Tctho 20 by Thơ Tân Hình Thức Việt

MUÏC LUÏC Tieåu Luaän Thö toøa soaïn Töôûng Nieäm Ngoïc Duõng Thanh Taâm Tuyeàn & Duy Thanh Thô & Vaên Ngoïc Duõng Thô & Vaên Phaïm Vaên Haïnh Moät Baøi Thô Hay Hoaøng Ngoïc Hieán Phoûng Vaán Dana Edward Southern Taân Hình Thöùc & Quan Ñieåm Thaåm Myõ Môùi Kheá Ieâm Can Poetry matter? Dana Gioia Thô Trang Löôùi Ñieän Toaùn Phaïm Quoác Baûo Thô Hieän Ñaïi, Caûm Höùng vaø Thi Phaùp Ñoã minh Tuaán Taân Hình Thöùc, Saùng Taùc vaø Vaän Ñoäng Surprise, Suprise Söõa, Thieät Nhieàu Nhaén Tin Baø Quaûn Gia Gioù Loác Leà Ñöôøng Phuï baûn Ñoài Thoâng Hai Moä Lôøi Noùi Vaø... Ngaøy Cuoái Cuøng cuûa Con Ñeán Vôùi Em Möøng Maø Buoàn Giaác Meâ Khaùc Coøn Laâu Môùi Hieåu Phuï baûn Buoåi saùng ÔÛ... Söû Thi Soi Göông Möa Muoän Giöõa Nhöõng Doøng Thô Vu Vô Socrates Laø Ngöôøi... Con Meøo Ñen Phuï baûn

Nguyeãn Ñaêng Thöôøng Traàm Phuïc Khaéc Löu Hy laïc Ñoã Kh. Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung Cao Baù Minh Nguyeãn Ñaït Nguyeãn Löông Ba Quyønh Thi Haø Nguyeân Du Ñoaøn Minh Haûi Leâ Giang Traàn Phan Thò Vaøng Traéng Nguyeãn Troïng Khoâi Nguyeãn Tö Phöông Hoaøng Xuaân Sôn Nguyeãn Thò Khaùnh Minh Nguyeãn Thò Thanh Bình Phan Taán Haûi Nguyeãn Hoaøi Phöông Phaïm Vieät Cöôøng Kheá Ieâm Nguyeãn Ñaêng Thöôøng

Thô Thô Chöõ Haùn Coõi Naøo Thô Vieát Luùc Nöûa Ñeâm Laëng Leõ... Thieân Ñöôøng Ñòa Nguïc Caâu Hoûi, Ba Gôø saùng Gaëp Xuaân Phuï baûn Giöõa Moät Lôøi Ñang Noùi Trao Ñoåi Veà söï Sôï Haõi AÁu Thô Baøi Muøa Thu Phuï baûn Coå Tích Haûi Caûng Nhöõng Ngaøy Ñaàu Xuaân Ñoaûn Khuùc Chieâu Hoàn Hoäi Chöùng ... Töï Caûm Ñieäu Nhaûy cuûa Löûa Phuï baûn Giaác Mô Rong reâu vôùi Phoá Ñoái Thoaïi vôùi Thôøi Gian Caùch cuûa Chuùng Ta Toàn Taïi Töï Thuù Ngay Ngaén Doøng Soâng Bình Minh Khaéc Hoïa Noãi Buoàn cuûa Toâi Tieáng rao Cheø Ñeâm Vónh Cöûu Quyû Phöông Ñoâng Phuï baûn Tin Thô -Thô vaø Baïn Ñoïc Bìa Leâ Thaùnh Thö

Nguyeãn Toân Nhan Thaùi Tuaán Haûi Vaân Ñaëng Taán Tôùi Trang Chaâu Mai Ninh Leâ Thò Kim Duy Thanh Octavio Paz Janko Messner Rimbaud Phan Nhieân Haïo Nguyeãn Ñaïi Giang Dieãm Chaâu Thöôøng Quaùn Ñoã Vinh Inrasara Nguyeãn Quoác Chaùnh Ñoã Kh. Vi Thuøy Linh Nguyeãn Tieán Ñöùc Phan Nguyeân Phan Huyeàn Thö Khieâm Leâ Trung Mai Vaên Phaán Phan Baù Thoï Thi Hoaøng Thaän Nhieân Thaûo Phöông Ly Hoaøng Ly Thaûo Vi Traàn Tieán Duõng Vaên Caàm Haûi Nguyeãn Quyeán Ñinh Cöôøng

huùng toâi traân troïng giôùi thieäu cuøng thaân höõu vaø baïn ñoïc, Vietnamese Poetry, laø aán baûn Online phaàn tieáng Anh cuûa TC Thô, do hai nhaø thô Ñinh Linh vaø Nguyeãn Huy Quyønh phuï traùch, nhö moät böôùc ñaàu ñöa thô Vieät ra ngoaøi theá giôùi, ñoàng thôøi loâi cuoán nhöõng saùng taùc baèng tieáng Anh, vaø taïo söï deã daøng cho nhöõng ngöôøi nöôùc ngoaøi muoán tìm hieåu veà thô Vieät. Nhöng TC Thô cuõng ñang gaëp phaûi nhöõng khoù khaên veà taøi chaùnh, neân chuùng toâi taïm thôøi ruùt xuoáng coøn hai soá moãi naêm. Trong khi ñoù, vôùi söï tieáp tay cuûa nhaø thô Ñoã Kh., TC Thô baét ñaàu cuoäc vaän ñoäng tích cöïc cho nhöõng saùng taùc môùi, xöùng ñaùng laø moät dieãn ñaøn khai phaù ñaày treû trung vaø sinh ñoäng. Thô khoâng phaûi nhai laïi maø laø saùng taïo, khoâng phaûi hö danh maø laø thöïc chaát, khoâng phaûi nhöõng ao tuø nöôùc ñoïng maø baät ra töø söï tieáp caän vaø coï saùt cuûa nhieàu neàn vaên hoùa. Chæ nhö theá, söï hieän dieän cuûa tôø baùo vaø söï baûo trôï cuûa thaân höõu vaø baïn ñoïc môùi mang ñöôïc ñaày ñuû yù nghóa. Chuùng toâi mong raèng seõ tieáp tuïc nhaän ñöôïc söï uûng hoä cuûa quí vò, vaø kính chuùc moät naêm môùi töôi vui haïnh phuùc. THÔ

•

TC THÔ 20

Thanh Taâm Tuyeàn

Möôïn Lôøi Khoùc Baïn Tuoåi Giaø Haït Leä Nhö Söông... Göûi DT, PCT, NQB

iaû thöû noùi: “Tuoåi giaø nöôùc maét söông” hoaëc “Tuoåi giaø leä hieám nhö söông”, yù khoâng sai laïc laø maáy, chæ lôøi ñaõ khaùc. Khaùc haún. Caâu treân noâm na hôn, cuõng haøm hoà hôn. Caâu döôùi yù minh baïch, rôùt vaøo noâng caïn, chaät heïp. Haït chæ söï hieám hoi, söông chæ söï mong manh. Haït leä nhö gioït söông. So saùnh ñoàng thôøi taïo hình: Haït leä hieám hoi nhö gioït söông mong manh. Hình aûnh trôû thaønh bieåu töôïng haøm suùc aån duï; Haït leä hieám hoi mong manh ngöng ñoïng nôi maét giaø caû. * Haït leä hay gioït söông? Gioït söông hay haït leä? Im lìm, laø maønh göông môø hoaëc ngaên che, soi chöùa boùng cuûa hai caûnh giôùi: ngoaøi & trong. Con

TC THÔ 20

•

maét soi ngoaøi thaáp thoaùng “nöôùc maây man maùc” sau tieáng khoùc thaàm vang aâm (haït leä öùa cuøng luùc khoâng hay) “Baùc Döông thoâi ñaõ thoâi roài” soi ngöôïc trong “ngaäm nguøi loøng ta” roài thaáy Trí Nhôù keå leå ”nhôù töø buoåi...”, töï tình môû ñoái thoaïi vôùi ngöôøi khuaát maët vaéng tieáng (khoâng hay chæ laø ñoäc thoaïi rieâng mình. Chöøng nhaän bieát haït leä öùa ñaõ laø gioït söông ñoïng). * Trong khoaûnh khaéc “haït leä nhö söông” soi maønh göông nhoøa nhaït con maét kia coù leõ ñaõ thaáy ñöôïc con maét? Nghóa laø chaäp chuøng caùc caûnh giôùi tuï hoäi trong maøng nöôùc maét (Spinoza soi ngaém theá giôùi qua caáu thaønh cuûa haït leä). * Baùc chaúng ôû daãu van chaúng ôû Toâi tuy thöông laáy nhôù laøm thöông Tuoåi giaø haït leä nhö söông Hôi ñaâu chuoác laáy hai haøng chöùa chan

* OÂi hai tieáng “hôi ñaâu”... Thaät chaêng? Côù sao laïi khoâng “chuoác laáy hai haøng chöùa chan”? Côù sao khoâng thaû caùi mình tan trong doøng nöôùc maét. Côù sao (Beckett: Larmes. Cerveau liqueùfieù – Nöôùc maét. Naõo boä hoùa loøng, “oùc röõa chaûy”). * Leä roài khoâ. Söông roài tan. Xuùc ñoäng phuø du. Haït leä hieám hoi aáy, gioït söông mong manh kia, maønh göông môø hoaëc soi ta baø caûnh giôùi chæ coøn laïi trong lôøi thô vuøi saâu trong kyù öùc cuûa keû ñoïc thô. Vaø bao laâu lôøi thô ñaõ keát thaønh tinh theå trong kyù öùc khaùc. Thaùng Chaïp 2000

•

TC THÔ 20

Duy Thanh

Coù phaûi Va li ñaõ saün saøng?

hoaûng ñaàu thaùng 3 naêm 98, toâi ôû nhaø Ngoïc Duõng taïi Virginia moät tuaàn. Trong thôøi gian naøy cuõng coù Thaùi Tuaán vaø ngöôøi con trai töø Phaùp qua taù tuùc ôû ñoù. Thaùi Tuaán ñöôïc söù quaùn Phaùp ôû Washington DC toå chöùc cuoäc Trieån laõm Tranh sôn daàu. Theá laø töø laâu laém roài ba chuùng toâi môùi coù dòp gaëp nhau ñaày ñuû nhö vaäy. Buoåi toái böõa ñoù trong phoøng khaùch nhaø Ngoïc Duõng, toâi ñang ngoài noùi chuyeän vôùi Thaùi Tuaán thì Ngoïc Duõng töø treân gaùc böôùc xuoáng tay caàm cuoán saùch cöôøi cöôøi: — Neáu hoâm Mai Thaûo maát (vaøo thaùng gieâng 98) maø mình ñoïc baøi thô naøy trong ñaùm tang thì hay bieát bao. Toâi caàm taäp saùch moûng, ñoù laø tuyeån taäp goùp nhaët nhöõng maãu chuyeän vui buoàn cuûa vaên ngheä só ngaøy tröôùc do moät nhaø xuaát baûn ngoaøi Baéc in thì phaûi, vaø ñoïc lôùn cho moïi ngöôøi nghe: Moät baøi thô cuûa cuï Tuù Môõ ñoïc vaøo tai cuï Song An Hoaøng Ngoïc Phaùch khi cuï naøy haáp hoái treân giöôøng beänh: Vaøi haøng thaêm hoûi baùc Song An Coù phaûi va li ñaõ saün saøng? Coâng vieäc theá gian ñaõ troïn veïn Ñöôøng veà tieân giôùi raát xeânh xang Ñaây thaèng boá teáu thô chaâm choïc Ñaây baïn coâ le nghóa cuõ caøng Baùc thöôïng thoï roài toâi cuõng thöôïng baùc ra taàu tröôùc ñeä coøn khoan.

Toâi vaø Thaùi Tuaán ñeàu coù veû thích thuù vaø ñeàu laáy giaáy buùt ra cheùp laïi. Ngay luùc aáy thì chaúng ai nghó ai laø ngöôøi seõ va li saün saøng ñi tröôùc. Chæ nhôù ñoïc roài hoûi rôõn nhau ñeå thích chí cöôøi vang thoâi.

TC THÔ 20

•

Tôùi thaùng 7 – 2000 khi thaêm Ngoïc Duõng laàn cuoái thì toâi khoâng nhôù ñeå laïc baøi thô noï ôû ñaâu ñeå coù theå ñoïc cho caäu nghe. Nhöng chaéc laø toâi chæ nghó vaø khoânglaøm nhö vaäy. Ngaøy 6 – 7 tröôùc khi trôû veà San Francisco toâi ngoài beân giöôøng Ngoïc Duõng vaø caàm tay caäu raát laâu. Tôùi khi toâi töø giaõ ñeå ra phi tröôøng, Ngoïc Duõng heù maét, choáng khuyûu tay nheï vaãy toâi. Tröa hoâm sau 7 – 7, Leâ Thieäp töø Virginia goïi ñieän thoaïi qua San Francisco noùi Ngoïc Duõng môùi truùt hôi thôû cuoái cuøng. Tính ra tình baïn giöõa toâi vaø Ngoïc Duõng ñöôïc 48 naêm. Toâi vöøa maát moät ngöôøi baïn raát thaân vaø raát toát. Chuù thích Coâ le: College.

•

TC THÔ 20

Ngoïc Duõng

aây ngaån ngô, ngöôøi cuõng ngaån ngô, meï giaø chaéc cuõng thaån thôø nhôù con. Tieáng hoø boãng söõng laïi, gioøng soâng cuõng chaúng ñoåi thay gì. Moät chieác laù rôi nheï xuoáng, nghieâng vaøo loøng tay. Gioït nöôùc chaœy ñeàu vaø bình thaœn treân lôùp da tay maøu raïng ñoâng cuœa maët trôøi. Toâi nghó ñeán hình aœnh cuœa moät gioït nöôùc maét laên chaäm – baát cöù luùc naøo – treân khuoân maët ngöôøi con gaùi. Noù khôœi ñaàu töø tieáng haùt traàm vaø buoàn voâ haïn. Hueá ñaáy. Ñoù chæ laø teân ngöôøi con gaùi sinh tröôœng vaø lôùn leân ôœ ñaây coù caùi teân truøng khít tình côø. Bôœi nhö theá toâi deã nhôù hôn veà Hueá, coøn laïi trong yù nghó toâi nhieàu Hueá hôn. Noù khoâng phaœi laø taát caœ loøng Hueá nhöng toâi muoán khôœi ñi baèng nhaän xeùt naøy, baèng moät phaàn Hueá beù nhoœ vaø thöïc söï chuœ quan. Söï di chuyeån naøo cuõng mang nhöõng môùi laï roõ reät töø phuùt ñaàu ñaët chaân ñeán (chöa quan heä). Giöõ laïi nhöõng caœm tình, nhöõng quyeán luyeán phaœi baét ñaàu baèng con ngöôøi, neáp soáng khaùc bieät cuœa moãi nôi. Thöôøng thì Hueá ñöôïc nhìn baèng nhöõng laêng taåm, teân ñaët cho töøng khu vöïc. Ngöôøi ta nhaéc ñeán laêng Gia Long, laêng Töï Ñöùc, ñoài Voïng Caœnh, chuøa Thieân Muï, beán Ngöï, Gia Hoäi, beán Vó Daï, côm AÂm Phuœ, ñöôøng Nam Giao, mieáu AÂm Hoàn... Ngöôøi nghe seõ theøm khaùt tôùi ñaây, ñöôïc neám qua ñeå bieát veà Hueá. Toâi ñaõ tôùi thaêm nhöõng nôi ñoù, bieát qua nhöõng thöù ñoù, nhöng trôœ veà cuoái cuøng laø söï döœng döng. Toâi coù theå keå chuyeän cho moät ngöôøi naøo chöa ñeán Hueá nghe caùi hoà sen tröôùc laêng Töï Ñöùc: nhöõng chieác laù xoøe roäng ra oâm laáy buùp hoa, maët nöôùc in trong veo hình moät toøa nhaø ba gian beân kia hoà coù reâu phuœ. Moät vaøi chieác laù rôi ngang treân khoâng trung laëng leõ vaø gioù

TC THÔ 20

•

maùt. Theá thoâi. Hueá vaãn chöa ñöôïc noùi ñeán thöïc söï, môùi chæ laø nhöõng thöù chung quanh vaø ngöôøi naøo cuõng coù theå keå töông töï veà Hueá nhö vaäy ñöôïc. Khoâng phaœi chæ coù theá. Söï thöïc nhöõng laêng taåm, teân ñöôøng phoá, teân töøng khu vöïc chöa ñaïi dieän heát ñöôïc cho Hueá. Nhaéc leân nhöõng teân ñoù chæ coù giaù trò nhaéc ñeán moät di tích lòch söû. Noù chæ laø nhöõng cuïc gaïch cuõ xeáp laïi vaø coøn ñaáy. Neáu ñem ñoåi caùi teân Hueá ñi thì nhöõng di tích ñoù vaãn coøn ñaáy, vaãn ôœ ñaáy (thuoäc phaïm vi thích thuù cuœa caùc nhaø khaœo coå). Nhöõng khaùc laï veà phong caœnh, veà tieáng noùi, veà nhöõng di tích lòch söû aáy môùi chæ daãn daét ngöôøi vaøo vaø nhaéc vôùi ngöôøi bieát raèng mình ñang laøm söï coù maët ôœ ñoù. Gioáng nhö ngöôøi ta ñoïc maø chæ nhôù teân cuoán saùch, teân caùc nhaân vaät; coøn söï bieåu dieãn cuœa caùc nhaân vaät, phaàn boá cuïc coát truyeän bò maát ñi cuøng vôùi laàn gaáp saùch laïi (neáu theá thì thaät laø thöøa thaœi vaø voâ ích). Hueá thöïc söï seõ khoâng ñöôïc nhaéc baèng nhöõng thöù ñoù. Laàn ñaàu tieân toâi tôùi Hueá. Haønh lyù mang theo trong töôœng töôïng doïc ñöôøng laø nhöõng neáp soáng coå kính, chaát phaùc, laø nhöõng maùi toùc ngaén cuœa caùc coâ gaùi mieàn naøy, phaàn trang ñieåm roõ laø ñuùng cho Hueá baây giôø. Chæ coù moät goùc cuœa Hueá raát chuœ quan. Tuy nhieân moãi ngöôøi coù moät nhaän xeùt khaùc bieät. Nhöng ôœ chuyeán ñi naøy Hueá cuœa toâi laø nhö theá ñoù, toâi muoán vieát nhaân moät caœm giaùc baét gaëp tröôùc nhaát khi giaùp maët Hueá, ôœ laïi vôùi Hueá. Söï thay ñoåi veà sau naøy coøn khaùc nöõa, baây giôø toâi khoâng theå bieát ñöôïc. Phi tröôøng Phuœ Baøi naèm coâ ñôn giöõa khoaœng bao boïc cuœa daõy Tröôøng Sôn. Treân con ñöôøng daãn veà thaønh phoá daèng daëc. Chöa thaáy Hueá ñaâu caœ. Nhöõng con ñöôøng nhoœ ngoøng ngoeøo chaïy qua töøng thöœa ruoäng huùt vaøo taän xoùm xa, moät vaøi ngoâi nhaø khoâng ñöôïc chænh laém veà kieán truùc. Coù theå nghó ñeán baát cöù moät mieàn queâ naøo ñoù cuõng ñöôïc. Toâi veà nhaø moät ngöôøi quen ôœ Beán Ngöï. Choã naøy thuoäc ngoaïi oâ thaønh phoá (noái vôùi Hueá laø nhöõng chuyeán buyùt ñaàu ruït thöa thôùt). Caên nhaø coù laàu, nhìn ra soâng, saùt ngay beân con ñöôøng nhoœ chaïy ngang tröôùc maët nhaø (con ñöôøng toâi nhôù nhöùt). Ñoù laø gia ñình cuœa Hoaøng, ngöôøi baïn cuøng moät chuyeán veà vôùi toâi. Caên nhaø heïp nhöng maùt vaø aám cuùng, trang hoaøng sô saøi: moät boä baøn gheá khaœm saø cöø, chaân gheá tieän troøn töøng naác thon nhoœ, vöõng chaõi naèm saùt töôøng beân traùi khi böôùc vaøo. Maáùy chieác xe ñaïp döïng ôœ goùc nhaø gaàn cöœa lôùn, chieác xaäp guï daøy vaø moät baøn hoïc, keâ tít ôœ goùc trong, choàng saùch hoïc troø goïn gaøng cuøng xeáp treân maët baøn ñoù. Toâi nhaän ñöôïc caœm giaùc eâm dòu nhö trôœ veà gia ñình mình thöïc sö,ï bôœi ngay töø phuùt ñaàu nhöõng ngöôøi trong gia ñình Hoaøng cho pheùp toâi nghó theá. Tuy laø môùi gaëp nhöng Hoaøng thöôøng noùi vôùi toâi ñeán nhöõng ngöôøi trong gia ñình anh luoân. Chuùng toâi baét ñaàu nhaän vôùi nhau söï thaân maät caàn thieát vaø quyù meán ñoù.

•

TC THÔ 20

Buoåi sôùm toâi trôœ daäy cuøng maët trôøi, lieác qua vaøo coät baùo coù ñaêng tin chieán söï Laøo. Quaân Hoaøng Gia ñang phaœn coâng moät caùch chaäm chaïp. Naéng ñaõ leân ñaày gioøng soâng phía tröôùc. Moät thuyeàn nhoœ troâi laëng leõ, caàn cuø, hai beân bôø soâng coœ töôi maùt. Nhöõng tieáng oàn aøo cuœa ñoäng cô vaéng haún ôœ khu naøy. Thieân nhieân ñang lôùn daàn töøng khuùc traàm laëng vaø kín ñaùo laï luøng. Hueá thöùc daäy tinh khoân haún leân, ñieàm ñaïm, quyeán ruõ nhö neùt maët thieáu phuï khaœ kính. Toâi boãng muoán mang caùi so saùnh vôùi moät chuùt cuœa Saøi goøn: söï oàn naøo, nhöõng voäi vaøng tha thieát cuœa cuoäc soáng baøy ra beân ngoaøi. Naéng thì choùi chang höøng höïc. Tuy nhieân cuoäc soáng hoïat ñoäng caàn gaén lieàn vôùi noù. Ít nhieàu tha thieát phaœi daønh cho Saøi goøn. Coù theå söï sinh hoaït naøy phöùc taïp vaø khoù chòu, maø toâi khoâng theå töø choái, phaœi nhaän noù nhö ruoät thòt. Bôœi noù ñaõ trôœ thaønh moät thöù queâ höông. Toâi theâm vaøo söï lieân töôœng veà moät caên nhaø laù beù nhoœ ñöôïc döïng leân ngoaøi vuøng chaâu thaønh, thu goïn söï heœo laùnh vaøo beân trong. Nhöõng caên nhaø gaïch chung quanh troài ra muoán laán aùp boùp meùo chuùng, veœ tieàu tuïy cuœa moät phaàn maùi hieân ngoaøi raùch naùt nhöng thaät deã thöông vaø thaân yeâu. Cuïm boâng goøn moïc thaúng vuùt leân baàu trôøi xanh rôøn, cöù moãi laàn traêng, aùnh xuoáng töøng veät daøi doïc theo thaân caây ñeán taän goác, maø khoaœng trôøi ñeâm haèn roõ phía sau. Caøng veà khuya saân traêng caøng ñaày leân maõi. Toâi nghó ñeán luùc trôœ veà nhìn thaáy noù, caùi khoâng khí thaân yeâu quen thuoäc cuœa mình... Roài sôï haõi, vì cuoäc soáng laëng leõ thöôøng ngaøy laïi phaœi baét ñaàu laïi heát maø leõ ra tröôùc ñaây toâi ñaõ quen thuoäc. Nhö moät ngöôøi vöøa vöôït qua moät ñoaïn ñöôøng khoù khaên, nhìn laïi phía sau laø nhöõng nuùi röøng hieåm trôœ daøy ñaëc tieáp noái. Khoâng khí yeân vui cuœa gia ñình Hoaøng ñöa toâi trôœ veà vôùi queâ höông trong töôœng töôïng thöôøng tröïc. Moät baø meï caàn cuø vaø nhaãn naïi vôùi nöôùc da maàu naâu (moät maàu naâu khoâ khan vaø chòu ñöïng). Suoát caœ ñôøi ngöôøi nhö khoâng daùm öôùc mong laáy moät laàn nhaøn roãi cho chính mình. Moãi laàn coù moät côù ñeå so saùnh mình vôùi söï ñoâng ñuùc laø moät laàn neáp soáng bò ñaœo loän. Tuy nhieân cuoäc soáng caàn coù nhöõng ñoåi thay teá nhò aáy ñeå töï gìn giöõ laáy mình, laøm ñoäng löïc cho nhöõng khaùm phaù môùi meœ. Cuõng caàn coù nhöõng caœm giaùc cuøng ñeâ meâ vaø chua xoùt thöïc söï bieåu dieãn lieân tuïc! Toâi nghó ñeán söï ñeâ meâ, chua xoùt aáy seõ coøn xuaát hieän nhieàu laàn nöõa trong moät ñôøi ngöôøi, roài thì cuõng qua ñi, laïi döœng döng. Ñôøi soáng laïi baùm vaøo hieän taïi nhoän nhòp. Moät côn gioâng chaúng coù lyù ñeå keùo daøi haøng theá kyœ ñöôïc. Noù seõ phaœi tuït laïi vôùi chuoãi kyœ nieäm lu môø daàn. Roài nghó veà Hueá cuõng chæ coøn laø moät con ñöôøng, choã ngoài gaàn nhaát moät gioøng soâng chaúng haïn. Moät tieáng haùt hay moät khuoân maët deã thöông cuœa ngöôøi con gaùi aáy. Gaïn loïc hay tìm kieám maõi thì cuoái cuøng söï quyeán ruõ ñaëc bieät veà moät mieàn naøo ñoù vaãn chæ coøn laïi trong taâm hoàn ngöôøi moät moái tình (moät moái tình coù theå raát töôœng töôïng). Haõy nhaän laáy phaàn vinh döï ñoù. Khi maët trôøi Hueá leân cao thì nhòp ñaäp cuœa Hueá laéng xuoáng troâng thaáy. Khoâng phaœi söï meät moœi, ñoù laø söï bình thaœn voâ tö. Baø cuï baùn cheø ñaäu xanh

TC THÔ 20

•

hoät ngaøy naøo ñi qua cuõng ñuùng vaøo giôø ñoù. Ñoâi guoác cuøn veït heát moät beân. Maøu da chaân vaø maøu guoác cuõ nhö nhau. Hình nhö baø cuï cuõng khoâng yù thöùc ñöôïc raèng mình ñang ñi guoác. Cuõng nhö chieác aùo daøi ñöôïc trang ñieåm cho moïi ngöôøi ñaøn baø vuøng naøy khi ra khoœi nhaø, keå caœ nhöõng luùc gaùnh nöôùc, baùn kem, giaët ruõ. Coù nhöõng chieác aùo khoâng coøn bieát vaù theâm vaøo choã naøo, coù chieác raùch xeœ xuoáng löng chöøng vaït tröôùc, hôœ caœ vuù, hôœ caœ giaây löng. Ñôøi soáng vaät chaát cöïc nhoïc bieåu dieãn baèng nhöõng thöù ñoù hay nhöõng khoán khoù baùm laáy ñôøi soáng hoï khoâng buoâng tha ? Toâi nghó theâm ñeán söï maâu thuaãn coá ñònh töø moät maåu thuoác cuoán saâu keøn phì pheøo raát bình thaœn treân ñoâi moâi kia vôùi phaàn trang söùc cuœa Hueá lao ñoäng aáy. Taïi sao? Chaúng phaœi hoï haøi loøng vôùi cuoäc soáng hieän taïi (toâi chaéc theá) khuoân maët khaéc khoå cuœa hoï cuõng toá caùo nhö vaäy. Cuõng chaúng phaœi soá phaän cuœa töøng ngöôøi ñaõ ñònh saün (neáu theá Thöôïng ñeá ñaõ coù lyù vôùi hoï). Cuõng chaúng phaœi hoï muoán keùo daøi cuoäc soáng buoàn naœn ñoù (toâi khoâng tin). Hoï chæ laø chòu ñöïng vôùi phaàn söùc löïc coøn theá, coá gaéng chæ ñöôïc theá. Hoï ñang chieán ñaáu aâm thaàm vôùi cuoäc soáng heát mình ñeå laøm vaät hy sinh cho ngöôøi khaùc, nhöõng phaàn hy voïng to lôùn hôn cuœa hoï sau naøy: nhöõng ñöùa con vaø nhöõng ñaøn chaùu lôùn khoân. Khoâng coøn gì coù theå Vieät Nam hôn nöõa. Toâi nhìn thaáy moät phaàn baø meï toâi cuõng coù ôœ ñaáy. Toâi seõ keå chuyeän naøy vôùi moïi ngöôøi ngay, ngay caœ vôùi Hueá nöõa, tröôùc heát moïi chuyeän vaø seõ noùi thaàm vôùi Hueá nhö theá ñoù. Thaùng tö 1961 (Taïp chí Vaên Ngheä, soá 5, thaùng 6 – 1961, do Nguyeãn Ñaêng Thöôøng söu taàm)

•

TC THÔ 20

NGOÏC DUÕNG BAØI THÔ HOANG ngöôøi ôi ñi laïi gaàn maø sao buoàn xa xoâi xin ñöøng leân tieáng noùi cho toâi coøn gaëp toâi vaø heù chuùt cöœa ngoaøi toâi töï laøm khaùn giaœ ca ngôïi toâi moät mình saân khaáu buoàn moâng meânh caên phoøng nhö bieån lôùn baøn gheá keå chuyeän mình thuœy trieàu daâng cuoàn cuoän ñieáu thuoác ñaàu tieân chaêng moïi ngöôøi laø chuœ nhaät rieâng toâi laø thöù hai hoaøng hoân to lôùn maõi toâi nhìn khoâng ra toâi ñeâm baét ñaàu trôœ laïi moät ngaøy ñi qua nhanh ngoïn ñeøn khoâng thaáy noùi toâi hoaøn toaøn coâ ñôn khoaœng roäng aám daàn moâi kính vôõ khôœi vaøo em nhö baùnh xe laên

TC THÔ 20

TIEÁNG HAÙT CUŒA MAËT TRÔØI Haõy gôõ ñeàu cho sôïi toùc daøy Cuøng moät laàn vôùi tieáng haùt nhìn xuoáng thaáp Vôùi gioøng soâng nöôùc cuoán chaœy moøn Nöôùc chaœy cuoán moøn xoâ tôùi chaân em Töøng daï khuùc Vaø tieáng khoùc nhoœ theo töøng chuùt moät Töøng chuùt em töøng gioït möa mau. Ñoù laø baõi caùt traàm mình laø tieáng ñoäng Cuœa moät loaøi reâu mun Töø ñænh thaùp Baøn tay xoøe heát khoâng gian Roài uùp maët nhìn cuøng suoát thaân theå. Ñoù laø söï huœy dieät cuœa moät chieàu aùnh saùng Khi maët trôøi saép moïc khi maët trôøi laën xuoáng Bieån xoâ nhanh töøng lôùp coœ daøi Ñoù laø söôøn nuùi coâ ñôn vaø bí maät. 30-4-61

•

TC THÔ 20

Phaïm Vaên Haïnh

eát naêm nay toâi ôœ Haø Noäi. Vaø cuõng nhö phaàn nhieàu naêm keå töø hoài nhoœ. Vì Haø Noäi laø “queâ” toâi, tuy oâng baø toâi laø ngöôøi ôœ maõi xa kia, beân bôø soâng Bassac cuoàn cuoän aùnh saùng quanh naêm... “AÊn Teát ñoái vôùi toâi laø “saém Teát”. Trong con maét toâi, Teát chæ coù ôœ maáy ngaøy tröôùc, Ñeán, laø heát roài. Xuaân qua, cho toâi caùi caœm giaùc laø luùc nôœ vôùi luùc taøn cuøng trong moät phuùt maø tieáng phaùo ñaàu naêm nhö khua ñoäng trong loøng toâi nhöõng ñöôøng tô ñau ñôùn, laï luøng... Neân maáy ngaøy tröôùc Teát, toâi soáng maõnh lieät, soáng trong chôø ñôïi... caùi phuùt ñöông qua. Toâi ñi leân, ñi xuoáng maáy phoá Haøng Ngang, Haøng Daàu, roài vaøo chôï, roài ñöùng taàn ngaàn tröôùc cöœa hieäu caùc chuù khaùch. Ngöôøi ta ñi laïi saém Teát. Toâi cuõng vaäy. Vaø cuõng nhieàu baïn thieáu nieân nhö toâi (keå caœ caùc baïn gaùi). Chuùng toâi nhieät thaønh laën loäi döôùi trôøi möa phuøn laám laùp, vui söôùng nhìn caœ moät vöôøn ñaøo cöœ ñoäng treân caùc ngaœ ñöôøng. Hình nhö ñöôïc chen laán trong ñaùm ñoâng, voäi vaøng hôùn hôœ, loøng toâi cuõng hôùi hôœ voäi vaøng?

TC THÔ 20

•

Maáy böùc tranh Taøu xanh ñoœ ñuœ giöõ toâi laïi haøng giôø. Chuù khaùch Vaân Nam baùn haøng, aùo boâng tröùng saùo daøi queùt goùt, voøng tay giaáu trong tay aùo nhö moät pheùp thuaät laï. Toâi ngôõ moät tieân oâng ôœ phöông xa laïi ñeå thöœ khaùch traàn, -- vaø böùc hoïa myõ nhaân caëp treân töôøng nhìn toâi, höõu yù... Quay laïi, nhöõng böùc veõ loøa loeït con gaø, con coùc, nhö ôœ caùc truyeän coå tích chui ra, laøm soáng laïi caœ moät thôøi xöa. Toâi thaáy toâi ñöông ñi “khaùm phaù cuoäc ñôøi”, caùi gì cuõng ñöôïm veœ huyeàn bí, caùi gì cuõng nhuoäm moät maøu töôi. Phaùo, caâu ñoái, cam, hoa ñaøo, cho ñeán moâi ngöôøi thieáu nöõ, caœnh vaät laø moät baœn nhaïc theo ñieäu hoàng. Nhöng sao loøng toâi chöa leân tieáng hoïa, hay coøn ñôïi khuùc Baïch Tuyeát Döông Xuaân? Vì loøng toâi voán nhö vaäy, ôœ giöõa caœnh xinh töôi coøn khaùt caœnh xinh töôi, vaø veœ ñeïp beân mình chæ kheâu noãi nhôù nhung moät veœ xa vôøi, baùu laï. Toâi nhôù ñeán moät ngöôøi ñaøn baø gaëp moät buoåi chieàu chôï Teát naêm kia. “Naøng” baän tang phuïc baèng haøng ñen, toùc vaán doái, phaán ñaùnh qua loa. Moät muøi thôm ñaày saéc duïc theo naøng nhö töø trong phoøng ra. Laùch trong ñaùm muoân hoa, naøng chæ mua maáy boù violettes coøn ôœ chôï. Roài ñi... Toái hoâm aáy, khi veà nhaø, toâi khoâng coøn ngöœi thaáy muøi ñaøo, muøi cuùc nöõa, vaø naèm mô nhö moät traän möa tím bay toœa khaép beân mình... Toâi laàn laàn ñi ngöôïc laïi nhöõng naêm veà tröôùc, moãi naêm ñeàu ñeå laïi cho toâi moät hình aœnh ñeïp, hình aœnh moät ngöôøi ñaøn baø. Cuõng baän ñoà ñen, vaø con maét coøn ñen hôn nöõa... “Naøng” ngoài treân xe ñieän, naøng vaøo caùc cöœa haøng, naøng mua moät caùnh hoa. Roài ñi... khoâng bao giôø gaëp laïi. Naêm nay, toâi laïi gaëp moät hình aœnh ñeïp... Tröôùc cöœa moät hieäu thuoác Baéc, moät chaøng Cao Ly ñöùng baùn ñoâi boàn hoa laï. Treân bieån giaáy ñoœ caém ngay caïnh, ñeà maáy chöõ: “Hôïp Thôøi Maãu Ñôn Hoa Vöông “. Hoœi giaù, khoâng hôn hai chuïc baïc; coøn hoa, chôi ñeán thaùng ba chöa taøn. Ñaønh laø chöa mua ñöôïc, nhöng töï nhuœ laø cuõng chöa ai mua, toâi ñöùng laïi ngaém nhöõng buoåi bình minh heù treân maáy ñoùa hoàng phôùt, vaø laëng chôø moät Giaùng Tieân saép söœa qua, voâ yù vöông gaõy moät caønh... Naøng Giaùng Tieân khoâng bao giôø qua. Tri thöùc laø “caùi gì coøn laïi khi ñaõ queân”. Toâi muoán queân, queân ngay cho heát nhöõng ñieàu sôœ ñaéc. Toâi muoán oùc toâi, loøng toâi, luoân luoân laø moät thöœa ñaát hoang, phì nhieâu vaø roäng löôïng, moãi traän gioù taït qua laïi raœi xuoáng moät loùp coœ laï hoa noàng...

•

TC THÔ 20

Naéng môùi, loøng môùi, hình aœnh môùi, rung ñoäng môùi. Ñöøng níu aùo: ta khoâng bao giôø ngoaœnh laïi. Ñöøng khuyeân doã, hoà leä ñaõ tan roài. Bieát ñeå maø queân, chôi ñeå maø chaùn, nghæ ñeå laøm vieäc, giaän ñeå yeâu ñöông. Moãi ngaøy qua mang laïi cho ta moät caùi kinh ngaïc: haït chaâu xanh maéc treân caønh, tieáng nhaïc meàm trong aùnh traêng... Ngaøy ta khoâng bieát kinh ngaïc, laø ngaøy ta cuõng khoâng coøn. Ñeán cöœa moà, thi nhaân coøn vaõn ca tia saùng cuœa maët trôøi.

TC THÔ 20

Phaïm Vaên Haïnh

Thô Toâi yeâu caùi-gì-chæ-coù-moät . Moät yù töù cuœa thi nhaân, moät tô tình ngöôøi thuïc nöõ. Moät naêm trong nhö suoái ngoïc, moät muøa naëng tróu mô, moät chieàu sao laëng khoùc. Moät xöù naéng choùi loøa, moät ñaøi sen traéng muoát, moät goùc phoá vaéng ngöôøi qua. Moät lôùp da saùng hôn luïa, thôm töïa ngaøy qua, mong manh nhö chieác boäi hoaøn. Moät maøu eâm aœ nöôùc hoà, moät ñöôøng cong nhòp nhaøng traêng ñaàu haï, moät gioïng noùi aåm öôùt möa ñöông xuaân. Moät caùnh ñaøo luoân töôi thaém, moät röøng saâu toœa ruõ höông, moät caëp nhìn nghieâng nhö soùng beå. Moät lôøi thô xoõa tieác thöông, moät quyeån kinh daøy huyeàn aœo. Moät caâu nguyeän, moät teân ngöôøi...

•

TC THÔ 20

“quí” ... Döôùi boùng xanh töôi, toâi böôùc ñi moät mình. toâi “nghó” ñeán thôøi quaù vaõng, ñeán ngöôøi yeâu daáu ban ñaàu? — Khoâng, ngöôøi hoâm xöa vaãn neùp beân toâi ñaây maø! Toâi ñöông ngöœi caùi muøi toùc say söa troän muøi coœ naéng. Toâi ñöông aùp maët vaøo caùi gaùy ñaãm moà hoâi thôm dòu. Mieäng naøng laø doøng suoái ngoït, maét naøng laø boùng caây töôi. Toâi caàn chi bieát “luùc aáy” laø luùc naøo, mieãn toâi coøn chöa taän höôœng... ... Laàn ñaàu gaëp naøng, toâi coù caœm giaùc laø gaëp laïi. Toâi nhôù ñaõ cheát vì naøng, Moät kieáp tröôùc.

TC THÔ 20

•

Hoaøng Ngoïc Hieán

oät nhoùm nhöõng ngöøôøi yeâu thô môøi toâi tham gia choïn moät chuøm nhöõng baøi thô tình hay cuûa theá kyû. Toâi tieán cöû moät baøi, ñoù laø ca töø baøi haùt Ñeâm thaáy ta laø thaùc ñoå cuûa Trònh Coâng Sôn. Moät ñeâm böôùc chaân veà gaùc nhoû, chôït thaáy ñoaù hoa töôøng vi Baøn tay ngaét hoa töø phoá noï, giôø ñaây ñaõ queân vöôøn xöa Moät hoâm böôùc qua thaønh phoá laï, Thaønh phoá ñaõ ñi nguû tröa, Ñôøi ta coù khi töïa laù coû, Ngoài haùt ca raát töï do. Nhieàu khi boãng nhö treû nhôù nhaø Töø nhöõng phoá kia toâi veà. Ngaøy xuaân böôùc chaân ngöôøi raát nheï, muøa xuaân ñaõ qua bao giôø Nhieøu ñeâm thaáy ta laø thaùc ñoå Tænh ra coù khi coøn nghe

•

TC THÔ 20

* Moät hoâm böôùc chaân veà giöõa chôï, chôït thaáy vui nhö treû thô Ñôøi ta coù khi laø ñoám löûa Moät hoâm nhoùm trong vöôøn khuya. Vöôøn khuya ñoaù hoa naøo môùi nôû Ñôøi ta coù ai vöøa qua, Nhieàu khi thaáy traêm nghìn naám moä Toâi thaáy quanh ñaây hoà nhö Ñôøi ta heát mang ñieàu môùi laï Toâi ñaõ soáng raát ô hôø. Loøng toâi coù ñoâi laàn kheùp cöûa, Roài beân veát thöông toâi quì. Vì em ñaõ mang lôøi khaán nhoû Boû toâi ñöùng beân ñôøi kia.

Ca töø baøi naøy (taùch khoûi nhaïc) hoaøn toaøn ñöùng ñöôïc nhö moät baøi thô... Moät baøi thô hay. Ñoïc baøi thô ta ñi vaøo theá giôùi mô mô cuûa gaùc nhoû vaø ñoám löûa, cuûa laù coû vaø lôøi khaán nhoû, cuûa ñoùa hoa môùi nôû vaø böôùc chaân ngöôøi raát nheï ... Trong theá giôùi nhoû nheï naøy coù thaùc ñoå. Söï maõnh lieät cuûa tình yeâu thöôøng ñöôïc so saùnh vôùi baõo taùp (côn baõo tôùi roài, tieáng rì raàm nöôùc, löûa ...Maiacopxki). Côn baõo naøo roài cuõng tan. Traän baõo naøo cuõng ñeå laïi tan hoang, phaù phaùch. Thaùc ñoå cuõng maõnh lieät. Nhöng ñaây laø söï maõnh lieät vónh cöûu vaø khoâng heà coù söï phaù phaùch. Thaùc ñoå laø “tình yeâu voâ cuøng”. Khoâng theå khoâng noùi ñeán khoâng gian thaønh phoá trong baøi thô naøy. Moät hoâm böôùc qua thaønh phoá laï Thaønh phoá ñaõ ñi nguû tröa...

Deã töø Nguyeãn Bính, phoá ñaõ vaøo thô. Vaø tieáp theo phoá tænh laø phoá huyeän, phoá nhoû, phoá buoàn, phoá caûng, phoá nuùi... Nhöng chöa coù thaønh phoá. Trònh Coâng Sôn phaùt hieän chaát thô cuûa thaønh phoá:nhöõng giaác mô vaø nhöõng chieàu loäng gioù, khoâng gian maàu aùo bay leân vaø nhöõng con ñöôøng naèm nghe naéng möa... (haún laø thaønh phoá bieát ôn ngöôøi ngheä só ñaõ doác heát tinh hoa ñeå nhaân loaïi hoaù noù). Ñoàng thôøi caûm nhaän saâu saéc aâm höôûng bi kòch cuûa thaønh phoá “ hoang vu”, thaønh phoá “ khoâng hoàn”.

TC THÔ 20

•

Vì em ñaõ mang lôøi khaán nhoû Boû toâi ñöùng beân ñôøi kia.

Raát coù theå beân ñôøi kia laø “ sa maïc thaønh phoá”, noãi aùm aûnh khoâng rieâng gì cuûa ngöôøi ngheä só du ca. Tình yeâu khoâng bao giôø cuõ vaø hình nhö cuõng khoâng bao giôø môùi. AÁn töôïng tính hieän ñaïi trong thô Trònh Coâng Sôn laø ôû caûm quan thaønh phoá cuûa taùc giaû. Nhaïc só Nguyeãn Xuaân Khoaùt vaø nhaïc só Vaên Cao heát söùc coi troïng ca töø trong nhaïc Trònh Coâng Sôn. Nguyeãn Xuaân Khoaùt: “ Trònh Coâng Sôn vieát deã nhö laáy chöõ töø trong tuùi ra”. Vaên Cao: “ vôùi nhöõng lôøi, yù ñeïp vaø ñoäc ñaùo ñeán baát ngôø”, “ôû Sôn, nhaïc vaø thô quyeän vaøo nhau ñeán ñoä khoù phaân ñònh caùi naøo laø chính, caùi naøo laø phuï”. Thô Vieät hieän ñaïi khoâng theå thieáu nhöõng baøi thô hay trong ca khuùc Trònh Coâng Sôn. “Taøi hoa, tinh tuyù ñaõ caát caùnh töø nhöõng ca khuùc ñaàu tay vaø ñoäc chieám moät ñöôøng bay ngoaïn muïc, saàu muoän cuûa vaên chöông laõng maïn theá kyû naøy.” (Lôøi cuûa Kim Ngoïc, nhaïc só Haø noäi traû lôøi baøi phoûng vaán cuûa Hoaøng Ngoïc Hieán veà ca khuùc Trònh Coâng sôn).

•

TC THÔ 20

NGUYEÃN TOÂN NHAN

VÒ NHAÄP HUYEÀN Thu khí löôïc coâ moäng Nguyeät sang moâng nhöôïc yeân Thoï aûnh saâm nghi töôïng Truøng thanh tieåu nhaäp nhaäp huyeàn Tuaàn lan thaønh ñoäc tieáu Phi quyû dieäc phi thieàn

TC THÔ 20

CHÖA TU Khí thu ñeø leû moäng Traêng ngoaøi song khoùi muø Caây daàm chen ngôõ boùng Deá gaùy naùt thaâm u Daïo saân loøng teû ngaét Khoâng tuïc cuõng khoâng tu

•

TC THÔ 20

THAÙI TUAÁN

COÕI NAØO Coõi trôøi coõi ñaát coù nhau Leânh ñeânh maáy ñoä bieån saâu soâng daøi Coõi ngöôøi ai ñoù hoûi ai Coõi treân coõi döôùi coõi ngoaøi coõi trong Quaån quanh hoûi laïi coõi loøng Coõi khoâng, coù vaãn naèm trong coõi ñôøi? Thu 2000

TC THÔ 20

HAÛI VAÂN

THÔ VIEÁT LUÙC NÖÛA ÑEÂM Ñôøi roùt tuoåi quanh voøng ñaéng chaùt Trôøi boãng Xuaân baät leä möa phuøn Thì doác caïn thaùng naêm vay möôïn Sôùm quay veà voâ thæ voâ chung... Trôøi quanh quaån trong dueành soùng baïc Thaø lang thang laøm keû khoâng hoàn Khoaûng troáng vaéng soi vaàng ñaäm nhaït Haït buïi naøo bay giöõa phuø vaân? Con daõ traøng xe chi xe caùt Ñeâm vôùi ngaøy nhö nöôùc troâi xuoâi Bôø khoâng lôû, ñaù khoâng moøn, ñôøi xöa nay khoâng khaùc Möa phuøn ôi ñaày aép tim toâi!

•

TC THÔ 20

ÑAËNG TAÁN TÔÙI

LAËNG LEÕ COØN MOÄT HOA QUAÛ SÔN Ñaù qua traän luõ baêng haø, Ñaù veà nay gaëp laïi laø nuùi non. Traêm naêm nöôùc goïi ñaù moøn, Döôùi caàu laëng leõ khuya coøn traêng soi.

TAÂY DU HYÙ Hí tröôøng cöông moät vaøi vai, Anh Toân Ngoä rôõn Thieân Nhai yeâu ñaøo. Baûy möôi hai pheùp nhaùo nhaøo, Vì Em-Sinh-Söû xeù raøo Hai Möôi.

TC THÔ 20

LÖÛA BAÙT QUAÙI Ba ngaøn theá giôùi caàm tay, Trao nhau moät chieác voøng naøy nhôù cho. Ñôøi nay daãu coù laém troø, Vaãn coøn hôi aám beân Loø Löûa Yeâu.

EM GAÙI HAI MÖÔI Em laø Em-Gaùi-Ñoâi-Möôi, Nhaân hai, chia boán chaáp trôøi ñaát theo. Vì Em loäi suoái trong veo, Caùt laàm gaáp gaûy neân cheøo theá thoâi !

•

TC THÔ 20

TRANG CHAÂU

THIEÂN ÑÖÔØNG ÑÒA NGUÏC Hôõi, hôõi Coâ em gaùi tröõ tình Khoûi chaép tay Chaúng caàn caàu kinh Em cuõng thaáy Thieân ñöôøng hieån hieän Khi eo em Trong voøng tay anh Em seõ thaáy Bình minh khoâng maët trôøi Hoaøng hoân khoâng naéng taét Em seõ thaáy Muøa xuaân tuyeát phuû Muøa haï giaù baêng Em seõ thaáy Vaø em seõ thaáy Chín taàng ñòa nguïc Khi eo em Xa voøng tay anh.

TC THÔ 20

Mai Ninh

Caâu hoûi, ba giôø saùng

toâi goõ cöûa phoøng vaøo ba giôø saùng naøng aùo traàm höông môû caùnh ñaõ kheùp nhieàu naêm thaùng hoûi vì sao ba giôø? toâi chæ baûo ñoù laø giôø ñònh meänh khoâng ngaïc nhieân trong ñoâi maét ñeâm toái caên phoøng nôû moät ñoaù hoàng kyø dieäu qua aùnh kính thoaùng vöôøn khuya naøng noùi tieáng caát sau löng noãi laëng leõ raèng ba giôø ñeâm ñaõ laø ñieàu tieân nghieäm naøng chôø suoát töø côn möa buoåi saùng doäi ñaàm ñìa treân thaân theå hoang thô theá ra naøng bieát sao toâi goõ cöûa giôø naøy cho caâu hoûi aáy sôùm mai thaép leân ngoïn ñeøn nhoû nhoi khoaûnh saùng cello aâm u voïng goùc giaác mô qua ñeâm lôõ coù baày chim thöùc giaác vuït caùnh theo ñöôøng maõ vó reùo cao ñieàu hieån linh vöøa bay ra khuya toái cuoán caëp caùnh thieân nga ñang haáp hoái giöõa ñieäu ballet bao nhieâu thieân thaàn moät chaøng ñieân vuïng veà roái toùc bay thaàm thì vôùi naøng nhöõng lôøi nieäm cuoái döôøng cuõng ñieân chaúng keùm maáy tình yeâu khaùn giaû döôùi kia laø nhöõng haøng gheá troáng cuoäc ñôøi moät saân khaáu ngao ngaùn caûnh töôïng öu phieàn bi kòch ngaøn naêm choaøng thöùc voã tay oàn aøo taùn thöôûng tình thô ngaây khoâng theå ngôø soáng soùt

•

TC THÔ 20

töøng daõy gheá baät ngaõ raàm cuoàng loaïn chieâng troáng ngoaøi phoá hoäi röôùc ñi qua ngöôøi ngôïm ngöïa xe suùc vaät uøa ra cuoäc dieãn haønh theá vaän thôøi trung coå toâi baét gaëp naøng ngô ngaùc ñaùm ñoâng khuoân maët laïc loaøi laø ñieàu coù thaät coøn chaøng ñieân ñang ngaát ngöôûng treân xe ñoïc baûn tuyeân ngoân giöõa röøng hoàng uùa bao maét ngöôøi troá hoûi haén laø ai chæ coù sao nai ñeo treân nhaïnh söøng luõ hoaøng oanh nhôûn nhô duïi moû maûi meâ nghe chaøng ñieân vì töôûng ngôõ laø möa gioù laø laù röøng xao xuyeán maëc nhöõng coøi xe boø roáng ngöôøi gaøo coå chim höôu naøng say lôøi töï thuù chaøng ñieân ngaát ngaây tình ca dieãm aûo leã hoäi bieán ñi vuït cuoán veà trôøi khoâng ñeå gì daáu veát ngoaøi möa ñeâm ñang öôùt ñoû saân xöa haøng gaïch taøu naøng keå toâi nghe moät thôøi beù daïi toâi ñi ra khi naøng nheï nhaøng thieáp nguû trong gioïng cello chuøng aâm vöông ñieäu Bach traøn sau caùnh cöûa toâi kheùp chôït môû maét naøng baûo raèng ba giôø saùng cuøng chaøng ñieân laø ñieàu coù thöïc Thaùng 11, 2000

TC THÔ 20

Leâ thò Kim

GAËP XUAÂN Laù treân trieàn doác Boãng nhieân Rôùt Moät ñoaù mai vaøng Thoaét Nôû bung Thì ra, Xuaân vaãn töø muoân phía Chöïc chôø, Söôûi aám nhöõng tim buoàn * Ta ngöôùc maét mình Leân thaùp coå Bao giôø! Queân ñöôc!… Nhöõng hoaøi mong…

•

TC THÔ 20

Phuï baûn Duy Thanh

TC THÔ 20

•

Edward Southern

aøo naêm 1991, Dana Gioia ñaõ laø moät nhaø thô Taân hình thöùc haøng ñaàu (hay thô Môû Roäng). Sau ñoù tieåu luaän cuûa oâng, “Can Poetry Matter?” xuaát hieän treân Atlantic Monthly, vaø trong cuoán saùch cuøng nhan ñeà, thì vai troø cuûa oâng trong khung caûnh vaên chöông Hoa Kyø ñaõ thay ñoåi. Tieåu luaän cuûa oâng ñaõ thaùch ñoá moïi döï ñoaùn cuûa thô ñöông thôøi, kích thích nhöõng phaûn öùng vaø thaûo luaän noùng boûng lieân tuïc trong 9 naêm, sau khi noù ñöôïc xuaát baûn. Chính Gioia cuõng tieáp tuïc khaúng ñònh, khi coù cô hoäi, nhöõng khaùi nieäm trung taâm cuûa baøi tieåu luaän: Thô thì sinh ñoäng, khoâng thuoäc veà nhöõng nhaø haøn laâm hay chuyeân moân, maø thuoäc veà baát cöù ai saün saøng laéng nghe. Laø moät cö daân California, Gioia toát nghieäp Stanford vaø Harvard tröôùc khi baét ñaàu vieát, trong khi laøm phoù chuû tòch cho coâng ty General Food ôû New York. Ngoaøi “Can Poetry Matter?”, Gioia coøn vieát hai taäp thô, “Daily Horoscope” vaø “The Gods of Winter”, caû hai do nhaø

•

TC THÔ 20

Graywolf Press xuaát baûn. Hieän nay oâng trôû laïi soáng ôû California vaø vieát toaøn thôøi gian. OÂng môùi hoaøn taát xong phaàn lôøi cho vôû nhaïc kòch Nosferatu, cuõng nhö ñoàng chuû bieân moät soá tuyeån taäp thô. Môùi ñaây oâng ñaõ ngoài xuoáng ñeå baøn luaän veà nhöõng aûnh höôûng daây döa cuûa baøi tieåu luaän “Can Poetry Matter?” vaø nhöõng suy nghó cuûa oâng veà töông lai cuûa thô Hoa Kyø, khoâng ñeà caäp tôùi quan ñieåm, taïi sao chuùng ta ñoïc vaø laøm thô.

Q: Nhö vaäy... “Can Poetry Matter?” A: Toâi hy voïng vaäy. Töïa ñeà baøi tieåu luaän coá yù gaây kích thích vì toâi muoán ñaët nhöõng caâu hoûi caên baûn veà vai troø cuûa thô trong xaõ hoäi ñöông thôøi Hoa Kyø. Toâi khoâng muoán vieát moät baøi veà ñieàu maø toâi khoâng tin raèng thô coù moät giaù trò laâu daøi. Q: Moät caùch chính xaùc, giaù trò ñoù laø gì? A: Thô laø caùch söû duïng chöõ suùc tích, maïnh meõ vaø deã nhôù ñeå dieãn ñaït söï hieän höõu, khoâng phaûi ñoái vôùi ngöôøi khaùc maø vôùi chính chuùng ta. Cho ñeán khi naøo con ngöôøi coøn soáng, hoï coøn caàn tôùi thô, maëc duø hoï khoâng ñoïc thô. Toâi khoâng theå töôûng töôïng raèng moät neàn vaên minh maø khaû naêng duøng chöõ trong caùi caùch ñaày xuùc ñoäng vaø beàn vöõng aáy laïi khoâng quan troïng. Q: Caùi gì maø thô coù theå cung caáp maø caùc theå loaïi vaên hoïc khaùc thì khoâng? A: Moãi hình thöùc vaø theå loaïi vaên hoïc lôùn ñöôïc taïo ra ñeå ñaùp öùng nhu caàu chaéc chaén naøo ñoù cuûa con ngöôøi. Coù nhöõng söï thaät maø chæ coù theå keå laïi vôùi ngöôøi khaùc nhö moät caâu truyeän. Coù nhöõng khaû naêng thaáu hieåu maø chæ coù hieäu quaû qua nhöõng baøi haùt. Ñieàu maø thô tröõ tình ñaõ cung hieán laø phöông tieän dieãn ñaït haøm suùc vaø cuoàng nhieät moät ñieàu gì quan troïng caáp baùch. Coù nhöõng khaû naêng thaáu hieåu maø chæ coù thô laø caùch giao tieáp toát nhaát. Coù nhöõng khaû naêng thaáu hieåu khaùc chæ coù theå qua tieåu thuyeát vì noù cho pheùp chuùng ta tích luõy nhöõng chi tieát veà xaõ hoäi vaø taâm lyù. Toâi khoâng theå töôûng töôïng moät vaøi ngöôøi naøo ñoù laøm thô nhö George Eliot ñaõ laøm ôû Middlemarch, cuõng nhö moät nhaø tieåu thuyeát ñaõ laøm nhö John Donne ñaõ

TC THÔ 20

•

laøm ôû Holy Sonnets. Nhöõng kieät taùc vaên hoïc noåi baät leân ôû ngoaøi khaû theå cuûa moät hình thöùc cuï theå. Q: Ñieàu gì thô caàn laøm ñeå gaây ra ñöôïc söï quan taâm, khoâng phaûi chæ ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñaõ tham döï vaøo baèng caùch naøy hay caùch khaùc, maø ñoái vôùi ngöôøi ñoïc bình thöôøng? Hay ngay caû vôùi moät neàn vaên hoùa phoå quaùt? A: Toâi coù khaù nhieàu kinh nghieäm noùi veà thô vaø ñoïc thô (khoâng phaûi chæ nhöõng baøi thô cuûa chính toâi) tröôùc nhöõng khaùn thính giaû khoâng vaên hoïc. Noùi moät caùch khaù laïc quan, toâi nhaän ra thaùi ñoä nhieät tình vaø bieát ñaùnh giaù cuûa hoï. Hoï tieáp nhaän thô nhieàu hôn lôùp khaùn thính giaû haøn laâm, qua caùch baøy toû söï vui söôùng khi nghe ñoïc thô cuûa Frost hoaëc Auden. Toâi khoâng theå keå bao nhieâu laàn moïi ngöôøi ñeán beân toâi vaø noùi, “Toâi chöa bao giôø bieát toâi yeâu thô nhieàu nhö vaäy.” Hoaëc, thöôøng hôn, hoï noùi, “OÂng laøm toâi nhôù laïi toâi yeâu thô bieát chöøng naøo khi thôøi coøn treû.” Giôùi trí thöùc cuûa neàn vaên hoùa chuùng ta ñaõ khoâng laøm toát trong caùch ñöa thô tôùi nhöõng ñoäc giaû bình thöôøng. Ñoäc giaû bình thöôøng khoâng phaûi laø nhöõng ngöôøi ñoïc khoâng thoâng minh. Hoï laø gia ñình chuùng ta, baïn beø, baùc só, luaät sö, muïc sö, giaùo sö. Chaéc chaén, khuynh höôùng chính trong thô Hoa Kyø, theo nhöõng thuaät ngöõ xaõ hoäi, trong thaäp nieân 90’ laø môû roäng ñoäc giaû cho thô ôû ngoaøi ñaïi hoïc. Ñoù laø moät ñieàu raát tuyeät . Cho ñeán baây giôø, môùi chæ coù vaøi nhaø thô vieát cho baát cöù ai, lôùp ngöôøi ñoïc bình thöôøng. Nhö vaäy nhöõng gì ngöôøi ñoïc bình thöôøng ñaùp öùng laø nhöõng gì, moät caùch truyeàn thoáng, ñaõ coù trong thô. Thô, töø baûn chaát, khoâng phaûi laø loaïi ngheä thuaät trí thöùc. Ñieàu kyø quaùi laø ñeán cuoái theá kyû 20 maø chuùng ta vaãn nghó veà thô nhö moät hoaït ñoäng trí thöùc, haøn laâm vaø tinh tuùy. Thô, xuyeân suoát lòch söû con ngöôøi, haàu nhö vieát ra ñeå loâi cuoán lôùp ngöôøi thoâng minh vöøa phaûi. Vaø nhö vaäy ñieàu gì ñoäc giaû bình thöôøng ñaùp öùng, thì thô toàn taïi ñeå thoûa maõn ñieàu ñoù. Thô laø moät thöù dieãn töø deã nhôù veà söï hieän höõu toaøn trieät cuûa con ngöôøi. Trong söï phöùc taïp kyø dieäu ñoù, moïi ngöôøi seõ laéng nghe thô nhieàu hôn vôùi taát caû theå chaát, taâm hoàn vaø söï töôûng töôïng cuûa hoï. Taát caû moïi taùc ñoäng ñoù ñeàu chính ñaùng. Söï leä thuoäc vaøo chuû nghóa pheâ bình trong theá kyû 20 ñaõ laøm chuùng ta nghó raèng chæ coù söï ñaùp öùng veà phaân tích môùi laø taùc ñoäng chính xaùc cuûa thô. Nhöng chaéc chaén, nhöõng nhaø thô tröôùc ñoù, ñaõ caûm thaáy raèng söï ñaùp öùng veà nhaïc tính môùi laø taùc ñoäng chính xaùc. Khi nhöõng nhaø thô coå ñaïi dieãn ñaït trong thô, hoï thöôøng khoâng noùi vôùi chuùng ta, noù vieát veà gì, maø noùi veà theå luaät ñöôïc vieát ra. Ñoù laø ñieåm chính yeáu. Vì ngöôøi ñoïc

•

TC THÔ 20

khoâng theå dieãn ñaït roõ raøng söï caûm nghieäm cuûa hoï ñoái vôùi thô, theo nhöõng thuaät ngöõ phaân tích, khoâng coù nghóa laø phaûn öùng cuûa hoï khoâng ñuùng thöïc. Nhöõng gì ñang xaûy ra ôû beân trong hoï, nhö söï hieän höõu cuûa con ngöôøi, moät caùch chính xaùc, laø loaïi caûm nghieäm maø thô troâng mong tôùi. Ngheä thuaät noåi leân töø baûn chaát cuï theå cuûa phöông tieän truyeàn ñaït. Thô coù töø ngoân ngöõ noùi. Thô vì vaäy coù tröôùc ngoân ngöõ vieát, bôûi baûn chaát cuï theå truyeàn thoáng cuûa thô laø aâm thanh vaø ngoân ngöõ noùi. Thô trôû thaønh caùch choïn löïa thaåm myõ ñaày meâ hoaëc qua nhöõng aâm thanh chöõ. Ñoù laø taïi sao, theå luaät laïi thoâng duïng trong thôøi kyø ñaàu cuûa thô. Noù taïo ra nhöõng nhòp ñieäu quyeán ruõ. Ngay caû nhöõng phim aûnh toài hieän nay, cuõng nhaän ra, khi ngöôøi ta duøng ma thuaät, haàu nhö laø luoân luoân naèm trong vaàn vaø theå luaät. Q: Toâi nhaän ra trong nhöõng ñeâm thô, nhöõng nhaø thô treû nhaát ôû ñoù, hoïc sinh trung hoïc vaø ñaïi hoïc, ñoïc vaø laøm thô haàu heát laø theo vaàn vaø theå luaät. Vì ñaây laø ñeà taøi gaàn guõi vôùi oâng, oâng coù theå cho bieát taïi sao nhö vaäy, hay khoâng? A: Toâi khoâng theå noùi moät caùch roõ raøng taïi sao hoï laøm thô nhö vaäy. Toâi chæ coù theå öùc ñoaùn. Toâi ngôø raèng hoï ñaõ laøm thô theo caùch nhöõng theá heä sôùm nhaát ñaõ laøm; coù nghóa laø tìm caùch keát hôïp nhöõng gì hoï ñaõ yeâu thích töø thô quaù khöù, vaø nhöõng gì hoï yeâu thích töø ngheä thuaät hieän taïi. Haàu heát loaïi thô ñaïi chuùng maø hoïc sinh trung hoïc ngaøy nay hoï nghe laø Rap hay nhöõng baøi haùt tröõ tình. Caû hai loaïi naøy ñeàu duøng vaàn, theå loaïi vaø khoå thô. Hoïc sinh keát hôïp nhöõng yeáu toá ñaïi chuùng ñoù vôùi thô maø hoï öa thích khi hoïc ñöôïc ôû tröôøng, haàu heát cuõng ñeàu duøng vaàn vaø theå luaät. Chuùng ta ñang soáng ôû moät kyû nguyeân maø moïi thoâng tin ñeàu ñöôïc truyeàn ñaït qua aâm thanh. Chuùng ta khoâng coøn laáy ñöôïc nhieàu thoâng tin nôi chöõ in. Moät nöûa gia ñình ôû Myõ khoâng coøn mua nhaät baùo daøi haïn. Haàu heát moïi ngöôøi ñeàu coi TV vaø nghe radio, CDs hoaëc cassette (coù ngöôøi coøn nghe LPs). Nhö vaäy, raát töï nhieân ñeå nghó raèng, ngoân ngöõ nhö söï truyeàn ñaït cuûa lôøi noùi. Toâi tin raèng neàn vaên hoïc bao quanh chuùng ta ñang soáng baây giôø gaàn vôùi moâi tröôøng maø Shakespeare ñaõ bieát hôn laø T.S. Eliot. Chöõ vieát vaãn tieáp tuïc quan troïng, vaø vaên chöông in aán vaãn coøn laø chính yeáu. Ñieàu toâi muoán noùi laø söï thaêng baèng ñaõ chuyeån moät caùch nheï nhaøng. Haõy nghó trong tröôøng hôïp quaû ñòa caàu aám daàn leân. Neáu nhieät ñoä cuûa quaû ñaát taêng trung bình 3 ñoä, thôøi tieát seõ thay ñoåi ôû khaép nôi, töø mieàn baêng cöïc

TC THÔ 20

•

tôùi nhieät ñôùi. Möa nhieàu hôn ôû sa maïc, vaø khoâ raùo ôû mieàn ven bieån. Toâi cho raèng theá giôùi vaên chöông cuõng thay ñoåi 3 ñoä veà höôùng ngoân ngöõ noùi vaø xa daàn ngoân ngöõ in aán, vaø nhöõng nhaø thô treû seõ traû lôøi ñieàu ñoù. Haõy nhôù nhöõng gì Erza Pound noùi veà nhöõng nhaø thô, “Hoï laø caùi aêng ten cuûa chuûng loaïi.” Ñieàu ñoù coù nghóa laø nhaø thô nhaän ñöôïc nhöõng gì ñang xaûy ra vôùi neàn vaên hoùa cuûa hoï sôùm hôn ngöôøi khaùc. Q: Theá naøo veà theå luaät ñaëc bieät iambic (khoâng nhaán, nhaán), trochaic (nhaán, khoâng nhaán)... Nhöõng gì luaät naøy coù theå laøm vaø caùi kia thì khoâng? A: Tieáng Anh laø moät ngoân ngöõ raát gaàn vôùi iambic. Iambic laø moät luaät taéc thoâng thöôøng nhaát ñöôïc duøng bôûi nhöõng nhaø thô keå töø thôøi Shakespeare. Tuy nhieân, toâi cuõng bò meâ hoaëc bôûi nhöõng luaät taéc khaùc. Toâi thöôøng caûm thaáy raèng nhöõng nhaø Taân Hình Thöùc phaûi ñöôïc goïi laø Taân Iambic. Haàu heát hoï hình nhö ngaàn ngaïi khaùm phaù nhöõng khaû theå theå luaät khaùc trong Anh ngöõ. Toâi ñaõ coá khaùm phaù nhöõng theå luaät khaùc. Toâi ñaõ laøm khaù nhieàu baøi thô trong theå luaät nhaán, trong ñoù khoâng tính nhaán vaø aâm tieát cuøng luùc maø chæ ñôn giaûn ñeám daáu nhaán. Toâi vöøa môùi hoaøn taát lôøi nhaïc kòch cho moät vôû kòch opera laø Nosferatu. Lôøi ñoái thoaïi trong Nosferatu duøng thô khoâng vaàn, nhöõng nhöõng baøi haùt vaø nhaïc song vaø tam ca – taát caû nhöõng ñoaïn nhaïc cao – duøng vaàn vaø haàu heát vieát baèng loaïi thô nhaán gioïng. Ñoù laø theå luaät trong loaïi thô truyeän cuõ vaø cuûa nhöõng baøi haùt bình daân ñöông thôøi. Boû qua nhöõng caùch tu töø cuûa chính hoï, nhöõng nhaø thô hình thöùc trong Tieáng Anh ngaøy nay, trong ñoù coù caû toâi, seõ vieát baèng Iambic. Ñieàu ñoù phaûn aûnh tieàm naêng cuûa theå luaät bò giaûm bôùt ôû thôøi ñaïi chuùng ta. Toâi tieân ñoaùn raèng theá heä keá tieáp cuûa nhöõng nhaø thô hình thöùc seõ laøm moät daáu moác trong vieäc khaùm phaù laïi taát caû nhöõng luaät taéc khaùc. Q: Laøm sao laïi trôû veà theå thô, vaàn, tính truyeän vaø phaùt trieån theå luaät? Noù ñeán töø ñaâu? A: Lòch söû, ñaëc bieät laø vaên hoïc söû, thay ñoåi theo caùch bieän chöùng. Ngöôøi ta thöôøng cho raèng, “Neáu chuùng ta laøm ñieàu naøy ngay baây giôø, töông lai seõ hôn vaø gioáng nhö theá.” Vaên hoùa khoâng vaän haønh nhö vaäy. Giaû thuyeát cuõ cho raèng chuû nghóa hieän ñaïi ñaõ cung öùng moät ngheä thuaät khoù (difficult art), nhöõng ngheä thuaät ñöông thôøi hay nhaát thì khoù hôn, vaø trong töông lai chuùng ta seõ coù nhöõng ngheä thuaät khoù nhaát. Ñoù laø moät giaû thuyeát ngaây thô. Caùch vaän haønh cuûa vaên hoïc söû laø, khi moät phong traøo môùi noåi leân, ñeán

•

TC THÔ 20

möùc quaù ñoä, noù seõ taïo ra moät phong traøo nghòch laïi. Nhö vaäy söï phöùc taïp tieáp theo laø ñôn giaûn hoùa, chuû nghóa öu tuù tieáp theo laø daân chuû hoùa. Tính töï nhieân cuûa tieàn phong, haøn laâm, öu tuù cuûa loaïi thô ñaõ ñöôïc truyeàn baù ôû thaäp nieân 60’ ñaõ traû lôøi ñieàu ñoù. Q: Ñoù laø nhöõng gì chuùng ta ñaõ nhìn thaáy trong nhöõng cuoäc tranh luaän (Poetry Wars) ôû thaäp nieân 80’? A: Moät ñieàu quan troïng chuùng ta khoâng neân queân laø nhöõng cuoäc tranh luaän ñaõ laøm cho thô trôû neân ñaùng chuù yù hôn. Nhöõng cuoäc tranh luaän chieám moät vai troø chính. Khi tranh luaän moät caùch nhieät thaønh qua nhöõng chuû ñeà, nhöõng chuû ñeà ñoù thöôøng ñöôïc saùng toû. Thô Myõ ñaõ trôû neân cao sang moät caùch ngheït thôû bôûi coøn moät nhoùm tö duy trong ñaïi hoïc. Phaù vôõ tính töï maõn ñoù, chuùng ta coù moät vaøi giaù trò vaên hoùa. Q: Kevin Walzer, trong cuoán “The Ghost of Tradition”, daãn moät trong nhöõng nhaø thô Môû roäng ñoàng haønh vôùi oâng, Frederick Turner, cho raèng khoaûnh khaéc hieän taïi cuûa ngheä thuaät laø moät thôøi kyø Phuïc Höng. Khoâng nhöõng chæ trôû laïi vôùi vaàn vaø theå luaät trong thô maø coøn vôùi aâm ñieäu trong aâm nhaïc vaø söï mieâu taû trong ngheä thuaät thò giaùc. Coøn nhieàu ñieàu caàn tieáp tuïc ngay baây giôø, oâng coù nghó raèng thöïc söï chuùng ta ñang ôû thôøi kyø Phuïc höng, moät caùch ñaëc bieät, coù phaûi quaù sôùm sau nhöõng thaønh quaû ñaùng chuù yù cuûa chuû nghóa Hieän ñaïi? A: Moät trong nhöõng coâng vieäc chính cuûa ngöôøi ngheä só nghieâm tuùc ôû cuoái theá kyû 20 laø hoøa hôïp giöõa söï röïc rôõ cuûa chuû nghóa Hieän ñaïi vôùi söùc maïnh beàn vöõng vaø söï tieáp caän cuûa ngheä thuaät truyeàn thoáng. Vaø ñoù laø ñieàu ngheä thuaät cao (high art) caàn phaûi hoïc töø ngheä thuaät bình daân (popular art), ñaëc bieät laø söï tieáp tuïc quyeán ruõ cuûa noù ñoái vôùi theå vaø tính truyeän. Vì laø con ngöôøi, chuùng ta ñaùp öùng ñöôïc vôùi caû neàn vaên hoùa cao vaø thaáp. Chaúng leõ chuùng ta khoâng theå taïo moät ngoân ngöõ môùi ñeå keát hôïp caû hai? Vaøo thaäp nieân 1980, ngöôøi ta ñaõ nhaän ra, loaïi ngheä thuaät thöû nghieäm ñaõ trôû neân buoàn chaùn laøm sao. Khoâng coù gì loãi thôøi hôn laø phong traøo tieàn phong ôû thaäp nieân 1980s. Ñoù laø söï moøn moûi, giaø nua. Nhöõng ngheä só naøy, ñoäc laäp vôùi moïi hình thöùc ngheä thuaät, baét ñaàu boû moïi thöù ñoù vaøo vôùi nhau. Ñieàu thuù vò laø nhöõng ngheä só baây giôø, nhöõng nhaø thô, nhaø soaïn nhaïc, vaø hoïa só, hoï taïo neân cuoäc troø chuyeän giöõa quaù khöù vaø hieän taïi, vöôït leân, ñeå vöôn tôùi töông lai. Vaø nhö theá, trong yù nghóa vaên hoïc, ñoù laø söï phuïc höng, moät söï taùi sinh. Baây giôø, hoaëc nhöõng ngheä só cuûa theá heä ñaàu tieân taïo neân söï taùi sinh seõ trôû

TC THÔ 20

•

thaønh nhöõng ngheä só lôùn, chæ coù thôøi gian quyeát ñònh. Khoâng coù hoaøi nghi naøo veà söï taùi sinh. Vaø ñoù laø söï kích thích coâng khai veà söï taùi sinh. Q: Neáu lòch söû chuyeån ñoäng moät caùch bieän chöùng, vaø neáu söï trôû laïi vaàn vaø theå luaät laø söï phaûn öùng bieän chöùng ñoái vôùi thô töï do, ñieàu gì oâng nghó seõ laø söï phaûn öùng vôùi thô Môû roäng (Expansive Poetry)? A: Thaät ra noù tuøy thuoäc moät caùch chính xaùc, laø khi naøo noù trôû neân yeáu ñuoái vaø ngaùn ngaåm. Neáu döï ñoaùn, toâi coù theå noùi raèng söï thay ñoåi tieáp theo cuûa thô Hoa kyø laø caên cöù theo 1 hoaëc 2 caùch sau ñaây: Baøi thô seõ ngaén hôn vaø nhöõng hình thöùc (form) cuûa thô seõ trôû neân khoâng theå naøo ñoaùn tröôùc – khoâng caàn thieát phaûi phöùc taïp, maø coù tính phoái hôïp hôn vaø baát khaû ñoaùn. Neáu nhìn laïi haàu heát thô toâi ñaõ ñoïc hoâm nay, khuyeát ñieåm chính laø quaù daøi. Nhöõng nhaø thô trôû neân loâi thoâi vaø ba hoa. Chuùng ta seõ ngaïc nhieân laøm sao noù laïi röôøm raø nhö theá, ngay caû vôùi nhöõng nhaø thô veà theå luaät. Moät vaøi nhaø thô nghó raèng hoï vaàn caøng daøi thì baøi thô caøng thuù vò. Hình thöùc khoâng thay theá ñöôïc cöôøng ñoä. Nhöõng baøi thô lôùn ñeàu coâ ñoïng haàu heát yù nghóa vaø söùc maïnh caûm xuùc trong nhöõng soá doøng ít nhaát. Toâi nghó raèng moät vaøi nhöõng phaûn öùng trong theá kyû keá tieáp seõ töông töï nhö chuû nghóa Hình töôïng (Imagism). Moät laàn nöõa, nhöõng nhaø thô phuïc hoài vaø chuoát loïc kyõ naêng thính giaùc, môû mang theâm nhaïc tính vaø soùng saùnh cuûa chöõ trong söï toå chöùc aâm thanh. Chuùng ta muoán thô gioáng hôn nhöõng nhaø laõng maïn vaø ít hôn nhöõng nhaø Augustan. Q: Roài sao? A: Nhöõng gì nhöõng nhaø Taân hình thöùc haàu heát ñaõ hoaøn taát laø vieát vôùi 1 hay 2 luaät taéc iambic vaø giôùi thieäu laïi vaàn. Töôûng töôïng coù ngöôøi vieát nhöõng ñoaïn thô nhö baøi haùt, ñeå taïo aâm, hoaëc moãi doøng hôi khaùc nhau veà chieàu daøi; Coù ngöôøi vieát gioáng nhö Conventry Patmore, Tennyson, Browning hay Hardy, hôn laø gioáng nhö Alexander Pope. Toâi cuõng chôø ñöôïc thaáy caû ba theå luaät (iambic), nhaán maïnh vaø Trochees ñöôïc giôùi thieäu laïi trong Anh ngöõ. Khoâng coù nhieàu ngöôøi baây giôø vieát veà nhöõng caùch ñoù, maëc duø taát caû ñeàu laø nguoàn taøi nguyeân cuûa ngoân ngöõ. Toâi döï ñoaùn, coù theå toâi sai, seõ coù phaûn öùng vôùi söï quaù coâ ñoïng, vaø phong phuù hôn veà nhaïc tính. Toâi chaéc raèng Thô Môû Roäng seõ theo caùch cuûa chuû nghóa Laõng maïn, khai trieån trong thô thôøi Victoria. Nhöõng nhaø Laõng maïn ñaõ ñaët ñònh moät soá yù töôûng vaø hình thöùc, vaø sau ñoù nhöõng nhaø thô thôøi Victoria khai phaù vaø môû roäng theâm. Toâi hy voïng raèng thô Môû roäng seõ chöùng toû söï phong phuù ñeå khai sinh

•

TC THÔ 20

theo caùch toát ñeïp nhö vaäy. Nhöng coù theå laø seõ phaûi töø töø. Q: OÂng ñaõ vieát veà nhu caàu “söùc soáng thoâng tuïc” (vulgar vitality) trong thô vaø caùc ngaønh ngheä thuaät khaùc. OÂng coù thaáy söùc soáng thoâng tuïc trong vaên hoùa ñaïi chuùng ñöông thôøi, ñaëc bieät laø vaên hoùa hip-hop, ñaõ coù taùc duïng trong thô? A: Ñieàu toâi muoán noùi laø “söùc soáng thoâng tuïc” khoâng coù yù nghóa laø thoâ tuïc. Thoâng tuïc theo yù nghóa cuûa baûn La tinh trong Kinh thaùnh, coù nghóa laø ngoân ngöõ cuûa nhöõng ngöôøi bình thöôøng. Söï noåi leân cuûa Rap vaø Hip-hop ñaõ taïo neân beà roäng meânh moâng cuûa ngoân ngöõ vaên chöông môùi. Loái bieåu ñaït ñöông thôøi seõ aûnh höôûng tôùi theá heä nhöõng nhaø vaên sau naøy, cuõng nhieàu nhö laø phim aûnh hoaëc Jazz ñoái vôùi theá heä nhöõng nhaø vaên lôùp tröôùc. Nhöõng nhaø thô 20 tuoåi hieän nay seõ coù quan nieäm cuûa hoï veà nhöõng gì coù theå trong ngoân ngöõ thô, trong vaøi caùch bò ñieàu kieän hoùa cuûa thô ñaïi chuùng. Vaø toâi nghó ñoù laø ñieàu toát. Baây giôø, laøm sao caù nhaân nhaø vaên mang nhöõng chaát lieäu môùi meû naøy vaøo thô thaät söï thì khoâng theå ñoaùn tröôùc. Vaøo thaäp nieân 80s, nhöõng nhaø pheâ bình noùi raèng chuùng ta khoâng theå vieát theo vaàn vaø theå luaät vì noù laø theå cuûa AÂu chaâu, thuoäc veà nam tính vaø da traéng ñaõ töøng aùp cheá ngöôøi da maøu (nhöõng nhaø pheâ bình haøn laâm thaät söï ñaõ noùi nhö vaäy; toâi khoâng bòa ra). Baây giôø, sau söï buøng noå cuûa Rap, khoâng ai coøn noùi raèng vaàn vaø theå luaät thuoäc da traéng hay AÂu chaâu. Bôûi vì moät vaøi lyù do khoâng bieát ñoái vôùi nhöõng giaùo sö taïi Cornell vaø Princeton, nhöõng ngöôøi thò daân da ñen, bò aùp cheá ñaõ khaùm phaù ra doøng 4 nhòp ñaäp (four beat) vôùi söï ngöøng ôû giöõa, töông töï nhö nhòp ñieäu Phi chaâu ñöôïc bieán taáu töø Anglo-Saxon. Q: Laøm sao oâng mang söùc soáng thoâng tuïc vaøo ngheä thuaät cao, maø khoâng phaûi laø moät ngheä thuaät thoûa hieäp hoaëc ñaùnh maát ñi söï thoâng tuïc vaø söùc soáng? A: Anh laøm neáu thaáy khoâng buoàn chaùn, vaø coá vieát vôùi tieâu chuaån cao nhaát. Vaán ñeà chính cuûa ngheä thuaät ñöông thôøi laø ñaõ töï löøa doái vaø baèng loøng vôùi söï chaùn ngaét aáy. Q: Nhöõng nhaø vaên naøo trong quaù khöù ñaõ laøm ñöôïc ñieàu ñoù, keát hôïp giöõa bình daân vaø öu tuù, moät caùch thaønh coâng nhaát? A: Shakespeare, Blade, Frost, Marlowe, Poe, ngay caû Eliot. Eliot trong “The Waste Land” ñaõ duøng nhöõng khuùc haùt bình daân cuõng nhö tieáng Phaïn. Eliot vieát, ñaïi khaùi cuøng thôøi gian, “Four Quartets and Old Possum’s Book

TC THÔ 20

•

of Pratical Cats”. Ñoù laø söï côûi môû maø toâi ñaùnh giaù cao trong caùc ngheä só. Edgar Allan Poe, trong nhieàu caùch laø ngöôøi nhieàu thöû nghieäm nhaát, moät khuoân maët vaên chöông quan troïng trong thôøi ñoù cuûa Hoa Kyø, cuõng khai thaùc truyeän trinh thaùm vaø truyeän kinh dò hieän ñaïi cho nhöõng taïp chí bình daân. Chuùng ta coù theå theâm Whitman vaø Dickinson. Boán nhaø thô lôùn cuûa thôøi Phuïc höng Hoa kyø laø Poe, Longfellow, Whitman vaø Dickinson ñaõ laáy höùng khôûi, baèng nhieàu caùch, töø nguoàn bình daân. Dickinson ruùt ra töø nhöõng baøi Thaùnh ca maø baø ñöôïc nghe ôû nhaø thôø. Poe töø nhöõng loaïi baùo chí vaø tieåu thuyeát bình daân. Longfellow töø truyeän thô, huøng ca daân gian vaø nhöõng baøi haùt, vaø whitman laáy nhöõng yeáu toá caû töø baùo chí laãn Kinh thaùnh. Cuøng luùc, hoï cuõng ruùt ra töø ngheä thuaät cao. Hoï khoâng thaáy coù gì vöôùng maéc. Toâi khoâng tin raèng Shakespeare nhìn thaáy baát cöù vöôùng maéc naøo giöõa bình daân vaø öu tuù. Ñoù laø ñieàu ngôù ngaån, toâi ñaõ noùi ôû caùc tröôøng ñaïi hoïc, raèng Shakrspeare ñaõ daønh caùi phaàn haøi höôùc cho taàng lôùp thaáp vaø thô cho taàng lôùp cao. Toâi khoâng tin ñieàu ñoù ngay töùc khaéc. Toâi nghó raèng Shakespeare ñaõ vieát trong caùch maø nhöõng ngöôøi giöõ ngöïa, thöông meán, khi hoï nghe thaáy söï traøn daâng nhö thaùc luõ nhöõng ngoân ngöõ tuyeät vôøi töø nhaø vua vaø hoaøng haäu ñang cheát treân saân khaáu, chaúng khaùc naøo nhöõng nhaø quí toäc cöôøi tröôùc nhöõng maøn haøi höôùc. Shakespeare coù khaû naêng vieát nhö vaäy, laøm haøi loøng nhieàu lôùp khaùn giaû khaùc nhau. Thaät ra, coù leõ thieân taøi Shakespeare tuøy thuoäc vaøo nhöõng loaïi ngöôøi hoãn taïp hieän höõu ôû nhaø haùt thôøi Elizabeth. Q: OÂng cuõng vieát veà nhaø thô ôû thôøi ñaïi vaên xuoâi. OÂng coù thaáy laø hai theå ngheä thuaät hoïc töø hoaëc boå tuùc laãn nhau? A: Chuùng ta ñang soáng ôû thôøi ñaïi maø vaên chöông bò chuyeân moân hoùa moät caùch thaûm haïi. Nhöõng nhaø tieåu thuyeát khoâng ñoïc nhöõng nhaø thô, nhöõng nhaø thô khoâng ñoïc nhöõng nhaø tieåu thuyeát, vaø khoâng ai ñi tôùi nhaø haùt ngoaøi nhöõng dieãn vieân. Ñieàu naøy chæ laøm toån thöông nhöõng ngheä só. Söï chuyeân moân hoùa ñoù laø aûnh höôûng moät thôøi kyø keùo daøi cuûa thô haøn laâm, bôûi ñaïi hoïc trôû thaønh chuyeân moân veà kieán thöùc cuõng nhö söï môû mang kieán thöùc. Q: OÂng ñaõ raát baän roän nhö moät nhaø tieåu luaän, vaø oâng cuõng ñeà caäp tôùi oâng ñang vieát lôøi cho moät vôû nhaïc kòch. Coù taäp thô naøo nöõa khoâng? A: Toâi coøn khoaûng 9 thaùng nöõa ñeå hoaøn taát moät taäp thô thöù ba. Nhaø xuaát baûn cuûa toâi ñaõ xin toâi moät taäp thô 5 naêm tröôùc. Nhaø xuaát baûn British thì khoâng vaäy. Hoï chæ ñôn giaûn muoán coù moät baûn thaûo môùi. Nhöng toâi ñaõ thaän troïng vaø töï xeùt laïi. Coù quaù nhieàu nhöõng taäp thô taàm thöôøng chung quanh vaø

•

TC THÔ 20

toâi khoâng muoán choàng chaát theâm. Toâi laøm thô chaäm vaø boû ñi haàu heát nhöõng gì toâi vieát. Toâi muoán ñöa ra moät taäp thô hay maø toâi muoán laøm. Q: OÂng laïc quan nhieàu hay ít veà tình traïng thô Hoa kyø hieän nay, hôn laø luùc oâng vieát “Can Poetry Matter?” A: Toâi raát laïc quan. Toâi tin raèng söï quan troïng cuûa thô nhö laø moät hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Toâi tin caäy vaøo söï thoâng minh vaø saùng taïo cuûa moïi ngöôøi. Thô coù theå dôû ôû moät hay hai thaäp nieân, nhöng noù seõ luoân luoân trôû laïi. Tuy nhieân, toâi tin raèng thô seõ höng thònh trong moät moâi tröôøng coù nhöõng pheâ bình chaân thaät vaø nhöõng thaûo luaän vaên chöông ngay thaúng. Nhöõng nhaø pheâ bình, nhöõng giaùo sö, vaø chuû buùt saùng taïo cuõng quan troïng nhö nhöõng taøi naêng trong nhöõng haïn kyø phaùt trieån nhöõng khaû theå cho thô. Toâi nghó theá kyû 21 seõ raát thuaän lôïi cho thô Hoa kyø.

Ltt chuyeån dòch

TC THÔ 20

OCTAVIO PAZ

Giöõa moät lôøi ñang noùi Toâi ñöùng treân ñænh cao theá giôùi nhìn xuoáng. khoâng phaûi laø truï coät thaïch nhuõ, khoâng daâng leân töø chaân toâi,

Khoaûnh khaéc

thôøi gian

khoâng buøng vôõ trong khoái soï toâi vôùi moät cuù noå ñen caâm, moät chaùy saùng song sinh cuøng muø maáp thò giaùc. Toâi ñöùng treân taàng thöù saùu, toâi ñang laø toâi trong chieác chuoàng ñung ñöa töø thôøi gian. Taàng thöù saùu: tieáng giaõ ñaäp vaø tieáng soùng, traän chieán cuûa kim loaïi, ñoå vôõ kieáng, nhöõng chieác ñaàu maùy chaïy nhôùt vôùi moät côn phaãn thieát baây giôø raát ngöôøi. Ñeâm toái laø moät tieáng thaàm traät khôùp, moät thaân theå töï vuoát ve chính noù, töï xeù naùt noù. Muø, vuïng veà haøn gaén nhöõng maûnh cuûa noù, noù thu thaäp nhöõng danh tính ñöùt rôøi vaø thaû tung taát. Vôùi nhöõng ngoùn tay bò ñöùt ñoaïn thaønh phoá töï sôø chaïm chính mình trong nhöõng giaác moäng. Toâi khoâng ñöùng ôû nhöõng ngaõ tö ñöôøng:

•

TC THÔ 20

choïn löïa laø ñi veà leäch höôùng.

Toâi giöõa moät lôøi ñang noùi. Noù seõ ñöa toâi tôùi ñaâu? Xoay troøn tieáng soâi ruoät, döõ kieän, ngaøy thaùng, ngaøy toâi rôùt ra ñôøi: trang lòch ñöùt rôøi trong khoaûng huùt vaéng kyù öùc toâi. Toâi laø chieác xaéc vaûi cuûa nhöõng boùng. Ñi xuoáng baàu vuù chaûy cuûa meï toâi. Nhöõng caùnh ñoài nhaên nheo, nhöõng gioøng phuùn xuaát nhöõng caùnh ñoàng nöùc nôû, nhöõng böõa aên muoái ñaù. Hai ngöôøi phu môû huyeät. Nhaên ruùm cöûa mieäng xi-maêng hoà gaïch. Chieác hoäp saét ræ hieän ra: qua nhöõng maûnh vaùn saøn lôi loûng khoâng khít khaén chieác noùn maøu xaùm-ngoïc-trai, ñoâi giaøy, boä veùt ñen cuûa ngöôøi luaät sö. Xöông, nhöõng haït nuùt , nhöõng daûi vaûi cuõ: ñoáng buïi baát thaàn ôû ñoâi chaân aùnh saùng. Laïnh, aùnh saùng chöa duøng, haàu nhö ñang thieáp nguû, aùnh saùng vôõ ngaøy, vöøa loù thaáp töø choùp ñænh nhöõng ngoïn ñoài, ngöôøi ñaøn baø chaên giöõ haøng nguõ nhöõng ngöôøi cheát. AÁy laø cha toâi khít khao trong chieác xaéc boá vaûi moät ngöôøi phu thaû xuoáng tay toâi khi meï toâi laøm daáu thaùnh. AÛnh töôïng aáy tung bay muoân maûnh tröôùc hoài cuoái:

TC THÔ 20

•

Toâi ñang ôû giöõa, ñung ñöa trong moät chieác loàng, ñung ñöa trong moät hình aûnh. Ñieåm khôûi thuyû daït troâi, hoài chung cuoäc bieán maát. Khoâng coù khôûi ñaàu khoâng coù chaám heát:

Toâi ñang ôû khoaûng laëng toâi khoâng chaám döùt cuõng chaúng khôûi ñi, nhöõng gì toâi noùi khoâng coù tay chaúng coù chaân. Toâi xoay beân trong chính toâi vaø luoân maõi tìm thaáy nhöõng danh tính khoâng thay nhöõng khuoân maët khoâng ñoåi, vaø khoâng bao giôø tìm thaáy chính mình. Lòch söû cuûa toâi khoâng phaûi cuûa toâi: moät aâm tieát töø moät caâu ñöùt gaõy thaønh phoá trong traän soát xoay moøng laäp laïi vaø laäp laïi. Thaønh phoá, phoá thaønh cuûa toâi, truï thaïch bò xa laùnh taûng ñaù bò coi khinh, danh tính bò khaïc nhoå. Lòch söû cuûa ngöôøi laø Lòch söû: ñònh meänh mang maët naï tö do, ngoâi sao xeâ dòch loaïn khoâng quó ñaïo, moät troø chôi: taát caû chuùng ta cuøng nhaäp cuoäc: khoâng bieát luaät leä, moät troø chôi khoâng ai thaéng, moät troø chôi khoâng luaät taéc, baøy ra töø yù ngoâng moät laõo thaàn doï daãm muø boùi töông lai, moät ngöôøi ñaøn oâng bieán thaønh moät vò thaàn caø laêm. Nhöõng thaáu thò thaàn löïc cuûa chuùng ta bò bòt maét,

•

TC THÔ 20

caàn tôùi kieáng laõo. moät tôùi vaø ñi

nhöõng laõo tieân tri Lòch söû khoâng baét ñaàu khoâng chaám döùt.

Khoâng ai ñaõ ñi tôùi ñaáy, ñaõ uoáng nöôùc töø suoái aáy,

khoâng ai

ñaõ môû mí maét ñaù thôøi gian,

khoâng ai

khoâng ai ñaõ töøng nghe tieáng ñaàu tieân, khoâng ai seõ nghe lôøi cuoái, chieác mieäng ñang noùi troø chuyeän vôùi chính noù maø thoâi, khoâng ai ñaõ ñi xuoáng hoá saâu cuûa nhöõng vuõ truï, khoâng ai töøng trôû veà töø baõi pheá thaûi cuûa nhöõng maët trôøi. Lòch söû: ñoáng raùc vaø moáng trôøi baûy maøu. cho nhöõng maùi laàu ban-coâng cao:

Thay nhaïc

baûy noát hoøa tan vaøo trong roõ tieáng. Nhöõng chöõ khoâng ñeo mang boùng. Chuùng ta ñaõ chaúng nghe chuùng, chuùng ta ñaõ töø khöôùc chuùng, chuùng ta ñaõ noùi chuùng khoâng hieän höõu: chuùng ta haøi loøng vôùi tieáng oàn. Taàng thöù saùu: Toâi ñang giöõa moät lôøi: nôi naøo noù seõ daãn ñöa toâi tôùi? Ngoân ngöõ bò buûa daäp. Thi só: ngöôøi laøm vöôøn cuûa nhöõng bia moä bi kyù.

Thöôøng Quaùn dòch

15 Oct 2000

TC THÔ 20

janko Messner

TRAO ÑOÅI VEÀ SÖÏ SÔÏ HAÕI

I Sôï haõi chuùng ñaõ chích vaøo xöông em sôï haõi ñaõ tôùi ôû trong em em ñaõ troàng sôï haõi trong ñaàu toâi toâi sôï môû thö em sôï haõi ñöùng tröôùc cöûa vaø nhaán chuoâng Em laïi gaàn toâi bò haõi huøng gheâ rôïn xaâu xeù toâi laïi gaàn em bò haõi huøng gheâ rôïn daày voø Boïn chuùng khoâng coù ñoù nhöng em vaãn sôï run leân Lieäu em seõ coøn soáng laâu ngaøy trong sôï haõi nhöõng ngöôøi khaùc? Em khoâng bieát laøm gì ñeå thoaùt khoûi sôï haõi Em chæ döùt boû ñöôïc noãi sôï cuûa em baèng caùch sôï giuøm toâi

•

TC THÔ 20

II Thaân xaùc em rôøi boû em em khoâng caûm thaáy ñoâi baøn tay em khoâng caûm thaáy ñoâi baøn chaân khuoân maët em laån traùnh maét em em nhaém maét laïi thaáy raèng em hoaøn toaøn baèng thuûy tinh raèng anh nhìn xuyeân qua em Em khoâng coù gì ñeå bao boïc söï trong suoát cuûa em Em nuoát nöôùc mieáng bò ngheïn hoïng vì nöôùc mieáng Em cöôøi vang leân nghieäm xem em coù coøn soáng Khoâng nghe tieáng voïng Em aån nuùp troïn veïn trong anh em nghó nhöõng yù nghó cuûa anh noùi nhöõng lôøi cuûa anh ñoâi maét nhaém böôùc sau anh vaø caûm thaáy döôùi nhöõng böôùc chaân em daáu chaân anh Trong noãi sôï cho anh noãi sôï cuûa em maát huùt vaø — maát huùt baûn thaân em

TC THÔ 20

SAU AUSCHWITZ Sau Auschwitz khoâng coøn coù theå vieát nhöõng baøi thô Adorno noùi Vaäy maø ngöôøi ta laïi vieát nhöõng baøi thô ôû cuøng khaép theá giôùi Sau nhöõng phaùt ñaïn baén vaøo Romero tröôùc baøn thôø nhieàu ngöôøi tin ñaïo ñaõ döùt khoaùt tuyeät voïng vôùi Thöôïng ñeá Vaäy maø vaãn nhaân danh Thöôïng ñeá hoï ñoøi hoûi vieäc laøm côm baùnh bình yeân hoï keâu gaøo choáng chieán tranh ôû cuøng khaép theá giôùi Laøm sao con ngöôøi coù theå soáng thieáu tình yeâu Laøm sao Thöôïng ñeá thieáu nhöõng baøi thô coù theå toàn taïi

•

TC THÔ 20

ÑAÁT CUÛA CHUÙNG TA ÑAÂY LAØ CUÛA AI? Maûnh ñaát naøy ngöôøi Slave-ngoaïi ñaïo ñaõ ôû, y ñaõ canh taùc noù nhö thieân ñöôøng choïn löïa. Sau y thôøi tôùi ngöôøi Cô ñoác Gieïc-man, y ñaõ laáy vöôøn ñòa ñaøng cuûa ñaát aáy vaø ñeå laïi thaäp giaù. ÔÛ ngay giöõa luoàng gioù chuùng ta vaøng uùa, ñoàng hoùa khoâng chöøa chuùng ta ra, daàu chuùng ta nguyeän caàu hay chuùng ta giaän döõ, ñaát khoâng phaûi cuûa hoï, cuõng chaúng phaûi cuûa chuùng ta. Moïi ngöôøi ñeán töø ñaát, seõ trôû veà loøng ñaát; keû naøo öa xôùi ñaát daãy coû, ñaát haõy laø kho taøng troïn ñôøi cuûa noù.

ÑOÂI KHI Ñoâi khi toâi thaáy moät caùnh ñoàng coû lôùn tröôùc maët khoâng coù gì khaùc maøu xanh töôi ñaày muøi vò khoâng coù gì khaùc cuûa ngöôøi Sloveùnie ngöôøi Ñöùc hay ngöôøi Thoå nhó kyø Chaân khoâng toâi daãm leân vaø böôùc böôùc böôùc nöõa khoâng coù gì khaùc Vaø toâi caûm thaáy döôùi chaân toâi nhöõng nhaønh coû raäm raïp khoâng coù gì khaùc khoâng caû nhöõng aùnh maét quay ñi khi thaáy toâi

TC THÔ 20

hay caùi bóu moâi khinh bæ theo sau ngoaøi nhöõng coïng coû raäm raïp naøy Nhö ngaøy tröôùc khi hai con boø ñöôïc giaûi thoaùt khoûi troøng coät coå ñaõ nhai ñi nhai laïi nhöõng coïng coû naøy trong daï daøy moûi meät Toâi böôùc treân ñoàng coû lôùn naøy vaø khoâng bieát mình ñang mô hay thöùc

VÔÕ ÑAÁT Vôõ ñaát boùn ñaát maø khoâng nghó raèng ñaát laø cuûa anh troàng moät caùi caây nhoû maø khoâng nghó raèng noù seõ sinh saûn cho anh töôùi caùi caây nhoû maø khoâng nghó raèng anh laøm ñieàu ñoù cho anh tæa caùi caây nhoû ñeå noù coù theå xum xueâ caønh nhaùnh laéng tai nghe tieáng ong bay say phaán nhuïy naèm döôùi boùng moät caây taùo töïa ngöôøi vaøo thaân noù vuoát ve noù baèng ñaàu nhöõng ngoùn tay caûm thaáy nhöïa caây tuoân chaûy run run vôùi ñaùm laù rung rinh haùi moät traùi taùo treân caønh vaø aên traùi taùo caûm thaáy nhö mình troïn veïn ñöôïc traùi ñaát naøy nuoâi döôõng aên caû nhöõng haït meàm caûm thaáy

•

TC THÔ 20

nhö traùi taùo thaám huùt troïn theá giôùi ngôõ ngaøng haùi theâm moät traùi nöõa treân caønh vaø aên traùi khoâng ñeám traùi treân caùc caønh caây khoâng tính toaùn khoâng döï ñònh gì heát chæ yeâu chæ coù ñoù

Dieãm Chaâu dòch Ghi chuù

Janko Messner, nhaø thô kieâm nhaø soaïn kòch vaø vieát vaên xuoâi, sinh naêm 1921 trong moät gia ñình noâng daân Sloveùnie taïi laøng Dob / Aich, gaàn Pliberk, ôû mieàn nam Carinthie thuoäc AÙo quoác. Hoïc trung hoïc taïi Klagenfurt / Celovec. Töø 1941 ñeán 1945, bò cöôõng baùch xung vaøo moät tieåu ñoaøn tröøng giôùi cuûa quaân ñoäi quoác xaõ Ñöùc. Bò thöông naëng, caû nôi baøn tay, khieán khoâng coøn coù theå theo ñuoåi öôùc mô trôû thaønh moät nhaïc só. Töø 1946 tôùi 1949 theo hoïc vaên chöông Sloveùnie taïi ñaïi hoïc Ljubljana ôû Sloveùnie (luùc ñoù thuoäc Nam-tö) roài trôû thaønh giaùo sö ôû thò traán nhoû Ravne na Karoken, Sloveùnie. Naêm 1955, oâng trôû laïi AÙo quoác, bò thaát nghieäp trong baûy naêm tröôùc khi tìm ñöôïc moät choã daïy hoïc taïi moät tröôøng trung hoïc daønh cho ngöôøi Sloveùnie ôû Klagenfurt / Celovec, nôi oâng tieáp tuïc coâng vieäc daïy hoïc cho tôùi maõi naêm 1980. OÂng phieân dòch caùc taùc giaû lôùn cuûa Sloveùnie sang tieáng Ñöùc vaø dòch Friedrich Dorrenmatt sang tieáng Sloveùnie. cuûa ñaïi hoäi tam nieân Sloveùnie veà thô traøo phuùng vaø haøi höôùc taïi Smarje pri Jelah / Ljubljana vaø Pergamino de honor cuûa la Casa de los tres mundos Ernesto Cardenal taïi Granada, Nicaragua naêm 1997... Baûn dòch döïa treân baûn song ngöõ, phaàn Phaùp vaên cuûa Vladimir Claude Fiera vaø Viktor Jesenik (Janko Messner, Poeømes, nxb bf, Strasbourg, 1999). DC.

TC THÔ 20

•

Arthur Rimbaud

AÁu Thô 1. Thaàn töôïng aáy, maét ñen bôøm vaøng, khoâng thaân nhaân khoâng truù quaùn, cao kyø vó ñaïi hôn nhöõng huyeàn thoaïi meã taây cô vaø fla-maêng; giang san cuœa chaøng laø trôøi xanh vaø coœ caây ngaïo ngheã traœi daøi treân nhöõng bôø baõi mang nhöõng danh hieäu duõng maõnh baèng tieáng hy laïp, tö laïp phu, ken-tích, ñaõ do nhöõng löôïn soùng khoâng chieán thuyeàn choïn ñaët cho. Nôi ven röøng, nhöõng chuøm hoa moäng ngaân vang, nôœ roä, soi ñeøn. Coâ gaùi vôùi ñoâi moâi maøu da cam ñang ngoài treùo goái trong côn ñaïi hoàng thuœy khoaœng khoaùt toaùt ra töø nhöõng caùnh ñoàng coœ — moät söï loõa loà maø luõ caàu voøng cuøng vôùi loaøi thaœo moäc vaø bieån caœ ñang rôïp boùng, luôùt qua vaø phuœ laáp. Caùc baø meänh phuï ñu ñöa treân caùc saân thöôïng ñoái dieän vôùi bieån khôi; beù boœng vaø khoång loà, nhöõng thaân hình ñen nhaùnh tuyeät vôøi treân lôùp reâu xanh möôït, nhöõng moùn nöõ trang ñang ñöùng treân ñaát maàu môõ cuœa caùc luøm caây vaø caùc maœnh vöôøn tuyeát phuœ ñaõ tan, — nhöõng baø meï treœ vaø nhöõng ngöôøi chò ñoâi maét coøn aêm aép nhöõng cuoäc haønh höông xa, nhöõng baø hoaøng haäu thoå nhó kyø, nhöõng naøng coâng chuùa vôùi cöœ chæ vaø y phuïc cuœa nhöõng vì vua ñoäc taøi, nhöõng con beù ngoaïi quoác vaø moät luõ ngöôøi ñang laâng laâng ñau khoå. OÂi chaùn quaù, caùi giôø cuœa “baïn ngoïc” vôùi “baïn loøng”.

•

TC THÔ 20

2. Chính naøng ñaáy, coâ beù ñaõ cheát ñaèng sau nhöõng khoùm hoàng. Ngöôøi meï treœ quaù vaõng ñang böôùc xuoáng treân caùc baäc theàm. Coã xe ngöïa boán baùnh cuœa ngöôøi em hoï coùt keùt treân caùt. Kìa thaèng em trai ñang ñöùng tröôùc hoaøng hoân treân moät caùnh ñoàng hoa caåm chöôùng (nhöng noù ñaõ ñi qua AÁn ñoä roài maø!). Caùc cuï giaø moà yeân maœ ñeïp ngay ngaén treân böùc töôøng hoa töœ ñinh höông. Ñaùm laù vaøng nhö moät baày ong keùo ñeán phong toœa ngoâi nhaø cuœa ngaøi ñaïi töôùng; hoï ñaõ doïn xuoáng mieàn Nam roài. Con ñöôøng ñaát ñoœ seõ ñöa baïn ñeán moät caùi quaùn troï hoang lieâu. Toøa laâu ñaøi ñang chôø khaùch tôùi mua; caùc taám reøm ñaõ bò thaùo gôõ xuoáng. OÂng coá ñaïo ñaõ mang theo chieác chìa khoùa cuœa ngoâi nhaø thôø. Xung quanh caên vöôøn laø caùc tuùp leàu boœ hoang cuœa nhöõng ngöôøi phu canh gaùc. Voøng raøo vì cao hôn ñaàu neân chæ coù theå nhìn thaáy nhöõng ñænh caây xaøo xaït maø thoâi. Vaœ laïi, cuõng chaúng coù gì ñaùng ñeå maø xem caœ. Caùc ñoàng coœ daãn tôùi nhöõng thoân xaõ doïc theo nhöõng trieàn doác vaéng tieáng gaø vaø tieáng buùa neän vaøo ñe. Caùnh cöœa thaùo nöôùc soâng ñaõ môœ. OÂi, nhöõng caây thaäp töï baèng ñaù vaø nhöõng chieác coái xay trong sa maïc, nhöõng hoøn oác ñaœo cuøng nhöõng oå rôm! Nhöõng ñoùa hoa dieäu kyø ñaõ khe kheõ ru. Nhöõng trieàn ñoài ñaõ laéc lö cho noù nguœ. Nhöõng con thuù vôùi veœ ñeïp huyeàn thoaïi cao sang ñaõ di chuyeån tôùi lui. Nhöõng aùng maây ñaõ tuï laïi treân maët bieån meânh moâng baèng nhöõng gioït leä noùng hoåi töø muoân ñôøi.

TC THÔ 20

•

3. Trong khu röøng nhoœ coù moät con chim maø tieáng hoùt khieán baïn phaœi döøng chaân vaø caœm thaáy theïn thuøng. Coù moät chieác ñoàng hoà chaúng buoàn ñieåm giôø. Coù moät caùi khe che daáu caùi oå cuœa moät loaøi thuù traéng. Coù moät ngoâi giaùo ñöôøng ñang chìm vaø moät hoà nöôùc ñang daâng. Coù moät chieác xe beù nhoœ caøi nhöõng caùi nô bò laõng queân döôùi nhöõng nhaùnh caønh bò caét tæa, hoaëc ñang laên baùnh treân con ñöôøng moøn. Coù moät toaùn ñaøo keùp tí hon maëc y phuïc ñeå dieãn tuoàng ñi treân con loä ngoù thaáy töø meùp röøng. Vaø cuoái cuøng, ôœ giöõa côn ñoùi khaùt, luoân luoân coù moät keœ saún saøng chôø mình ñeå ñuoåi xua. 4. Ta laø vò thaùnh trong giôø caàu kinh treân saân thöôïng, — ñaøn thuù hieàn laønh ñang gaäm coœ treân caùnh ñoàng thaúng taép tôùi bôø bieån Palestine. Ta laø nhaø baùc hoïc treân chieác gheá döïa saäm maøu. Caønh caây haét taït nhöõng gioït nöôùc möa leân khung cöœa soå cuœa thö vieän. Ta laø keœ löõ haønh beân ñöôøng thieân lyù xuyeân qua nhöõng cuïm röøng luøn; tieáng chaœy roùc raùch töø caùc raøo chaén nöôùc laáp tieáng böôùc chaân ta. Ta ngaém nhìn thaät laâu aùnh hoaøng hoân giaët giuõ nhöõng taám luïa vaøng uœ doät. Ta coù theå laø ñöùa nhoœ bò boœ rôi treân chieác caàu taøu troâi daït taän ngoaøi khôi xa, hay ñöùa tôù trai ñang men theo caùi neœo maø vaàng traùn vöôn leân ñuïng trôøi. Nhöõng loái moøn ñaày choâng gai. Nhöõng ngoïn ñoài phuœ kín hoa

•

TC THÔ 20

vaøng. Khoâng khí thì baát ñoäng. Chim vaø nguoàn vaãn coøn ôœ choán mòt muø! Chæ coù theå laø nôi taän theá neáu ta cöù böôùc tôùi. 5. Xin cho toâi ñöôïc thueâ ngoâi moä aáy, caùi naám moà queùt voâi traéng coù nhöõng ñöôøng gaân xi maêng chaïm noåi — thaät xa döôùi maët ñaát. Toâi ngoài choáng tay treân baøn, ngoïn ñeøn soi toœ moàn moät caùc tôø baùo toâi ñaõ daïi doät loâi ra ñoïc laïi, vaø nhöõng cuoán saùch hoaøn toaøn voâ duïng. ÔŒ moät khoaœng caùch thaät xa ôœ treân caùi phoøng khaùch ngaàm cuœa toâi, caùc gian nhaø moïc leân, söông muø tuï laïi. Buøn thì ñen hay ñoœ. OÂi chao, caùi thaønh phoá quaù bao la dò hình, caùi ñeâm toái thaät toái taêm baát taän. Gaàn caän hôn laø nhöõng ñöôøng coáng raõnh. Töù phía laø beà daøy cuœa traùi ñaát. Maø cuõng coù theå laø baàu trôøi hun huùt xanh hay nhöõng gieáng löœa. Chaéc ôœ nhöõng bình dieän aáy, caùc vaàng nguyeät vaø caùc vì sao choåi ñang gaëp gôõ nhau, vaø caùc ñaïi döông ñang trôœ thaønh huyeàn thoaïi. Trong nhöõng giôø phuùt ñaéng cay toâi coá töôœng töôïng ra nhöõng quaœ caàu nho nhoœ baèng lam ngoïc, baèng kim loaïi. Toâi laø chuùa teå cuœa im laëng. Nhöng côù chi boãng thaáy xuaát hieän caùi khung cöœa toø voø taùi teâ nôi moät goùc cuœa voøm maùi?

Nguyeãn Ñaêng Thöôøng chuyeån ngöõ

TC THÔ 20

•

PHAN NHIEÂN HAÏO BAØI MUØA THU Nhö moät chieác noùn laät ngöûa leân trôøi döôùi naéng vaø söï voâ duïng cuûa moät vaät theå ôû sai vò trí Toâi nhaän ra toâi khoâng gioáng caû chính toâi trong nhöõng böùc aûnh cuõ Trong nhöõng böùc aûnh môùi thì toâi laø phieân baûn toâ maøu cuûa moät buoåi nhaïc trình dieãn ngoaøi trôøi khoâng coù ai nghe Caïnh nhöõng ngöôøi anh em khoâng cuøng tín ngöôõng Ñoù laø moät ngaøy nhieàu maây vaø caùc khuoân maët ñöôïc giöõ laïi baèng ñeøn flash Toâi ñi chaäm chaïp ra khoûi nhöõng caùi nhìn Muøa thu nhö moät ngöôøi giaø nhaäp cö maëc quaàn aùo cuõ Laïc loõng vaø phieàn traùch caùc ñoåi thay Khoâng phaûi toâi laø moät ngöôøi laém lôøi, toâi chæ khoâng giöõ ñöôïc bí maät Söï voâ voïng cuûa caùc keát hôïp khieán toâi muoán ñöôïc nghe Tieáng cuûa nhöõng chieác laù ruïng vaøo ngöïc Moät ngöôøi naèm daøi döôùi goác caây Vôùi moät quaû löïu ñaïn trong tuùi quaàn Baùnh mì laøm baèng luùa maïch coù pha chuùt toûi Toâi khoâng thích vieäc vöùt thöùc aên cho chim boà caâu ôû quaûng tröôøng Chuùng khoâng laøm gì ngoaøi vieäc moå moå vaø ñaïp maùi Nhöõng nhaø quyù toäc thôøi xöa laøm tình theá naøo, coù gioáng boà caâu khoâng? Saùch vôû moâ taû phaàn ñoâng hoï laø nhöõng tay traùc taùng Hoï coù töøng vaët loâng chim vaø chæ ngoùn tay leân maët traêng? Neáu hoï hieáp daâm thì phaûi maát raát laâu ñeå côûi aùo quaàn Ngöôøi ta noùi ñaát nöôùc toâi ñaõ töøng bò cöôõng daâm lieân tuïc! Khi coøn beù toâi ñaõ nhoå nöôùc boït vaøo baøn tay ngöûa ra cuûa moät ngöôøi muø Baây giôø toâi phaûi laøm gì trong muøa thu?

•

TC THÔ 20

Phuï baûn Nguyeãn Ñaïi Giang

TC THÔ 20

•

Kheá Ieâm

Nhöõng neûo ñöôøng quaù khöù

haø thô Dana Gioia vaø Frederick Turner cho raèng Taân hình thöùc laø moät cuoäc trôû veà töông töï nhö thôøi ñaïi Phuïc höng (Renaissance), moät thôøi kyø ñaùnh daáu söï phong phuù veà saùng taïo, ñôøi soáng vaø kieán thöùc vôùi nhöõng thaønh töïu vaên hoïc chöa töøng coù. Tröôùc heát, vaên xuoâi xuaát hieän vaøo khoaûng theá kyû 14 vôùi “Lòch söû cuûa Thaùnh Louis” cuûa Jean de Joinville (1224-1317), vaø maùy in ñöôïc khaùm phaù vaøo theá kyû 15, ñaõ laøm buøng noå thoâng tin chaúng khaùc naøo thôøi ñaïi tin hoïc baây giôø. Xaõ hoäi phöông Taây ôû thôøi kyø naøy, vôùi söï thaëng dö veà noâng saûn, söï môû roäng caùc thaønh phoá, söï taêng nhanh veà daân soá, söï môû mang caùc vuøng thöông maïi, vaø söï khao khaùt kieán thöùc, thoaùt khoûi aûnh höôûng moät nghìn naêm cuûa quyeàn löïc toân giaùo, phaûn öùng laïi thôøi Trung coå. Nhöõng nhaø Phuïc höng phaùt hieän vaên hoùa coå Latin vaø Hy laïp, thieát laäp chuû nghóa Nhaân vaên (Humanism), con ngöôøi laøm chuû cuoäc ñôøi mình. Baét ñaàu töø YÙ vôùi nhaø thô kieâm trieát gia Francesco Petrarch (1304–1374), baùc boû chuû nghóa kinh vieän keát hôïp giöõa thaàn hoïc vaø trieát hoïc cuûa thôøi Trung coå, khaùm phaù vaø truyeàn baù vaên hoïc coå ñaïi, ñaëc bieät laø nhöõng taùc phaåm cuûa Cicero, moät chính trò gia vaø nhaø huøng bieän Roman. Nhöõng gì maø nhöõng nhaø

•

TC THÔ 20

Phuïc höng ruùt ra töø Socrates, Plato, Cicero laø haïnh phuùc, vaø nieàm haân hoan traøn ñaày cuûa ñôøi soáng con ngöôøi. Ngheä só laø nhöõng trieát gia ñích thöïc trong caùch taùi taïo thieân nhieân, qua taøi naêng vaø phong thaùi ngheä thuaät, taùch bieät ngheä thuaät vaø thuû coâng ngheä, hoäi hoïa, ñieâu khaéc vaø kieán truùc. Coù theå keå, Leonardo da Vinci, Michelangelo, Raphael ôû YÙ, Francois Rabelais, Michel de Montaigne ôû Phaùp, Francis Bacon, William Shakespeare ôû Anh, Miguel de Cervantes ôû Taây Ban Nha... Nhöng ñaëc ñieåm cuûa thôøi Phuïc höng chính laø thieát laäp moät qui trình giaùo duïc, ñaët troïng taâm vaøo vaên phaïm, lyù luaän vaø thuaät huøng bieän, töø ñoù höôùng con ngöôøi tôùi thôøi hieän ñaïi. Thôøi Phuïc höng chaám döùt vaøo cuoái theá kyû 17, vaø nöûa ñaàu theá kyû 18 laø chuû nghóa Taân Coå ñieån (Neo-Classicism), phuïc höng hôn caû thôøi phuïc höng, nhaán maïnh vaøo nhöõng lyù töôûng veà traät töï vaø giôùi haïn hôïp lyù, quay veà quaù khöù, baûo thuû veà ngheä thuaät laãn chính trò, nhöng cuõng chia seû nhöõng giaû thieát hieän ñaïi, raèng söï thay ñoåi coù nghóa laø tieán boä, vì con ngöôøi töï nhieân thì khoâng hoaøn toaøn. Caù nhaân khoâng theå vöôït qua söï oån ñònh vaø ñoàng thuaän xaõ hoäi, hieän thaân ñaõ töø laâu ñôøi, trong phong tuïc vaø truyeàn thoáng. Thieân nhieân trôû thaønh tieâu chuaån ñaùnh giaù ngheä thuaät, trieát hoïc, luaân lyù vaø chính trò, nhöng thaät ra, chuû nghóa Taân Coå ñieån coøn laø söï keát hôïp giöõa söùc maïnh vaên hoùa, toân giaùo vaø ñôøi soáng theá tuïc qua nhöõng taùc phaåm cuûa Jean Molieøre, Jean Racine, Jean de La Fontaine, Francois Voltaire, Denis Diderot... Theá kyû 18 cuõng ñöôïc goïi laø Thôøi kyø AÙnh saùng (Enlightenment), giaûi phoùng con ngöôøi khoûi nhöõng bieân giôùi chính trò, chuyeân cheá, cuoàng tín vaø giaùo ñieàu. AÛnh höôûng maïnh meõ bôûi nhöõng khaùm phaù khoa hoïc, haäu quaû cuûa nhöõng cuoäc xung ñoät toân giaùo keùo daøi quaù laâu, tieáp theo thôøi Phuïc höng, nhöõng trieát gia thôøi kyø naøy ñeà cao lyù trí vaø söï am hieåu cuûa con ngöôøi, ñaët caên baûn cho moïi laõnh vöïc ñôøi soáng vaø tö töôûng. Chuû nghóa Lyù trí (Rationalism) thay theá toân giaùo baèng khoa hoïc vaø trieát hoïc töï nhieân, nhö moät phöông tieän ñeå nhaän bieát thieân nhieân vaø soá phaän con ngöôøi. Taùn döông töï do tö töôûng, töï do buoân baùn, quyeàn bình ñaúng vaø coâng lyù, hoaøn taát lyù thuyeát veà neàn coäng hoøa, thuyeát lyù trí vaø luaät töï nhieân cuûa nhöõng theá kyû tröôùc, ñaët neàn taûng cho traät töï, luaät leä, vaø söï an bình xaõ hoäi. Söï phaùt minh ra maùy hôi nöôùc vaø maõ löïc (horsepower) cuûa James Watt ngöôøi Anh vaøo cuoái theá kyû 18, ñaët nöôùc Anh thaønh trung taâm cuoäc caùch maïng kyõ ngheä. Vôùi söï phaùt trieån veà haøng haûi, thuû coâng ngheä, vaø kieán thöùc khoa hoïc, con ngöôøi vó ñaïi khoâng coøn laø nhöõng oâng vua hay nhöõng keû chieán thaéng, maø laø nhöõng hoïc giaû vaø trieát gia. Caùch maïng Phaùp 1789 tieáp theo cuoäc caùch maïng Hoa Kyø 1776, ñaõ

TC THÔ 20

•

ñöa tôùi söï ñoàng thuaän chung, tranh ñaáu cho lyù töôûng nhaân sinh. Thôøi kyø ñaàu cuûa chuû nghóa Laõng maïn (Romanticism) xaûy ra cuøng luùc vôùi nhöõng gì thöôøng goïi laø thôøi ñaïi caùch maïng, hoùa thaân cuûa cuoäc caùch maïng kyõ ngheä, cuõng ñoàng nghóa vôùi söï bieán ñoäng vaø xaùo troän veà chính trò, kinh teá, truyeàn thoáng, choáng laïi söï aùp cheá vaø baát coâng xaõ hoäi. Chuû nghóa Laõng maïn tieáp theo ñoù, keùo daøi trong boán thaäp nieân ñaàu cuûa kyû 19, khai phaù söï nhaïy caûm cuûa caûm giaùc (The Age of Sensibility), töï do caù nhaân vaø chính trò, ñi tìm söï thaät tuyeät ñoái vaø coâng lyù laøm thaêng hoa giaù trò con ngöôøi. Neáu thôøi kyø AÙnh saùng baét ñaàu vôùi moät soá ít nhöõng trieát gia vaø hoïc giaû, aûnh höôûng vaø lan roäng raát chaäm thì Chuû nghóa Laõng maïn baét nguoàn töø vaên hoïc vaø ngheä thuaät bình daân (Folklore and Popular Art), phaùt xuaát töø Ñöùc vôùi nhöõng caâu chuyeän thaàn tieân vaø nhöõng baøi haùt daân gian. Thay lyù trí baèng töôûng töôïng, nhö moät khaû naêng saùng taïo ngheä thuaät, con ngöôøi khoâng nhöõng nhìn vaøo theá giôùi chung quanh, maø coøn laø moät phaàn taïo neân theá giôùi ñoù. Nhaán maïnh vaøo tröïc giaùc, baûn naêng vaø caûm xuùc, coi caûm xuùc laø phöông caùch chuû yeáu ñaùnh giaù vaø giaûi thích taùc phaåm vaên hoïc. Caù nhaân chuû nghóa, tình yeâu ñoâi löùa, söï caûm höùng, yeâu chuoäng thieân nhieân laø nhöõng khía caïnh noåi baät cuûa chuû nghóa Laõng maïn (J. J. Rousseau, Wofgang Von Goethe, Alexander Pushkin, Victor Hugo...). Trôû laïi cuoäc caùch maïng kyõ ngheä, töø Anh lan roäng qua theá giôùi phöông Taây, ñeán cuoái theá kyû 19, thay ñoåi toaøn boä neáp soáng con ngöôøi, vaø laø ñoäng löïc cho nhöõng tieán boä vöôït böïc suoát theá kyû 20. Ngöôøi daân lìa boû noâng thoân, hình thaønh ñoâ thò, vaø cuõng hình thaønh luoân taàng lôùp thò daân voâ saûn, sau naøy trôû thaønh söùc maïnh vaø chuû theå chính trò quan troïng. Nhaø vaên nhaän ra moái raøng buoäc xaõ hoäi, choáng laïi quan ñieåm ngheä thuaät vò ngheä thuaät cuûa chính hoï. Chuû nghóa Laõng maïn chaám döùt vaøo naêm 1848, vôùi baûn Tuyeân ngoân Coäng saûn (The Comminist Manifesto) cuûa Marx vaø Engels, chuyeån qua chuû nghóa Hieän thöïc (Realism), chuû ñích mieâu taû trung thöïc thöïc taïi. Caù nhaân taùc giaû khoâng coøn noåi baät hay bò ñaåy vaøo trong haäu tröôøng vì thöïc taïi ñöôïc coi nhö noù laø (as it is). Nhöõng nhaø hieän thöïc, tröôùc caûnh ñoåi dôøi mau choùng, coá naém baét hieän thöïc tröôùc khi noù bieán maát, phaù boû giaù trò truyeàn thoáng, nhöng khoâng haún laø baét chöôùc ñôøi soáng nhö vaên hoïc coå ñieån. Nhaân vaät tieåu thuyeát laø saûn phaåm cuûa yeáu toá xaõ hoäi vaø moâi tröôøng chung quanh, vôùi nhöõng hoaøn caûnh vaø con ngöôøi coù thöïc. Nhöõng taùc giaû lôùn ôû thôøi kyø naøy laø Gustave Flaubert, Fyodor Dostoevski, Leo Tolstoy, Henrik Ibsen, Anton Chekhov.... Baát maõn vôùi thöïc teá ñôøi soáng, cho raèng xaõ hoäi kyõ ngheä ñaày tham lam,

•

TC THÔ 20

xaáu xa vaø ñaïo ñöùc giaû, raèng taàng lôùp quí toäc xa hoa vaø thieáu vaên hoùa, chæ ñeå taâm tôùi nhöõng phaùt minh, söï kieän, saûn phaåm vaø söï thònh vöôïng, nhöõng nhaø thô mô tôùi moät ngoân ngöõ lyù töôûng ñeå dieãn ñaït theá giôùi ngoaøi vaät chaát. Chuû nghóa Töôïng tröng (Symbolism) ra ñôøi vaøo thaäp nieân 1880s cuûa theá kyû 19, hoøa hôïp giöõa Laõng maïn vaø Hieän thöïc, coi hieän thöïc laø ñieåm töïa ñeå aûo hoùa hieän thöïc, hay noùi khaùc, hình aûnh hay moät chuøm nhöõng hình aûnh taïo ra trong thô, vöôn tôùi phaàn khaùc cuûa thöïc taïi. Cho raèng töôûng töôïng laø caùch giaûi thích trung thöïc thöïc taïi, vaø dieãn ñaït tö töôûng vaø caûm xuùc baèng phöông caùch töôïng tröng, nhöõng nhaø thô laån vaøo ñôøi soáng noäi taâm, vieát vôùi phong caùch aùm duï, khoù hieåu, tìm kieám chöõ hieám vaø cuù phaùp raéc roái, thay aån duï baèng hoaùn duï, gôïi tôùi nhieàu taàng yù nghóa. Laáy höùng khôûi töø aâm nhaïc, ruùt vaøo moät theá giôùi raõ rôøi vôùi röôïu, nghieän ngaäp, tình duïc vaø söï ñôn ñoäc, pha laãn giöõa Chuû nghóa Myõ caûm vaø Laõng maïn, söï suy ñoài vaø huyeàn bí. Phong traøo leân tôùi toät ñænh vaøo cuoái theá kyû 19 vaø suy taøn vaøo ñaàu theá kyû 20. Thôøi Hieän ñaïi khoaûng chöøng 1850s tôùi 1950s, bao goàm luoân caû Chuû nghóa Töôïng tröng, laø moät böùc tranh hoaønh traùng, ñaày aâm thanh vaø cuoàng noä, gaén lieàn vôùi nhöõng phong traøo tieàn phong, nhö chuû nghóa AÁn töôïng, Laäp theå, Tröøu töôïng Bieåu hieän trong hoäi hoïa, chuû nghóa Hieän sinh trong trieát hoïc, DaDa, Sieâu thöïc trong thô... Ñieàu naøy cuõng deã hieåu vì toác ñoä cöïc kyø nhanh cuûa nhöõng thaønh töïu veà phaùt minh khoa hoïc, xen keõ giöõa hai cuoäc theá chieán kinh hoaøng, taïo neân taâm lyù baát an, noåi loaïn, cuøng vôùi öôùc voïng choaùng ngôïp veà moät bình minh môùi, neân ñaõ coù nhöõng trieån khai ñaày kòch tính nhö vaäy. Chuû nghóa Hieän ñaïi töï ñònh nghóa laø ngheä thuaät cao (high art), vaø ñeå laïi nhöõng taùc phaåm lôùn (masterpiece), vôùi phong caùch rieâng cuûa töøng caù nhaân taùc giaû. Ngöôøi ta raát deã nhaän ra söï khaùc bieät giöõa tranh Monet vaø Van Gogh, vaên Franz Kafka vaø Ernest Hemingway, aâm nhaïc cuûa Schoenberg vaø Stravinsky, hay kòch cuûa Luigi Pirandello vaø Bertolt Brecht... Töø 1950s ñeán 1980s laø thôøi kyø chuyeån tieáp giöõa hieän ñaïi vaø haäu hieän ñaïi. Ñeán nhöõng thaäp nieân 1980s, vôùi cuoäc caùch maïng ñieän toaùn, vaø hai theá kyû sau cuoäc caùch maïng Phaùp 1789, laø cuoäc caùch maïng Nga, chaám döùt thôøi kyø chieán tranh laïnh vaøo naêm 1989, chuû nghóa haäu hieän ñaïi chính thöùc baét ñaàu. Vaø thô, cuõng laø thôøi kyø rôi vaøo beá taéc vôùi thô Ngoân ngöõ Hoa Kyø, moät phong traøo ñöôïc haàu heát giôùi haøn laâm hoå trôï. Ñoù chaúng qua laø caùi giaù phaûi traû cuûa thôøi quaù ñoä, moät côn ñau chuyeån mình, ñeå roài, cuøng taéc bieán. Thaäp nieân 90’ xaûy ra nhöõng cuoäc tranh luaän thô (poetry wars), vaø cuoái cuøng thô haäu hieän ñaïi chuyeån sang moät dieän maïo khaùc vôùi thô Taân hình thöùc Hoa Kyø. Vaû chaêng chuû nghóa haäu hieän ñaïi naåy sinh töø moät xaõ hoäi tieâu thuï, caøng ngaøy caøng bò cuoán huùt bôûi söùc maïnh vaên hoùa vaø truyeàn thoâng ñaïi chuùng, phaù vôõ

TC THÔ 20

•

nhöõng phaân bieät giöõa vaên hoùa cao vaø thaáp, khoâng coøn chuû tröông laøm môùi (make it new) nhö thôøi hieän ñaïi, maø trôû laïi vôùi ñôøi soáng sinh ñoäng, tìm laïi nhöõng gì ñaõ maát vaø laøm phong phuù thöïc taïi, gaáp nhieàu laàn hôn.

Töø truyeàn thoáng ñeán töï do Nhìn laïi caùc thôøi kyø vaên hoïc, raát vaén taét, thöôøng chæ keùo daøi vaøi thaäp nieân, nhöng vôùi thô, töø truyeàn thoáng ñeán hieän ñaïi phaûi maát hôn 3 theá kyû töø thôøi Phuïc höng, vaø thô töï do hôn moät theá kyû. Sôû dó nhö vaäy laø vì thô gaén lieàn vôùi ngoân ngöõ, vaø thaät khoù thay ñoåi thoùi quen thaåm myõ, neáu khoâng coù söï thay ñoåi taän goác ñôøi soáng, xaõ hoäi vaø nhaän thöùc con ngöôøi, keøm theo nhöõng cuoäc caùch maïng veà khoa hoïc kyõ thuaät. Neáu noùi raèng truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi laø nhöõng boùng ma, ñaõ chaám döùt töø laâu, nhöng nhöõng boùng ma aáy vaãn aùm aûnh vaø hieän dieän trong ñôøi soáng chuùng ta, song song, cuøng moät luùc, nhö caùi soáng vaø caùi cheát. Thì thô, khi laàn tôùi nhöõng bieán ñoåi ñeå laøm moät cuoäc chuyeån hoùa, chaúng khaùc naøo quay laïi töø ñaàu, laøm saùng toû moät soá yeáu toá caên baûn. Tröôùc heát laø nhòp ñieäu, baûn chaát cuûa moïi boä moân ngheä thuaät, thí duï, moät hình chuïp ba con chim haûi aâu, khoaûng caùch vaø nhöõng ñoâi caùnh dang ra, ôû cuøng moät vò trí, cuøng moät höôùng bay, taïo neân nhòp ñieäu hình aûnh. Trong aâm nhaïc, hoäi hoïa (maøu saéc vaø ñöôøng neùt), kieán truùc (hình khoái), kòch ngheä (ñieäu boä vaø nuùt thaét), ngay caû trong nhöõng cuoäc tranh taøi theå thao, nhöõng chuyeån ñoäng nhòp nhaøng vaø toác ñoä, cuõng taïo neân nhòp ñieäu, loâi cuoán ngöôøi xem... Vaø trong vaên chöông laø nhòp ñieäu cuûa ngoân ngöõ. Neáu ngoân ngöõ khôûi ñi töø aâm thanh noùi, khaû naêng baåm sinh cuûa con ngöôøi thì ngoân ngöõ vieát laø saûn phaåm cuûa neàn vaên minh, sau moät thôøi gian daøi caû ngaøn naêm, vöøa thöïc haønh, kinh nghieäm, ruùt tæa vaø loaïi boû, döïng thaønh qui luaät cuù phaùp vaø vaên phaïm. Noùi nhö theá, khoâng coù nghóa laø ngoân ngöõ noùi khoâng coù qui luaät cuù phaùp vaø vaên phaïm. Nhaø ngöõ hoïc Hoa kyø Noam Chomsky cho raèng heä thaàn kinh trung taâm vaø voû naõo khoâng nhöõng lieân heä tôùi tieáng noùi maø coøn tôùi söï toå chöùc bôûi chính ngoân ngöõ. Raèng moïi ngoân ngöõ ñeàu coù nhöõng caáu truùc vaø neàn taûng vaên phaïm coù saün töø luùc con ngöôøi sinh ra, vì vaäy treû em hoïc ngoân ngöõ raát nhanh töø thôøi aáu thô, maëc duø khoâng bieát gì veà luaät taéc vaên phaïm. Nhöng vaên phaïm trong ngoân ngöõ noùi thì ñôn giaûn vaø töï phaùt, thieáu tính caáu truùc, trong khi ngoân ngöõ vieát phöùc taïp vaø chaët cheõ. Noùi khaùc ñi, vaên phaïm ñöôïc hoaøn chænh töø ngoân ngöõ noùi, trôû thaønh phöông tieän ñieàu chænh ngöôïc laïi ngoân ngöõ noùi, ñeå trôû thaønh ngoân ngöõ vieát. Trong ngoân ngöõ vieát, ñôn vò caên baûn laø caâu, trong ngoân ngöõ noùi laø ngöõ ñieäu (intonation) taïo bôûi nhöõng

•

TC THÔ 20

nhoùm chöõ, hay nhoùm gioïng (tone group). Nhoùm gioïng chuyeân chôû yù töôûng ngay luùc ñoù, tieáp theo moät nhoùm gioïng hay yù töôûng khaùc, phuø hôïp vôùi hôi thôû, chaúng khaùc naøo choã ngaét trong thô. Nhòp ñieäu cuûa thô vaàn luaät chi phoái bôûi theå luaät, söï laäp laïi nguyeân aâm (assonance) vaø phuï aâm (alliteration), söï ñoái choïi aâm tieát (khoâng nhaán, nhaán, baèng traéc), söï ngaét quaõng vaø kyõ thuaät taïo vaàn. Theå loaïi thô 1 laøm cho toác ñoä ñoïc, nhanh hay chaäm tuøy theo caâu thô daøi hay ngaén. Thô vaàn luaät ñoâi khi duøng kyõ thuaät vaét doøng (enjambment), ñeå laøm neân nhòp laï, nhöng thöôøng ôû loaïi thô khoâng vaàn (blank verse). Nhöõng nhaø nghieân cöùu veà thô Hoa kyø thöôøng aùp duïng nhöõng kieán thöùc veà AÂm vò hoïc2 (Phonology) phaân tích phaàn aâm thanh cuûa ngoân ngöõ, giuùp cho söï phaùt aâm chuaån khi ñoïc, nhöng khoâng heà coi ñoù nhö phöông caùch ñeå pheâ bình. Phonology hay Phonetics naèm trong trong Ngöõ hoïc (Linguistics), noái tieáp moân Kyù hieäu hoïc (Semiotics)3 ñaõ coù töø thôøi coå ñaïi vaø Trung coå ôû phöông Taây, tôùi ñaàu theá kyû 20, Ferdinand de Saussure vaø Charles Peirce4 ñaõ naâng leân thaønh moät ngaønh khoa hoïc5. Nhöõng thuaät ngöõ naøy deã gaây ngoä nhaän, ñuùng ra chæ laø nhöõng ngaønh hoïc, khoâng lieân quan gì tôùi khaû naêng am hieåu vaø naém baét thô, vaø caøng khoâng phaûi laø chìa khoùa ñeå pheâ bình vaên hoïc. Thô ñoøi hoûi raát nhieàu kieán thöùc töø moïi ngaønh ngheä thuaät, nhöõng traøo löu vaên hoïc vaø trieát hoïc, cuøng nhöõng 1. 7, 8, chöõ, luïc baùt trong tieáng Vieät, hay feet trong thô tieáng Anh. 2. Phonology hoïc caùch duøng aâm thanh, söï thay ñoåi trong aâm vò hoïc laøm thay ñoåi yù nghóa trong nhöõng chöõ khaùc nhau, aùp duïng cho moät ngoân ngöõ ñaëc bieät. Phonetiscs hoïc caùch caáu taïo aâm thanh, caùch phaùt aâm, vaø aùp duïng cho moïi ngoân ngöõ... 3. Semiotics laø moân hoïc giaûi thích nhöõng kyù hieäu, töø thôøi coå ñaïi vôùi nhöõng teân tuoåi nhö Plato 428- 348 BC), Aristotle (384 – 322 BC), phaân bieät giöõa aâm thanh töï nhieân (natural signs) vaø aâm thanh coù muïc ñích giao tieáp (conventional signs). Ñeán thôøi Trung coå St. Augustine môû mang lyù thuyeát veà Conventional signs, coi nhö moät ñoái töôïng nghieân cöùu veà trieát hoïc. 4. Linguistics laø moät ngaønh trong Kyù hieäu hoïc, hoïc veà ngoân ngöõ cuûa con ngöôøi. Khôûi töø F. Saussure (1857-1913) vaø C. Peirce (1839–1914). Saussure duøng thuaät ngöõ Semiology (tröôøng phaùi AÂu chaâu), ñoái nghòch vôùi Semiotics (lyù thuyeát cuûa nhöõng nhaø ngöõ hoïc Hoa kyø), phaân kyù hieäu ngoân ngöõ ra laøm 2 phaàn: signifier (aâm thanh hình töôïng) vaø signified (yù töôûng), vaø cho raèng tieán trình giao tieáp qua ngoân ngöõ lieân quan ñeán söï chuyeân chôû noäi dung trong taâm trí vaø maõ soá kyù hieäu. OÂng phaân tích traïng thaùi ngoân ngöõ moät caùch toång quaùt, söï am hieåu nhöõng ñieàu kieän hieän höõu cuûa baát cöù ngoân ngöõ naøo. Trong khi C. Peirce cho raèng kyù hieäu goàn nhöõng söï lieân quan giöõa Representation (kyù hieäu töï noù), Object (ñoái töôïng), vaø Interpretant (hieäu quaû coù yù nghóa chính xaùc). Giaûi thích söï töông quan, tuy ñôn giaûn nhöng laïi khaù daøi doøng, caàn moät baøi vieát môùi coù theå hieåu roõ hôn.

TC THÔ 20

•

töông quan xaõ hoäi vaø thôøi ñaïi khaùc nhau. Neáu nhòp ñieäu trong thô vaàn luaät ñeán töø theå luaät thì thô töï do töø cuù phaùp vaên phaïm. Giaùo sö Richard Ohman thuoäc tröôøng Ñaïi hoïc Wesleyan, laøm moät thí nghieäm, ñöa cho 25 ngöôøi moät böùc tranh hoaït hoïa (cartoon) ñôn giaûn, vaø yeâu caàu hoï dieãn taû chæ baèng moät caâu. Taát caû nhöõng caâu traû lôøi ñeàu khoâng gioáng nhau. Roài oâng ñöa vaøo moät chöông trình ñieän toaùn, söûa laïi vaên phaïm vôùi chæ nhöõng chöõ trong 25 caâu ñoù, keát quaû laø coù khoaûng 19.8 tyû nhöõng caâu khaùc nhau. Khaû naêng saùng taïo caâu trong phaïm vi vaên phaïm quaû laø voâ cuøng taän. * Thô phöông Taây, töø xa xöa, coù theå töø nhöõng ngöôøi haùt rong, keå (recited) nhöõng caâu chuyeän baèng thô ôû nhöõng nôi coâng coäng, cuøng vôùi aâm nhaïc. Ñoâi khi laø nhöõng baøi haùt chæ ñöôøng cho ngöôøi haønh höông, loâi keùo söï chuù yù tôùi nhöõng thaùnh tích nhaø thôø vaø kieám tieàn, hay nhöõng maøn kòch ngaén, haøi höôùc dieãn taû xaõ hoäi phong kieán...Tröôùc thôøi Phuïc höng, Latin vaãn laø ngoân ngöõ chính thöùc, duøng trong caùc cô quan coâng quyeàn, giaùo duïc, vaø toân giaùo, nhöng töø ñaàu thôøi Trung coå ñaõ hoøa troän vôùi raát nhieàu ngoân ngöõ ñòa phöông ñeå ñaùp öùng vôùi nhu caàu cuûa ña soá quaàn chuùng. Ñeán giöõa theá kyû 15, trieát gia YÙ Lorenzo Valla, giaûi maõ ngoân ngöõ Latin caên cöù theo taùc phaåm cuûa nhöõng taùc giaû thôøi coå ñaïi, loaïi boû nhöõng heä thoáng ñaõ loãi thôøi, ñaåy tieáng Latin töø ngoân ngöõ soáng trôû thaønh moät ngoân ngöõ cheát.6 Nhöõng ngoân ngöõ ñòa phöông tieáp tuïc phaùt trieån, vay möôïn töø nhieàu nguoàn khaùc nhau, hình thaønh ngoân ngöõ nhö ngaøy nay ôû phöông Taây. Vaø thô naèm trong caùi doøng chaûy aáy cuûa ngoân ngöõ, thaêng traàm vaø bieán hoùa, loaïi boû vaø tieáp thu töøng ñôn vò luaät taéc ñeå toàn taïi vaø ña daïng hoùa yù nghóa ñôøi soáng. Thô Coå ñieån vaø Trung coå (Old English and Middle English Poetry), duøng theå luaät AÂm nhaán (Strong-stress metres), doøng thô chia laøm hai nhoùm gioïng, moãi nhoùm 2 aâm tieát nhaán, coøn

5. Khoa hoïc, theo trieát gia Phaùp Jean Francois Lyotard, töø thôøi kyø AÙnh saùng, ñöôïc coi nhö moät sieâu truyeän keå (metanarrative hay grand narrative), bao truøm caùc truyeän keå khaùc nhö huyeàn thoaïi, trieát hoïc, toân giaùo... Nhöng sau hai cuoäc theá chieán, chöùng toû khoa hoïc ñaõ khoâng mang ñeán phuùc lôïi cho con ngöôøi vaø chæ mang ñeán nguy hieåm vaø hoïa dieät vong, neân cuõng chæ ñöôïc coi nhö taát caû caùc truyeän keå khaùc. Baây giôø khoâng coù ai duøng khoa hoïc ñeå giaûi thích thô, hay caùc ngaønh ngheä thuaät, bôûi moãi boä moân töï noù coù nhöõng giaûi thích rieâng, laø moät truyeän keå ñoäc laäp vôùi baát cöù truyeän keå naøo khaùc. 6. Gioáng nhö thô Ñöôøng laø aâm noùi cuûa ñôøi Ñöôøng, ñaõ thuoäc veà thôøi coå söû, baây giôø ngay caû ngöôøi Trung hoa cuõng ít ai hieåu.

•

TC THÔ 20

aâm tieát khoâng nhaán thì thay ñoåi. Theá kyû 16, aûnh höôûng cuûa thô Phaùp, luaät thô tieáng Anh, goïi laø truyeàn thoáng (Traditional Poetry) duøng caû aâm nhaán laãn caùch ñeám aâm tieát, theå luaät AÂm tieát nhaán (Syllable-stress metres), doøng thô ñaët treân ñôn vò caên baûn laø feet 7. Giöõa theá kyû 19, aûnh höôûng cuûa thô töï do vaø söï caûi tieán thô vaàn luaät cuûa Gerald Manley Hopkins, thô laïi trôû laïi aâm nhaán töï nhieân cuûa chöõ, Sprung rhythm8, baùc caàu giöõa truyeàn thoáng vaø töï do. Nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhö Phaùp, YÙ, Taây ban nha, Nhaät chæ ñeám aâm tieát. Anh, Ñöùc thuoäc veà aâm nhaán. Hy laïp vaø Latin vôùi söï keùo daøi hay ngaén cuûa nguyeân aâm, theå luaät AÂm löôïng (Quantity metres). Vaø Trung hoa vôùi luaät baèng traéc. Nhöng duø coù duøng luaät leä, hay baát cöù ngoân ngöõ naøo thì thô vaàn luaät vaãn theo caùch choïn chöõ, choïn aâm, coâ ñoïng tôùi möùc toái ña. John Schmit khi nghieân cöùu veà thô Emily Dickinson9, “I only said – The syntax”, cho thaáy baø ñaõ taïo ra söï toái taêm trong thô vaø ngöôøi ñoïc moãi ngöôøi hieåu moät caùch khaùc nhau, baèng caùch ñôn giaûn laø nuoát chöõ vaø moät phaàn cuûa caâu. OÂng ñaõ duøng luaät cuù phaùp (syntatic rule) phuïc hoài laïi nhöõng gì ñaõ maát vaø cho raèng thô deã hieåu hôn neáu bieát ñöôïc caùch laøm thô. Moät thí duï: Themself are all I be – Myself a freckled – be –

Ñöôïc phuïc hoài laïi nhö sau: My freckles Themself are all I have I, Myself, am a freckled child

Neùn chöõ (compression), nuoát aâm (elision) laø ñieàu thoâng thöôøng cuûa moïi ngoân ngöõ, bôûi khi noùi, trong tieáng Anh, vaãn coù nhöõng tröôøng hôïp nuoát chuû töø (trong caâu hoûi), trôï ñoäng töø, hay moät meänh ñeà, ngay caû nhöõng nguyeân aâm, phuï aâm 10, vì theá, nhöõng aâm thanh noùi, nghe raát roøn raõ, töôûng nhö iambic (khoâng nhaán, nhaán), nhöng neáu ghi laïi treân maët giaáy thì khoâng gioáng gì vôùi iambic. 7. Moät feet goàm nhieàu foot, vôùi 2 hay 3 aâm tieát trong moät foot. 8. Sprung rhythm: moät foot goàm 4 aâm tieát, thay vì 2 (Iambs, Trochees, Spondees) hoaëc 3 (Dactyls, Anapests) nhö thô truyeàn thoáng. 9. Emily Dickinson (1830 – 1886) thöôøng duøng theå luaät thoâng thöôøng (common meter), moät doøng thay ñoåi cöù 8/6/8/6, aâm tieát khoâng nhaán, nhaán.

TC THÔ 20

•

* Ñoaïn tuyeät vôùi truyeàn thoáng, vaø caát caùnh vaøo hieän ñaïi, thô töï do manh nha töø nhöõng baøi thô vaên xuoâi (prose poems) cuûa nhaø thô Phaùp Charles Baudelaire vaøo nhöõng naêm 1869, gaïch noái giöõa chuû nghóa Laõng maïn vaø Töôïng tröng. Naêm 1847, qua taùc phaåm cuûa Edgar Allan Poe, oâng nhaän ra söï töông ñoàng giöõa oâng vaø nhöõng tö töôûng vaø caù tính phi thöôøng cuûa nhaø vaên Myõ. Söï chuyeån dòch nhöõng taùc phaåm cuûa Edgar Allan Poe vaø vaên xuoâi coå ñieån Phaùp ñaõ taïo nôi oâng moät nieàm tin lôùn veà lyù thuyeát vaø lyù töôûng thô, choáng laïi chuû nghóa töï nhieân vaø chuû nghóa nhaân vaên thôøi Phuïc höng, ñoàng thôøi baùc boû theå luaät vaø taäp trung saùng taùc nhöõng baøi thô vaên xuoâi, vôùi taäp “Le Spleen de Paris”. Nhöõng nhaø thô tieàn phong cuûa phong traøo Töôïng tröng sau naøy, Arthur Rimbaud, Steùphane Mallarmeù, Paul Verlaine, töï baøy toû nhö laø söï tieáp noái Charles Baudelaire... laøm moät cuoäc caùch maïng veà caûm xuùc, caùch nghó, caùch vieát, ñaët laïi lyù thuyeát veà myõ hoïc vaø laø moät böôùc ngoaët trong lòch söû thô ca. AÛnh höôûng lôùn lao cuûa phong traøo laø taïo ra theå thô töï do (free verse), chi phoái suoát theá kyû 20 vôùi nhöõng nhaø thô lôùn nhö W, B. Yeats, Ezra Pound, T. S. Eliot vaø Wallace Stevens. Khoaûng moät theá kyû sau cuoäc caùch maïng Hoa kyø, Walt Whitman laøm moät cuoäc caùch maïng khaùc, ñöa thô thoaùt khoûi truyeàn thoáng, taïo nhòp baèng nhöõng choã ngöøng vaø söï laäp laïi nhöõng ñôn vò cuù phaùp. Thô töï do laø khoaûng giöõa thô vaø vaên xuoâi, giöõa aùnh saùng vaø boùng toái, khoaûng muø môø giöõa voâ thöùc vaø yù thöùc. Caûm xuùc vaø tö töôûng bay leân töø nhöõng aâm vang cuûa ngoân ngöõ, cuù phaùp vaên phaïm, kyõ thuaät, vaø yeáu toá thò giaùc. Vaàn, khi qua thô töï do ñöôïc thay theá bôûi yeáu toá laäp laïi hình aûnh, yù töôûng vaø caáu truùc vaên phaïm (grammatical structure). Naêm 1912, Ezra Pound ñöa ra chuû nghóa Hình töôïng (Imagism), muïc ñích laøm saùng toû söï dieãn ñaït qua hình aûnh thò giaùc. Duøng ngoân ngöõ noùi thoâng thöôøng nhöng vôùi nhöõng chöõ chính xaùc, taïo nhòp ñieäu môùi, töï do choïn löïa chuû ñeà, vaø hình aûnh. Hình aûnh saâu thaúm (Deep image) töông töï quan nieäm cuûa chuû nghóa AÁn töôïng trong hoäi hoïa, nhöõng gì xuaát hieän treân beà maët, thò giaùc vaø aâm thanh ñôn giaûn, gaây aán töôïng cuûa nhieàu taàng hình aûnh. Naêm 1950, Charles Olson phaùt hieän, thô truï vaøo nhòp ñaäp cuûa hôi thôû, baøi thô

10. Nuoát phuï aâm nhö: Postman – Pos(t)man, mashed potatoes – mash(ed) potatoes. Nuoát nguyeân aâm: library – lib(ra)ry, government – gov(ern)ment.

•

TC THÔ 20

vieát ra, höôùng daãn ngöôøi ñoïc bieát choã naøo ñeå thôû, döøng laïi vaø baét ñaàu, choã naøo leân hay xuoáng gioïng. Vì vaäy doøng gaõy (line break) trôû thaønh kyõ thuaät chính cuûa thô töï do trong nhöõng thaäp nieân 50’ vaø 60’ ôû Hoa kyø. Doøng gaõy thaät ra ñaõ coù töø moät theá kyû tröôùc nhöng tôùi luùc naøy ñaõ ñöôïc söû duïng ñieâu luyeän hôn bao giôø heát. Ñaây laø moät kyõ thuaät neáu aùp duïng khoâng ñuùng seõ trôû thaønh voâ lyù vaø voâ nghóa, ñôn giaûn nhö choã ngöøng laïi ñeå thôû, vaø ñoïc lôùn leân ôû ñaàu doøng. Cuoái cuøng, giaù trò cuûa baøi thô chæ coù theå xaùc ñònh khi ñoïc lôùn leân, laøm sao nghe ñöôïc caû hôi gioù treân ñaàu löôõi. Ñoïc (recitation), giuùp cho ngöôøi laøm thô kinh nghieäm vaø naém baét nhòp ñieäu, khoâng gioáng gì vôùi ngaâm hay haùt thô. Thô Hoa kyø phaân bieät raát roõ caùc loaïi thô, nhö Rap poetry, Jazz poetry phoái hôïp vôùi aâm nhaïc, Slam poetry chæ chuù taâm vaøo phong caùch trình dieãn, Oral poetry lieân heä vôùi kòch ngheä vaø aâm nhaïc, nhöng ñoïc thaúng chöù khoâng vieát ra, neân khi ñoïc xong roài thì baøi thô cuõng bieán maát. Khoâng gioáng nhöõng loaïi thô treân, ñoïc, tuøy thuoäc caùch phaùt aâm chuaån cuûa chöõ, cuù phaùp vaên phaïm vaø traïng thaùi cuûa baøi thô. Nhöõng baøi thô töï do khi ñoïc leân chuùng ta nhaän ra raát nhieàu nhöõng bieán coá nhòp ñieäu (rhythmic events): söï nhòp nhaøng (cadence), söï laäp laïi (repeat patterns), söï ngöøng (pause patterns), söï bieán ñoåi (variations). Ñieàu laï laø raát nhieàu baøi thô töï do raát gioáng vôùi iambic pentameter laø theå thô ñôn giaûn vaø thoâng thöôøng, gaàn vôùi ngoân ngöõ noùi ñôøi thöôøng. Chuùng ta cuõng khoâng ngaïc nhieân khi nhöõng nhaø thô noåi tieáng nhaát töø tröôùc tôùi nay ñeàu vieát theo iambic pentameter nhö Shakespeare, Milton, Wordsworth vaø Frost.

Taân hình thöùc Nhaø thô Timothy Steele, khi aên tröa taïi moät quaùn aên bình daân, oâng tình côø nghe ñöôïc söï caõi vaõ cuûa moät caëp tình nhaân, sau cuøng coâ gaùi ñöùng daäy, tröôùc khi boû ñi, noùi lôùn: x / x / x / x / x / You haven’t kissed me since we got engaged. 11 Caâu noùi ñuùng vôùi iambic (khoâng nhaán, nhaán) vaø laäp laïi 5 (penta) laàn, thaønh iambic pentameter. OÂng nhaän ra, theå luaät caên cöù vaø ruùt ra töø nhöõng daïng noùi bình thöôøng, vaø Taân hình thöùc ñöa ngöôïc nhöõng caâu noùi ñôøi thöôøng

11. X: khoâng nhaán, /: nhaán.

TC THÔ 20

•

vaøo theå luaät. Nhöng baèng caùch naøo hoï mang nhöõng caâu noùi vaøo theå luaät ñeå taïo neân thi phaùp ñôøi thöôøng? Söï khaùc bieät vaø moái lieân heä giöõa thô truyeàn thoáng, töï do vaø Taân hình thöùc? Vaø laøm sao hoïï hoãn hôïp giöõa truyeàn thoáng vaø töï do, ñeå laøm ra moät theå lai môùi. Neáu thô töï do döïa vaøo ngöõ ñieäu, cuù phaùp vaên phaïm, vaø söï laäp laïi, thì thô Taân hình thöùc döïa vaøo theå luaät (meter), vaàn, tính truyeän, vaø kyõ thuaät vaét doøng. Vaét doøng, baát cöù choã naøo trong caâu, doøng tröôùc tieáp theo doøng sau, vaø caùch ñoïc khoâng ngöøng laïi cuoái doøng. Thô truyeàn thoáng, nhö ñaõ ñeà caäp tôùi Emily Dickinson, neùn chöõ, nuoát aâm, phaù vôõ caáu truùc vaên phaïm, trong khi Taân hình thöùc gioáng thô töï do chuû vaøo caâu doøng, toân troïng aâm, chöõ vaø cuù phaùp vaên phaïm, gaàn vôùi caùch noùi thoâng thöôøng. Theå luaät vaø vaàn giuùp thô Taân hình thöùc taïo ñöôïc nhòp ñieäu vaø vì theá khoâng caàn ñeán kyõ thuaät laäp laïi, vaû chaêng aâm thanh töø theå luaät iambic cuõng ñaõ laø moät hình thöùc laäp laïi. Trong tieáng Anh, giöõa aâm noùi vaø theå luaät khoâng khaùc nhau nhieàu, coù theå noùi, theå luaät vaø vaàn ñaõ naèm saün töø trong voâ thöùc, trôû thaønh phöông tieän giuùp ngöôøi laøm thô, caét ñi nhöõng aâm röôøm raø vaø ñöa caâu noùi thöôøng ngaøy vaøo theå luaät. Nhöng nhöõng nhaø thô Taân hình thöùc Hoa kyø, khôûi ñaàu chæ aùp duïng vaøo theå luaät iambic, vaø vaàn khoâng hôïp caùch (slant rhyme), hôi hôi vaàn thoâi, vaø chöa khai thaùc ñöôïc nhöõng theå luaät khaùc nhö Trochees, Spondees, Dactyls, Anapests. Ngay caû nhöõng quan nieäm veà vaàn cuõng khaùc, khoâng haún laø chöõ, maø coøn laø nhöõng nhoùm chöõ, caâu, caûm xuùc vaø yù töôûng. Moät ñaëc ñieåm cuûa thô Taân hình thöùc laø traùnh ñöôïc söï trình baøy khuùc maéc cuûa thô töï do, deã hieåu, deã nhôù, haáp daãn bôûi tính truyeän keå, söï reùo raét vaø luyeán laùy cuûa nhaïc tính, vaø ñoù cuõng laø nhöõng yeáu toá thích hôïp vôùi phöông tieän truyeàn thoâng ñieän toaùn. AÂm nhaïc vôùi vaøi noát Ñoà, Reâ, Mi, Fa, Sol, vaø tieáng noùi vôùi vaøi nguyeân aâm vaø phuï aâm ñaõ laøm thaønh theá giôùi aâm thanh vaø ngoân ngöõ voâ cuøng phong phuù vaø phöùc taïp, thì thô töø truyeàn thoáng ñeán hieän ñaïi, chæ vôùi vaøi luaät taéc ñôn giaûn, ñaõ laøm neân bieát bao nhieâu thôøi kyø thô. Moãi nhaø thô, qua thöïc haønh, laøm neân lyù thuyeát vaø luaät taéc, chöù khoâng phaûi lyù thuyeát vaø luaät taéc laøm neân thô, nhöng neáu khoâng coù vaøi luaät taéc ñôn giaûn aáy thì ñieàu ñoù khoâng theå thaønh hieän thöïc. Vaû laïi, ngoân ngöõ caøng ñi laàn veà nguyeân thuûy, caøng coù nhöõng neùt töông ñoàng, chaúng haïn, khoâng nhaán, nhaán trong tieáng Anh coù khaùc gì baèng traéc trong tieáng Vieät, hay hai ngoân ngöõ ñeàu coù nhöõng nguyeân aâm vaø phuï aâm gioáng nhau. Vôùi thô Vieät, neáu chæ ñeám chöõ xuoáng haøng, thì chaúng khaùc naøo thô töï do tröôùc ñoù, heát caâu xuoáng haøng, vì theå luaät ñeám aâm tieát khoâng ñuû söùc taïo thaønh nhòp ñieäu, vaø chæ coù coâng duïng laøm caân baèng nhòp ñieäu taïo ra bôûi ngöõ ñieäu vaø cuù phaùp vaên phaïm (hoøa hôïp giöõa ngoân ngöõ noùi vaø vieát). Tieáp nhaän moät soá nguyeân taéc thô töï do phöông Taây, vaø

•

TC THÔ 20

vôùi ñaëc tính cuûa ngoân ngöõ, cuoái cuøng thô Taân hình thöùc Vieät bao goàm: ngöõ ñieäu, cuù phaùp vaên phaïm, söï laäp laïi, tính truyeän, caùch ñeám aâm tieát, vaø kyõ thuaät vaét doøng. Laäp laïi hình aûnh, yù töôûng, nhoùm chöõ ñeå thay theá vaàn ôû cuoái doøng, cho ñeán khi ngöôøi laøm thô, qua kinh nghieäm, tìm ñöôïc caùch naøo hay nhaát. Theå thô 7 hay 8 chöõ töông ñoái hôïp vôùi ngoân ngöõ noùi hôn vì thaät khoù ñöa nhöõng caâu noùi ñôøi thöôøng vôùi vaàn vaøo luïc baùt. Ñeå cuï theå hoùa, chuùng ta thaáy, voïng coå khi duøng nhöõng caâu noùi ñôøi thöôøng phoå vaøo aâm luaät, khi ca leân, trôû thaønh lôøi ca tieáng nhaïc, khoâng coøn laø nhöõng caâu noùi ñôøi thöôøng nöõa. Nhö vaäy khi aùp duïng thi phaùp ñôøi thöôøng, coù nghóa laø ñöa nhöõng caâu noùi thoâng thöôøng vaøo thô, ñeå trôû thaønh thô, phaûi döïa theo nhöõng luaät taéc cuûa thô, vaø ñoù laø yù nghóa cuûa thô Taân hình thöùc. Thô töï do, sau moät theá kyû ñaõ caïn nguoàn vaø cuøng kieät, nhöõng nhaø thô Taân hình thöùc Hoa Kyø chaét loïc töø truyeàn thoáng vaø töï do moät soá yeáu toá, ñeå laøm thaønh moät hình thöùc taân kyø hôn, thích nghi vôùi caùch dieãn ñaït môùi, thì thô Vieät, cuõng moøn moûi vôùi vaàn ñieäu vaø töï do. Caàn ghi nhaän, nhöõng cuoäc caùch maïng kyõ ngheä vaø khaùm phaù khoa hoïc ôû phöông Taây ôû nhöõng theá kyû tröôùc, chæ aûnh höôûng vaø lan roäng trong nhöõng quoác gia phöông Taây. Nhöng cuoäc caùch maïng ñieän toaùn vaøo nhöõng thaäp nieân cuoái theá kyû 20, ñaõ taùc ñoäng ñeán toaøn theá giôùi. Nhöõng theá heä treû phöông Taây coù quaù nhieàu phöông tieän giaûi trí, vaø nhöõng theá heä treû baây giôø ôû Vieät Nam bò quyeán ruõ bôûi nhöõng tieän nghi ñôøi soáng vaø hieåu bieát kyõ thuaät, neân khoâng thaáy thô hay caùc theå loaïi vaên chöông laø ñôøi soáng tinh thaàn caàn thieát. Taân hình thöùc nhö moät thôøi laõng maïn môùi, moät traät töï môùi hay moät neàn ca dao môùi trong moät xaõ hoäi bình ñaúng vaø daân chuû, loâi cuoán ngöôøi ñoïc, laøm phong phuù ñôøi soáng vaø ngoân ngöõ töï nhieân. “Chuùng ta phaûi thöùc daäy hay cheát”12, ñoù laø lôøi cuûa nhaø thô YÙ, Francesco Petrarch, ngöôøi khai sinh ra thôøi ñaïi Phuïc Höng. (Ñeå so saùnh vaø coù yù nieäm roõ raøng hôn, chuùng ta trôû laïi moät chuùt veà thô Vieät. Tôùi thôøi Tieàn Chieán, thô thoaùt khoûi luaät baèng traéc cuûa thô Ñöôøng, aûnh höôûng cuûa thô Phaùp, thôøi kyø Laõng maïn vaøo ñaàu theá kyû 19, döïa vaøo vaàn vaø caùch ñeám aâm tieát, thô 7, 8 chöõ, vaø luïc baùt. Thô ñôn giaûn, chæ caàn söï nhòp nhaøng cuûa thanh ñieäu baèng traéc vaø vaàn. Nhöng ña soá thöôøng duøng vaàn baèng, vì deã ngaâm, khoâng bò truùc traéc vì choûi aâm. Ca dao, luïc baùt, vaø thô Tieàn Chieán ñeàu duøng vaàn baèng. Söï chuyeån ñoåi töø thô coå ñieån, thô Ñöôøng sang Tieàn Chieán, töông ñoái nheï nhaøng, vaø khoâng coù gì gay gaét. Thô Tieàn chieán laø toång hôïp giöõa aûnh höôûng thô Phaùp vaø khí vò Ñöôøng thi sau thôøi suy taøn 12. “We must awake or die!”

TC THÔ 20

•

Nho hoïc, vaø laø moät neàn thô ñaëc bieät Vieät Nam. Vaû chaêng, cho tôùi baây giôø, xaõ hoäi vaø vaên hoùa Vieät vaãn ñaët caên baûn treân neàn kinh teá noâng nghieäp, neân töï noù khoâng coù nhöõng ñoäng löïc maïnh meõ ñuû, laøm thay ñoåi moïi thoùi quen, khoâng rieâng gì thaåm myõ. Hôn theá nöõa, töø luùc aáu thô, nhöõng theá heä sinh ra töø Tieàn chieán, ñaõ ñöôïc ru baèng ca dao luïc baùt, khi lôùn leân laïi ñöôïc nuoâi döôõng bôûi Ñöôøng thi, Truyeän Kieàu, Tieàn chieán. Trong hoïc ñöôøng, nhöõng baøi hoïc thuoäc loøng ña soá vieát baèng thô vaàn, vì deã nhôù, deã thuoäc, neân vaàn ñieäu voâ tình ñaõ baét reã vaøo nhöõng taâm hoàn treû thô. Ngöôøi laøm thô khoâng caàn bieát luaät, chæ nöông theo nhöõng vaàn ñieäu ñaõ naèm saâu trong tieàm thöùc, vaø do taøi naêng, taïo thaønh baûn saéc rieâng. Thô Ñöôøng, Truyeän Kieàu, Tieàn chieán, ñaõ trôû thaønh moät neáp gaáp thaåm myõ, ngaên caûn baát cöù söï thay ñoåi naøo trong thô, töôûng nhö moät thöù vaïn lyù tröôøng thaønh, quaû laø ñaùng sôï, bôûi saùng taïo cuõng coù nghóa laø daùm chaáp nhaän dò bieät.) * Vaên hoïc ngheä thuaät laø moät tieán trình vöøa ñoái khaùng, vöøa giaùn ñoaïn, vöøa laäp laïi, nhöng luùc naøo cuõng môùi meû, ñaày tính saùng taïo, khoâng thôøi naøo gioáng thôøi naøo. Chaúng haïn, Tröøu töôïng Bieåu hieän (Abstract Expressionism), thaäp nieân 1950s ôû Hoa kyø, ñaõ trôû laïi Tröøu töôïng ôû ñaàu theá kyû 20 vaø ñöa hoäi hoïa hieän ñaïi leân tôùi ñænh cao cuûa noù, vaø sau ñoù, Pop Art ñi theo chieàu höôùng gaàn nhö ñoái nghòch. Nhöng Pop Art laïi ruùt ra hình thöùc caét daùn töø Laäp theå (Cubism), quan ñieåm Readymade Art cuûa Marcel Duchamp, mang nhöõng ñoà vaät thöôøng ngaøy vaøo trong tranh. Andy Warhol, giaû hình aûnh, taùi sinh nhöõng ñoà vaät thaät, choàng chaát hình aûnh cuûa nhöõng hình aûnh, trong moät nghóa naøo ñoù coøn tröøu töôïng hôn caû tröøu töôïng, duø raèng, raát thaät. Roài thô Ngoân ngöõ Hoa kyø böùt khoûi nhöõng traøo löu thô ôû nhöõng thaäp nieân 1960s nhö theá heä Beat, New York School, Black Mountain... Taân hình thöùc sau ñoù choáng laïi thô Ngoân ngöõ vaø chaáp nhaän quan ñieåm vaø tieáp thu nhöõng traøo löu maø thô Ngoân ngöõ ñaõ choáng laïi, noái keát truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi. Vaû chaêng chuû nghóa haäu hieän ñaïi laø caùi gì luoân ñoåi thay, baát ñònh, vaø moïi ñònh nghóa cuõng chæ laø taïm thôøi. Nhö kieán truùc, ngoïn côø ñaàu cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi, vaøo nhöõng thaäp nieân 1980s, cho ñeán thaäp nieân 1990s thì ñaõ baét ñaàu nhaøm chaùn, giaû taïo chaúng khaùc naøo kieán truùc hieän ñaïi tröôùc ñoù. Vaø caùc nhaø pheâ bình cho raèng, kieán truùc caàn keát hôïp vôùi chöùc naêng vaø töông quan xaõ hoäi cuûa kieán truùc hieän ñaïi ñeå tìm ra moät phong caùch vaø yù nghóa môùi. Moãi thôøi kyø, nhöõng ngheä só taïo ra nhöõng quan ñieåm thaåm myõ rieâng,

•

TC THÔ 20

vaø khoâng theå naøo duøng quan ñieåm naøy ñeå laøm thöôùc ño, pheâ bình hay so saùnh vôùi quan ñieåm khaùc. Neáu ôû phöông Taây, nhöõng theá heä sau phaûn öùng vôùi theá heä nhöõng traøo löu tröôùc, thích hôïp vôùi ñôøi soáng xaõ hoäi, thì ngöôïc laïi, ôû Vieät Nam, nhöõng theá heä tröôùc thöôøng phaûn öùng vaø phuû nhaän nhöõng theá heä ñi sau. Ñaëng Ñình Höng, Leâ Ñaït, Thanh Taâm Tuyeàn ñaõ töøng bò choái boû, chaúng phaûi nôi nhöõng theá heä tröôùc, maø ngay caû nôi theá heä ñoàng thôøi vôùi hoï. Lòch söû taùi dieãn, chuùng ta seõ hoaøi coâng tìm kieám ngöôøi ñoïc töø nhöõng theá heä tröôùc vaø ñoàng thôøi, vaø chæ töø nôi nhöõng theá heä ñeán sau, soáng vôùi thôøi ñaïi caùch maïng ñieän toaùn vaø ñôøi soáng thò daân. Vaø nhö nhöõng nhaø thô Taân hình thöùc Hoa Kyø, giaõ töø thô Ngoân ngöõ, laøm moät cuoäc chia tay theá heä, khoâng heà ngoaûnh laïi. Vaø chuùng ta cuõng khoâng coù choïn löïa naøo khaùc.

TC THÔ 20

•

oät caâu hoûi ñaët ra, neáu khoâng mang ñöôïc nhöõng caâu noùi thoâng thöôøng vaøo thô thì laøm sao mang ñöôïc ñôøi soáng vaøo thô? Vaø neáu khoâng, thì laøm sao chia seû ñöôïc vôùi noãi vui buoàn cuûa moïi taàng lôùp xaõ hoäi, ñeå thô trôû thaønh tieáng noùi cuûa thôøi ñaïi? Maø ñôøi soáng nhö khí trôøi, laø caùi kho voâ taän, ôû ñaâu cuõng coù, khoâng nôi naøo gioáng nôi naøo, khoâng thôøi naøo gioáng thôøi naøo. Chæ nhö theá, thô môùi phong phuù vaø töï nhieân, thoaùt khoûi nhöõng aâm vang thuaàn ngoân ngöõ ñeå chuyeân chôû chaát soáng cuûa ñôøi soáng. Thô khoâng coøn laø tieáng noùi rieâng reõ cuûa töøng caù nhaân, maø laø cuûa caû moät theá heä, moät traøo löu, taïo söï caûm thoâng vaø môû roäng tôùi nhieàu thaønh phaàn ngöôøi ñoïc. TC thô ñaõ laøm heát söùc ñeå mang ñeán thaân höõu vaø baïn ñoïc nhöõng thoâng tin môùi nhaát. Nhöng lyù thuyeát seõ xô cöùng vaø voâ duïng, vì thô chæ coù theå ñöôïc chöùng nghieäm qua thöïc haønh, vaû laïi, luaät taéc khoâng laøm neân thô hay hoaëc dôû, vaø thô hay hoaëc dôû tuøy thuoäc vaøo taøi naêng nhaø thô. Nhö vaäy, cuõng caàn coù thôøi gian ñeå ngöôøi laøm thô thích öùng vôùi nhöõng luaät taéc môùi. Chuùng ta ñang soáng ôû moät thôøi ñaïi maø moãi nhaø thô ñeàu bình ñaúng vôùi nhau vaø vôùi moïi ngöôøi, vaø haønh ñoäng

•

TC THÔ 20

saùng taùc töï noù noùi leân ñöôïc giaù trò vaø yù nghóa. Cô hoäi khoâng phaûi luùc naøo cuõng coù, vaø maëc caûm töï toân chæ sinh ra kieâu ngaïo, ñöa tôùi tình traïng nghòch lyù, khao khaùt ñoåi thay nhöng laïi khoâng daùm ñoåi thay. Muoán nhö theá, chuùng ta phaûi coù nhöõng vaän ñoäng tích cöïc nôi nhöõng theá heä ñeán sau. Bôûi Taân hình thöùc nhö moät moùn quaø cho nhöõng nhaø thô treû vì chính hoï môùi laø nhöõng nhaân toá ñuû naêng löïc, nhaïy beùn vaø thôøi gian, hoaøn taát cuoäc chuyeån ñoåi. Thô Tieàn chieán, aûnh höôûng chuû nghóa Laõng maïn Phaùp ôû ñaàu theá kyû thöù 19, vaø thô töï do sau ñoù, ñaõ cho thaáy maët tích cöïc laø ruùt tæa nhöõng caùi hay cuûa neàn vaên hoùa khaùc, theå hieän neùt ñaëc thuø truyeàn thoáng cuûa vaên hoùa Vieät. Thô Hoa kyø, neáu chuùng ta ngöôïc veà nöûa thaäp nieân ñaàu theá kyû 20, nhöõng ngheä só, vôùi nguoàn taøi trôï doài daøo, coù ñieàu kieän ñeå tìm kieám hoïc hoûi ôû AÂu chaâu, sau khi trôû veà, vôùi moät ñaát nöôùc treû trung vaø ñaày sinh löïc, hoï ñaõ taïo ñöôïc moät neàn vaên hoùa môùi meû vaø naêng ñoäng nhaát ôû phöông Taây. Nöûa thaäp nieân sau cuûa theá kyû 20, thô, truyeän, kòch, hoäi hoïa ñaõ laø nhöõng muõi nhoïn cuûa neàn vaên minh môùi. Nhöng khoâng vì theá maø hoï oâm maõi moät quaù khöù vaøng son, ñeå roài cheát vì nhöõng haøo quang aáy. Suoát hai thaäp nieân sau cuøng cuûa theá kyû laø nhöõng vaän ñoäng vaø chuaån bò raùo rieát cho neàn thô cuûa thieân nieân kyû. Hoa kyø laø nôi sinh soáng cuûa haàu heát caùc saéc daân, töø AÂu sang AÙ, ñeán nhöõng maûnh ñaát Phi chaâu xa xoâi. Nhöõng nhaø thô Hoa kyø bao goàm nhieàu goác gaùc khaùc nhau, ñaõ mang tôùi ñaát nöôùc naøy nhieàu truyeàn thoáng vaø taäp tuïc, taïo thaønh boái caûnh cuûa neàn vaên hoùa bao quaùt. Tính truyeän trôû thaønh phöông tieän chuû yeáu, phaù vôõ vai troø aùp cheá, ñoäc toân vaên hoùa cuûa theá kyû 20, taïo cô hoäi ñoàng ñeàu cho moãi ngöôøi, moãi taäp theå vaên hoùa, keå laïi caâu chuyeän vaø kinh nghieäm cuûa chính hoï. Coù nghóa laø, nhöõng nhaø thô Vieät trong thôøi ñaïi di daân, nhöõng nhaø thô baûn ñòa, ñaâu laø caâu chuyeän veà nguoàn coäi vaø vaên hoùa cuûa chính chuùng ta? Vaø vì vaäy, tính truyeän ñang coù nhöõng aûnh höôûng maïnh tôùi moïi boä moân ngheä thuaät töø thô, truyeän, kòch, cho ñeán hoäi hoïa, nhö moät haønh trình tìm veà khôûi ñieåm. Cuoái cuøng, Taân hình thöùc laø moät cuoäc hoøa ñieäu giöõa quaù khöù vaø hieän taïi, giöõa truyeàn thoáng vaø töï do, giöõa nhieàu neàn vaên hoùa khaùc bieät, vaø ôû

TC THÔ 20

•

phaàn saâu xa hôn, hoùa giaûi nhöõng maàm moái phaân tranh ñaõ aên saâu vaøo kyù öùc, chaúng phaûi cuûa moät daân toäc maø cuûa caû nhaân loaïi töø haøng traêm naêm tröôùc. Chuùng ta, vôùi thôøi gian hôn moät phaàn tö theá kyû, coù may maén caän keà vaø hoïc hoûi nhöõng caùi hay cuûa neàn vaên hoùa bao quanh, aùp duïng nhöõng yeáu toá thích hôïp vaøo ngoân ngöõ, ñeå laøm giaøu cho neàn thô Vieät. Trong tinh thaàn ñoù, söï tham gia vaøo coâng cuoäc vaän ñoäng laø moät ñoùng goùp quí baùu bôûi ñaây khoâng phaûi laø coâng vieäc mang tính caùch noâng noåi cuûa rieâng moät caù nhaân naøo, maø laø moät yù thöùc chung, mong moûi thô Vieät ñuû maïnh, ra khoûi ngoõ cuït maø töø tröôùc ñeán nay, vaãn bò coi nhö moät phöông tieän traùm trang nôi caùc tôø baùo vaên hoïc. Nhöng ñieàu baát lôïi laø TC Thô raát khoù tôùi tay nhöõng nhaø thô treû, vaø ñoù laø ñieàu thaät ñaùng tieác, vì neáu khoâng, thô Vieät seõ tieáp tuïc bò boû laïi ñaøng sau nhöõng neàn thô tieân tieán khaùc. TC Thô vì vaäy, trôû thaønh moät dieãn ñaøn vaän ñoäng saùng taùc vaø nhöõng tìm kieám môùi. Trong soá naøy, vôùi 20 nhaø thô, vaø hôn 50 trang saùng taùc, ñaõ laø kieán truùc cuûa hy voïng vaø nieàm tin môùi. THÔ

•

TC THÔ 20

NGUYEÃN ÑAÊNG THÖÔØNG

— Maøy chæ laø teân heà buoàn teân heà buoàn nhaát theá giôùi laøm moïi ngöôøi cöôøi roä

SURPRISE, SURPRISE sau moät ñeâm möa raøo toâi ra xoù vöôøn nhoœ thaáy 1 ñoùa baïch hoàng môùi loù loäng laãy trong buoåi sôùm maây toâi ngaém ngöœi noù moät chaày roài chöa kòp maéng maày chæ laø ñoùa hoàng laø ñoùa hoàng laø ñoùa thì boãng nghe trong buïi raäm coù tieáng thì thaàm a nose is a nose is a

TC THÔ 20

APOCALYPSE NOW — PAY LATER yeâu laø quæ (chaâm ngoân cuœa luõ nhoùc chu vaên an) — THUŒ DAÂM LAØ LAØM TÌNH VÔÙI NGÖÔØI MAØ MÌNH SI MEÂ NHIEÀU NHAÁT (allen woody) — 1 cöïu chieán binh mó tôùi ñaïi hoïc oxford leùc tuya cho boïn sinh vieân ñaõ baœo toâi anh ñöøng coá loâ troøi shanh dao troøi shanh coå shaùn toïwn laø chueän ñoaøn boøa (chaéc anh ta muoán noùi sinh saœn) maø ñuùng vaäy bôœi ai cuõng bieát con gaùi öa ñaùi baäy (*) nhöng leo caây thì heát saåy tôùi ñaây maø naøng tieân aùc moäng thaâm tình nhò thaäp töù quæ treân ñaát hueâ kì chieân caù ñeà thi vaãn chöa nghe tieáng chim goïi ñaøn nhöng chaœ sao ñoäc giaœ ñöøng coá loâ khoâng môï ôï vaãn ñoâng boïn taân hình thöùc raën thô nhoùm coå ñieån thôm caœ mieäng (*) Con gaùi / ngoài ñaùi / treân traùi ñaát / roài ñi ñaâu maát (Thô Nguyeãn Ñöùc Sôn?)

•

TC THÔ 20

LE DUR DEÙSIR DE DURER ñeâm noï toâi naèm mô thaáy 1 laù côø ñen treân neàn trôøi traéng maø nhìn kyœ laïi thì teù ra chính laø mình laø toâi 1 con ngöïa raèn ñang caén traêng ñoài — (& cuõng laø 1 sö coäi aên maën uoán toùc quaên baän vaùy ngaén ) — hôõi keœ ñöông xuoâi vaïn lyù ngöôøi coù bieát loøng ta nhöõng khi chieàu taø ta ñoïc thô eùluard nhìn phoá laï leân ñeøn maø traïnh nghó tôùi noãi nieàm hoác haùc ham hoá hieän höõu 28. 10. 2000

TC THÔ 20

TRAÀM PHUÏC KHAÉC

SÖÕA, THIEÄT NHIEÀU Luõ boø con buù no, luõ hoïc troø nhoû buù no (baát cöù luùc naøo toâi muoán), baát cöù luùc naøo toâi khoâng muoán, toâi cuõng buù no sieâu thò quaùn aên ñöôøng phoá buù no, moïi ngöôøi cuøng buù no, treân moïi haønh lang khoâng coøn chaát beùo, sau moïi caùnh cöûa khöû truøng, baát cöù luùc naøo chaát beùo cuõng ñöôïc ruùt ra (baát cöù luùc naøo em muoán), cho duø em khoâng muoán, cho duø khoâng ai muoán, chaát beùo cuoái cuøng vaãn ñöôïc raùo rieát ruùt ra, khoâng theå an toaøn hôn ñöôïc nöõa, khoâng theå keâu gaøo theâm ñöôïc nöõa, quaù laém roài, quaù laém roài, khoâng theå cha truyeàn con noái nöõa, khoâng theå beùo maõi beùo hoaøi, khoâng theå ruù leân nhö boïn cai thuoác nöõa, ñaõ bao laâu (deã caû ñôøi roài) ñoäc laäp ñaõ ñöôïc buù no, töï do ñaõ ñöôïc buù no, baùo chí ñaõ ñöôïc buù no, toâi buù no, — coøn oâng, oâng buù coù no khoâng.

•

TC THÔ 20

HAÙT NOÙI Phaàn meàm maïi aån döôùi phong thö cuûa moät ngöôøi ñaøn baø gôûi cho moät ngöôøi ñaøn oâng, baùo tin baø ñaõ ñeán ñöôïc beán töï do Ngöôøi ñöa thö daùn choàng leân phong thö moät ñòa chæ môùi, coá baét cho kòp ngöôøi ñaøn oâng vöøa doïn khoûi chung cö Nhöng ngöôøi ñaøn oâng duø coù ñuû thì giôø cuõng khoâng theå nhôù ra ñöôïc nhöõng gì mình ñaõ noùi vôùi ngöôøi ñaøn baø nôi beán xe cuûa möôøi laêm naêm tröôùc Nhöng ngöôøi ñaøn baø vaãn gôûi ñi nhöõng laù thö nhö nhöõng laù thö cuûa moïi ngöôøi ñaøn baø ñöôïc gôûi ñi töø khaép moïi nôi trong suoát bao ñôøi nay Keå töø khi ngöôøi ñaøn baø ñaàu tieân bieát vieát Keå töø khi ngöôøi ñaøn baø ñaàu tieân daùm vieát Chæ coù ngöôøi ñaøn oâng môùi bieát ñöôïc mình muoán laøm nhöõng gì mình muoán laøm vaø nhöõng gì mình khoâng muoán laøm Cuõng nhö chæ coù ngöôøi ñaøn oâng môùi bieát ñöôïc mình muoán noùi nhöõng gì mình muoán noùi vaø nhöõng gì mình khoâng muoán noùi

TC THÔ 20

Khi ngöôøi ñaøn oâng tieáp tuïc khoâng noùi nhöõng gì mình muoán noùi vaø laøm nhöõng gì mình khoâng muoán laøm, thì ngöôøi ñaøn baø vaãn tieáp tuïc gôûi ñi nhöõng laù thö (cho moät ngöôøi ñaøn oâng khaùc) ñeå baùo tin veà moät caâu chuyeän (khaùc) lieân quan ñeán nhöõng gì ñaõ ñöôïc noùi ra ôû moät nôi choán (khaùc) Thì ngöôøi ñöa thö vaãn tieáp tuïc daùn choàng nhöõng ñòa chæ môùi leân phaàn meàm maïi cuûa moät ngöôøi ñaøn baø gôûi cho moät ngöôøi ñaøn oâng.

•

TC THÔ 20

LÖU HY LAÏC

Nhaén Tin Ai, ñaâu ñoù taø taø, cöù vieäc... Toâi, moãi thöùc giaác, moãi con maét laùo lieân nhö tuoàng nhaäp ñoàng, coâ coát caäu caáp thôøi... Moät mình laém khi cuõng laán caán nhö ngöôøi naøy keû noï, nhieàu luùc chaïy vaïy ñuû ñieàu vaãn naèm khoâng ngoù traàn nhaø baát taän laø leõ thöôøng tình. Tình tang cuõng phaûi lieác doïc ngoù ngang, chöù laån thaån tôï ñeâm moäng du thì coù treøo noùc nhaø la laøng cuõng chaû ai theøm... Bôûi chaúng cam chòu an thaân thuû phaän, ñeå ngaøy giôø moãi baän thaãn thôø beân cöûa soå, caàm baèng y laät ñaät trôû lui laïi giöôøng naèm, tieáp tuïc truøm chaên daï töï sæ vaû thaät thaäm teä... Ñang laâm vaøo caûnh naøy, bieát tính toaùn chi cuõng lôõ laøng caûnh ngoä (ngoä ñaây xin ñöøng hieåu laø øcaûnh tao). Noï nay, taét ñeøn nhaém maét laø nieäm lieàn trong buïng: Nam moâ a di ñaø Phaät, maø thaàn hoàn truï choán gaùi lòch trai thanh.

TC THÔ 20

Truyeän tænh thaønh Göûi Phuøng Nguyeãn Theá roài, anh vaãn khoâng sao deïp ñöôïc sang moät beân chuyeän meøo maû gaø ñoàng. Thaät ra, cuõng chaû khoù khaên gì; anh coù theå ruû reâ meøo ra ñoàng, gaø vaøo maû, vieäc laøm nhö theá, keå baát oån cho meøo ngaùy nguû treân tay anh1 vaø seõ raát maát daïy khi ñeå cho gaø truyeàn nhieãm gaùy2 nhö theá. Cuõng coù theå anh ruø rì gaø ra maû, meøo boû ñoàng; maø laøm theá e deã daøng cho gaø truyeàn nhieãm gaùy3 vaø quaû aùy naùy cho meøo ngaùy nguû treân tay anh4 . Vì chuyeän ñeå gaø deã daøng truyeàn nhieãm gaùy nhö theá, ôû ñaây thaät phieàn phöùc, (ñi haàu toøa nhö chôi – kieåm chöùng qua oâng Nguyeãn Baù Traïc), coøn boû vieäc phaûi naèm nhaø bôûi dò öùng do truyeän meøo ngaùy nguû treân tay anh... OÁi, aùy naùy laém chöù! Theá roài, anh vaãn khoâng sao deïp ñöôïc sang moät beân chuyeän meøo maû gaø ñoàng. Thaät ra, cuõng chaû khoù khaên

•

TC THÔ 20

gì ñaâu coù theå thöïc hieän ñöôïc nhö theá, thì vieäc choù gì laøm anh ngaïi ngaàn khoâng thöïc hieän. Roài theá laø, anh vaãn khoâng sao deïp ñöôïc sang moät beân chuyeän meøo maû gaø ñoàng. Cöù nhö theá quí baïn yeâu thô nhaån nha ñoïc ñi ñoïc laïi töø ñaàu baøi, seõ heát ngaøy. Chuù thích

1. Thô Nguyeân Sa. 2. Thô Toâ Thuøy Yeân. 3. Xem soá 2. 4. Xem soá 1.

TC THÔ 20

Ñoã Kh.

Baø Quaûn Gia Chaøo Khieâm ñaõ nhaän ñöôïc hình vaø ñieän thö thaáy raát ñeïp vaø buoàn Thaät ra khoâng coù buoàn nhöng raát rieâng tö thaønh thöû chæ coù theå laø ñoïc giaû nhöng ngöôøi ñoïc bao giôø cuõng rieâng coù yù xem moät Truyeän veà confetti bò ñaùnh maát treân moät con taøu bieån töï hoûi (khoâng bieát Cameron coù ñaùnh caép ñeå duøng cho Tita Nic) hoâm nay maát moät böùc töôøng töï hoûi (trong nhaø coù chaêng thöøa nhieàu vaùch) töï hoûi ôû cöûa haøng baùnh mì (sao baø haøng laïi troâng Gioáng nhö moät caùi baùnh ngoït veõ vôøi) töï hoûi moïi ngöôøi ñeàu coù thaáy moïi thöù nhö laø moät loaøi thoâng ñieäp maëc duø raát khoù bieát Noù muoán noùi gì tieán trình cuûa nhöõng keát luaän hay: ai cuõng coù theå nghó naøy nghó kia vaø nghó theá naøo cuõng chaúng coù gì ñaùng

•

TC THÔ 20

Ñeå yù “ nhöng suy tö naøy khoâng trong taàm cuûa baø quaûn gia vaø do theá khoâng ñöôïc khai trieån vôùi nhöõng thaønh quaû gaët haùi coù theå ” Toâi töï hoûi laø neáu ñôøi anh laø moät tieåu thuyeát thì ñaõ ñeán luùc baét ñaàu neân vieát) Bích Nga 10/12/00

TC THÔ 20

NGUYEÃN THÒ NGOÏC NHUNG

Gioù loác leà ñöôøng Toâi xoøe tay che maët. Con loác. Xoaùy troøn raùc röôûi treân leà ñöôøng. Ngöôøi ñaøn baø ngoài sau haøng ví da phe phaåy caùi khaên che maët môøi chaøo ueå oaûi. Mua boùp ñi coâ. Toâi laéc ñaàu, maét nhìn ñoáng raùc nhaûy muùa vôùi laù khoâ, treân leà ñöôøng Töï Do. Treân leà ñöôøng Ñoàng Khôûi. Leà ñöôøng coù choã laùt gaïch ñoû. Toâi nghó gì? Toâi khoâng nghó gì heát khi böôùc vaøo tieäm saùch cuûa ngaøy xöa vaø cuûa hieän giôø. Nhöõng tieäm saùch ñaõ coù luùc ñöùng ñoïc cho heát moät cuoán. Khoâng phaûi khoâng tieàn mua. Chæ ñeå gieát thì giôø thöøa möùa tuoåi treû khoâng choã ñaët. Giôø toâi nghó gì? Toâi khoâng nghó gì heát. Khoâng nghó ñöôïc gì heát. Khoâng nghó ra ñieàu gì heát. Trong toâi, naëng ñaày moät noãi buoàn böïc. Moät buoàn böïc. Nhö con loác hoát buïi neùm raùt maët treân leà ñöôøng Töï Do. Leà ñöôøng Ñoàng Khôûi. Toâi nhíu maøy xoeø tay che maét. Ñeå khoâng thaáy gì nöõa heát. Khoâng phaûi thaáy gì nöõa heát.

•

TC THÔ 20

Nöûa ñeâm Nöûa ñeâm thöùc daäy, maëc quaàn aùo ñi chôï. Nhöõng traùi taùo ñoû, xanh, vaøng ngay haøng thaúng loái döôùi aùnh ñeøn traéng. Nhöõng cuoän rau töôi maùt maét. Nhöõng hoäp traùi caây, hoäp xuùp nhaõn hieäu ñuû maøu. Nhöõng chai röôïu traéng, ñoû. Bia lon, bia chai. Lôùn nhoû. Loån nhoån. Nhöõng væ thòt boïc giaáy trong. Nhöõng khöùa caù vuoâng vaén. Phoâ mai cöùng, meàm, coù muøi, khoâng muøi. Nhöõng chai thuoác taåy. Laøm saïch boàn caàu. Loïc nöôùc trong veo. Kem ñuû loaïi ñuû maøu ñuû muøi. Ñöôøng, boät, maøu, va ni, tröùng gaø. Keïo chua, keïo ngoït. Baùnh trong hoäp trong bao. Baùnh mì loaïi meàm, loaïi boät chua, loaïi YÙ, loaïi Phaùp, oå troøn oå daøi. Keïp toùc. Xaø boâng goäi ñaàu. Kem döôõng da. Vieát chì keõ maét xanh, naâu, ñen. Thuoác ho thuoác caûm thuoác nhöùc ñaàu. Nöûa ñeâm, toâi mua moät hoäp tampons.

TC THÔ 20

Ñaõ laâu Ñaõ laâu toâi khoâng khoùc moät mình treân xa loä. Chaúng phaûi vì coù anh. Toâi töï baûo mình. Chaúng phaûi vì coù anh. Ñaõ laâu, toâi khoâng bieát vò maën cuûa nöôùc maét. Chaúng phaûi vì coù anh. Toâi baøo chöõa. Chaúng phaûi vì coù anh. Ñaõ laâu toâi thoâi laïnh vôùi moïi ngöôøi moïi thöù. Chaúng phaûi vì coù anh. Toâi vaãn nghó, chaúng phaûi vì coù anh. Ñaõ laâu, toâi khoâng thaáy soáng laø moät löu ñaøy voâ côù. Chaúng phaûi vì coù anh. Nhöng, baây giôø thænh thoaûng toâi laïi khoùc moät mình treân xa loä. Chaúng phaûi vì khoâng coù anh. Baây giôø moãi ngaøy toâi ra vaøo cuoäc ñôøi theâm moái nôï oaèn vai. Töï baûo. Chaúng phaûi vì khoâng coù anh. Ñeâm naèm giaác khoâng thaúng. Chaúng phaûi vì khoâng coù anh. Chaéc chaén. Cuõng chaúng phaûi vì ñaõ coù anh. Bôûi vì toâi vaãn chöa bieát ñaõ coù gì, vaø ñaõ maát gì...

•

TC THÔ 20

Phuï baûn Cao Baù Minh

TC THÔ 20

NGUYEÃN ÑAÏT

ÑOÀI THOÂNG HAI MOÄ

Böõa nay môùi thöù ba sao coâ ñaõ veà? – “Daï... chuùng em... aø em, veà bôûi coù vieäc rieâng.” Naøng noùi xong kòp luùc. Toâi gaëp treân khuoân maët naøng veû boái roái cöïc kyø, traéng beäch cuûa kinh haõi toät ñoä. Khuoân maët naøng vaãn ñeïp vaø hôi chuùt laõnh ñaïm. Naøng trôû neân nhuùt nhaùt pha laãn noãi sôï mô hoà. — “Anh... Em raát tieác tröôùc ñaây em ít gaëp. Bi giôø em chaúng coøn ñöôïc gaëp anh nhieàu. Hôn nöõa...” – “Coâ noùi gì nghe laï?” Ngôø raèng (naøng saép gieo mình xuoáng soâng.) Keát thuùc noãi ñau khoå naøo ñaáy... — “Daï coù leõ laø laàn choùt. Em ngôø laø ñaõ gaáp ruùt. Khoâng coøn thôøi giôø gaëp anh nöõa ñaâu, daãu em raát tin caäy... Em raát öa gaëp moät ngöôøi nhö anh vaäy...” – “Coâ noùi chuyeän chi maø gaáp ruùt? – “Daï em phaûi leân Ñaø Laït. – “Coâ leân treån laøm gì? – “Daï... daï... em phaûi

•

TC THÔ 20

leân treân ñoù... phaûi ñi xa.” Ñieàu thieät bi thaûm thieät gheâ gôùm ñaõ xaûy ra roài. Vaø caùi quyeát ñònh aáy laø chung quyeát keát thuùc. – “Taïi sao taïi sao nhö theá chöù?” – “Voâ ích thoâi anh aï, anh bieát hay khoâng thì... Ngaøy mai cuõng chaúng coøn... Roài seõ queân heát thaûy...” Coù leõ töø caên phoøng bí maät chaøng böôùc laïi, ñöùng ngay sau löng toâi, khoâng gaät ñaàu, khoâng noùi moät lôøi. Taát caû xong roài. Duy coù ñieàu toâi noùi traät, doøng soâng gieo mình, hoùa ra laø ñoài thoâng hai moä. ÔÛ treân Ñaø Laït, voán queâ toâi. IX 2000

TC THÔ 20

•

NGUYEÃN LÖÔNG BA

LÔØI NOÙI VAØ NHÖÕN KYÛ NIEÄM ÑÖÔÏC NHAÉC LAÏI (HOAËC KHOÂNG ÑÖÔÏC NHAÉC LAÏI) Raát nhieàu ngaøy ñaõ qua ñi nhö theá Raát nhieàu ngaøy raát nhieàu thaùng raát nhieàu naêm ñaõ qua ñi qua ñi nhö theá Toâi bieát toâi xa. Xa caên nhaø toâi Toâi bieát toâi boû. Boû caên nhaø toâi Ñeå ra ñi bieát bao nhieâu naêm nay Toâi ngaång leân, toâi cuùi xuoáng, toâi coá cöôøi, toâi coá nhôù bieát bao naêm Nay naøy em ñöøng trôû laïi nhöõng con ñöôøng ñaõ ñi, con ñöôøng ño ñeám nhöõng kyû nieäm giaác mô, giaác mô chæ hoaøi giaác mô, ñaâu coøn em eâm aû aùo Caùnh toùc bím bìm bòp nöôùc leân sau nhaø ao caù tra anh vaãn hay ngoài Vui ra gì, coù gì ñi nöõa em thì cuõng haõy thong thaû thöôûng thöùc chuùt haïnh phuùc thoâ thieån ñaâu ai ngoù tôùi Naøy em, ñöøng ñi treân con ñöôøng ñaõ ñi. Ñoù laø anh, laø chieác xe vaø nhöõng caùnh ñoàng luoân hoaøi huûy nhöõng chuyeán xe loùc nhoùc, maët traän muøa heø anh veà naêm nao ñi laïi con ñöôøng caùi Ma Soeur ñi laïi, thoâi thì coù con em gia ñình trôû veà con ñöôøng nhaø thôø ñeàu haân hoan, thoâi thì con ñöôøng (coù em) laøm sao ñi ñöôïc maø ñi.

•

TC THÔ 20

Naøy em ñöøng nhôù nhöõng gì ñaõ nhôù Haõy töø choái nheï nhaøng nhöõng gioøng nöôùc maét roõ laø hao huït ngaøy thaùng naøo toâi theo khoâng coù loái ra toâi cöù Theo em keå chuyeän duï ngoân laïi nhöõng ngaøy möa gioù khu vöôøn nhaø coâ Francoise coù anh chaøng kyø laï ôû treân nuùi (1) Phaûi roài toâi queân noùi theâm caâu chuyeän Coøn toâi laøm gì nhæ? Thaät ngô ngaùc. Cuoái cuøng em cuõng phaûi töï mình thaép nhöõng ngoïn neán muø môø trong caên nhaø Vaø toâi, keû rao giaûng ñöùng treân buïc cuõng muø môø thaät khoâng coù loái ra (NO EXIT) cuøng em nhöõng lôøi, chaúng caàn nhaéc laïi. Chuù thích

1. Möa trong vöôøn nhaø coâ Francois, truyeän ngaén Nguyeãn Nghieäp Nhöôïng.

TC THÔ 20

QUYØNH THI

NGAØY CUOÁI CUØNG CUÛA CON Luùc ñoù trôøi möa nhö truùt nöôùc, gioù ñaäp aàm aàm beân ngoaøi haøng hieân beänh vieän. Caây coái caønh laù ngaû nghieâng. Nhöõng caùnh cöûa chöa kòp ñoùng bò gioù haát maïnh, taïo neân nhöõng aâm thanh cuoàng noä. Toâi coøn ñang ñöùng ôû ngöôõng cöûa, theo ñaø côn loác ñöa luoân vaøo trong. Caùnh cöûa ñoùng maïnh moät tieáng raàm. Ñaàu toùc, quaàn aùo öôùt nheïp. Toâi vöøa theo ngöôøi y taù xuoáng taàng döôùi ñeå tìm xe, ñöa xaùc con toâi veà nhaø. Con vöøa taét thôû trong phoøng moå môùi möôi phuùt! Ngöôøi ta noùi: “ Chaùu caàn phaûi laøm Thaåm aâm phuùc maïc.” Toâi chaúng hieåu Thaåm aâm phuùc maïc laø gì? Nhöng caùnh cöûa cuoäc soáng cuûa con ñaõ ñoùng. Ngöïc töùc ran, quaën thaét nhö töøng chieác ñinh vít rieät vaøo tim Ba. Chaúng caàn laøm Thaåm aâm phuùc maïc gì raùo. Chæ thaáy hoï laép nhöõng bòch ni loâng vaøo giaây chuyeàn ñeå laáy maùu trong tónh maïch cuûa con ra. Heát bòch naøy tôùi bòch khaùc! Coù leõ ñeå hoï ñem baùn! Hay ñeå laøm gì Ba cuõng khoâng bieát! Baõo toá döõ doäi ôû beân ngoaøi ñaõ gaàm theùt duøm Ba. Theá laø chaúng bao giôø con coøn — cuøng Ba! Ñeå Ba ñi tìm xe cho con veà nhaø ñeå con gaëp meï gaëp chò em con laàn cuoái. “ Ñi leï

•

TC THÔ 20

Leân Baùc, keûo ngöôøi ta laïi chôû Caäu vaøo nhaø xaùc thì khoå . “Tieáng coâ y taù daãn ñöôøng cho toâi. Vaø coâ coøn noùi theâm. “Ñöa vaøo nhaø xaùc roài thì phaûi moå ñeå khaùm nghieäm töû thi, giaáy tôø phieàn haø. Phaûi toán keùm laém môùi ñem xaùc veà ñöôïc. Ñi leï leân ñi Baùc toäi nghieäp. Ñeå chaùu möôùn duøm xe cho Baùc. Choã quen bieát hoï laáy reû. Kia kìa hoï ñaäu ôû coång beänh vieän kia roài. Nhanh chaân leân keûo Coâng an troâng thaáy. “Coâ vöøa ñi vöøa chaïy, moät tay naém laáy tay toâi, leách theách veà phía chieác xe taéc xi ñaõ ñaäu saün. “Vaäy ñoù leân xe ñi, ñeå hoï chaïy tôùi chaân caàu thang maùy. “Toâi líu ríu tuaân theo. Chaúng coøn bieát moâ teâ gì nöõa. Trôøi vaãn chöa ngôùt möa. Khi chieác xe vöøa ngöøng tröôùc haøng hieân toøa nhaø beänh vieän thì chieác baêng ca beân treân phuû moät taám ra traéng toaùt coù hai ngöôøi ñaåy cuõng vöøa chaïy tôùi hoâng xe. Toâi lôù ngôù chaúng bieát laøm gì thì ngöôøi taøi xeá taéc xi môû cöûa vaø aán toâi ngoài xuoáng baêng gheá sau cuûa xe cuøng luùc ngöôøi anh vôï cuûa toâi töø ñaâu tôùi cuõng voäi vaøng ngoài vaøo vôùi toâi, roài hoï nhanh nheïn ñaët xaùc con toâi vaøo loøng hai ngöôøi. Luùc chieác xe khôûi ñoäng, trôøi vaãn möa nhö ñieân nhö daïi. Töø luùc naøo toâi ñaõ ngaát ñi vôùi xaùc con coøn aám treân tay. Ñoù laø ngaøy muøng taùm thaùng taùm naêm moät ngaøn chín traêm taùm möôi taùm. Taïi beänh vieän Chôï Raãy Saøi goøn. 18-8-2000

TC THÔ 20

TRAÊNG VAØ HOA

Nhöõng ñeâm traêng vaøng oùng chan hoøa. Ñoù laø “kinh nguyeät” ñeâm raèm. Cöù moãi thaùng traàn gian mong ñôïi moät muøa vui. Boâng * Hoa ñeïp bieát noùi, ñöôïc ruùt töø caùi xöông söôøn cuït ngöôøi ñaøn oâng, taêng tröoûng cho caây, gioáng nhö phaân boùn. Thoâ loã loaøi gioáng ñöïc laø muoán chieám ñoaït. Nghòch lyù thay nhöõng boâng hoa khaùt khao loaøi böôùm voâ tích söï ñeå daâng hieán. Thaân aùi cöôøi töôi ñoùn chôø söï chieám ñoaït. * Kinh nguyeät traêng laø muøa troâng ñôïi cuûa Thi só ñaõ ñaønh, noù coøn laø muøa tröùng ruïng, ñeå taïo neân khuoân maãu ngöôøi nöõ. Moïi ñoái nghòch tuaàn töï xoay vaàn thoûa ñaùng. Söï xoay voøng nhö moät taát yeáu. Moät truøng hôïp duyeân daùng — Muøa traêng vaø ngöôøi nöõ — Nhöõng gioït maùu thì cuûa ngöôøi nöõ, coøn nhöõng gioït vaøng thì laïi cuûa traêng, ñeå khoâng coù ngöôøi Thi só Phöông ñoâng naøo laïi khoâng yeâu daáu. Traêng vaø con gaùi laø thöù röôïu ngaây ngaát muoân ñôøi cuûa Thô. Coù laàn cöù laån thaån töï hoûi: Khoâng bieát nhöõng con chim * Maùi ñöôïc phaùt sinh töø ñaâu? Coøn giôùi tính cuûa noù ngon ngoït hieàn dòu vaø chòu ñöïng nghieät ngaõ. Nhöõng ngaøy chim naèm aáp tröùng trong buoåi naéng heø ñeå roài

•

TC THÔ 20

muøa ñoâng laïi luõ löôït theo ñaøn ñi troán nhöõng ngaøy baêng giaù. OÂ hay khoâng roõ töø thuûa naøo loaøi chim ñaõ bieát taïo döïng ñöôïc caûnh gia ñình haïnh phuùc gioáng nhö con ngöôøi, vaø thöù tình caûm chuùng coù vôùi nhau phaùt xuaát töø moät nguyeân toá naøo, vaø tình yeâu phaùt xuaát töø con tim theo moät lyù tính naøo khaùc. Coù ai ñaõ chöùng kieán nhöõng con chim maùi ñaùnh nhau vì chuù chim ñöïc troû moøi traêng hoa baát chính. Hoài nhoû Toâi ñaõ baãy ñöôïc moät chim saùo vaøo loàng. Chaéc laø chim maùi, coøn chuù chim ñöïc ôû ngoaøi keâu la khoùc than, bay löôïn cuoàng ñieân ñeán maáy ngaøy lieàn. Chim maùi thì uû ruõ trong loàng khoâng aên khoâng uoáng. Ñeán ngaøy thöù hai saùng daäy. Thaáy chim guïc cheát, löôõi theø daøi ra khoûi moû. Toâi kinh hoaøng chöùng kieán moät vuï töï töû thöông taâm. Maø mình laïi laø nguyeân nhaân gaây ra caùi cheát, sau ñoù ít ngaøy, boùng con chim ñöïc maát daïng hay cuõng vì nhôù thöông chim maùi thaân yeâu. Bieát ñaâu noù cuõng ñaõ töï huûy cuoäc soáng ñaâu ñoù. Traêng thì vaøng * Coøn hoa thì phaûi ñeïp. Khoâng coù boâng hoa naøo xaáu vaø cuõng khoâng heà coù ngöôøi con gaùi naøo khoâng ñeïp. Trong moät baøi thô vieát veà hoa Quyø vaøng ôû Ñôn Döông: “ Hoa Quøy daïi . Maøu vaøng khoâng daïi.” Cuoái cuøng thì. Traêng cuõng laø hoa maø hoa cuõng laø traêng. Nhöng traêng coù maàu vaøng ñeïp coå tích ñeán muoân ñôøi. Muøa Thu naêm 2000

TC THÔ 20

HAØ NGUYEÂN DU

ñeán vôùi em haêm boán thaùng saùu ñoàng kyù hieäp öôùc chung thaân, ñoùng heát chæ chöøa duy nhaát moät caùnh cöûa, caû hai khoâng ñöôïc thaùo nòt che hai beân maét ngöïa, ñeán boán caùi moùng saét phaûi ñöôïc gôõ ta khoûi hai ñoâi chaân v...v...

•

100

•

TC THÔ 20

ÑOAØN MINH HAÛI

MÖØNG MAØ BUOÀN BUOÀN MAØ MÖØNG Khi caùc con nhìn thaáy nhöõng caùnh hoa hoàng môùi nôû trong vöôøn saùng nay coøn haây haây trong gioù nheï thì ba möøng, ba möøng laém, möøng nhö ngaøy xöa caùch ñaây ba nöôi naêm, ba gaëp laïi ngöøôi yeâu maø baây giôø laø meï cuûa caùc con. Khi caùc con nghe tieáng chim hoùt treân moät caønh caây beân ngoaøi cöûa soå thì ba nghó ñeán tuoåi thô cuûa ba, ba buoàn. Vì ba laø con chim khoâng coù caùnh, khoâng tieáng hoùt. Khi caùc con nhìn thaáy trôøi trong xanh ngoaøi khung cöûa soå thì ba möøng nhö thaáy ñöïôc nhöõng öôùc mô cuûa caùc con baây giôø, maø ngaøy xöa coå tích cuûa ba khoâng bao giôø coù ñöôïc. Khi caùc con nhìn ra caùnh ñoàng xanh möôït maø nhung luïa maï non nhö laøn soùng ñuøa nhau dòu daøng, ba bieát nhöõng kyø voïng cuûa caùc con seõ ñi ñeán trôøi môùi, hy voïng cho moät muøa boäi

TC THÔ 20

Khi caùc con thaáy bieån caû meâng moâng, truøng döông baùt ngaùt thì ba nhôù ñeán meï cuûa ba, moät ngöôøi Meï Vieät-Nam trong nhöõng ngöøôi ñaøn baø Vieät-Nam, ba lieân töôûng ñeán meï cuûa caùc con. Khi caùc con thaáy ñöôïc nhöõng ngoïn nuùi nôi queâ nhaø hay baát cöù ngoïn nuùi naøo treân queâ-höông ngheøo naøn khoán khoå ñaày baát traéc naøy thì ba cuõng thaáy naám moä ba cuûa ba in vaøo boùng nuùi tím thaãm naèm bô vô giöõa nôi gioù caùt vaø lau saäy rì raøo soùng bieån. Khi caùc con thaáy ñöôïc nhöõng gioøng soâng khe suoái hay thaùc ñoå, ñoù laø nhöõng luùc ba meï ñang röûa chaân taém maùt cho caùc con duø ngay baây giôø caùc con baét ñaàu ra ñi hay ngaøy caùc con trôû veà. Ba meï luùc naøo cuõng laø nhöõng voøm maây traéng bay theo, daãu cho suoát cuoäc ñôøi naøy chæ laø côn gioù thoûang. Khi caùc con thaáy ñöïôc nhöõng sôïi toùc baïc cuûa ba thì caùc con haõy thöông yeâu nhau hôn vaø haõy thöông yeâu chính baûn thaân mình — moät gioït maùu ñaøo... Khi caùc con thaáy ñöôïc... 7-2000

•

101

102

•

TC THÔ 20

IM HOÛI NGÖÔØI NGÖÔØI HOÛI TIM

“ÔÛ ñaây Quæ vaø Chuùa giao tranh vôùi nhau, maø chieán tröôøng laø traùi tim con ngöøôi”. Doxtoiepki

Con tim hoá thaúm hay con tim rôi vaøo hoá thaúm hoaëc con tim naèm trong hoá thaúm? Con tim cuûa toâi hay cuûa nhöõng keû khaùc, hoá thaúm cuûa toâi hay cuûa caùc ngöôøi, coù theå caû hai laø cuûa toâi vaø cuõng coù theå caû hai ñaõ laø ngoaøi Toâi. Vaét oùc ra vaãn khoâng coù lôøi giaûi ñaùp; toâi laø moät thí sinh ñaõ thi rôùt trong cuoäc ñôøi laãn ngoaøi cuoäc ñôøi. Neáu laø con tim cuûa toâi thì noù ñang quay tít nhö con vuï vaø neáu khoâng laø cuûa toâi thì toâi mang noù laøm gì trong suoát cuoäc ñôøi laøm gì ñeå toâi trôû thaønh teân ngaån ngô. Ai baét toâi mang con tim hoá thaúm, Ai baét toâi mang con tim rôi vaøo hoá thaúm. Ai baét toâi mang con tim trong hoá thaúm hay toâi ñaõ töï treo noù trong ngöïc. Vì ai ...ñeå moät ngaøy naøo toâi nhoài maùu cô tim. 8-2000

TC THÔ 20

LEÂ GIANG TRAÀN

giaác meâ khaùc I. Chæ toaøn nhöõng thoâi thuùc, aùm aûnh maïnh meõ. Maët trôøi daäy: chaàn chöø yù muoán. Maët traêng leân: doã ngoäp loøng ñi. Nhöõng giaác nguû sau ñoù moãi laàn trôû mình laø moät giaác meâ khaùc.... II. Chieác va li môû toang, quaø, möøng rôõ, hoûi han.. Ngoài laâng laâng, röôùm moà hoâi. Naéng Saøi Goøn, coøi xe, buïi baëm.. Naèm say naùo nhieät. Giaác nguû sau ñoù, trôû mình, laø moät giaác meâ.... III. Muøa tò naïn chaám heát,muøa vieät kieàu chaám phaåy, nhö muøa ñoâng böôùc qua xuaân, chieác caàu Myõ Thuaän ban ñeâm röïc saùng nhö töông lai laø moïi caáp baùch, nhö treân taàng 33 nhìn xuoáng saøigoøn. Ñaõ ñöôïc pheùp, toâi töï do maø noùi khoâng töï nhieân. Coù ñieàu gì, rôøn rôïn, khoâng phaûi nhoän nhòp phoàn vinh. Nhöõng thaønh phoá ñaõ ñi qua, ñôøi soáng nhö con thuù xieäc thuaàn thaønh, nhöõng con

•

103

104

•

TC THÔ 20

ngöôøi cuõ gaëp laïi, khoâng khaùc hôn moät xaùc öôùp. Tuoåi treû daãy ñaày khoâng khaùc caây öôm boù chaäu, chôø moät maûnh vöôøn, xuoáng ñaát vöôn leân. Nhöõng baát caäp khoâng rieâng tình trai gaùi, ñoàng daïng nhö sôïi xích ñoaïn tröôøng.. Nhöõng giaác nguû sau ñoù, moãi laàn trôû mình, laø giaác meâ khaùc.... IV. Moät chuyeán ñi-veà, loøng theâm laëng leõ. Nhöõng giaác nguû, moãi khi trôû mình laø moät giaác mô, giaác mô khoâng coù nhöõng ñoái cöïc, maø, nhöõng tan loaõng... chaát choàng... hoøa nhaäp vaøo nhau... nhö ñöôøng vaân trong phieán ñaù. V. Nhöõng giaác nguû sau ñoù, moãi khi trôû mình.. laø moät giaác meâ.. khaùc.... Thaùng 7/2000

TC THÔ 20

•

105

PHAN THÒ VAØNG TRAÉNG

coøn laâu môùi hieåu Trang 88, saùch “Coù moät ngöôøi naèm treân maùi nhaø”, truyeän “Phía sau noãi buoàn” – Phan Trieàu Haûi Toâi môû nhaïc thaät to vaø thu xeáp va li. Laãn giöõa aùo quaàn laø cuoán album, moät thôøi laø vò thaàn hoä meänh khoâng rôøi. Naøy laø ôû bieån. Naøy ôû treân taøu. Naøy laø buoåi chieàu. Em cöôøi raát töôi. Em ôû chuøa treân nuùi, ñöùng beân caïnh taám bieån khaéc chöõ vaøng. Maët keânh keânh keânh lô laùo maø vui töôi laï. Bieån ñeà: Töï mình ñieàu aùc laøm. Töï mình laøm nhieãm oâ. Töï mình aùc khoâng laøm. Töï mình laøm thanh tònh. Thanh tònh khoâng thanh tònh. Ñeàu do töï chính mình Khoâng ai thanh tònh ai. Toâi muoán suy nghó saâu hôn veà nhöõng ñieàu trong bieån ñoù, caùi khoâng khí phieâu dieâu ngoà ngoä trong töøng doøng chöõ. Nhöng nhaïc ñang chuyeån qua moät trong nhöõng baøi thôøi thöôïng nhaát cuûa Michael Learns to Rock. T.V chieáu Carl Lewis ba möôi laêm

106

•

TC THÔ 20

tuoåi nhaûy böôùc phi thöôøng nhaát trong ñôøi. Michal Johnson quaán côø Myõ chaïy tung taêng khaép saân vaän ñoäng. Nhöõng maûnh vôõ cuûa chieác TWA – 800 vaãn baäp beành treân soùng nöôùc. Caùc cô quan chöùc naêng vaãn ñaët nghi ngôø, vì sao tai naïn naøy xaûy ra. Loãi kyõ thuaät hay khuûng boá. Ñeå roài keát luaän moät caâu mô hoà. Ñaïi loaïi: Coøn laâu môùi tìm ra.

TC THÔ 20

•

107

BAØI CA THAÈNG BAÉT EÁCH Trang 390, saùch “Nhö nhöõng ngoïn gioù”, truyeän “Thöông nhôù ñoàng queâ” – Nguyeãn Huy Thieäp Ñoàng vaéng laëng. EÁch oäp oaïp. EÃnh öông raát vang, raát to. Tieáng coân truøng ræ raéc. Möa. Möa. Möa mieân man. Ñeøn pin. Chaân xeùo böøa chaân raï. EÁch ñôø ñaãn döôùi ñeøn, chæ caàn baét cho vaøo roï. Saám seùt noå vang trôøi. Chôùp loùe saùng. Vuõ truï môû ra voâ cuøng voâ taän. Gioù aøo aøo, nhö muoân vaøn caùnh chim ñang bay voã treân cao. Nhö theå moät boùng hình vó ñaïi ñang löôùt nhanh qua Ñang vaän chuyeån maõnh lieät treân ñaàu. Naèm aùp xuoáng bôø raï, toâi nghe taâm traïng baøng hoaøng thoån thöùc. Toâi tin chaéc ôû löïc löôïng sieâu vieät beân treân toâi kia, ñang chuyeån vaän raàm roä kia, Thaáu hieåu taát caû. Phaân minh laém. Raïch roøi. Baûo döôõng tính thieän trong taâm linh con ngöôøi. Coù khaû naêng an uûi. AÂu yeám ñeán töøng soá phaän. Ñieàu aáy khieán toâi an loøng. Buït ôi buït hieän xuoáng ñaây Löôïm oan hoàn eách ñoùn bay veà trôøi...

108

•

TC THÔ 20

Phuï baûn Nguyeãn Troïng Khoâi

TC THÔ 20

•

Nguyeãn tö Phöông

buoåi saùng ôû “the second cup” anh ngoài vôùi em trong quaùn caø pheâ, “ly thöù hai khoâng caàn phaûi traû tieàn”, beân ngoaøi möa traéng ñang rôi, choã ngoài hoâm nay cuõng nhö hoâm qua, sau löng caùi tuû laïnh, saùt beân töôøng, hai ñöùa ngoài beân nhau nhìn ra ñöôøng, beân ngoaøi ngoïn gioù ruïng töø caønh caây baøng, theo chaân ngöôøi khaùch quen, leûn vaøo quaùn, ly caø pheâ böøng leân vì gaëp gioù, em böøng leân khi tay anh boû leân ñuøi, mình nhìn ra ñöôøng, nhöng laâu laâu cuõng nhìn nhau, anh ngoài vôùi em trong quaùn thaät quen, uoáng ly caø pheâ khoâng söõa khoâng ñöôøng, uoáng ly thöù hai khoâng caàn phaûi traû tieàn, mình ngoài caø reà noùi chuyeän heát buoåi saùng, beân ngoaøi möa traéng vaãn coøn rôi, höøm, hoâm nay laïi treã laøm nöõa roài.

109

110

•

TC THÔ 20

HOAØNG XUAÂN SÔN

SÖÛ THI Cubi... cubi... cubi... don tieáng rao lanh laûnh moät ñeâm hoàng, tuït haäu ñöùng goàng mình che chôû, côn laïnh noàng gay caán xieån döông. Chaøng keû can ñaûm cuoái cuøng theá kyû, vaïn ñaïi nhöõng keû laøm thô ruoài bu doác toùc thaét bím muõ maõng xöa roài, chaúng caàn ñaàu ñoäi chaân ñaïp, chaøng tröng bieåu ngöõ xanh rôøn böôùc vaøo nieàm coâ ñôn, thaän troïng ngöôøi thieáu nöõ oâm boù hoàng gai ñoøi keát hoân, chaøng khöôùc töø caùi goïi laø kheá öôùc cuûa vuøng caám coá töï do, chaøng suïc saïo töø baên khoaên caâu hoûi lôùn, sau cuøng ñôøi thô ôû vaøo trang thöù nhaát, ñaõ ñònh saùch trôøi tuyeät nhieân Taëng KI bôûi HXS chaám chaám möôøi hai hai ngaøn.

TC THÔ 20

MINH HOÏA Giaät mình chín rôõ traùi thu naèm giao hôïp xöù traàm tö buïi bôø töï trôøi cong moät sôïi thô raùng hoe con maét ñoû môø töù phöông Thì coi nhö em (ñi) laïc ñöôøng ñi moâ maø toäi maø thöông röùa teà gia hoøa aùo moûng vaân veâ tay ngoùn aûo dieäp xanh meà meät ñöa veà böõa aáy coù trôøi möa boàng xoan taém goät höông thöøa gioù giaêng. Chín hai ngaøn boán chöõ daäp vaàn saùu taùm.

•

111

112

•

TC THÔ 20

ÑOÏC TAÏP Chí Thô soá muøa thu hai ngaøn, thaáy ñöôïc ñieàu thuù vò laø söï caân phaân cuûa caùi goïi laø thô taân hình thöùc vaø thô saùu taùm luïc baùt caät löïc ra gì, vaäy Laø ñeà hueà traêng gioù, ai öa vieát theo kieåu gì caùch gì cuõng ñöôïc, mieãn laø coù coá gaéng, mieãn laø ñöøng phieàn haø nhau, traùch cöù nhau hay ñöùng veà moät beân neùm ñaù veà moät phía, phaûi hieåu nhö Laø baát cöù gì vieát ra cuõng coù theå goïi laø thô neáu muoán, coøn khoâng cuõng chaúng phaûi laø thô, maø cuõng khoâng laø caùi gì caû, moät caùi gì khoâng laø chính laø caùi ñaõ laø, taân hình thöùc xem Ra cuõng ngoà ngoä, coù phaûi laø cöù vieát traøng giang ñaïi haûi, xong chaët ñeïp ra töøng ñoaïn nhö chia khaåu phaàn maø caàn nhaát laø caét chính giöõa moät chöõ keùp thaønh ra hai mieáng nhoû, mieáng boû treân mieáng boû döôùi laø ta coù ñöôïc caâu thô môùi thaønh hình nhö mô moäng. 14.9.00

TC THÔ 20

Nguyeãn thò Khaùnh Minh

SOI GÖÔNG Coù laàn soi göông toâi boãng thaáy mình khaùc. Toâi tröøng maét ngoù, toâi giaän döõ toâi la to, toâi cöôøi laøm daùng, toâi khoùc tieáng khoâ, toâi chôø doøng leä chaåy, xem ra sao maàu cuûa haït nöôùc maét coá tình. Vaäy maø cöù trô trô moät khuoân maët laïnh. Toâi nhaém maét laïi, toâi môû maét ra, y heät con buùp beâ ñöôïc ñaët naèm xuoáng, ñöôïc döïng ñaàu daäy, voâ caûm nhìn hai baøn tay boùp chaët, khuoân maët meùo moù boãng baät ra lôøi, lôøi coù tieáng noùi cuûa caùi löôõi meàm, meàm nhö mieáng cao su coù theå keùo daøi ra maõi. Vaø khi toâi thöû theø löôõi ra, toâi hoaûng hoát khi thaáy nhöõng caùi gai ñang tieáp tuïc sinh soâi tua tuûa. Khi toâi ñaäp vôõ taám göông laø luùc toâi thöùc trong boùng ñeâm nheï nhoõm. May sao khoâng phaûi luùc naøo tröôùc maët ngöôøi ta cuõng coù moät taám göông soi

•

113

114

•

TC THÔ 20

TIEÁNG cöôøi ÑEÂM Vaãn khoaûng toái aáy toâi ngoài ñeâm ñeâm vôùi boùng toâi, cuøng nhöõng tieáng noùi thaàm, baày laù non cuõng e deø trong giaác nguû. Coù tieáng cöôøi caét ngang ñeâm, nhö tieáng xeù nhoû nhöõng tôø giaáy, toâi mô hoà nghe nhö töø ngöïc mình xoân xao tieáng khoùc, nhö ngoä ñoäc tieáng cöôøi ñeâm chìm vaøo trong boùng toái, cöïa mình khoù chòu, trôøi ñen ngoù xuoáng theàm ñen, caùi nhìn nghi kî nôi maåu khoâng gian troáng maø tieáng cöôøi vöøa choïc thuûng, döôøng nhö taát caû laïi cho raèng chính toâi cöôøi, chính toâi ñaõ phaù hoûng neàn khung tranh toái

TC THÔ 20

VÌ TOÂI ÑAÕ QUEÂN Chôû toâi veà buoåi saùng, chieác xe ñaïp thôøi nhoû toâi taäp ñi bôõ ngôõ, con ñöôøng ñaát mang ñaày caùt vaø ñaù, laøm toâi con beù taäp ñi xe chæ chaêm chaêm nhìn xuoáng. Traùnh ñöôïc ñaù treân ñöôøng nhöng toâi laïi ñaâm vaøo caùi haøng raøo ñaày gai. OÂng anh taäp cho toâi baûo, maøy muoán khoûi ngaõ maøy phaûi taäp caùch nhìn nhieàu phía. Lôøi daën doø aáy toâi ñaõ queân. Queân suoát moät thôøi gian daøi, cho ñeán khi bò ngaõ, cho ñeán khi bò rôi, toâi môùi chôït nhôù ra raèng toâi ñaõ queân toâi, ñaõ khoâng chòu nhôù toâi, ñaõ ñeå maát thoùi quen, canh chöøng töø nhieàu phía.

•

115

116

•

TC THÔ 20

NGUYEÃN THÒ THANH BÌNH

Möa Muoän Khoâng ngôø côn möa ñeïp saùng nay cöù naán naù ôû laïi vôùi toâi cho ñeán chieàu toái thì laù ruïng coù phaûi lôøi gioù töø maïn ngöôïc nghe ra nhöõng ñôøi caây muïc raõ nhö ñieàu gì thaät khoù an uûi lay maõi lay maõi doäi thoác loøng laù vaãn ruïng vaø toâi saép ngaõ toâi muoán ñuoåi theo chieác bong boùng ñaâu caàn bieát maøu trôøi deã vôõ anh cuõng chæ bieát hoàn chao choïng vaø cöù theá hung haõn böôùc tôùi xoâng thaúng vaøo ñôøi nhau ngoån ngang oâi traùi tim quaù ñoãi thaät thaø ñaâu heà bieát chuaån bò ñaéng cay ñaâu heà bieát cuoäc ñôøi nghieät ngaõ oà khoâng chuùng ta chæ muoán yeâu nhöõng côn möa ñeïp. Ñeïp vaø buoàn dó nhieân, nhöõng côn möa öôùt röôït laøm toâi khoâng moät cô man naøo ñöùng yeân. Ñöùng yeân ñöøng maây bay nhöõng haøng caây cuõng ñaâu theå yeân gioù. Nhö khoâng moät cô man naøo laø gioù. Vaø toâi ñeán nhaø anh roài chaúng bieát gioù thoåi bay toâi hay chính anh laø muøa gioù xanh höùa heïn caên phoøng ñaày gioâng baõo hennessy, khoùi, muøi ñaøn oâng

TC THÔ 20

toâi noùi vôùi anh veà baøi thô moâi anh cöôøi chôùi vôùi phöôïng hoaøng anh baûo: anh muoán hoân leân moãi caâu-thô-toâi. Toâi hoûi ñeå laøm gì tình yeâu vaø daâng hieán, hieán daâng maø khoâng maéc phaïm vaø maát maùt sao ñöôïc. Sao khoâng nhö baøi thô nguyeân veïn. Nguyeân veïn ñeå khoâng maát khoâng bao giôø maát caû phaûi khoâng? anh noùi: muøa ñoâng naêm nay laïnh toâi ñoaùn vì möa cöù raû rích töø saùng ñeán chieàu vaø ñoâi khi khoâng chòu boû ñi cho ñeán toái toâi luùng tuùng ñoå loãi thaùng möôøi thaùng möôøi anh haùi nuï cöôøi toâi thaû buoát nhöõng boâng möa haït traéng thaùng möôøi toâi haùi nhöõng chuøm thô ruû öôùt voâ cuøng giaác mô anh thì ra khoâng deã gì ñeå giöõ moät tình yeâu. Moät con tim. Moät soá 1. Cho daãu nhöõng giaác mô thì luoân quay ñi quay laïi chæ moät khuoân maët. Nhaân daùng. Hình boùng toâi noùi vôùi anh: ñaõ ñeán luùc cuoäc ñôøi caàn coù super glue ñaëc bieät duøng ñeå daùn tình yeâu oâi tình yeâu keo sôn traàn theá oâi khi toâi hoân leân moâi aáy sao bieát ñöôïc nuï naøo tinh khoâi!

•

117

118

•

TC THÔ 20

PHAN TAÁN HAÛI

GIÖÕA NHÖÕNG DOØNG THÔ LÔØI CHÖA NOÙI Toâi coù teân baïn ôû queâ nhaø ngheøo khoâng keå xieát, vaãn lang thang moãi ngaøy laøm thaày lang daïo, treân chieác xe ñaïp chôû ñuû thöù kim chaâm, saùch coå, vaø ñoâi khi vaøi baøi thô laøm dôû muoán tìm ngöôøi nghe goùp yù, nhieàu khi khoâng ñuû gaïo veà nuoâi vôï con trong ngaøy, ñoùi theâ thaûm vaãn laïc quan ñi nhaø thôø moãi ngaøy laàn chuoãi xin quan phoøng, ngoài caø pheâ væa heø vaãn nhaån nha ñoïc cho ngöôøi nghe baøi kinh “xin tha thöù ngöôøi” maø naøo theá heä chuùng toâi coù toäi tình gì, maø baøn tay baøn chaân ñaày chai saïn moãi khi vui möøng tìm ñöôïc ngaøy baùn söùc lao ñoäng, giöõa moät thôøi thô neùm ra giöõa ñöôøng ñeå mong queân luoân moät ñôøi, chæ mong giaønh giuïm cho ñuû tieàn mua moät chieác xích loâ ñeå keùo heát ñôøi beân caùc heø phoá Saøi Goøn, mong caùc con lôùn

TC THÔ 20

leân ñuû chöõ ñoïc cho thoâng, ñeå nhìn vaøo maét cha ñaãm leä tìm ñoïc laïi giöõa nhöõng doøng thô lôøi chöa noùi.

Toâi cuõng coù teân baïn, tình thaân khoâng xieát keå, cuøng chia xeû nhöõng trang saùch ngaøy ñaàu môùi lôùn, cuøng ñoäi möa chaïy baêng nhöõng caùnh ñoàng tuoåi nhoû, cuøng bò traän gioù lòch söû daäp vuøi cho tôi taû, töøng coù luùc nguyeän lieàu thaân ñem bình an veà cho ñôøi, roài cuøng thay nhau vaøo tuø ñeå thaáy heát caùi mong manh cuûa phaän ngöôøi, vaø roài laïi nhöõng ngaøy ñi khaép caùc chuøa tìm hoûi caùc sö veà nghóa lôùn, lôøi chöa noùi heát maø nöôùc maét ñaõ öôùt nhöõng trang kinh, tay böng toâ chaùo thieàn moân maø tróu naëng caû ngaøn theá giôùi, caàm buùt ghi naén noùt laïi nhöõng doøng chöõ coå ñeå doø tìm taâm yù ngöôøi xöa, thaät kheõ khaøng chæ vì sôï laøm raïn vôõ hoàn giaáy möïc, vaø roài ngaøy rôøi nöôùc chæ tieác khoâng noùi heát ñöôïc vôùi baïn nhöõng gì toâi hieåu – moät khi baát chôït voâ taâm maø roài cuõng chaúng coøn lôøi naøo daèn tuùi.

•

119

120

•

TC THÔ 20

Toâi coù boán ñöùa em quanh naêm thaát nghieäp, cuoái naêm 2000 vaãn ôû chung nhaø cuøng xaøi TV ñen traéng, tay chöa bao giôø chaïm tôùi caùi phone, moãi ngaøy tuùa ra ñöôøng lang thang caùc xoùm, ñaïp xe töø Chôï Lôùn ñi Saøi Goøn, Gia Ñònh toaùt moà hoâi doø hoûi, ñoâi khi ñi laøm ñaâu ñöôïc vaøi tuaàn, vaø roài laïi nghe lôøi thoâng baùo heát vieäc, nghe ñaâu ñaát nöôùc ñang thôøi ñoåi môùi tieán vaøo theá kyû 21 tieàn xaøi khoûi ñeám, vaãn hoàn nhieân moãi hai thaùng vieát thö xin tieàn anh, ñaâu coù bieát toâi beân naøy cöïc nhoïc ñi löôïm töøng ñoàng quarter ngoaøi phoá, vôùi nhöõng doøng chöõ ngoài goø löng moãi ngaøy vieát cho ñaày trang baùo, nhö caùc cuï ñoà moät thôøi baùn chöõ nhöõng ngaøy xuaân, maø giöõa phoá ngöôøi qua laïi thöôøng khi böïc doïc la maéng, ñoâi khi coøn bò ñaáu toá chuïp muõ bieåu tình giöõa Little Saigon nôi ngöôøi ta vaãn baûo laø ñaát laønh chim ñaäu.

TC THÔ 20

Toùc caùc em ñaõ baét ñaàu nhieàu sôïi traéng, duø maét toâi vaãn thaáy caùc em nhoû nhö thuôû thaät xa vaø loøng toâi vaãn muoán tìm moät lôøi ngaén goïn daën doø, nhö kieåu toâi noùi thöû tìm moät coâng thöùc mì aên lieàn cho hieåu bieát, maø moâi toâi aáp uùng vaø lôøi toâi khoâng coøn lôøi; caùc baïn toâi ñaõ baét ñaàu löng coøng, nhö lôøi toâi nghe töø moät ngöôøi baïn khaùc, vaãn chôø tin toâi nhö chôø pheùp laï, vaâng ñuùng moät thôøi chuùng toâi tin pheùp laï, nhöng toâi khoâng coøn thaáy pheùp laï nôi ñaâu ngoaøi queâ nhaø, nôi caùc baïn vaø caùc em toâi moãi ngaøy vaãn soáng baèng pheùp laï, nôi nhieàu ngaøy hoï chæ soáng baèng khí trôøi vaø nöôùc laõ, nôi nhieàu tuaàn chæ soáng baèng caø pheâ vaø thuoác laù, nôi nhieàu naêm soáng chæ baèng nhöõng doøng thô vaø moät taám loøng hoàn nhieân, vaø laø nôi moät ñôøi chuùng toâi ñaõ soáng chæ baèng nöôùc maét.

•

121

122

•

TC THÔ 20

Nguyeãn Hoaøi Phöông

VU VÔ Vu vô theo taâm traïng cuûa toâi luùc naøy hay baøi thô cuûa moät soá ngöôøi khaùc veà muøa ñoâng. Taát nhieân laø laù ñaõ haï caùnh an toaøn xuoáng ñaát. Gioù luùc ñaàu khe kheõ, nheï nhaøng vun nhöõng nhaùnh laù laïi thaønh töøng ñoáng, roài ñuøng ñuøng thoåi bieán maát taêm taát caû veà phía cuoái trôøi. Maët ñaát chæ coøn nhöõng thaân coû xô xaùc, vaät vôø chôø hoài sinh. Nhöõng thaân coû hình oáng aáy ñaõ raát daøi vaøo muøa thu, raát xanh vaøo muøa heø vaø môn môûn muøa xuaân, giôø heùo quaét, nhaøu naùt nhö nhöõng buùi raùc. Baàu trôøi khoâng coøn xanh thaêm thaúm, khoâng coøn trong veo nöõa maø lôûn vôûn ñaày nhöõng ñaùm maây xaùm, maây ñen, lôït bôït nhö moät noài chaùo loøng naáu dôû. Khoâng maém muoái, khoâng haønh ngoø... noài chaùo khoång loà hoå loán aáy chaéc chaén seõ phaûi ñoå xuoáng ñaát. Saép möa roài chaêng?

TC THÔ 20

Töøng ñaøn quaï ñen ngoøm ñaäu treân caùc caønh caây khoâ khoác. Caû khoâng gian vang vang, lanh laûnh nhöõng tieáng keâu quaï quaï. Maëc duø ñaõ giaønh quyeàn cai trò caû moät vuøng laõnh thoå roäng lôùn nhöng nhöõng con chim ñen xì xì nhö möïc naøy ngaøy ngaøy vaãn khoâng ngôùt caõi coï. Chuùng vaãn tham lam, tranh giaønh nhau quyeàn löïc vaø con naøo cuõng quang quaùc töï nhaän laø mình coù gioïng hay nhaát. Mieàn Baéc — Muøa Ñoâng naêm 2000

•

123

124

•

TC THÔ 20

Ngheä syõ coùc caùch... chaùt chaùt... laáy buùa goõ vaøo, ñuïc chaïm neân böùc töôïng nhöng caàn maãn vaát vaû ñeán khi naøo thì taûng ñaù saàn suøi gan goùc kia môùi coù theå trôû thaønh moät laõnh tuï vó ñaïi cuûa daân toäc hoaëc moät vó nhaân, ngoài xuoáng gheá chaám ngoùn tay vaøo cheùn nöôùc roài veõ leân maët baøn goã goà gheà, phaùc thaûo cuûa böùc töôïng, moãi laàn veõ laø moät yù töôûng laïi xuaát hieän, khoâng laàn naøo gioáng laàn naøo, nhöng böùc töôïng vaãn cöù ñöôïc daàn daàn hình thaønh vaø coù theå maáy thaùng hoaëc maáy naêm sau ñoù, noù ñöôïc mang ra ñaët ngoaøi moät coâng vieân hoaëc moät nôi coâng coäng naøo ñoù, nhöng laïi cuõng raát coù theå böùc töôïng maø ngöôøi ngheä syõ ñaõ doàn heát taâm huyeát, ñaõ khoâng tieác moà hoâi vaø coù khi laø caû maùu vaø nöoùc maét, kyø coâng saùng taïo ra aáy laïi bò quaúng vaøo xoù toái cho buïi baùm vaø naám moác gaäm nhaám, nhöng maø ngöôøi ngheä syõ ñaâu coøn coù nieàm ñam meâ naøo khaùc vaø baây giôø maét ñaõ môø löng ñaõ coøng, chaân tay ñaõ yeáu ôùt oâng ta vaãn kieân nhaãn ngaøy ngaøy ngoài mieät maøi coùc caùch... chaùt chaùt... laáy buùa goõ vaøo ñuïc, ñeå chaïm neân nhöõng pho töôïng ñaù nhöõng pho töôïng ñaù pho töôïng ñaù töôïng ñaù ñaù.

TC THÔ 20

PHAÏM VIEÄT CÖÔØNG

SOCRATES LAØ NGÖÔØI...

“Caùi cheát chæ laø söï thaát baïi cuûa y hoïc!”

thì ñaïi khaùi, maáy thöù beänh ung thö, tim maïch, tai bieán naõo..., cöù löôïm laët ñi daàn beø baïn gaàn xa; tin buoàn luùc naøo cuõng coù veû ñoät ngoät, laøm toái taêm maët muõi; tieän ñöôøng thì gheù thaép nhang, nghóa töû laø nghóa taän; ngoù baïn töôm taát nguû, im re trong quan taøi môû naép; xong maøn nöôùc maét caù saáu laø ruû nhau nhaäu, laâu laâu môùi coù dòp ñoâng vui, nhaéc thaèng ñaõ aên ñaát, thaèng saép chaàu trôøi, thaèng seõ ñi baùn muoái; uoáng say roài nghó mình saép ngheûo xem sao, nghe ngoùng trong ngöôøi coù choã ñaõ hö hao, coù nôi ñaõ leøng eøng sau maáy chuïc naêm cheånh maûng baûo trì; töôûng töôïng ra nôi naøo ñoù, nhö nhieáp hoä tuyeán, cuoáng hoïng, gan, phoåi... luõ phaûn loaïn teá baøo

•

125

126

•

TC THÔ 20

ñang caém côø ñen, daønh daân laán ñaát baát hôïp phaùp trong xöông da, maùu thòt, döôùi chaèng chòt ñòa ñaïo aâm ty; baùc só coù daën doø laø, ngoaøi vaøi ñieàu voâ phöông ñeå cöùu vaõn, nhö tuoåi taùc, di truyeàn, phaùi tính, thì ai cuõng coù theå choáng ñôõ phaàn naøo caùi ñaø nghieâng ñoå cuûa töû thaàn, (raùn söùc ngoï nguaäy trong möôøi phaàn traêm chieác khuoân ñònh-meänh-ñaõ-an-baøi!), nhö boû huùt thuoác, uoáng röôïu vaø ñöøng buoàn naûn, neân vui töôi, hoaëc phaûi ñoåi thay toaøn boä loái soáng hieän giôø; maø sao chæ coù theå khe kheõ, daät dôø, leà meà töø thaéc tha naøy sang thaéc thoûm khaùc, duø chaúng coøn thaát voïng nöõa; maø baøi tam ñoaïn luaän reû tieàn thôøi treû daïi, moãi laàn nhôù laïi, laïi cöôøi thaàm; chæ coù oâng Mai Thaûo, hình nhö kieät söùc cheát vì suy dinh döôõng. Nhôù Cao Ñoâng Khaùnh & bieån Galveston ñen. 16-12-2000

TC THÔ 20

PHAÙO ÑAØI Caø-ròt caø-tang trong chieác xe giaø nua, toâi nhìn ngaém boán muøa & theá giôùi. Traàn truïi caây caønh ñoâng laïnh, laù phong khoâ ñoû veä ñöôøng, nhöõng vaït phöôùng ñuoâi nheo ruõ treân phoá Nhaät, maây u xaùm. Coù aâm nhaïc Mozart roän raõ sôùm mai hay Chopin say ñaém chieàu taø; toâi mô maøng gioïng noùi coâ Dianne Nicolini eâm dòu daãn chöông trình, ñaùnh nhòp giaác mô laõng ñaõng cuûa ngaøy. Laù vaøng muøa naøy thöôøng bay vaøo xe, qua cöûa kính vaø sunroof môû roäng, nhö coù laàn boâng tuyeát Lake Tahoe; coù laàn em mô thaáy chuùng ta treân xe, lao ñeán moät bôø bieån xa laï, nhö ñoâi tình nhaân trong baøi thô cuûa Brodsky. Ba giôø saùng ñeâm qua, toâi nhö thaèng ñieân, phoùng xe qua nhöõng thaønh phoá vaéng, cuõng treân chieác xì-po caø-meøng ñoù. Quay kính xe leân, kín mít trong côn say bí tæ, toâi moät mình gaøo theùt, khoùc than döõ doäi, nhö laàn naøo chuùng ta laøm tình vôùi nhau man rôï & la khoùc tuyeät voïng trong phoøng vaéng.

•

127

128

•

TC THÔ 20

KHeá IEÂM

CON MEØO ÑEN Con meøo ñen coù linh hoàn vaø chieác xöông söôøn cuûa toâi, moãi buoåi saùng thöùc daäy khoâng bao giôø röûa maët, moãi buoåi saùng thöùc daäy khoâng bao giôø ñaùnh raêng; con meøo ñen coù ñoâi maét baèng ñaát seùt, môû ra vaø nhaém laïi, hay cöù môû ra vaø khoâng bao giôø nhaém laïi, trong luùc leân thang xuoáng thang, mang theo linh hoàn vaø chieác xöông söôøn cuûa toâi, maø queân raèng, toâi ñaõ soáng nhöõng ngaøy hoân aùm bieát bao, töï thuôû naøo vaø taïi sao thì toâi ñaønh choân kín, trong caùi tuùi ñöïng ñaày nhöõng ñoaïn chuù thích, ñöôïc löôïm laët töø raát nhieàu maãu chuyeän, ñeå caáu thaønh caâu chuyeän veà con meøo ñen, mang linh hoàn vaø chieác xöông söôøn cuûa toâi; dó nhieân, ñoù laø con meøo ñen coù ñoâi maét baèng ñaát seùt, chöù khoâng phaûi baát cöù ñoâi maét naøo khaùc; muø ñaëc, trong luùc leân thang xuoáng thang.

TC THÔ 20

NGÖÔØI ÑAØN BAØ Ngöôøi ñaøn baø nguû vôùi ngöôøi ñaøn oâng khoâng phaûi choàng cuûa mình, trong caên phoøng khoâng phaûi caên phoøng cuûa mình, vôùi caùi toâi khoâng phaûi caùi toâi cuûa mình, vaøo buoåi toái khoâng gioáng buoåi toái naøo (vaøo buoåi toái khoâng khaùc buoåi toái naøo), giöõa nhaø ga ñaày muoãi moøng vaø nöôùc ñaùi ngöïa, nhai laïi baát cöù thöù gì coù theå nhai laïi, boâi xoùa baát cöù thöù gì coù theå boâi xoùa, luïc loïi ñoáng ñoà ñaïc cuõ, maûnh baùo cuõ, keå veà noãi nhoïc nhaèn ñoài truïy; xoû chaân vaøo ñoâi guoác moäc, vaø böôùc qua ngöôõng cöûa, ñeå ñi tìm ngöôøi choàng nôi nhöõng ngöôøi ñaøn oâng khoâng phaûi choàng cuûa mình. Bieát theá thì. Thoâi theá thì. Ngöôøi ñaøn baø choân vuøi quaù khöù, hay quaù khöù ñaõ bò ñaùnh traùo, taøn phai, töø bao naêm tröôùc, raèng ñaõ coù moät thôøi, ñaõ coù, “moät thôøi aùo traéng ngaây thô”. Ngöôøi ñaøn baø quay goùt, trôû veà caên phoøng khoâng phaûi caên phoøng cuûa mình, vôùi caùi toâi khoâng phaûi caùi toâi cuûa mình, döûng döng, nhö söï thaät chöa bao giôø coù thaät. Chuù thích

“Moät thôøi aùo traéng ngaây thô.”: Lôøi nhaïc cuûa Traàm Töû Thieâng.

HEÁT PHAÀN THÔ TAÂN HÌNH THÖÙC

•

129

130

•

TC THÔ 20

Phuï baûn Nguyeãn Ñaêng Thöôøng

TC THÔ 20

•

131

Dana Gioia

LTS: Thuyeàn lôùn, soùng lôùn. Moät neàn thô lôùn taïo neân nhöõng vaán ñeà lôùn. vaø ñeå nhìn ra, phaûi coù ngöôøi vieát coù taàm voùc. Baøi vieát nhö baûn caùo traïng vaø caâu chuyeän keå veà moät neàn thô. Gioáng nhö moät cuoán saùch ñaëc bieät, “Ngöôøi Trung Quoác Xaáu Xí” cuûa Baù Döông chaúng haïn, phaûi ñöôïc vieát bôûi moät con ngöôøi ñaëc bieät. Nhöng phaûi coù moät neàn vaên hoùa nhö theá naøo, moät moâi tröôøng sinh hoaït trong saùng vaø thaúng thaén nhö theá naøo, môùi coù ñöôïc nhöõng phaùt bieåu, theå hieän söï can ñaûm vaø loøng coâng chính, bôûi laø moät nhaø thô, neáu khoâng daùm noùi nhöõng ñieàu muoán noùi, khoâng vöôït qua ñöôïc nhöõng thaønh kieán vaø leà thoùi, thì laøm sao goïi laø saùng taïo, xöùng ñaùng laø tieáng noùi chöùng thöïc söï hieän höõu cuûa con ngöôøi?

Thô Myõ hieän nay thuoäc veà moät nhoùm vaên hoùa

hoâng coøn laø moät phaàn trong doøng chính cuûa ñôøi soáng ngheä só vaø trí thöùc, noù bieán thaønh ngheà chuyeân moân cuûa moät nhoùm töông ñoái nhoû vaø coâ laäp. Nhöõng hoaït ñoäng ñieân cuoàng cuûa hoï ít khi naøo loït ra ngoaøi voøng kheùp kín cuûa nhoùm. Nhö moät nhaø thô coù haïng khoâng theå khoâng coù ñòa vò xaõ hoäi. Nhö nhöõng oâng cha ôû moät thò traán ñaày ngöôøi baát khaû tri luaän, hoï vaãn coøn ñoâi chuùt ñaëc vò soùt laïi. Nhöng, nhö moät ngheä só caù bieät thì hoï gaàn nhö voâ hình. Ñieàu ngaïc nhieân, rieâng cho tröôøng hôïp caùc nhaø thô ñöông ñaïi, laø noù xaûy ra ngay vaøo luùc coù söï môû roäng khoâng tieàn khoaùng haäu cuûa ngheä thuaät

132

•

TC THÔ 20

thô. Chöa bao giôø coù nhieàu taäp thô môùi, tuyeån taäp hay taïp chí vaên hoïc ñöôïc xuaát baûn nhö hieän giôø. Töø xöa ñeán nay khoâng moät nhaø thô naøo coù theå sinh soáng deã daøng ñöôïc nhö laø moät nhaø thô. Hieän nay coù khoaûng vaøi ngaøn giaùo chöùc vaên khoa cho trình ñoä ñaïi hoïc, vaø nhieàu hôn nöõa cho caùc lôùp ñeä nhò vaø ñeä nhaát caáp trung hoïc. Quoác hoäi ñaõ thaønh laäp chöùc vò nhaø thô danh döï, nhö hai möôi laêm tieåu bang khaùc ñaõ coù. Chuùng ta cuõng coù theå tìm ra nhieàu maïng löôùi trôï caáp coâng coäng phöùc taïp daønh cho nhaø thô, bôûi lieân bang, tieåu bang, toå chöùc ñòa phöông, vaø nhieàu hôn nöõa döôùi hình thöùc hoïc boång cuûa cô quan töø thieän, taëng thöôûng, vaø nhöõng trôï caáp cöùu teá. Töø xöa ñeán nay chöa bao giôø coù nhieàu pheâ bình veà thô ñöông ñaïi ñöôïc vieát ra; noù chieám khoaûng chuïc baûn tin vaên hoïc vaø caùc taïp chí chuyeân nghaønh. Söï naûy nôû cuûa thô môùi vaø caùc chöông trình thô voâ cuøng kinh ngaïc so vôùi baát cöù löôïng ño lòch söû naøo khaùc. Khoaûng döôùi moät ngaøn tuyeån taäp môùi veà thô ñöôïc xuaát baûn moãi naêm, theâm vaøo ñoù, voâ soá thô môùi ñaêng treân caùc taïp chí lôùn nhoû. Khoâng ai bieát con soá caùc buoåi ñoïc thô moãi naêm laø bao nhieâu, nhöng chaéc chaén, con soá aáy leân ñeán caû chuïc ngaøn. Vaø hieän nay coù khoaûng hai traêm chöông trình vaên khoa cao hoïc taïi Hoa kyø, vaø hôn moät ngaøn chöông trình vaên khoa ñaïi hoïc. Vôùi trung bình möôøi sinh vieân cho moãi chöông trình cao hoïc, chæ rieâng nhöõng chöông trình naøy thoâi, seõ saûn xuaát khoaûng hai möôi ngaøn nhaø thô coù baèng caáp trong thaäp nieân tôùi. Töø nhöõng xaùc suaát ñoù, coù theå deã daøng keát luaän ñöôïc, chuùng ta ñang soáng trong thôøi ñaïi vaøng son cuûa thi ca Myõ. Nhöng söï buøng noå naøy cuûa thô laïi laø moät hieän töôïng haïn cheá ñeán nguy khoán. Nhieàu thaäp nieân vôùi coâng, tö taøi trôï ñaõ taïo neân moät giai caáp chuyeân nghieäp ñeå saûn xuaát vaø tieáp nhaän thô môùi, goàm coù haøng nguõ caùc giaùo sö, sinh vieân cao hoïc, chuû buùt, nhaø xuaát baûn, vaø caùc nhaø quaûn trò. Haàu heát döïa vaøo nhöõng vieän ñaïi hoïc, caùc nhoùm naøy daàn daàn bieán thaønh ñoäc giaû chuû yeáu cuûa thô ñöông ñaïi. Haäu quaû laø naêng löïc thô Myõ, ñaõ höôùng ngoaïi, giôø ngaøy caøng höôùng noäi nhieàu hôn. Teân tuoåi ñöôïc taïo ra vaø giaûi thöôûng ñöôïc chia chaùc trong voøng nhoùm vaên hoùa thô. Ñeå phuø hôïp vôùi ñònh nghóa cuûa Russell Jacoby veà teân tuoåi haøn laâm ñöông ñaïi trong The Last Intellectuals, nhaø thô “noåi tieáng” laø moät ngöôøi chæ noåi tieáng vôùi caùc nhaø thô khaùc maø thoâi. Nhöng, soá löôïng nhaø thô ñoù ñuû ñeå bieán tieáng taêm ñòa phöông aáy töông ñoái thaønh quan troïng. Caùch ñaây khoâng maáy laâu, caâu “chæ coù nhaø thô môùi ñoïc thô” ñöôïc duøng nhö moät lôøi pheâ bình cheâ traùch. Hieän nay, ñoù laø moät chieán löôïc thöông maïi ñaõ ñöôïc traéc nghieäm. Tình traïng naøy ñaõ thaønh nghòch lyù, moät bí aån Zen veà vaên hoùa xaõ hoäi

TC THÔ 20

•

133

hoïc. Quaù nöûa theá kyû, trong khi lôùp ñoäc giaû chuyeân nghieäp veà thô Myõ ngaøy caøng baønh tröôùng, lôùp ngöôøi ñoïc thô bình thöôøng laïi giaûm ñi. Hôn nöõa, nhöõng ñaàu maùy daãn daét ñeán thaønh coâng haøn laâm cho thô – söï buøng noå cuûa caùc chöông trình vaên khoa, söï sinh soâi naûy nôû cuûa caùc taïp chí vaø nhaø xuaát baûn ñöôïc taøi trôï, ngheà nghieäp vaên khoa xuaát hieän, vaø vaên hoïc Myõ thieân cö vaøo vieän ñaïi hoïc – ñaõ voâ tình ñoùng goùp theâm vaøo söï bieán maát cuûa noù ôû coâng chuùng.

Theá giôùi rieâng Ñoái vôùi moät ñoäc giaû bình thöôøng, caùi meänh ñeà, soá ñoäc giaû cuûa thô ñang suy giaûm, hình nhö töï chöùng minh. Ñoù laø daáu hieäu coâ laäp hieän nay cuûa ngheä thuaät thô maø trong nhoùm vaên hoùa, nhöõng khaùi nieäm nhö vaäy thöôøng bò loaïi boû. Nhö caùc nhaø ñaïi dieän hoäi ñoàng thöông maïi ñeán töø Parnassus, nhöõng ngöôøi quaûng caùo cho thô thöôøng ñöa ra nhöõng con soá caûm ñoäng veà söùc taêng tröôûng cuûa xuaát baûn, chöông trình, vaø soá löôïng giaùo sö. Ñöa ra nhöõng con soá thoáng keâ töùc cöôøi veà söï baønh tröôùng cuï theå cuûa thô, laøm sao chuùng ta coù theå tröng ra, aûnh höôûng trí thöùc vaø tinh thaàn cuûa noù ñaõ xoùi moøn? Chuùng ta khoâng theå deã daøng saép xeáp caùc con soá, nhöng vôùi baát cöù nhaø quan saùt voâ tö naøo cuõng thaáy, baèng chöùng hieån nhieân trong theá giôùi tö töôûng vaø vaên chöông khoâng laøm sao thoaùt khoûi. Baùo chí haøng ngaøy khoâng coøn ñieåm thô nöõa. Thaät vaäy, coù raát ít baøi ñaêng taûi veà thô hay veà caùc nhaø thô treân baùo chí noùi chung. Töø naêm 1984 cho ñeán naêm nay (1991) giaûi National Book Award ñaõ boû theå loaïi thô. Caùc nhaø pheâ bình daãn ñaàu cuõng hieám khi naøo ñieåm thô. Khoâng coù ngöôøi naøo bình luaän ngoaïi tröø caùc nhaø thô khaùc. Gaàn nhö khoâng coù tuyeån taäp thô ñöông ñaïi naøo ñöôïc phoå bieán ngoaïi tröø nhöõng thöù nhö Norton Anthology cho giôùi ñoäc giaû haøn laâm. Toùm laïi, hình nhö phaàn lôùn ñoäc giaû cuûa ñuû loaïi tieåu thuyeát coù giaù trò khoâng chuù yù maáy ñeán thô. Moät ñoäc giaû quen thuoäc vôùi nhöõng taùc phaåm cuûa Joyce Carol Oates, John Updike, hay John Barth coù theå khoâng nhaän ra teân cuûa Gwendolyn Brooks, Gary Snyder, vaø W.D. Snodgrass. Chuùng ta coù theå thaáy roõ choã ñöùng nhoû nhoi hieän giôø cuûa thô baèng caùch ñoïc baûn töôøng trình treân The New York Times. Thô hoaøn toaøn khoâng bao giôø ñöôïc ñieåm trong aán baûn haøng ngaøy, thænh thoaûng vaøi cuoán thô môùi ñöôïc baøn ñeán trong soá ra ngaøy Chuû nhaät Book Review, nhöng haàu nhö luùc naøo cuõng ñieåm chung moät nhoùm ba cuoán trôû leân. Trong khi moät cuoán saùch môùi hay

134

•

TC THÔ 20

töï truyeän thöôøng ñöôïc ñieåm trong khoaûng thôøi gian phaùt haønh, moät tuyeån taäp môùi cuûa moät nhaø thô quan troïng nhö Donald Hall hay David Ignatow coù theå phaûi ñôïi caû naêm môùi ñöôïc chuù yù ñeán. Coù khi noù khoâng bao giôø ñöôïc bình luaän ñeán. The Flying Change cuûa Henry Taylor, sau khi noù ñoaït giaûi Pulitzer. Transparent Gestures cuûa Rodney Jones, maáy thaùng sau khi noù ñoaït giaûi National Book Critics Circle Award. Thomas and Beulah cuûa Rita Dove, ñoaït giaûi Pulitzer khoâng heà ñöôïc tôø Times ñieåm tôùi. Bình luaän thô cuõng khoâng maáy toát ñeïp hôn ôû nhöõng choã khaùc, vaø thöôøng thì coøn teä hôn theá nöõa. Tröôøng hôïp The New York Times chæ ñeå phaûn aùnh caùi yù kieán raèng maëc duø coù moät soá löôïng thô raát lôùn, khoâng coù baøi thô naøo quan troïng ñoái vôùi ñoäc giaû, nhaø xuaát baûn, hay nhaø quaûng caùo – baát cöù ai — ngoaïi tröø caùc nhaø thô khaùc. Ñoái vôùi phaàn lôùn baùo vaø taïp chí, thô ñaõ bieán thaønh söï trao ñoåi vaên hoïc, chuû yù ñeå ñöôïc chaáp nhaän nhieàu hôn laø ñeå ñoïc. Haàu heát caùc chuû buùt ñaêng thô vaø ñieåm thô nhö moät traïi chuû Montana giaøu coù nuoâi vaøi con boø moäng – khoâng phaûi ñeå aên thòt gioáng boø ñang bò tuyeät chuûng maø baøy ra ñaáy nhö theå ñang gia ôn cho truyeàn thoáng.

Thô daàn bieán maát nhö theá naøo? Nhöõng tranh luaän veà söï quan troïng vaên hoùa cuûa thô bò suy thoaùi khoâng coù gì laø môùi. Trong vaên hoïc Myõ, ñieàu naøy ñaõ ñöôïc ghi nhaän töø theá kyû thöù möôøi chín. Nhöõng cuoäc tranh bieän hieän ñaïi coù theå ñöôïc xem laø baét ñaàu töø naêm 1984, khi Edmund Wilson xuaát baûn laàn thöù nhaát baøi tranh luaän “Is Verse a Dying Technique?” (Thô laø moät kyõ thuaät ñang cheát?) Quan saùt lòch söû vaên hoïc, Wilson ghi nhaän raèng vai troø cuûa thô ñaõ heïp daàn keå töø theá kyû thöù möôøi taùm. Noùi rieâng thì söï nhaán maïnh vaøo cöôøng ñoä cuûa chuû nghóa Laõng maïn ñaõ laøm cho thô, hình nhö bieán thaønh “nhaát thôøi vaø cöïc tinh” ñeán ñoä noù thu nhoû thaønh söï truyeàn ñaït cuûa loaïi thô tröõ tình. Trong khi thô – tröôùc ñoù ñaõ töøng ñöôïc duøng ñeå phoå bieán truyeän keå, chaâm bieám, bi kòch, keå caû lòch söû vaø söï suy ñoaùn khoa hoïc – thu laïi trong thô tröõ tình, vaø vaên xuoâi laán chieám phaàn lôùn ñòa haït vaên hoïc cuûa thô. Moät nhaø vaên coù tham voïng thì khoâng coù löïa choïn naøo khaùc ngoaïi tröø vaên xuoâi. Töông lai cuûa moät neàn vaên hoïc lôùn, Wilson suy luaän, gaàn nhö hoaøn toaøn tuøy thuoäc vaøo vaên xuoâi. Wilson laø moät nhaø phaân tích coù khaû naêng veà caùc khuynh höôùng vaên hoïc. Söï thaåm ñònh deø daët cuûa oâng veà choã ñöùng cuûa thô trong vaên hoïc hieän ñaïi thöôøng bò taán coâng, coù giaù trò quaù nöûa theá kyû nay, vaø chöa bao giôø bò

TC THÔ 20

•

135

baùc boû. Tranh luaän cuûa oâng ñaët ra leà luaät caên baûn cho lôùp ngöôøi bieän giaûi sau naøy cuûa thi ca ñöông ñaïi. Noù cuõng mang laïi ñieåm khôûi ñaàu cho nhöõng ngöôøi baøi tröø thaùnh töôïng, töø Delmore Schwartz cho ñeán Christopher Clausen. Moät trong nhöõng ngöôøi theo khuynh höôùng xeùt laïi noåi tieáng gaàn ñaây nhaát laø Joseph Epstein vôùi baøi pheâ bình chaâm choïc naêm 1988 “Who Killed Poetry?” (Ai ñaõ gieát thô?) xuaát hieän ñaàu tieân treân Commentary vaø ñöôïc in laïi trong phaàn thaûo luaän gay gaét quaù möùc cuûa AWP Chronicle (moät taïp chí cuûa Associated Writing Program). Khoâng phaûi voâ tình maø töïa baøi cuûa Epstein ñaõ toû loøng toân kính gaáp hai cho tieåu luaän cuûa Wilson – tröôùc tieân laø nhaïi ñuøa hình thöùc tra vaán caùi töïa cuûa baøi tieåu luaän, thöù hai laø aån duï veà söï cheát choùc cuûa noù. Chuû yeáu baøi vieát cuûa Epstein laø caäp nhaät hoùa tranh luaän cuûa Wilson, nhöng vôùi nhöõng khaùc bieät quan troïng. Trong khi Wilson ñeå yù ñeán söï suy thoaùi ñòa vò vaên hoïc cuûa thô nhö moät tieán trình töø töø qua ba theá kyû, Epstein chæ chuù troïng ñeán vaøi thaäp nieân vöøa qua. OÂng ñoái chieáu nhöõng thaønh tích quan troïng cuûa nhoùm Hieän ñaïi – theá heä cuûa Eliot vaø Stevens ñaõ daãn thô töø thôøi haáp hoái cuûa Laõng maïn ñi vaøo theá kyû hai möôi – vôùi thöù maø oâng nghó laø thaønh tích nhoû nhaët cuûa caùc nhaø thô hieän nay. Epteisn cho raèng, nhaø Hieän ñaïi laø moät ngheä só hoaït ñoäng vôùi caùi nhìn vaên hoùa roäng raõi. Caùc nhaø vaên ñöông ñaïi laø “nhaø thô chuyeân nghieäp,” ngöôøi hoaït ñoäng trong theá giôùi kheùp kín cuûa ñaïi hoïc. Wilson ñoå tình theá cuûa thô do bôûi caùc löïc lòch söû; Epstein buoäc toäi chính caùc nhaø thô vaø caùc cô quan maø hoï ñaõ giuùp moät tay thieát laäp, nhaát laø caùc chöông trình vaên khoa. Laø moät nhaø tranh luaän saùng suoát, Epstein coá tình möôïn baøi tieåu luaän cuûa oâng ñeå thieâu ñoát, vaø quaû thaät, noù chaâm ngoøi cho pheâ bình buøng noå. Khoâng coù baøi tieåu luaän naøo gaàn ñaây veà thô Myõ laïi taïo ñöôïc nhieàu phaûn öùng nhö theá trong caùc taïp chí vaên chöông. Vaø chaéc chaén, khoâng coù baøi naøo coù nhieàu chæ trích phuû nhaän döõ doäi ñeán töø caùc nhaø thô. Ñeán nay, coù ít nhaát laø ba möôi nhaø vaên ñaõ vieát baøi traû lôøi. Nhaø thô Henry Taylor ñaõ ñaêng hai baøi baùc boû. Nhaø thô thì maãn caûm raát ñuùng ñoái vôùi tranh luaän cho raèng thô ñaõ thoaùi hoùa trong söï quan troïng cuûa vaên chöông, vì caùc nhaø baùo vaø bình luaän thöôøng duøng nhöõng tranh luaän nhö theá ñeå giaûn dò cho raèng thô ñöông ñaïi khoâng coøn thích öùng nöõa. Thoâng thöôøng thì moät nhaø pheâ bình bieát caøng ít veà thô, hoï caøng deã loaïi boû noù hôn. Ñaáy khoâng phaûi tình côø, toâi nghó, maø caû hai baøi tieåu luaän raát ñaùng tin veà choã ñöùng cuûa thô, ñöôïc vieát bôûi hai nhaø pheâ bình tieåu thuyeát xuaát saéc, caû hai chöa vieát gì nhieàu veà thô ñöông ñaïi. Quaù sôùm ñeå ñaùnh giaù söï chính xaùc trong baøi tieåu luaän cuûa Epstein, nhöng moät nhaø

136

•

TC THÔ 20

vaên hoïc söû seõ nhaän ra thôøi ñieåm mæa mai trong baøi vieát. Trong khi Wilson chaám döùt baøi tieåu luaän noåi tieáng cuûa mình, Robert Frost, Wallace Stevens, T. S. Eliot, Ezra Pound, Marianne Moore, e. e. Cummings, Robinson Jeffers, H. D. (Hilda Doolittle), Robert Graves, W. H. Auden, Archibald MacLeish, Basil Bunting, vaø nhieàu ngöôøi khaùc ñang saùng taùc nhöõng baøi thô hay nhaát, nhöõng baøi thô bao goàm caû lòch söû, chính trò, kinh teá, toân giaùo, vaø trieát hoïc, naèm trong thöù vaên chöông toaøn nhaát cuûa lòch söû ngoân ngöõ. Cuøng luùc ñoù, moät theá heä môùi, trong ñoù coù Robert Lowell, Elizabeth Bishop, Philip Larkin, Randall Jarrell, Dylan Thomas, A. D. Hope, vaø nhieàu ngöôøi khaùc, vöøa môùi ñaët chaân vaøo mieàn ñaát xuaát baûn. Veà sau, chính Wilson ñaõ nhìn nhaän laø söï xuaát hieän cuûa moät nhaø thô ña taøi nhieàu tham voïng nhö Auden, ñoái nghòch vôùi nhieàu ñieåm trong baøi tranh luaän cuûa oâng. Nhöng neáu nhöõng tieân ñoaùn cuûa Wilson coù khi khoâng chính xaùc, yù kieán cuûa oâng veà tröôøng hôïp chung chung cuûa thô thì tinh xaûo ñeán ñoä ngaõ loøng. Maëc duø nhöõng baøi thô lôùn ñöôïc tieáp tuïc vieát ra, thô ñaõ thoaùi lui ra khoûi trung taâm cuûa ñôøi soáng vaên hoïc. Duø ñöôïc uûng hoä bôûi moät nhoùm trung thaønh, thô ñaõ maát ñi loøng töï tin raèng noù vaãn phaùt bieåu cho vaø vì moät neàn vaên hoùa phoå quaùt.

Beân trong nhoùm vaên hoùa Chuùng ta thaáy ñöôïc baèng chöùng hieän traïng suy ñoài cuûa thô ngay caû ôû trong nhoùm vaên hoùa. Nhöõng nghi thöùc xaùc thöïc cuûa theá giôùi thô – caùc buoåi ñoïc thô, taïp chí nhoû, caùc buoåi taäp laøm thô, vaø ñaïi hoäi – töï giôùi haïn ñeán ñoä kinh ngaïc. Thí duï, taïi sao hieám khi naøo thô hoøa troän vôùi aâm nhaïc, vuõ, hay kòch? Haàu heát caùc buoåi ñoïc thô, chöông trình chæ goàm coù thô maø thoâi – vaø thöôøng chæ coù thô cuûa taùc giaû ñeâm ñoù. Boán möôi naêm veà tröôùc, khi Dylan Thomas ñoïc thô, oâng boû ra nöûa buoåi ñeå ñoïc thô cuûa caùc taùc giaû khaùc. Maëc duø khoâng phaûi laø ngöôøi töï laøm lu môø mình ñi, oâng chæ khieâm toán tröôùc ngheä thuaät. Ngaøy nay, haàu heát caùc buoåi ñoïc thô toaøn laø taùn tuïng caùi toâi cuûa taùc giaû nhieàu hôn laø cho thô. Chaúng traùch khaùn giaû ôû nhöõng buoåi nhö theá thöôøng chæ coù caùc nhaø thô, seõ-laø-nhaø thô, vaø baïn beø cuûa taùc giaû. Coù khoaûng vaøi taù taïp chí hieän nay chæ ñaêng thô. Hoï khoâng ñaêng caùc baøi pheâ bình vaên chöông, heát trang naøy ñeán trang kia toaøn laø nhöõng baøi thô môùi chöa raùo möïc. Ñeán noãi tim cuõng phaûi laéng xuoáng xoùt xa khi thaáy quaù nhieàu baøi thô chen laán chaät choäi, nhö boïn di daân laäu döôùi buoàng laùi taøu. Raát deã ñeå ngöôøi ta boû soùt moät baøi thô saùng suûa giöõa nhöõng baøi taêm toái. Chuùng ta phaûi laáy heát söùc môùi ñoïc heát nhöõng taïp chí nhoû naøy vôùi söï côûi môû vaø chuù taâm. Chæ coù vaøi ngöôøi chòu khoù laøm nhö theá, thöôøng thì ngay caû ngöôøi

TC THÔ 20

•

137

coäng söï vôùi nhöõng taïp chí aáy cuõng khoâng laøm theá. Söï laõnh ñaïm ñoái vôùi thô trong truyeàn thoâng ñaïi chuùng ñaõ taïo neân moät quaùi vaät ñoái nghòch – nhöõng taïp chí yeâu meán thô nhöng laïi quaù thieáu khoân ngoan. Cho ñeán khoaûng ba möôi naêm tröôùc ñaây, thô xuaát hieän treân nhöõng taïp chí ñuû moïi ñeà taøi daønh cho lôùp ñoäc giaû khoâng chuyeân nghieäp. Thô tranh giaønh söï chuù yù cuûa ñoäc giaû vôùi chính trò, tieåu thuyeát vaø ñieåm saùch – moät tranh ñua toát ñeïp cho moïi theå loaïi. Moät baøi thô khoâng gôïi ñöôïc söï chuù yù cuûa ñoäc giaû khoâng ñöôïc xem laø moät baøi thô. Chuû buùt choïn nhöõng baøi maø hoï nghó raèng haáp daãn lôùp ñoäc giaû rieâng bieät cuûa hoï, vaø söï ña theå cuûa taïp chí baûo ñaûm cho söï coù maët cuûa ñuû loaïi thô khaùc nhau. Tôø Kenyon Review khôûi ñaàu ñaêng nhöõng baøi thô cuûa Robert Lowell beân caïnh caùc tieåu luaän pheâ bình vaø bình luaän vaên hoïc. Tôø The New Yorker laõo luyeän taùn tuïng Ogden Nash giöõa caùc tranh hí hoïa vaø truyeän ngaén. Vaøi taïp chí ñuû moïi theå loaïi, nhö The New Republic vaø The New Yorker, vaãn ñaêng thô treân moãi aán baûn, nhöng, moät caùch coù yù nghóa, khoâng tôø naøo tröø The Nation, vaãn thöôøng xuyeân coù nhöõng baøi ñieåm thô. Moät soá thô xuaát hieän treân vaøi taïp chí nhoû vaø tam nguyeät san, ñeám ñöôïc treân baøn tay, phuø hôïp vôùi nhöõng baøn luaän veà moät chöông trình nghò söï vaên hoùa roäng raõi cho lôùp ñoäc giaû khoâng chuyeân moân, nhö The Threepenny Review, The New Criterion, vaø The Hudson Review. Nhöng phaàn lôùn thô ñöôïc ñaêng treân nhöõng taïp chí höôùng veà soá ñoäc giaû oác ñaûo coù chöùc nghieäp chuyeân moân, chính yeáu laø giaùo sö vaên khoa vaø sinh vieân cuûa hoï. Moät soá ít trong nhöõng tôø naøy, nhö American Poetry Review vaø AWP Chronicle, coù soá löu haønh töông ñoái khaù. Nhöõng ñoù khoâng phaûi laø vaán ñeà. Vaán ñeà laø söï töï maõn hay cam chòu ñeå chæ hieän höõu trong vaø cho nhoùm vaên hoùa maø thoâi. Ñaëc tính xuaát baûn thô trong nhoùm vaên hoùa laø gì? Thöù nhaát, chuû ñeà nhaém vaøo laø vaên hoïc Myõ hieän thôøi (coù leõ cuõng ñöôïc boå tuùc theâm vaøi baøi thô dòch cuûa caùc taùc giaû ñaõ ñöôïc dòch ra nhieàu thöù tieáng). Thöù hai, neáu noù coù baát cöù gì khaùc hôn thô, thì ñaáy thöôøng laø truyeän ngaén. Thöù ba, neáu noù ñaêng loaïi vaên xuoâi lan man, thì chaéc chaén laø traøn ngaäp nhöõng baøi tieåu luaän vaø ñieåm saùch. Neáu laø phoûng vaán, gioïng ñieäu cuûa baøi laø toân kính moät caùch ñaùng xaáu hoå ñoái vôùi taùc giaû. Vôùi nhöõng taïp chí naøy, baøi pheâ bình coù maët khoâng phaûi ñeå mang laïi moät nhaän thöùc coâng bình veà nhöõng cuoán saùch môùi maø laø ñeå phaân phoái chuùng. Raát thöôøng, laø coù moät quan heä caù nhaân naûy nôû giöõa ngöôøi vieát baøi ñieåm saùch vaø taùc giaû hoï baøn luaän ñeán. Thænh thoaûng vaøi baøi pheâ bình phuû nhaän ñöôïc ñaêng ra, coù tinh thaàn beø phaùi roõ reät, loaïi

138

•

TC THÔ 20

boû moät khuynh höôùng ngheä thuaät naøo ñoù maø taïp chí ñaõ chæ trích roài. Hình nhö luaät bænh buùt baát thaønh vaên laø, khoâng bao giôø neân gaây ra ngaïc nhieân hay khoù chòu cho ñoäc giaû; bôûi vì sau cuøng maø noùi, hoï ñeàu laø baïn beø vaø ñoàng nghieäp cuûa mình. Baèng caùch boû rôi vieäc laøm khoù khaên trong söï thaåm ñònh, nhoùm vaên hoùa thô töï huûy boû yù nghóa ngheä thuaät cuûa chính noù. Vì coù quaù nhieàu tuyeån taäp môùi veà thô xuaát baûn moãi naêm ñeå thaåm ñònh, ñoäc giaû buoäc phaûi döïa vaøo söï coâng bình vaø bieän bieät cuûa ngöôøi ñieåm thô tieán daãn nhöõng cuoán hay nhaát. Nhöng baùo chí chung chung phaàn lôùn ñaõ boû qua, vaø baùo chuyeân moân thì laïi baûo veä thô quaù ñaùng neân ñaâm ra ngaàn ngaïi khi laøm vieäc phaùn ñoaùn khoù khaên naøy. Trong cuoán saùch môùi cuûa oâng, American Poetry: Wildness and Domesticity, Robert Bly ñaõ taû raát chính xaùc caùi aûnh höôûng xoùi moøn cuûa chuû nghóa pheâ bình naâng ñôõ. Chuùng ta ôû moät tröôøng hôïp kyø cuïc: cho duø coù nhieàu baøi thô dôû ñang ñöôïc in, nhieàu hôn bao giôø heát trong lòch söû Myõ, phaàn lôùn caùc baøi ñieåm thô ñeàu tích cöïc. Caùc nhaø pheâ bình noùi laø “Toâi khoâng bao giôø taán coâng caùi gì dôû, töï noù lo laáy thaân,”... nhöng caû nöôùc ñaày nhöõng nhaø thô treû vaø ñoäc giaû, boái roái khi nhìn thaáy moät baøi thô taàm thöôøng ñöôïc khen, hay khoâng bao giôø bò taán coâng, vaø hoï ñaâm ra nghi ngôø khaû naêng nhaän thöùc pheâ bình cuûa chính mình. Caûm töôûng beø phaùi cuõng tieâu bieåu trong haàu heát nhöõng thi taäp gaàn ñaây veà thô. Maëc duø nhöõng tuyeån taäp naøy ñeàu töï tröng baøy nhö moät söï daãn giaûi coù giaù trò veà thô môùi hay nhaát, chuùng ñeàu khoâng ñöôïc bieân soaïn cho nhöõng ñoäc giaû ôû ngoaøi giôùi haøn laâm. Hôn moät laàn, chuû buùt ñaõ khaùm phaù ra caùch hay nhaát ñeå coù moät thi taäp giao phoù cho mình laø goàm luoân taùc phaåm cuûa nhöõng nhaø thô ñang daïy moân hoïc ñoù. Bieân soaïn trong tinh thaàn gioáng nhau thì môùi thích nghi, nhieàu thi taäp taïo ra aán töôïng, phaåm chaát vaên chöông laø moät khaùi nieäm maø chuû buùt laãn ñoäc giaû khoâng neân xem troïng quaù ñaùng. Chaúng haïn nhö cuoán Morrow Anthology of Younger American Poets, naêm 1985, khoâng haún laø moät tuyeån taäp vaên chöông choïn loïc maø gioáng nhö moät nieân giaùm bao quaùt veà caùc giaùo sö vaên khoa (coù caû aûnh cuûa töøng ngöôøi). Daøy gaàn 800 trang, trình baøy khoâng döôùi 104 caùc nhaø thô treû quan troïng, haàu heát ñeàu coù ngheà daïy vieát vaên. Caùi nguyeân taéc bænh buùt chi phoái tuyeån taäp, hình nhö laø noãi lo sôï, lôõ boû soùt moät vaøi ñoàng nghieäp coù theá löïc. Tuyeån taäp cuõng coù vaøi baøi thô maïnh meõ vaø nguyeân baûn, nhöng chuùng bò

TC THÔ 20

•

139

vaây quanh bôûi nhieàu baøi taäp-laøm-thô, khieán ngöôøi ta laáy laøm laï raèng baøi thô coù ñoù bôûi döï tính hay chæ laø thöû nghieäm ngaãu nhieân. ÔÛ nhöõng choã chaép vaù buoàn chaùn hôn nöõa, ta coù theå ñoaùn, coù leõ cuoán naøy khoâng phaûi ñeå ñoïc, maø chæ ñeå giao cho chuû buùt coù chuyeän laøm maø thoâi. Vaø ñoù môùi laø vaán ñeà thaät söï. Nhoùm vaên hoùa thô khoâng coøn phoûng ñònh raèng taát caû nhöõng baøi thô in ra seõ ñöôïc ñoïc. Nhö caùc ñoàng nghieäp cuûa hoï ôû nhöõng phaân khoa ñaïi hoïc khaùc, nhaø thô chuyeân nghieäp phaûi xuaát baûn thô, vì lyù do an toaøn ngheà nghieäp vaø tieán thaân. Hoï caøng xuaát baûn nhieàu, caøng tieán thaân nhanh. Neáu khoâng xuaát baûn gì heát, hoaëc ñôïi quaù laâu, töông lai kinh teá cuûa hoï laâm vaøo nguy khoán. Dó nhieân, trong ngheä thuaät, moïi ngöôøi ñeàu ñoàng yù raèng phaåm chaát chöù khoâng phaûi soá löôïng laø quan troïng. Vaøi taùc giaû soáng soùt nhôø coù moät baøi thô nhôù ñôøi – thí duï nhö “Go, Lovely Rose” cuûa Edmund Waller, hay “The Man With the Hoe” cuûa Edwin Markham, hai baøi thô noåi tieáng nhôø ñöôïc ñaêng laïi treân haøng traêm tôø baùo – moät chuyeän khoù töôûng ôû ngaøy nay. Nhöng boïn caïo giaáy, bôûi ñaëc tính cuûa hoï, gaëp khoù khaên trong vieäc ño löôøng moät thöù baát khaû löôïng nhö phaåm chaát vaên chöông. Khi caùc cô quan ñaùnh giaù ngheä só saùng taïo ñeå thueâ möôùn hay quaûng baù, hoï vaãn phaûi tìm vaøi phöông caùch khaùch quan naøo ñoù. Theo quan saùt cuûa nhaø pheâ bình Bruce Bawer: Sau cuøng thì moät baøi thô, vaät deã vôõ, vaø giaù trò noäi taïi cuûa noù, coù hoaëc thieáu, laø moät khaûo saùt chuû quan ñaùng sôï; nhöng nhöõng hoïc boång, baèng caáp, boå nhieäm, vaø xuaát baûn ñeàu laø nhöõng söï kieän khaùch quan. Chuùng coù theå löôïng ñònh ñöôïc; chuùng coù theå ñöôïc lieät keâ treân tieåu söû tìm vieäc. Caùc nhaø thô nhaát ñònh theo ñuoåi ngheà nghieäp ôû caùc cô cheá giaùo duïc hieåu raèng chuaån ñoä thaønh coâng laø phaân löôïng chính yeáu. Hoï phaûi xuaát baûn caøng nhieàu caøng nhanh caøng toát. Söï tröôûng thaønh töø toán cuûa söï saùng taïo chaân chính, ñoái vôùi hoäi ñoàng giaùo duïc, laø löôøi bieáng. Wallace Stevens ñaõ boán möôi ba khi xuaát baûn thi taäp ñaàu tieân. Robert Frost ñaõ ba möôi chín tuoåi. Ngaøy nay, nhöõng ngöôøi bieáng nhaùc nhö theá seõ khoâng coù vieäc laøm. Söï sinh soâi naûy nôû cuûa caùc taïp chí vaø nhaø in trong voøng ba möôi naêm nay laø caâu traû lôøi cho nhu caàu tuyeät voïng, ñeå ñöôïc xaùc nhaän laø chuyeân moân cuûa caùc giaùo sö vaên khoa, hôn laø cho söï taêng tröôûng haùo thô cuûa coâng chuùng. Nhö noâng traïi ñöôïc chính phuû trôï caáp troàng toaøn nhöõng thöù thöùc aên khoâng ai caàn, kyõ ngheä thô ñaõ ñöôïc taïo ra ñeå phuïc vuï cho sôû thích cuûa nhaø saûn xuaát chöù khoâng phaûi cuûa ngöôøi tieâu thuï. Vaø trong tieán trình naøy, söï toaøn veïn cuûa thô bò phaûn boäi. Dó nhieân, khoâng coù nhaø thô naøo ñöôïc pheùp ra maët

140

•

TC THÔ 20

nhìn nhaän. Tín chæ vaên hoùa cuûa cô caáu thô chuyeân nghieäp döïa treân vieäc baûo toàn söï leã pheùp vaø ñaïo ñöùc giaû. Caû trieäu ñoâ la trong caùc quyõ coâng vaø tö naèm trong nguy khoán. May maén thay, khoâng coù ngöôøi naøo ôû ngoaøi nhoùm vaên hoùa lo nghó ñeán vieäc naøy ñuû, ñeå nhaán maïnh tôùi ñieåm xa hôn. Khoâng coù Woodward vaø Berstein naøo ñieàu tra söï che ñaäy cuûa nhöõng hoäi vieân cuûa Associated Writing Programs (AWP). Nhaø thô môùi soáng khoâng nhôø vaøo taùc phaåm ñöôïc xuaát baûn maø laø cung caáp moät dòch vuï giaùo duïc chuyeân moân. Haàu nhö oâng hay baø aáy seõ laøm, hoaëc muoán laøm, cho moät cô quan lôùn – thöôøng laø cuûa chính phuû, nhö tröôøng hoïc caáp quaän, cao ñaúng, hay ñaïi hoïc (gaàn ñaây thì laø beänh vieän hay nhaø tuø) – daïy nhöõng ngöôøi khaùc caùch laøm thô hoaëc, ôû trình ñoä cao nhaát, laøm theá naøo ñeå daïy nhöõng ngöôøi khaùc laøm thô. Xeùt vaán ñeà rieâng veà khía caïnh kinh teá, haàu heát caùc nhaø thô ñöông ñaïi ñeàu bò phaân taùn khoûi chöùc naêng vaên hoùa nguyeân thuûy cuûa hoï. Nhö Marx ñaõ noùi vaø vaøi nhaø kinh teá hoïc khoâng ñoàng yù, nhöõng thay ñoåi veà chöùc naêng kinh teá cuûa moät giai caáp roài seõ laøm bieán daïng moïi giaù trò vaø caùch öùng xöû cuûa giai caáp aáy. Trong tröôøng hôïp cuûa thô, nhöõng thay ñoåi kinh teá xaõ hoäi ñaõ daãn ñeán moät neàn vaên hoùa chia reõ: moät giai caáp nhoû quaù giaøu veà thô vaø beân ngoaøi giai caáp ñoù laø söï ngheøo ñoùi veà thô. Chuùng ta cuõng coù theå noùi raèng ôû ngoaøi lôùp hoïc – nôi maø xaõ hoäi ñoøi hoûi hai nhoùm treân töông taùc vôùi nhau – caùc nhaø thô vaø ñoäc giaû bình thöôøng khoâng coøn trong traïng thaùi noùi chuyeän vôùi nhau nöõa. Vieäc ly dò giöõa thô vaø ñoäc giaû coù hoïc coøn coù moät keát quaû ñoäc haïi hôn. Nhìn thaáy quaù nhieàu baøi thô taàm thöôøng khoâng nhöõng ñöôïc xuaát baûn maø coøn ñöôïc khen, vaát vaû ñoïc nhieàu thi taäp buoàn thiu vaø nhöõng taïp chí nhoû, haàu heát ñoäc giaû – ngay caû ñoäc giaû phöùc taïp nhö Joseph Epstein – cuõng phoûng chöøng, khoâng coù thô ñuùng nghóa naøo ñöôïc vieát ra nöõa. Söï hoaøi nghi coâng khai naøy bieåu tröng tình traïng leû loi sau cuøng cuûa thô nhö moät hình thöùc ngheä thuaät trong xaõ hoäi ñöông ñaïi. Ñieàu mæa mai laø söï hoaøi nghi naøy ñeán trong moät thôøi ñaïi coù quaù nhieàu thaønh töïu. Nguyeân lyù Gresham, raèng ñoàng tieàn keùm giaù trò ñaåy ñoàng tieàn coù giaù ra khoûi thò tröôøng, chæ aùp duïng ñöôïc moät nöûa vaøo thô ñöông thôøi. Caùi troïng khoái ñích thaät cuûa söï taàm thöôøng coù theå laøm phaàn lôùn ñoäc giaû sôï haõi, nhöng noù chöa ñaåy ñöôïc nhöõng nhaø vaên coù taøi ra khoûi thi tröôøng. Baát cöù ai ñuû kieân nhaãn ñeå cuoác giaãy qua nhöõng nuøi roái cuûa nhieàu taùc phaåm ñöông

TC THÔ 20

•

141

ñaïi cuõng tìm ñöôïc moät taàm thô môùi ñaùng chuù yù vaø ña daïng. Thí duï nhö, Adrienne Rich, boû qua nhöõng baøi buùt chieán laøm oai cuûa baø, laø moät nhaø thô quan troïng vôùi baát cöù tieâu chuaån naøo. Nhöõng taùc phaåm hay nhaát cuûa Donald Justice, Anthony Hecht, Donald Hall, James Merrill, Louis Simpson, William Stafford, vaø Richard Wilbur – chæ nhaéc vaøi nhaø thô theá heä tröôùc – ñeàu giöõ ñöôïc choã ñöùng trong vaên hoïc quoác gia. Chuùng ta coù theå keå theâm Sylvia Plath vaø James Wright, hai nhaø thô khí phaùch cuøng theá heä ñaõ cheát sôùm. Myõ coøn laø moät quoác gia giaøu thô di daân, nhö caùc nhaø thô lôùn, Czeslaw Milosz, Nina Cassian, Derek Walcott, Joseph Brodsky, vaø Thom Gunn. Tuy nhieân, khoâng coù moät vai troø trong vaên hoùa roäng lôùn hôn, nhöõng nhaø thô taøi ba thieáu töï tin ñeå laøm neân moät ngoân ngöõ quaàn chuùng. Thænh thoaûng moät nhaø thô coù söï noái keát ñaùng giaù vôùi moät phong traøo xaõ hoäi hay chính trò. Thí duï nhö Rich, ñaõ duøng nöõ quyeàn ñeå môû roäng vieãn aûnh trong taùc phaåm cuûa baø. Robert Bly ñaõ laøm nhöõng baøi thô hay nhaát phaûn ñoái chieán tranh Vieät Nam. Caùi yù thöùc höôùng veà lôùp ñoäc giaû roäng lôùn vaø ña daïng ñaõ laøm taêng theâm tính haøi höôùc, hôi thôû, vaø nhaân baûn cho nhöõng baøi thô tröôùc ñoù thöôøng coù veû thu heïp cuûa oâng. Nhöng ñaây laø moät vieäc laøm khoù khaên ñeå keát hoân Naøng Thô vôùi chính trò. Haäu quaû laø, haàu heát caùc nhaø thô ñöông thôøi, hieåu raèng mình thaät ra laø voâ hình trong moät neàn vaên hoùa roäng lôùn, chuù troïng vaøo nhöõng hình thöùc gaàn guõi nhaát cuûa thô tình vaø thô maëc nieäm. (Vaø vaøi ngöôøi leû loi, nhö X. J. Kennedy vaø John Updike, chaéc chaén khoâng ai caõi ñöôïc, ñaõ ñöa thieân taøi cuûa mình vaøo thô nheï vaø thô nhi ñoàng). Nhö vaäy, maëc duø thi ca Myõ ñöông thôøi thöôøng khoâng xuaát saéc trong caùc hình thöùc thô chính trò hay chaâm bieám, noù vaãn coù nhöõng baøi thô caù nhaân coù caùi ñeïp vaø söùc maïnh vöôït böïc. Boû qua söï xuaát saéc hieån nhieân cuûa noù, taùc phaåm môùi naøy khoâng coù ngöôøi ñoïc, ngoaøi nhoùm vaên hoùa thô, vì caùi maùy chuyeån giao truyeàn thoáng – baøi ñieåm thô tin caäy, pheâ bình trung thöïc, vaø thi taäp choïn loïc – ñaõ bò suïp ñoå. Lôùp ñoäc giaû, laø moät phaàn cuûa vieãn aûnh vaên hoùa, töøng taïo ra nhöõng nhaø thô lôùn nhö Frost vaø Eliot, Cummings vaø Millay, ñaõ ra ngoaøi taàm tay vôùi. Ngaøy nay, thaùch ñoá cuûa Walt Whitman “Ñeå coù nhaø thô lôùn, phaûi coù nhöõng lôùp ñoäc giaû lôùn” nhö moät caùo traïng.

Töø laøng vaên Bohemia ñeán Ngheà caïo giaáy Ñeå baûo toàn nhöõng hoaït ñoäng, nhoùm vaên hoùa thöôøng caàn caùc cô cheá giaùo duïc, vì xaõ hoäi bình thöôøng khoâng chia seû nhöõng löu taâm cuûa hoï. Ngöôøi thích khoûa thaân tìm ñeán caùc “traïi thieân nhieân” ñeå bieåu loä caùch soáng phoùng

142

•

TC THÔ 20

khoaùng. Nhaø sö ôû tònh xaù ñeå baûo veä lyù töôûng khoå haïnh. Nhöõng nhaø thô thuoäc veà moät giai caáp roäng raõi cuûa ngheä só vaø trí thöùc, ñaët troïng taâm ñôøi soáng ôû nhöõng ñoâ thò phoùng tuùng, nhöõng nôi maø hoï giöõ ñöôïc söï ñoäc laäp baát tín vaøo caùc cô cheá giaùo duïc. Moät khi nhaø thô baét ñaàu doïn vaøo ñaïi hoïc, hoï töø boû giai caáp laøm vieäc ña daïng cuûa Greenwich Village vaø North Beach ñoåi laáy söï ñoàng daïng chuyeân nghieäp cuûa haøn laâm. Thoaït ñaàu, hoï hieän höõu beân rìa Vaên khoa, coù leõ cuõng laø ñieàu toát. Khoâng coù baèng caáp cao hôn hay moät ñöôøng tieán thaân ñöùng ñaén, nhaø thô ñöôïc chaáp nhaän nhö moät thöù ñaëc bieät. Hoï ñöôïc pheùp – nhö tuø tröôûng boä laïc ñeán thaêm traïi cuûa nhaø khaûo cöùu nhaân chuûng – cö xöû theo luaät cuûa rieâng mình. Nhöng khi nhu caàu saùng taïo baønh tröôùng, coâng vieäc cuûa nhaø thô cuõng môû roäng, töø vaên chöông qua boån phaän quaûn trò. Vôùi söï thuùc giuïc cuûa ñaïi hoïc, nhöõng nhaø vaên töï hoïc naøy bieân soaïn chöông trình giaùo duïc lòch söû ñaàu tieân cho caùc nhaø thô treû. Chöông trình vieát vaên tieán hoùa töø vaøi lôùp, thænh thoaûng ñöôïc daïy trong khoa tieáng Anh, thaønh moät moân hoïc cöû nhaân hay cao hoïc. Nhöõng nhaø vaên ñaõ thích nghi caùi chuyeân moân haøn laâm cuûa mình trong hình aûnh nghieân cöùu ñaïi hoïc. Vaø khi caùc phaân khoa vaên chöông naûy nôû, caùc nhaø chuyeân nghieäp môùi ñaët ra khuoân maãu haï taàng cô sôû – chöùc vuï, ñònh kyø, ñaïi hoäi thöôøng nieân, toå chöùc – tuøy theo tieâu chuaån khoâng phaûi cuûa ñoâ thò phoùng tuùng maø cuûa nhöõng cô cheá giaùo duïc. Töø nhöõng maïng löôùi chuyeân nghieäp maø söï baønh tröôùng giaùo duïc ñaõ taïo neân, nhoùm vaên hoùa thô ra ñôøi. Tröôùc tieân, söï phaùt trieån nhöõng chöông trình daïy vieát vaên phaûi laø moät vieäc vui ñeán choaùng vaùng. Nhöõng nhaø thô ñaõ soáng vaát vaû trong söï phoùng tuùng, hoaëc ñaõ boû thôøi thieáu nieân chieán ñaáu trong Ñeä nhò theá chieán, boãng döng coù vieäc laøm vöõng chaéc löông cao. Nhöõng nhaø vaên chöa bao giôø ñöôïc coâng chuùng chuù yù ñeán söïc nhaän ra mình ñöôïc vaây quanh bôûi caùc sinh vieân ñaày nhieät taâm. Nhöõng nhaø thô coù thôøi quaù ngheøo ñeå ñöôïc du lòch, nay ñi tröôøng naøy mai tröôøng khaùc, heát hoäi nghò naøy sang hoäi nghò khaùc, ñeå phaùt bieåu tröôùc nhöõng cöû toïa ngang haøng. Nhö Wilfred Sheed taû moät khoaûnh khaéc trong cuoäc ñôøi nhaø ngheà cuûa John Berryman, “Qua maïng löôùi ñaïi hoïc ñöôm choài, boãng nhieân raát deã cho ngöôøi ta töï nghó mình laø moät nhaø thô quoác gia, cho duø caû quoác gia aáy chæ goàm coù toaøn laø phaân khoa Anh vaên.” Theá giôùi haäu chieán saùng suûa ñaõ höùa heïn söï hoài sinh cho thô Myõ. Veà maët vaät chaát thì lôøi höùa aáy ñaõ ñöôïc giöõ troïn, treân caû mô töôûng cuûa baát cöù ai trong theá heä haèn seïo-Depression cuûa Berryman. Caùc nhaø thô chieám giöõ nhöõng caùi hoác ôû töøng ñaúng caáp khoa baûng, töø vaøi caùi gheá taøi trôï

TC THÔ 20

•

143

huy hoaøng vôùi möïc löông saùu soá1 cho ñeán nhieàu vieäc laøm baùn thôøi gian traû löông baèng nhö Burger King. Nhöng, ngay caû ôû nôi coù möïc löông toái thieåu, daïy veà thô laøm ra tieàn nhieàu hôn laø laøm thô. Tröôùc khi coù söï taêng voït caùc chöông trình vieát vaên, laø moät nhaø thô thöôøng coù nghóa laø soáng trong ngheøo khoå ñuùng moát hoaëc teä hôn. Trong khi nhöõng hy sinh maø thô ñoøi hoûi gaây ra nhieàu ñau khoå caù nhaân, thì nhöõng haø khaéc trong vieäc phuïc vuï “Naøng Thô vong aân” cuûa Milton cuõng coù moät caùi lôïi vaên hoùa taäp theå laø doïa bôùt ñöôïc nhieàu ngöôøi ngoaïi tröø nhöõng ngheä só muoán giao öôùc thaät söï vôùi thô. Ngaøy nay thô laø moät ngheà trung löu töông ñoái coù chieàu höôùng ñi leân – tuy khoâng sinh lôïi baèng ngaønh quaûn trò pheá thaûi hay trò beänh ngoaøi da nhöng cuõng vaãn coøn treân söï beâ boái khi coøn soáng trong phoùng tuùng tröôùc kia maáy böïc. Chæ coù keû thieáu hieåu bieát veà ngheä thuaät môùi laõng maïn hoùa söï ngheøo khoå taàm thöôøng ñaày ngheä só tính cuûa quaù khöù. Nhöng moät nhaø quan saùt vôùi con maét tinh teá cuõng nhaän ra ñöôïc raèng khi taïo cô hoäi ngheà nghieäp nhaø thô cho moïi thí sinh vaø möôùn nhaø vaên laøm nhöõng vieäc khaùc hôn laø vieát vaên, caùc cô cheá giaùo duïc ñaõ bieán ñoåi lyù lòch xaõ hoäi kinh teá cuûa nhaø thô, töø moät ngheä só thaønh nhaø giaùo huaán. Veà maët xaõ hoäi, vieäc nhaän dieän nhaø thô laø nhaø giaùo ñaõ hoaøn taát. Caâu ñaàu tieân caùc nhaø thô hoûi khi ñöôïc giôùi thieäu vôùi nhau laø “Anh daïy ôû ñaâu?” Vaán ñeà khoâng phaûi laø chuyeän nhaø thô daïy hoïc. Hoïc ñöôøng khoâng phaûi laø moät choã xaáu ñeå moät nhaø thô laøm vieäc. Ñoù chæ laø moät choã xaáu cho taát caû moïi nhaø thô cuøng laøm vieäc. Xaõ hoäi thieät thoøi khi maát ñi söï töôûng töôïng vaø soáng ñoäng maø nhaø thô ñaõ ñem laïi cho vaên hoùa quaàn chuùng. Thô thieät thoøi khi tieâu chuaån vaên hoïc buoäc phaûi ñoàng hoùa vôùi tieâu chuaån giaùo huaán. Hieän nay ngay trong loøng thô ñaïi hoïc ñöông ñaïi coù moät thöù goïi laø nhoùm vaên hoùa. Nhaø thô daïy hoïc nhaän ra, hoï coù raát ít ñoàng ñieäu vôùi ñoàng nghieäp khoa baûng. Nghieân cöùu haøn laâm veà vaên chöông qua hai möôi laêm naêm nay ñaõ ñi laïc qua höôùng lyù thuyeát nôi maø haàu heát caùc nhaø vaên giaøu töôûng töôïng ñeàu coù raát ít thieän caûm hay quen thuoäc. Ba möôi naêm veà tröôùc nhöõng ngöôøi xaáu moàm veà caùc chöông trình hoïc vieát vaên tieân ñoaùn raèng nhöõng nhaø thô trong vieän ñaïi hoïc seõ vöôùng maéc giöõa pheâ bình vaên chöông vaø baùc hoïc. Lôøi tieân tri naøy ñaõ ñöôïc chöùng nghieäm laø sai. Nhaø thô taïo ra trong noäi phaän giôùi haøn laâm gaàn nhö caùch bieät vôùi ñoàng nghieäp pheâ bình. Hoï ít vieát baøi pheâ bình hôn laø tröôùc khi böôùc chaân vaøo giôùi haøn laâm. Buoäc phaûi theo kòp ñaø sung maõn cuûa thô môùi, caùc taïp chí nhoû, taïp chí chuyeân nghieäp, vaø caùc thi taäp, hoï thöôøng ít thoâng hieåu veà vaên chöông xöa cuõ. Boïn ngang haøng vôùi hoï ôû phaân khoa vaên chöông thöôøng ít ñoïc thô ñöông ñaïi vaø

144

•

TC THÔ 20

ñoïc nhieàu lyù thuyeát vaên chöông hôn. Taïi nhieàu phaân khoa ôû caùc tröôøng ñaïi hoïc, nhaø vaên vaø nhaø lyù thuyeát vaên chöông ngheânh chieán ra maët. Ñaët hai nhoùm naøy döôùi cuøng moät maùi nhaø, raát nghòch lyù, ñaõ khieán hoï yù thöùc nhieàu hôn veà bieân giôùi cuûa mình. Bò coâ laäp ngay trong ñaïi hoïc, nhaø thô vôùi chuû theå thaät söï cuûa mình laø söï toaøn veïn cuûa söï hieän höõu nhaân baûn, baát ñaéc dó trôû thaønh moät nhaø giaùo chuyeân nghieäp.

Khi moïi ngöôøi chuù yù ñeán Ñeå hieåu roõ tình traïng xaõ hoäi, nhaø thô Myõ ñaõ thay ñoåi moät caùch caáp tieán nhö theá naøo, chuùng ta chæ caàn so saùnh hoâm nay vôùi naêm möôi naêm veà tröôùc. Naêm 1940, vôùi tröôøng hôïp ngoaïi leä ñaùng keå cuûa Robert Frost, coù raát ít nhaø thô laøm vieäc ôû ñaïi hoïc ngoaïi tröø Mark Van Doren vaø Yvor Winters daïy caùc moân khaùc. Chöông trình daïy vieát vaên duy nhaát laø moät thöû nghieäm baét ñaàu vaøi naêm tröôùc ñoù taïi University of Iowa. Caùc nhaø thô hieän ñaïi laø thí duï cho thaáy nhöõng löïa choïn sinh soáng maø nhaø thô ñaõ coù. Hoï coù theå coù ngheà trung löu, nhö T. S. Eliot (giaùm ñoác ngaân haøng thaønh nhaø xuaát baûn), Wallace Stevens (luaät sö chuyeân veà baûo hieåm) vaø William Carlos Williams (baùc só nhi khoa). Hoaëc hoï soáng phoùng tuùng, töï nuoâi laáy thaân nhö moät ngheä só, baèng nhieàu caùch, nhö Ezra Pound, E. E. Cummings, vaø Marianne Moore. Neáu ñoâ thò khoâng coù gì haáp daãn, hoï coù theå, nhö Robinson Jeffers, soáng ñaïm baïc ôû nhöõng khu thieân cö röøng nuùi nhö Carmel, California. Hoaëc hoï trôû thaønh traïi chuû, nhö chaøng thanh nieân Robert Frost. Thoâng thöôøng thì nhaø thô soáng baèng ngheà chuû buùt hay ñieåm saùch, goùp phaàn tích cöïc vaøo ñôøi soáng ngheä só trí thöùc ôû thôøi ñaïi cuûa hoï. Archibald MacLeish laø chuû buùt vaø vieát cho Fortune. James Agee ñieåm phim cho Time vaø The Nation, roài ñeán vieát kòch baûn cho Hollywood. Randall Jarrell ñieåm saùch. Weldon Kees vieát veà jazz vaø myõ thuaät hieän ñaïi. Delmore Schwartz ñieåm ñuû thöù. Ngay caû nhöõng nhaø thô theo ñuoåi ngheà nghieäp trong giôùi haøn laâm cuõng boû thì giôø môû mang trí tueä baèng caùch hoïc theâm trong baùo chí. Nhaø thô treû Robert Hayden töôøng trình veà aâm nhaïc vaø kòch cho nhoùm baùo chí da ñen ôû Michigan. R. P. Blackmur, ngöôøi chöa bao giôø toát nghieäp trung hoïc, ñieåm saùch cho Hound & Horn tröôùc khi daïy ôû Princeton. Thænh thoaûng moät nhaø thô boå tuùc lôïi töùc cuûa mình baèng caùch ñi ñoïc thô hoaëc dieãn thuyeát nhöng nhöõng buoåi nhö theá thöôøng raát hieám. Robinson Jeffers ñaõ boán möôi boán khi oâng ñoïc thô laàn ñaàu tröôùc coâng chuùng. Ñoái vôùi haàu heát caùc nhaø thô, phöông tieän ñeå soáng khoâng phaûi laø lôùp hoïc hay buïc giaûng maø laø nhöõng chöõ ñöôïc vieát ra.

TC THÔ 20

•

145

Neáu nhaø thô sinh soáng baèng ngoøi buùt, chuû yeáu laø vieát vaên xuoâi. Nhöõng nôi traû tieàn nhuaän buùt cho thô coù giôùi haïn. Ngoaøi moät ít taïp chí toaøn quoác thöôøng chuoäng thô nheï nhaøng hay chaâm bieám chính trò, chæ coù vaøi chuïc tôø baùo, trong baát cöù moät thôøi ñieåm naøo ñoù, ñaêng moät löôïng thô ñaùng keå. Söï xuaát hieän cuûa moät tam nguyeät san nghieâm tuùc môùi nhö Partisan Review hay Furioso laø moät bieán coá quan troïng, vaø moät soá ñoäc giaû tuy nhoû, khao khaùt chôø ñôïi töøng aán baûn. Neáu khoâng ñuû tieàn mua, hoï seõ möôïn hoaëc vaøo thö vieän coâng coäng. Veà nhöõng taäp thô, khoâng keå nhöõng aán baûn phuø phieám, döôùi moät traêm cuoán thô môùi ñöôïc in ra moãi naêm. Nhöng, nhöõng taäp thô ra ñôøi ñeàu ñöôïc ñieåm trong baùo haøng ngaøy cuõng nhö trong taïp chí vaø tam nguyeät san. Moät nguyeät san coù tieâu ñieåm nhö Poetry coù theå töôøng trình toaøn theå ñòa haït aáy. Caùc nhaø ñieåm thô naêm möôi naêm veà tröôùc, so vôùi tieâu chuaån ngaøy nay thì hoï voâ cuøng khoù taùnh. Hoï noùi thaúng nhöõng gì hoï nghó, ngay caû veà nhöõng ngöôøi ñoàng thôøi coù teân tuoåi nhaát. Thöû nghe lôøi taû cuûa Randall Jarrell veà moät cuoán do nhaø thi taäp noåi tieáng Oscar Williams tuyeån choïn: noù “cho ta caùi aán töôïng laø ñöôïc vieát treân maùy ñaùnh chöõ bôûi maùy ñaùnh chöõ.” Lôøi pheâ bình ñoù ñaõ loaïi Jarrell ra khoûi nhöõng thi taäp veà sau cuûa Williams, nhöng oâng khoâng heà do döï khi vieát ra caâu ñoù. Hoaëc thöû ñoïc qua thaåm ñònh cuûa Jarrell veà baøi thô America Was Promises cuûa Archibald MacLeish: noù “coù theå ñöôïc coâ thö kyù YMCA laøm laïi ôû nhaø cho ngöôøi yeáu thaàn kinh.” Hoaëc ñoïc moät-caâu ñieåm thô cuûa Weldon Kees veà Wake Island cuûa Muriel Rukeyser: “Moät ñieàu baïn coù theå noùi ñöôïc veà Muriel: laø coâ aáy khoâng löôøi bieáng.” Nhöng nhöõng nhaø ñieåm thô naøy cuõng vieát nhieàu baøi daøi veà caùc nhaø thô hoï khaâm phuïc, nhö Jarrell vieát veà Elizabeth Bishop, vaø Kees veà Wallace Stevens. Lôøi khen cuûa hoï quan troïng, vì ñoäc giaû bieát raèng lôøi aáy khoâng phaûi deã coù. Nhöõng nhaø ñieåm saùch cuûa naêm möôi naêm veà tröôùc bieát raèng söï trung thaønh chính cuûa hoï khoâng phaûi vôùi baïn nhaø thô hay nhaø xuaát baûn, maø laø vôùi ñoäc giaû. Keát quaû laø hoï töôøng trình phaûn öùng cuûa mình vôùi söï thaønh thaät chu ñaùo ngay caû khi yù kieán cuûa hoï coù theå laøm maát baïn beø trong vaên giôùi vaø choã vieát baøi. Khi baøn luaän ñeán thô môùi, hoï nhaém vaøo coäng ñoàng roäng lôùn cuûa lôùp ñoäc giaû coù hoïc. Khoâng caàn phaûi haï thaáp caùch noùi, hoï gaët haùi moät ngöõ phaùp coâng chuùng ñaëc thuø. Chuù troïng vaøo söï roõ raøng vaø ai cuõng hieåu ñöôïc, hoï traùnh nhöõng töø chuyeân moân khoù hieåu vaø thaùi ñoä moâ phaïm nhaø giaùo. Hoï coá gaéng, nhö nhöõng nhaø trí thöùc nghieâm tuùc thöôøng laøm nhöng

146

•

TC THÔ 20

moät nhaø chuyeân moân thì khoâng, lieân keát ñieàu gì ñang xaûy ra trong thô vôùi nhöõng khuynh höôùng xaõ hoäi, chính trò vaø ngheä thuaät. Hoï uûy thaùc söï quan troïng vaên hoùa vaøo thô hieän ñaïi vaø bieán noù thaønh chuù ñieåm trong bình luaän trí thöùc cuûa hoï. Nhoùm pheâ bình “thöïc söï” öa lyù söï naøy, löông quaù ít, laøm vieäc quaù söùc vaø khoâng ñöôïc bieát ôn, toaøn laø nhaø thô, ñaõ ñaït ñöôïc vaøi thaønh tích ñaùng keå. Hoï ñònh nghóa veà chuaån möïc cuûa thô hieän ñaïi, laäp ra caùc phöông phaùp phaân tích nhöõng baøi thô voâ cuøng khoù khaên, vaø nhaän dieän theá heä baùn theá kyû cuûa caùc nhaø thô Myõ (Lowell, Roethke, Bishop, Berryman, vaø nhöõng ngöôøi khaùc) vaãn coøn giöõ ñaëc vò trong tri thöùc vaên hoïc. Baát cöù luùc naøo, khi nghó ñeán chuaån möïc vaên hoïc hay nguyeân taéc pheâ bình, chuùng ta cuõng phaûi khaâm phuïc naêng löïc trí tueä vaø söï cöông quyeát maïnh meõ cuûa nhöõng nhaø pheâ bình naøy, nhöõng ngöôøi ñaõ bieåu loä nhö moät nhaø vaên maø khoâng caàn ñeán hoïc boång hay ñòa vò khoa baûng, vaø thöôøng coù nhöõng vieäc laøm baáp beânh. Hoï bieåu tröng cho moät cao ñieåm trong ñôøi soáng trí tueä cuûa Myõ. Ngay caû naêm möôi naêm sau teân tuoåi cuûa hoï vaãn coøn uy löïc hôn laø phaàn lôùn caùc nhaø pheâ bình ñöông ñaïi tröø vaøi ngöôøi ra. Moät baûng ñieåm danh ngaén coù theå keå ñöôïc John Berryman, R. P. Blackmur, Louise Bogan, John Ciardi, Horace Gregory, Langston Hughes, Randall Jarrell, Weldon Kees, Kenneth Rexroth, Delmore Schwartz, Karl Shapiro, Allen Tate, vaø Yvor Winters. Maëc duø thô ñöông ñaïi coù ngöôøi uûng hoä vaø quaûng caùo, noù khoâng coù moät nhoùm naøo töông töï nhö treân ñuû taøi ñeå nhaém vaøo coäng ñoàng vaên chöông bình thöôøng. Nhö caùc nhaø chaân trí thöùc, nhöõng pheâ bình gia naøy ñeàu coù nhaõn quan saâu saéc. Hoï tin raèng neáu caùc nhaø thô hieän ñaïi khoâng coù ñoäc giaû, hoï coù theå saùng taïo ra ñoäc giaû. Vaø daàn daø hoï ñaõ laøm ñöôïc ñieàu ñoù. Ñoù khoâng phaûi laø moät khoái ñoâng ñoäc giaû; ít coù nhaø thô Myõ ôû baát cöù thôøi ñaïi naøo thuï höôûng quan heä tröïc tieáp vôùi coâng chuùng. Ñoù laø choã qua laïi cuûa ngheä só vaø trí thöùc, keå caû khoa hoïc gia, caùc nhaø toân giaùo, giaùo huaán, luaät sö, vaø dó nhieân, nhaø vaên. Nhoùm taïo neân tri thöùc vaên chöông, chính laø nhöõng ngöôøi khoâng chuyeân nghieäp, nhöõng ngöôøi xem thô cuõng nghieâm troïng ngang baèng vôùi tieåu thuyeát vaø kòch. Gaàn ñaây, Donald Hall vaø caùc nhaø pheâ bình khaùc ñaõ ñaët nghi vaán veà taàm côõ cuûa lôùp ñoäc giaû naøy baèng caùch lieät keâ soá baùn trung bình cuûa moät taäp thô môùi cuûa moät nhaø thô teân tuoåi trong cuøng khoaûng thôøi gian (thöôøng laø döôùi moät ngaøn cuoán). Nhöng, hoï ñaõ khoâng hieåu thô ñöôïc ñoïc nhö theá naøo vaøo luùc ñoù. Myõ laø moät nöôùc nhoû, khoâng maáy giaøu coù vaøo naêm 1940, vôùi moät daân

TC THÔ 20

•

147

soá baèng nöûa baây giôø vaø GNP khoaûng moät phaàn saùu ngaøy nay. Vaøo cuoái thôøi kyø suy thoaùi, tröôùc khi coù loaïi saùch-bìa-moûng, ñoäc giaû laãn thö vieän khoâng ñuû söùc mua nhieàu saùch nhö hieän nay. Vaø cuõng khoâng coù moät lôùp ñoäc giaû tuø haõm trong caùc chöông trình vieát vaên mua caùc taäp thô ñöông ñaïi chæ cho chöông trình hoïc maø thoâi. Ñoäc giaû thöôøng mua thô qua hai hình thöùc – thænh thoaûng laø tuyeån taäp thô cuûa moät nhaø thô haøng ñaàu, hay caùc thi taäp – nhöõng thi taäp nhieàu nhaø thô nhö Frost, Eliot, Auden, Jeffers, Wylie, and Millay baùn raát chaïy, thöôøng ñöôïc taùi baûn, vaø taùi baûn maõi maõi. (Ngaøy nay, phaàn lôùn caùc tuyeån taäp thô bieán maát sau moät laàn in.) Thænh thoaûng moät cuoán thô môùi, loâi cuoán ñöôïc coâng chuùng. Trisham cuûa Edwin Arlington Robinson (1927) laø tuyeån choïn cuûa Literary Guild. A Further Range cuûa Frost laø tuyeån choïn cuûa Book-of-the-Month Club naêm 1936, baùn ñöôïc 50,000 baûn. Nhöng nhöõng ngöôøi bieát ñeán thô chuû yeáu qua nhöõng thi taäp khoâng phaûi chæ ñeå mua thoâi maø coøn ñeå ñoïc nöõa, vôùi söï hieáu kyø vaø chuù taâm. Modern American Poetry cuûa Louis Untermeyer, xuaát baûn laàn ñaàu naêm 1919, thöôøng ñöôïc caäp nhaät hoùa vaø laø cuoán saùch luoân luoân baùn chaïy. AÁn baûn 1942 toâi coù, ñöôïc taùi baûn naêm laàn trong naêm 1945. AÁn baûn A Pocket Book of Modern Poetry cuûa Oscar Williams toâi coù, ñöôïc taùi baûn möôøi chín laàn trong möôøi boán naêm. Untermeyer vaø Williams haõnh dieän ñaõ giöõ thi taäp cuûa hoï coù cô sôû roäng raõi vaø ñuùng luùc. Hoï coá gaéng trình baøy nhöõng gì hay nhaát cuûa thô ñang ñöôïc xuaát baûn. Moãi aán baûn ñeàu coù theâm thô môùi, taùc giaû môùi, vaø bôùt nhöõng baøi cuõ. Coâng chuùng bieát ôn söï coá gaéng cuûa hoï. Tuyeån thi taäp laø moät phaàn khoâng boû ñöôïc trong tuû saùch caù nhaân cuûa baát cöù ñoäc giaû nghieâm tuùc naøo. Nhöõng aán baûn phoå thoâng Modern Library cuûa Random House khoâng phaûi chæ moät maø laø hai thi taäp – A New Anthology of Modern Poetry cuûa Seldon Rodman vaø Twentieth Century American Poetry cuûa Conrad Aiken. Taát caû moïi tuyeån taäp naøy ñeàu ñöôïc ñoïc ñi ñoïc laïi bôûi moät coâng chuùng ña daïng. Nhöõng baøi thô öa chuoäng ñöôïc thuoäc naèm loøng. Nhöõng nhaø thô khoù ñoïc hôn nhö Eliot vaø Thomas thöôøng ñöôïc luaän baøn tranh caõi. Vaán ñeà cuûa thô laø ôû beân ngoaøi hoïc ñöôøng. Ngaøy nay, lôùp ñoäc giaû phoå thoâng chính laø lôùp ñoäc giaû maø thô ñaõ bò maát. Keát hôïp bôûi trí tueä vaø söï hieáu kyø, nhoùm ña daïng naøy vöôït qua moïi ranh giôùi chuûng toäc, giai caáp, tuoåi taùc vaø ngheà nghieäp. Ñaïi dieän cho giôùi trí thöùc vaên hoaù cuûa chuùng ta, hoï laø nhöõng ngöôøi naâng ñôõ ngheä thuaät – mua nhöõng dóa nhaïc coå ñieån vaø jazz, ñi coi phim ngoaïi quoác vaø kòch, opera, hoøa taáu, vaø vuõ; hoï ñoïc tieåu thuyeát vaø hoài kyù coù giaù trò; nghe radio vaø mua daøi haïn nhöõng taïp chí hay nhaát. (Hoï coøn laø nhöõng baäc cha meï thöôøng ñoïc thô cho

148

•

TC THÔ 20

con nghe vaø khoâng queân ñaõ coù thôøi meâ thô ôû trung hoïc, ñaïi hoïc hay tieåu hoïc.) Khoâng ai roõ taàm côõ cuûa lôùp ñoäc giaû naøy ra sao, nhöng ngay caû khi ta chaáp nhaän moät con soá öôùc löôïng khieâm toán khoaûng 2% daân soá Hoa kyø, ñoù vaãn laø moät con soá raát khaù, khoaûng naêm trieäu ngöôøi. Tuy thô soáng maïnh trong nhoùm vaên hoùa chuyeân nghieäp, noù ñaõ maát soá ñoäc giaû naøy laø nhöõng ngöôøi tieâu bieåu cho chieác caàu noái lieàn thô vôùi vaên hoùa coâng chuùng.

Söï caàn ñeán Thô Nhöng taïi sao baát cöù ai khaùc ngoaïi tröø nhaø thô ra, laïi lo laéng veà nhöõng vaán ñeà cuûa thô Myõ? Ñieàu naøy coù quan heä gì ñeán hình thöùc ngheä thuaät xöa cuõ vaø xaõ hoäi ñöông ñaïi? Trong moät theá giôùi toát ñeïp hôn, thô khoâng caàn bieän giaûi naøo heát ngoaïi tröø söï coù maët röïc rôõ cuûa chính noù. Nhö Wallace Stevens ñaõ coù laàn nhaän xeùt, “Muïc ñích cuûa thô laø goùp phaàn vaøo haïnh phuùc con ngöôøi.” Treû con hieåu ñöôïc chaân lyù naøy khi chuùng ñoøi ñöôïc nghe nhöõng baøi thô aáu thôøi ñoïc ñi ñoïc laïi nhieàu laàn. Laïc thuù duy myõ khoâng caàn bieän giaûi, vì ñôøi soáng khoâng coù laïc thuù ngheä thuaät thì khoâng ñaùng ñeå soáng. Nhöng phaàn lôùn xaõ hoäi haàu nhö ñaõ queân maát giaù trò cuûa thô. Ñoái vôùi lôùp ñoäc giaû phoå thoâng, nhöõng baøn luaän veà tình traïng cuûa thô gioáng nhö tranh luaän veà chính trò nöôùc ngoaøi bôûi boïn di daân trong moät quaùn caø pheâ toài taøn. Hoaëc, nhö Cyril Connolly cay ñaéng taû, “Caùc nhaø thô caõi nhau veà thô hieän ñaïi: lang soùi gaàm göø tranh giaønh moät caùi gieáng caïn.” Baát cöù ngöôøi naøo mang hy voïng môû roäng lôùp ñoäc giaû cuûa thô – nhaø pheâ bình, nhaø giaùo, quaûn thuû thö vieän, nhaø thô, hay moät nhaø vaên hoïc taøi töû – phaûi ñoái ñaàu vôùi moät thaùch ñoá ngaõ loøng. Laøm theá naøo ñeå chuùng ta thuyeát phuïc ñöôïc nhöõng ñoäc giaû do döï, baèng nhöõng duïng töø hoï coù theå hieåu ñöôïc vaø bieát ôn, raèng thô vaãn coøn quan troïng? Moät ñoaïn trong “Asphodel, That Greeny Flower” cuûa William Carlos Williams cung caáp cho chuùng ta moät khôûi ñieåm khaû dó. Ñöôïc vieát vaøo khoaûng cuoái ñôøi, sau khi oâng bò baùn thaân baát toaïi vì chaán ñoäng naõo, nhöõng haøng chöõ naøy toùm löôïc nhöõng baøi hoïc khoù khaên veà thô vaø ñoäc giaû maø Williams ñaõ hoïc ñöôïc sau nhieàu naêm hieán daâng cho thô vaø y khoa. OÂng vieát, My heart rouses thinking to bring you news of something

TC THÔ 20

•

149

that concerns you and concerns many men. Look at what passes for the new. You will not find it there but in despised poems. It is difficult to get the news from poems yet men die miserably every day for lack of what is found there.

Williams hieåu roõ giaù trò nhaân baûn cuûa thô nhöng khoâng mang aûo töôûng veà nhöõng khoù khaên maø nhöõng ngöôøi cuøng thôøi ñang gaëp phaûi, khi coá gaéng giao keát cuøng khoái ñoäc giaû caàn ngheä thuaät thô ñeán ñoä tuyeät voïng. Ñeå laáy laïi soá ñoäc giaû cuûa thô, ta buoäc phaûi baét ñaàu baèng caùch ñoái dieän vôùi thaùch ñoá cuûa Williams ñeå tìm cho ra ñieàu “nhieàu ngöôøi löu taâm ñeán,” (concerns many men) chöù khoâng phaûi chæ rieâng mình nhaø thô löu taâm ñeán. Coù ít nhaát laø hai lyù do taïi sao tình traïng cuûa thô laïi quan troïng ñoái vôùi toaøn theå coäng ñoàng trí thöùc. Lyù do thöù nhaát coù lieân heä vôùi vai troø cuûa ngoân ngöõ trong moät xaõ hoäi töï do. Thô laø moät ngheä thuaät duøng chöõ ñeå kyù thaùc nhöõng yù nghóa toät cuøng cuûa chuùng. Moät xaõ hoäi maø caùc nhaø laõnh ñaïo trí thöùc maát ñi kyõ naêng uoán naén, bieát ôn vaø hieåu roõ uy löïc cuûa ngoân ngöõ seõ bieán thaønh noâ leä cuûa nhöõng ai giöõ ñöôïc kyõ naêng aáy – chaúng haïn, nhöõng nhaø chính trò, truyeàn giaùo, ngöôøi sao baûn, hay ngöôøi vieát tin. Traùch nhieäm chung veà thô ñaõ ñöôïc caùc nhaø thô hieän ñaïi vaïch roõ nhieàu laàn. Ngay caû nhaø töôïng tröng hoùm hænh Stephane Mallarmeù cuõng ñaõ khen taëng nhieäm vuï chính cuûa nhaø thô laø “tinh hoùa chöõ boä laïc.” Vaø Ezra Pound ñaõ caûnh caùo: Nhöõng nhaø thô hay, laø nhöõng ngöôøi ñaõ giöõ cho ngoân ngöõ coù hieäu quaû. Noùi nhö vaäy coù nghóa laø, giöõ noù chính xaùc, vaø roõ raøng. Khoâng phaûi vaán ñeà hoaëc moät nhaø thô hay muoán laøm vieäc ích lôïi, hoaëc moät nhaø thô toài muoán taøn phaù... Neáu vaên hoïc cuûa moät nöôùc thoaùi hoùa, nöôùc ñoù suy nhöôïc vaø muïc naùt.

Hoaëc, nhö George Orwell ñaõ vieát sau Ñeä nhò theá chieán, “Chuùng ta buoäc phaûi nhaän thöùc raèng tình traïng ñaûo ñieân chính trò hieän nay coù dính líu ñeán söï muïc naùt cuûa ngoân ngöõ...” Thô khoâng phaûi laø giaûi ñaùp toaøn theå ñeå giöõ

150

•

TC THÔ 20

quoác ngöõ chaân thaät vaø roõ raøng, nhöng raát khoù ñeå chuùng ta töôûng töôïng, coâng daân moät nöôùc muoán caûi thieän söùc maïnh cuûa ngoân ngöõ laïi boû rôi thô. Lyù do thöù hai taïi sao tình traïng cuûa thô thaät söï quan troïng ñoái vôùi moïi giôùi trí thöùc laø thô khoâng bò leû loi moät mình beân leà giöõa nhöõng ngheä thuaät khaùc. Neáu ñoäc giaû cuûa thô luøi daàn vaøo trong nhöõng nhoùm vaên hoùa cuûa caùc nhaø chuyeân moân, thì lôùp khaùn thính giaû cuûa nhöõng ngheä thuaät ñöông ñaïi khaùc cuõng y heät vaäy, töø kòch nghieâm tuùc cho ñeán nhaïc jazz. Söï phaân maûnh voâ tieàn khoaùng haäu cuûa vaên hoùa cao cuûa Myõ trong voøng baùn theá kyû nay ñaõ laøm haàu heát moïi ngheä thuaät coâ laäp vôùi nhau vaø coâ laäp vôùi lôùp khaùn giaû phoå thoâng. Nhaïc coå ñieån ñöông ñaïi hieám khi xuaát hieän nhö moät ngheä thuaät soáng beân ngoaøi caùc phaân khoa ñaïi hoïc vaø vieän aâm nhaïc. Jazz, ñaõ töøng coù moät löôïng thính giaû phoå thoâng roäng lôùn, ñaõ bieán thaønh ñòa haït baùn-tö-nhaân cuûa boïn haâm moä quaù möùc vaø nhöõng nhaïc só. (Ngaøy nay, keå caû nhöõng nhaø canh taân jazz teân tuoåi cuõng khoâng tìm ñöôïc nôi ñeå trình dieãn taïi nhieàu trung taâm ñoâ thò — vaø ñoái vôùi moät ngheä thuaät trình dieãn, söï khoâng theå trình dieãn laø moät traùch nhieäm taøn taät.) Phaàn lôùn kòch nghieâm tuùc hieän nay bò tuø haõm beân leà kòch tröôøng Myõ, nôi chuùng ñöôïc xem bôûi dieãn vieân, taäp laøm dieãn vieân, nhaø soaïn kòch, vaø moät ít khaùn giaû dai daúng. Chæ coù ngheä thuaät thò aûnh (visual arts), coù leõ nhôø bôûi söï meâ hoaëc veà taøi chaùnh, vaø söï uûng hoä cuûa giai caáp thöôïng löu, haàu nhö thoaùt ñöôïc söï thieáu thoán khaùn giaû.

Nhaø thô phaûi laøm nhö theá naøo ñeå ñöôïc bieát ñeán Caâu hoûi nghieâm troïng nhaát veà töông lai cuûa vaên hoùa Myõ laø, khoâng roõ roài ngheä thuaät seõ tieáp tuïc hieän höõu trong söï coâ laäp vaø thoaùi hoùa thaønh nhöõng ngaønh hoïc chuyeân moân coù taøi trôï, hay moät vaøi khaû theå taùi laäp quan heä vôùi coâng chuùng coù hoïc vaãn coøn ñoù. Moãi ngheä thuaät phaûi ñoái ñaàu vôùi thaùch ñoá rieâng, vaø khoâng coù ngheä thuaät naøo ñoái ñaàu vôùi voâ soá trôû ngaïi nhieàu hôn thô. Vôùi söï thoaùi hoùa cuûa ñoïc thô, söï sinh soâi naûy nôû cuûa truyeàn thoâng, söï khuûng khoaûng cuûa neàn giaùo duïc nhaân baûn, söï ñoå vôõ cuûa chuaån ñoä pheâ bình, vaø söùc naëng kinh khieáp cuûa nhöõng thaát baïi trong quaù khöù, laøm theá naøo ñeå nhaø thô coù theå thaønh coâng trong vieäc ñöôïc bieát ñeán? Noù coù caàn pheùp nhieäm maàu hay khoâng? ÔÛ cuoái ñôøi, nhaø thô Marianne Moore vieát moät baøi thô ngaén töïa ñeà “O To Be a Dragon.” Baøi thô nhaéc laïi giaác mô trong kinh thaùnh, trong ñoù Thöôïng ñeá noùi vôùi Vua Solomon, “Öôùc ñi, ta seõ ban cho.” Solomon öôùc coù moät traùi tim khoân ngoan vaø caûm thoâng. Caâu öôùc cuûa Moore khoù toùm löôïc

TC THÔ 20

•

151

hôn. Baøi thô cuûa baø nhö sau,

If I, like Solomon,... could have my wish— my wish . . . O to be a dragon, a symbol of the power of Heaven – of silkworm size or immense; at times invisible. Felicitious phenomenon!

Moore ñaït ñöôïc ñieàu öôùc cuûa mình. Baø trôû thaønh, nhö moïi nhaø thô chaân chính khaùc, “bieåu töôïng uy löïc cuûa Thieân ñaøng.” (a symbol of the power of Heaven). Baø thaønh coâng trong thöù Robert Frost goïi laø “cao ñieåm tham voïng” – nghóa laø “kyù thaùc vaøi baøi thô ôû nôi maø chuùng khoâng deã bò gaït boû.” Baø laø moät phaàn maõi maõi cuûa “hieän töôïng vui söôùng” (felicitious phenomenon) cuûa vaên hoïc Myõ. Nhö theá, moïi ñieàu öôùc ñeàu coù theå trôû thaønh söï thaät – keå caû nhöõng ñieàu öôùc ngoâng cuoàng. Neáu toâi, gioáng nhö Marianne Moore, ñöôïc coù ñieàu öôùc, vaø toâi, nhö Solomon, coù töï chuû ñeå khoâng öôùc cho rieâng mình, toâi seõ öôùc laø thô, moät laàn nöõa trôû thaønh moät phaàn cuûa vaên hoùa coâng chuùng Myõ. Toâi khoâng nghó laø ñieàu naøy voâ khaû dó. Taát caû nhöõng ñieàu caàn phaûi laøm laø, nhaø thô vaø nhaø giaùo huaán thô phaûi coù nhieàu traùch nhieäm hôn trong vieäc mang thô laïi gaàn coâng chuùng. Toâi xin chaám döùt vôùi saùu ñeà nghò khieâm toán ñeå bieán öôùc mô naøy thaønh söï thaät. 1. Khi nhaø thô ñoïc thô tröôùc coâng chuùng, neân boû ra moät phaàn cuûa chöông trình ñeå ñoïc thô ngöôøi khaùc – toát hôn heát laø nhöõng baøi thô vieát bôûi nhöõng taùc giaû maø nhaø thô haâm moä nhöng khoâng coù quen bieát caù nhaân. Ñoïc laø ñeå taùn tuïng thô noùi chung, khoâng phaûi ñeå taùn tuïng rieâng taùc phaåm cuûa nhaø thô trong buoåi ñoïc thô. 2. Khi ngöôøi quaûn trò caùc chöông trình ngheä thuaät toå chöùc moät buoåi ñoïc thô, hoï neân traùnh hình thöùc chuaån ñoä cuûa nhoùm vaên hoùa, trong chöông trình chæ coù thô maø thoâi. Troän laãn thô vôùi nhöõng ngheä thuaät khaùc, nhaát laø aâm nhaïc. Toå chöùc nhöõng toái vinh danh nhaø thô ñaõ cheát hay nhaø thô xöù ngoaøi. Keát hôïp nhöõng baøi dieãn thuyeát pheâ bình ngaén vôùi trình dieãn thô. Nhöõng keát hôïp nhö theá thöôøng loâi cuoán khaùn thính giaû beân ngoaøi theá giôùi thô maø khoâng phaûi hy sinh phaåm chaát.

152

•

TC THÔ 20

3. Nhaø thô caàn vieát nhieàu veà thô hôn, voâ tö hôn, vaø coâng hieäu hôn. Nhaø thô phaûi laáy laïi söï chuù taâm cuûa coäng ñoàng trí thöùc roäng lôùn baèng caùch vieát cho nhöõng baùo chí khoâng chuyeân moân. Hoï caàn traùnh nhöõng töø chuyeân bieät cuûa thuyeát pheâ bình ñöông ñaïi trong giôùi haøn laâm vaø vieát baèng caùch dieãn ñaït bình thöôøng. Sau cuøng, nhaø thô phaûi laáy ñöôïc loøng tin cuûa ñoäc giaû baèng söï thöøa nhaän moät caùch ngay thaúng nhöõng gì hoï khoâng thích vaø ñeà cao nhöõng gì hoï thích. Leã ñoä nhaø ngheà khoâng coù choã ñöùng trong vaên chöông baùo chí. 4. Caùc nhaø thô bieân soaïn thi taäp – hoaëc chæ ñöa moät danh saùch ñoïc – neân thaønh thaät moät caùch thaän troïng, chæ goàm nhöõng baøi thô hoï thaät tình haâm moä. Caùc thi taäp laø con ñöôøng daãn nhaø thô ñeán vaên hoùa coâng chuùng. Hoï khoâng neân bò duøng nhö nhöõng khaåu phaàn thòt phaân phoái cuûa chính phuû cho ngheà vieát vaên. Ngheä thuaät thô phaûi nôùi roäng lôùp ñoäc giaû cuûa mình baèng caùch tröng ra nhöõng taùc phaåm lôùn, khoâng phaûi loaïi taàm thöôøng. Nhöõng tuyeån taäp thô neân ñöôïc bieân soaïn ñeå laøm rung ñoäng, vui thích, vaø höôùng daãn ñoäc giaû, chöù khoâng phaûi ñeå nònh bôï caùc thaày daïy cuûa ngöôøi ñaõ ñöôïc boå nhieäm bieân soaïn tuyeån taäp. Nhaø thô kieâm nhaø bieân soaïn khoâng bao giôø ñaùnh ñoåi taøi saûn naøng Thô cho aân hueä ngheà nghieäp. 5. Nhaø giaùo daïy thô, nhaát laø ôû trung hoïc vaø ñaïi hoïc, neân boû bôùt giôø phaân tích vaø theâm giôø cho trình dieãn thô. Thô caàn ñöôïc giaûi phoùng khoûi pheâ bình vaên hoïc. Nhöõng baøi thô neân ñöôïc hoïc naèm loøng, ñoïc laïi, vaø trình dieãn. Nieàm vui cuûa ngheä thuaät phaûi ñöôïc chuù troïng ñeán. Noãi lyù thuù trình dieãn laø ñieåm ñaàu tieân loâi cuoán treû con ñeán vôùi thô, söï nhoän nhòp xuùc caûm cuûa noùi vaø nghe nhöõng lôøi cuûa baøi thô. Trình dieãn coøn laø kyõ thuaät giaûng daïy ñaõ giöõ thô soáng nhieàu theá kyû. Coù leõ, noù cuõng giöõ chìa khoùa töông lai cuûa thô. 6. Sau cuøng, nhaø thô vaø ngöôøi quaûn trò chöông trình ngheä thuaät neân duøng radio ñeå môû roäng lôùp ñoäc giaû cuûa thô. Thô laø moät phöông tieän thính giaùc, vaø nhö theá, raát thích hôïp vôùi radio. Moät chöông trình vôùi chuùt ít töôûng töôïng ôû vaøi traêm tröôøng ñaïi hoïc vaø caùc ñaøi radio ñöôïc taøi trôï, coù theå ñem thô ñeán caû traêm trieäu ngöôøi nghe. Cuõng ñaõ coù vaøi chöông trình nhö theá, nhöng laïi vöôùng maéc vaøo hình thöùc chuaån ñoä nhoùm vaên hoùa, nhaø thô coøn soáng chæ ñoïc thô cuûa mình. Troän laãn thô vôùi aâm nhaïc ôû nhöõng ñaøi nhaïc coå ñieån hay jazz hoaëc ôû nhöõng ñaøi caùch taân mang hình thöùc talk-radio cuõng coù theå taùi laäp ñöôïc quan heä tröïc tieáp giöõa thô vaø lôùp thính giaû phoå thoâng.

TC THÔ 20

•

153

Lòch söû ngheä thuaät thöôøng laëp ñi laëp laïi cuøng moät caâu chuyeän. Trong luùc nhöõng hình thöùc ngheä thuaät phaùt trieån, chuùng thieát laäp ra nhöõng taäp tuïc, söï chæ ñaïo saùng taïo, trình dieãn, höôùng daãn, keå caû phaân tích. Nhöng roài nhöõng thöù taäp tuïc naøy heùo uùa ñi. Chuùng baét ñaàu ñöùng chaén giöõa ngheä thuaät vaø cöû toïa. Maëc duø cuõng coù moät soá thô ñang tieáp tuïc ñöôïc vieát ra, cô caáu thô Myõ bò tuø haõm trong moät chuoãi taäp tuïc kieät queä – nhöõng caùch khoâng coøn hôïp thôøi ñeå trình baøy, baøn luaän, bieân taäp, vaø daïy veà thô. Caùc cô cheá giaùo duïc ñaõ ñieàu leä hoùa chuùng thaønh nghi thöùc caïo giaáy ngoäp thôû, khieán ngheä thuaät thô suy nhöôïc. Nhöõng taäp tuïc ñaõ coù laàn raát hôïp lyù, nhöng ngaøy nay, laïi nhoát thô trong moät thöù ghetto trí thöùc. Ñaây laø luùc thöû nghieäm, luùc rôøi lôùp hoïc coù traät töï nhöng ngoät ngaït, luùc mang laïi sinh caûm thoâng tuïc cho thô vaø thaùo gôõ caùi naêng löïc ñang bò keàm giöõ trong nhoùm vaên hoùa. Baïn seõ khoâng thua thieät gì caû. Xaõ hoäi ñaõ noùi vôùi chuùng ta raèng thô ñaõ cheát. Haõy döïng moät giaøn hoûa taùng vôùi nhöõng taäp tuïc khoâ caèn chaát ñoáng quanh mình, vaø nhìn con phöôïng hoaøng coå xoøe loâng, khoâng theå naøo gieát ñöôïc, caát caùnh töø ñaùm tro.

Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung dòch Chuù thích Tieåu luaän vaø pheâ bình cuûa Dana Gioia xuaát hieän trong nhieàu baùo ñònh kyø, keå caû The Atlantic Monthly, The Nation, vaø The New Yorker. OÂng laø dòch giaû vaø taùc giaû thi taäp thô YÙ, trong ñoù coù Mottetti cuûa Eugenio Montale (Graywolf, 1990). OÂng coøn laø taùc giaû cuûa hai taäp thô, Daily Horoscope (Graywolf, 1986) vaø The Gods of Winter (Graywolf, 1991). Baøi vieát thaùng 5, 1991 naøy trong The Atlantic Monthly trôû thaønh töïa ñeà cho taäp tieåu luaän cuûa oâng Can Poetry Matter? (Graywolf, 1992). 1. Töø moät traêm ngaøn cho ñeán döôùi moät trieäu.

154

•

TC THÔ 20

DIEÃM CHAÂU

COÅ TÍCH Coù moät ngöôøi leân röøng xin con ong chuùt maät xin caùi caây chieác laù laáy maät veõ leân laù moät hình traùi tim roài löïa con suoái maùt thaû theo doøng nhöng maët trôøi len loûi thieâu ñoát chieác laù cong queo vaø ñaøn kieán ñöôïc côn gioù taø maùch leûo ruû nhau ñeán aên maät laøn nöôùc traøn qua vaø chieác laù chìm daàn vôùi traùi tim troáng roãng ngay caû con ong löôïn quanh cuõng chæ coøn thaáy moät thoaùng maây hoàng treân khoaûng trôøi loän ngöôïc coäi caây ngaäm nguøi buoâng theâm moät chieác laù nhöng caû ñeán chieác boùng ngöôøi leân röøng cuõng ñaõ khuaát xa 1993

TC THÔ 20

“Töï saùt laø khoâng neân Chôù bao giôø töï saùt Thaø goït giuõa...” ... phaûi chaêng cuõng vì theá maø ôû Ñaïi hoïc H.-L. mi ñaõ caëm cuïi giaëm chöõa... ñeå baây giôø soáng soùt coù theå ung dung ngoài beân cheùn caø-pheâ expresso nhìn Paris qua laïi vaø haøng caây beân ñöôøng khen: “ñeïp...”? — Caùi gì ñeïp? — Coá nhieân laø haøng caây! pour un ex-dissident coù keû baûo anh raèng anh khoâng ñöôïc gieát anh ñoùng ñinh keû ñoù roài döïng caây thaäp giaù coù keû baûo anh raèng anh khoâng ñöôïc gieát anh töôùi saêng leân ngöôøi haén roài chaâm löûa ñoát coù keû tieáp tuïc baûo anh raèng anh khoâng ñöôïc gieát anh veõ quanh hoï moät voøng phaán traéng vaø chaët baøn tay caàm vieát bôûi anh laø loaïi ngöôøi chæ bieát ñi lui vaø laøm ngöôïc neân khi naøo anh cheát toâi seõ raûi leân moä anh moät chuùt phaân tö baûn vaø caém moät caønh nhanh ñeå may ra ôû döôùi aáy anh seõ höôûng ñöôïc muøi höông 1993

•

155

156

•

TC THÔ 20

THÖÔØNG QUAÙN

Haûi caûng Haûi caûng saâu thaúm ñen khoái nöôùc laïnh. Chuoâng ñuïc ñaàm ñaã m nhöõng maùi voøm roäng hoång, tieáng thaáp khoâng caùch xa ñaùy keùo ñaäy maét xích caûn nöôùc hai moùc neo nöôùc baêng lì laïnh traéng luoàn trong nöôùc. Haûi caûng, daây caêng ngang vuøng buïng moät thaân taøu pheá raïc boong saøn cho ngöûa maët maáy vuõng nöôùc ræ loaùng daàu löûa vaåy baén tinh xanh döôùi maïn ñaùy nhöõng ñaøn laân tinh vaøng chaùy luoàn laùch khe rong ñaù xöông xoáp, tieáng ñuïc boït thuûy beân döôùi nhöõng xoùm chaøi yeân ñaù nghóa trang thaân nöôùc ñôn ñoäc taùch khoûi haûi phaän nhuyeãn theå töï raàm rì ñoäc thoaïi qua maïng buïng, oáng hôû, cuoáng hoïng. Haûi caûng cuûa Saâu Thaúm toái taêm beân trong thaân caù chæ bieát nöôùc, ma xaùt nöôùc, thaân theå hình khoái nöôùc, voâ haïn nöôùc traàm mình maát tuyeät haún yù thöùc ranh giôùi cô phaän haùt, tieáng huùt chaët vaøo vaø baén xaû döõ doäi aâm thanh raõnh mieäng, mang tai loå hoång soáng löng moät thaân ñaïi hoà caàm cuûa giao höôûng bieån moät haûi caûng chaïy nhaém höôùng voâ ñònh hay tình yeâu thuûy taän, khoâng bieát, nöôùc luoàn trong nöôùc ñaàm ñaàm haûi caûng 2/12/2000

TC THÔ 20

Joseph Ñoã Vinh

Nhöõng Ngaøy Ñaàu Xuaân Nhöõng ngaøy ñaøu xuaân naèm soùi moû oùt Nhö nhöõng caên beänh Khoâng tuoåi teân. Chôø thuoác tieân ñaùnh thöùc côn mô. Chôø thuoác tieân xoaù boû noåi ñau nieàm nhôù. Chôø thuoác tieân, OÁng tieâm tónh maïch, Maùy ñieän eùp giaät vaøo tim. Nhöõng ngaøy ñaàu xuaân naèm nhö xaùc cheát, Nhö boù nhan taøn ruïi heát höông thôm. Hoàng öûng roài xaùm daàn, Meàm deûo roài cöùng ñanh, Höø höù roài ngaát lòm. Chìm ñuoái theo haï, thu, ñoâng, haï thu ñoâng. Nhöõng ngaøy ñaàu xuaân naèm co quaën Nhö nhoäng trong tô, chôø Xuaân ñeán chaép ñoâi caùnh vaøng, Xuaân ñeán loät xaùc bay cao, Xuaân ñeán chaøo ñôøi hoa böôùm Trong maøu saéc môùi.

•

157

158

•

TC THÔ 20

INRASARA

Ñoaûn khuùc Chieâu hoàn Ngöôøi naèm beân bôø xanh – buoåi chieàu traän maïc Ngöôøi naèm beân bôø xanh – toùc ngöôøi coøn xanh Da ngöôøi coøn töôi, moâi ngöôøi coøn thôm Moät muøi thôm cuûa caây, cuûa laù. Ngöôøi naèm beân bôø hoang – ngöôøi khoâng coøn teân Ngöôøi Thaùi, ngöôøi Mieân hay Vieät Nam Ngöôøi naèm phôi traàn trinh theå xaùc Nguyeân sô nhö ngöôøi thuôû hoàng hoang. Toâi nghieâng xuoáng xaùc ngöôøi chieàu binh ñao Toâi soi ñôøi toâi treân vöøng traùn ngöôøi xanh xao Toâi soi theá heä toâi trong ñoâi maét ngöôøi non daïi Soi con ñöôøng traàn gian döôùi baøn chaân ngöôøi moøn hao. Coù phaûi ngöôøi veà ñaây töø moät nôi raát xa Nôi coù ngöôøi yeâu chôø ngöôøi qua hai baøn tay baõo taùp Nôi coù ngöôøi cha giaø traàm tö treân vöøng toùc baïc Doõi böôùc chaân ngöôøi ñi raát xa raát xa.

TC THÔ 20

Coù phaûi ngöôøi veà ñaây töø moät nöôùc vaên minh Moät quoác gia chuyeân dinh döôõng baèng nhöõng traän

•

159

chieán tranh Hay ngöôøi boû veà ñaây töø moät maùi tranh raùch naùt Ñeå töï nuoâi thaân ngöôøi baèng ñoàng löông lính mong manh. Bình an, bình an! Ngaøy mai toâi ñöa ngöôøi vaøo nghóa trang Ñöa moät phaàn ngöôøi toâi ñi quan san Ñöa nöûa doøng soâng caêm thuø nhaân loaïi Ñöa cuoäc tình ñi ly tan ly tan. Ngöôøi naèm beân bôø hoang – ngöôøi khoâng coøn teân Khoâng coøn ñau thöông cho ngöôøi laõng queân Khoâng coøn töông lai cho ngöôøi hoaøi baõo Chæ coøn ngöôøi naèm ñoù – trinh nguyeân. Muøa Thu 78

160

•

TC THÔ 20

NGUYEÃN QUOÁC CHAÙNH

Hoäi Chöùng Nhöõng con chim laàn löôït xuyeân qua khe, Chuùng: Laàn löôït bieán maát caùnh. Laàn löôït bieán maát tieáng hoùt. Laàn löôït chæ coøn laïi moû. Laàn löôït moå vaøo maét vaø gaùy cuûa nhau. Chuùng khoâng nhìn thaáy caùi cheát mai phuïc treân nhöõng caønh cong. Chuùng khoâng nhìn thaáy röøng suùng moïc trong töøng hoác maét cuûa ñaát. Chuùng chæ nghe tieáng vuõ khí giaáu döôùi nhöõng lôùp môõ. Chuùng chæ nghe tieáng leân noàng cuûa nhöõng vieân ñaïn naèm saâu trong oùc.

TC THÔ 20

•

161

Moùn Bíp Teát Quùa khöù thöïc laø loaøi boø. Nhöõng con boø ñöïc ñöôïc suøng tín. Chuùng chieám ñoaït caùc ñoàng coû. Chuùng daïy nhau caùch taåm xaáy thaønh quûa. Chuùng giaûi trí baèng caùch baøy troø choïc cöôøi nhöõng xaùc cheát. (Nhöõng caùi cheát sinh saûn moãi ngaøy thay nhau leân ngoâi vaät tín) Loaøi boø tieáp tuïc truyeàn gioáng vaø chieác voøng ñaõ tuoät. Maøu saâu thay maøu coû. Töø con saâu ñaëc chuûng loaøi boø truyeàn ngoâi trongï söï giaùm saùt cuûa giaùo vaät tín. Nhöõng con maét chæ nhìn thaáy nhöõng gì ôû sau löng. Töø nhöõng con maét ñoù loaøi boø saûn sinh. Cuõng töø nhöõng con maét ñoù loaøi boø truyeàn ngoâi vaät giaùo. Cuõng töø nhöõng con maét ñoù thöïc taïi khoâng coøn nhöõng ñoàng coû. Thöïc taïi chæ laø loaøi boø tieâu thuï coû gian. Thòt cuûa chuùng baét ñaàu baøy trong caùc sieâu thò. Thòt cuûa chuùng khoâng maùu cuõng khoâng muøi. Chuùng ñang beáp nuùc moùn bíp teát cho vò thaàn baát töû.

162

•

TC THÔ 20

Chuyeän Coå Tích Muøa nghôi nghæ treân beáp. Khoùi hong giöõ maàm caây. Hôi aám duy trì aâm saéc. Haït maàm toâi caát trong aâm hoä röøng nhieät ñôùi. Ngöôøi ñaøn baø sinh töø côn soát vaø hai con maét khoâng bò maøu vaøng khoeùt roãng. Hoï laø nhöõng hoaøi nieäm nguû meâ trong chieác vaùy coå tích. Moãi tình huoáng cuûa caâu chuyeän ñeàu coù meøo, thoû vaø moät ít hoa trai. Ngoaøi tieáng suûa vaø keâu cuûa choù vaø meøo, coøn coác, oåi, xoaøi vaø chai nöôùc maám. Moät ngöôøi trong soá hoï noùi neáu ra hoang ñaûo chæ caàn hai thöù: Mozart vaø nöôùc maém. Toâi con gaáu khoâng bieát laøm troø sôn ñoâng, may coøn soáng soùt töø khu röøng bò böùng goác. Toâi sinh töø boïng caây vaø ruùn bò caét baèng maûnh saønh vaø aâm nhaïc cuûa toâi laø tieáng chim goõ kieán. Muøi cuûa toâi laø nöôùc mieáng cuûa loaøi oâng giao phoái vôùi maät caùc gioáng hoa. Con ñöôøng cuûa toâi laø treøo leân chaùng ba ñeå no vaø say vaø suy tö moät chuùt roài buoâng tay rôi xuoáng. Sau moãi laàn rôi da thòt toâi co duoãi vaø tröông nôû. Sau moãi laàn rôi coû caây toâi sinh soái baùt ngaùt. Sau moãi laàn rôi muoân thuù toâi gieo gioáng ñaày ñaøn. Toâi tôi, toâi xoáp, toâi mòn, toâi ñaéng. Vaø toâi… Maëc duø toâi chæ laø caùi haït khoâng baûo hieåm vaø khoâng coù caùnh. Trong khoaûnh khaéc daày ñaëc cuûa nhöõng vieân ñaïn nhaøn roãi, toâi bay leân vaø ñaùp xuoáng. Trong caâu chuyeän coå toâi laø keû soáng soùt ñaõ nhìn thaáy caùi ñaàu döôùi ñaùy huõ maém.

TC THÔ 20

•

Giaác Mô Vua Trong boä daïng loaøi saâu, haén nguû saäc söø nhö gaùi ñieám. Haén thaáy trong mô moät baøn tay vaãy beân kia Vaïn Lyù Tröôøng Thaønh. Haén thaáy trong mô moät caùi döông vaät ñang laøm troø aûo thuaät. Haén thaáy trong mô moät con tinh truøng soáng soùt dính vaøo tay vaãy, haénThöùc daäy vaø laäp töùc xöng vöông.

163

164

•

TC THÔ 20

Ñoã Kh. ... saùng huùt nöûa ñieáu thuoác oâi buoàn tieáp xuùc duy nhaát laø kính vôùi troøng con maét toâi khoâng coøn maëc quaàn loùt luïa (böùc töôøng Baù Linh ñaõ ñoå) tình yeâu thôøi Sida Ñaønh ñeo bao cao su vaøo thoa daàu thuû daâm cho chaéc aên khoûi bònh ngaån ngô gìn giöõ caùi traøo ra 8/96

cöûa mình laø con maét cuûa taâm hoàn em vuù möôùp vaø xöông hoâng chaäu heïp eo tí teo vaø loàn laém loâng nhaém maét môû cöûa mình nhaém maét ! môû-cöûa-mình... nhaém maét ! môû-cöûa-mình... Bugis Junction chôø xe ñieän blues Toái nay toâi cuõng muoán maø khoâng ai ruû 07/96

TC THÔ 20

VI THUØY LINH

TÖÏ CAÛM Nöõ thi só hoï Vöông 1 Sinh ra trong khu phoá ngöôøi Hoa Haûi Phoøng Leân baûy tuoåi, môùi bieát noùi tieáng Vieät Naêm möôøi ba tuoåi Thô vaãn ñaày gioù Quaûng Taây ÔÛ thaønh phoá nôi toâi sinh ra, lôùn leân Nhöõng bieån hieäu chöõ Taøu ít daàn treân phoá Taï Hieän 2 Saøigoøn – Chôï LÔÙn Ngöôøi Hoa chieám lónh thöông tröôøng Nhöõng ngöôøi Hoa quaàn cö ôû quaän 5 (hay baát cöù nôi naøo) Cuõng yù thöùc veà nguoàn coäi Hoï chæ noùi tieáng Vieät vôùi ngöôøi Vieät Bieån hieäu chuøa chieàn, tröôøng hoïc, thöông xaù Chöõ aùnh leân maøu huyeát Trung Hoa Nhöõng daõy phoá giaø, san saùt Nhöõng ngoâi nhaø laãm thaãm reâu, ñöùng beân nhau traàm uaát ÔÛ moät quaùn mì taøu Baø chuû môøi toâi raát ngoït Con gaùi baø ñang maéng ñöùa con trai Thaèng nhoû chöøng ba tuoåi Hai tay bòt tai, phuïng phòu Ñaùm ngöôøi ôû baøn beân tranh luaän Moät tôø baùo tieáng Hoa ñeå treân baøn

•

165

166

•

TC THÔ 20

Toâi khoâng hieåu gì Tieáng Hoa, nhö laø ngoaïi ngöõ (Thaät xaáu hoå Toâi khoâng baèng thaèng beù ba tuoåi kia) ÔÛ hai goùc maët tieàn Chôï Lôùn Hai toøa nhaø coå khoâng ngöôøi ôû, ñoái xöùng nhau Treân maùi nhaø beân traùi, moät con chim seû laãm chaãm giöõa nhöõng vieân ngoùi vôõ Coù-phaûi-toâi-ñaáy-khoâng? Trong khu phoá ngöôøi Hoa Boùng toâi ñöùng laëng beân leà ñöôøng Xueäch xoaïc baøn chaân giao chæ. 2-2000 Chuù thích 1. Vöông Oanh Nhi, teân thaät cuûa nhaø thô Dö Thò Hoaøn (sinh naêm 1947) 2. Phoá ngöôøi Hoa, ôû Haø Noäi.

TC THÔ 20

NGUYEÃN TIEÁN ÑÖÙC

ÑIEÄU NHAÛY CUÛA CHIM LÖÛA anh töïa vaøo boùng toái cuûa tuyeät loä quay veà phöông em anh tìm thaáy moâi em thôm muøi daõi treû thô ñang tuïng nieäm traøn treà lung linh chuoãi kinh hoa nuï anh tìm thaáy nhöõng ñoùa coû tinh khoâi nôû trong daáu chaân em ñeå laïi treân ñoài töû thaûo anh tìm thaáy chieác voõng ñan baèng sôïi toùc em buoâng thaû anh naèm cheânh veânh chôi troø chôi ngoân ngöõ anh tìm thaáy maét em chöùa nhöõng maûnh löûa baén tung töø côn buøng noå saùng taïo khoâng cuøng

•

167

168

•

TC THÔ 20

anh tìm thaáy maét em naâu thaúm môû traän say hoãn mang vaø vuõ ñieäu buïi hoàng vôù vaån soùng thaàn em bieån ngaàm anh tìm thaáy sau phía ñoâng vuoâng cöûa choán duy nhaát con chim löûa thi ca caát tieáng hoùt caám kî tieáng hoùt phoùng vuùt vöôït ñænh trôøi saám seùt tieáng hoùt ñang thieâu ruïi nhöõng giaùo ñieàu vó ñaïi nhöõng kinh keä cheo leo anh tìm thaáy sôïi toùc em noái doøng soâng cuït chôït giaûi xanh laïi daäp dìu uøa ngaán soùng ra bieån voïng xoân xao anh tìm thaáy buïi sao trong phaán mí em hai veát bieác vöông treân maët goái ren ñan khi em uùp maët khoùc trong ñeâm anh tìm thaáy bôø caùt nhôù mieân man treân löng em laëng boùng toái anh tìm thaáy nhöõng hoøn cuoäi nhuoäm traêng khi anh gom nhöõng ngoùn chaân em phoá ñeâm bieån haï

TC THÔ 20

anh tìm thaáy phieâu ngöõ traéng hoa leâ heù trong thi ca maõi chaäp chôøn côn hö aûo anh tìm thaáy nieàm hoan laïc khoâng bieân cöông trong nhöõng ñoäc thoaïi im laëng cuûa moâi em anh ñoát heát nhöõng huyeàn hoaëc thi ca baèng aùnh maét em röïc maøu hoûa ñieåu anh raát yeâu chieác loâng chim hoàng em ñeo treân coå trinh nguyeân em ñeán vôùi anh ñeâm cuoái theá kyû anh raát yeâu böôùc em ñeán bôûi böôùc em ñeán vaø nieàm ñau meâ laø moät nhö nhòp vuõ da ñen trong leã teá thaàn. Thaùng 9 naêm 2000

•

169

170

•

TC THÔ 20

Phuï baûn Phan Nguyeân

TC THÔ 20

•

171

Phaïm Quoác baûo

öø ñaàu thaäp nieân cuoái cuøng theá kyû 20 (töùc thaäp nieân 1950) khi maùy ñieän toaùn computer phaùt trieån maïnh hôn bao giôø veà nhòp ñoä naâng caáp kyõ thuaät ñieän töû toái taân laãn caû veà söùc phoå bieán söû duïng roäng raõi ôû toaøn theá giôùi, loaøi ngöôøi ñöôïc chính thöùc tuyeân boá laø böôùc vaøo kyû nguyeân ñieän toaùn. Tuy nhieân, moät caùch caån thaän vaø chính thöùc hôn, ngöôøi ta coù theå cho raèng kyû nguyeân ñieän toaùn ñaõ ñöôïc chuaån bò töø thaäp nieân 1950 khi nhöõng veä tinh truyeàn thoâng ñaàu tieân ñöôïc baén leân thaønh coâng va baét ñaàu hoaït ñoäng (nghóa laø bay chung quanh traùi ñaát töø beân ngoaøi baàu döôõng khí), ñeå baéc caàu cho nhöõng maïng löôùi truyeàn thanh truyeàn hình ñöôïc thieát laäp sau ñoù. Ñaõ coù kyû nguyeân môùi roài thì ñöông nhieân phaûi coù theá heä môùi chöù. Theá heä môùi soáng vaø sinh hoaït trong nhöõng ñieàu kieän soáng ñaëc bieät do kyû nguyeân môùi naåy sinh. Ñuùng. Theá heä môùi cuûa kyû nguyeân ñieän toaùn ban ñaàu coøn ñöôïc dieãn ñaït vôùi noäi dung mô hoà laø The X generation. Coøn baây giôø chính laø The Beatnet Generation, theá heä cuûa maïng löôùi ñieän toaùn. Ñaõ coù theá heä môùi roài thì phaûi coù neáp soáng môùi, neàn vaên hoùa môùi... Ñoàng yù hoaøn toaøn, nhöng treân laõnh vöïc khaûo cöùu, giôùi nghieân cöùu vaên hoùa chöa chính thöùc veõ ra ñöôïc moät caùch roõ reät vaø thöù töï, lôùp lang neàn vaên hoùa cuûa kyû nguyeân ñieän toaùn. Bôûi leõ deã hieåu, kyû nguyeân naøy ñang ôû giai ñoaïn ñaàu cuûa noù. Khoâng phaûi caån troïng nhö vaäy maø chuùng ta khoâng nhaän ra nhöõng böôùc ñi tôùi cuûa neàn vaên hoùa môùi trong kyû nguyeân ñieän toaùn ñaâu. Chaúng haïn: Vaên hoùa ñieän toaùn trong phim aûnh Sô löôïc qua nhöõng cuoán phim saûn xuaát töø ba chuïc naêm nay, chuùng ta cuõng coù theå boác ra moät soá nhaän xeùt ñeå möôøng töôïng ñöôïc möùc ñoä can döï moãi luùc moät nhieàu vaø taïo moãi luùc moät roõ neùt aûnh höôûng heä thoáng ñieän toaùn trong ngaønh ñieän aûnh cuûa Hollywood noùi rieâng vaø theá giôùi noùi chung, ôû hai loaïi phim sau ñaây.

172

•

TC THÔ 20

1. Phím hoaït hình (Animaton movie): — Baét ñaàu töø loaït phim hoaït hoïa cuûa Walt Disney: Töø nhöõng phim “Baïch Tuyeát vaø Baûy chuù Luøn”, “Coâng chuùa nguû trong Röøng” (saûn xuaát trong thaäp nieân 1940) ñeán “BamBi” (50), “Woodpecker” ( 60)... ñaõ tröng duïng haøng traêm hoïa só veõ vaø taøi töû minh tinh thu gioïng noùi, laøm vieäc ngaøy ñeâm ñeå hoaøn taát moät phim. — Sang nhöõng phim nhö “Who Framed Roger Rabbit” (thaäp nieân 1980) goàm con thoû hoaït hoïa ñoùng chung vôùi taøi töû ngöôøi thaät, maùy ñieän toaùn hieän dieän ôû hình aûnh ñoùng chung naøy. — Vaø ñeán loaït phim truyeän hieän ñang trình chieáu haøng ngaøy treân TiVi, loâi cuoán khoâng nhöõng chæ giôùi treû maø caû giôùi lôùn tuoåi cuõng say meâ theo doõi taïi Myõ: “The Beast Wars” hoaøn toaøn laø saûn phaåm cuûa maïng löôùi ñieâïn toaùn taïo hình. 1. Phím hoaït naùo (Action films). Khaùc haún vôùi loaïi phim khoa hoïc giaû töôûng nhö “Hai ngaøn daëm döôùi ñaùy bieån” (1950) ruùt ra töø truyeän saùch cuûa Jules Verne, caùc loaïi phim hoaït naùo töø ba thaäp nieân nay ñaõ coù: — Phim khoâng gian baét ñaàu tính caùch töôûng töôïng töø loaït phim truyeän “Wild Wild West” (1960) sang loaït phim khoâng gian nhö “Star Trek” (1970), ñieän toaùn truyeàn hình xuaát hieän. — Nhöng phaûi ñeán loaït phim “Star Wars”, maùy ñieän toaùn thöïc söï ñoùng goùp coâng roõ nhaát ôû caây kieám ñieän saùng lung linh. — Vaø môùi nhaát laø phim “The Matrix”, heä thoáng ñieän toaùn ñaõ hieän thöïc ñöôïc baàu khoâng khí cuûa caùc loaïi truyeän nhö Phong thaàn, kieám hieäp trong maét xem vaø trong caûm giaùc cuûa khaùn thính giaû, vôùi nhöõng caûnh ñaùnh vaø baén nhau trong khoâng gian. Ñoù laø chöa ñeà caäp ñeán nhöõng loaït phim nhö “Stargate” dieãn taû nhöõng hoaøn caûnh soáng khaùc nhau cuûa caùc loaïi ngöôøi ôû caùc haønh tinh khaùc trong vuõ truï, ngoaøi traùi ñaát. Loaïi thô giaûi trí cho giôùi chuyeân gia ñieän toaùn Theá coøn vaên chöông ñieän toaùn thì sao? Cuï theå vaø roõ reät nhaát hieän nay trong vaên chöông ñieän toaùn laø Thô thôøi ñaïi môùi, taïm goïi laø Thô ñieän töû. Noùi veà thô thì ñaïi khaùi coù theå chia laøm hai loaïi: — Caùc theå thô daân toäc: Nghóa laø caùc theå thô truyeàn thoáng cuûa moät soá daân toäc maø khi ñeà caäp ñeán caùc theå thô ñoù, ngöôøi ta coù theå bieát ngay ñöôïc raèng chuùng xuaát phaùt töø gioáng daân naøo. Chaúng haïn caùc theå thô nhö Kinh Thi, Coå phong, Thô Ñöôøng cuûa daân Trung Hoa. Sonnet, theå thô ôû theá kyû 16 cuûa Phaùp... Vaø ngöôøi Vieät ta thì coù caùc theå Luïc baùt, Song thaát luïc baùt. Thô Haøi Cuù (HaiKu) cuûa Nhaät.

TC THÔ 20

•

173

— Caùc theå thô thôøi ñaïi: Caùc theå thô mang naëng daáu aán cuûa rieâng moät thôøi ñaïi naøo ñoù, töø nhöõng ñieàu kieän soáng sang noäi dung suy töôûng ñeán ngoân ngöõ vaø phöông tieän theå hieän. Chaúng haïn nhö Thô xuoâi (poùesie en prose) cuûa Phaùp maø cao ñieåm laø thô cuûa thi só Saint John Perse, Thô Môùi cuûa thaäp nieân 1930, 40 roài Thô Töï do thôøi 1950, 60 ôû Vieät Nam... Vaø Thô ñieän töû cuûa kyû nguyeân ñieän toaùn baây giôø. Coøn Thô ñieän töû chæ xuaát hieän trong maùy ñieän toaùn vaø, cho ñeán hieän nay, chæ ñöôïc phoå bieán qua heä thoáng (maïng löôùi) ñieän toaùn. Vaäy thô cuûa maïng löôùi ñieän toaùn thì goïi noù laø loaïi “thô ñieän toaùn” hoaëc “thô leân löôùi”... chöù taïi sao laïi thô ñieän töû? Ñaây laø thaéc maéc maø thuù thöïc, chính ngöôøi vieát baøi naøy cuõng coøn trong traïng thaùi phaân vaân khi taïm choïn nhoùm chöõ Thô ñieän töû ñeå ñaët teân cho loaïi thô môùi tinh söông naøy. Loaïi thô thaät môùi naøy voán cuûa nhöõng chuyeân vieân söû duïng maùy ñieän toaùn vaø hieän môùi chæ phoå bieán trong giôùi duøng maùy ñieän toaùn haøng ngaøy: Trong hoaøn caûnh caû ngaøy laãn ñeâm ngoài tröôùc maùy ñieän toaùn ñeå laøm vieäc, caùc chuyeân vieân ñieän toaùn coù luùc ngöôøi muï ñi, ñaàu oùc khoâ cöùng ñaëc laïi vaø bòï xaâm laán bôûi caûm giaùc buoàn chaùn vu vô. Chính trong nhöõng luùc ñoù, caùc chuyeân vieân ñieän toaùn ñaõ khai sinh ra loaïi thô naøy, nhö moät caùch ñeå giaûi toûa aùp löïc caêng thaúng cuûa coâng vieäc. Laøm thô trong maùy ñieän toaùn ñeå giaûi trí laø muïc ñích ñaàu tieân. Vaäy taïi sao laïi goïi ñoù laø loaïi Thô ñieän töû môùi ñöôïc chöù? Haøi cuù khoa hoïc giaû töôûng laø gì? Voán xuaát hieän trong maïng löôùi ñieän toaùn Internet ñoä gaàn moät thaäp nieân nay, loaïi thô naøy phaùt trieån heát söùc nhanh vaø phong phuù ôû nhieàu theå loaïi. Nhöng trong soá caùc theå loaïi ñoù, coù moät theå thô maø naêm 1995, chuyeân gia ñieän toaùn Tom Brinck chính thöùc hoùa goïi laø Scifaiku, töùc laø Sciencefiction haiku, thô haøi cuù khoa hoïc giaû töôûng. Theå thô ñöôïc goïi laø Haøi cuù khoa hoïc giaû töôûng, Scifaiku naøy ñöôïc öa chuoäng nhaát, ñeán ñoä sau khi Brinck boû coâng phu ñeå thaûo neân Tuyeân ngoân cuûa noù (Scifaiku manifesto), roài baây giôø noù coøn trôû neân dieãn ñaøn thô vôùi cuoäc tuyeån löïa haøng naêm toaøn Hoa Kyø do tôø The Writer’s Digest baûo trôï. Nhöng taïi sao goïi laø Thô Haøi cuù khoa hoïc giaû töôûng? Ñaõ “khoa hoïc giaû töôûng” maø keøm theo chaát “haøi cuù” thì thaät kích ñoäng trí toø moø ñaáy. Loaïi thô naøy laø thô Haøi cuù khoa hoïc giaû töôûng Scifaiku bôûi vì ít nhaát goàm ba yeáu toá: Thöù nhaát laø baøi thô phaûi raát ngaén goïn vaø chöõ duøng raát chuoát loïc, coù tính chaát bieåu töôïng, töôïng tröng. Thöù nhì, dieãn taû noäi dung yù töôûng bao truøm vuõ truï. Thöù ba laø noäi dung ñoù ñaõ ñöôïc khoa hoïc ngaøy nay khaùm phaù ra, taùc ñoäng ñeán nguõ quan chuùng ta, ñaàu oùc chuùng ta. Chaúng haïn hai baøi thô sau ñaây ñeàu chæ goám coù ba caâu thoâi:

174

•

TC THÔ 20

— Naêm ngöõ aâm, leân baûy aâm roài trôû laïi naêm ngöõ aâm: The bitmapped flowers wither in the harsh point light of my 3 D world Roger Cotton Nhöõng ñoùa hoa höôùng döông cuøng trong moät ñieåm saùng choùi loïi cuûa theá giôùi ba chieàu

— Boán ngöõ aâm, boán ngöõ aâm roài keát baèng ba ngöõ aâm thoâi: Millennia pass and I just watch from my jar Tom Brinck Thieân nieân kyû qua toâi vöøa thoaùng thaáy töø ly traø

Maáy khía caïnh phong phuù cuûa thô leân löôùi ñieän toaùn Ñoïc hai baøi thô tieâu bieåu neâu treân, chuùng ta nhaän ra raèng chaát haøi höôùc yù nhò vaø trieát lyù truyeàn thoáng cuûa thô Haøi cuù (Haiku) Nhaät baûn, nhö nuï mæm cöôøi thieàn vò, maëc duø ñaõ nhaït nhoøa ñi nhöng laïi coù nhöõng yù, nhöõng hình aûnh chöa töøng coù ôû haøi cuù coå ñieån. Coù leõ chính Tom Brinck cuõng nhaän ra ñieàu ñoù, khi anh dieãn taû trong noäi dung cuûa tuyeân ngoân loaïi thô naøy, Scifaiku Manifesto, raèng Scifaiku, thô haøi cuù khoa hoïc giaû töôûng naøy “haøi cuù vaø khoâng haøi cuù”. Chuùng ta thöû nhaän ra caùi tính chaát “haøi cuù maø (vaø) khoâng haøi cuù” ôû moät soá thô cuûa maïng löôùi ñieän toaùn tieâu bieåu döôùi ñaây: 1. Noäi dung tình gia ñình (nhaân baûn): Ñaây laø moät noäi dung raát hieám coù trong thô Haøi cuù truyeàn thoáng cuûa daân Nhaät baûn. Sôû dó trong maïng löôùi ñieän toaùn laïi coù noäi dung naøy laø vì, raát thöïc teá, ôû taâm tình cuûa giôùi chuyeân vieân ñieän toaùn: Vì ngheà nghieäp, chuyeân vieân ñieän toaùn gaàn guõi vôùi maùy ñieän toaùn ngaøy ñeâm lieân tieáp, nhieàu khi coøn thaân maät hôn caû vôï choàng con caùi nöõa. Do ñoù, trong thoaùng choác nhôù ñeán con, chuyeân vieân Lea Deschenes ñaõ dieãn taû taâm tình cuûa mình baèng baøi thô sau ñaây:

TC THÔ 20

•

175

Martian reads tabloid: Two-headed love child. Front page: Wishes he’d stayed home. Haén ñoïc tôø baùo nhoû: Treû ñöôïc cöng chieàu. Treân trang nhaát: Muoán haén ôû laïi nhaø.

2. Noäi dung kyõ thuaät tieân tieán. Noäi dung roõ reät vaø hoaøn toaøn khaùc haún, chöa heà coù trong thô Haøi cuù tröôùc ñaây. Chaúng haïn: The cat is missing Schrodenger’s lab in chaos: He plots his revenge. Lea Deschenes Con meøo maát tích Phoøng leùp xaùo troän Haén tính traû thuø

3. Noäi dung con ngöôøi tieáp caän vuõ truï. Noäi dung naøy cuõng heát söùc môùi laï, laø moät caùch theá khaùc cuûa con ngöôøi tröôùc vuõ truï, nhöng laïi heát söùc thi vò. Chaúng haïn: All the universe pulls slowly into center: Alas, the Big Crunch. Leslie Gornstein Toaøn vuõ truï tieán daàn vaøo trung taâm Raùu, mieáng caén.

4. Con ngöôøi trong kyû nguyeân kyõ thuaät taân tieán. Noäi dung naøy coù theå noùi raèng cho ñeán baây giôø, chieám ña soá löôïng thô cuûa maïng löôùi ñieän toaùn. Vôùi noäi dung naøy, chuùng ta ñaëc bieät ñoïc tôùi hai baøi, noäi dung nhö nhau nhöng kyõ thuaät khaùc nhau: Theå thô xuoâi: Hai caâu nhöng xuoáng thaønh 3 haøng chöõ, coù chöõ bò caét ñoâi:

176

•

TC THÔ 20

What culture created this artifact and why is that moon now gone? Vaên hoùa naøo ñeû ra tuyeät ngheä phaåm naøy vaø taïi sao vaàng traêng noï ñaõ xa?

Nguyeân taùc thaät tieâu chuaån nhöng chuyeån ngöõ thì neáu muoán goùi troïn noäi dung, phaûi phaù vôõ hình thöùc: To leave Mars’ death camps, I gave my brain to the ship stars taste like champagne. Andrew Mc Cann Rôøi traïi cheát sao hoûa naõo toâi phoù thaùc cho phi thuyeàn nhöõng vì sao neám chaát naõo toâi nhö nhaám nhaùp saâm banh.

Noùi chung laïi, thô cuûa maïng löôùi ñieän toaùn heát söùc giaûn dò, chính xaùc, thích öùng vôùi thôøi ñaïi môùi hieän nay (thôøi ñaïi môû ñaàu vaøo kyû nguyeân ñieän toaùn), vaø ñöông nhieân khoâng heà thieáu chaát thô, thi vò. Caùi chaát quan troïng nhaát cuûa thô, ôû baát cöù thôøi ñaïi naøo, hoaøn caûnh naøo. Thô cuûa maïng löôùi ñieän toaùn hieän vaãn coøn quaù môùi meû nhöng roõ reät noù ñaõ hieän dieän vaø phaùt trieån raát nhanh. Vaø chuùng ta goïi thô cuûa maïng löôùi ñieän toaùn laø gì? Laø thô haøi cuù khoa hoïc, thô haøi cuù môùi, taân haøi cuù? Laø thô leân löôùi? Laø thô ñieän töû? Thô taân kyø? Rieâng baïn, baïn ñaõ nghó ra moät töø ngöõ naøo chöa, ñeå chæ loaïi thô cuûa maïng löôùi ñieän toaùn? Thaùng 4 — 1999

TC THÔ 20

•

177

PHAN HUYEÀN THÖ

Giaác mô Toâi naèm mô moät ñaùm ma maø ngöôøi cheát laø toâi, toâi laø ngöôøi ñaõ cheát. Nhöõng ngöôøi tình cuûa toâi xeáp haøng laàn löôït nhöõng ngöôøi khoâng heà bieát nhau vaø nhöõng ngöôøi ñaõ töøng ñònh gieát nhau. Hoï ñeán xeáp haøng roài gaät ñaàu chaøo môøi nhau huùt thuoác, ñoàng loaït thôû daøi roài laàn löôït ñi voøng quanh toâi. Töøng ngöôøi voøng quanh, hoï cam ñoan khoâng bao giôø queân toâi ñöôïc. Roài nghe chöøng hôi soát ruoät trong khi xeáp haøng hoï hoûi nhau xem hoa haäu naêm nay môùi ñaêng quang laø ai... Mua phim sex laäu ôû ñaâu reû nhaát... Laàn löôït vaø laàn löôït hoï lieác nhìn maét toâi ñaõ nhaém chaët roài hoï laëng im Hoï ñaõ khoâng queân. Toâi naèm mô moät ñaùm ma maø ngöôøi cheát laø toâi, toâi laø ngöôøi ñaõ cheát. Nhöõng keû thuø cuûa toâi, nhöõng ngöôøi yeâu nhöõng ngöôøi yeâu toâi cuõng ñeán xeáp haøng nhaáp nhoâ. Hoï ñeán beân toâi im laëng nheách moâi. ít nhaát ñaõ hôn moät laàn hoï mong toâi cheát. Hoï khoâng queân toâi. Giaù maø... Boãng nhieân chaúng thaáy toâi coù ñieåm gì ñaùng gheùt hoï boãng nheï loøng vaø daõn moâi thaép höông. Töï toâi cuõng thaáy mình khoâng öa hoï thì thaät voâ duyeân vì cho ñeán giôø toâi vaãn ñöôïc hoï nhôù. Toâi naèm mô moät ñaùm ma maø ngöôøi cheát laø toâi, toâi laø ngöôøi ñaõ cheát.

178

•

TC THÔ 20

Kìa nhöõng ngöôøi baïn hoï ñaõ ñeán, nhöõng ngöôøi luoân yeâu quí toâi suoát ñôøi. Hoï laëng thinh nhö nhöõng hình nhaân caâm nhöng hình nhö hoï ñang nghieán raêng vaø nhöõng ngoùn chaân cöïa quaäy trong giaøy ai cuõng baûo: Seõ nhôù nhieàu, raát nhôù... Taát caû ñaõ teà töïu ñoâng ñuû moãi ngöôøi treân tay moät naém ñaát con con, neùm cho toâi moät cuïc luyeán thöông... Trong aùo quan toâi cuõng cöôøi thaàm hai tay naém vaøo nhau raát chaët, toâi ñang raát xuùc ñoäng vì chaúng ai nôõ queân mình. Cuõng chaúng ai bieát ñeå khieán hoï khoâng queân toâi ñaõ soáng nhöõng thaùng naêm queân ñi mình laø ai ñeå nhôù hoï. Nhöõng naém ñaát cöù ñaày leân nghi nguùt trong khoùi höông, toâi cheát roài vaø chaúng ai nôõ queân. Nhöõng ngöôøi khoâng queân chaúng ai nôõ vaéng maët, chæ duy moät ngöôøi caû ñôøi toâi ñôn phöông yeâu thaàm nhôù troäm laø ñöông nhieân chaúng thaáy ñaâu.

TC THÔ 20

KHIEÂM Leâ TRUNG

RONG REÂU VÔÙI PHOÁ Haùt xanh xanh ñieäu keøn Muøa meâ hoaëc Thaàm vôõ nhöõng gioït maùu ngaøy thaùng aáy Nhöõng böôùc chaân hoang Tuûi nhuïc Nhöõng gì maày laø Con saâu boû queân tuùi aùo Traàn truïi phaán höông dó vaõng Phoá bieác, Boø doïc traùi tim.

•

179

180

•

TC THÔ 20

MAI VAÊN PHAÁN

ÑOÁI THOAÏI VÔÙI THÔØI GIAN

Vôùi anh Thi Hoaøng vaø Nguyeãn Quang Thieàu

Ba veät thaãm keùo daøi con ñöôøng Ñaàu guùt coät vaøo muø tít Níu chuùng toâi laïi phía sau Coác chaïm AÂm thanh ngöôïc voïng Caùnh chim chao maát ñaø Thoaùt töø höôùng môû côn loác Ngöôïc voïng noãi thöông caûm thoâ raùp Pheá quaûn khoø kheø Nhöõng gioït röôïu veõ laïi haït gioáng Daáu giaøy nôû Maûnh traêng moøn veït Baàu vuù coâ ñôn rôi trong söùc eùp... Veõ hình ngöôøi cheát dính Quanh maåu xöông ta vöøa nhaèn ra Quanh haït côm voâ tình vöông vaõi Mang loãi laàm hình traùi chín

TC THÔ 20

Khoâng goïi ñöôïc ai, laïc vaøo ai Röôïu huùt caïn Ngoùn tay roãng buoát Nín thôû nghe nöôùc xieát Phôi khoâ öôn aùi soâng daøi Chaûy qua thaân Naëng tróu bôø vai raäm ròch Böôùc chaân hoác maét ñi tìm Oan khieân con ñoø töï vaãn Caùnh ñoàng daâng ngang ngöïc Nöôùc maét löûa keùo caøy Hoaøng hoân chaát ngaát haït gioáng Söông giaêng daøi côn mô Saùng ñaâm choài töøng veät Toái ñaâm choài töøng veät Non tô ngoïn toùc Huùt caèn khoå ñau Ñeøn töøng veät caét khoâng gian thaønh thöûa AÙnh saùng chaûy thoâng boån phaän. 15/3/2000

•

181

182

•

TC THÔ 20

PHAN Baù THOÏ CAÙCH CUÛA CHUÙNG TA TOÀN TAÏI

Taëng Nguyeãn Quoác Chaùnh & Ñinh Linh

Nôi choán khoâng daønh cho chuùng ta, treân ñoù chuùng ta toàn taïi ñeå soáng chuùng ta huùp thöù chaùo loaõng hö voâ thôøi gian huùp caïn nhöõng baàu vuù maø aùnh saùng cuûa noù ròn chaûy ñaõ soi toû göông maët chuùng ta raïng rôõ chuùng ta bieán maát trong töøng thôøi khaéc vónh haèng

xöôùng danh chuùng ta doác trôû mình leân cho quay ñaûo cuoàng loaïn moïi chieàu höôùng yù nieäm nhö keû thua baïc xoác ngöôïc nhöõng quaân côø trong vaùn aùp choùt nhö caùch chuùng ta boå vaøo söï vaät leï laøng aùi aân nheï nhaøng ruoàng boû ñeå thoaùt hieåm chuùng ta töø khöôùc moïi caùm doã cuûa caûnh traïng thôm tho raøo caûn ngaùng trôû chuùng ta laøm nheï mình ñi trong cuoäc thaùo chaïy baèng caùch neùm traû nhöõng xieâm aùo loäng laãy vaèn veän saéc maøu nhöõng chieác aùo maø voâ tình chuùng ta ñaõ nuoâi döôõng noù baèng chính hình haøi maùu thòt cuûa mình chuùng ta khoâng nguï treân maây khoâng nguï döôùi ñaát moäng mò vaø thöïc taïi chai saàn laø boùng hình thaân theå chuùng ta nôi choán khoâng daønh cho chuùng ta, aùnh saùng töø boû chuùng ta hoài sinh trong töøng thôøi khaéc hö voâ goïi teân. Thanh ña 10/2000

TC THÔ 20

•

183

THI HOAØNG

TÖÏ THUÙ Ngaøy neùp vaøo maét môû Ñeâm neùp vaøo maét nhaém Toâi rình moø söï hoaøn thieän ñeán noãi caèn xöông thòt Hoùa ra moät khoaûng khoâng yeân laønh laø meï cuûa öôùc mô Coøn nhòp böôùc töï nhieân cuûa baøn chaân, theá nghóa laø trieát hoïc. Ngoài gaõi löng döôùi boùng caây Laøm luïng meät baõ ra vaø ngaùp Tröôùc maët khoâng coù ai thì haïnh phuùc voâ cuøng Giaøy deùp treû con ñaâu phaûi chuyeän ñuøa Coù theå coù thieân thaàn trong xoù beáp Ñaâu phaûi chuyeän taàm phaøo baù laùp Lôõ moät chuyeán phaø, trôøi saép möa tröôùc meânh moâng soâng nöôùc Noãi thaát voïng trong maét ngöôøi ñaøn baø nhö theå moät kyø quan. Laâu laâu coù ngöôøi ñöôïc phong thaùnh Laâu laâu coù keû bò töû hình Nhaân loaïi noùi chung thích nhöõng gì ñaëc bieät Toäi loãi xin haõy chöøa toâi ra, bôûi vì toâi sôï cheát Coøn laøm thaùnh nhaân ö? toâi seõ töï nghi ngôø mình Noãi nghi ngôø raén caâng nhö quaû ñaám giaùng vaøo giöõa maët! Toâi laø keû thaát thöôøng hoang töôûng Töøng taïo ra nhöõng hoác toái om cho söï thoâng minh ngoài im Roài ñoät nhieân nhaûy xoå ra ñaâm cheát taâm hoàn Toâi ñaõ gheù tai nghe beân mieäng veát thöông Töôûng coù tieáng thô ngaân leân ôû ñoù (?) Thoâi xin, thoâi xin duø laëng im laøm ruoät gan ñaéng ngaét

184

•

TC THÔ 20

Nhaân baûn thaáy theá naøo veà moät chieác raêng saâu? Duø noù ñau theo kieåu Phô Rôùt hay Man Tuyùt thì roát cuoäc Caùi ñau khuùc chieát vaø nhoùi saùng Cho ta nhìn doïc cô theå mình Chæ coù söï haøi loøng laø giaø nua, coøn noãi ñau thì treû trung Xin treû giaø nöông töïa baûo ban nhau

laø ñau

sung söùc

Ñoàng hoà treân töôøng cheát töï bao giôø Cöùt thaïch suøng treân bìa saùch cuõ Nhöõng baàn tieän trong ñaàu nhö luõ giaùn khoân ngoan trong tuû Baät que dieâm chaâm ñieáu thuoác laøm laønh Khoâng hieåu sao... aûnh cha treân baøn thôø nhìn mình caêm giaän theá. Thoâi xin, moãi sôùm mai nhö caèm coâ gaùi ñeïp Xin quoác gia nhö neàn nhaø, coù theå laên ra nguû Xin chính trò cao sang nhö nöôùc saïch Coù theå dìm cheát ngöôøi, coù theå naáu côm aên. Xn ñöøng ai neùm gaïch ñaù phaûi coâ con gaùi cuûa toâi beù boûng Xin ñöøng tuoät chæ aùo quaàn ôû nôi toân nghieâm ... vaâng, toâi khoân tin laø toâi kieåm soaùt noåi mình Toâi xa laï vôùi chính toâi Nhö maûnh traêng giöõa trôøi nhìn traêng döôùi ñaùy hoà ngô ngaùc.

TC THÔ 20

THAÂN NHIEÂN

NGAY NGAÉN “...haõy goû, cöûa seõ môû” Thaùnh kinh Baïn muoán coù moät album aûnh tuyeät ñeïp cho leã cöôùi seõ ñeán, vôùi taâm nguyeän ñaây laø laàn sau cuøng. Goïi Ngay Ngaén ! ————————— Baïn muoán coù moät album aûnh cho tang leã duy nhaát cuûa chính mình ñöôïc theâm phaàn troïng theå, ngheä thuaät, vaø traøn ñaày thi tính. Ñaët heïn cuøng Ngay Ngaén ! ————————— Baïn muoán löu giöõ nhöõng hình aûnh xuaân thì, ngaøy cô baép coøn saên, xöông gaân coøn quyeán ruõ, raâu ria xanh möôùt. Haõy tìm ñeán oáng kính Ngay Ngaén ! ————————Vaø ñaëc bieät vôùi nhöõng thaân chuû, nhieàu loøng töï troïng, nhöng thieáu vaéng nieàm tin vaøo söï toaøn haûo cuûa Thöôïng ñeá vaø tính thieän cuûa con ngöôøi. Quí vò seõ coù moät ñöùc tin giaù phaûi chaêng, mang saéc thaùi uyeân nguyeân ñaëc dò ôû phaàn hoàn vaø caùc chi theå keùm ngay ngaén cuûa chính quí vò. Haõy naèm ngay ngaén tröôùc oáng kính. Cöûa ñaõ môû ! 11/2000

•

185

186

•

TC THÔ 20

THAÛO PHÖÔNG

DOØNG SOÂNG BÌNH MINH Toâi ngöôùc nhìn Baàu trôøi töø caên nhaø choùt voùt Böôùc moäng du chueánh choaùng boong taøu... Thaãn thôø toâi Thaãn thôø boong taøu ñong ñöa Nhöõng con soùng traéng ngaø söông khoùi Mang mang doøng soâng rung thaû tieáng chuoâng trong treûo tinh tang... Doøng vaãn troâi Ngoït ngaøo vaãn troâi Moäng du doøng xoaùy xanh mô – toâi laàn veà daáu aán cuûa toâi – vaø in theâm daáu aán cuûa toâi nôi thôøi gian ñoûng ñaûnh Ngoït ngaøo vaãn troâi Nhöõng moái tình vaø giaác mô ñang ñeán Nhöõng noãi buoàn caùnh böôùm moûng tanh Nhöõng trang saùch coøn laïi sau daëm tröôøng gioù buïi Tieáng trong treûo tinh tang... ÔÛ treân cao – raát cao... Nhöõng con soùng öûng hoàng Nhöõng giaác mô Tinh Vaân vaø Thieân Haø – Traùi caám vaø Eva... Tieáng chuoâng ñoå ngaân nga...

TC THÔ 20

•

187

Doøng soâng röïc hoàng rung leân – tung leân – muoân ñôït soùng – muoân gioït saùng lung linh treân thaønh phoá choaøng thöùc giaác... Ñaõ maéc caïn – con taøu...! Trong tieáng coøi thaûng thoát Moät maùi nhaø keït giöõa nhöõng khoái nhaø Tieáng kinh caàu ngaân nga... Ñaâu roài – Doøng soâng Bình minh...?! Ai seõ khoùc cho khoaûng caùch traàn truïi giöõa Baàu trôøi vaø Ñeå moãi ban mai toâi chueánh choaùng boong taøu...?

thaønh phoá

188

•

TC THÔ 20

LY HOAØNG LY

KHAÉC HOÏA Ta baät ngoùn ñaøn leân tieáng baäp buøng Ngoùn tay chai saàn Ngöôøi ta baûo ñaùnh guitar - ñau tim Ta nhìn caên phoøng aùnh ñeøn ñoû, boán thöôùc vuoâng Coù ba coâ ñang ñoä hai möôi.

Moät coâ naèm xoaøi Taäp thö ngöôøi yeâu - röng röng ñoâi maét Moái tình ñaàu vöøa döùt khoù nguoâi... Coâ kia chuùm chím - cöôøi Vaån vô nhìn traàn nhaø maïng nheän Vaån vô, tieâng tieác Ñaõ coù ngöôøi yeâu, maø anh aáy maõi theo... Coâ thöù ba

TC THÔ 20

Ngöôùc nhìn möa ngoaøi cöûa soå Baäp buøng Tieáng guitar Rua Ngaân

Ta baät ngoùn ñaøn leân tieáng baäp buøng Lô ñaõng nhìn möa ñi ngang cöûa Ngöôøi ta baûo ñaùnh guitar - ñau tim Nhöõng ngöôøi ñau tim raát sôï ñeán moät luùc phaûi yeâu Nhöng chæ yeâu moät laàn roài cheát. Ta baät ngoùn ñaøn baäp buøng baûn tình ca Romeo - Juliet Ñaøn cho ta nghe. Ñaøn cho ai nghe? AÙnh ñeøn ñoû rung rung Nöûa ñeâm, vaãn möa phuøn Boán thöôùc vuoâng Vaø ba coâ gaùi. 1995

•

189

190

•

TC THÔ 20

Thaûo Vi

Noãi buoàn cuûa toâi Toâi mang noãi buoàn laïc vaøo côn möa Khuoân maët thoaùng choác ñaãm öôùt Laøn moâi chôït tan vò maën Coøn noãi buoàn cuõng roùn reùn boû ñi Toâi mang noãi buoàn laïc vaøo bieån xanh Nhöõng voøng soùng ngöôïc xuoâi lo toan Vaãn ñoùn nhaän moïi ñieàu khoâng traùch cöù Giöõa bao nhieâu noãi nieàm Nöôùc maét mình ñaâu quaù chaùt! Möa vaø soùng Mang theo noãi buoàn cuûa toâi Coù leõ vì theá möa ngoït hôn Vì theá bieån maën hôn Coøn toâi Nôõ queân Bieån vaø trôøi cuõng coù noãi buoàn rieâng.

TC THÔ 20

•

191

TRAÀN TIEÁN DUÕNG

Tieáng Rao Cheø Ñeâm Trong luoàng saùng ñeøn xe muø tieáng rao ngöôøi baùn cheø ñeâm buoâng heûm phoá gaáp khuùc laïc giöõa aùnh chôùp ñeâm möa chuyeån thaùng möôøi. Toâi luoàn tay vaøo buïng baäp beành tieáng voã ngaén vaø haù mieäng. Thaønh phoá trôû neân mô hoà vaø nhaït boû rôi tieáng rao chính xaùc giöõa ñieåm voâ taâm cuûa aùnh chôùp baát thöôøng. Treû giaät khoùc. Tieáng rao ngöôøi baùn cheø laïc maõi. Maët ñaát luùn hieåu raèng tieáng rao aáy chôø ñöôïc laáp ñaát moãi ngheà ñeàu coù hoài keát thuùc. Ñöøng ñi tìm cheø – ñaäu - xanh – boät khoai – nöôùc döøa – ñöôøng caùt Ñöøng lieám moâi choù con suûa khaûn gioïng. Tieáng möa ñeâm ngaám ñaéng mieäng. Tieáng rao ngöôøi baùn cheø ñeâm khoâng chæ cho bieát ñang khoùc ôû

192

•

TC THÔ 20

hoác chung cö naøo nhöõng ñaùm ñoâng ngoäp muøi röôïu vaø moà hoâi ôû ngoaïi thaønh naøo. Söï saùng cuûa aùnh chôùp vaïch neân nhöõng höôùng voâ ñònh thuoäc veà baàu trôøi khaùc. Toâi ôû laïi phoá naøy thôøi ñaïi naøy ñoát giaáy vuïn suoát ñeâm maët ñoái maët vôùi löûa coâ ñôn treû con. YÙ nghó leân côn soát theøm ngoït nhöõng göông maët thôøi gian cuûa toâi ñang chen chuùc quanh löûa aâm thaàm thaép saùng ngoïn löûa khoâng taøn tro ngoïn löûa soâi run raåy trong ñeâm ñoát noùng khoaûng khoâng hieám hoi cuûa phoá nhoû. Moät noài cheø lôùn ôû ngay treân ñaàu. Nhöõng ngoâi sao ñang chôø chín meàm. Toâi ñoùn theá kyû khaùc baèng gioïng ñaøn baø trong tieáng rao, tieáng môøi khaùc maø toâi baét ñaàu nghe thaáy ñeâm nay.

TC THÔ 20

•

193

VAÊN CAÀM HAÛI

VÓNH CÖÛU Xa laï cuøng ñeâm maét phöôïng nhaûy muùa nhaày nhuïa toùc ñuoâi boø caùi vung vaåy caàu sao saùng queùt maët ñöôøng raøn raït muøi nguyeân thuûy nhöùc nhoái röøng ruù toäi aùc ñaøn nai hoang lao vuùt maøu xanh ngaãu töôïng ñeïp xaùc cheát naïm caùt ñôøi sau khuoân maët naøng mô hoà ñoàng luùa thuûy tinh caây ñaøn daøi nuùi ñoài baám noát lung tung gia ñình baïn vaø toâi tha hoà maø haùt, haùt ñieäu gì cuõng thaáy mình troøn trónh haït gaïo tröôùc ngoâi nhaø hình hoïc dò töôùng Platon hau haùu thaùnh ñöôøng söõa Meï luùc aáy ñaùm buïi khoång loà quyeân sinh maët ñoàng ñen roài vaønh tai löôïn lôø maáu nô ron laêm le chaân toùc thaønh phoá lôùn nöôùc boït luït traøn huyeát quaûn aøo tuùi maùu ñaùp taøu muoân phöông buoân laäu baøi thô choân con ma ngaû nghieâng naèm trong giaùc quan thöù baûy chôï tình cuõng môùi chæ coù toâi ngaät ngöôõng nuï cöôøi taàng caáp gaõ xaø ích rong chôi ngöïa ñaù.

194

•

TC THÔ 20

NGUYEÃN QUYEÁN

Quyû phöông ñoâng I ... Khi ban ñaàu moïi vaät chöa sinh ra (Thôøi khaéc aáy nhö ngaøy nay chuùng ta töôûng töôïng) Vaø ngoân töø cuõng chöa heà coù Khoâng moät söùc maïnh maõnh lieät cuûa naøng thô Coù theå vöôït qua nhöõng vaùch ngaên taïo vaät Ñeå caûm nhaän hay hình dung Veà Thöôïng Ñeá vôùi aùnh dung quang Maø tính töø ngaøy nay khoâng theå naøo taû ñöôïc. II Cuøng vôùi söï haøi hoøa laï kyø cuûa ñieàu bí aån Vaø côn höng phaán toät cuøng cuûa söùc maïnh quyeàn uy Ngaøi töï traøo daâng ra khoûi chính ngaøi Ñeå giöõ töï do cho côn ngaãu höùng Ngaøi sinh ra Ngöôøi con ñoäc nhaát Ñöôïc bao boïc bôûi côn höng phaán kia Trong tình yeâu bao truøm ñoái vôùi Ngöôøi con Ngaøi ñaït tôùi vieân maõn haøi hoøa söùc maïnh. III AÙnh dung quang khi Ngaøi töï traøo daâng Nhö côn thaàn höùng baén vaøo tim thi só Töùc thôøi caû ñoàng coû, muùi non, baàu trôøi Nhöõng con vaät hieàn laønh, nhöng con chim vui söôùng Ñaát ñai, aùnh saùng, khí thôû ngoït ngaøo hieän leân Moïi vaät ñöôïc taïo döïng vaø khoâng ngöøng haùt ca Khi caëp moâi thieâng lieâng thoát leân Khieán muoân vaät troïn laønh, tuyeät dieäu

TC THÔ 20

IV Nhöõng quaàng saùng ôû xa taïo ra theá giôùi Caû tinh tuù, baàu trôøi, vuõ truï xa xoâi Coøn ôû gaàn Ngaøi aùnh saùng sung maõn tôùi möùc Moãi aùnh maét hay hôi thôû trinh baïch cuûa Ngaøi Ñeàu ñöôïc ñoùn laáy vaø bao boïc Ñeå cuøng vôùi gioïng noùi vang reàn Thieân thaàn vaø loaøi ngöôøi cuøng xuaát hieän Vaø cuøng ñöôïc nhaän vaøo hôïp xöôùng thaùnh ca. V Tình yeâu cuûa Ngaøi bao truøm vaø cuoán huùt Khieán cho söï soáng hoaït ñoäng khaép nôi Ngoïn coû nhoû nhoi, daõy nuùi cao huøng vó Taát caû vöôn leân leân trong aùnh saùng cuûa Ngaøi Nhö theå hoái thuùc vaø môøi goïi khaép nôi Vaø giöõ cho söï soáng khoâng ñöùt ñoaïn Tình yeâu lieân keát moïi vaät vôùi nhau Vaø noái lieàn vôùi aùnh maét Ngaøi vôøi vôïi VI Vaø vuõ truï traøn ñaày yù nghóa Bay löôïn, reo ca len loûi khoâng ngöøng Nhöõng yù nghóa tinh khieát, töôi non Ñöôïc nuoâi döôõng vaø khoâng ngöøng lôùn leân Cho ñeán khi trong aùnh haøo quang Chuùng hoïc caùch töï traøo daâng khoûi mình Vaø qua ñoù hình daùng chuùng hieän leân Vaø ñöôïc tieáp nhaän vaøo theá giôùi vaøng hieån hieän VII ÔÛ caïnh Ngaøi, thöôïng ñaúng thieân thaàn Khuoân maët choùi ngôøi vì ngaây ngaát AÙnh saùng cuoán huùt maïnh tôùi möùc Thieân thaàn ñeán quaù gaàn Ngaøi Moãi hôi thôû, aùnh maét hoan laïc cuûa Ngaøi Luoân chaùy boûng treân vò thieân thaàn cao caû Vaø thieân thaàn nhö con thieâu thaân moäng mò Ñaém ñuoái muoán nhaäp vaøo ngoïn ñeøn

•

195

196

•

TC THÔ 20

VIII Nhöng tình yeâu khoâng phaûi laø bieán maát trong nhau Maø caøng maõnh lieät laïi caøng khaùc bieät Ñeå duy trì ñöôïc söï vieân maõn haøi hoøa Vaø söï töï do cuûa tình yeâu quy thuaän Ngaøi thôû maïnh vaøo thöôïng ñaúng thieân thaàn Töïa chuoãi seùt reàn vang vuõ truï Nhö theå tröôùc khi Ngaøi quay maët ñi Ngaøi ban cho vò thieân thaàn loøng can ñaûm IX Vuõ truï toái ñen troáng roãng meânh moâng Ñoái vôùi vò thieân thaàn ñang hoaûng sôï Ñaâu aùnh saùng, höông thôm röïc rôõ Ñaâu toân nhan da dieát cuûa Ngaøi! Vôùi ñoâi caùnh daøi löôïn bay hoaûng loaïn Quyû troâi daït giöõa khoâng trung Vaø tieáng theùt phaûn loaïn vang leân Ñeå che laáp ñi kinh hoaøng noãi sôï X Hôõi chuùa teå baïo taøn cuûa trôøi cao AÙnh saùng, höông thôm, Ngaøi daønh rieâng caát giöõ Taïi sao ta - Thöôïng ñaúng thieân thaàn Phaûi ñoái maët vôùi vuõ truï ñen troáng roãng Ta, ta ñaây, thieân thaàn trong aùnh saùng ngaøy xöa Ñaâu coù keùm Ngaøi veû haøo quang röïc rôõ Beân caïnh ta cuõng loàng loäng baàu trôøi Döôùi chaân ta cuõng meânh moäng ñoàng ruoäng XI Töø voøm trôøi cao ñaùp laïi töùc thì Baèng tieáng reo ca möøng vui bí aån Quyû loàng loän khoâng sao hieåu noåi Nhöõng ñöôøng bay vaãn ruùng ñoäng khoâng gian Noù quay löng vôùi taïo vaät ñaõ an baøi Höôùng ñoâi caùnh veà bôø xa troáng traûi Nôi vöïc thaúm toái ñen troáng roãng Khoâng coù moät daùng hình naøo hieån hieän

TC THÔ 20

XII Môø mòt, ñaûo ñieân, hoãn ñoän, mô hoà Nôùi caùch bieät theá giôùi vaøng hieån hieän Khi chaïm vaøo giôùi haïn toät cuøng toàn taïi aáy Moïi vaät nhaän thaáy baûn chaát cuûa mình Nhöng vôùi noãi sôï kinh hoaøng Tieáng ñaäp caùnh vaãn rít töøng hoài teâ taùi Quyû hoaûng loaïn chaïy troán chính mình Khi thaáy mình cuøng nôi ñaây khaùc bieät XIII Trong kyù öùc, Quyû thaáy vang reàn Tieáng noùi ngoït ngaøo quyeàn uy cuûa vì chuùa teå Sau aâm thanh aáy theá giôùi hieän leân Vôùi soâng suoái, caùnh ñoàng, ngoïn gioù Quyû ngaïo maïn vöôn caùnh theùt leân Khí ñen hoãn loaïn taàng cao choaùng vaùng Khi chính trong loøng noù coøn ñaày roái loaïn Bôûi moät veát thöông lôùn chöa laønh XIV Traùi vôùi söï ñôïi chôø theá giôùi seõ hieän leân Trong saùng taïo ñieân roà cuûa Quyû Ñaùy saâu buøng noå naùo loaïn vuùt leân Nhöõng maõnh löïc khoâng theå naøo kieàm giöõ Nhö theå giôùi haïn toàn taïi bò beû gaõy Nhöõng khoái ñen cuoàn cuoän thoác leân Chuùng nhö baày ma ñoùi döõ daèn Vöøa gaøo theùt vöøa lao vaøo Quyû XV Vaø nôi ñoù Quyû bò caén xeù ñieân cuoàng Trong côn loác tanh hoâi nhô nhôùp Trong tieáng la gaøo vuoát saéc vaø nanh nhoïn Quyû vöøa choáng traû vöøa thaùo chaïy Töø taàng cao hay thaúm saâu ñaùy vöïc hö khoâng Vaãn khoâng thoaùt noåi voøng vaây aáy Bôûi söï troáng roãng söùc maïnh khoâng theå naøo cheá ngöï Maø duy nhaát tình yeâu môùi khieán chuùng laéng yeân

•

197

198

•

TC THÔ 20

XVI Baèng côn soùng taïo ngaây thô, ngu ngoác Quyû ñaõ khôi daäy trong loøng mình vöïc thaúm hö voâ Nôi nhöõng maõnh löïc man daïi xöa kia Bò tình yeâu xích laïi Quyû ñieân cuoàng ñaäp caùnh khaép nôi Troán chaïy. Ruù gaøo. Ruù gaøo. Troán chaïy Nhöõng maõnh löïc khoâng ngöøng vöôn leân vaø Quyû Baét ñaàu bò hö voâ hoùa daàn daàn XVII Trong ñeâm hung taøn cuûa vuõ truï meânh moâng Quyû nhaøo tôùi beân cöûa theá giôùi anh em xöa cuõ Nhö theå tìm nôi troán chaïy vaø truù chaân Ñeå thoaùt khoûi coõi loøng mô hoà baát ñònh Nhöng baûy ngaøy baûy ñeâm ñöôïc ñuùc baèng vaøng Taát caû troïn laønh trong lôøi caàu chuùc Khoâng söùc maïnh naøo coù theå Khieán cöûa heù môû moät ly XVIII Trong khi Quyû ñau thöông baát löïc Chuaån bò tan bieán vaøo hö voâ Töø trôøi cao nhöõng tia seùt loùe leân Nhö nhöõng chieác chìa raïch saâu vaøo loøng ñeâm toái Khoâng thaáy cöûa môû hay tieáng khoùa rôi Hay tieáng doäi laïi cuûa khung vaøng yeân tónh Sau moät tieáng raïch gaàm loùe saùng Quyû ñöôïc vaøo beân trong theá gian 98

TC THÔ 20

Phuï baûn Ñinh Cöôøng

•

199

200

•

TC THÔ 20

Ñoã Minh Tuaán

I. Ñöùc haïnh môùi cuûa con ngöôøi vuõ truï

oãi moät caùch taân vaên hoïc ñeàu coù cô sôû trieát hoïc, myõ hoïc rieâng cuûa noù, theå hieän roõ nhaát ôû quan nieäm veà con ngöôøi vaø phöông thöùc vaên hoaù bieåu hieän con ngöôøi aáy. Thô ca nhaân loaïi theá kyû XX ñaõ coù nhieàu noã löïc caùch taân vôùi nhieàu tröôøng phaùi gaây aûnh höôûng nhieàu maët trong ñôøi soáng vaø saùng taïo thô ca Vieät Nam. Neáu nhö Thô Môùi coù nhieàu baøi thô töôïng tröng, sieâu thöïc thì thô cuûa moät soá caây buùt treû hoâm nay laïi raát gaàn vôùi tröôøng phaùi Beat trong thô Myõ. Thô hieän ñaïi mang nhöõng giaù trò thôøi ñaïi, noù seõ trôû thaønh truyeàn thoáng theo loâgíc truyeàn kieáp cuûa tieáp bieán vaên hoùa neân noù chæ laø phaùt trieån bieán daïng tinh vi cuûa nhöõng giaù trò thô ca truyeàn thoáng chöù khoâng heà phuû ñònh nhöõng giaù trò naøy. Nghieân cöùu thi phaùp cuûa thô hieän ñaïi, chæ ra nhöõng khaùc bieät cuûa noù veà ñam meâ vaø hình töôùng trong so saùnh vôùi thi ca truyeàn thoáng cuõng laø ñeå laàn tìm trong caùi roái bôøi caûm xuùc vaø ngoân ngöõ cuûa noù moät ñaàu moái mong manh lieân keát söï hoãn loaïn phuø du cuûa noù vôùi caùi goác vaên hoaù, taâm linh vaø ñôøi soáng ñaõ hieån nhieân trong tö caùch neàn taûng cuûa giaù trò thô ca.

TC THÔ 20

•

201

Trong noã löïc caùch taân cuûa thô ca hieän ñaïi, con ngöôøi döôøng nhö ñang ñöôïc phaù ra laøm laïi, y nhö söûa laïi moät baûn thaûo vôùi gaïch xoaù vaø theâm bôùt. Con ngöôøi bò xoaù ñi caùi ñöôøng vieàn quen thuoäc nhö ngaøn xöa, caùi ñöôøng vieàn taïo neân ranh giôùi giöõa noù vôùi töï nhieân vaø xaõ hoäi, giöõa traàn gian vaø vuõ truï. Ñeå bieåu hieän caùi söùc soáng môùi meû, maõnh lieät vaø caùi taâm thöùc giaèng xeù quaèn quaïi cuûa thôøi ñaïi, con ngöôøi hoaù thaân thaønh raát nhieàu sinh theå khaùc nhau trong thô. Noù cuõng phaân thaân thaønh töøng linh kieän, caùi löôõi, ngoùn tay, ñoâi maét, chöùng minh thö, muøi xoa, chieác gheá... taát caû giôø ñaây chaúng ôû yeân trong traät töï cuûa caùi Toâi, moät ngöôøi tình, moät coâng daân... maø naùo loaïn ñoåi choã, ñoåi ngoâi böùt khoûi nhau, vöôït thoaùt khoûi löïc huùt cuûa nhöõng traät töï cuõ, nhöõng yù nghóa cuõ ñeå lô löûng trong thô nhö nhöõng sinh theå rieâng cuûa vuõ truï. Chuùng döôøng nhö ñang soáng trong nhòp ñaäp cuûa nhöõng thaân phaän vuõ truï vöøa kyø vó lôùn lao, vöøa thaàm laëng beù nhoû, vöøa nhö ñaùnh maát con ngöôøi xaõ hoäi laïi vöøa nhö môû roäng ñeán voâ cuøng cuoäc soáng traàn gian, laø chöùng nhaân cho söï môû roäng nhaân caùch con ngöôøi trong söï ñoàng caûm vôùi nhöõng sinh vaät khaùc. Con ngöôøi trong thô hieän ñaïi trôû neân khoaùng ñaït, ñoâi khi ngoâng ngaïo. Noù chaúng con giöõ caùi nhìn thieâng lieâng suøng kính vaøo vuõ truï, vaøo ngöôøi yeâu, vaøo laõnh chuùa nhö xöa. Noù loâi tuoät vuõ truï huyeàn aûo veà laøm ñoà vaät thöôøng ngaøy cuûa noù: ñaùm maây laøm taõ loùt, soâng Ngaân Haø laø con soâng ñuïc ngaàu bôûi moû vòt moø cua, tia naéng nhö laït buoäc, vaàng traêng nhö coác thuûng, caây xanh thì töï xeù raùch löôõi mình vì ngöùa, nhöõng con chim thì bay leân nhö mí maét ngöôøi cheát soáng laïi töø töø môû ra... Caû moät vuõ truï bò ñôøi thöôøng hoaù, ñoà ñaïc hoaù, coøn ñaâu caùi xa vôøi, lung linh, hö aûo cuûa ngaøy xöa. Lyù Baïch xöa chæ daùm coi traêng nhö baïn röôïu, lòch söï vaø khaùt khao môøi moïc. Lorca thaáy tuùi tieàn xu nhö “vaàng traêng traêm ñaàu”, khaéc khoaûi aùm aûnh bôûi caùi khoaûnh khaéc “khi vaàng traêng hieän”. Traêng trong thô xöa bao giôø chaúng xa, ñeïp vaø thaùnh thieän, chaúng maáy ai ví noù nhö moät ñoà vaät taàm thöôøng nhö thi só hoâm nay. Coù moät söï ñaûo loän vaø ñoåi chaát trong quan nieäm vaø caûm thöùc veà caùi thi vò, thieâng lieâng. Thi só hieän ñaïi noåi loaïn, laät ñoå nhöõng ngoâi vò thieâng lieâng thô moäng, nhöõng khaùt voïng traàn theá ñeå chieám lónh vuõ truï, gioáng nhö Toân Ngoä Khoâng nhaûy toùt leân thieân ñình voã vai Ngoïc Hoaøng vaø ngoán ngaáu ñaøo thieâng. Söï noåi loaïn naøy coù coäi nguoàn daân chuû vaø thöïc duïng, song noù khoâng phaûi laø daáu hieäu cuûa söï khoâ ñaïo. Noù chæ laø söï ñaûo chính toân giaùo, laät ñoå nhöõng Chuùa Trôøi cuõ, nhöõng thaàn töôïng bieåu töôïng thô ca cuõ ñeå xaây döïng moät toân giaùo môùi, moät chuû nghóa tröõ tình môùi, ôû ñoù nhöõng sinh vaät beù nhoû, nhöõng ñoà ñaïc voán taàm thöôøng ñöôïc traân troïng, leân ngoâi, nhaûy muùa ñieân cuoàng, thaäm chí lung linh, tung taåy trong aùo môùi nhö trong ngaøy hoäi. Neáu thô xöa laø ngaøy hoäi cuûa quaàn chuùng cuûa thaùnh thaàn trong lòch söû vaø trong vónh cöûu, thì giôø ñaây, thô laø ngaøy hoäi cuûa caùc sinh vaät nhoû beù trong ñôøi thöïc vaø trong

202

•

TC THÔ 20

vuõ truï. Chuùng vöøa ñöôïc caùc nhaø thô ñöa leân ngoâi Chuùa teå cuûa thi höùng vaø ñöôïc chia moät maûnh traêng, moät maûnh lòch söû, moät maûnh coâ ñôn, moät maûnh tình yeâu, moät maûnh hö voâ ... Chuùng goùi gheùm taát caû haønh trang aáy trong caùi tay naûi thuøng thình cuûa ngoân ngöõ chaát leân vai vaø leát ñi, tröôøn ñi, nhö moät löïc löôïng môùi gaùnh vaùc taát caû nhöõng söù meänh vuõ truï, lòch söû, toân giaùo vaø thi ca cuûa haøng ngaøn naêm, tröôøn ñeán caùi ñích voâ ñònh maø thaäm chí caùc nhaø thô hieän ñaïi cuõng khoâng hình dung ñöôïc. Caùc nhaø thô hieän ñaïi khoâng chæ baøn giao cho chuùng söù meänh vaø thaân phaän cuûa con ngöôøi, hoï coøn trao cho chuùng taát caû tình yeâu vaø nghi leã, nhöõng baøi haùt ñöa tang, nhöõng khaåu hieäu töï do. Vaø theá giôùi hieän leân trong thô hieän ñaïi gioáng nhö gioït nöôùc nhìn qua kính hieån vi nhung nhuùc nhöõng sinh theå beù nhoû, laáp laùnh, ñieân cuoàng, sôï haõi vaø toäi nghieäp. Chuùng gioáng nhö naïn nhaân, baàu baïn vaø cöùu tinh cuûa con ngöôøi, laø nôi pha troän caùi baát löïc, caùi thi vò thieâng lieâng, caùi thaûm haïi ñaùng thöông cuûa ñôøi soáng hoâm nay vaø hy voïng cuûa ngaøy mai. Con boï choù trong thô, giôø ñaây, ñaâu phaûi laø con boï choù taàm thöôøng baån thæu cuûa ngaøy xöa, maø ñaõ trôû neân moät sinh vaät huøng traùng mang trong noù caùi nguyeân lyù vuõ truï meânh mang maø con ngöôøi vöøa giaùc ngoä. Noù khoâng coøn laø kyù sinh truøng cuûa moät sinh vaät quen thuoäc trong theá giôùi quen thuoäc cuûa con ngöôì maø ñaõ trôû thaønh moät ñaïi bieåu cuûa moät theá giôùi môùi maø con ngöôøi vöøa môùi khaùm phaù vaø ñang coøn say söa thaùm hieåm — theá giôùi vi moâ voâ cuøng voâ taän, theá giôùi sinh hoïc kyø bí khoân löôøng, theá giôùi voâ löôïng kieáp trong caùi nhìn nhaø Phaät, theá giôùi cuûa nhöõng tieát taáu vuõ truï thaàm kín maø huøng traùng nôi con ngöôøi ñaõ giaùc ngoä söï baát löïc höõu haïn ñeå khao khaùt hoaø vaøo trong vuõ ñieäu kyø aûo cuûa thieân nhieân. Bôûi theá, nhaø thô hieän ñaïi chaúng ngaïi ngaàn kyù thaùc nhöõng taâm söï thôøi ñaïi kyø vó, nhöõng aùm aûnh trieát hoïc khoân nguoâi vaøo nhöõng baàu baïn môùi voán nhoû beù vaø gôùm ghieác. Nhaø thô bieát raèng, trong caùch ño khaùc thöôøng cuûa giaù trò thô ca, con boï choù, chuù oác seân coù taàm voùc chaúng thua nhöõng oâng vua, nhöõng anh huøng trong thô ca truyeàn thoáng vì trong tö caùch nhöõng hình töôïng vaø bieåu töôïng nhöõng sinh vaät beù nhoû vaø yeáu ôùt kia coù theå laø ñòa chæ cuoái cuøng cuûa hy voïng nôi nhöõng hoàn thieâng cuûa nhöõng anh huøng vaø nhöõng vó nhaân taïm thôøi nöông naùu trong côn thöông khoù bò xua ñuoåi khoûi loát ngöôøi. Nhaø thô coù theå vieát nhöõng baøi thô huøng traùng ca ngôïi cuoäc ñaáu tranh cuûa chuùng ñeå keùo daøi söï soáng trong moät keõ laù khoâ, ca ngôïi caùi khaùt voïng muoán taän höôûng aùnh traêng maø laâu nay chæ daønh rieâng cho con ngöôøi taän höôûng. Trong maét nhaø thô hieän ñaïi caùc sinh vaät taàm thöôøng beù nhoû cuõng ñaõ ñöôïc nhìn nhaän nhö nhöõng veä tinh mang nhaân caùch con ngöôøi. Chuùng laø nhöõng coâng daân môùi cuûa vöông quoác thô ca mang trong mình caû caùi phi thöôøng vaø caùi phaøm tuïc, caùi voâ taän vaø caùi nhoû beù cuûa nhaân loaïi hoâm nay. ÔÛ nhöõng baøi thô hay, chuùng trôû thaønh nhöõng

TC THÔ 20

•

203

öùng cöû vieân coù haïng cuûa söï tìm kieám nhaân vaät thôøi ñaïi vì chuùng chính laø nhöõng maûnh vuïn cuûa moät vuõ truï thô vöøa bò phaù naùt vaãn coá mang caùi söùc maïnh, caùi cao caû cuûa vuõ truï trong caùi voùc daùng beù nhoû toäi nghieäp... Chuùng chæ coøn coá laøm veû kieân trì ñaïo lyù, laøm nôi cö truù cuûa tinh thaàn vuõ truï trong söï troán chaïy cuûa moät theá giôùi hö naùt, thöïc duïng. ÔÛ nhöõng baøi thô xoaøng, nhöõng nhaân vaät naøy chæ laø nhöõng con gioøi nhoán nhaùo vaø lô löûng ñuïc khoeùt thi theå kieàu dieãm cuûa Naøng Thô, chuùng thieáu ñöùc haïnh cuûa toân giaùo vaø vuõ truï. Duø ôû cöïc naøo thì nhöõng sinh vaät nhoû beù, nhöõng ñoà ñaïc taàm thöôøng trong thô hieän ñaïi cuõng boäc loä roõ xu höôùng khöôùc töø caùi vó moâ coå ñieån, phoå nhöõng gì thi vò thieâng lieâng cao caû vaøo nhöõng caùi vi moâ, caùi ñôøi thöôøng. Ñoù laø caùch laën saâu vaøo theá giôùi, thaùm hieåm nhöõng ñöôøng haàm chaät choäi beân döôùi nhöõng neàn taûng ñôøi soáng uø lì quen thuoäc vaø nhaøm chaùn. Nhaø thô hieän ñaïi ñaäp naùt vuõ truï thô cuõ vaø ñaäp naùt caû con ngöôøi anh ta, caû gia ñình, xaõ hoäi, caùi toâi. Gia ñình chaúng coøn quyeán ruõ nhö toå aám, noù hieän leân trong thô hieän ñaïi nhö nôi cö truù cuûa coâ ñôn, goaù buïa, nôi gaëp gôõ cuûa nhöõng keû ñi hoang, nhöõng keû ngoaïi tình, nhöõng chieác maïng nheän, nhöõng con giaùn rung raâu. Xaõ hoäi trôû thaønh caùi chôï nhaùo nhaøo nhöõng saùch thaùnh, nhöõng xa loâng, nhöõng xi líp, phao bôi, ly cheùn vaø ngoãng quay — nhoán nhaùo, oâ hôïp vaø dung tuïc. Coøn con ngöôøi, caùi toâi, caû linh hoàn vaø thaân theå ñeàu ñang bò ñaäp ra, moãi boä phaän quaáy loän nhö moät con thuù muoán ñoøi rieâng quyeàn soáng, quyeàn töï trò. Caùi löôõi töøng kieâu haõnh laø keû phaùt ngoân nhöõng lôøi cao sieâu tinh teá, giôø ñaây cuõng khoâng chòu naèm yeân trong mieäng maø coá tröôøn ra nhö raén. Thaân theå ñoøi quyeàn laø moät xaùc cheát ngay khi nhaø thô coøn soáng. Moùng tay taàm thöôøng ñoøi trôû thaønh chieác loâng chim nguõ saéc... Nhöng nhöõng ñoå vôõ ñoù, nhöõng nhoán nhaùo oâ hôïp ñoù laïi phaùt loä moät noãi ñau saâu saéc cuûa nhaø thô thoâng qua nhöõng aán töôïng gheâ sôï veà söï dung tuïc cuûa xaõ hoäi ñöông ñaïi nôi con ngöôøi coù nguy cô xuoáng caáp thaûm haïi veà vaên hoaù. Taát caû nhöõng aán töôïng, caûm giaùc, nhöõng quaáy loän coù maøu saéc beänh hoaïn, noåi loaïn ñoù laø daáu hieäu hoang mang khaéc khoaûi cuûa moät thôøi ñaïi thi ca trong caûnh ngoä maát ñi löïc huùt cuûa nhöõng yù nghóa neàn taûng laøm neân caáu truùc toång theå cuûa con ngöôøi xöa vaø vuõ truï xöa. Chính laø yù nghóa soáng, yù nghóa xaõ hoäi, nhöõng giaù trò lòch söû, nhöõng bieåu töôïng vaên hoaù cuõ ñaõ maát ñi löïc huùt ñeå coá keát taát caû nhöõng sinh theå vaø ñoà vaät cuûa theá giôùi beân trong vaø beân ngoaøi thi só, neân thi só hieän ñaïi quaèn quaïi reân sieát trong söï cöùa xaùt cuûa haøng trieäu maûnh vuïn vôõ cuûa theá giôùi, nhaïy caûm ñôùn ñau, chaïy troán, khoùc gaøo, ñieân daïi vaø vô vaùo nhöng vaãn khoâng thoâi mô moäng khaùt khao caùi ñeïp vaø höôùng thieän. Taát caû nhöõng söï loaïn luaân cuûa con ngöôøi vôùi ñoà vaät, sinh vaät vaø chuû nghóa chæ laø côn hoan laïc thi ca cuûa nhöõng keû cuøng caûnh ngoä ñi hoang, vaät vaõ ñam meâ, ñôùn ñau trong baûn naêng vuõ truï, baûn naêng chöõ, baûn

204

•

TC THÔ 20

naêng ngöôøi. Cuoäc loaïn luaân thô aáy, thi phaùp quaàn hoân moâng muoäi aáy coù theå khoâng ñeû ra yù nghóa cuoäc ñôøi, maø chæ saûn sinh ra caûm giaùc vaø aán töôïng. Nhöng ñieàu ñoù khoâng heà laø daáu hieäu maát ñi cuûa chuû nghóa nhaân vaên. Traùi laïi, ñoù laø moät chieàu kích môùi cuûa chuû nghóa nhaân vaên, khoâng chæ vì nhöõng aán töôïng vaø caûm giaùc ñoù vaãn thöôøng khôi gôïi nhöõng mieàn kyù öùc vaên hoaù thieâng lieâng, nhöõng caûm höùng saùng taïo laønh maïnh, maø chính vì ñoù laø söï reân xieát cuûa con ngöôøi, coû caây vaø ñoà vaät trong moät theá giôùi ñaõ hö naùt bôûi söï ñaàu ñoäc cuûa vaên minh vaät chaát, cuûa nhöõng vuï cöôõng hieáp vaên hoaù, cuûa nhöõng aûo töôûng tham lam, ti tieän, thuø ñòch ngaøy ngaøy vôùi yù töôûng nhaân vaên haèng soáng trong thô vaø taâm khaûm caùc nhaø thô. Hôn theá nöõa, trong thi phaùp quaàn hoàn moäng muoäi aáy ñaõ laáp loù moät ñöùc haïnh cuûa caûm thöùc hoaø ñoàng quaùn xuyeán trong caùi nhìn vuõ truï vaø xaõ hoäi cuûa con ngöôøi phöông Ñoâng xöa. Caùi ñöùc haïnh saâu saéc khoân ngoan cuûa con ngöôøi coâng daân vuõ truï aáy trong ñôøi soáng tinh thaàn cuûa con ngöôøi Taây phöông laø khaùt voïng chinh phuïc vuõ truï, laø yù thöùc veà moâi tröôøng, laø ñaïo ñöùc hoïc sinh thaùi, moät ñaïo ñöùc môùi maø söï xuaát hieän cuûa noù ñaõ gaëp nhieàu söï phaûn ñoái vì noù phaù vôõ caáu truùc cuûa chuû nghóa nhaân vaên truyeàn thoáng. Duø ta quan nieäm raèng caùi ñöùc haïnh vuõ truï khoaùng ñaït kia ñaõ haï thaáp con ngöôøi xuoáng taàm saâu boï vaø soûi ñaù hay ñaõ naâng saâu boï, raùc röôûi leân ngang taàm con ngöôøi, thì ñoù cuõng laø moät thöïc taïi tinh thaàn ñang hieän dieän, aùm aûnh vaø day döùt trong taâm khaûm caùc nhaø thô hieän ñaïi ñích thöïc. Vaø söï phaäp phoàng cuûa nhöõng thaân phaän vuõ truï khaùc xa vôùi söï ñaäp phaù con ngöôøi, xaõ hoäi vaø ngoân ngöõ ôû caùc chieàu saâu trieát hoïc vaø nhöõng naêng löôïng thi ca. II. Söï ñaày ñoïa ngoân töø Hay laø nhöõng aùm aûnh cuûa sieâu ngoân ngöõ Trong thô hieän ñaïi baøi thô hay gioáng nhö moät laøn höông aùm aûnh maø khoù naém baét, thöùc daäy maø khoù ñònh hình, noù nhö con chim soâi ñoäng voã caùnh treân tay nhaø thô vaø vuùt bay ñi. Nhaø thô khoâng buoäc noù baèng moät sôïi daây yù töôûng nhö ngaøy xöa maø chæ coù theå chæ tay leân khoaûng khoâng moâng lung vôùi caùi nhìn ngaån ngô tieác nuoái. Thô hieän ñaïi laø caùi laù töôi non run raåy treân caây hoaëc nhaøu naùt treân tay, giöõa nhöõng ngoùn boái roái, xeù naùt noù nhö ngöôøi ta vaãn laøm trong khoaûnh khaéc im laëng beân ngöôøi yeâu. Vaø, chieác laù ngoân ngöõ bò xeù naùt toaû ra moät laøn höông bí aån cuûa taâm traïng vaø cuûa thieân nhieân caùi höông laù thoaûng qua coù veû thöù yeáu aáy ngôø ñaâu laïi chính laø keû löu giöõ kyù öùc, kyû nieäm, tình yeâu, mang caùi maõ cuûa khoaûnh khaéc bí aån kia ñeå roài coù theå baát chôït buøng leân trong taâm trí. Ñoù laø sieâu ngoân ngöõ, ñoù chính laø thô...

TC THÔ 20

•

205

Neáu nhö thô xöa coá gaéng moâ taû baèng caùi nhìn quan saùt tænh taùo moïi lôøi ñoái thoaïi, moïi quaãy loän tinh teá cuûa taâm hoàn laøm hieån hieän treân trang giaáy caùi hình haøi roõ moàn moät cuûa söï bí aån taâm lyù vaø nhòp ñi cuûa cuoäc soáng, thi thô ca hieän ñaïi tìm moät caùch rieâng, baèng söï daøy voø, ñoïa ñaày ngoân ngöõ coá laøm cho taâm hoàn vaø cuoäc soáng töï noù toaû höông. Thô truyeàn thoáng keå veà söï thieâng lieâng, ñoù laø ngoân ngöõ cuûa caùc thaày chuøa noùi veà caùc bí tích, caùc vò thaàn ñang thôø phuïng vaø caùc taám loøng coâng ñöùc ngöôõng moä cuûa tín ñoà. Ñoâi khi nhaø thô cuõng caûm nhaän ñöôïc caùi run raåy mô hoà tinh teá ñaâu ñaây cuûa moät nguoàn thô voâ hình, voâ ñòa chæ, nhöng söï tinh teá aáy, caùi mô hoà phieâu laõng aáy laïi ñöôïc keå laïi, ñöôïc hieän hình leân quaù neùt, quaù tænh, quaù raïch roøi, noù maát ñi caùc chieàu kích cuûa hö voâ laøm neân bí aån vaø thaáp thoaùng. Thô hieän ñaïi coá gaéng trình baøy moät baøn thôø maø ôû ñoù chaân dung caùc töôïng thaàn coù phuû moät chuùt boùng toái thaàn bí, taïo neân chieàu saâu cuûa khoaûng caùch giöõa thaàn thaùnh vaø traàn theá khieán ngöôøi ñoïc thô coù cô hoäi ñoái dieän vôùi thaàn thaùnh ñích thöïc, moät söï ñoái thoaïi run raåy coù pha im laëng, töø choái vaø hoaø nhaäp, khoâng phaûi laø söï ñoái thoaïi giöõa khaùch vieáng thaêm vôùi ngöôøi quaûn lyù chuøa nhö thô xöa. Nhöõng caûm xuùc lôùn hay nhöõng caûm xuùc tinh teá ñeàu coá gaéng hieän dieän tröïc tieáp qua baûn thaân hình thöùc trong hình thöùc coù theâm chieàu kích, löông tri cuûa ñôøi soáng vaø cuûa hö voâ, khoâng coøn laø moät maët phaúng raïch roøi vaø ñôn ñieäu cuûa sô ñoà thieát keá hay baûn baùo caùo veà linh hoàn vaø cuoäc soáng. Thoâng qua hình thöùc nhaø thô ñöa tôùi hay thöùc daäy cho ngöôøi ñoïc caùi tính chaát caùi hoàn vía cuûa ñôøi soáng ñích thöïc, run raåy, töôi môùi, soáng ñoäng chöù khoâng phaûi trình baøy moät ñôøi soáng ñaõ ñoùng hoäp trong caùc loâ gích, söï kieän vaø kyû nieäm. Neáu ñoïc thô baèng ñaàu oùc, ñeå gaéng hieåu yù nghóa cuûa caâu thô, baøi thô thì ngöôøi ñoïc seõ luoân caûm thaáy khoù hieåu. Phaûi ñoïc thô, nhaát laø thô hieän ñaïi baèng söï caûm nhaän tinh teá cuûa vaên hoaù, cuûa traùi tim. Laâu nay ta vaãn coù ngoä nhaän ñoàng nhaát taâm hoàn, cuoäc soáng thöïc vôùi ngöõ phaùp, ta cöù töôûng caùc meänh ñeà ngoân ngöõ saùng toû raïch roøi ñoù chính laø cuoäc soáng neân khi thaáy ngöõ phaùp bò xuùc phaïm ta töôûng raèng cuoäc soáng bò xuyeân taïc, löông tri bò phaù tan. Thöïc ra cuoäc soáng ñích thöïc vaø chaân lyù thô ca khoâng phaûi luoân ñoàng nhaát vôùi caùc meänh ñeà ngoân ngöõ phoå bieán. Nhieàu khi do noù mang nhöõng chieàu kích lôùn hôn, tinh vi hôn, bí aån hôn ngoân ngöõ neân noù phaûi phaù tung boä aùo ngoân ngöõ thoâ cöùng chaät choäi ñeå hieän ra trong sinh theå quyeán ruõ vaø vaïm vôõ cuûa söï soáng vaø nhieàu khi cuûa chính lòch söû. Ñoù chính laø cuoäc soáng ñang tuoân chaûy trong tieàm thöùc, voâ thöùc cuûa nhaø thô, cuoán troâi ñi caùc bôø ñeâ ngoân ngöõ taïo neân moät thaùc luõ, moät phuø sa môùi. Ñoù chính laø caùi lòch söû ñang hình thaønh vaø ñang phaùt loä, chöa thaønh lòch söû nhöng khoâng theå noùi laø nhöõng giaù trò cuûa noù ñoái laäp hay ñöùng ngoaøi caùi lòch söû maø ta vaãn coi laø chuaån möïc giaù trò vaên chöông.

206

•

TC THÔ 20

Thô cuõ vôùi tinh thaàn duy lyù tænh taùo ñoùng choát vaøo ñaàu ta nhöõng caâu thô hay nhö ñoùng nhöõng chieác ñinh vaøo vaùn goã. Caâu thô ñeán gaêm vaøo trí naõo nhö moät vaät cöùng, ta coù theå nhoå ra ñeå nhöôøng choã cho moät chieác ñinh khaùc, coù theå lôùn hôn. Nhìn chung, thô cuõ gioáng nhö nhöõng vaät cöùng coù quaûng tính deã ño ñaïc vaø deã caét tæa ra chi tieát. Hieän töôïng laûy ra moät vaøi caâu thô hay ñeå thöôûng thöùc ñoäc laäp chæ laø daáu hieäu toá giaùc thô ngaøy xöa khoâng phaûi söï soáng voâ ñònh maø cao nhaát chæ nhö nhöõng hoøn ngoïc trang söùc ôû treân thaân theå cuûa ñôøi soáng. Thô hay ñích thöïc gioáng nhö moät ngöôøi ñeïp ta khoâng theå caét ra caùi muõi ñeå khoe nhau. Thô hay gioáng nhö moät laøn höông thoâng qua aùm aûnh vaø lan toûa khoâng deã gì thu goïn laïi, ruùt tæa ra moät vaøi caâu hay ñeå thuoäc loøng, ñeå ngaâm nga, ñeå nhôù. Thô hieän ñaïi toaû ra höông vò bí aån töø toaøn boä taùc phaåm, maëc duø ta khoâng theå nhôù moät caâu moät chöõ. Noù taïo neân moät tröôøng aùm aûnh xung quanh caùc caâu chöõ, caùc caâu chöõ chæ laø nhöõng vieân soûi neùm xuoáng maët hoà taâm hoàn vaø maát tích ôû ñoù. Caùi coøn laïi laø nhöõng voøng soùng mieân man lan toûa maõi, run raåy maõi trong ta, xung quanh ta. Chaúng coù ai laøm caùi vieäc söu taàm nhöõng vieân soûi ñaõ neùm ñi theo caùi loái cheùp nhöõng caâu thô hay vaøo soå tay ñeå thuoäc nhö caùi thôøi aáu tró cuûa vaên chöông. Ngoân ngöõ thô ca chæ laø caùi maø nhaø thô neùm ñi, hoàn nhieân vaø loaïn xaï, khoâng phaûi laø thöù nhaø thô caàn naâng niu, goït giuõa vì caùi ñích cuûa thô ca khoâng phaûi laø baûn thaân ngoân ngöõ. Neáu nhö nhöõng ñöùa treû coù theå ñaäp vuïn moät vieân gaïch ñeå laáy nhöõng maûnh vuïn chôi troø neùm thia lia thì nhaø thô cuõng coù theå vaø caàn phaûi ñaäp vôõ nhöõng khuoân maãu ngoân ngöõ thoâ keäch ñeå ñaït tôùi söï aùm aûnh, chaäp chôøn vaø lan toaû. Phaät ñaõ daïy: “Khi ta troû cho caùc ngöôi maët traêng thì haõy nhìn theo höôùng ta troû chöù ñöøng nhìn vaøo ngoùn tay ta”. Ngoân ngöõ maø nhaø thô söû duïng cuõng chæ laø nhöõng ngoùn tay chæ leân nhöõng maët traêng thi ca xa vôïi khoâng theå nhìn chaèm chaèm vaøo yù nghóa cuûa töø ngöõ vaø caâu cuù maø töôûng raèng ñaõ lónh hoäi ñöôïc thô ca ñích thöïc. Thô hay thöïc söï bao giôø cuõng mang trong noù moät tröôøng thaåm myõ, lan toaû mô hoà vaø aùm aûnh ngöôøi ñoïc maø khoâng deã gì naém baét, khoâng deã gì ñònh vò vaø hoïc thuoäc. Noù toaû ra caùi höông vò thaân thieát vaø quyeán ruõ cuûa cuoäc soáng vaø taâm hoàn gioáng nhö muøi thôm töø thòt da con treû vaø maùi toùc ngöôøi yeâu. Ta coù theå caét moät loïn toùc ñeå kyû nieäm, ñeå laøm moät nghi leã theà nguyeàn heïn öôùc, nhöng caùi maåu toùc aáy quyeát khoâng phaûi laø vaät mang giaù trò cuûa con ngöôøi. Caâu thô hay maø ta ruùt tæa ra ñeå hoïc thuoäc loøng cuõng vaäy, noù chæ coù theå gôïi nhôù moät giaù trò, baûn thaân noù laø vaät cheát chaúng coù giaù trò rieâng. Caùi giaù trò ñích thöïc laø caùi ôû ngoaøi ta, xa ta, ta ñaõ töôûng ñaït tôùi noù, naém baét ñöôïc noù (hoïc thuoäc noù, trích daãn noù) nhöng noù laïi chôït bieán ñi aån taøng uù tim ñaâu ñoù trong ta vaø quanh ta. Ta chæ coù theå ngô ngaùc baàn thaàn trong moät khaùt khao kieám tìm trôû laïi caùi hình haøi chôït hieän trong khoaûnh khaéc

TC THÔ 20

•

207

noù vieáng thaêm ta chöù khoâng theå loâi noù töø trí nhôù ñaët treân baøn nhö thoø tay vaøo tuùi laáy ra nhöõng ñoà ñaïc thuoäc quyeàn sôû höõu cuûa ta. Kyù öùc thô laø moät caùi khaùc hoaøn toaøn trí nhôù khoa hoïc vaø kyõ thuaät cuõng khaùc caùi trí nhôù cuûa ngöôøi laøm chöùng tænh taùo trong moät phieân toaø. Kyù öùc thô ca tieàm aån trong ta, khieán cho moät chieác laù thu, moät thoaùng heo may, moät gioït söông, moät traän möa raøo, moät taø aùo thoaùng qua coù theå thöùc daäy caû moät quùa khöù vaên hoaù, caû moät theá giôùi thô ca. Ta ñaâu coù thuoäc loøng heát thô cuûa Lyù Baïch, Nguyeãn Du, Paul Verlain vaø nhöõng ai ñoù nöõa, nhöng moät chöõ moät chi tieát hay moät ngaãu nhieân thi thoaûng trong trôøi ñaát vaø trong thô coù theå laøm soáng daäy taát caû hoàn vía cuûa caùc vò ñoù, ta thaãn thôø nhö moät keû bò ma aùm, bò leân ñoàng, bò baét laøm tuø binh cuûa moät laøn höông. Caùi thaám thía thô, caùi aùm aûnh thô noù ñaâu coù phaûi laø caùi thuoäc loøng xaùc chöõ. Noù laø caùi laõng queân — sieâu nhôù, laø caùi aùm aûnh voâ hình lan toaû töø phía sau ngoân ngöõ. Ñoù laø nhöõng kyù öùc vaên hoaù aán töôïng vaên hoaù maø khoâng phaûi caäu hoïc troø naøo thuoäc loøng baøi vôû cuõng coù theå coù ñöôïc. Ñoù laø nhöõng maõ vaên hoaù cuûa ñôøi soáng taâm linh. Thô hay laø thô thöùc daäy nhöõng kyù öùc vaên hoaù ñoù, ñeå roài laïi trôû thaønh kyù öùc vaên hoaù môùi, aán töôïng môùi, queân laõng môùi. Neáu khoâng ñaït ñöôïc ñieàu ñoù — khoâng aùm aûnh ta baèng moät saéc thaùi thaåm myõ rieâng — thì taát caû nhöõng troø ñoïa ñaày ngoân ngöõ chæ laø troø ngaùo oäp doaï treû con vaø troø loaïn luaân chöõ nghóa reû tieàn. Troø chôi chöõ voâ hoàn ñoù gioáng nhö caùc caäu beù tinh nghòch ñi xe ñaïp boû hai tay treân ñöôøng phoá deã gaây tai naïn. Vaø tai naïn ngoân ngöõ, va queät veà ngöõ phaùp vaø ngöõ nghóa aáy raát khaùc vôùi söï naùo loaïn vöøa kinh sôï vöøa thuù vò cuûa nhöõng ngöôøi ñöôïc chöùng kieán söï ñoå boä cuûa ngöôøi ngoaøi vuï truõ töø nhöõng ñóa bay. Troø xieác ñôn giaûn aáy cuõng raát khaùc vôùi vieäc aûo thuaät gia Devid Coccpophin laøm bieán maát caû böùc töôïng thaàn Töï do moät bieåu töôïng coù uy tín coù leõ coøn lôùn hôn uy tín cuûa caùc meänh ñeà ngöõ phaùp. Ta vaãn hay duøng töø “phuø thuûy” ngoân töø ñeå chæ nhöõng nhaø vaên nhaø thô nhaø huøng bieän coù naêng löïc söû duïng ngoân ngöõ sieâu vieät caáp cho ngoân ngöõ moät naêng löôïng ñaûo loän taâm hoàn vaø cuoäc soáng. Vaäy caùi quyeàn naêng aáy, caùi buøa pheùp aáy thöïc söï laø gì? Neáu noù chæ laø caùi khaû naêng thöùc daäy söùc maïnh trong chính ngoân ngöõ thì haún laø noù phaûi toân troïng boä leã phuïc ngöõ phaùp maø ngoân ngöõ vaãn kieâu haõnh chöng ra. Chaéc chaén raèng vieäc caùc thaày phuø thuûy, caùc thieàn sö, caùc nhaø thô hieän ñaïi phaù vôõ caùc keát caáu ngöõ phaùp vaø caùc keát caáu loâ gích thoâng duïng laø moät vieäc lôùn lao hôn moät haønh vi cö xöû vôùi ngoân ngöõ — noù gioáng nhö moät haønh ñoäng phaù ñaäp ñeå giaûi phoùng nhöõng naêng löôïng tieàm aån cuûa taâm hoàn vaø ñôøi soáng, noù cuõng gioáng nhö vieäc phaù huûy keát caáu oån ñònh cuûa nguyeân töû taïo neân nhöõng phaûn öùng nhieät haïch. Phaù vôõ moät ngöõ phaùp moät loâ gích khoâng giaûn ñôn laø troø ñaûo chöõ vaø vaø chôi chöõ, ñoù laø söï coâng phaù moät taâm thöùc beàn vöõng, moät keát caáu truyeàn

208

•

TC THÔ 20

kieáp, moät ñaäp chaén khoång loà trong kyù öùc coäng ñoàng maø noù chæ coù theå ñöôïc thöïc hieän bôûi moät noäi löïc vaên hoaù maõnh lieät trong caûm höùng saùng taïo thi ca. Noäi löïc vaên hoaù ñoù, söï xaâm nhaäp baát khaû khaùng cuûa moät luoàng caûm höùng nhö naêng löôïng cuûa thaàn linh hay cuûa moät theá giôùi khaùc aäp ñeán seõ bieán caâu thô baøi thô thaønh moät taäp hôïp sieâu ngoân ngöõ maø caùi hoãn loaïn cuûa noù, söï ñoã vôõ ngöõ phaùp cuûa noù mang moät linh hoàn môùi khaùc haún vôùi nhöõng xaùc chöõ voâ hoàn trong caùc troø chôi chöõ, hình thöùc chuû nghóa caàu kyø vaø lyù trí. Caùc troø chôi ñaûo chöõ thuaàn tuùy khoâng phaûi laø caùi laép baép uù ôù cuûa ngöôøi thaân trong côn xuùc ñoäng hay meâ saûng laøm ta thaét loøng, maø chæ laø nhöõng caâu ñoá do ñaàu oùc tænh taùo vaø laïnh luøng cheá taùc. Suy cho cuøng, caùi giaù trò cuûa thô ca ñích thöïc naèm troïn veïn ôû caùi naêng löïc gaây aùm aûnh maø caùi nguoàn goác cuûa naêng löïc ñoù laø naèm ngoaøi ngoân ngöõ. Ñoù chính laø taâm hoàn, laø cuoäc soáng laø nhöõng giao löu vaên hoaù saâu saéc vaø tinh teá giöõa con ngöôøi vaø nhöõng khoaûng môø cuûa ñôøi soáng, nhöõng vuøng xoaùy cuûa taâm linh, nhöõng taàng kyù öùc lòch söû, vaên hoaù, nhöõng thaáp thoaùng hình haøi cuûa töông lai aån hieän trong tieân caûm vaø linh giaùc. Bôûi vaäy, nhöõng ngöôøi muoán caùch taân ngoân ngöõ thô ca khoâng neân voäi loay hoay xoay ñaûo ngoân töø maø tröôùc heát caàn trang bò moät voán vaên hoaù lôùn vaø voán nhöõng aán töôïng trong ñôøi soáng thöïc. Khi nhöõng voán lieáng ñoù ñuû ñaày, roài thì nhöõng caûm höùng saùng taïo maõnh lieät töï noù seõ xaùo tung kho ngoân ngöõ, soáng cheát trong ñaáu tröôøng vôùi nhöõng con boø toùt ngöõ phaùp. Ngay caû khi ñoù, chaøng hieäp só ñaáu boø vaãn khoâng ñöôïc queân caàm treân tay traùi moät taám vaûi ñoû kyõ thuaät ñeå laøm khieân che chaén, laùi chieác söøng ngoân ngöõ hung haõn veà phía coù lôïi cho chieán thaéng cuûa thi ca...

TC THÔ 20

•

209

Nghó veà ñoïc Ñoïc moät baøi thô taân hình thöùc nhö theá naøo? Coù caàn taém röûa saïch seõ, lau nhaø, huùt buïi? AÙo quaàn coù caàn töôm taát? Raâu toùc coù caàn goïn gaøng? Coù caàn ñoát theâm moät loø traàm? Coù caàn haâm moät voø röôïu noùng? Coù caàn sai con chaùu ñi môøi maáy ngöôøi baïn hieàn? Vaø, noùi chung laø coù caàn laøm moät loaït nhöõng ñoäng taùc phöùc taïp khaùc nhö caùc cuï chuùng ta ngaøy tröôùc vaãn laøm khoâng? Thí duï nhö baûo ngöôøi nhaø thay hoa môùi trong ñoäc bình hoaëc laáy tre gai raøo kín coång ñeå ngaên tuïc khaùch... Nghó raèng nhöõng caâu hoûi vôù vaån naøy ñaët ra laø ñeå ñaët ra cho coù veû theá thoâi, chöù ai cuõng ñaõ thöøa bieát tröôùc caâu traû lôøi laø laáy thôøi gian quaùi ñaâu ra maø laøm nhöõng thuû tuïc röôøm raø nhö vaäy. Thôøi buoåi naøy taäp trung ñöôïc moät nhoùm daêm baûy ngöôøi ñeå nghe nhau ñoïc thô laø moät vieäc raát khoù. Coù ñöôïc maáy oâng baïn tri kyû ñeå moãi thaùng coù maáy toái uoáng traø, xem hoa nôû, chôø traêng leân hoaëc ngaâm nga vôùi nhau xem ra laïi caøng khoù hôn. Lyù do cuõng chæ laø khoâng coù thôøi gian. Hôn nöõa, gu cuûa moãi ngöôøi moãi khaùc. Cuøng moät baøi thô, moät ñoaïn vaên coù ngöôøi thaáy hay, coù ngöôøi thaáy khoâng. Hoaëc ngöôøi naøy thaáy hay ôû ñieåm naøy, ngöôøi khaùc laïi thaáy hay ôû ñieåm khaùc... Noùi chung laø yù kieán baát ñoàng. Chæ moät ngöôøi maø nhieàu khi cuõng luùc theá naøy luùc theá kia. Saùng coøn nhuùn vai, oûng eo cheâ dôû, chieàu ñaõ voã traùn nöùc nôû khen hay. Vaäy neân, neå laém môùi caát coâng ñi nghe oâng naøy oâng noï ñoïc thô, bình vaên moät laàn, ñeán laàn sau laø ngaïi. Vì sôï loã tai bò tra taán. Sôï phaûi choáng hai con maét meät moûi leân. Khoå mình. Sôï nguû gaø nguû gaät, dieãn giaû laïi tuûi thaân, töï aùi. Caùc nhaø thô taân hình thuùc ñöøng bao giôø mô coù ngaøy naøo ñoù seõ ñöùng giöõa quaûng tröôøng ñeå ñoïc thô cuûa mình cho haøng vaïn thính giaû nghe nhö thôøi Maiacopxki ñoïc nhöõng baøi thô baäc thang. Hình nhö thô taân hình thöùc sinh ra khoâng phaûi cho ñaùm ñoâng. Vaø, maëc duø trong noù chöùa ñaày ñuû caùc yeáu toá cuûa aâm thanh, hình aûnh..., thô taân hình thöùc vaãn khoâng bao giôø coù

210

•

TC THÔ 20

theå caïnh tranh ñöôïc vôùi phim aûnh, vôùi truyeàn hình vôùi ca nhaïc vaø caùc hình thöùc ngheä thuaät khaùc. Ngöôøi ta vaãn noùi trong thô coù hoïa vaø trong hoïa coù thô. Nhöng neáu treân cuøng moät ñöôøng phoá lôùn, trong moät thaønh phoá lôùn, coù moät phoøng trieån laõm tranh vaø moät phoøng trieån laõm thô taân hình thöùc ñaët ñoái dieän nhau thì daân chuùng seõ ñoå vaøo ñaâu? Hoï seõ quay phaûi hay quay traùi?* Nghó raèng caâu traû lôøi ñaõ coù saün. Nhö theá coù phaûi coù nghóa laø caùc nhaø thô taân hình thöùc laøm coâng taùc tieáp thò chöa ñöôïc chu ñaùo laém chaêng? Hay laø vì baûn thaân thô taân hình thöùc voán keùn choïn ngöôøi ñoïc? Vaø, vì theá maø noù coù ít ñoäc giaû chaêng? Coù leõ, phaàn naøo cuõng ñuùng nhö theá. Ñöøng neân nghó thô laø moät thöù gì ñoù quaù tröøu töôïng, trìu töôïng ñeán khoù hieåu. Haõy nghó noù cuõng gioáng nhö (coù theå khoâng ñeán traêm phaàn traêm) moät moân ngheä thuaät hoaëc khoa hoïc, kyõ thuaät baát kyø naøo khaùc. Chaúng haïn nhö toaùn hoaëc vaät lyù. Moân vaät lyù ngaøy nay khoâng coøn chung chung nhö hoài ñaàu theá kyû tröôùc maø ñaõ phaân ra raát nhieàu ngaønh heïp. Thí duï nhö vaät lyù nguyeân töû, vaät lyù haït nhaân, cô hoïc löôïng töû, cô hoïc chaát raén... Thô taân hình thöùc coù theå cuõng laø moät chuyeân ngaønh heïp cuûa thô chaêng? Vaø, cuõng gioáng nhö vaät lyù haït nhaân voán khoù hieåu vôùi caû nhöõng nhaø vaät lyù thì noù cuõng chaúng deã daøng gì ñoái vôùi söï tieáp nhaän cuûa moät soá ngöôøi laø ñieàu quaù hieån nhieân. Ñöøng neân nghó caùi gì cuõng phaûi ñaïi chuùng môùi thaät laø toát. Chaúng haïn nhö vaät lyù coå ñieån hoaëc thô luïc baùt. Trong moät xaõ hoäi daøn haøng ngang maø tieán bao giôø cuõng raát caàn nhöõng ngöôøi vöôït leân tröôùc. Anhxtanh laø moät trong nhöõng soá ñoù. Thuyeát töông ñoái ra ñôøi ñaõ quaù moät nöûa theá kyû nhöng maõi ñeán baây giôø phaàn lôùn nhaân loaïi vaãn coøn raát muø môø veà noù. Thô taân hình thuùc cuõng vaäy. Ñeán moät luùc naøo ñoù coù leõ thô cuõng seõ tieán tôùi nhöõng coâng thöùc, nhöõng con soá, nhöõng ñöoøng neùt, nhöõng sô ñoà, nhöõng chaát lieäu khaùc... Nhöng hieän taïi, so vôùi nhöõng coâng thöùc phöùc taïp cuûa thuyeát töông ñoái cuûa Anhxtanh, söï tieáp caän ñoùi vôùi thô taân hình thöùc coøn deã hôn nhieàu. Vì, ít nhaát thì noù cuõng ñöôïc vieát ra, ñöoïc trình baøy baèng moät vaên töï raát ñaïi chuùng. Hôn nöõa, trong khi thuyeát töông ñoái coù theå chæ coù moät caùch hieåu (maø caùch ñuùng nhaát laø theo tö duy cuûa ngöôøi phaùt minh ra noù) thì thô taân hình thöùc laïi coù raát nhieàu caùch caûm nhaän tuøy thuoäc töøng taïng ngöôøi ñoïc. Vaø, chính vì theá maø coù leõ so vôùi thuyeát töông ñoái noù coù nhieàu ñoäc giaû hôn chaêng. Vieäc ñoïc, voán deã daøng hôn vieäc nghieân cöùu raát nhieàu. Thô taân hình thöùc vieát ra ñeå cho töøng caù theå ñoïc. Nhöõng caù theå naøy voán haøng ngaøy baän bòu vôùi traêm coâng ngaøn vieäc cuûa ñôøi thöôøng, noùi chung laø khoâng coù thôøi gian neân chæ tranh thuû thöôûng thöùc noù nhöõng luùc ngoài treân taàu treân xe hoaëc tröôùc khi ñi nguû, sau böõa aên côm... Hoï khoâng theå hoïp nhau laïi ñeå tung hoâ ai hoaëc ñôn giaûn laø chæ ñeå trình baøy nhöõng taâm ñaéc. Cuõng khoâng theå ngaâm nga töøng chöõ töøng caâu ñöôïc maø hoï caàn phaûi ñoïc

TC THÔ 20

•

211

thaät nhanh, coát laém laáy caùi yù, caùi nhòp ñieäu ñeå roài sau khi gaäp quyeån saùch laïi seõ mang caùi yù caùi nhòp ñieäu aáy ra maø nhai laïi trong luùc laøm vieäc hoaëc trong giaác nguû cuûa mình. Khoâng theå ñoïc thô taân hình thöùc theo kieåu eâ a thaùng naêm moät caâu thaùng möôøi moät caâu. Vaø moät trong soá nhöõng ngöôøi coù kyõ naêng ñoïc nhaát haønh tinh naøy phaûi keå ñeán coù leõ laø Leâ Nin. OÂng ta coù theå ñoïc moät trang saùch trong giaây laùt. Maét phaûi coøn ñeå ôû giöõa trang thì maét traùi ñaõ ôû cuoái trang vaø khi ñaõ laät sang trang sau thì nhöõng tö duy veà trang tröôùc haõy coøn hieän trong ñaàu. Ngöôøi ta baûo ñaáy laø caùch ñoïc nhö chuïp, nhö truyeàn thuyeát veà moät oâng quan traïng hay chöõ cuûa ta moät thôøi naøo ñoù sang söù Trung Quoác ñaõ ñoïc ngöôïc moät taám bia ñaët treân baõi soâng vaøo ñuùng luùc thuûy trieàu leân ñeå roài coù theå ñoïc xuoâi laïi ñuùng töøng chöõ tröôùc söï thaùn phuïc cuûa quaân töôùng thieân trieàu. Vaâng! Vôùi thô taân hình thöùc raát caàn phaûi coù moät kyõ naêng ñoïc. Ít nhaát thì cuõng phaûi ñuû nhanh ñeå khoâng bò nhöõng yù töôûng doàn daäp cuûa baøi thô boû rôi quaù xa. Thì töø xöa ngöôøi ta ñaõ vaãn noùi raèng trong thô coù nhaïc. Thöù nhaïc trong thô taân hình thöùc coù leõ laø nhaïc Raùp. Noù doàn daäp nhö soùng, heát lôùp naøy ñeán lôùp khaùc vaø chaäp truøng mieân man nhö bieån khôi heát ñeà taøi naøy ñeán ñeà taøi khaùc, heát söï kieän naøy ñeán söï kieän khaùc, quaù khöù, töông lai, hieän taïi xoaén xuyùt queän vaøo nhau trong moät caáu truùc töï do, phoùng khoaùng ñeán töôûng nhö raát loûng leûo deã daõi. Coù leõ, chính nhöõng giai ñieäu naøy ñaõ daãn ñeán moät trong nhöõng thaønh coâng nhaát cuûa thô taân hình thöùc, ñoù laø söï taùi hieän trong taâm tö cuûa ngöôøi ñoïc. Töø moät baøi thô taân hình thöùc, baèng thöù nhaïc Raùp naøy, moät caù theå naøo ñoù coù theå taùi hieän laïi vaø cho ra moät loaït saûn phaåm vaøo nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau tuøy thuoäc vaøo taâm traïng, kieán thöùc vaø kinh nghieäm cuoäc soáng maø caù theå ñoù tích luõy ñöôïc. Chính vôùi moät toác ñoä taùi hieän kinh khuûng nhö theá, ñeán moät luùc naøo ñoù trong kho taøng chöõ nghóa cuûa nhaân loaïi seõ traøn ñaày thô taân hình thöùc. Nhöng coù phaûi ñeán luùc ñoù caùc nhaø thô taân hình thöùc coù theå öôõn ngöïc töï haøo raèng mình laø nhaø voâ ñòch ñöôïc khoâng? Thöa raèng khoâng. Chæ coù cuoäc soáng. Vaø thô taân hình thöùc daãu sao thì cuõng vaãn chæ laø moät caùch theå hieän cuoäc soáng aáy maø thoâi. Nhöng ñaâu phaûi chæ vì theá maø noù keùm ñi phaàn vinh quang?

Nguyeãn Hoaøi Phöông

* -- Teân moät baøi thô cuûa Maiacopxki Caùi cheát cuœa moät dòch giaœ bò ñaïo vaên Chuùng toâi raát ngaäm nguøi nhaän ñöôïc tin buoàn chò Nguyeãn Bình Thanh, chaùu goïi baèng Caäu nhaø thô Phaïm Vaên Haïnh vaø em hoï (nhöng lôùn tuoåi ñôøi hôn) nhaø thô Nguyeãn Ñaêng Thöôøng, ñaõ töœ naïn taïi Saøi Goøn ngaøy 10 / 09 / 2000.

212

•

TC THÔ 20

Thôøi hoïc troø, chò Bình Thanh laø nöõ sinh öu tuù Marie Curie, cuoái naêm Ñeä Tam (Classe de Seconde, 1948) laõnh giaœi öu (Prix d’excellence) do Hoaøng haäu Nam Phöông taëng, vì coâ ñaõ ñöùng ñaàu taát caœ caùc moân hoïc, keå luoân caùc moân phuï nhö sinh ngöõ (Anh, Vieät), aâm nhaïc, dessin. Treân ñöôøng ñôøi khuùc khuyœu choâng gai, chò Bình Thanh ñaõ gaëp ñöôïc nhieàu yeán nhaân lòch söœ vaø ngheä só nhö Fidel Castro, Jane Fonda, Joan Baez, chò ñaõ gaët haùi ñöôïc nhieàu thaønh coâng cuõng nhö phaœi gaùnh chòu nhieàu ñau khoå, nhöng chò “vaãn yeâu ñôøi vaãn hoaït ñoäng tích cöïc ngoaøi xaõ hoäi… bieát laáy nieàm vui chung khoœa laáp noãi buoàn rieâng”. Naêm 1997, nhaèm chaøo möøng Hoäi nghò cao caáp caùc nöôùc söœ duïng tieáng Phaùp hoïp vaøo muøa Ñoâng taïi Vieät Nam, tröôùc ñoù vaøi thaùng nhaø xuaát baœn Theá Giôùi ôœ Haø Noäi cho ra maét cuoán “Lôøi theà ñeâm traêng” (Le serment au clair de lune), moät tuyeån taäp truyeän ngaén song ngöõ Vieät Phaùp, goàm nhieàu truyeän cuœa caùc nhaø vaên nam vaø nöõ nöôùc ta, nhaát laø caùc nhaø vaên nöõ ñaõ coù teân tuoåi nhö Nguyeãn Höông, Phan Thò Vaøng Anh, Nguyeãn Thò Minh Ngoïc, Nguyeãn Thò Thu Hueä, Traàm Höông, do Nguyeãn Bình Thanh chuyeån ngöõ, vôùi söï tham gia cuœa Minh Yeán vaø Cleùmentine Dujon. Naêm 1998, nhaø xuaát baœn L’Aube (EÙditions de l’Aube) phaùt haønh moät taäp truyeän döôùi töïa ñeà chung “La fille du fleuve” cuœa “Nguyeân Quang Thieâu et autres nouellistes”, do “Janine Gillon vaø Phan The Hong” dòch, trong ñoù coù truyeän Le paradis… et apreøs / Haäu thieân ñöôøng cuœa Nguyeãn Thò Thu Hueä, do… Nguyeãn Bình Thanh dòch, vaø ñaõ in trong taäp… “Lôøi theà ñeâm traêng” xuaát baœn… ôœ Haø Noäi moät naêm tröôùc! Trong moät email gôœi cho nhaø thô Nguyeãn Ñaêng Thöôøng, ñeà ngaøy 16 thaùng Taùm, khoaœng ba tuaàn tröôùc khi bò töœ naïn xe Honda, chò Bình Thanh vieát: Nhaân ñaây, BT keå cho T. nghe chuyeän “töùc cöôøi” naøy (“töùc” nhieàu hôn “cöôøi”): trong taäp “Lôøi theà ñeâm traêng” cuœa BT dòch töø tieáng ta sang tieáng Taây ñoù, maø BT coù nhôø môï Baœy Haïnh chuyeån 1 cuoán cho T. roài thì phaœi, coù truyeän “Haäu thieân ñöôøng” cuœa taùc giaœ Nguyeãn Thò Thu Hueä ñaõ bò nhaø xuaát baœn “L’Aube” ôœ Paris “chom” (hoaëc “choùm”, vì email khoâng coù ñaùnh daáu) vaø cho in trong moät Tuyeån taäp 7 truyeän ngaén cuœa 7 taùc giaœ VN trong nöôùc (thaùng 1 / 1998), döôùi teân ñeà chung laø “La fille du fleuve”, töùc “Ngöôøi con gaùi treân soâng” cuœa Nguyeãn Quang ‘Thieàu’ (hay ‘Thieäu’?). Baœn dòch truyeän “Haäu thieân ñöôøng” laø baœn “nguyeân si” cuœa BT, khoâng khaùc moät chöõ, maø xuaát hieän trong Tuyeån taäp naøy döôùi caùi teân 2 dòch giaœ chung laø Janine Gillon vaø Phan The Hong! BT ñaõ tình côø bieát ñöôïc söï “piratage” traéng trôïn naøy nhôø “voà” ñöôïc moät cuoán saùch cuœa moät ngöôøi baïn Phaùp cho möôïn. Mình ôœ xa quaù, phaœn öùng, thöa kieän gì cuõng khoù loøng, neân cöù ñaønh “lôø” ñi thoâi. Chuùng toâi coù so saùnh hai baœn dòch vaø thaáy ñuùng nhö lôøi chò Bình Thanh ñaõ taâm tình. Tuœ saùch “Nhöõng Vieät Nam cuœa Vieät Nam” (?) do Phan The Hong “coå ñoäng” (“Seùrie Vieât-nams Vieät-nam animeùe par Phan The

TC THÔ 20

•

213

Hong”) cuœa nhaø xuaát baœn “L’Aube” ñaõ in truyeän cuœa Döông Thu Höông, Nam Cao, Nguyeãn Huy Thieäp… Nhaø xuaát baœn naøy cuõng in truyeän cuœa Cao Haønh Kieän (Gao Xingjian), giaœi Nobel vaên hoïc naêm 2000. Baø Nguyeãn Bình Thanh ra ñi ñeå laïi thöông tieác trong loøng nhieàu ngöôøi. Baø sinh naêm 1932 taïi Gaøi Goøn, nhöng queâ quaùn ôœ An Giang, höôœng thoï 69 tuoåi. Chuùng toâi chaân thaønh chia buoàn cuøng tang quyeán vaø nguyeän caàu höông hoàn baø sôùm tieâu dieâu mieàn cöïc laïc.

Thöông Nguyeân vaø TC Thô

Nhaø thô Cao Ñoâng Khaùnh qua ñôøi Nhaø thô Cao Ñoâng Khaùnh sinh naêm 1941 taïi An Phuù Ñoâng, Gia Ñònh, Vieät Nam, laø moät nhaø thô quen thuoäc ôû Haûi ngoaïi, vöøa môùi qua ñôøi taïi Houston, Texas, Hoa kyø, luùc 10 giôø saùng ngaøy 12/12/2000 vì tai bieán maïch maùu naõo. OÂng du hoïc Hoa kyø naêm 1964, veà nöôùc naêm 1975. Vöôït bieân tôùi Maõ Lai vaøo naêm 1979. OÂng noåi tieáng laø ngöôøi coù gioïng ñoïc thô coù hoàn vaø coù chaát löûa. OÂng coù 2 taäp thô laø “Lòch Söû Tình Yeâu” do Nhaân Chöùng xuaát baûn naêm 1981, vaø taäp “Löûa Ñoát Ngoaøi Giôùi Haïn” ñöôïc in vaøo naêm 1996. Giaùo sö Ngöõ hoïc Nguyeãn Ñình Hoøa ñaõ maát Giaùo sö Nguyeãn Ñình Hoøa sinh taïi Haø Noäi ngaøy 17 thaùng Gieâng naêm 1924. Hoïc sinh caùc tröôøng Trí Tri, Nguyeãn Du (Amiral Coubert) 1932-1935, tröôøng Bôø Soâng (Jean Dupuis) 1935-1937, tröôøng Böôûi (Lyceùe du Protectorat) 1937-1944. Sinh vieân tröôøng Luaät Haø Noäi 1944-1945. Du hoïc Hoa kyø naêm 1948, toát nghieäp B.A. taïi Union College, M.A. vaø PhD taïi New York University. Giaùo sö Ngöõ hoïc kieân tröôûng ban Vaên hoøa Anh Myõ taïi Ñaïi hoïc Vaên khoa Saøigoøn 1957-1965. Khoùa tröôûng Ñaïi hoïc Vaên khoa Saøigoøn 19571958. Giaùm ñoác Nha Vaên hoùa, Boä Quoác gia Giaùo duïc 1962-1966. Toång thö kyù UÛy hoäi Quoác gia UNESCO 1962-1966. Giaùo sö Ngöõ hoïc vaø ngoaïi ngöõ taïi Southern Illinois University 1969-1990... OÂng coù raát nhieàu baøi khaûo cöùu baèng tieáng anh ñaêng treân caùc taäp san chuyeân moân AÂu, AÙ, Myõ. Giaùo sö Nguyeãn Ñình Hoøa qua ñôøi taïi Mountain View, baéc California, Hoa kyø ngaøy 10 thaùng 12 naêm 2000, höôûng thoï 76 tuoåi. Nhaø vaên giaûi Nobel Cao Haønh Kieän vaø Nhaø nöôùc Trung Quoác hoâm Thöù Saùu 8/12/2000 ñaõ taán coâng Cao Haønh Kieän, nhaø vaên Hoa Ngöõ ñaàu tieân thaéng giaûi Nobel Vaên Chöông, sau khi hoï Cao chæ trích laø chính phuû Coäng Saûn Trung Quoác gaàn nhö ñaõ xoùa saïch vaên chöông trong nöôùc. “Ñoù laø cuù taán coâng ñoäc aùc chaúng coù chöùng côù gì. Vaên chöông Trung Quoác baây giôø raát phoàn thònh,” theo lôøi Jin Jianfan, phaùt ngoân nhaân Hoäi Nhaø Vaên Trung Quoác do nhaø nöôùc hoã trôï.

214

•

TC THÔ 20

Jin noùi laø coù caû kho taøng vaên chöông taïi Trung Quoác vaø raèng caùc nhaø vaên Trung Quoác coù töï do saùng taùc. Jin noùi vôùi AFP, “Coù nhieàu tieåu thuyeát, baøi thô, tieåu luaän, vaân vaân. Söï saùng taùc raát to lôùn vaø nhaân daân toaøn caàu coù theå thaáy. Caùc nhaø vaên Trung Quoác coù töï do thích ñaùng ñeå vieát.” Hoï Cao, nhaø vaên Hoa Ngöõ ñaàu tieân thaéng giaûi uy tín nhaát veà vaên chöông, noùi taïi Stockholm hoâm Thöù Naêm 7/12 cho raèng vieäc cheá ñoä CS Trung Quoác truy böùc caùc nhaø vaên ñaõ laøm cho voâ soá caùc nhaø vaên bò gieát hay vaøo tuø. Cao, ngöôøi ñoïc dieãn vaên tröôùc vieän haøn laâm Nobel ba ngaøy tröôùc khi nhaän giaûi, ñaõ noùi, “Nhaø vaên naøo khoâng muoán töï töû hay bò bòt mieäng vaø coøn muoán trình baøy tieáng noùi cuûa mình thì chæ coøn con ñöôøng soáng löu vong.” Boä Ngoaïi Giao Trung Quoác hoâm Thöù Saùu 8/12/2000 cuõng taán coâng hoï Cao. Moät phaùt ngoân nhaân noùi, “Thöøa cô hoäi laõnh giaûi maø taán coâng Trung Quoác thì chæ laøm loä theâm maët thaät cuûa oâng ta. Khoâng ñaùng ñeå chuùng toâi pheâ bình.” Chuû Tòch Hoäi Nhaø Vaên Trung Quoác Jin Jianfan cuõng toá caùo uûy ban Nobel ñaõ coù caùc ñoäng cô chính trò vaø chaúng bieát gì veà vaên chöông Trung Quoác, noùi raèng coù nhieàu nhaø vaên Trung Quoác vieát hay hôn hoï Cao. Döôùi ñaây laø tieåu söû chính thöùc cuûa hoï Cao, döïa theo taøi lieäu chính thöùc cuûa Vieän Haøn Laâm Hoaøng Gia Thuïy Ñieån. Teân caùc taùc phaåm chính seõ ñöôïc ghi theo Anh ngöõ ñeå deã tra cöùu hoaëc tìm mua. Toaøn boä thö muïc taùc phaåm cuûa hoï Cao seõ khoâng ñöôïc ghi laïi nôi ñaây. Nhaø vaên Cao Haønh Kieän (Gao Xingjian), sinh ngaøy 4/1/1940 taïi Gganzhou (tænh Giang Taây) mieàn Ñoâng Trung Quoác, hieän laø moät coâng daân Phaùp. Laø moät ngöôøi vieát vaên xuoâi, dòch thuaät, saùng taùc kòch, bieân ñaïo kòch, pheâ bình gia vaø hoïa só, Cao Haønh Kieän tröôûng thaønh sau thôøi Nhaät chieám ñoùng, cha laø moät nhaân vieân ngaân haøng vaø meï laø moät dieãn vieân khoâng chuyeân, ngöôøi ñaõ gôïi höùng cho caäu beù hoï Cao ñam meâ kòch ngheä vaø vaên chöông. OÂng hoïc phoå thoâng taïi caùc tröôøng döôùi cheá ñoä Coäng Hoøa Nhaân Daân, ñaäu moät vaên baèng ñaïi hoïc veà Phaùp ngöõ naêm 1962 taïi Phaân Khoa Ngoaïi Vaên ôû Baéc Kinh. Trong thôøi Caùch Maïng Vaên Hoùa (1966-76), oâng bò ñaåy vaøo moät traïi caûi taïo vaø ñaõ ñoát moät va-li ñöïng ñaày baûn thaûo ñeå khoûi rôi vaøo tay ngöôøi khaùc. Cho tôùi naêm 1979, oâng môùi coù theå xuaát baûn vaø du lòch ngoaïi quoác, tôùi Phaùp vaø YÙ. Trong thôøi kyø 1980-87, oâng xuaát baûn truyeän ngaén, tieåu luaän vaø kòch trong caùc taïp chí vaên chöông ôû Trung Quoác vaø in boán cuoán saùch: A Preliminary Discussion of the Art of Modern Fiction (Cuoäc Thaûo Luaän Sô Khôûi veà Ngheä Thuaät Tieåu Thuyeát Hieän Ñaïi, 1981), truyeän A Pigeon Called Red

TC THÔ 20

•

215

Beak (Con Chim Boà Caâu Teân Moû Ñoû, 1985), Collected Plays (Tuyeån Taäp Kòch, 1985) vaø and In Search of a Modern Form of Dramatic Representation (Ñi Tìm Moät Hình Thöùc Hieän Ñaïi cuûa Bieåu Hieän Kòch Tính, 1987). Nhieàu vôû kòch thöû nghieäm vaø tieàn phong cuûa oâng – ñöôïc gôïi höùng moät phaàn bôûi Brecht, Artaud vaø Beckett – ñöôïc trình dieãn taïi Hí Vieän Ngheä Thuaät Ñaïi Chuùng ôû Bbaéc Kinh: vôû ñaàu tay laø Signal Alarm (Baùo Ñoäng, 1982) laø moät thaønh coâng gioâng baõo, vaø vôû kòch phi lyù taïo döïng teân tuoåi oâng laø Bus Stop (Traïm Xe Buyùt, 1983) ñaõ bò ñaáu toá trong chieán dòch choáng laïi “oâ nhieãm trí thöùc” (bò moâ taû bôûi moät caùn boä cao caáp cuûa ñaûng nhö laø taùc phaåm vaên hoïc phaù hoaïi nhaát keå töø khi thaønh laäp Coäng Hoøa Nhaân Daân Trung Quoác); Wild Man (Ngöôøi Man Daïi, 1985) cuõng loâi cuoán nhöõng maøn ñaáu toá trong nöôùc vaø söï chuù yù töø quoác teá. Naêm 1986, vôû “The Other Shore” (Beân Bôø Kia) bò caám vaø töø ñoù khoâng vôû kòch naøo cuûa oâng ñöôïc trình dieãn ôû Trung Quoác. Ñeå traùnh bò quaáy nhieãu, oâng ñaõ ñi möôøi thaùng xuyeân caùc vuøng röøng nuùi cuûa tænh Töù Xuyeân, laàn theo soâng Döông Töû töø nguoàn ra bôø bieån. Naêm 1987, oâng rôøi Trung Quoác vaø moät naêm sau ñònh cö ôû Paris vôùi tö caùch tò naïn chính trò. Sau traän taøn saùt ôû Thieân An Moân naêm 1989, oâng rôøi boû Ñaûng CS Trung Quoác. Sau khi aán haønh cuoán Fugitives (Keû Ñaøo Thoaùt), oâng bò cheá ñoä xeáp vaøo soå ñen persona non grata (ngöôøi khoâng ñöôïc ñoùn nhaän) vaø caùc taùc phaåm bò caám ñoaùn. Vaøo muøa heø 1982, Cao Haønh Kieän ñaõ baét ñaàu vieát tieåu thuyeát “Soul Mountain” (Linh Sôn) trong ñoù – baèng chuyeán du haønh trong thôøi gian vaø khoâng gian khaép mieàn queâ Trung Quoác – oâng laøm moät noã löïc caù nhaân tìm kieám coäi nguoàn, söï bình an noäi taâm vaø töï do. Cuoán ñoù ñöôïc hoã trôï theâm bôûi cuoán nhieàu tính töï truyeän hôn, “One Man’s Bible” (Kinh Thaùnh cuûa Moät Ngöôøi). Nhieàu taùc phaåm cuûa oâng ñaõ ñöôïc dòch ra nhieàu ngoân ngöõ, vaø baây giôø nhieàu vôû kòch cuûa oâng ñang ñöôïc dieãn ôû nhieàu nôi treân theá giôùi. Taïi Thuïy Ñieån, taùc phaåm oâng ñaõ ñöôïc dòch vaø giôùi thieäu bôûi Göran Mmalmqvist, vaø hai vôû kòch cuûa oâng (Summer Rain in Peking, Fugitives; Möa Heø ôû Baéc Kinh, Keû Ñaøo Thoaùt) ñaõ ñöôïc trình dieãn taïi Kòch Vieän Hoaøng Gia ôû Stockholm. Cao Haønh Kieän veõ tranh vôùi möïc, vaø coù khoaûng 30 cuoäc trieån laõm tranh quoác teá vaø töï veõ bìa cho saùch cuûa oâng. Caùc giaûi thöôûng: Chevalier de l’Ordre des Arts et des Lettres 1992; Prix Communauté française de Belgique 1994 (cuoán Le somnambule), Prix du Nouvel An chinois 1997 (cuoán Soul Mountain).

Phan Taán Haûi söu taàm

216

•

TC THÔ 20

Theå leä göûi baøi Baøi ñaõ göûi cho THÔ xin ñöøng göûi cho baùo khaùc. Baøi khoâng ñaêng khoâng traû laïi baûn thaûo. Baøi choïn ñaêng khoâng nhaát thieát phaûn aûnh quan ñieåm cuûa tôø baùo. Göûi baøi cho THÔ, neáu sau hai kyø baùo khoâng thaáy ñaêng xin tuøy nghi. Neáu ñaùnh maùy trong dóa, xin duøng IBM\PC döôùi daïng VNI vaø keøm theo baûn in. Trong thôøi gian qua chuùng toâi ñoâi khi gaëp trôû ngaïi ñoái vôùi baøi vôû quyù anh chò göûi baèng e-mail. Ñeå giaûi quyeát vaán ñeà naøy, chuùng toâi xin quyù anh chò löu yù caùc chi tieát sau: 1. Khi göûi baøi qua daïng attachment cuûa e-mail, xin vui loøng vieát ñoâi doøng trong email ñoù cho chuùng toâi bieát quyù anh chò ñaõ söû duïng word processor gì (chaúng haïn Microsoft word, Word perfect, v.v) vaø söû duïng font tieáng Vieät loaïi naøo (chaúng haïn VNI, VPS, hay VISCII v.v). 2. Hieän font VNI vaø Microsoft Word 6 laø deã daøng nhaát cho chuùng toâi, nhaát laø ñoái vôùi nhöõng baøi thô coù caùch saép xeáp (format) ñaëc bieät veà xuoáng doøng, khoaûng caùch thuït ñaàu haøng, vaø caùc côõ font khaùc nhau. Neáu quyù anh chò khoâng coù Microsoft Word, coù theå söû duïng Wordpad coù saün trong Windows 95, hay Write coù saün trong Windows 3.1 vaø Windows 3.11. Quyù anh chò naøo söû duïng Microsoft Word 97 xin vui loøng save baøi vieát ôû daïng Microsoft Word 6. Taát caû baøi vôû xin vui loøng göûi veà ñòa chæ e-mail môùi cuûa chuùng toâi laø tapchitho@aol.com. Tuy nhieân, vì AOL khoâng nhaän nhieàu file moät luùc neân xin taùch ra töøng file moät vaø göûi rieâng. Neáu khoâng file seõ bò zip laïi vaø khoâng môû ñöôïc.

TC THÔ 20

•

217

Danh saùch daøi haïn PNHao (CA), TChi (CA), DQuyen (Canada), NTHoi, Anh Pham, SMai (CA), NV Cuong (Na Uy), BCuc. Thoâng baùo Xin quí baïn ñoïc vui loøng taùi haïn ngay khi heát haïn. Chuùng toâi seõ khoâng göûi baùo neáu khoâng nhaän ñöôïc thö tieáp tuïc mua baùo cuûa quí vò. Nhaân ñaây, chuùng toâi cuõng xin thoâng baùo tôùi nhöõng thaân höõu ñaõ coäng taùc vôùi Thô, xin quí vò tieáp tay vôùi chuùng toâi baèng caùch mua daøi haïn. Vì khaû naêng haïn cheá, chuùng toâi seõ khoâng theå göûi baùo bieáu tôùi quí vò nhö tröôùc. Ñoái vôùi nhöõng vò coù caûm tình vôùi Thô, neáu coù theå, xin laøm ñaïi dieän cho Thô. Neáu moãi vò giuùp chuùng toâi baùn moãi kyø töø 5 ñeán 10 soá, ñeàu ñaën nhö vaäy thì chuùng toâi ñôõ phaûi lo nhieàu ñeán vaán ñeà taøi chaùnh vaø coù thôøi gian ñeå laøm tôø baùo ñöôïc caøng ngaøy caøng phong phuù hôn veà baøi vôû. Moïi tieát xin lieân laïc veà toøa soaïn.

Saùch baùo nhaän ñöôïc Fake House, truyeän Linh Dinh, do Seven Stories Press xuaát baûn laàn thöù nhaát, naêm 2000. Vôùi 9 truyeän vieát taïi Myõ vaø 12 truyeän taïi Vieät Nam, baèng moät loái vieát ngaén goïn, xuùc tích, nhöng haøm chöùa moät noäi dung phöùc taïp theå hieän söï xung ñoät giöõa hai neàn vaên hoùa. Linh Dinh laø moät nhaø thô, moät nhaø vaên, vaø laø moät con ngöôøi ñaëc bieät, bôûi nhöõng saùng taùc chính laø ñôøi soáng cuûa oâng. ÔÛ ñaèng sau nhöõng hình aûnh cuûa baïo löïc, tính duïc, söï aùm aûnh veà quaù khöù chieán tranh, laø söï hoaøi mong, laø taâm söï cuûa moät taâm hoàn di daân, bò neùm ra ngoaøi theá giôùi xa laï. Caùi theá giôùi môùi meû aáy ñaõ taïo neân moät taøi naêng, moät phong caùch vöøa phi lyù, vöøa hoùm hænh nhöng cuõng ñaày nhaân baûn, laø tieáng noùi maïnh meõ cuûa moät nhaø thô Vieät trong vaên chöông Hoa kyø ñöông thôøi. Mua saùch, xin lieân laïc veà ñòa chæ: Seven Stories Press: 140 Watts Street, New York, NY 1003 Contact: Ruth Weiner, ñieän thoaïi: (212) 226. 8760, Email: Ruth@ sevenstories.com Tieåu Thuyeát 1 vaø 2 cuûa Nguyeãn Ñaêng Thöôøng, Trình Baøy xuaát baûn, giaù 5 Myõ kim, email: ndtdel@ndirect.co.uk. Tieåu thuyeát 1 ñaõ ñöôïc ñaêng treân taïp chí Trình Baøy taïi Saøigoøn tröôùc naêm 1975. Tieåu thuyeát 1 laø “Tình yeâu, haän thuø, hieáp daâm, dò daâm, aùn maïng... Moät ngöôøi ñaøn oâng, moät ngöôøi ñaøn baø, moät gaõ thanh nieân, moät coâ gaùi ñeïp... Vaø toâi, trong moät ñeâm gioù möa xa xöa, moät buoåi thieáu thôøi... Caâu chuyeän raát coù theå ñaõ xaûy ra ôû nöôùc ta, döôùi thôøi thuoäc ñòa, vì toâi – chöùng nhaân, ñoàng loõa, hay thuû phaïm? – toâi

218

•

TC THÔ 20

bieát noù ñaõ xaûy ra, neân ñaõ muoán huûy dieät noù trong kyù öùc. Nay, keå laïi, toâi muoán xoùa boû phaàn naøo laèn ranh chuûng toäc, ngoân ngöõ, vaø hieän thöïc – gaõ “cloâ-sa”” keå chuyeän cho du khaùch nghe laø moät nhaân vaät cuûa “truyeän coå tích”, khoâng theå coù trong ñôøi soáng thaät – ñeå cho caâu chuyeän naøy coù theå xaûy ra “baát cöù luùc naøo, baát cöù ôû ñaâu”, treân nhöõng mieàn ñaát meânh moâng cuûa “hoang töôûng”...” Vaø Tieåu Thuyeát 2 “Ñöôïc keå laïi baèng moät / nhieàu tieáng noùi töï traøo, ñaày aâm thanh vaø cuoàng noä (vaø aâm nhaïc, aâm nhaïc coå ñieån, vaø baøi ca Vieät & Phaùp & Taây-Ta “lai caêng”, nhö baøi Trisstesse lôøi Vieät): moät pha troän tuøy nghi giöõa quaù khöù, hieän taïi, thöïc hö, huyeàn söû vôùi “söû kyù” cuûa thôøi thuoäc ñòa, nay haàu nhö ñaõ xa xöa. Bôûi vì lòch söû, hay ñònh meänh cuõng theá thoâi, roát cuoäc thì cuõng chæ laø caùi troø chôi cuûa moät / vaøi teân sa ñích. Truyeän ñöôïc chia laøm ba ñoaïn. Moãi phaàn maûnh chæ laø moät caâu daøi khoâng daáu pheát daáu chaám, cuoàn cuoän nhö doøng thôøi gian tìm thaáy, coù khôûi maø khoâng coù keát, nghóa laø caâu chuyeän coøn ñeå môû, coù theå coøn ñöôïc keùo daøi theâm neáu muoán. Tuy laø moät caâu vaên baát taän nhöng cuõng coù nhöõng phaân ñoaïn ngaàm baèng tieát ñieäu, baèng nhöõng daáu ngaét chia caâu ngaàm (caùc ngoaëc, töø OK ñöôïc laäp ñi laäp laïi, vaø caùc lôøi söûa sai döï phaàn vaøo caâu chuyeän cuûa ñoäc giaû) maø ñoäc giaû coù theå nhaän ra ngay, vaø neáu muoán, coù theå töï taïo ra theâm, nhö moät caùch tham gia vaøo quaù trình döïng truyeän.” Ñoù laø lôøi daãn cuûa taùc giaû. Hai truyeän ngaén ñöôïc in laøm hai taäp, nhöng muoán ñeà caäp tôùi, duø chæ laø ñieåm saùch cuõng khoâng phaûi khoâng gaëp nhieàu khoù khaên. Bôûi taùc giaû laø ngöôøi ñaõ thaáu hieåu ngoân ngöõ vaø vaên chöông Phaùp töø thôøi raát treû, laïi tieáp caän tröïc tieáp vôùi neàn vaên hoùa phöông Taây gaàn suoát moät ñôøi. Vaên chöông chöõ nghóa laø ñôøi soáng vaø hôi thôû cuûa oâng. Ngöôøi ñoïc ñoïc thô, truyeän cuûa oâng deã nhaän ra tính ñoäc ñaùo, môùi laï, nhö luùc naøo, thôøi naøo oâng cuõng laø moät khuoân maët tieàn phong. Vaû chaêng, duø coù laøm thô, vieát truyeän, hay dòch thuaät thì taát caû cuõng chæ laø hieän thaân cuûa coõi soáng, coõi vieát, coõi thô cuûa chính cuoäc ñôøi oâng. Ngöôøi vieát töï nhaän thaáy raát ít khaû naêng ñeå vieát, duø chæ vaøi doøng ñieåm saùch, neân ñaønh trích nhöõng lôøi daãn cuûa taùc giaû, mong raèng baïn ñoïc tìm ñoïc, nhaän ra giaù trò ñích thöïc cuûa moät taùc giaû coù taàm hieåu bieát bao quaùt, raát hieám hoi trong neàn vaên hoïc Vieät thôøi kyø caän ñaïi. Chieác Gaäy, Nguïc Bieác, hai kòch ngaén cuûa Kheá Ieâm, Trình Baøy xuaát baûn, giaù moãi taäp 4 Myõ kim. Con Ñöôøng Treân Bôø Bieån Not Maêng, truyeän cuûa Marguerite Duras, Trình Baøy xuaát baûn, Nguyeãn Ñaêng Thöôøng dòch, giaù 5 Myõ kim. Email: ndtdel@ndirect.co.uk. Nao Naøo vaø Ru, hai kòch ngaén cuûa Samuel Beckett, Trình Baøy xuaát

TC THÔ 20

•

219

baûn, giaù moãi cuoán 5 Myõ kim, Nguyeãn Ñaêng Thöôøng dòch. Beckett laø moät taùc giaû khoù dòch, vaø vì vaäy, coù leõ chæ coù nhaø thô Nguyeãn Ñaêng Thöôøng laø dòch Beckett hay nhaát. Ñoïc baûn dòch, töôûng nhö moät saùng taùc baèng tieáng Vieät, cuûa moät taùc giaû Vieät, coù nghóa laø nhöõng taùc phaåm cuûa Beckett ñaõ ñöôïc chuyeån dòch bôûi moät dòch giaû thaáu hieåu caû hai ngoân ngöõ Vieät vaø Phaùp, baèng caûm xuùc tinh teá cuûa moät nhaø thô, maø ít coù ngöôøi naøo ñaït tôùi. Xin caùm ôn nhaø thô Nguyeãn Ñaêng Thöôøng. Xin baïn ñoïc mua hai taùc phaåm naøy qua Email: ndtdel@ndirect.co.uk. Dì Thu, taäp truyeän Trang Chaâu, Vaên Môùi xuaát baûn, töïa Mai Kim Ngoïc, baït Kieät Taán, bìa Khaùnh Tröôøng, giaù 10 Myõ kim. 12 truyeän ngaén, vôùi gioïng vaên giaûn dò, nhöng haáp daãn, oâng keå laïi nhöõng moái tình, laøm ngöôøi ñoïc baâng khuaâng vaø thuù vò, gôïi nhôù tôùi thôøi treû tuoåi, khoâng bieát nhöõng truyeän naøy coù thöïc hay khoâng. Neáu khoâng thöïc thì laøm sao laïi gioáng nhö thöïc vaäy, vaø ngöôøi ñoïc ao öôùc, phaûi chi ñöôïc nhö nhaân vaät trong caùc truyeän Dì Thu, hay Beân Ñöôøng, thì hay bieát maáy. Ñaây laø moät taäp truyeän hay, vaø thaønh coâng cuûa oâng. Iluminations, taïp chí baèng tieáng Anh, in giôùi haïn, do Simon Lewis chuû bieân, soá muøa Heø 2000, 65 trang, giaù 10 Myõ kim, trong ñoù coù nhieàu thô dòch cuûa nhöõng taùc giaû Vieät Nam nhö Ñinh Linh, Laâm Thò Myõ Daï, Chaân Phöông, Ngu Yeân, Toân Thaát Phöông, Vuõ Quaàn Phöông, Traàn Ñình Hoaønh, Ngoâ Theá Oanh, Traàn Vaøng Sao, Teá Hanh, Song Taâm, Nguyeãn Quang Thieàu, Nguyeãn Hoaøng Nam. Rock & Flower, thô Anh ngöõ cuûa Song Hoà, 130 baøi thô baèng tieáng Anh, 210 trang, giaù 14 Myõ kim Veà Mieàn saâu Thaúm, Ñoàng Voïng, Vaên Hoïc Ngheä Thuaät Lieân Maïng xuaát baûn, goàm 2 phaàn: Thi ca vaø Kòch ngheä. “Ngheä thaäut Nhaät baûn chieâm nghieäm saâu xa giaù trò thaåm myõ cuûa khoaûng troáng, söï baát ñoäng, caùi tónh laëng. Giöõa khoaûng troáng meânh moâng, giöõa boùng toái ngaäp traøn, moät khoaûnh khaéc toàn taïi mong manh vuït trôû thaønh ñieåm huùt saâu vôøi. Muøi laù chaùy lan toûa vaøo söông thu, caùnh chim lao vuùt giöõa trôøi gioâng, doøng suoái ngaân laån khuaát trong aùnh chieàu hoâm, tieáng chim keâu ñôn leû aâm voïng töï röøng giaø, thaûy thaûy ñeàu laø moät thoaùng dö ba tuyeät dieäu giöõa quaõng thinh khoâng. Coõi hö voâ do vaäy khoâng coøn laøm ta aùi ngaïi nöõa. Noãi ñôn ñoäc khi phaûi ñoái dieän vôùi chính mình vaø caû caùi cheát voán bieåu tröng cho söï trieät tieâu taän cuøng cuûa baûn ngaõ cuõng vaäy, khoâng coøn laø nhöõng ñieàu thaät khuûng khieáp” (Trích ngoaøi bìa). AÂm saéc Thôøi Gian, thô Thaùi Thuïy Vi, Soâng Phoá xuaát baûn, bìa Ñinh

220

•

TC THÔ 20

Cöôøng, phuï baûn Thaùi Tuaán, Nguyeân Khai, Ñinh Cöôøng, 66 baøi thô in treân giaáy maøu tím, 100 trang, khoâng ñeà giaù. Quaùi Phong, thô Nguyeân Nhi, Vaên Hoïc Ngheä Thuaät Lieân Maïng xuaát baûn, 60 baøi thô, 160 trang, khoâng ñeà giaù. Daáu Buoàn Thô Troå Boâng, thô Nguyeãn Vaên Cöôøng, Laøng Vaên xuaát baûn,töïa Tuøy Anh, baït Ñan Haø, 120 trang, khoâng ñeà giaù.

Quí vò Maïnh Thöôøng Quaân Ñeå TC Thô coù theå tieáp tuïc coù maët trong tình traïng nghòch lyù hieän nay: in aán vaø göûi ñi khaép nôi, nhöng coù raát ít hoài aâm veà taøi chaùnh, chuùng toâi keâu goïi loøng haûo taâm cuûa quí vò Maïnh Thöôøng Quaân. Thieän yù cuûa quí vò seõ laø ñoäng löïc maïnh meõ giuùp chuùng toâi duy trì tôø baùo. Trong soá naøy, chuùng toâi xin göûi lôøi caûm taï ñeán quí vò sau ñaây ñaõ uûng hoä chuùng toâi: Nhaø vaên Nhaät Tieán: 100.00 Nhaø vaên Ñaëng Tieán: 100.00 Nhaø vaên Thaûo Tröôøng: 50.00 Moät thi höõu daáu teân: 100.00 Nhaø thô Nguyeãn Ñaêng Thöôøng: 100.00