δεν εκπροσω

πούν όλο το λαό ή την πλειοψηφία του).

•

Εδώ ο Αριστοτέλης φαίνεται ότι έχει υπόψη του το ιστορικό παρά

δειγμα των Θηβαίων. Σύμφωνα με το Θουκυδίδη (ΠΙ

62)

οι Πλαται

είς σε μια διένεξη που είχαν με τους γείτονές τους Θηβαίους τους κατηγόρησαν για "μηδισμό", δηλαδή για προδοτική προσχώρηση

της πόλης τους στους Πέρσες (στους "Μήδους") κατά τους Περσι κούς πολέμους. Και οι Θηβαίοι αποκρούοντας τη βαριά κατηγορία απάντησαν ότι αυτό δεν το έκανε η ξύμπασα πόλις αλλά η δυνα στεία όλίγων ανδρών, που ασκούσε τότε την εξουσία στο κράτος.

•

Στην ιστορική πορεία ενός λαού είναι ανάγκη να παίρνονται απο φάσεις και να γίνονται πράξεις που μερικές φορές είναι καίριες και

αποφασιστικές (σε ζητήματα εσωτερικά, στις σχέσεις με άλλα κρά τη κ.ά.). Όταν οι πράξεις γίνονται από κυβερνήσεις ολιγαρχικές ή από τυράννους, μερικοί ισχυρίζονται ότι την ευθύνη την έχει το κράτος άλλοι όμως φρονούν ότι την ευθύνη την έχουν τα πρόσωπα

made by Absens

που ασκούσαν την εξουσία χωρίς τη συναίνεση του λαού και δεν

208

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

την έχει ολόκληρος ο ,λαός, ερήμην του οποίου πάρθηκαν οι απο φάσεις. Έτσι, όταν αλλάξει το καθεστώς, ενδέχεται να αναθεωρη θούν κάποιες συμφωνίες ή να ακυρωθούν κάποιες πράξεις.

β.

ται ότι στα Πολιτικά ο Αριστοτέλης συχνά αναφέρει μαζί τους πο λιτικούς και τους νομοθέτες, ενώ μπορούμε να θυμηθούμε και από την ενότητα

την αναφορά στο ρόλο των νομοθετών, που έχουν

την πρόθεση να κάνουν ευτυχισμένους τους πολίτες (αγαθούς).

•

Ως προς τη δραστηριότητα των πολιτικών, που είναι σχετική εξ ολοκλήρου με το κράτος, μπορούμε να κάνουμε λόγο για δύο χαρακτηριστικές φράσεις των σημε ρινών πολιτικών:

"Όλα για το λαό". Η φράση, σχετική με το αριστοτελικό χωρίο, σημαίνει ότι κάθε ενέρ

γεια ενός πολιτικού αποβλέπει στο όφελος του συνόλου των πολιτών (και όχι, εννοείται, στο όφελος μιας μόνο μερίδας του λαού ή στο ατομικό συμφέρον του ίδιου του πολιτι

κού). Βέβαια δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ως ποιο σημείο η φράση εκφράζει τις πραγμα τικές προθέσεις του πολιτικού ή αν στην πραγματικότητα είναι δημαγωγική.

"Εν ονόματι του λαού". Η φράση αυτή σημαίνει ότι ένας πολιτικός ενεργεί για λο γαριασμό του λαού και ότι εκφράζει τη βούληση του λαού, από τον οποίο έχει ε κλεγεί και ο οποίος είναι η πηγή της εξουσίας του' έτσι, η δραστηριότητά του απο τελεί ένα είδος ανταπόδοσης.

γ.

Υπάρχει και ένας τρίτος λόγος: πρέπει να κατανοηθεί η οργάνωση

του κράτους σε σχέση με τον τρόπο της διακυβέρνησής του (με το

πολίτευμα, με το καθεστώς που επικρατεί κάθε φορά), με την κατα νομή της πολιτικής δύναμης, με τον τρόπο οργάνωσης των πολιτών.

Η εξέταση της έννοιας "πολίτης' Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, για να εξεταστεί η έννοια του πολι

τεύματος, πρέπει πρώτα για κάποιους λόγους να εξεταστεί η έν

νοια πόλις (κράτος)- αλλά και πριν δούμε τι είναι πόλις, πρέπει πρώτα να εξεταστεί η έννοια πολίτης, για τους ακόλουθους λόγους: α.

Η πόλις είναι κάτι σύνθετο, ένα όλο, που έχει συντεθεί από διά φορα μέρη, και ο πολίτης είναι το μέρος έτσι, για να γνωρίσουμε

made by Absens

το όλο, πρέπει πρώτα να γνωρίσουμε το μέρος.

15η ενότητα

β.

209

Ο δεύτερος λόγος απορρέει από τον πρώτο: πρέπει να εξεταστεί η έννοια πολίτης, όχι μόνο για να φωτιστεί καλύτερα η έννοια πόλις, αλλά και για να ξεκαθαριστεί το περιεχόμενο και της ίδιας της έν νοιας πολίτης, για τον ορισμό της οποίας δεν υπάρχει ομοφωνία.

•

Δε συμφωνούν όλοι για τον ορισμό της έννοιας "πολίτης". Για πα ράδειγμα, ένα άτομο σύμφωνα με τα κριτήρια μιας δημοκρατικής

πόλης μπορεί να είναι πολίτης, ενώ το ίδιο άτομο μπορεί να μην εί ναι πολίτης σε ένα ολιγαρχικό καθεστώς, όπου ισχύουν άλλα κρι

τήρια (π.χ. καταγωγή, επάγγελμα, εισόδημα κ.ά.).

Αναλυτική και γενετική μέθοδος Ο Αριστοτέλης, για να δώσει τον ορισμό της έννοιας πόλις (κρά τος), ακολουθεί την

α ν α λ υ τ ι κ ή

μέθοδο: θα αναλύσει την

έννοια πόλις στα συστατικά της, θα βρει τα χαρακτηριστικά των συστατικών αυτών και συνθέτοντάς τα θα έχει τον ορισμό της πό

λεως. Έτσι, αρχικά λέει ότι η πόλις είναι κάτι το ολον (τι τών

λων), κάτι το γενικό' καθετί το γενικό αποτελείται από μέρη (εκ πολλών μορίων) και η πόλη είναι πληθός τι πολιτών. Επομένως, πριν δούμε τι είναι πόλις, πρέπει να δούμε τι είναι ο πολίτης.

Όμως στις προηγούμενες διδακτικές ενότητες

(11-14)

ο Αριστοτέ

λης για τη διερεύνηση της ίδιας έννοιας (πόλις) εφάρμοσε μιαν άλ λη μέθοδο, τη

γ ε ν ε τ ι κ ή ,προ σπαθώντας να εξηγήσει πώς

"γεννήθηκε" η πόλις.

•

Άλλα παραδείγματα: α) Ακολουθούμε τη γενετική μέθοδο, όταν

προσπαθούμε να προσδιορίσουμε πώς γεννήθηκε ένα ποίημα (τι παρακίνησε τον ποιητή να το συνθέσει, από πού άντλησε την έ

μπνευσή του κ.ά.), όμως με την αναλυτική μέθοδο μελετούμε τα επι μέρους στοιχεία που το συνθέτουν, τα χαρακτηριστικά του γνω

ρίσματα Κ.ά. β) Τη γενετική μέθοδο ακολουθούμε, όταν προσπα

θούμε να βρούμε πώς δημιουργήθηκε (πώς γεννήθηκε) μια γλώσσα' ακολουθούμε όμως την αναλυτική μέθοδο, όταν μελετούμε τα επι

made by Absens

μέρους στοιχεία της γλώσσας αυτής: τους φθόγγους, τις συλλαβές,

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

210

τις λέξεις, τις προτάσεις κτλ. ή τους κανόνες που ακολουθούνται

για τη θέση των λέξεων μέσα στο λόγο.

Τα κύρια σημεία της ενότητας

Όποιος εξετάζει το πολίτευμα πρέπει πρώτα να δει τι είναι το κράτος.

Όλη η δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη είναι σχε τική με το κράτος.

Για να εξετάσουμε την έννοια "κράτος" (που είναι ένα όλο), πρώτα πρέπει να ψάξουμε να βρούμε τι είναι ο πολίτης, γιατί το κράτος είναι ένα σύνολο από πολίτες.

Για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης δεν υπάρχει ομοφωνία.

Η δομή της ενότητας

Α. Οι λόγοι για την εξέταση της έννοιας πόλις (κράτος)

Διχογνωμία ως προς την ουσία της έννοιας κράτος

Κατανόηση του τρόπου δράσης του πολιτικού και του νομοθέτη

Κατανόηση της οργάνωσης του κράτους σε σχέση με το πολί τευμα

Β.

Οι λόγοι για την εξέταση της έννοιας πολίτης

Ο πολίτης είναι μέρος του όλου πόλις

Ανυπαρξία ομοφωνίας για τον ορισμό της έννοιας πολίτης

111.

Ερωτήσεις

απαντήσεις

σε ετυμολογικά και σημασιολογικά

Ερώτηση

αμφισβητουσΙΥ. Συνδυάζοντας κάθε λέξη της πρώτης στήλης με μία της δεύτερης, να σχηματίσετε τέσσερα ονοματικά σύνολα και

made by Absens

να δώσετε τη σημασία τους.

15η ενότητα

211

α.

αμφίβιος

προσωπ ικότητα

β.

αμφιλεγόμενος

μαχαίρι

γ.

αμφίρροπος

αγώνας

δ.

αμφίστομος

ζώο

•

Απάντηση

α.

αμφίβιο ζώο: το ζώο που ζει και στη στεριά και στη θάλασσα

β.

αμφιλεγόμενη προσωπικότητα: προσωπικότητα, για την αξιολόγη ση της οποίας υπάρχουν αντικρουόμενες γνώμες.

γ.

αμφίρροπος αγώνας: ο αγώνας του οποίου η έκβαση δεν έχει κρι

θεί (η νίκη προβλέπεται άλλοτε υπέρ του ενός και άλλοτε υπέρ του άλλου αντιπάλου). δ.

αμφίστομο μαχαίρι: το μαχαίρι που έχει διπλή κόψη (δίκοπο).

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

•

θητή, που έτσι δε θα είναι αναγκασμένος να ανατρέχει κάθε φορά στις προηγού μενες σελίδες.

•

Ιη ερώτηση

Πρέπει να εξεταστεί η έννοια της πόλης (του κράτους) για τους α κόλουθους λόγους:

α.

Υπάρχει κάποια διχογνωμία ως προς την ουσία του κράτους και

πρέπει να ξεκαθαριστεί αν την ευθύνη των πολιτικών πράξεων την

έχει αυτό ή τα πρόσωπα

φορείς της εξουσίας, οι κυβερνήσεις (ιδι

αίτερα όταν πρόκειται για φορείς της εξουσίας που δεν εκπροσω

made by Absens

πούν όλο το λαό ή την πλειοψηφία του).

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

212

•

Εδώ ο Αριστοτέλης φαίνεται ότι έχει υπόψη του το ιστορικό παρά

δειγμα των Θηβαίων. Σύμφωνα με το Θουκυδίδη (ΠΙ

62)

οι Πλα

ταιείς σε μια διένεξη που είχαν με τους γείτονές τους Θηβαίους τους κατηγόρησαν για "μηδισμό", δηλαδή για προδοτική προσχώρηση

της πόλης τους στους Πέρσες (στους "Μήδους") κατά τους Περσι κούς πολέμους. Και οι Θηβαίοι αποκρούοντας τη βαριά κατηγορία

απάντησαν ότι αυτό δεν το έκανε η ξύμπασα πόλις αλλά η δυνα στεία όλίγων ανδρών, που ασκούσε τότε την εξουσία στο κράτος. β.

Ο δεύτερος λόγος: πρέπει να κατανοήσουμε και να εξηγήσουμε τον τρόπο δράσης, τις συγκεκριμένες δηλαδή ενέργειες, ενός πολιτικού ή ενός νομοθέτη, αφού αυτά αναφέρονται στο κράτος. Υπενθυμίζε ται ότι στα Πολιτικά ο Αριστοτέλης συχνά αναφέρει μαζί τους πο λιτικούς και τους νομοθέτες, ενώ μπορούμε να θυμηθούμε και από την ενότητα

την αναφορά στο ρόλο των νομοθετών, που έχουν

την πρόθεση να κάνουν ευτυχισμένους τους πολίτες (αγαθούς). γ.

Υπάρχει και ένας τρίτος λόγος: πρέπει να κατανοηθεί η οργάνω ση του κράτους σε σχέση με τον τρόπο της διακυβέρνησής του

(με το πολίτευμα, με το καθεστώς που επικρατεί κάθε φορά), με την κατανομή της πολιτικής δύναμης, με τον τρόπο οργάνωσης

των πολιτών.

•

2η ερώτηση

Ως προς τη δραστηριότητα των πολιτικών, που είναι σχετική εξ ο λοκλήρου με το κράτος, μπορούμε να κάνουμε λόγο για δύο χα ρακτηριστικές φράσεις των σημερινών πολιτικών:

α.

"Όλα για το λαό". Η φράση, σχετική με το αριστοτελικό χωρίο, ση μαίνει ότι κάθε ενέργεια ενός πολιτικού αποβλέπει στο όφελος του συνόλου των πολιτών (και όχι, εννοείται, στο όφελος μιας μόνο με

ρίδας του λαού ή στο ατομικό συμφέρον του ίδιου του πολιτικού). Βέβαια δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ως ποιο σημείο η φράση εκ φράζει τις πραγματικές προθέσεις του πολιτικού ή αν στην πρα

made by Absens

γματικότητα είναι δημαγωγική.

15η ενότητα

β.

213

"Εν ονόματι του λαού". Η φράση αυτή σημαίνει ότι ένας πολιτικός ενεργεί για λογαριασμό του λαού και ότι εκφράζει τη βούληση του λαού, από τον οποίο έχει εκλεγεί και ο οποίος είναι η πηγή της ε ξουσίας του· έτσι, η δραστηριότητά του αποτελεί ένα είδος αντα

πόδοσης.

•

3η ερώτηση

Ο Αριστοτέλης, για να δώσει τον ορισμό της έννοιας πόλις (κρά τος), ακολουθεί την α ν α λ υ τ ι κ ή

μέθοδο: θα αναλύσει την

έννοια πόλις στα συστατικά της, θα βρει τα χαρακτηριστικά των συστατικών αυτών και συνθέτοντάς τα θα έχει τον ορισμό

της πόλεως. Έτσι, αρχικά λέει ότι η πόλις είναι κάτι το σλον

(τι τών σλων), κάτι το γενικό· καθετί το γενικό αποτελείται α πό μέρη (εκ πολλών μορίων) και η πόλη είναι πλήθός τι πολι τών. Επομένως, πριν δούμε τι είναι πόλις, πρέπει να δούμε τι είναι ο πολίτης.

Όμως στις προηγούμενες διδακτικές ενότητες

(11-14)

ο Αριστοτέ

λης για τη διερεύνηση της ίδιας έννοιας (πόλις) εφάρμοσε μιαν άλ λ η μέθοδο, τη

γ ε ν ε τ ι κ ή

προσπαθώντας να εξηγήσει πώς

"γεννήθηκε" η πόλις.

•

Άλλα παραδείγματα: α) Ακολουθούμε τη γενετική μέθοδο, όταν προσπαθούμε να προσδιορίσουμε πώς γεννήθηκε ένα ποίημα (τι παρακίνησε τον ποιητή να το συνθέσει, από πού άντλησε την έ

μπνευσή του κ.ά.), όμως με την αναλυτική μέθοδο μελετούμε τα επι μέρους στοιχεία που το συνθέτουν, τα χαρακτηριστικά του γνωρί

σματα κ.ά. β) Τη γενετική μέθοδο ακολουθούμε, όταν προσπαθού

με να βρούμε πώς δημιουργήθηκε (πώς γεννήθηκε) μια γλώσσα· α κολουθούμε όμως την αναλυτική μέθοδο, όταν ακολουθούμε τα ε πιμέρους στοιχεία της γλώσσας αυτής: τους φθόγγους, τις συλλαβές, τις λέξεις, τις προτάσεις κτλ. ή τους κανόνες που ακολουθούνται

made by Absens

για τη θέση των λέξεων μέσα στο λόγο.

16η ενότητα

Ο πολίτης ορίζεται από τη συμμετοχή στην πολιτική και δικαστική εξουσία

ΚΕΙΜΕΝΟ

Ό πολίτης ού τφ οΙκείν που πολίτης έστίν (και γαρ μέτοικοι και δούλοι κοινωνούσι της οΙκή

σεως), ούδ' οί τών δικαίων μετέχοντες ούτως ω στε και δίκην ύπέχειν και δικάζεσθαι (τούτο γαρ ύπάρχει και τοίς

άπο συμβόλων κοινω

νούσιν)' ... πο λίτης δ' άπλώς ούδενι τών άλλων όρίζεται μάλλον η τφ μετέχειν κρίσεως και άρ

χης.... Τίς μεν

oiJv έστιν ό πολίτης, έκ τούτων

φανερόν· Φ γαρ έξουσία κοινωνείν άρχης βου λευτικης καικριτικης, πολίτην ηδη λέγομεν εί ναι ταύτης της πόλεως, πόλιν δε το τών τοιού των πληθος ίκανον προς αύτάρκειαν ζωης, ώς

made by Absens

άπλώς εΙπείν.

16η ενότητα

215

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Ο πολίτης δεν είναι πολίτης με κριτήριο το ότι είναι εγκαταστημέ

νος σε ένα συγκεκριμένο τόπο (γιατί και μέτοικοι και δούλοι μοιράζο νται με τους πολίτες έναν κοινό τόπο), ούτε είναι πολίτες αυτοί οι ο ποίοι από όλα τα πολιτικά δικαιώματα έχουν μόνο το δικαίωμα να εμ

φανίζονται στο διακαστήριο και ως εναγόμενοι και ως ενάγοντες (το δικαίωμα αυτό το έχουν και όσοι μοιράζονται έναν τόπο χάρη σε ειδι κές συμφωνίες)·

...

Με την ακριβέστερη σημασία της λέξης τίποτε άλλο

δεν ορίζει τόσο τον πολίτη όσο η συμμετοχή στις δικαστικές λειτουργί

ες και στα αξιώματα .... Από αυτά λοιπόν γίνεται φανερό τι είναι ο πο λίτης αυτός δηλαδή που έχει τη δυνατότητα να μετέχει στην πολιτική

και δικαστική εξουσία λέμε πια ότι είναι πολίτης της συγκεκριμένης πόλης από την άλλη, πόλη είναι, για να το πούμε με τον πιο γενικό τρόπο, το σύνολο από τέτοια άτομα, που είναι ικανοποιητικό, ώστε να εξασφαλίζεται η αυτάρκεια στη ζωή τους.

Ι. Γλωσσική προσέγγιση

Α. Μορφοσυντακτικά

(Δίνονται όσα κρίνονται απαραίτητα για την κατανόηση του περιεχομένου)

ό πολίτης ού τφ οίκείν που πολίτης εστίν

[000]

ούδ' οί των δικαίων

μετέχοντες (ενν. πολίται είσιν) ουτως ωστε και δίκην ύπέχειν και

made by Absens

δικάζεσθαι: δύο κύριες προτάσεις κρίσης (συνδέονται μεταξύ τους

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

216

παρατακτικά με αποφατική επιδοτική συμπλοκή: ουκ

o'Vδε) και

δύο δευτερεύουσες, απαρεμφατικές συμπερασματικές (ωστε + α παρ.

: αποτέλεσμα

ενδεχόμενο).

τφ οίκείν: έναρθρο απαρέμφατο, δοτική της αιτίας στο ρήμα ουκ ε

στίν. πολίτης: κατηγορούμενο στο υποκείμενο ό πολίτης του συνδετικού ρήματος ουκ εστίν. οί των δικαίων μετέχοντες: επιθετική μετοχή, υποκείμενο του εννο

ούμενου ρήματος είσίν των δικαίων: αντικείμενο της μετοχής οί με τέχοντες και γενική διαιρετική. ούτως: επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου στη μετοχή οί με

τέχοντες ως δεικτικό προεξαγγέλλει τις δύο συμπερασματικές προ τάσεις. ωστε και δίκην ύπέχειν και δικάζεσθαι: οι δύο συμπερασματικές

προτάσεις (καταφατική συμπλοκή με έμφαση).

(και γαρ μέτοικοι και δούλοι κοινωνούσι της οίκήσεως): κύρια

παρενθετική πρόταση' ο γαρ αιτιολογεί τα προηγούμενα, ενώ ο και ανήκει στη λέξη μέτοικοι (οι δύο και εκφράζουν καταφατική συ

μπλοκή με έμφαση)' της οίκήσεως: αντικείμενο του ρήματος κοι νω νούσι.

(τούτο γαρ ύπάρχει και τοίς άπο συμβόλων κοινωνούσιν): κύρια παρενθετική πρόταση' ο γαρ αιτιολογεί τα προηγούμενα. τούτο: υποκείμενο του ρήματος ύπάρχει.

τοίς κοινωνούσιν: δοτική προσωπική κτητική στο ρήμα ύπάρχει.

πολίτης δ' άπλως oiιδενι των lίλλων όρίζεται μάλλον χειν κρίσεως και άρχης: κύρια πρόταση κρίσης. πολίτης: υποκείμενο του ρήματος όρίζεται.

oiιδενί: δοτική του μέσου στο ρήμα όρίζεται.

made by Absens

των lίλλων: γενική διαιρετική στο o'Vδενί.

τφ μετέ

16η ενότητα

11 τφ

217

μετέχειν: έναρθρο απαρέμφατο, δοτική του μέσου στο ρήμα

όρίζεται και δεύτερος όρος σύγκρισης με πρώτον ό ρο το oiιδενι (συγκριτική λέξη το μάλλον). κρίσεως και άρχης: αντικείμενα του απαρεμφάτου μετέχει ν.

5. τίς μεν otJv έστιν ό πολίτης, έκ τούτων φανερόν (ενν. έστιν): μία δευτερεύουσα πρόταση, πλάγια ερωτηματική, υποκείμενο του α

προσώπου φανερόν (εστιν), και μία κύρια πρόταση κρίσης ο ο1ιν εισάγει συμπέρασμα που προκύπτει από τα προηγούμενα' τίς: κα

τηγορούμενο στο υποκείμενο ό πολίτης του συνδετικού ρήματος ε στίν.

6. φ γαρ (ενν. ύ πάρχει) έ ξουσία κοινωνείν ά ρχης βουλευτικης και κριτικης, πολίτην ηδη λέγομεν είναι ταύτης της πόλεως, πόλιν δε (ενν. λέγομεν είναι) το των τοιούτων πληθος ίκανον προς αύτάρ κειαν ζωης, ώς άπλως εΙπείν: μία δευτερεύουσα πρόταση, αναφο

ρική (υποκείμενο του απαρεμφάτου εΙναι ή προ σ διοριστική στο εννοούμενο τούτον), και δύο κύριες προτάσεις κρίσης.

φ: δοτική προσωπική κτητική στο εννοούμενο ρήμα υπάρχει (βρα χυλογία: τούτον, φ υπάρχει). κοινωνείν: τελικό απαρέμφατο, αντικείμενο της έκφρασης (υπάρ χει) εξουσία. άρχης βουλευτικης και κριτικης: αντικείμενο του απαρεμφάτου κοινωνείΎ.

πολίτην: κατηγορούμενο στο υποκείμενο του απαρεμφάτου εΙναι. είναι: ειδικό απαρέμφατο (πλάγιος λόγος κρίσης), αντικείμενο του ρήματος λέγομεν.

πόλιν: κατηγορούμενο στο υποκείμενο του εννοούμενου απαρεμ-

φατου ει ναι.

το των τοιούτων πλ ηθος: υποκείμενο του εννοούμενου απαρεμφά

του εΙναι' των τοιούτων: γενική του περιεχομένου στο το πλήθος.

made by Absens

ώς άπλως εΙπείν: απόλυτο απαρέμφατο.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

218

Β. Ετυμολογικά

1. οίκέω-ω < οίκος 2.

μέτοικος (παρασύνθετο) < μετοικέω-ώ < μετα + οίκέω-ώ

δούλος < (ίσως) δέω

δίκαιος < δίκη < δείκνυμι

δικάζω < δίκη < δείκνυμι

σύμβολον (παρασύνθετο) < συμβάλλω < συν + βάλλω

(= δένω)

7. εξουσία < εξ + ουσία < ofJaa (μετοχή του εΙμ'ι)· άλλη εκδοχή: < εξε στι

βουλευτικός < βουλευτης < βουλεύω < βουλη < βούλομαι

κριτικός

10.

πληθος

11.

ίκανός < ίκνέομαι-ούμαι ή: ϊκω

12.

αυτάρκεια (παρασύνθετο) < αυτάρκης < αυτος + αρκέω-ώ

κριτης

κρίνω

< πίμπλημι

11.

ίκάνω (επικ.

= έρχομαι)

Προσέγγιση του περιεχομένου

(Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

Απόδοση του περ ιεχομένου Πολίτης δεν ονομάζεται κανείς με κριτήριο τον τόπο της κατοικί ας του ή το δικαίωμα να εμφανίζεται στο δικαστήριο ως ενάγων ή ως εναγόμενος, αλλά εκείνος που μπορεί να συμμετέχει στην πολι

τική και στη διαστική εξουσία. Και πόλις είναι το σύνολο των πο λιτών, που είναι αρκετοί, για να εξασφαλίζουν τα απαραίτητα γι

made by Absens

α τη ζωή τους.

16η ενότητα

219

Ποιος δεν είναι πολίτης Συνεχίζοντας τη διερεύνηση της έννοιας "πολίτης" (βλ. και στο τέ λος της προηγούμενης διδακτικής ενότητας) ο Αριστοτέλης θα ανα φερθεί πρώτα στα στοιχεία που δεν αποδεικνύουν ότι κάποιος εί ναι πολίτης, για να δώσει στη συνέχεια εκείνα που το αποδεικνύ

ουν. Τα στοιχεία λοιπόν που δεν μπορούν να στηρίξουν τον ορισμό της έννοιας αυτής είναι:

α. Ο τόπος κατοικίας (ού τφ οΙκείν που πολίτης έστίν). Ο ορισμός του πολίτη δε συναρτάται από τον τόπο στον οποίο κατοικεί, α

φού κοινότητα κατοικίας έχουν και οι μέτοικοι και οι δούλοι, που όμως δεν είναι πολίτες.

•

Μέτοικοι ονομάζονταν όσοι κατοικούσαν μόνιμα σε μια πόλη (κυρί ως στην Αθήνα), αλλά προέρχονταν από άλλον ελληνικό τόπο. Αυτοί πλήρωναν κάθε χρόνο ειδικό φόρο, το μετοίκιον. Ο μέτοικος δεν ήταν κανονικός πολίτης και υποχρεωνόταν να έχει έναν προστάτην, δηλα

δή έναν κανονικό πολίτη, ο οποίος συναλλασσόταν για λογαριασμό του με το κράτος και έδινε εγγύηση για τη διαγωγή εκείνου. Συχνά έ νας μέτοικος αποκτούσε το δικαίωμα της ισοπολιτείας.

β.

Τα δικαιικά δικαιώμ.ατα (ούδ' οί των δικαίων μετέΧΟΥτες). Δεν μπορεί επίσης να είναι κανείς πολίτης, μόνο και μόνο επειδή έχει το

δικαίωμα να εμφανίζεται στο δικαστήριο είτε ως ενάγων είτε ως ε ναγόμενος, γιατί και κάποιοι κάτοικοι της πόλης που είναι πολί τες άλλων πόλεων έχουν αυτό το δικαίωμα, ύστερα από κάποια ει δική συμφωνία ανάμεσα στην πόλη στην οποία διαμένουν και στην πόλη από την οποία προέρχονται και της οποίας είναι πολίτες.

•

άπσ συμβόλωγ "σύμβολα" ήταν ειδικές συμβάσεις, κυρίως εμπορι

κές, ανάμεσα σε δύο πόλεις, οι οποίες ρύθμιζαν τις διαδικασίες για αδικήματα εμπορικών κυρίως συναλλαγών. Σε ένα άλλο σημείο

του τρίτου βιβλίου των Πολιτικών ο Αριστοτέλης αναφέρεται και πάλι στα σύμβολα, φέρνοντας ως παράδειγμα τους Τυρρηνούς και

τους Καρχηδόνιους, οι οποίοι είχαν τέτοιες συμφωνίες μεταξύ τους,

made by Absens

όμως αυτό δε σήμαινε ότι ανήκαν στην ίδια πολιτική κοινωνία.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

220

•

Στο κείμενο που παραλείπεται (βλ. τα αποσιωπητικά του σχολικού βιβλίου) ο Αριστοτέλης αποκλείει την ιδιότητα του πολίτη από τα παιδιά και από τους γέροντες.

•

ο; των δικαίων μετέχοντες.... είναι δύσκολη η κατανόηση και η μετάφραση της φράσης αν υπήρχε κόμμα μετά το μετέχοντες, αυτό θα σήμαινε ότι τα άτομα για

τα οποία γίνεται λόγος θα είχαν όλα τα δικαιώματα και η "επεξήγηση" που θα α· κολουθούσε θα σήμαινε ότι όλα κι όλα τα δικαιώματα είναι η εμφάνιση κάποιου

στο δικαστήριο (μάλιστα θα ήταν περιττό το οϋτως). Τώρα όμως (χωρίς κόμμα και με το οϋτως) η γενική τών δικαίων είναι α) αντικείμενο της μετοχής οί μετέ χοντες και παράλληλα β) γενική διαιρετική

όσοι μετέχουν σε ένα από τα από

τα δικαιώματα του πολίτη, δηλαδή στο δικαίωμα να εμφανίζονται στο διακαστή

ριο και ως εναγόμενοι και ως ενάγοντες).

Πολίτης: αυτός που μετέχει κρίσεως και άρχης Ύστερα από τον αποκλεισμό του τόπου κατοικίας και των δικαι ικών δικαιωμάτων, με τα οποία δε συναρτάται ο ορισμός της έννοι ας "πολίτης", ο Αριστοτέλης έρχεται στα δύο κυριότερα γνωρίσμα τα του πολίτη. Πολίτης λοιπόν είναι:

α) αυτός που μπορεί να δικάζει ως μέλος δικαστηρίου (μετέχειν κρίσε ως) και β)

αυτός που μπορεί να συμμετέχει στη διοίκηση του κράτους και στα

όργανα από τα οποία λαμβάνονται οι πολιτικές αποφάσεις (βουλή, εκκλησία του δήμου)

μετέχειν άρχης.

Ο πολίτης λοιπόν ορίζεται ως προς το πλαίσιο συμμετοχής του στο πολίτευμα.

Τι είναι η πόλις Όπως αναφέρθηκε στην προηγούμενη διδακτική ενότητα, η πόλις είναι όλο και ο πολίτης μέρος. Έτσι, αφού ορίστηκε εδώ η έννοια πολίτης, μπορεί να οριστεί και η έννοια πόλις, η οποία είναι το σύνολο των ατό μων που μπορούν να συμμετέχουν στην πολιτική και στη δικαστική ε

ξουσία' και ακόμα, που είναι αρκετά και ικανά να εξασφαλίζουν τα πάντα στο κοινό (η συμμετοχή στις δικαστικές λειτουργίες είναι βασικό

made by Absens

στοιχείο για τον ορισμό της έννοιας πολί- της και για τον Πλάτωνα).

16η ενότητα

5. 1.

221

Τα κύρια σημεία της ενότητας

Ο τόπος στον οποίο κατοικεί ένα άτομο και το δικαίωμα συμμετο χής σε δίκες δε στοιχειοθετούν την ιδιότητα του πολίτη.

Πολίτης είναι αυτός που μπορεί να συμμετέχει στη δικαστική και στην πολιτική εξουσία.

Πόλις είναι το σύνολο των ατόμων που μπορούν να συμμετέχουν στη δικαστική και στην πολιτική εξουσία και που μπορούν να εξα σφαλίζουν όσα αγαθά χρειάζονται.

Η δομή της ενότητας

Α. Στοιχεία που δε συνιστούν την έννοια πολίτης

Β.

made by Absens

Γ.

Κοινότητα τόπου μόνιμης κατοικίας

Το δικαίωμα συμμετοχής σε δίκες

Γνωρίσματα που αποδίδονται στην έννοια πολίτης

Δυνατότητα συμμετοχής στη δικαστική εξουσία

Δυνατότητα συμμετοχής στην πολιτική εξουσία

Γνωρίσματα της έννοιας πόλις

Αποτελείται από σύνολο "πολιτών"

Το σύνολο αυτό εξασφαλίζει αυτάρκεια

222

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

111.

Ερωτήσεις

απαντήσεις

σε ετυμολογικά και σημασιολογικά

Ιη ερώτηση

Να δώσετε την ετυμολογία των τεσσάρων συνθέτων (και παρασυν θέτων) ουσιαστικών του κειμένου) .

•

Απάντηση

1. μέτοικος (παρασύνθετο) < μετοικέω-ώ < μετα + οΙκέω-ώ

σύμβολον (παρασύνθετο) < συμβάλλω < συν + βάλλω

εξουσία < εξ + ουσία < ούσα (μετοχή του εΙμΊ) άλλη εκδοχή: < εξε στι

αυτάρκεια (παρασύνθετο) < αυτάρκης < αυτος + αρκέω-ώ

2η ερώτηση

μετέχο..,τες. Να συμπληρώσετε κάθε κενό της δεύτερης στήλης με την κατάλληλη λέξη της πρώτης στήλης.

α.

ανάσχεση

απόλυτη

β.

ανοχή

εποχιακή ................................

γ.

αντοχή

3. . .............................

στους κόπους

δ.

απασχόληση

4. ............ .................

των δυνάμεων

made by Absens

ε.

αποχή

................................. .

διασπάται η

................

της οικογένειας

του πλ ηθωρ ισμού

στ. εχεμύθια

. .........................

ζ.

κατοχή

. ..............................

η.

παροχή

τον συνέλαβαν για

επιδόματος

..................

όπλων

16η ενότητα

223

θ.

συνοχή

9. . .......................

ι.

συσχετισμός

10.

•

Α π ά ν τ η σ η

από την ψηφοφορία

ψήφος....................................

α6, β 10, γ3, δ2, ε9, στ1, ζ8, η7, θ5, ι4.

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

•

Το περιεχόμενο των απαντήσεων αποτελείται από αποσπάσματα της ερμηνευτικής προσέγγισης, που έχει προηγηθεί' η επανάληψη στοχεύει στη διευκόλυνση του μα

θητή, που έτσι δε θα είναι αναγκασμένος να ανατρέχει κάθε φορά στις προηγού μενες σελίδ.ες.

•

Ιη ερώτηση οί τών δικαίων μετέχοντες- είναι δύσκολη η κατανόηση και η με τάφραση της φράσης αν υπήρχε κόμμα μετά το μετέχοντες, αυτό θα σήμαινε ότι τα άτομα για τα οποία γίνεται λόγος θα είχαν όλα

τα δικαιώματα και η "επεξήγηση" που θα ακολουθούσε θα σήμαινε ότι όλα κι όλα τα δικαιώματα είναι η εμφάνιση κάποιου στο δικα

στήριο (μάλιστα θα ήταν περιττό το οϋτως). Τώρα όμως (χωρίς κόμμα και με το οϋτως) η γενική τών δικαίων είναι α) αντικείμενο της μετοχής οί μετέχοντες και παράλληλα β) γενική διαιρετική

(= ό

σοι μετέχουν σε ένα από τα από τα δικαιώματα του πολίτη, δηλα δή στο δικαίωμα να εμφανίζονται στο διακαστήριο και ως εναγό

made by Absens

μενοι και ως ενάγοντες).

17 η ενότητα

Προσέγγιση του περιεχομένου (Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

Η αρχή του κειμένου

α.

Στο κείμενο των Πολιτικών που βρίσκεται ανάμεσα στις ενότητες

και

Το θέμα

του σχολικού βιβλίου, γίνεται λόγος για διάφορα άλλα

θέματα σχετικά με τον πολίτη, για τις αρετές του πολίτη ως άρχο

ντος και ως αρχομένου, για τα είδη του πολίτη, για τον ορισμό της πολιτείας και του πολιτεύματος

για να διακριθούν στο τέλος τα

πολιτεύματα σε ορθά και σε παρεκβάσεις των ορθών. Μια παρατήρηση σχετικά με τη μέθοδο έρευνας: ο Αριστοτέλης, στην πρώτη φάση της εξέτασης ενός θέματος ξεκαθαρίζει ορισμέ

να στοιχεία, τα οποία θα χρησιμοποιήσει στην επόμενη φάση της διερεύνησης του συγκεκριμένου θέματος. Το ίδιο γίνεται και στο

κείμενο της διδακτικής ενότητας

του κεφαλαίου

του σχολικού βιβλίου (αρχή

του βιβλίου ΠΙ των ΠολΙΤΙΚών): έχουν ήδη ξε

καθαριστεί κάποια επιμέρους θέματα και βρισκόμαστε στην αρ χή της δεύτερης φάσης της διερεύνησης της έννοιας της πολιτεί ας. Αυτό σημασιοδοτείται με τη φράση Διωρισμένων δε τούτων έχόμενόν έστι τας πολιτείας έπισκέψασθαι, πόσαι τον αριθμον και τίνες είσί. Ο τρόπος αυτός της οργάνωσης και της ερευνητικής πορείας της

σκέψης του Αριστοτέλη φαίνεται και στα προηγούμενα κεφάλαια

(4, 5

και

6),

στην αρχή των οποίων υπάρχουν αντίστοιχα οι ακό

λουθες φράσεις (η σημασία των φράσεων είναι παρόμοια με αυτή

made by Absens

της παραπάνω φράσης): v"

Τών δε νύν είρημένων έχόμενόν έστι έπισκέψασθαι ...

Περ'ι δε τον πολίτην λείπεταί τις τών αποριών.

Έπε'ι δε ταύτα διώρισται, το μετα ταύτα σκεπτέον...

17η ενότητα

β.

225

Στη φράση της αρχής της ενότητας, που αναφέρεται παραπάνω

(Διωρισμένων... ), δίνεται και το

θ έ μ α

που θα εξεταστεί, και

αυτό είναι: Ο αριθμός των πολιτευμάτων και η φύση του καθενός

(οι μορφές των πολιτευμάτων και τα γνωρίσματα του καθενός).

Οι μορφές των πολιτευμάτων Ο Αριστοτέλης, μετά το θέμα, δίνει τη γενική διάκριση των πολι

τευμάτων σε δύο κατηγορίες: σε

β ά σ ε ι ς

ο Ρ θ ά

και στις

π α Ρ ε κ

τους (στις παρεκκλίσεις από τα ορθά).

Πριν προχωρήσει στη διάκριση των επιμέρους μορφών των πολι

τευμάτων, ο Αριστοτέλης ταυτίζει τις έννοιες πολιτεία και πολί

τευμα (με τη σημασία που έχουν οι λέξεις στην αρχαία ελληνική' η ταύτιση αυτή έχει γίνει στην αρχή του κεφαλαίου

και εδώ επα

ναλαμβάνεται): πολιτεία λοιπόν και πολίτευμα είναι το ίδιο (αφού τη μορφή της πολιτείας την προσδιορίζουν το περιεχόμενο, η οργά νωση και η λειτουργία του πολιτεύματος πολίτευμα, πάλι, είναι ο τρόπος με τον οποίο κυβερνιέται μια πόλη, η ύψιστη αρχή στιςπό

λεις)- και ο φορέας της ύψιστης αρχής, ο οποίος ασκεί την εξουσία, είναι είτε ένα πρόσωπο είτε λίγα πρόσωπα είτε το σύνολο των πο λιτών. Τα είδη λοιπόν των πολιτευμάτων, κατά τον Αριστοτέλη, εί ναι τα ακόλουθα:

ΕΙΔΗ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΩΝ

Α. ΟΡΘΑ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ Τ Α

1. -

βασιλεία

κυβερνάει ένας (μοναρχία) στόχος: το κοινό συμφέρον

Β. ΠΑΡΕΚΒΑΣΕΙΣ (των ορθών)

1. -

τυραννίδα

κυβερνάει ένας (μοναρχία) στόχος: το προσωπικό του συμφέ-

made by Absens

ρον

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

226

2. -

αρισ-rοκρατία

κυβερνούν λίγοι στόχος: το κοινό συμφέρον

2. -

ολιγαρχία

κυβερνούν λίγοι στόχος: το συμφέρον των λίγων

(των πλουσίων)

3. -

"πολιτεία"

κυβερνάει ο λαός στόχος: το κοινό συμφέρον

3. -

"δημοκρατία"

κυβερνάει ο λαός

στόχος: το συμφέρον των απόρων

Τα κριτήρια για τη διάκριση Σε ένα πρώτο επίπεδο η διάκριση των πολιτευμάτων γίνεται ως προς τη μορφή τους, με ΚQιτήριο τον αριθμό των προσώπων που εί

ναι φορείς της εξουσίας (χωρίς αξιολογικές εκτιμήσεις). Έτσι, δια

πιστώνεται ότι η εξουσία ασκείται α) από ένα πρόσωπο, β) από λί γα πρόσωπα και γ) από το σύνολο των πολιτών. Όμως το κύριο ΚQιτήQΙΟ, σύμφωνα με το οποίο τα πολιτεύματα δι

αφοροποιούνται και διακρίνονται σε ορθά και στις παρεκβάσεις

τους, είναι το σ υ μ φ έ Ρ ο ν

(η ικανοποίηση του συμφέροντος

είναι συστατικό στοιχείο της έννοιας του πολίτη και γι' αυτό το

λόγο το συμφέρον είναι το κριτήριο). Έτσι, στα ορθά πολιτεύματα αυτοί που ασκούν την εξουσία αποβλέπουν στην εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος, ενώ στις παρεκβάσεις των ορθών πολιτευ

μάτων αυτοί που ασκούν την εξουσία αποβλέπουν στην εξυπηρέ τηση του δικού τους συμφέροντος: ο τύραννος αποβλέπει στο δικό του συμφέρον, η ολιγαρχία στο συμφέρον των πλουσίων και η "δη μοκρατία" στο συμφέρον των απόρων.

•

Εδώ θα περιμέναμε η ολιγαρχία να αποβλέπει στο συμφέρον των λί γων και η "δημοκρατία" στο συμφέρον του πλήθους, όμως η αριθμητι

κή διάκριση αντικαθίσταται με οικονομική: αντί για τους λίγους ανα φέρονται οι πλούσιοι και αντί για τους πολλούς οι άποροι. Έτσι, το

κριτήριο εδώ γίνεται ταξικό (αυτό βέβαια δε διαφοροποιεί τα γνωρί σματα: οι πλούσιοι είναι οι λίγοι· και οι άποροι, οι φτωχοί, είναι οι

made by Absens

πολλοί).

17η ενότητα

•

227

Οι παρεκβάσεις των ορθών πολιτευμάτων δεν παρουσιάζονται με θετική εξέταση, με τον προσδιορισμό των δικών τους γνωρισμά των, αλλά ως αντίθετες με τα ορθά πολιτεύματα.

•

Η διάκριση των πολιτευμάτων σε τρία ορθά και τρία αντίστοιχα

λανθασμένα είναι παρμένη από τον Πλάτωνα (Πολιτικός

291 d)

με

τη διαφορά ότι εκείνος χρησιμοποιεί ως κριτήριο το νόμο, τον ο

ποίο ακολουθούν ή όχι τα πολιτεύματα.

Τα ορθά πολιτεύματα και το κοινό συμφέρον Έχει αναφερθεί στα προηγούμενα ότι: α) κάθε ανθρώπινη κοινω νία στοχεύει σε ένα αγαθό' β) και η πόλις, που είναι η πιο σημα ντική ανθρώπινη κοινωνία, στοχεύει στο κυριότερο αγαθό, στην

ευδαιμονία, που πετυχαίνεται, όταν η πόλις φτάσει στην αυτάρ

κεια' γ) όμως στην ευδαιμονία της πόλεως δε συμβάλλουν το ίδιο τα διάφορα συστήματα διακυβέρνησής της άλλα από αυτά δεν α

ποβλέπουν στο συμφέρον του συνόλου των πολιτών, ενώ άλλα δια σφαλίζουν το κοινό συμφέρον

αυτά είναι και οι ορθοί τρόποι δι

ακυβέρνησης της πόλεως, είναι αί σρθα'ι πολιτείαι.

Η αριστοκρατία Οι λίγοι, οι οποίοι, όταν κυβερνούν την πόλιν, αποβλέπουν στο κοινό συμφέρον, είναι οι αριστοι' αυτοί, 'Όπως γράφει αλλού ο Α

ριστοτέλης, ορίζονται με βάση την παιδεία, τη μόρφωση που έχουν,

η οποία είναι σύμφωνη με τον νόμο (ύπο τού νόμου κειμένη). Από την υπεροχή τους αυτή απορρέει και το γεγονός ότ" ξεπερνούν σε αρετή

τους άλλους πολίτες και αποβλέπουν στο κοινό καλό"

(σχολ., σελ.

200).

Αξίζει να σταθούμε σε μια φράση του κειμένου: στους αρχειν

11 δια

το τους αρί

δι α το προς το αριστον τfι πόλει κα'ι τοίς κοινω

νούσιν αύτης (το όνομα αριστοκρατία οφείλεται είτε στο ότικυ

βερνούν οι άριστοι είτε στο ότι ασκούν την εξουσία αποβλέποντας

made by Absens

σε ό.τι είναι άριστο για την πόλη και για τα μέλη της). Τα χαρα-

228

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

κτηριστικά του αριστοκρατικού πολιτεύματος που δίνει και το πρώτο και το δεύτερο σκέλος της φράσης αυτής θα έπρεπε να απο δίδονται σε όλες τις μορφές των ορθών πολιτευμάτων, ωστόσο φαί νεται ότι προβάλλονται "κατεξοχήν" στην αριστοκρατία.

Η "πσλι τεία" Η λέξη πολιτεία σημαίνει πολίτευμα (είναι το κοινό όνομα όλων των μορφών των πολιτευμάτων)· επομένως, το συγκεκριμένο είδος του πολιτεύματος που έχει αυτό το όνομα εξαίρεται ως το "κατε

ξοχήν" πολίτευμα (σχήμα κατεξοχήΥ), δηλαδή το πολίτευμα το ο ποίο κατά την κοινή αντίληψη είναι το καλύτερο από όλα τα άλλα

(ο όρος χρησιμοποιείται με την ίδια σημασία και από τους ρήτορες Ισοκράτη και Δημοσθένη). Ωστόσο, όπως αναφέρεται σε άλλα ση μεία των ΠολιτικώΥ, το καλύτερο πολίτευμα για τον Αριστοτέλη είναι η μοναρχία, φτάνει να είναι ο μονάρχης ένα εξαιρετικό πρό σωπο, που θα ξεχωρίζει από τους άλλους σε αρετή και φρόνηση, ή, αν δεν υπάρχει τέτοιο πρόσωπο, η αριστοκρατία. Σύμφωνα με το

σχολικό βιβλίο, στις εκφράσεις καλείΥ είώθαμεΥ

ονομάζουμε) και καλείται πολιτεία

συνηθίζουμε να

(= πήρε το όνομα "πολιτεία")

διακρίνεται η στάση του Αριστοτέλη, ο οποίος δε συμμερίζεται την

άποψη πως η πολιτεία είναι το καλύτερο πολίτευμα (ωστόσο, το καλείΥ είώθαμεΥ αναφέρεται και στα πολιτεύματα που θεωρεί ο Α

ριστοτέλης καλύτερα από την πολιτεία).

•

Στο σχολικό βιβλίο δίνεται η γνώμη ότι ο όρος πολιτεία θα μπορούσε

να αποδοθεί στη νέα ελληνική με τον όρο συΥταγματική δημοκρατία.

Η τυραννίδα Η λέξη τύραΥΥος αρχικά (ιδιαίτερα στα χρόνια πριν από τον Τρωι κό πόλεμο) δήλωνε το βασιλιά, τον απόλυτο άρχοντα, και με αυτή τη σημασία χρησιμοποιείται από τον Αισχύλο (ο Δίας είναι τώΥ θε ώΥ τύραΥΥος) και από το Σοφοκλή (Οίδίπους τύραΥΥος). Η λέξη ό μως αλλάζει σημασία και δηλώνει αυτόν που πήρε και κρατάει την

made by Absens

εξουσία με τη βία, και στη συνέχεια το σφετεριστή της εξουσίας,

229

17η ενότητα

τον άδικο και βίαιο άρχοντα (ωστόσο, αναφέρονται και τύραννοι που άσκησαν σωστά την εξουσία και άφησαν σημαντικό έργο).

Η "δημοκρατία" Ο Αριστοτέλης ονομάζει πολιτεία το πολίτευμα που εμείς σήμερα ονομάζουμε δημοκρατία, ενώ γι' αυτόν η δημοκρατία είναι παρέκ κλιση της πολιτείας, αφού είναι το πολίτευμα που δεν αποβλέπει

στο κοινό αλλά στο μερικό συμφέρον (στο συμφέρον των απόρων). Έτσι, το περιεχόμενο της έννοιας "δημοκρατία", όπως αυτό δίνεται α πό τον Αριστοτέλη, ξαφνιάζει το σύγχρονο αναγνώστη' ωστόσο ο φι

λόσοφος σε άλλο σημείο των Πολιτικών

(1290 a 15)

αναφέρει μιαν

άλλη γενική διάκριση των πολιτευμάτων, σύμφωνα με την οποία δύο

είναι τα κύρια πολιτεύματα, η δημοκρατία και η ολιγαρχία (τα άλλα πολιτεύματα είναι παραλλαγές τους).

Για τα είδη της δημοκρατίας

θα γίνει λόγος και στη μεθεπόμενη διδακτική ενότητα.

Η θεωρία και η πραγματικότητα Ο Αριστοτέλης "ολοκληρώνει σε αντιστοιχία προς τα πριν και κα

ταλήγει για το κριτήριο της ορθότητας, που είναι το κοινό συμφέ ρον. Το συμπέρασμα αυτό το εφαρμόζει και στις τρεις μορφές πολι τείας και το θεωρεί λογικά αναγκαίο. Βέβαια είναι θεωρητικό. Δεν

υπεισέρχεται το κριτήριο της αλήθειας, που στη νεότερη πολιτική

επιστήμη συνυπολογίζεται, Π.χ. αν ένα ολιγαρχικό καθεστώς πραγ ματικά στην πράξη επιδιώκει το συμφέρον όλων, αν μπορεί εξ ορι σμού να υπάρξει. Η αποδοχή ακριβώς ότι μπορεί να υπάρξει είναι

θεωρητική (πέρα δηλαδή από κάθε εμπειρία) και δηλώνει την ορθή πολιτεία (που μπορεί να μην υπάρχει). Ο Αριστοτέλης εδώ δηλαδή ενδιαφέρεται για τη σύνθεση ενός ορισμού που να λέει, ποιες είναι ορθές και ποιες όχι και με ποια κριτήρια. Αν υπάρχουν τώρα ορ

θές, αν υπήρξαν κάποτε, αν θα υπάρξουν στο μέλλον είναι άλλο θέμα" (Αριστοτέλη Πολιτικά, βιβλίο Γ

Σύμφωνα με τις παραδό

made by Absens

σεις του καθηγητή Γιάννη Αναστασίου, Ιωάννινα χ.χ.).

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

230

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

•

Το περιεχόμενο των απαντήσεων αποτελείται από αποσπάσματα της ερμηνευτικής προ σέγγισης, που έχει προηγηθεί' η επανάληψη στοχεύει στη διευκόλυνση του μαθητή, που έτσι δε θα είναι αναγκασμένος να ανατρέχει κάθε φορά στις προηγούμενες σελίδες.

•

Ιη ερώτηση Σε ένα πρώτο επίπεδο η διάκριση των πολιτευμάτων γίνεται ως προς τη μορφή τους, με κριτήριο τον αριθμό των προσώπων που εί

ναι φορείς της εξουσίας (χωρίς αξιολογικές εκτιμήσεις). Έτσι, δια πιστώνεται ότι η εξουσία ασκείται α) από ένα πρόσωπο, β) από λί γα πρόσωπα και γ) από το σύνολο των πολιτών. Όμως το κύριο κριτήριο, σύμφωνα με το οποίο τα πολιτεύματα δι αφοροποιούνται και διακρίνονται σε ορθά και στις παρεκβάσεις

τους, είναι το

σ υ μ φ έ Ρ ο ν

(η ικανοποίηση του συμφέροντος

είναι συστατικό στοιχείο της έννοιας του πολίτη και γι' αυτό το

•

Εδώ θα περιμέναμε η ολιγαρχία να αποβλέπει στο συμφέρον των λίγων και η "δημοκρατία" στο συμφέρον του πλήθους, όμως η αριθ μητική διάκριση αντικαθίσταται με οικονομική: αντί για τους λί γους αναφέρονται οι πλούσιοι και αντί για τους πολλούς οι άπο

ροι. Έτσι, το κριτήριο εδώ γίνεται ταξικό (αυτό βέβαια δε διαφο ροποιεί τα γνωρίσματα: οι πλούσιοι είναι οι λίγοι' και οι άποροι,

οι φτωχοί, είναι οι πολλοί).

•

2η ερώτηση Η λέξη πολιτεία σημαίνει πολίτευμα (είναι το κοινό όνομα όλων των

made by Absens

μορφών των πολιτευμάτων)' επομένως, το συγκεκριμένο είδος του πολι-

17η ενότητα

231

τεύματος που έχει αυτό το όνομα εξαίρεται ως το "κατεξοχήν" πολίτευ

μα (σχήμα κατεξοχήν), δηλαδή το πολίτευμα το οποίο κατά την κοινή αντίληψη είναι το καλύτερο από όλα τα άλλα (ο όρος χρησιμοποιείται με την ίδια σημασία και από τους ρήτορες Ισοκράτη και Δημοσθένη). Ωστόσο, όπως αναφέρεται σε άλλα σημεία των Πολι τικών, το καλύτε

ρο πολίτευμα για τον Αριστοτέλη είναι η μοναρχία, φτάνει να είναι ο μονάρχης ένα εξαιρετικό πρόσωπο, που θα ξεχωρίζει από τους άλλους σε αρετή και φρόνηση, ή, αν δεν υπάρχει τέτοιο πρόσωπο, η αριστο κρατία. Σύμφωνα με το σχολικό βιβλίο, στις εκφράσεις καλείν εΙώθα

μεν (= συνηθίζουμε να ονομάζουμε) και καλείται πολιτεία

(= πήρε το ό

νομα "πολιτεία") διακρίνεται η στάση του Αριστοτέλη, ο οποίος δε συμ μερίζεται την άποψη πως η πολιτεία είναι το καλύτερο πολίτευμα.

•

3η ερώτηση

Η λέξη τύραΥΥος αρχικά (ιδιαίτερα στα χρόνια πριν από τον Τρωι κό πόλεμο) δήλωνε το βασιλιά, τον απόλυτο άρχοντα, και με αυτή τη σημασία χρησιμοποιείται από τον Αισχύλο (ο Δίας είναι τών θε ών τύραΥΥος) και από το Σοφοκλή (ΟΙδίπους τύραΥΥος). Η λέξη ό μως αλλάζει σημασία και δηλώνει αυτόν που πήρε και κρατάει την εξουσία με τη βία, και στη συνέχεια το σφετεριστή της εξουσίας,

•

4η ερώτηση

Έχει αναφερθεί στα προηγούμενα ότι: α) κάθε ανθρώπινη κοινω νία στοχεύει σε ένα αγαθό· β) και η πόλις, που είναι η πιο σημα ντική ανθρώπινη κοινωνία, στοχεύει στο κυριότερο αγαθό, στην ευδαιμονία, που πετυχαίνεται, όταν η πόλις φτάσει στην αυτάρ

κεια· γ) όμως στην ευδαιμονία της πόλεως δε συμβάλλουν το ίδιο τα διάφορα συστήματα διακυβέρνησής της άλλα από αυτά δεν α ποβλέπουν στο συμφέρον του συνόλου των πολιτών, ενώ άλλα δια

σφαλίζουν το κοινό συμφέρον

αυτά είναι και οι ορθοί τρόποι δι

made by Absens

ακυβέρνησης της πόλεως, είναι αί όρθαι πολιτείαι.

18η ενότητα

Προσέγγιση του περιεχομένου (Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

Το θέμα Το περιεχόμενο της διδακτικής ενότητας

εντάσσεται στη διερεύ

νηση του θέματος "τί δεί το κύριον ε{ναι της πόλεως' (ποιοι πρέπει να έχουν την εξουσία στο κράτος). Ένα από τα επιμέρους θέματα είναι και το θέμα της ενότητας αυτής, στην οποία εξετάζεται αν πρέπει να κυβερνούν την πόλη οι πολλοί και όχι οι λίγοι και άρι στοι. Ο Αριστοτέλης, μετά τη διατύπωση του θέματος, συμπληρώ

νει ότι η άποψη αυτή "παρουσιάζει, βέβαια, κάποιες δυσκολίες, πε

ριέχει όμως ίσως και κάποια αλήθεια" (για το "ίσως" βλ. παρακά τω, στο 4β).

Η άσκηση της εξουσίας από το πλήθος των πολιτών Κατά τη διερεύνηση του θέματος εξετάζονται τα πλεονεκτήματα (ί σως και κάποια μειονεκτήματα) που παρουσιάζουν οι πολλοί, αν έχουν στα χέρια τους την εξουσία και τη διακυβέρνηση της πόλης. Αν λοιπόν η εξουσία είναι στα χέρια τους,

α.

το κάθε επιμέρους άτομο (πολίτης) μπορεί να μην είναι αξιόλογος

άνθρωπος (αυτό είναι αρνητικό στοιχείο), όμως β.

ενωμένοι όλοι μαζί μπορεί σαν σύνολο να είναι καλύτεροι από τους λίγους και αρίστους: ο καθένας διαθέτει ένα μόριο αρετής και φρόνησης και ενωμένοι γίνονται όλοι μαζί κάτι σαν ένας άνθρω

πος, που διαθέτει αθροιστικά πολλαπλάσια δύναμη και ανάλογη

made by Absens

αρετή και εξυπνάδα.

18η ενότητα

233

Παραδείγματα Ο Αριστοτέλης, για να κάνει πιο εύληπτη τη δύναμη και την αξία των πολλών, φέρνει παραδείγματα, από τα οποία το πρώτο έχει έ χει να κάνει πιο πολύ με υλικές απολαύσεις, το δεύτερο έρχεται α πό τη μυθολογία και το τρίτο είναι σχετικό με πνευματικές απο λαύσεις:

α.

Το υποθετικό -και παραστατικό- παράδειγμα του ενός ανθρώπου

με τα πολλά χέρια και πόδια

(= με υπερφυσική σωματική δύναμη),

με τις πολλές αισθήσεις και με τη συσσωρευμένη αρετή και εξυπνά δα, εκφράζει την έννοια της δύναμης και της υπεροχής. Στη μυθο

λογία υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα (ο Απόλλωνας των Λακεδαιμονίων με τα τέσσερα χέρια και αφτιά, οι Ερινύες με τα

πολλά χέρια και πόδια, οι Εκατόγχειρες κ.ά.). β.

Οι πολλοί που κυβερνούν το κράτος διαθέτοντας ο καθένας από έ να "μόριο" αρετής και φρόνησης, μοιάζουν με τους συνδαιτυμόνες

που συνεισφέρουν ο καθένας ό,τι μπορεί για ένα κοινό δείπνο· αυ τό το δείπνο είναι καλύτερο από εκείνο που θα γινόταν με τα έξο δα ενός μόνον ανθρώπου (και άλλοι, όπως ο Αριστοφάνης, ο Ευρι πίδης και ο Πλάτωνας, έχουν την αντίληψη ότι στο πλήθος ενυπάρ

χει αυξημένη σοφία). γ.

Το άλλο παράδειγμα είναι σχετικό με την κρίση των δραματικών αγώνων στην αρχαία Αθήνα: από έναν μακρότατο κατάλογο Αθη ναίων πολιτών εκλέγονταν με κλήρο δέκα κριτές, ο καθένας από τους οποίους έγραφε την κρίση του σε πινακίδα· από τις κρίσεις που καταγράφονταν στις πέντε από τις δέκα πινακίδες προέκυπτε

το αποτέλεσμα της κρίσης (αυτοί βέβαια δεν ήταν "ειδικοί", με ιδι αίτερη καλλιέργεια). Έτσι, η τελική κρίση εξέφραζε τη γνώμη όλων των Αθηναίων θεατών.

Όταν λοιπόν κυβερνούν οι πολλοί, είναι σαν έναν άνθρωπο με πολ λά χέρια, πόδια κτλ., σαν συνδαιτυμόνες που συνεισφέρουν όλοι για

made by Absens

το κοινό δείπνο και σαν τους κριτές των δραματικών αγώνων.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

234

•

Στο συγκεκριμένο θέμα, σχετικά δηλαδή με την αξία της γνώμης των πολλών ως προς τα θέματα της μουσικής, του θεάτρου και γε

νικά της τέχνης, διαφορετική είναι η θέση του Πλάτωνα, ο οποίος στους Νόμους κάνει λόγο για άμούσους βοας πλήθους και για τον πολύ όχλο, ο οποίος "είναι καταγέλαστος, αν νομίζει ότι γνωρίζει αρκετά το αρμονικό και το γεμάτο ρυθμό και τα αντίθετά τους"

(αλλού λέει ότι "το κοινό του θεάτρου απέκτησε δυστυχώς φωνή α

πό άφωνο που ήταν πρώτα").

4. α.

Σχολιασμός φράσεων ενωμένοι όλοι μαζί' η αντίληψη ότι με τη λειτουργία των ατό

μων ως συνόλου ξεπερνιούνται οι αδυναμίες του καθενός ατό

μου χωριστά, παραπέμπει ίσως σε χωρίο της Ιλιάδας (Ν

237),

που ο Ποσειδώνας, θέλοντας να εμψυχώσει τον Ιδομενέα σε μια

μάχη λέει ότι "και οι πιο αδύναμοι, αν ενωθούν, κάτι θα κά νουν πάντα".

β.

είναι ενδεχόμενο' παρατηρούμε ότι ο Αριστοτέλης δεν είναι κατη γορηματικός στη διατύπωση της θέσης ότι οι πολλοί ενωμένοι ως σύνολο είναι καλύτεροι από τους λίγους και άριστους. Το ίδιο μπορούμε να παρατηρήσουμε και στην αρχή της ενότητας, στο σχό λιο μετά τη διατύπωση του θέματος εκεί αναφέρει ότι "η άποψη ό τι την εξουσία στην πόλη πρέπει μ ά λ λ ο ν

πλήθος παρά οι άριστοι ... περιέχει ί σ ω ς

(στο αρχαίο κείμενο:

τ ά Χ α

να την ασκεί το

και κάποια αλήθεια"

δε καν αλήθειαν). Δε φαίνεται λοι

πόν ο Αριστοτέλης να υιοθετεί την άποψη ανεπιφύλακτα. γ.

όχι σαν άτομα, αλλά σαν σύνολο: "Θυμήσου τον ορισμό που έδωσε

παραπάνω ο Αριστοτέλης για τον πολίτη (στην τελευταία παρά γραφο της 16ης ενότητας): η συμμετοχή των πολιτών στην εκκλη σία του δήμου και ο μεγάλος αριθμός των πολιτών

- δικαστών

έδει

χνε καθαρά πως το σώμα των πολι τών θεωρούνταν στην Αθήνα ι

κανό να παίρνει αποφάσεις (χάρη στην "αθροιστικά" συσσωρευ

made by Absens

μένη αρετή και φρόνηση)" (βλ. σχολ. βιβλίο, σελ.

203).

18η ενότητα

235

Η άσκηση της εξουσίας από τους λίγους και άριστους Στη συνέχεια εξετάζονται τα πλεονεκτήματα που παρουσιάζουν οι άριστοι, που είναι λίγοι, αν έχουν αυτοί στα χέρια τους την εξου σία. Οι άριστοι λοιπόν, οι αξιόλογοι άνθρωποι, είναι ανώτεροι α πό κάθε επιμέρους άτομο του πλήθους, γιατί στο πρόσωπό τους συ νενώνονται στοιχεία τα οποία στο πλήθος είναι διάσπαρτα και χά

νονται. Παρατηρούμε εδώ ότι δεν αναφέρονται μειονεκτήματα και δε διατυπώνεται καθαρά από τον Αριστοτέλη καμιά επιφύλαξη για τη διακυβέρνηση του κράτους από τους λίγους και αρίστους ό μως εμείς μπορούμε να υποθέσουμε ως μειονέκτημα ότι τα θετικά

στοιχεία τους συνολικά μπορεί να είναι λιγότερα από εκείνα των πολλών ως συνόλου. Για να γίνει πιο εύκολα κατανοητή η διαφορά που έχουν οι α ξιόλογοι άνθρωποι από έναν έναν ξεχωριστά από τους αν θρώπους,του πλήθους, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο ανα λογίες:

α.

Οι αξιόλογοι άνθρωποι

οι λίγοι και άριστοι) μοιάζουν με

τους ωραίους ανθρώπους, με εκείνους που έχουν συγκεντρώσει στο άτομό τους όλα τα γνωρίσματα της ομορφιάς ενώ οι πολ λοί είναι σαν τους συνηθισμένους ανθρώπους, που δεν είναι τό σο ωραίοι' αυτοί όμως μπορεί να έχουν μόνο ένα ή, έστω, λίγα ωραία χαρακτηριστικά, και αυτά να είναι ωραιότερα από τα

αντίστοιχα χαρακτηριστικά του ωραίου (για παράδειγμα, ο μορφιά των μαλλιών). β.

Οι αξιόλογοι άνθρωποι μοιάζουν με ζωγραφιές ανθρώπων τις ο ποίες φιλοτεχνούν οι ζωγράφοι, που συγκεντρώνουν σε μιαν εικό

να όλα τα ωραία χαρακτηριστικά όλων των ωραίων ανθρώπων (α πό άλλον παίρνουν τα ωραία μάτια, από άλλον την ωραία μύτη

κτλ.). Είναι όμως δυνατό ένας πραγματικός άνθρωπος (ζωντανός, όχι ζωγραφισμένος) να έχει κάποιο σωματικό μέλος ωραιότερο α

made by Absens

πό το αντίστοιχο μέλος της εικόνας.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

236

Στα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα (Γ

•

10, 2)

ο Σωκράτης επι

σημαίνει σχετικά με τα έργα του Παρράσιου ότι ο ζωγράφος επιλέ γει από πολλούς ανθρώπους ό,τι πιο όμορφο έχει ο καθένας και αυτά τα συγκεντρώνει σε ένα πρόσωπο της ζωγραφιάς, ώστε αυτό να φαίνεται πιο όμορφο στο σύνολό του.

Συμπέρασμα Ο Αριστοτέλης θέλει να πει ότι παρόμοια με αυτά που αναφέρο νται στα παραδείγματα συμβαίνουν και στο δημόσιο βίο. Δηλαδή: είναι δυνατό λίγοι άνθρωποι αλλά αξιόλογοι να συγκεντρώνουν ό λες τις αρετές μπορεί όμως και καθένας από τους πολλούς να έχει μία μόνο αρετή σε ανώτερο βαθμό από την αντίστοιχη αρετή του αξιόλογου ανθρώπου. Όταν λοιπόν το πλήθος συνυπάρχει σε μια συνέλευση, εφόσον ο καθένας που συμμετέχει στη συνέλευση αυτή έχει έστω και μία αρετή, στο σύνολό του το πλήθος θα υπερέχει στις αρετές σε σύγκριση με τους αξιόλογους ανθρώπους.

•

Δύο μεταφραστικές εκδοχές

α.

Στην πέμπτη και στην ένατη σειρά της μετάφρασης (βλ. στη σελ.

202

του σχολικού βιβλίου) υπάρχει η μετοχή "ενωμένοι", με την ο

ποία αποδίδεται η μετοχή του αρχαίου κειμένου συνελθόντας και

οι δύο μετοχές παραπέμπουν στις συνελεύσεις του δήμου, όπου παίρνονται οι πολιτικές αποφάσεις από το συγκεντρωμένο και "ε νωμένο" λαό.

β.

Στη 14η σειρά με την έκφραση "είναι ανώτεροι" μεταφράζεται το ρήμα του αρχαίου κειμένου διαφέρουσιν όμως πολλοί μελετητές έ χουν τη γνώμη ότι το ρήμα δηλώνει απλή διαφορά χωρίς αξιολο γικό προσδιορισμό.

Τα κύρια σημεία της ενότητας

Είναι μάλλον προτιμότερο να ασκούν την εξουσία οι πολλοί παρά

made by Absens

οι λίγοι και άριστοι.

18η ενότητα

237

Ο καθένας από τους πολλούς μπορεί να μην είναι αξιόλογος, όμως όλοι μαζί ενωμένοι σαν σύνολο είναι καλύτεροι οι πολλοί από τους λίγους και άριστους.

Η δομή της ενότητας

Α. Διατύπωση του θέματος (με σχετική επιφύλαξη) Β.

Η καταλληλότητα των πολλών για την άσκηση της εξουσίας Παραδείγματα

Γ.

Η καταλληλότητα των αξιόλογων για την άσκηση της εξουσίας Παραδείγματα

αναλογίες

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

•

θητή, που έτσι δε θα είναι αναγκασμένος να ανατρέχει κάθε φορά στις προηγού μενες σελίδες.

•

Ιη ερώτηση Το περιεχόμενο της διδακτικής ενότητας

εντάσσεται στη διερεύ

στοι. Ο Αριστοτέλης, μετά τη διατύπωση του θέματος, συμπληρώ νει ότι η άποψη αυτή "παρουσιάζει, βέβαια, κάποιες δυσκολίες, πε

made by Absens

ριέχει όμως ίσως και κάποια αλήθεια".

238

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Η άσκηση τη; εξουσία; από το πλήθο; των πολιτών

Κατά τη διερεύνηση του θέματος εξετάζονται τα πλεονεκτήματα (ί σως και κάποια μειονεκτήματα) που παρουσιάζουν οι πολλοί, αν έχουν στα χέρια τους την εξουσία και τη διακυβέρνηση της πόλης.

Αν λοιπόν η εξουσία είναι στα χέρια τους,

α.

το κάθε επιμέρους άτομο (πολίτης) μπορεί να μην είναι αξιόλογος άνθρωπος (αυτό είναι αρνητικό στοιχείο), όμως

β.

ενωμένοι όλοι μαζί μπορεί σαν σύνολο να είναι καλύτεροι από τους λίγους και, αρίστους: ο καθένας διαθέτει ένα μόριο αρετriς και φρόνησης και ενωμένοι γίνονται όλοι μαζί κάτι σαν ένας άνθρω πος, που διαθέτει αθροιστικά πολλαπλάσια δύναμη και ανάλογη αρετή και εξυπνάδα.

Η άσκηση τη; εξουσία; από τους λίγου; και άριστους

Στη συνέχεια εξετάζονται τα πλεονεκτήματα που παρουσιάζουν οι άριστοι, που είναι λίγοι, αν έχουν αυτοί στα χέρια τους την εξου σία. Οι άριστοι λοιπόν, οι αξιόλογοι άνθρωποι, είναι ανώτεροι α πό κάθε επιμέρους άτομο του πλήθους, γιατί στο πρόσωπό τους συ νενώνονται στοιχεία τα οποία στο πλήθος είναι διάσπαρτα και χά νονται. Παρατηρούμε εδώ ότι δεν αναφέρονται μειονεκτήματα και

δε διατυπώνεται καθαρά από τον Αριστοτέλη καμιά επιφύλαξη για τη διακυβέρνηση του κράτους από τους λίγους και αρίστους ό μως εμείς μπορούμε να υποθέσουμε ως μειονέκτημα ότι τα θετικά στοιχεία τους συνολικά μπορεί να είναι λιγότερα από εκείνα των πολλών ως συνόλου.

•

2η ερώτηση

Η άποψη ότι "οι πολλοί είναι σε θέση να κρίνουν καλύτερα τα έρ γα της μουσικής και των ποιητών" επαληθεύεται στην πράξη από την κρίση των δραματικών αγώνων στην αρχαία Αθήνα: από έναν μακρότατο κατάλογο Αθηναίων πολιτών εκλέγονταν με κλήρο δέ

made by Absens

κα κριτές, ο καθένας από τους οποίους έγραφε την κρίση του σε πι-

18η ενότητα

239

νακίδα' από τις κρίσεις που καταγράφονταν στις πέντε από τις δέ

κα πινακίδες προέκυπτε το αποτέλεσμα της κρίσης (αυτοί βέβαια δεν ήταν "ειδικοί", με ιδιαίτερη καλλιέργεια). Έτσι, η τελική κρίση

made by Absens

εξέφραζε τη γνώμη όλων των Αθηναίων θεατών.

19η ενότητα

Προσέγγιση του περιεχομένου (Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

Τα είδη της δημοκρατίας Στο πλαίσιο της εξέτασης των διάφορων πολιτευμάτων και των ε πιμέρους μορφών του καθενός, ο Αριστοτέλης εξετάζει τα είδη της δημοκρατίας, που είναι τα ακόλουθα:

α.

Η δημοκρατία στην οποία εφαρμόζεται πιστά η αρχή της

τ η τ α ς

: φτωχοί και

ι σ ό

πλούσιοι έχουν τα ίδια δικαιώματα και προ

νόμια και συμμετέχουν εξίσου στη διακυβέρνηση του κράτους. β.

Η δημοκρατία στην οποία τα αξιώματα καταλαμβάνονται με κρι

τήριο την π ε Ρ ι ο υ σ ί α

(που θα είναι όχι μεγάλη, όπως συμ

βαίνει με την ολιγαρχία). γ.

Η δημοκρατία στην οποία τα αξιώματα μπορούν να τα αναλάβουν όλοι οι πολίτες, φτάνει να μην έχουν νομικό κ ώ λ υ μ α τατη αρχή είναι ο

δ.

ν ό μ ο ς

Υπέρ

Η δημοκρατία στην οποία τα αξιώματα μπορούν να τα αναλάβουν όλοι, φτάνει να είναι π ο λ ί τ ε ς

ν ό μ ο ς

. Υπέρτατη

αρχή είναι και εδώ ο

(η μορφή αυτής της δημοκρατίας είναι παραλλαγή της

προηγούμενης). ε.

Η δημοκρατία στην οποία ισχύουν όλα τα προηγούμενα, όμως υ πέρτατη αρχή είναι όχι ο νόμος αλλά ο Ψ η φ ί σ μ α τ α

•

λ α ός

,που κυβερνάει με

με την επίδραση των δ η μ α γ ω γ ώ ν

Στην παρουσίαση των μορφών της δημοκρατίας ο Αριστοτέλης αρ

made by Absens

χίζει με την καλύτερη, για να καταλήξει στη χειρότερη μορφή.

19η ενότητα

241

Ελευθερία και ισότητα Στη δημοκρατία υπάρχουν κατά κύριο λόγο η ελευθερία και η ισό τητα' αυτό διατυπώνεται όχι ως άποψη του Αριστοτέλη αλλά ως γνώμη των υποστηρικτών της δημοκρατίας: "υποστηρίζουν μερικοC'

(ύπολαμβάvουdί τι νες). α.

Η ελευθερία Δύο είναι οι μόρφές της ελευθερίας του πολίτη, οι οποίες θεωρού

νται στην αρχαιότητα ως βασικά γνωρίσματα της δημοκρατίας: α) η ατομική ελευθερία: μπορεί κανείς να ζει όπως ο ίδιος θέλει (ο δούλος δεν είναι ελεύθερος και ζει μη ώς βούλεται, αντίθετα με τη

θέλησή του)' β) η πολιτική ελευθερία: τα πολιτικά αξιώματα προο ρίζονται για όλους τους πολίτες, οι οποίοι εναλλάσσονται σ' αυτά και στην εξουσία, άρχονται και άρχουν με τη σειρά. β.

Η ισότητα

Και η ισότητα είναι βασική αρχή της δημοκρατίας σύμφωνα με αυ τή, φτωχοί και πλούσιοι έχουν τα ίδια δικαιώματα και προνόμια, δεν κυριαρχούν ο ένας στον άλλο και, κυρίως, συμμετέχουν εξίσου στη διακυβέρνηση του κράτους.

•

Με την ευκαιρία της αναφοράς της ελευθερίας και της ισότητας ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για μια τρίτη δημοκρατική αρχή, την αρχή της π λ ε ι ο Ψ η φ ί α ς:

αφού όλοι είναι ίσοι, επικρατεί η

άποψη των περισσότερων από τους ίσους.

Η περιουσία Στο δεύτερο είδος δημοκρατίας, για να αναλάβει κάποιος ένα αξί ωμα, πρέπει να έχει περιουσία, έστω μικρή, η οποία, αν κατεβεί κά

τω από ένα καθορισμένο όριο, στερεί το δικαίωμα για κατάληψη αξιώματος. Το όριο είναι χαμηλό, γιατί αλλιώς το πολίτευμα θα με

τέπιπτε σε ολιγαρχικό (λίγοι είναι αυτοί που έχουν μεγάλες περι

made by Absens

ουσίες).

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

242

Νόμοι

ψηφίσματα

Για τους αρχαίους ο νόμος είναι όπά ντων βασιλεύς (Πίνδαρος), τύραννος

(= βασιλιάς) τών ανθρώπων και η δημοκρατία είναι πιο

δυνατή στα κράτη στα οποία οι πολίτες φοβούνται το νόμο. Υπάρ χει όμως μια μορφή δημοκρατίας, η χειρότερη, στην οποία υπέρτα τη αρχή δεν είναι ο νόμος με την καθολική και μόνιμη ισχύ, αλλά ο

λαός (βλ. παραπάνω, στο Ιε), που έχει τη δυνατότητα να παίρνει στην εκκλησία του δήμου αποφάσεις (ψηφίσματα). Τα ψηφίσματα γίνονται ύστερα από προτάσεις, έχουν μεγαλύτερη ισχύ από το νό

μο και πολλές φορές είναι αντίθετα με τους νόμους του κράτους ό μως αυτές οι αποφάσεις είναι περιστασιακές και μπορούν να κα ταργηθούν με άλλες παρόμοιες αποφάσεις, αν το απαιτήσουν άλ λες περιστάσεις.

Οι δημαγωγοί Όμως ο μεγάλος κίνδυνος σ' αυτό το είδος της δημοκρατίας είναι οι δημαγωγοί. Δημαγωγός αρχικά σήμαινε ηγέτης, οδηγητής του λαού

(δημαγωγος < δήμος + αγω). Όμως αργότερα (μετά το θάνατο του

Περικλή το

429 και

οπωσδήποτε στα χρόνια του Αριστοτέλη) η λέξη

είχε αρνητικό περιεχόμενο. Οι δημαγωγοί, έχοντας το χάρισμα του λόγου, ασκούσαν μεγάλη επιρροή στο λαό και τον κολάκευαν- λέγο

ντας πράγματα ευχάριστα στους πολλούς, εκμεταλλεύονταν τη δυ νατότητα για περιστασιακές αποφάσεις και τους παρέσερναν σε ψη

φίσματα που εξυπηρετούσαν τις προσωπικές φιλοδοξίες και τα συμ φέροντα των ίδιων των δημαγωγών και όχι του λαού.

Όμως στις δημοκρατικές πόλεις που κυβερνιούνται κατά το νόμο, οι νόμοι είναι κυρίαρχοι, έχοντας ακλόνητο κύρος και ακατάλυτη ισχύ· δεν αλλάζουν κατά τις περιστάσεις ή κατά τα συμφέροντα

κάποιων ισχυρών ούτε με αποφάσεις της πλειοψηφίας, που είναι δυνατό να παραπλανηθεί από επιτήδειους πολιτικούς. Και αυτοί είναι υποχρεωμένοι να ακολουθήσουν το νόμο προσαρμόζοντας στις απαιτήσεις του και μόνο τις υποσχέσεις τους προς το λαό και

made by Absens

γενικά τα πολιτικά τους προγράμματα.

19η ενότητα

243

Τα κύρια σημεία της ενότητας

Η ελευθερία και η ισότητα είναι τα βασικά γνωρίσματα της δημο κρατίας.

Ελευθερία σημαίνει να ζει κανείς όπως θέλει και να μπορεί να συμμετέχει στη διακυβέρνηση του κράτους.

Στη δημοκρατία φτωχοί και πλούσιοι έχουν τα ίδια δικαιώματα.

Στη δημοκρατία ισχύει η αρχή της πλειοψηφίας.

Σε κάποια μορφή δημοκρατίας ελλοχεύει ο κίνδυνος των δημαγω γών.

Η δομή της ενότητας Είδη δημοκρατίας

α.

Δημοκρατία με κριτήριο την ισότητα

β.

Δημοκρατία με κριτήριο την περιουσία

γ.

Δημοκρατία με κριτήριο την απουσία κωλύματος και υπέρτατη αρ χή το νόμο

δ.

Δημοκρατία με κριτήριο την ιδιότητα του πολίτη και υπέρτατη αρ χή το νόμο

ε.

Δημοκρατία με κριτήρια τα προηγούμενα και υπέρτατη αρχή το

made by Absens

λαό με τα ψηφίσματα

Οι δημαγωγοί

244

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

•

Ιη ερώτηση

Στο πλαίσιο της εξέτασης των διάφορων πολιτευμάτων και των ε πιμέρους μορφών του καθενός, ο Αριστοτέλης εξετάζει τα είδη της

δημοκρατίας, που είναι τα ακόλουθα: α.

Η δημοκρατία στην οποία εφαρμόζεται πιστά η αρχή της τ η τ α ς

: φτωχοί και

ι σ ό

πλούσιοι έχουν τα ίδια δικαιώματα και προ

νόμια και συμμετέχουν εξίσου στη διακυβέρνηση του κράτους. β.

Η δημοκρατία στην οποία τα αξιώματα καταλαμβάνονται με κρι

τήριο την

π ε Ρ ι ο υ σ ί α

(που θα είναι όχι μεγάλη, όπως συμ

βαίνει με την ολιγαρχία).

γ.

Η δημοκρατία στην οποία τα αξιώματα μπορούν να τα άναλάβουν όλοι οι πολίτες, φτάνει να μην έχουν νομικό κ ώ λ υ μ α τατη αρχή είναι ο ν ό μ ο ς

δ.

Υπέρ

Η δημοκρατία στην οποία τα αξιώματα μπορούν να τα αναλάβουν

όλοι, φτάνει να είναι π ο λ ί τ ε ς ν ό μ ο ς

. Υπέρτατη

αρχή είναι και εδώ ο

(η μορφή αυτής της δημοκρατίας είναι παραλλαγή της

προηγούμενης). ε.

Η δημοκρατία στην οποία ισχύουν όλα τα προηγούμενα, όμως υ πέρτατη αρχή είναι όχι ο νόμος αλλά ο

Ψ η φ ί σ μ α τ α

•

λ α ός

,που κυβερνάει με

με την επίδραση των δ η μ α γ ω γ ώ ν

2η ερώτηση

Στη δημοκρατία υπάρχουν κατά κύριο λόγο η ελευθερία και η ισό

made by Absens

τητα· αυτό διατυπώνεται όχι ως άποψη του Αριστοτέλη αλλά ως

19η ενότητα

245

γνώμη των υποστηρικτών της δημοκρατίας. "υποστηρίζουν μερικοC'

(ύπολαμβάΥουσί τι νες). α.

Η ελευθερία

Δύο είναι οι μορφές της ελευθερίας του πολίτη, οι οποίες θεωρού

Η ισότητα

Και η ισότητα είναι βασική αρχή της δημοκρατίας σύμφωνα με αυ τή, φτωχοί και πλούσιοι έχουν τα ίδια δικαιώματα και προνόμια,

δεν κυριαρχούν ο ένας στον άλλο και, κυρίως, συμμετέχουν εξίσου στη διακυβέρνηση του κράτους.

•

3η ερώτηση

Στις δημοκρατικές πόλεις που κυβερνιούνται κατά το νόμο, οι νό μοι είναι κυρίαρχοι, έχοντας ακλόνητο κύρος και ακατάλυτη ισχύ' δεν αλλάζουν κατά τις περιστάσεις ή κατά τα συμφέροντα κάποι ων ισχυρών ούτε με αποφάσεις της πλειοψηφίας, που είναι δυνατό να παραπλανηθεί από επιτήδειους πολιτικούς. Και αυτοί είναι υ ποχρεωμένοι να ακολουθήσουν το νόμο προσαρμόζοντας στις α παιτήσεις του και μόνο τις υποσχέσεις τους προς το λαό και γενικά

made by Absens

τα πολιτικά τους προγράμματα.

20ή ενότητα

Οι στόχοι τη; παιδεία;

ΚΕΙΜΕΝΟ

Ότι μεν

oiJv

νομοθετητέον περι παιδείας και

ταύτην κοινην ποιητέον, φανερόν' τίς δ' εσται

ή παιδεία και πως χρη παιδεύεσθαι, δεί μη. λανθάνειν. Νύν γαρ άμφισβητείται περι των εργων. ου γαρ ταυ τα πάντες υπολαμβάνουσι δείν μανθάνειν τους νέους ου τε προς άρετην

ουτε προς τον βίον τον αριστον, ουδε φανερον πότερον προς την διάνοιαν πρέπει μάλλον

προς το της ψυχης ηeoς εκ τε της εμποδων παιδείας ταραχώδης ή σκέψις και δηλον ουδεν

πότερο ν άσκείν δεί τα χρήσιμα προς τον βίον

τα τείνοντα προς άρετην

τα περιττά (πάντα

γαρ είληφε ταύτα κριτάς τινας)' περί τε των προς άρετην ουθέν εστιν όμολογούμενον (και γαρ την αρετην ου την αυτην ευθυς πάντες

τιμωσιν, ωστ' ευλόγως διαφέρονται και προς

την ασκησιν αυτης). Ότι μεν

oiJv τα αναγκαία

δεί διδάσκεσθαι των χρησίμων, ουκ αδηλον' οτι δε ου πάντα, διηρημένων των τε ελευθερίων εργων και των ανελευθερίων φανερόν, και οτι

των τοιούτων' δεί μετέχειν οσα των χρησίμων ποιήσει τον μετέχοντα μη βάναυσον. Βάναυσον

δ' εργον εΙναι δεί τούτο νομίζειν και τέχνην ταύτην και μάθησιν, οσαι προς τας χρήσεις και τας

πράξεις

τας

της

αρετης

αχρηστον

απεργάζονται το σωμα των ελευθέρων

made by Absens

διάνοιαν.

την

20ή ενότητα

247

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Έγινε λοιπόν φανερό ότι πρέπει να θεσπιστούν νόμοι για την παι δεία και ότι πρέπει να την κάνουμε ίδια για όλους τώρα, ποιος θα πρέ πει να είναι ο χαρακτήρας της και με ποιον τρόπο πρέπει αυτή να α

σκείται

αυτά δεν πρέπει να διαφύγουν την προσοχή μας. Γιατί σήμε

ρα υπάρχουν διαφορετικές αντιλήψεις ως προς το εκπαιδευτικό πρό γραμμα. Δηλαδή δεν έχουν όλοι την ίδια γνώμη ως προς αυτά που πρέ πει να μαθαίνουν οι νέοι είτε με στόχο την αρετή είτε με στόχο τον κα λύτερο τρόπο ζωής ούτε είναι φανερό αν πρέπει η παιδεία να έχει στό

χο της την άσκηση και καλλιέργεια του νου ή τη διαμόρφωση ηθικού χαρακτήρα. Αν ξεκινήσουμε από την εκπαίδευση που παρέχεται σήμε ρα, η έρευνά μας θα βρεθεί αντιμέτωπη με μεγάλη σύγχυση, και δεν εί ναι καθόλου φανερό αν η παιδεία πρέπει να προσφέρει αυτά που είναι χρήσιμα για τη ζωή ή αυτά που οδηγούν στην αρετή ή τα παραπανίσια

(αυτά που απλώς προάγουν τη γνώση): όλες αυτές οι απόψεις έχουν βρει κάποιους υποστηρικτές. Δεν υπάρχει καμιά συμφωνία (ομοφωνία) για τις σπουδές που οδηγούν στην αρετή (εξάλλου δεν έχουν όλοι την ίδια ιδέα για την αρετή που τιμούν' επομένως, είναι φυσικό να υποστη

ρίζουν διαφορετικές γνώμες και ως προς την άσκησή της). Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα παιδιά πρέπει από τα χρήσιμα να διδάσκονται αυτά που είναι πρώτης πρακτικής ανάγκης όμως είναι φανερό πως όχι όλα, δεδομένου ότι οι ασχολίες διακρίνονται σ' αυτές που ταιριάζουν και σ' αυτές που δεν ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους είναι επίσης φα

νερό ότι από τα χρήσιμα πράγματα τα παιδιά πρέπει να μαθαίνουν ό σα δε θα κάνουν τιποτένιο αυτόν που τα μαθαίνει. Και πρέπει να θεω ρούμε τιποτένια αυτή την ασχολία και αυτή την τέχνη και τη μάθηση,

που κάνει το σώμα ή το μυαλό των ελεύθερων ανθρώπων ακατάλληλο

made by Absens

για την άσκηση και τα έργα της αρετής.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

248

Ι. Γλωσσική προσέγγιση

Α. Μορφοσυντακτικά (Δίνονται όσα κρίνονται απαραίτητα για την κατανόηση του περιεχομένου)

1. οτι μεν ο{,ν νομοθετητέον (ενν. έστι) περι παιδείας και ταύτην κοινην ποιητέον (ενν. έστί), φανερό ν (ενν. έστι): δύο δευτερεύου σες προτάσεις, ειδικές, υποκείμενα του απρόσωπου φανερόν (έ

στι)· ο ουν εισάγει συμπέρασμα που προκύπτει από τα προηγού μενα· κοινήν: κατηγορούμενο στο αντικείμενο ταύτην του ρήματος

ποιητέον (έστί).

τίς δ' εσται Τι παιδεία και πως χρη παιδεύεσθαι, δεί μ η λανθά

νειν: δύο δευτερεύουσες προτάσεις, πλάγιες ερωτηματικές (αντικεί μενα του απαρεμφάτου λανθάνειν), και μία κύρια πρόταση κρίσης (δει). τίς: κατηγορούμενο στο υποκείμενο ή παιδεία του συνδετικού ρή ματος εσται. πως: επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου στο απαρέμφατο παιδεύεσθαι. παιδεύεσθαι:

τελικό

απαρέμφατο, υποκείμενο

του

απροσώπου

χρή.

νυν γαρ άμφισβητείται περι των εργων: κύρια πρόταση κρίσης ο γαρ συνδέει αιτιολογικά με τα προηγούμενα· το ρήμα είναι απρό σωπο.

ού γαρ ταύτα πάντες ύπολαμβάνουσι δείν μανθάνειν τους νέους ουτε προς άρετην ουτε προς τον βίον τον αριστον: κύρια πρόταση

κρίσης ο γαρ είναι βεβαιωτικός (ή επεξηγηματικός)· ταύτά: αντικείμενο του απαρεμφάτου μανθάνειν.

made by Absens

πάντες: υποκείμενο του ρήματος ούχ ύπολαμβάΥουσι.

20ή ενότητα

249

δείν: ειδικό απαρέμφατο (πλάγιος λόγος κρίσης), αντικείμενο του ρήματος ουχ ύπολαμβάνουσι.

μανθάνειν: τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο του απροσώπου δείν. τους νέους: υποκείμενο του απαρεμφάτου μανθάνειν. ουτε προς αρετην ουτε προς τον βίον τον αριστον: εμπρόθετοι

προσδιορισμοί του σκοπού στο απαρέμφατο μανθάνειν (αποφα τική συμπλεκτική σύνδεση των δύο προσδιορισμών).

ούδε φανερόν (ενν. έση): κύρια πρόταση κρίσης συνδέεται με την όμοια προηγούμενή της με συμπλεκτική αποφατική επιδοτική σύν

δεση (ου

ουδε).

πότερον προς την διάνοιαν πρέπει μάλλον (ενν. μανθάνειν τους

νέους)

11 προς το

της ψυχης ηθος (ενν. πρέπει ... ): δύο δευτερεύου

σες προτάσεις, πλάγιες ερωτηματικές, διμελείς, ολικής άγνοιας, υ

ποκείμενα του φανερόν (εστι).

προς την διάνοιαν - προς ΤΟ της ψυχης ηθος: εμπρόθετοι προσδιο ρισμοί του σκοπού στο εννούμενο απαρέμφατο μανθάνειν.

εκ τε της έμποδων παιδείας ταραχώδης ή σκέψις (ενν. εσται): κύ ρια πρόταση κρίσης. έκ της έμποδων παιδείας: εμπρόθετος προσδιορισμός που δηλώνει αφετηρία.

ταραχώδης: κατηγορούμενο στο υποκείμενο fι σκέψις του εννοού μενου συνδετικού εσται.

και δηλον (ενν. εστιν) ούδέν: κύρια πρόταση κρίσης ο και συνδέει

την πρόταση με την όμοια προηγούμενή της (απλή καταφατική συ

μπλοκή)' ούδέν: προσδιορισμός του ποσού στο δηλόν (εστι).

πότερον ασκείν δεί τα χρήσιμα προ'ς τον βίον αρετην

τα τείνοντα προς

τα περιττά: δύο δευτερεύουσες προτάσεις, πλάγιες ερω

τηματικές, διμελείς, ολικής άγνοιας, υποκείμενα του δηλόν (εστι). ασκείν: τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο του απροσώπου δεί' εννο

made by Absens

ούμενο υποκείμενό του: την παιδείαν.

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

250

τα χρήσιμα προς τον βίον Τι τα τείνοντα προς άρετην

τα περιττά:

αντικείμενα του απαρεμφάτου ασκείν (συνδέονται διαζευκτικά).

10.

(πάντα γαρ εϊληφε ταύτα κριτάς τινας): παρενθετική κύρια πρό ταση κρίσης, που αιτιολογεί τα προηγούμενα με τον γάρο

πάντα ταύτα: υποκείμενο του ρήματος εαηφε (αττική σύνταξη)' πάντα: κατηγορηματικός προσδιορισμός στο ταύτα. κριτάς τινας: αντικείμενο του ρήματος εαηφε τινάς: επιθετικός

προσδιορισμός στο κριτάς.

11.

περί τε των προς άρετην ούθέν έστιν όμολογούμενον: κύρια πρό ταση κρίσης ούθεν (μεταγενέστερος τύπος του ουδετέρου ουδεν

της αντωνυμίας ουδείς): υποκείμενο της περίφρασης εστιν όμολο γούμενον.

12.

(και γαρ την άρετην ού την αύτην εύθuς πάντες τιμωσιν, ωστ' εύ λόγως διαφέρονται και προς την ασκησιν αύτης): μία παρενθετική

κύρια πρόταση κρίσης (το και γαρ έχει αιτιολογική και βεβαιωτική σημασία) και μία δευτερεύουσα, συμπερασματική. ού την αύτήν: κατηγορούμενο στο αντικείμενο την αρετην του ρή

ματος τιμώσι v (το ρήμα εδώ έχει σημασία συνδετικού). καί: προσθετικός.

προς την ασκησιν αύτης: εμπρόθετος προσδιορισμός της αναφο ράς στο ρήμα διαφέρονται' αύτης: γενική αντικειμενική στο την α σκησιν.

13. στι μεν otιν τα άναγκαία δεί διδάσκεσθαι των χρησίμων, ούκ αδη λον (ενν. έστί)- μία δευτερεύουσα πρόταση, ειδική, υποκείμενο του απροσώπου ουκ αδηλόν (εστι), και μία κύρια πρόταση κρίσης (ουκ αδηλον: σχήμα λιτότητας). τα άναγκαία: (έμμεσο) αντικείμενο του απαρεμφάτου διδάσκεσθαι (το έμμεσο αντικείμενο της ενεργητικής σύνταξης παραμένει, όταν η σύνταξη γίνει παθητική: διδάσκομεν τους παίδας τα αναγκαία

made by Absens

διδάσκονται οί παίδες τα αναγκαία).

20ή ενότητα

251

διδάσκεσθαι: τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο του απροσώπου δεί

(εννοούμενο υποκείμενο του απαρεμφάτου: τους παίδας). των χρησίμων: γενική διαιρετική στο τα αναγκαία.

14.

ότι δε ού πάντα (ενν. δεί διδάσκεσθαι), διηρημένων των τε έλευ· θερίων εργων και των άνελευθερίων φανερόν (ενν. έστι): μία δευ τερεύουσα πρόταση, ειδική, υποκείμενο του απροσώπου φανερόν

(έστι), και μία κύρια πρόταση κρίσης, που συνδέεται με την προη γούμενη όμοιά της αντιθετικά (μεν

- δε').

ού πάντα: (έμμεσο) αντικείμενο του απαρεμφάτου διδάσκεσθαι. διηρημένων των τε έλευθερίων εργων και των άνελευθερίων: με τοχή αιτιολογική σε γενική απόλυτη· των τε έλευθερίων εργων και των άνελευθερίων: υποκείμενα της μετοχής διnρημένων.

15.

και ότι των τοιούτων δεί μετέχει ν όσα των χρησίμων ποιήσει τον μετέχοντα μη βάναυσον: μία δευτερεύουσα πρόταση, ειδική, υπο

κείμενο και αυτή του απροσώπου φανερόν (έστι)" συνδέεται με την

όμοια προηγούμενή της (βλ.

14)

με τον καί" και μία δευτερεύουσα,

αναφορική (για περισσότερα βλ. παρακάτω).

των τοιούτων (δηλ. τών χρησίμων και αναγκαίων): γενική διαιρε τική στο δσα ... βάναυσον.

μετέχει ν: τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο του απροσώπου δεί. όσα των χρησίμων ποιήσει τον μετέχοντα μη βάναυσο ν: η αναφο ρική πρόταση είναι έμμεσο αντικείμενο του απαρεμφάτου μετέχειν,

το οποίο έχει τη σημασία του παραπάνω διδάσκεσθαι (βλ. στο λε ξιλόγιο του σχολικού βιβλίου)· των χρησίμων: γενική διαιρετική στο δσα- τον μετέχοντα: επιθετική μετοχή, αντικείμενο του ρήμα τος ποιήσει· μη βάναυσον: κατηγορούμενο στο αντικείμενο τον με τέχοντα του ρήματος ποιήσει.

16. βάναυσον δ' εργον είναι δεί τούτο νομίζειν και τέχνην ταύτην και μάθησιν (με άλλη σειρά: δεί δε νομίζειν τούτο εlναι βάναυσον εργον και ταύτην ε{ναι τέχνην και μάθησιν): κύρια πρόταση κρί

made by Absens

σης ο δε είναι μεταβατικός.

252

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

βάναυσον εργον και τέχνην και μάθη σι ν: κατηγορούμενα: το βά

ναυσον στο τούτο, τα τέχνην και μάθησι ν στο ταύτην.

ε(ναι: ειδικό απαρέμφατο (πλάγιος λόγος κρίσης), αντικείμενο του απαρεμφάτου νομίζειν.

νομίζειν: τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο του απροσώπου δεί.

17.

οσαι προς τας χρήσεις και τας πράξεις τας της άρετης αχρηστον άπεργάζονται το σωμα των ελευθέρων

την διάνοιαν: δευτερεύ

ουσα πρόταση, αναφορική (όροι αναφοράς: τέχνην και μάθησιν, γι' αυτό και ο πληθυντικός). προς τας χρήσεις και τας πράξεις τας της άρετης: εμπρόθετοι προσδιορισμοί της αναφοράς στο ρήμα απεργάζονται. αχρηστον: κατηγορούμενο στο αντικείμενο το σώμα του ρήματος

απεργάζονται.

made by Absens

Β. Ετυμολογικά

παιδεία < παιδεύω < παίς

διάνοια (παρασύνθετο) < διανοέομαι-ούμαι < δια + νοέω-ώ < νούς

εμποδων < έν + ποσι ν + ων

ταραχώδης

όμολογέω-ω (παρασύνθετο) όμόλογος < όμού + λέγω

αχρηστος

< ταραχη < ταράττω

< στερ. α- + χρηστος < χράομαι-ώμαι

20ή ενότητα

253 Π. Προσέγγιση του περιεχομένου

(Ιδεολογικά, πολιτισμικά, πραγματολογικά, αισθητικά, δομικά στοιχεία κ.ά.)

Η θέση του κειμένου μέσα στα Πολιτικα Βρισκόμαστε στο όγδοο (Θ') και τελευταίο βιβλίο των Πολιτι κώΥ. Έχει προηγηθεί η διαπραγμάτευση του θέματος του γάμου

και της τεκνοποιίας και τώρα είναι σε εξέλιξη το θέμα της αγω γής των παιδιών και των εφήβων. Στο κείμενο της εικοστής διδα κτικής ενότητας του σχολικού βιβλίου ο Αριστοτέλης διατυπώ νει κάποιους προβληματισμούς σχετικά με το περιεχόμενο της

παιδείας και τους στόχους της εκπαίδευσης, για να συνεχίσει και να τελειώσει όλο το έργο εξετάζοντας πλατιά τη μου σική ως πρώτιστη παιδευτική αξία.

Το κείμενο που προηγείται Πριν από το κείμενο της εικοστής διδακτικής ενότητας υπάρχει στα Πολιτικά το κείμενο του οποίου δίνεται η μετάφραση στα ερ

μηνευτικά σχόλια του σχολικού βιβλίου. Σ' αυτό ο Αριστοτέλης δι ατυπώνει τις ακόλουθες θέσεις:

α.

Πρέπει να υπάρχουν νόμοι του κράτους, οι οποίοι θα ρυθμίζουν θέματα της παιδείας.

β.

Η μόρφωση των νέων πρέπει να ταιριάζει με το πολίτευμα του κράτους.

γ.

Η παιδεία προετοιμάζει τους νέους για την άσκηση κάποιας τέχνης ή για την άσκηση της αρετής.

δ.

Η παιδεία των νέων πρέπει να είναι μία και ίδια για όλους.

ε.

Τα θέματα της παιδείας πρέπει να ανήκουν στην αρμοδιότητα του

κράτους (αφού όλοι οι πολίτες ανήκουν σ' αυτό).

made by Absens

στ. Το καλύτερο εκπαιδευτικό σύστημα είναι εκείνο των Λακεδαιμονίων.

254

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Διαγραμματική παρουσίαση του περιεχομένου

Α. Στην αρχή του κειμένου της εικοστής διδακτικής ενότητας ο Αρι

στοτέλης διατυπώνει δύο θέσεις, οι οποίες απορρέουν από τα προ ηγούμενα:

Τα θέματα της παιδείας πρέπει να ρυθμίζονται νομοθετικά.

Η παρεχόμενη παιδεία πρέπει να είναι ίδια για όλους.

Β.

Στη συνέχεια διατυπώνονται τα ακόλουθα ερωτήματα και οι προβληματισμοί σχετικά με θέματα της παιδείας:

Ποιος πρέπει να είναι ο Χ α Ρ α κ τ ή Ρ α ς

Με ποιον τ Ρ ό π ο

Ποιο πρέπει να είναι το

της παιδείας.

πρέπει να παρέχεται η παιδεία. π ε Ρ ι ε Χ ό μ ε ν ο

της παρεχόμενης

γνώσης (τί δεί μανθάνειν τους νέους),

α.

για να αποκτήσουν αρετή και

β.

για να ζουν καλύτερα.

Ποιοι πρέπει να είναι οι σ τ ό Χ ο ι

της παιδείας:

α) η άσκηση του νου ή β) η διαμόρφωση ηθικού χαρακτήρα.

Ειδικά στα χρόνια του Αριστοτέλη δεν είναι ξεκαθαρισμένο ποιο πρέπει να είναι το

οι σ τ ό χ ο ι α.

π ε Ρ ι ε Χ ό μ ε ν ο

των γνώσεων και ποιοι

της εκπαίδευσης δηλαδή: πρέπει να παρέχονται

γνώσεις χρήσιμες για τη ζωή με στό χο να μπορούν να ζουν οι νέοι καλύτερα;

β.

γνώσεις που οδηγούν στην αρετή, με στόχο την κατάκτησή της;

(και ποιες είναι οι γνώσεις που οδηγούν στην κατάκτηση της α ρετής;)

made by Absens

γ.

γνώσεις που ασκούν το νου, χωρίς να είναι χρήσιμες στη ζωή;

20ή ενότητα

Γ.

255

Στο τελευταίο μέρος του κειμένου διατυπώνονται και πάλι κάποιες θέσεις:

Από τα χρήσιμα πράγματα πρέπει να διδάσκονται στα παιδιά τα πιο αναγκαία.

Από αυτά τα χρήσιμα και απόλυτα αναγκαία πρέπει να διδάσκο νται στα παιδιά μόνο α.

όσα ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους, δηλαδή

β.

όσα δεν είναι ευτελή, ώστε να σταθούν εμπόδιο για την κατά κτηση της αρετής.

Πολιτική θεωρία και παιδεία Τα Πολιτικά του Αριστοτέλη είναι ένα έργο με περιεχόμενο πολι τικής θεωρίας. Εγείρεται λοιπόν το ερώτημα: ποια θέση έχουν τα

θέματα παιδείας και εκπαίδευσης (στόχοι της εκπαίδευσης, περιε χόμενο σπουδών, δημόσιος ή ιδιωτικός χαρακτήρας της εκπαίδευ

σης κ.ά.) μέσα σε ένα τέτοιο έργο; Η απάντηση υπάρχει κυρίως μέ σα στο μεταφρασμένο κείμενο του πρώτου ερμηνευτικού σχολίου: Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η παιδεία είναι πο λ ι τ ι κ ό

θ έ

μ α και σ' αυτό συνηγορούν οι ακόλουθοι λόγοι:

Η παιδεία έχει μεγάλη σημασία για το πολίτευμα, επειδή, αν παρα

μεληθεί αυτή, βλάπτεται το πολίτευμα.

Το κράτος είναι αυτό που πρέπει να ρυθμίζει τα θέματα της παι δείας.

Όλοι οι πολίτες ανήκουν στο κράτος, επομένως και η παιδεία του καθενός είναι υπόθεση του κράτους.

Σύμφωνα με τα παραπάνω οι πολιτικοί και οι νομοθέτες είναι υπο χρεωμένοι να δείχνουν ενδιαφέρον για τα θέματα της παιδείας.

Είναι λοιπόν αυτονόητο ότι η παιδεία είναι ένα θέμα κατεξοχήν

made by Absens

πολιτικό και εύλογα διερευνώνται τα θέματά της στα Πολιτικά.

256

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Παιδεία και κράτος Ο Αριστοτέλης συσχετίtει κατηγΟQηματικά την παιδεία με το κρά1Qς: τα θέματα της παιδείας και η φροντίδα γι' αυτή πρέπει να ανή

κουν στην αρμοδιότητα του κράτους (να έχουν δημόσιο χαρακτή ρα) και να ρυθμίζονται με νόμους γι' αυτό δεν μπορεί ο καθένας να μορφώνει τα παιδιά του όπως θέλει. "Αφού κανείς πολίτης δεν πρέπει να πιστεύει ότι ανήκει στον εαυτό του, αλλά, αντίθετα, ότι όλοι οι πολίτες ανήκουν στην πόλη", θα πρέπει η φροντίδα για το κάθε μέλος της πόλης να είναι κοινή και συνταιριασμένη με τη φροντίδα για το σύνολο.

Στο μεταφρασμένο κείμενο (στο πρώτο ερμηνευτικό σχόλιο) υ πάρχει μία φράση του Αριστοτέλη, η οποία όμως περικόπτεται από τους συγγραφείς του σχολικού βιβλίου στη θέση των αποσι ωπητικών· η φράση είναι αυτή: "οι νέοι πρέπει να παίρνουν μόρ

φωση ταιριαστή με το πολίτευμα της πόλης τους ... ". Η άποψη λοιπόν του Αριστοτέλη είναι ότι το περιεχόμενο της παιδείας πρέπει να είναι ανάλογο με το είδος του πολιτεύματος, για το συμφέρον του συγκεκριμένου πολιτεύματος, για να διατηρείται

το πνεύμα (το ηθος) του κάθε πολιτεύματος (δεί γαρ προς έκά στην πολιτείαν παιδεύεσθαι, το γαρ ηθος της πολιτείας έκάστης το οΙκείον και φυλάττειν ειωθε την πολιτείαν και καθίστησιν εξ

άρχης, οίον το μεν δημοκρατικον δημοκρατίαν, το δ' όλι γαρχι κον όλιγαρχίαν). Με άλλα λόγια, στα δημοκρατικά πολιτεύματα η παιδεία πρέπει να είναι δημοκρατική, στα ολιγαρχικά ολιγαρ

χική κ.ο.κ. (γίνεται τώρα άμεσος συσχετισμός όχι παιδείας και κράτους αλλά παιδείας και πολιτεύματος). Αυτή όμως η σχετι κοκρατική θέση στη συνέχεια διαφοροποιείται, όταν διατυπώνε ται η άποψη ότι σε ένα κράτος η παιδεία πρέπει να είναι μία και η ίδια για όλους, ότι όλοι οι νέοι ενός κράτους πρέπει να διδά

σκονται τα ίδια (μίαν και την αύτην άναγκαίον ε{ναι

- κοινην

ποιητέον). Με την τελευταία αυτή θέση του Αριστοτέλη και με τον αποκλεισμό της ιδιωτικής πρωτοβουλίας η παιδεία αποκτά

made by Absens

ενιαίο χαρακτήρα.

2Οή ενότητα

257

Συνοψίζουμε τις θέσεις του Αριστοτέλη ως προς το δημόσιο χαρα κτήρα της παιδείας:

Η φροντίδα για την παιδεία πρέπει να ανήκει στην αρμοδιότητα του κράτους.

Τα θέματα της παιδείας πρέπει να ρυθμίζονται με νόμους .

Σε ένα κράτος η παιδεία πρέπει να είναι ενιαία, μία και η ίδια για όλους τους νέους .

Το περιεχόμενο της παιδείας πρέπει να είναι ανάλογο με το είδος

του πολιτεύματος.

•

Για να γίνουν εναργέστερα όσα αναφέρονται για το δημόσιο χα ρακτήρα της παιδείας και για την ενιαία διδακτέα ύλη δίνεται από

τον Αριστοτέλη ως επαινετό παράδειγμα το κρατικό εκπαιδευτικό σύστημα των Λακεδαιμονίων.

Η παιδεία της εποχής του Αριστοτέλη Ως προς την παιδεία που παρέχεται στις μέρες του Αριστοτέλη (ε

μπσδων παιδεία) επικρατεί μεγάλη σύγχυση σχετικά με το χόμενο των γνώσεων και κυρίως με τους σ τ ό Χ ο υ ς

περιε

που πρέπει

να έχει η εκπαίδευση. Έτσι, α) άλλοι υποστηρίζουν ότι η παιδεία πρέπει να κάνει τους νέους ικανούς να εξασφαλίζουν τα χρήσιμα

στη ζωή τους, β) άλλοι να τους ασκεί στην αρετή και γ) άλλοι να τους παρέχει στοιχεία που απλώς προάγουν τη γνώση (τα περιττά). Σε ένα άλλο σημείο των Πολιτικών ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι τα

αντικείμενα της παιδείας της εποχής του ήταν: α) σ η

και

γ Ρ α φ ή

μ ν α σ τ ι κ ή μ ο υ σ ι κ ή

α ν ά γ ν ω

αντικείμενο χρήσιμο για τη ζωή, β)

γ υ

που συντελεί στην καλλιέργεια της ανδρείας, γ)

,η

οποία και είναι χρήσιμη για τη ζωή και ασκεί ηθι

κή επίδραση, και δ) σ Χ έ δ ι ο

και ζ ω γ Ρ α φ ι κ ή

(όχι πά

ντα)- και αυτό το αντικείμενο χαρακτηρίζεται χρήσιμο για τη ζωή. Δεν αναφέρεται η

α Ρ ι θ μ η τ ι κ ή

επειδή ίσως αυτή στην Α

made by Absens

θήνα διδασκόταν στο σπίτι και όχι στο σχολείο.

258

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Η αρετή Ο Αριστοτέλης διαπιστώνει ότι στις μέρες του δεν υπάρχει ομο φωνία όχι μόνο ως προς τους στόχους της εκπαίδευσης αλλά και

σχετικά με την αρετή ως αντικείμενο της παιδείας. Δηλαδή: δεν εί ναι αποσαφηνισμένο τι πρέπει να διδάσκονται οι νέοι, για να οδη γηθούν στην αρετή· και αυτό οφείλεται στο ότι όλοι τιμούν την α ρετή, όμως ο καθένας έχει διαφορετική άποψη γι' αυτήν. Έτσι, δια φορετικές είναι και οι γνώμες για την άσκησή της.

Παρόμοιο προβληματισμό είχε διατυπώσει και ο Πλάτωνας στον Αάχη, όπου αναφέρει ότι: πρέπει να ξέρουμε τι είναι η αρετή, γιατί αλλιώς δε θα ξέρουμε και πώς θα υποδείξουμε σε κάποιον τον τρό πο με τον οποίο θα την κατακτήσει πιο εύκολα.

Χρήσιμα, άναΥκαία, έλευθέρια Είναι αξιοπρόσεχτη η αναφορά του Αριστοτέλη στη διδασκαλία των πραγμάτων που είναι χρήσιμα για τη ζωή, γιατί τα περιορίζει σε μεγάλο βαθμό: πρέπει βέβαια να διδάσκονται τα Χ Ρ ή σ ι μ α

όμως όχι όλα, αλλά από αυτά μόνο όσα είναι πρώτης πρακτικής α ν ά γ κ η ς

. αλλά

και αυτά όχι όλα, γιατί άλλα είναι σχετικά με

ασχολίες που ταιριάζουν σε ελεύθερους και άλλα με ασχολίες που ταιριάζουν σε ανελεύθερους ανθρώπους επομένως, από τα χρήσιμα

και αναγκαία πρέπει να διδάσκονται ό σ α

τ α ι Ρ ι ά ζ ο υ ν

σ ε

(και όχι τα ευτελή,

ε λ ε ύ θ ε Ρ ο υ ς

α ν θ Ρ ώ π ο υ ς

που κάνουν τον άνθρωπο αγροίκο και τον εμποδίζουν στην κατά κτηση της αρετή ς).

Τα κύρια σημεία της ενότητας Δίνονται τα κύρια σημεία μόνο του κύριου κειμένου (όχι και εκεί

made by Absens

νου που υπάρχει στο πρώτο ερμηνευτικό σχόλιο).

2Οή ενότητα

259

Η φροντίδα για την παιδεία πρέπει να ανήκει στην αρμοδιότητα του κράτους. Συγκεκριμένα:

α.

Τα θέματα της παιδείας πρέπει να ρυθμίζονται με νόμους.

β.

Σε ένα κράτος η παιδεία πρέπει να είναι ενιαία, μία και η ίδια για όλους τους νέους.

Δεν έχουν όλοι την ίδια γνώμη για τους στόχους που πρέπει να έ

χει η εκπαίδευση.

Η εκπαίδευση μπορεί να έχει τους ακόλουθους στόχους: την κα

τάκτηση της αρετής από τους νέους (τη διαμόρφωση ηθικού χα ρακτήρα), τον καλύτερο τρόπο ζωής, την άσκηση και καλλιέρ γεια του νου.

Δεν έχουν όλοι την ίδια ιδέα για την αρετή.

Από τα χρήσιμα οι νέοι πρέπει να διδάσκονται τα αναγκαία, και από αυτά μόνο όσα ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους.

10.

Η δομή της ενότητας

Για τη δομή της ενότητας βλ. παραπάνω, στο

made by Absens

ρουσίαση του περ ιεχομένου ).

3 (Διαγραμματική

πα

260

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

ΠΙ. Ερωτήσεις

απαντήσεις

σε ετυμολογικά και σημασιολογικά

Ιη ερώτηση

Να συμπληρώσετε τα κενά με αντώνυμα των επιθέτων της με σαίας στήλης.

α.

φανερον

φανερός

β.

λανθάνειν

λάθος

γ.

αμφισβητεί ται

αμφισβήτηση

δ.

πάΥτες

όλοι

ε.

χρήσιμα

χρήσιμος

στ. αναγκαία

αναγκαίος

ζ.

μετέχειν

συμμετοχή

η.

τών έλευθέρων

ελεύθερος

•

Α π ά ν τ η σ η

. α)

κρυφός (αφανής), β) ορθό (σωστό), γ) βεβαιό

τητα, δ) κανένας, ε) άχρηστος, στ) περιττός, ζ) αποχή, η) σκλάβος (δούλος).

2η ερώτηση

διαφέρονται. Δίνονται οι ορισμοί οχτώ εννοιών' τα θηλυκά ουσια στικά της νέας ελληνικής που τις εκφράζουν παράγονται από σύν θετα του ρήματος φέρω, με πρώτο συνθετικό πρόθεση, διαφορετι

κή κάθε φορά (όλα λήγουν σε -φορά). Να βρείτε τη λέξη που αντι

made by Absens

στοιχεί σε κάθε ορισμό.

2Οή ενότητα

261

α.

Πολύ δυσάρεστη μυρωδιά, έντονη δυσοσμία.

β.

Γεγονός, συνήθως απροσδόκητο, που φέρνει στον άνθρωπο πολύ μεγάλη δυστυχία.

γ.

Το χρηματικό ποσό που πρέπει να καταβάλει κανείς σε κοινό τα μείο.

δ.

Μετακίνηση από ένα σημείο σε άλλο.

ε.

Ο ανεξέλεγκτος, σφοδρός και βίαιος τρόπος συμπεριφοράς, που α

ποτελεί εκδήλωση έντονου συναισθήματος. στ. Κίνηση γύρω από κάτι. ζ.

Η παροχή υλικής βοήθειας με φιλική διάθεση.

η.

Ο ιδιαίτερος τρόπος άρθρωσης του καθενός από τους φθόγγους μιας γλώσσας.

•

Α π ά ν τ η σ η

α) αποφορά, β) συμφορά, γ) εισφορά, δ) μετα

φορά, ε) παραφορά, στ) περιφορά, ζ) προσφορά, η) προφορά.

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

•

Ιη ερώτηση Τα Πολιτικά του Αριστοτέλη είναι ένα έργο με περιεχόμενο πολι

τικής θεωρίας. Εγείρεται λοιπόν το ερώτημα: ποια θέση έχουν τα

θέματα παιδείας και εκπαίδευσης (στόχοι της εκπαίδευσης, περιε

made by Absens

χόμενο σπουδών, δημόσιος ή ιδιωτικός χαρακτήρας της εκπαίδευ-

Τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

262

σης κ.ά.) μέσα σε ένα τέτοιο έργο; Η απάντηση υπάρχει κυρίως μέ σα στο μεταφρασμένο κείμενο του πρώτου ερμηνευτικού σχολίου: Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η παιδεία είναι πολιτικό θέμα και σ' αυτό συνηγορούν οι ακόλουθοι λόγοι:

Η παιδεία έχει μεγάλη σημασία για το πολίτευμα, επειδή, αν παρα μεληθεί αυτή, βλάπτεται το πολίτευμα .

Το κράτος είναι αυτό που πρέπει να ρυθμίζει τα θέματα της παι δείας .

Όλοι οι πολίτες ανήκουν στο κράτος, επομένως και η παιδεία του καθενός είναι υπόθεση του κράτους .

Σύμφωνα με τα παραπάνω οι πολιτικοί και οι νομοθέτες είναι υπο χρεωμένοι να δείχνουν ενδιαφέρον για τα θέματα της παιδείας. Είναι λοιπόν αυτονόητο ότι η παιδεία είναι ένα θέμα κατεξοχήν

πολιτικό και εύλογα διερευνώνται τα θέματά της στα Πολιτικά.

•

2η ερώτηση

Πριν από το κείμενο της εικοστής διδακτικής ενότητας υπάρχει στα Πολιτικά το κείμενο του οποίου δίνεται η μετάφραση στα ερ μηνευτικά σχόλια του σχολικού βιβλίου. Σ' αυτό ο Αριστοτέλης δι ατυπώνει τις ακόλουθες θέσεις:

α.

Πρέπει να υπάρχουν νόμοι του κράτους, οι οποίοι θα ρυθμίζουν θέματα της παιδείας.

β.

Η μόρφωση των νέων πρέπει να ταιριάζει με το πολίτευμα του κράτους.

γ.

Η παιδεία προετοιμάζει τους νέους για την άσκηση κάποιας τέχνης ή για την άσκηση της αρετής.

made by Absens

δ.

Η παιδεία των νέων πρέπει να είναι μία και ίδια για όλους.

20ή ενότητα

ε.

263

Τα θέματα της παιδείας πρέπει να ανήκουν στην αρμοδιότητα του

κράτους (αφού όλοι οι πολίτες ανήκουν σ' αυτό).

made by Absens

στ. Το καλύτερο εκπαιδευτικό σύστημα είναι εκείνο των Λακεδαιμονίων.

made by Absens