TẠP CHÍ THƠ SỐ MÙA THU 2004 by Thơ Tân Hình Thức Việt

MUÏC LUÏC Tieåu Luaän Thaäp Kyû Sieâu Thöïc & Phöông Ñoâng Vai Troø cuû a Anh Heà Thaät Loøng Vôùi Thô Luïc Baùt Ba Caâu Tranh Phan Ngoïc Minh taïi Paris Thô Khaùnh Minh vaø Buøi Giaùng Khoâng Coù Chuû Nghóa Thô vaø Chuùng Toâi Coõi Taïm Dung Toâi Laøm Thô YÙ Thöùc Vinh Quang Toâi Laøm thô / Toâi Thôû Ñoïc Thô Taân Hình Thöùc Thô Vieät Treân Ñöôøng Bieán Ñoåi Thu Daï Khieân Tình Baøi Ca Thöông Nhôù Chia Tay AÛi Taây Maân Meâ Traùi Tim Voâ Taän Nôi Möôøi Hai Baøi Luïc Baùt Choã Nhôù Baøi Thô Chuû Nhaät Laøm Thô/Côm AÙo/Ñôøi Thöôøng Laån Thaån - Coù Sao Ñaâu Khoâng Theå Chòu Ñöôïc Nöõa Toâi Ñi Tìm Em Toâi Vaãn Bieát Thôøi Tieát Caåm Phaû Min Gôûi Nhaø Thô Sao Treân Röøng Moät Nôi Thaáy Traêng Möôøi Saùu Ngöôøi Nöõ Tu Toài Nay Em Nguû Choã Naøo Thô Thaúng Ñöùng Keû Ñaõ Maát Taát caû Nhaø Vaên Nguyeãn Minh Chaâu Xaùc Thôøi Gian Nôi AÁy Ngaøy Xöa Khoâng Ñeà Xe Ñieän Ngaàm ÔÛ New York Göûi: Ngaøy Hoâm Qua Coù Moät Con Meøo

Thô

Kheá Ieâm Jean Clair Thaù i Tuaá n Traàn Kieâu Baïc Mòch La Phong Ñaëng Tieán Ñaøo Moäng Nam Cao Haønh Kieän Lyù Ñôïi Ñoaøn Minh Haûi Quyønh Thi Nguyeãn Löông Ba Nguyeãn Phan Thònh Kheá Ieâm

Chu Thuïc Chaân Ñaëng Traàn Coân Toâ Thuøy Yeân Haûi Vaân Traàn Vaên Nam Theá Duõng Linh Vuõ Nguyeãn Caûnh Nguyeân Phaïm Chung Ñình Nguyeân Leâ Traàn Vaân Anh Phan Taán Haûi Ñaëng Taán Tôùi Vaïn Giaû Chu Vöông Mieän Chu Ngaïn Thö Nguyeãn Thò Khaùnh Minh Thieän Hieáu Haø Nguyeân Du Quyønh Thi Quoác Sinh Roberto Juarroz David Diop YÙ Nhi Nguyeãn Duy Mai Phöông Nguyeãn Thò Minh Thaùi Lyù Lan Phan Huyeàn Thö Buøi Chí Vinh

Maøu saéc Trôû Laïi Quaùn Caø Pheâ Taám Hình Phöôùc (hay Phuùc) Caùi Loàn Queø Baùo Caùo Töï Haùt Trong Giaác Mô Haõy Ñeå Huyeàn Thoaïi Ngaøy Ñeïp Trôøi ÔÛ Choã Eo Bieån Nhöõng Ñieàu Ba Goác Soài Ngöôøi Ñaøn Baø Chaïy Ngöôïc Nhöõng Maét Xích Toâi Vieát Quaùn caø Pheâ ÔÛ Pier One Khuùc Hai Hai Chuyeän Nhaø Keå Moäng Heïn Em Naøng Khoâng Theå Chôø Laâu Baøi Tô Tìm Laïi Daõ Quì Thô ÔÛ Ñôøi Thöôøng Thaåm Myõ Treân Ñoài Cuø Ñaõ Laâu Doøng Soâng Ñöùng Chieàu Thöông Khoù Möôøi Naêm Nhöõng Ñöùa Treû Khuùc Tang Ca Thu Bích Leä Laõo Suy Thöông Naéng Paris Môøi Chaøm Tình Giaác Mô Toâi Noùi Vôùi Nhau Baéc Qua Vôøi Vôïi Heát Bieát Cho Nhöõng Nöûa Ngaøy Ngöôøi Ñaøn Baø Coù Choàng Traâu Khoùc

Nguyeãn Quyeán Leâ Thò Thaám Vaân Ñoã Kh. Lyù Ñôïi Buøi Chaùt Khuùc Duy Nguyeãn Danh Lam Phan Baù Thoï Thuùy Haèng Mai Vaên Phaán Haûi Phöông Ñoaøn Minh Haûi Trònh Y Thö Traàn Thò Minh Nguyeät Huyønh Leâ Nhaät Taán Nguyeãn Ñaêng Thöôøng Nguyeãn Löông Ba Löu Hy laïc Nguyeãn Thò Ngoïc Lan Nguyeãn Phuùc Böûu Tieân Phaïm Quoác Baûo Huy Töôûng Nguyeãn Vaên Thöïc Phuùc Cao Nguyeân Khieâm Leâ Trung Nguyeãn Ñaêng Tuaán Vuõ Troïng Quang Nguyeãn Ñaït Nguyeãn Phöôùc Baûo Sinh Trieäu Töø Truyeàn Leâ Nguyeân Tònh NP Thi Hoaøng Traàn Höõu Duõng Hoaøng Long Huge Ninny Hoaøng Yeán Phaïm An Nhieân Khuùc Minh Hoaøng Xuaân Sôn Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung Nguyeãn Phan Thònh Nguyeãn Hoaøi Phöông Nguyeãn Vaên Cöôøng Traàn Tieán Duõng Traàn Kieâu Baïc Kheá Ieâm Inrasara

Thaäp kyû Kheá Ieâm

eå töø soá ra maét muøa Thu 1994, ñeán nay ñaõ laø 10 naêm. Neáu coi ñoù laø moät daáu moác, thì baét ñaàu soá tôùi, muøa Xuaân 2005, taïp chí Thô böôùc qua moät chu kyø môùi. Chu kyø môùi coù nghóa laø ñoåi thay môùi, töø hình thöùc ñeán noäi dung, vaø caû nhaân söï ñieàu haønh. Sau soá baùo naøy, toâi chính thöùc töø giaõ quí thaân höõu vaø baïn ñoïc trong vai troø chuû bieân, vaø ngöôøi thay theá seõ laø Ñoã Kh. vaø Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung. Ñieàu ñaàu tieân toâi muoán noùi laø göûi lôøi bieát ôn tôùi moät soá thaân höõu ñaõ khoâng ngöøng uûng hoä veà taøi chaùnh ñeå duy trì TC Thô cho ñeán nay. Trong thôøi gian ñoù, coù ngöôøi ñaõ laëng leõ ruùt lui, coù ngöôøi môùi tôùi vaø coù nhöõng ngöôøi gaén boù vôùi TC Thô cho ñeán cuoái cuøng. Söï kieän ñoù noùi leân tính thay ñoåi lieân tuïc cuûa TC Thô trong tieán trình chuyeån ñoåi ñeå moãi soá ñeàu coù söï môùi laï. Ñieàu khoù khaên nhaát cuûa TC Thô vaãn laø taøi chaùnh vì khoâng gioáng nhö nhöõng taïp chí vaên hoïc khaùc, coù ñoïc giaû ñeå nuoâi soáng, TC Thô duy trì ñöôïc laø do söï ñoùng goùp cuûa nhieàu thaân höõu. Söï ñoùng goùp tuøy thuoäc khaù nhieàu vaøo caûm tình caù nhaân, tính caùch ñieàu haønh vaø noäi dung phong phuù ñeå ñaùp öùng nhu caàu hieåu bieát veà thô. Vôùi tình traïng hieän nay, toâi vaãn coù theå tieáp tuïc duy trì TC Thô, nhöng ñoù chæ laø giaûi phaùp ngaén haïn, trong luùc thô Vieät ñang caàn söï tieáp noái cuûa nhieàu theá heä. Bôûi leõ, khi aùp duïng moät quan ñieåm myõ hoïc môùi cho phuø hôïp vôùi thôøi ñaïi, chuùng ta phaûi coù thôøi gian thöïc haønh ñeå coù nhöõng taùc phaåm giaù trò laøm neàn taûng.

•

TC THÔ 27

TC Thô trong 10 naêm qua chuû vaøo nhöõng tìm kieám, hoïc hoûi vaø laø moät dieãn ñaøn ñieàu hoøa moïi khuynh höôùng, khoâng taïo neân xung ñoät maø hoùa giaûi nhöõng xung ñoät vì moïi ngöôøi khi ñeán vôùi tôø baùo ñeàu boû ra ngoaøi nhöõng chính kieán baát ñoàng caù nhaân cuûa mình. Nhìn laïi moät chaëng ñöôøng, TC Thô laø moät tôø baùo ñaõ ñöôïc söï coâng nhaän cuûa nhieàu ngöôøi, caû trong laãn ngoaøi nöôùc, nhöõng gì ñaõ ñaït vaø chöa ñaït, moïi ngöôøi ñeàu bieát, khoâng caàn phaûi nhaéc laïi. Söï hieän dieän cuûa TC Thô roõ raøng laø nhu caàu thieát yeáu vì moät lyù do, TC Thô ñöôïc xuaát baûn ôû ngoaøi nhöõng chi phoái cuûa quyeàn löïc chính trò, coù ñaày ñuû quyeàn töï do phaùt bieåu, phaûn aûnh vaø coù nhieàu ñieàu kieän veà thoâng tin giuùp cho thô Vieät phaùt trieån vaø lôùn maïnh. Nhö vaäy, neáu saùng taùc caàn ñoåi thay thì caùch ñieàu haønh cuõng phaûi thay ñoåi. Vaø neáu thôøi gian qua vöøa ñuû ñeå nhìn ra ñöôïc höôùng ñi, thì 10 naêm sau ñoù phaûi coù moät ñònh cheá laâu daøi. Nhaø thô Ñoã Kh. vaø Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung töø töø seõ tìm ra giaûi ñaùp cho vaán ñeà naøy. Kinh nghieäm ñieàu haønh, toâi thaáy, neáu chæ moät hay hai caù nhaân ñoùng goùp, tôø baùo seõ maát tính caùch ñoäc laäp. Vì nhieàu ngöôøi ñoùng goùp, neân toâi phaûi laøm moãi soá baùo cho hay, luoân luoân quan taâm laøm sao mang laïi söï ích lôïi vaø nieàm vui thuù tôùi cho ngöôøi ñoïc. Nhöng caùch ñieàu haønh cuûa toâi laø do caûm tính vaø ngaãu höùng nhieàu hôn, leä thuoäc khaù nhieàu vaøo moái giao tình cuûa moät soá thaân höõu. Caùch ñoù khoâng beàn vì baáp beânh vaø khoâng coù gì baûo ñaûm. Sau söï chuyeån giao, toâi vaãn tieáp tay vôùi nhöõng ngöôøi chuû bieân môùi theo khaû naêng cuûa mình sao cho tôø baùo vöøa giöõ ñöôïc chaát löôïng vöøa hoaøn taát ñöôïc nhöõng ñieàu chuùng ta mong muoán. Moät phaàn nöõa, khi coù nhieàu thôøi giôø hôn, toâi seõ lo cho xong tuyeån taäp thô taân hình thöùc, vieát theâm nhöõng tieåu luaän veà thô vaø laøm saùng toû hôn moät soá ñieàu veà thô taân hình thöùc. Trong chieàu höôùng ñoù, coù theå toâi seõ toå chöùc nhöõng cuoäc hoäi thaûo veà thô, hình thaønh moät website rieâng cho theå loaïi thô taân hình thöùc... tieáp theâm söùc maïnh cho TC Thô. Ngay sau soá naøy, moïi baøi vôû cho TC Thô, xin quí baïn ñoïc göûi veà: Ñoã Kh. & Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung P. O. Box 1745 Garden Grove, CA 92842 Email: tapchitho@sbcglobal.net Rieâng phaàn thô taân hình thöùc xin quí baïn vaãn göûi veà email: tapchitho@aol.com hoaëc tanhinhthuc@aol.com Toâi seõ chuyeån laïi cho TC Thô moãi kyø baùo vaø tuyeån choïn ñeå cho vaøo

TC THÔ 27

•

tuyeån taäp thô taân hình thöùc. Sau cuøng, toâi thieát tha mong taát caû caùc thaân höõu vaø baïn ñoïc ñaõ töøng giuùp ñôõ vaø coäng taùc vôùi TC Thô, haõy tieáp tuïc giuùp ñôõ vaø coäng taùc vôùi TC Thô boä môùi. Coù nhö vaäy söï chuyeån ñoåi môùi coù yù nghóa. 10 naêm, keå ra cuõng bieát bao nhieâu tình. Toâi nhaän ra ñieàu naøy, khi thaáy söï luyeán tieác, ngôõ ngaøng roài laëng im qua ñieän thoaïi cuûa moät vaøi thaân höõu. Thaät khoù noùi ra lôøi, nhöng trong thaâm taâm toâi, luùc naøo chuùng ta cuõng ñeàu laø nhöõng ngöôøi anh em trong moät maùi nhaø. Toâi xin caûm taï nhöõng ñaøn anh cuûa toâi nhö caùc anh Dieãm Chaâu, Ñaëng Tieán, Cuø An Höng, Nguyeãn Tieán Vaên... luoân luoân giuùp ñôõ, söûa chöõa nhöõng sai soùt, chaáp nhaän caû nhöõng khuyeát ñieåm cuûa toâi vôùi moät taám loøng öu aùi. Ñaëc bieät, vôùi anh Nguyeãn Ñaêng Thöôøng, moät ngöôøi anh lôùn, caû veà kieán thöùc laãn taøi naêng, luoân luoân ñöùng ra che chôû, beânh vöïc anh em trong moïi tình huoáng khoù khaên, baát keå nhöõng toån thöông anh phaûi gaùnh chòu. Vò trí vaø hình aûnh toaøn bích nôi anh trong loøng nhöõng ngöôøi laøm thô, ít ra laø ñoái vôùi nhöõng anh em trong TC Thô, seõ chaúng bao giôø phai môø. Anh môùi chính laø caùnh chim ñaàu ñaøn cuûa anh em chuùng toâi. Khoâng coù anh, chuùng toâi khoù vöôït qua nhöõng böôùc ngoaët ñaày thaùch ñoá, giöõ ñöôïc loøng töï tin vaø vöõng vaøng böôùc tôùi. Tinh thaàn hoøa hôïp moïi baát ñoàng, caûm thoâng vaø chia seû ñoù, khoâng nhöõng toâi ñaõ hoïc ñöôïc töø nhöõng theá heä ñaøn anh, maø caû nhöõng anh em treû tuoåi hôn toâi, ôû trong vaø ngoaøi nöôùc, chaúng haïn nhö Phan Taán Haûi, Leâ Thò Thaám Vaân, Löu Hy Laïc, Traàn Tieán Duõng, Traàm Phuïc Khaéc... Ñaëc bieät, Ñoã Kh. vaø Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung, ñoái vôùi toâi laø caùi tình ñaèm thaém cuûa nhöõng ngöôøi anh em. Anh em chuùng toâi ñaõ töøng laøm vieäc vôùi nhau thaät ñoàng ñieäu, thoaûi maùi vaø deã chòu, buoàn vui coù nhau. Söï chuyeån giao TC Thô, vì vaäy laø söï chuyeån giao moät taâm tình. Caùi taâm tình aáy laø tìm cho TC Thô moät theá laâu daøi, vì ñaây laø dieãn ñaøn duy nhaát cho nhöõng nhaø thô khoâng coù cô hoäi noùi leân tieáng noùi cuûa hoï. Vaø ñoù chaúng phaûi laø taâm tình cuûa moïi ngöôøi trong chuùng ta sao. Toâi cuõng xin caùm ôn taát caû thaân höõu ñaõ göûi baøi vôû ñoùng goùp trong suoát thôøi gian qua, ñaëc bieät laø nhöõng nhaø thô trong nöôùc, laøm neân söï ña daïng cuûa töøng soá baùo.Trong soá baùo ñaëc bieät naøy, toâi thaû noåi baøi vôû, ñeå tôø baùo töï noù hình thaønh moät caùch töï nhieân, khoâng heà keâu goïi, tìm kieám nhö nhöõng soá baùo tröôùc kia. Vaø laù thö naøy, coù leõ laø laù thö toøa soaïn daøi nhaát trong 10 naêm qua toâi vieát. Xin chaân thaønh caûm taï.

•

TC THÔ 27

Sau ñaây laø danh saùch nhöõng thaân höõu ñaõ ñoùng goùp taøi chaùnh cho TC Thô, baét ñaàu töø soá ñaàu tieân tôùi soá 27. Chuùng toâi lieät keâ theo thöù töï tröôùc sau, khoâng keå ít hay nhieàu, moät laàn hay nhieàu laàn, nhö moät lôøi tri aân. Leâ Bi, Hoaøng Phuû Cöông, Phaïm Vieät Cöôøng, Phan Taán Haûi, Ñoã Kh., Traàm Phuïc Khaéc, Nguyeãn Hoaøng Nam, Chaân Phöông, Nguyeãn Tieán, Huyønh Maïnh Tieân, Trònh Y Thö, Ngu Yeân, Thöôøng Quaùn, Trang Chaâu, Leâ Thò Thaám Vaân, Toân Thaát Chieåu, Traân Sa, Trieàu Hoa Ñaïi, NT Quoác Huøng, Nguyeãn Thò Thanh Bình, Tröông Vuõ, Nguyeãn Thò Hoaøng Baéc, Quyønh Thi, Leâ Thöù, Thuïy Khueâ, Phan Thò Troïng Tuyeán, Nguyeãn Ñaêng Thöôøng, Hoaøng Ngoïc Bieân, Haûi Vaân, Nhaät Tieán, Phi Hoaøng Traàn, Haï Thaûo Yeân, Ñoã Quyeân, Leâ Quyønh Mai, Hoaøng Ngoïc Tuaán, Vuõ Quyønh Höông, Phan Laïc Phuùc, Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung, Haø Nguyeân Du, Nguyeãn Troïng Khoâi, Duy Thanh, Ngoïc Duõng, Theá Duõng, Nguyeãn Löông Ba, Ñaëng Tieán, Nguyeãn Thò Ngoïc Lan, Traàn Vaên Nam, Thaûo Tröôøng.

TC THÔ 27

CHU THUÏC CHAÂN

Nguyeân taùc: Chu Thuïc Chaân Dòch cheùp: Nguyeãn Toân Nhan Saøigoøn 2003

•

TC THÔ 27

Chuù thích veà taùc giaû CHU THUÏC CHAÂN, nöõ thi nhaân soáng vaøo khoaûng cuoái ñôøi Baéc Toáng, ñaàu ñôøi Nam Toáng, bieät hieäu U Theâ cö só, queâ ôû Tieàn Ñöôøng (nay laø Haøng Chaâu, Chieát Giang). Sinh ra trong gia ñình quyeàn quí, gioûi thô kheùo hoïa, tinh thoâng aâm luaät. Töông truyeàn baø laáy phaûi ngöôøi choàng taàm thöôøng neân tình caûm ñau ñôùn, khoâng laâu sau boû veà ôû nhaø cha meï ruoät, u uaát caû ñôøi, oaùn haän maø cheát. Vì vaäy phaàn lôùn thô baø bieåu loä taâm tình saàu oaùn vôùi phong caùch caûm thöông xuùc ñoäng. Taùc phaåm ñeå laïi coù hai taäp “Ñoaïn Tröôøng Thô” vaø “Ñoaïn Tröôøng Töø”. Thô baø chöa heà ñöôïc dòch ôû Vieät Nam. (Nguyeãn Toân Nhan).

TC THÔ 27

ÑAËNG TRAÀN COÂN

BAØI CA THÖÔNG NHÔÙ Maáy naêm nhaø vaãn ñöôïc tin Naêm nay thö tín im lìm, khaùc xöa Troâng nhaïn bay, ngôõ ñöôïc thö Lo may aùo aám, söông thu ñaõ veà Mong caùnh hoàng, gôûi thö ñi Cuoàng phong chaën loái, bieân thuøy tuyeát rôi Quaân doanh möa baõo daäp vuøi Töøng côn uaát ñoïng haønh ngöôøi chinh phu Hoài vaên chöùc caåm, ngaàn ngöø Kim tieàn gieo queû, muoán ngôø raèng sai Hoaøng hoân thô thaån hieân ngoaøi Ñeâm traêng toùc xoõa tôi bôøi goái nghieâng Duø say duø tænh vaãn queân Buoâng xuoâi raõ röôïi laëng im lôø ñôø Daãu khi laøm bieáng hay ngu Nhö ngöôøi meâ loaïn ô hôø maø thoâi Nhaùnh traâm, buoàn chaúng muoán caøi Aùo kia theâm roäng, thaân gaøy oám ñau Ban ngaøy böôùc thaáp böôùc cao Canh khuya thao thöùc ñaûo chao beân reøm Ngaøy canh chim thöôùc baùo tin Ñeâm ngoài chôø boùng hoa ñeøn, coù ñaâu ! Ñeøn kia ví chaúng hieåu nhau Thì xin cam chòu moái saàu naêm canh Tieáng gaø eo oùc ñeâm thanh Boùng hoøe thoâi ñaõ laëng thinh qua theàm Saàu nhö ngoïn soùng daâng leân

•

TC THÔ 27

Ñeâm khuya moät khaéc ngôõ theâm naêm daøi Lö höông göôïng ñoát, hoàn phai Göông Laêng göôïng ngaém, leä rôi nhö traøn Ngaäp ngöøng kinh truï Phöôïng Hoaøng Ngôïp saàu töôûng ñöùt daây ñaøn Uyeân Öông Yeân Nhieân caùch vaïn daëm ñöôøng Bieát sao gôûi yù cuøng chaøng gioù ôi Quaù xa, gioù chaúng tôùi nôi Chæ coøn thaêm thaúm moät trôøi nhôù mong

TC THÔ 27

BI CA Trôøi cao, ai tôùi noåi khoâng Daøi côn nhung nhôù ñaùy loøng, sao nguoâi ! Ngoài ñaây hoaøi caûm moät ngöôøi Nhìn caây khoùi phuû söông phôi boùng chieàu Möa phuøn ñan tieáng deá keâu Söông rôi nhö voã tieâu ñieàu lieãu tô Möa raøo xeù naùt caønh ngoâ Trôøi cao nhaït naéng bô vô chim veà Muø söông ñeo laù xanh rì Coân truøng thu muoän thaàm thì töôøng hoang Chuoâng chuøa ñoâi luùc ngaân vang Laù caây chuoái ñaäp trong laøn gioù bay Xeù song the, loït maøn vaây Boùng hoa traêng chieáu lung lay tröôùc reøm Hoa cöôøi ñoùn aùnh traêng ñeâm Döôùi vaàng traêng toû hoa theâm raïng ngôøi Hoa, traêng ñan boùng ñuøa vui Hoa, traêng xeù naùt loøng ngöôøi maø chi Theá neân chaúng muoán laøm gì Boû ngang coâng chuyeän cuõng vì chaøng thoâi Chim oanh naøo daùm theâu ñoâi Böôùm vaøng ñuû caëp, theïn roài chaúng may Laø thoâi, chaúng veõ loâng maøy Noùi naêng chi nöõa, suoát ngaøy beân song Ích chi ñieåm phaán toâ hoàng Giôø ñaây caùch bieät ngaøn truøng ngöôøi thöông Khaùc chi coâ chaùu Ngoïc Hoaøng Nín thinh leä öùa ven doøng soâng Ngaân Khaùc chi hoaøn caûnh chò Haèng Theâ löông ngoài ñieän Quaûng Haøn, bô vô Chaát saàu thaønh goái, nguû mô Muoän phieàn ñong ñaáu, naáu thöøa noài côm Röôïu ngon chaúng laáp ñöôïc buoàn Hoa töôi cuõng uùa vì côn muoän phieàn Chaát ñaày saàu muoän trong tim Nghi thaønh chín suoái baõi chìm nhaáp nhoâ

Cuø An Höng phoûng dòch

•

TC THÔ 27

Toâ THUØY YEÂN

CHIA TAY AÛI TAÂY

Taëng Thanh Taâm Tuyeàn

Môùi ñoä naøo chia tay aûi Taây. Ñi ñaâu hay chæ coát rôøi ñaây? Maây troâi, daêm maûng nhôù hö hoaëc, Gom chaúng thaønh caâu chuyeän thuaän tai. Lôøi kieäm, quanh ba caùi yù quaån, Tieãn ñöa vöøa moät quaõng maây bay. Ra veà, thaáy nhaät nguyeät ñieân ñaûo, Ray röùt chöa troøn heïn aûi Taây. Coù thaät töøng chia tay aûi Taây? Maây qua ñeå boùng coå thö naøy. Tuyeät cuøng kyù öùc nhö nôi tôùi, Tin töùc ngaøn thu bieát hoûi ai? Bao nhieâu ñoáng löûa beân quan ngoaïi Gioù thoåi tan tro moãi saùng ngaøy? Trong trôøi, maây aáy cuõ hay môùi? AÛi Taây, laàn nöõa, laïi chia tay. Maõi maõi coøn chia tay aûi Taây. Ngaøy ngaøy maây laõng ñaõng qua ñaây. Coõi ñôøi giaáu moät phía meâ töôûng, Ñi neùp ranh, möôøng töôïng aûi Taây. 1-2000

TC THÔ 27

HAÛI VAÂN

MAÂN MEÂ TRAÙI TIM Moãi laàn tim toâi ñaäp: Moät vì sao hieän ra! Moãi laàn tim toâi ñaäp: Moät vì sao vôõ sa! Toâi duïi hai con maét: Moät maët trôøi muø loøa! Toâi duïi hai con maét: Moät gioït leä bao la! Moät laàn toâi noùi nhôù: Toâi nghó tôùi queâ nhaø! Moät laàn nghe tim vôõ: Toâi giaän sao ngöôøi ta! Ñaây khoâng bôø soâng Ñaùy Ñaây cuõng khoâng beán Teà Daûi Ngaân Haø cöù chaûy Trong baàu trôøi nöûa khuya... Neáu toâi laø vì sao Toâi hieän roài toâi taét Bieát ñôøi laø chieâm bao Taïi sao maø toâi khoùc? Ngöôøi ñi... oâi ñi ñöôïc Traùi tim ngöôøi toâi caàm Buoàn tay toâi caøo xöôùt Moät ñôøi toâi traêm naêm!

•

TC THÔ 27

Traàn Vaên Nam

Nhaän thaáy Taïp chí Thô chuû tröông caùch taân thi ca baèng Thô Vaét Doøng loái Taân Hình Thöùc, nhöng Taïp chí cuõng daønh rieâng phaàn cho nhöõng khuynh höôùng khaùc. Vì vaäy, toâi xin ñoùng goùp vaøo Taïp chí hai baøi thô. Loái thô naøy töï ñaët mình vaøo caùi khoù: Giaûi thích coù chöøng möïc – vì khoâng theå queân chaát thô theo nghóa myõ caûm coå ñieån - ñeå ngay trong thô, ngöôøi ñoïc caûm nhaän ñöôïc phaàn naøo nhöõng khaùm phaù vaät lyù vuõ tru; chaúng haïn khaùm phaù “Vuõ truï ñang giaõn nôû vì soùng aùnh saùng töø ngoaøi rìa vuõ truï truyeàn tôùi Traùi Ñaát caøng ngaøy caøng nôùi roäng, noùi theo töø ngöõ khoa hoïc laø Redshift” ( trong baøi thô VOÂ TAÄN NÔI) – “ Baïc, Vaøng, hoaëc Uranium, hoaëc caùc chaát naëng hôn Saét, chæ ñöôïc taïo thaønh sau khi coù hieän töôïng Sao Noå vôùi nhieät ñoä cöïc ñaïi” ( trong baøi thô LÖÛA PHAÛN ÖÙNG TREÂN BAÀU TRÔØI) – “Maét ta chæ thaáy coù theá giôùi phaùt ra tia aùnh saùng. Söï thaät coøn theá giôùi phaùt ra tia hoàng ngoaïi, theá giôùi phaùt ra tia cöïc tím, theá giôùi phaùt ra tia voâ tuyeán Radio, theá giôùi phaùt ra tia quang tuyeán X- Ray...” ( trong baøi thô SOÙNG TRÔØI ÑA DAÏNG) – “Ta bieát ñöôïc moät caùch giaùn tieáp qua voâ hình nhö sau: Nôi coù löïc huùt laøm caùc thieân theå xoay quanh thì chöùng toû nôi ñoù chính laø Black Hole” ( trong baøi thô KHAÛ HÖÕU MOÄT VÖÏC TRÔØI) – “Soùng voâ tuyeán töø giaûi Ngaân Haø ñoâi khi phaùt ra, nhöng raát hoãn taïp, neân chöa phaûi laø baèng chöùng sinh vaät coù trí khoân ngoaøi Traùi Ñaát truyeàn thoâng vôùi nhau. Chæ ñaùng nghi khi naøo phaùt hieän caùc laøn voâ tuyeán coù heä thoáng” ( trong baøi thô VOÂ TUYEÁN TÖØ GIAÛI NGAÂN HAØ).

TC THÔ 27

VOÂ TAÄN NÔI Quang-phoå-kính thaâu aùnh saùng trôøi Thaáy trôøi troâi giaït veà xa khôi Maøu hoàng do soùng truyeàn lan roäng Thieân theå veà nôi khoâng bieát nôi. Haït saùng naøo tôùi tôùi cöïc nhanh Hieän vaøo quang phoå phía maøu xanh Nhöõng voøng-taàn-soá mau doàn daäp Nhaém höôùng veà ta ñaïi toác haønh. Haõy nghe voâ tuyeán khaép voâ cuøng Vuõ truï raûi ñeàu tieáng voïng chung Treân ñænh ñoài khoâ, ven goùc bieån Giaøn thaâu aâm voâ taän truy luøng. Haõy nhìn quang phoå maø truy nguyeân Nôi phoùng ra soùng soùng daãn truyeàn Tia vuõ truï töø vuøng xoaùy loác Haønh trình xa trieäu trieäu quang nieân. Coù haït thaúng vaøo thaân theå ai Giai nhaân, khoâng neå, xuyeân hình haøi Ñeâm ngoài khoûa nöôùc caàu ao vaéng Ñaâu bieát truøng truøng haït vaõng lai.

•

TC THÔ 27

LÖÛA PHAÛN ÖÙNG TREÂN BAÀU TRÔØI Thaùng möôøi trôøi laïnh ñeâm moâng meânh Hieän moät choøm sao saùng baäp beành Hình daïng chieác Ngai Vaøng Nöõ Chuùa Nhìn hoaøi aûo giaùc mình leânh ñeânh. Döôùi loõm choøm sao löûa thöïc hö Moät vuøng sao noå raûi taøn dö Boán traêm naêm tröôùc, traàn gian thaáy Caùi noå ngaøn xöa chôùp ñieän töø. Hieän töôïng ñieâu taøn thöôøng xaûy ra Xa xoâi, vaøi traän noå tieâu ma Coõi trôøi daäp taét daêm loø löûa Thaêm thaúm khoâng reàn ñeán coõi ta. Khi khoái löôïng gaáp möôøi maët trôøi Loõi sao toaøn saét theùp thaønh thoâi Chaùy do cöôøng-taäp-vaøo-trung-ñieåm Theå khí trieàn mieân bieán hoùa ñôøi. Thaønh saét theùp xong, bieán hoùa ngöøng Nhöõng luoàng phoùng xaï baét ñaàu ngöng Maát ñaø ñoái taùc buøng ra ñoù Caùi noå suïp vaøo bôûi kín böng.

TC THÔ 27

Chaát naëng, U-ra-nhum, baïc vaøng Sinh sau, khi loø nhieät noå vang Buïi nguyeân toá tung vaøo vuõ truï Tuï thaønh nhöõng Traùi Ñaát, cöu mang. Tinh caàu naøo löûa noùng chöa xanh Do khoái löôïng vöøa, söùc thaûi nhanh Khoâng phaùt noå maø roài lòm taét Raõ tan vaøo caùi cheát an laønh. Sao trôøi phaûn öùng chaùy xanh lô Traùi Ñaát, quaàn cö traûi giaác mô Huyeàn hoûa haït nhaân truyeàn bí nhieäm Cho ngöôøi baét chöôùc, theá gian nhôø.

•

TC THÔ 27

THeá Duõng

Möôøi hai baøi Luïc baùt (trích Tröôøng ca Luïc Baùt Leân Ñoàng) Naùo ñoäng aâm thaàm giöõa hai haøng luïc baùt, coâ ñoàng chöõ Theá Duõng ñaõ nhaäp thaân hoøa caûm vaøo hoàn vía cuûa hôn 120 vaên ngheä só Vieät Nam ôû trong nöôùc vaø ôû haûi ngoaïi trong moät Tröôøng ca, goàm 10 chöông. Neáu coi moãi baøi luïc baùt döôùi ñaây ( trích töø caùc chöông khaùc nhau cuûa Tröôøng ca) laø moät caâu ñoá, ñoäc giaû seõ nhaän ra nhieàu veû maët vaên nhaân quen thuoäc. Baïn thöû ñoaùn xem? Neáu khoâng ñoaùn ñöôïc xin baïn vui loøng xem chuù thích ôû cuoái. Hy voïng, khi taäp Tröôøng Ca naøy ra maét, baïn ñoïc seõ chöùng kieán nhieàu cuoäc leân ñoàng coâ ñôn maø cuoàng nhieät cuûa Luïc baùt Theá Duõng.

1 Nghe trong nöôùc chaûy hoa troâi Nghe trong goã ñaù nhöõng lôøi xöa sau Buùt maøi boùng nguyeät goïi nhau Taøn binh nöôùc maét maûnh baøo hai phöông Loãi ñaù vaøng leä truøng döông Ñieäu buoàn phuùc phaän nhöõng haøng thu xöa? Töø phöông Ñoâng vieát bô phôø Boài hoài gioïng nhoû em chöa thaáu cuøng?

TC THÔ 27

2 Ñoâi khi luïc baùt khoâng vaàn Hoùa ra hoàn vía muoân phaàn caäp keânh Giaù baêng moät kieáp uyeân tình Ñôn Döông goùi naám moà trinh coû gaøy Maây trôøi Ñaø Laït troùt say Caâu thô phoùng tuùng voøng tay meâ cuoàng Baøng hoaøng ñieäu haùt quaû thoâng Löûa muøa chaát ngaát töøng ñoâng tieâu ñieàu Töng böøng töï saùt ñeå yeâu Muoân ngaøn veû maët ñaët ñieàu taâm linh? Trong hay ngoaøi? Cöù hieän sinh... Khoâng caàn caên vaën. Mieãn bình ñoû ñen... Baøng hoaøng aùm aûnh maát teân Gioït söông boãng khoùc. Maét huyeàn chôït thu Caâu thô u hieåm mòt muø Khaêng khaêng chim eùn thöù tö heïn naøng? 3 Toâi cuøng gioù muøa lang thang Oaùn thi saàu ngaén. Naéng hoang buoàn daøi Con chim maøu ñoû hoùt hoaøi Bay qua saám seùt mieät maøi phaân öu Ñôøi tuø tónh laëng phieâu löu? Thaûo nguyeân traø oaùn nhöõng chieàu ñoùi côm Nga Sôn? Soâng Maõ? Saøi Goøn? Soâng Hoàng — khoâng leõ heát hoàn Ñöôøng Taêng? Xuaân ñöa thieäp göûi soâng Haèng Moät ñôøi ñoát löûa aùnh traêng baøng hoaøng... 4 Xuaân tuø möa naéng voâ danh Nhö khoâng hoa khoùi mong manh phoá ngöôøi Thoaùng say thô daïi raõ rôøi Voù saàu raát nhoû gioïng cöôøi vuø xa

•

TC THÔ 27

Moät mình goùc troï töï ca Môû to maét cuõ ngoù ra vaïn chieàu Nghe ñaøn taét gioïng phieâu dieâu Thanh xuaân lôõ tuoåi caùnh dieàu chong chong? Möa laõ chaõ phoá Kyø Ñoàng Traêm naêm caøo caáu traêng suoâng kinh thaønh Ñaønh nhö chieác gaäy lanh canh Thô say nguïc bieác deã thaønh ñôn coâi? Loay hoay hình thöùc taân thôøi Noãi ñau töôûng cuõ ? Khoâng lôøi... ñang soâi? 5 Möôøi naêm tuø...Haän chöa nguoâi? Hoùa Khoa — Taû Höõu — ñöùng ngoài quanh vai... Ai nôõ haï ñoäc thi taøi? Ngöôøi tình maát trí maét maøi Tieâu Sôn Thaêng Long? - Phoøng thaåm vaán buoàn! Thoát nhieân laï maët giöõa non nöôùc gaày Vôõ thô trôøi ñaát chia tay Moâi say baät khoùc thaùng ngaøy baát an? Leä em. Maùu Meï. Ly tan... Thô nhö huyeät moä choân gan maät mình? Ñaùy ly soùt gioït maùu tình Hoàn Nam vía Baéc u minh khoùc cöôøi Nghieán trong raêng maáy maët trôøi? Queân danh phaän naùt...Haùt lôøi tröôøng giang Chieâng coàng trong ngöïc töï vang Coâ ñoàng goïi chöõ minh oan boùng mình... 6 Töø nôi yeâu daáu löu linh Giang hoà khaùnh kieät laøm thinh cöôøi tröø Thô coøn nhaäu raát voâ tö... Söû tình meâ saûng maáy muøa phuø dung

TC THÔ 27

Du nhaân traéng maét chìm xuoàng Ngaøn côn mô aûo laâm chung baët lôøi Hoà Göôm traêng gioù khôi khôi... Caùnh ñoàng traàm thuûy bieät ngöôøi haøo hoa Nhôù em nhö theå nhôù nhaø Duø nhö ñaõ ñoåi chuû, maø...vaãn mong! Coi nhö thi hoïa xuoáng soâng Mua khoâng vaên töï bieån ngoâng trôøi cuoàng Uoáng ñôøi ñoát tuoåi long ñong Löûa ngoaøi giôùi haïn chaùy khoâng taï töø... 7 Meâ ngöõ rôi vaøo Khoác Hö? Laïc Hoa yeåu meänh - Huyeàn Thö Hoùa Quyeàn? Tình hun huùt gioù ngöïa ñen... Nhieàu ñeâm öôùt ñoïng maáy mieàn khoâng ñaâu... Ñuøi non kheùp noãi thò Maàu Quaû Tình ñaùnh daäm...Yeâu nhau taïm thôøi! Taïm thôøi thaát voïng tí thoâi! Ñoát muøa thu aåm. Môû lôøi laúng lô... Maáy phen loãi heïn bô phôø Hoàn nhieân caùo phoù giöõa giôø giaûi lao Khoâng daønh cho baïn... Ñaõ sao? Löu vong ñaát meï... thì gaøo Cha ôi? Cho duø nhan saéc ñoâi nôi. Thaùng Gieâng aên vaï? Thaùng möôøi naèm nghieâng? 8 Ñeâm nghe ñaïi baùc haän tình Nhaõ Ca Môùi vôùi Thaùnh Kinh laãn lôøi? Chòu tang cho Hueá taû tôi! Khaên xoâ choaøng voäi nuï cöôøi löu vong

•

TC THÔ 27

Ai chòu toäi vôùi queâ höông? Toâi laø con gaùi neân thöôøng thaát kinh Tình ca ñoå. Naùt cung ñìnhaø Loãi laàm töù phía chuùng mình traùch ai? 9 Trong loøng ñaát coù maët trôøi? Löôõi meàm thi só coù lôøi buùa ñinh? Bao nhieâu tia chôùp thoâng minh? Caïn lôøi quyû bieän thình lình voâ chieâu? Boãng döng phoûng vaán Chí Pheøo Ly thaân cam chòu eo xeøo chuùng sinh Laøm thaèng phaûi gioù cuõng kinh Buùt vung roi voït linh ñình ñam meâ Thích thì khen. Chaùn thì cheâaø Vöøa haêng khoáng luaän ...Vöøa meâ toû tình... Phaûn thô roài phaûn pheâ bình Ao tuø chöõ nghóa leânh ñeânh oaùn hôøn Leõ naøo ngaäm mieäng aên hôn? Buùt ñaøo huyeät möïc maø choân chöõ... löøa 10 Ngoâi nhaø xaùm muoái maën röøng Löõ Huy Nguyeân cheát...cho töøng Chaân dung? Töôùng veà höu chuyeån vaên phong Löûa vaøng kieám saéc...Men noàng veõ tranh... Boû laøng queâ tôùi kinh thaønh Bao nhieâu phaåm tieát cuõng ñaønh phoâi pha Thuûy thaàn quyeán ruõ taøi hoa Nghó thöông Meï Caû leä nhoøa caàu Kinh... Nhöõng ngöôøi thôï xeû raát tinh Keû buoân cöùt ñaõ boäi tình ngöôøi xöa? Hoa Thuûy tieân khoâng coù vua? Moät laàn nhaàm laãn chôï Chuøa coøn linh?

TC THÔ 27

11 Ai ngôø Thieân söù maát trinh Naêm ngaøy cuõng boû. Chín tình chòu AÂm Mari Seán chieáu yeâu ngaàm Væa heø vieän só...Haøn laâm chôï trôøi? Giaõ töø meâ loä möa rôi... Thöïc ñôn chuû nhaät nhôù môøi man nöông! Hoøai ngaâm cung oùan can tröôøng Chaân baøn vieát hoùa chaân giöôøng...coù khi? Phaän naøy ñaõ hoùa nam nhi Ñaønh mang Di Laëc Thieân di queâ ngöôøi Beân bôø aûo voïng nhoeûn cöôøi Thieân ñöôøng muø môû quaõng ñôøi bò canh... Toäi tình gì cuõng thaønh danh Quaõng ñôøi ñaùnh maát boãng thaønh Song hao Chôi cho heát nöôùc Hoàng Ñaøo Voã tay moät tieáng ngaõ nhaøo cuõng cam! Ai toâi tôù cho ngoaïi bang? Xin laøm chöùng vôùi da vaøng toùc ñen Quaï naøo voã caùnh theá em? AÂm Döông...Thu heát...Höông quen...gaäp gheành? 12 Phoùng tung khoaùi caûm thöïc loøng Söôùng leân thì heùt...Theøm choàng hoàn nhieân? Möa daàm nghi ngaïi leân men Nhôù anh thì khoùc...Khoâng quen giaû ñoø Qua ngaøy cuoái thaùng voâ lo Nghe naéng taét deät söõng sôø taàm gai Thuï maàm choùng maët thi taøi? Keøn vang duïc caûm lai dai aùo quaàn...

•

TC THÔ 27

Huùc hoàn vaøo coõi taàm xuaân Moät ngaøy nhaät thöïc maáy laàn ñau hoa? Thô Linh gaøo khaùt xoùt xa Môùi non aùc moäng, ñaõ giaø... gioù traêng!

Chuù thích 1. Mai Vi Phuùc 2. Nguyeãn Ñaït. 3. Nguyeãn Xuaân Thieäp 4. Kheá Yeâm 5. Khoa Höõu 6. Cao Ñoâng Khaùnh 7. Phan Huyeàn Thö 8. Nhaõ Ca 9. Traàn Maïnh Haûo 10. Nguyeãn Huy Lö ( Löõ Huy Nguyeân) vaø Nguyeã Huy Thieäp 11. Phaïm Thò Hoaøi & Döông Thu Höông 12.Vi Thuøy Linh

TC THÔ 27

•

Jean Clair

Ñoâi lôøi

huœ nghóa sieâu thöïc seõ khoâng ñöôïc ñeà caäp ôœ ñaây in totum maø in partem. Chuùng toâi khoâng quan taâm ñeán nhöõng taùc phaåm xuaát phaùt töø chuœ nghóa sieâu thöïc, nhöõng hoïa phaåm ngöôøi ta coù theå ngöôõng moä trong nhaø baœo taøng, nhöõng baøi thô, baøi vieát ngöôøi ta coù theå tìm ñoïc trong thö vieän, maø chæ thaœo luaän, vì khoù truy caäp vaø ít ñöôïc quaàn chuùng bieát ñeán, veà caên baœn lyù thuyeát cuœa moät traøo löu tö töôœng cuõng töï xöng laø moät phong traøo chính trò. Caùi maø chuùng toâi muoán ñeà caäp vaø tìm hieåu, sine ira et studio, khoâng phaœi thaåm myõ cuœa chuœ nghóa sieâu thöïc, maø ñòa vò khaùc thöôøng cuœa noù giöõa nhöõng yù thöùc heä ñöông thôøi. Nhöõng xích gaàn giöõa noù vôùi caùc chuœ thuyeát khaùc maø chuùng toâi buoäc phaœi laøm treân bình dieän ñoù coù theå gaây kinh ngaïc. Vuï aùn naøy khoâng môùi. Chuùng toâi coù ghi nôi ñaàu moãi chöông nhöõng trích daãn cuœa Carl Einstein ngöôïc veà taän nhöõng naêm 30. Einstein laø moät trong caùc lyù thuyeát gia lôùn veà ngheä thuaät cuœa nöœa phaàn ñaàu theá kyœ 1. AÁy laø nhöõng luaän thuyeát veà ngheä thuaät tieàn phong ôœ Paris, Braque, Picassso, Leùger, Masson, maø oâng ñaõ coù nhöõng trang vieát thaáu trieät. Töø naêm 1913, tieåu luaän Negerplastik cuœa oâng laø cuoán saùch lyù luaän ñaàu tieân veà ngheä thuaät chaâu Phi. Naêm 1928, oâng sang ñònh cöï taïi Paris vaø, trong khoaœng thôøi gian xa xöù naøy, cuøng vôùi Georges Bataille, Georges-Henri Rivieøre vaø Georges Wildenstein oâng saùng laäp taïp chí Documents. OÂng laø ngöôøi ñaàu tieân ñaët caùi nhìn cuœa nhaø nhaân chuœng hoïc leân caùc saœn phaåm cuœa ngheä thuaät hieän ñaïi, daãn tôùi pheâ bình. Laø ngöôøi beânh vöïc nhöõng phong caùch tieàn veä trong thaäp kyœ 20, nhöng oâng ñaõ xa laùnh chuùng trong thaäp kyœ 30 ñeå daán thaân vaøo

•

TC THÔ 27

moät cuoäc phaân tích trieät ñeå caùc phong traøo trí thöùc vaø ngheä thuaät Taây AÂu. Vaø chuœ nghóa sieâu thöïc bò oâng nhaém moät caùch gaét gao nhaát. OÂng seõ ñònh nghóa, trong moät luaän vaên maõnh lieät vaø chaâm bieám, vieát naêm 1935 vaø 1937, nhöng chæ xuaát baœn naêm 1973 ôœ Ñöùc 2, caùi maø oâng cho laø söï phaœn boäi cuœa giôùi trí thöùc. Taùc phaåm naøy, coù theå phaïm thaùnh ñoái vôùi yù nieäm cöùng nhaéc cuœa chuùng ta ôœ Phaùp veà tính hieän ñaïi, vaãn chöa ñöôïc chuyeån ngöõ. Tuy nhieân, daãu coù tình nguyeän ñöùng döôùi quyeàn löïc cuœa Carl Einstein, chuùng ta cuõng coù theå seõ khoâng neù traùnh ñöôïc söï pheâ phaùn. Söï söœa sai ñaõ taêng. Söï meâ muoäi cuõng theá. Gaàn moät theá kyœ ñaõ chia caùch chuùng ta vôùi nhöõng böôùc ñaàu cuœa chuœ nghóa sieâu thöïc. Ñieàu aáy ñaõ ñuœ ñeå chuùng ta vöôn tôùi söï bình tónh. Neáu xöa kia noù töøng laø moái ñam meâ thì hoâm nay noù phaœi laø ñaàu ñeà ñeå nghieân cöùu. Chuùng toâi khoâng mang chuœ nghóa sieâu thöïc ra ñeå xöœ kieän: chuùng toâi ñaõ gia taêng caùc caâu hoœi, nhöng traùnh vieäc traœ lôøi döùt khoaùt. Cuoäc vaän haønh raát ñau ñôùn nhöng cuoái cuøng khoâng ñöôïc thoœa maõn bao nhieâu. Tuy nhieân coù theå baœn tính cuœa söï kích baùc laø vöôït quaù giôùi haïn, vaø ôœ choã naøy hay choã kia chuùng toâi ñaõ bò cuoán huùt bôœi söï tha thieát ñoái vôùi ñeà taøi. Breton ñaõ chaúng töøng vieát: “Moät chaân lyù seõ luoân luoân ñaùng chaáp nhaän hôn neáu ñöôïc phaùt bieåu baèng gioïng ñieäu nhuïc maï” hay sao? 3 Chuœ nghóa Sieâu thöïc vaø phöông Ñoâng

Caùc ngheä só trong thôøi ñieåm quanh 1910 thuoäc veà moät theá heä ñaõ lôùn leân trong aœo giaùc cuœa moät voøm trôøi tieán boä. Caùi theá heä naøy ñaõ nghó raèng noù coù theå taïo döïng nhöõng thieân ñöôøng, nhö coù pheùp maàu, baèng nhöõng coâng thöùc cuœa trí tueä [...]. Maët khaùc, hoï cuõng töôœng töôïng raèng hoï coù theå baùc boœ nhöõng söï kieän baèng nhöõng hoïa phaåm. Ñaây chính laø giôùi haïn cuœa ngheä thuaät. Carl Einstein

huùng ta caàn nhìn laïi taám baœn ñoà theá giôùi kyø dò do caùc ñeä töœ cuœa Andreù Breton aán haønh naêm 1929 4. Phöông caùch chieáu roïi khoâng tuaân theo thoâng soá ñòa dö hay tình traïng kinh teá maø döïa treân vaên hoùa. Moãi xöù ñöôïc theå hieän tuøy vaøo möùc quan troïng cuœa di saœn döôùi caùi nhìn cuœa chuœ nghóa sieâu thöïc. Phaùp ñaõ teo laïi thaønh moät daáu chaám, vaø chaâu AÂu, cöùu vôùt bôœi chuœ nghóa laõng maïn vaø Freud, thaáy dieän tích cuœa noù ñöôïc giôùi haïn giöõa Ñöùc vaø AÙo-Hung. Alaska vaø Labrador lôùn roäng hôn Trung Quoác, vaø Nouvelle-

TC THÔ 27

•

Guineùe to gaáp ba laàn UÙc chaâu. Moái ñam meâ cuœa caùc nhaø thô sieâu thöïc daønh cho caùc neàn vaên hoùa “ñaàu tieân”, söï ngaát ngaây cuœa hoï ñoái vôùi ngheä thuaät chaâu Phi vaø ngheä thuaät OÂxeâani ñaõ böøng leân ôœ ñaây, ñoái choïi tinh thaàn quoác gia heïp hoøi ñang ngöï trò beân YÙ nhaân danh tính Italianitaø (tính YÙ Ñaïi Lôïi), vaø beân Ñöùc thì döôùi daïng chuœng toäc chính trò ñöôïc thöïc thi nhaân danh caùi Volk (tính daân toäc) cuœa Ñöùc. Tuy theá ñaõ coù hai “söœa sai” khaù baát ngôø ñaùng ñöôïc löu yù: Hoa Kyø khoâng coøn hieän höõu, bò chìm döôùi moät laèn ranh noái lieàn Meã Taây Cô vôùi Gia Naõ Ñaïi. Vaø moät nöôùc beù nhoœ boãng nhieân chieám moät khoâng gian quaù meânh moâng, bao la hôn caœ AÁn Ñoä: A Phuù Haõn. Ngaãu nhieân? Khoâng. Chuœ nghóa sieâu thöïc ñaõ luoân luoân mong öôùc caùi cheát cuœa moät nöôùc Myõ duy vaät vaø baát thuï döôùi maét hoï, vaø noù vaãn mong muoán söï ñaéc thaéng cuœa moät phöông Ñoâng laø nôi tích luõy caùc giaù trò tinh thaàn. Giöõa nhöõng naêm 1924 vaø 1930, nhieàu vaên baœn theo nhau ra ñôøi nhaán maïnh söï töôœng töôïng mang tính caùch taän dieät ñoù. Aragon, naêm 1925: “Chuùng toâi seõ thaéng lyù ñoái vôùi taát caœ. Nhöng tröôùc heát, chuùng toâi seõ huœy dieät neàn vaên minh yeâu daáu naøy cuœa caùc baïn, nôi maø caùc baïn ñang bò ñuùc khuoân nhö suùc vaät hoùa thaïch trong nham phieán. Theá giôùi phöông Taây ôi, mi tôùi soá roài. Chuùng toâi laø boïn chuœ baïi cuœa chaâu AÂu... Hôõi phöông Ñoâng, hôõi moái khuœng khieáp cuœa chuùng toâi, haõy mau ñaùp lôøi goïi. Chuùng toâi seõ ñaùnh thöùc moïi nôi nhöõng maàm moáng hoãn loaïn vaø baát an. Moïi haøng raøo ngaên chaën ñeàu toát ñeïp, moïi chöôùng ngaïi vaät ñoái vôùi haïnh phuùc caùc baïn ñeàu bò nguyeàn ruœa...” 5 Cuõng khoâng thieáu chieàu kích tieân tri khi toång keát: “Vaø boïn buoân laäu ma tuùy haõy uøa vaøo caùc xöù sôœ trong khieáp sôï cuœa chuùng toâi. Vaø nöôùc Myõ nôi xa haõy mau suïp ñoå döôùi nhöõng toøa cao oác...”6 Ngaøy 11 thaùng 9, 2001, giaác mô cuœa Aragon ñaõ boœ sieâu thöïc ñeå trôœ thaønh thöïc teá. Caùc toøa “bin ñinh traéng” cuœa Twin Towers suïp ñoå trong bieån löœa khi phöông Taây ngô ngaùc phaùt hieän treân taám baœn ñoà theá giôùi moät ñaát nöôùc gaàn nhö bò laõng queân: A Phuù Haõn. Söï cöïc ñoan cuœa caùc nhaø thô sieâu thöïc ñaõ khoâng chæ laø ngoân töø. Neáu haønh vi sieâu thöïc giaœn dò nhaát laø ra ñöôøng ruùt suùng baén vaøo ngöôøi khaùch qua ñöôøng ñaàu tieân, thì aáy laø mang aùn maïng ñaët trong taàm tay cuœa keœ tôùi tröôùc, nhö chuœ nghóa sieâu thöïc naèm trong taàm vôùi cuœa moïi keœ voâ yù thöùc. Ngay töø naêm 1925 cuõng ñaõ coù söï nhôø vaû caùc “chieác buùa vaät lieäu” (marteaux mateùriels) ñeå ñaäp phaù nhöõng chöôùng ngaïi vaät ñeø neùn taâm trí. Baïo löïc töông töï, neáu ñöôïc chính trò uœng hoä, seõ thöøa cô ñeå taán coâng moät taây Phöông bò nguyeàn ruœa. Chính anh chaøng Robert Desnos deã thöông ñaõ nhìn chaâu AÙ nhö

•

TC THÔ 27

laø “thaønh trì cuœa moïi hy voïng”, ñaõ vaãy goïi thænh caàu boïn daõ man, nhöõng keœ duy nhaát coøn coù theå noái goùt caùc “sieâu thieân thaàn cuœa Attila” 7. Saùt caùnh vôùi nhöõng ngöôøi coäng saœn, caùc nhaø thô sieâu thöïc ñaõ toá caùo “giai caáp tö saœn ñeá quoác haùo chieán” cuœa phöông Taây, toá caùo “nhöõng giaùo ñieàu ngoät ngaït veà Nhaø Nöôùc vaø Toå Quoác”. Cuoäc ñöông ñaàu seõ keát thuùc vôùi söï ñaéc thaéng veœ vang cuœa phöông Ñoâng ñöôïc caùc nhaø thô sieâu thöïc coi nhö laø “caùi kho lôùn toàn tröõ söùc maïnh hoang daõ”, nhö ñaát nöôùc vónh haèng cuœa nhöõng keœ taøn phaù lôùn, nhöõng keœ thuø muoân ñôøi cuœa ngheä thuaät vaø vaên hoùa laø “nhöõng troø loá laêng coœn con cuœa boïn ngöôøi ôœ phöông Taây”. Thö cho caùc tröôøng Buït do Antonin Artaud vieát, cuõng laø lôøi keâu goïi cuoàng ñieân veà moät “chuœ nghóa thaàn bí kieåu môùi” coù theå cöùu vaõn phöông Taây ra khoœi moái hieåm nguy cuœa chuœ nghóa duy vaät: “Chaâu AÂu duy luaän lyù hoïc khoâng ngôùt nghieàn naùt trí tueä [...]. Nhö caùc baïn, chuùng toâi ñaåy luøi söï tieán boä: caùc baïn haõy ñeán, haõy giaät saäp cöœa nhaø chuùng toâi.” Vaø vaãn theá, trong moät vaên baœn taäp theå do caœ nhoùm ñoàng kyù teân: “AÁy laø söï chuùng toâi vaát boœ moïi qui luaät ñöôïc chaáp thuaän, aáy laø söï mong ñôïi nhöõng löïc löôïng môùi, nhöõng söùc maïnh ngaàm, coù theå laøm rung chuyeån Lòch Söœ, khieán chuùng toâi quay nhìn veà chaâu AÙ... Ñaõ ñeán luùc ngöôøi Moâng Coå tôùi döïng leàu nôi coâng tröôøng cuœa chuùng ta”, vaân... vaân. 8 Nhaø pheâ bình Hannah Arendt ñaõ vieát töø naêm 1949: “Tröôùc khi moät trí thöùc nazi tuyeân boá Khi nghe noùi ñeán töø vaên hoùa, toâi laäp töùc ruùt suùng ra, caùc nhaø thô cuõng phaùt bieåu söï gheâ tôœm cuœa hoï ñoái vôùi caùi vaên hoùa baån thæu vaø hoï ñaõ laøm thô môøi moïc Hôõi heát thaœy boïn ngöôøi daõ man, ngöôøi Scythe, ngöôøi Da Ñen, ngöôøi AÁn Ñoä, haõy cuøng nhau tôùi chaø ñaïp noù. “ Vaø baø vieát theâm: “Ngöôøi ta coù theå an taâm coi söï baát maõn döõ doäi ñoái vôùi thôøi tieàn chieán vaø nhöõng coá gaéng phuïc höng sau ñoù [...] nhö moät “côn hö voâ chuœ nghóa”. Nhöng laøm vaäy laø queân raèng söï gheâ tôœm ñoù coù theå ñöôïc bieän minh trong moät xaõ hoäi ñaõ ñaëc seät yù thöùc heä vaø luaân lyù tö saœn [...] Söï phaù phaùch thaúng tay, söï hoãn mang vaø ñieâu taøn töï chuùng thoâi cuõng coù theå ñaœm nhaän phaåm caùch nhöõng giaù trò toái cao” Thaät ra, moái ñam meâ maø caùc nhaø thô sieâu thöïc daønh rieâng cho phöông Ñoâng vaø naâng leân haøng huœy dieät cuoàng ñieân, nhaát laø vôùi Artaud, chæ laø söï tieáp tuïc moät caùch ñöông nhieân, giöõa thaäp kyœ 20, laøn soùng ñoâng Phöông cuœa Thoâng thieân hoïc (theùosophie) xuaát hieän 15 naêm tröôùc. Moät phuï nöõ goác Nga, baø Helena Blavatski, saùng laäp phong traøo naøy naêm 1875. Theá nhöng ñòa vò baø daønh rieâng cho Phaät giaùo, theo thôøi gian, ñaõ bieán thaønh moät thaùi ñoä ñaáu tranh maõnh lieät choáng ñoái phöông Taây. Trong thaäp kyœ ñaàu, töïa vaøo caùc toân giaùo phöông Ñoâng, Thoâng thieân hoïc ñaõ trôœ thaønh, nhaát laø döôùi aœnh höôœng Annie Besant vaø de Leadbeater, moät moùn vuõ khí ñaáu tranh ñeå “khaùng cöï laïi söï tuyeân truyeàn gaây haán cuœa giaùo hoäi Taây phöông”, ñaëc bieät laø cuœa Thieân

TC THÔ 27

•

chuùa giaùo. Ñaèng sau caùi “hieàn trieát” (sagesse) maø hoï tuyeân boá phuïc vuï, ñaõ coù nguï yù chinh phuïc phöông Taây treân bình dieän tinh thaàn laãn chính trò, nôi caùc ñeä töœ cuœa Blavatski. Nhaân danh moät “thuyeát thaàn bí kieåu môùi”, aáy laø söï cöông quyeát taán coâng tinh thaàn loâ-gích, lyù leõ, Khai Saùng, cuøng vôùi söï thanh toaùn di saœn tinh thaàn cuœa Do thaùi giaùo vaø Thieân chuùa giaùo, cuõng laø tieâu chí ñeå choáng phaù maø Hitler vaø Staline ñaõ thao tuùng kòch lieät. Vaø nhöõng keœ keá thöøa cuoái cuøng cuœa Thoâng thieân hoïc cuoái-theá-kyœ höôùng veà phöông Ñoâng laø caùc nhaø thô sieâu thöïc treœ tuoåi daán thaân trong thaäp kyœ 20. Thuùc giuïc gieát ngöôøi laø ñieåm hoäi tuï cuœa caùc phong traøo tieàn veä. Marinetti laø khuoân maãu tu töø ñaõ gôïi höùng cho Mussolini, vaø chuœ nghóa vò lai (Futurisme) khi söœ duïng kheùo leùo caùc duïng cuï tuyeân truyeàn ñaïi chuùng, nhö ñieän aœnh, daøn döïng, leã nghi, bieåu tình treân ñöôøng phoá, ñaõ cung caáp nhöõng chìa khoùa cho söï thaãm myõ hoùa chính trò, nhö Walter Benjamin ñaõ phaân tích, khieán ñaùm ñoâng bò thoâi mieân, maø chuœ nghóa phaùt xít veà sau ñaõ bieát trieån khai. Trotski, raát tinh ñôøi, trong cuoán Vaên chöông vaø Caùch maïng, laø ngöôøi ñaàu tieân ñaõ nhaän thöùc, trong naêm 1924, raèng chuœ nghóa vò lai ñöôïc daân chuùng YÙ haâm moä, ñaõ doïn ñöôøng cho chuœ nghóa phaùt xít. Beân kia soâng, ngöôøi ta cuõng baét ñaàu nhaän thaáy, duø vôùi tieác nuoái, raèng nhöõng ngöôøi ñaïi dieän cho phaùi tieàn veä Xoâ Vieát, nhöõng keœ maø ngöôøi ta, theo moät thöù novlange (ngoân ngöõ môùi) kieåu Orwell, ñaõ goïi hoï laø nhoùm “KomFut”, hay Futuristes-Communistes, goàm nhaø vaên vaø nhaø thô, trong nhöõng naêm ngay sau noäi chieán, ñaõ môœ moät cuoäc vaän ñoäng choáng laïi taát caœ caùc thöù ñaõ cuõ, ñaõ loãi thôøi vaø tö saœn. Ngöôøi noåi danh nhaát boïn, nhaø thô Maiakovski, trong baøi thô “150 000 000” cuœa oâng, vieát naêm 1919-1920, ñuùng luùc Breton cho ra ñôøi chuœ nghóa sieâu thöïc, ñaõ ngôïi ca söï traœ thuø baèng “löôõi leâ (cuœa) suùng browning vaø (cuœa) bom” cuœa caùc ñaùm quaàn chuùng ñang chuyeån mình: Haõy queân boïn thi só taän tuïy nhìn baàu trôøi ñeå tæ teâ

Mi laõo roài ö? Xöœ töœ! Vaø soï ngöôøi laøm gaït taøn Khi tuoåi giaø ñaõ ñöôïc söï cuoàng ñieân queùt tan chuùng ta seõ haùt ca cho theá giôùi moät huyeàn thoaïi môùi

•

TC THÔ 27

Maleùvitch, nhaø saùng laäp chuœ nghóa Supreùmatisme, cuõng seõ vieát: “Trieát lyù cuœa toâi: cöù moãi 50 naêm laø ta phaœi huœy dieät thaønh phoá cuõ vaø laøng maïc cuõ, baøi tröø vieäc giôùi haïn ngheä thuaät, gaït boœ tình yeâu vaø söï chaân thaønh trong ngheä thuaät. Tuy theá, ta khoâng neân vin vaøo baát cöù tröôøng hôïp naøo ñeå laøm khoâ caïn caùi nguoàn soáng cuœa con ngöôøi laø chieán tranh” 9. Nhöõng lôøi leõ cuoàng noä aáy, xöôùng bôœi caùc nhaø thô vaø caùc nhaø hoïa só, cuõng ñaõ chuaån bò caùc naõo traïng ñeå chuùng chaáp nhaän nhöõng cuoäc taøn saùt taäp theå saép tôùi cuœa Tcheùka vaø l’OGPU 10. Hannah Arendt, töø naêm 1949, vaäy laø chæ sau chieán tranh moät ñoãi raát ngaén, ñaõ phaân tích hieän töôïng treân nhö khi noù xuaát hieän töø naêm 1914: “Ñaõ loä dieän raát sôùm söï kieän raát ñaëc bieät laø nhöõng keœ coù hoïc thöùc cao thöôøng hay bò loâi cuoán bôœi nhöõng phong traøo quaàn chuùng, vaø, ñaïi loaïi, moät chuœ nghóa caù nhaân tinh xaœo khoâng theå ngaên caœn, maø ñoâi khi thöïc ra laïi khieán cho söï queân mình ñeå hoøa nhaäp vaøo quaàn chuùng caøng theâm deã. Söï kieän hieån nhieân naøy quaù baát ngôø khieán ngöôøi ta ñaõ qui traùch nhieäm cho ñaëc tính beänh hoaïn hay taâm traïng hö voâ chuœ nghóa cuœa giôùi trí thöùc hieän ñaïi, moät loaïi “töï khoå hình” (masochisme) tieâu bieåu cuœa caùc nhaø trí thöùc, hoaëc hôn nöõa, söï ñoái nghòch giöõa tinh thaàn vaø ñaø soáng, moái “hieàm thuø cuœa tinh thaàn ñoái vôùi cuoäc ñôøi”. Tuy nhieân, caùc thöùc giaœ bò nhieàu tai tieáng kia chæ laø thí duï deã troâng thaáy nhaát vaø laø phaùt ngoân vieân minh baïch nhaát cuœa moät hieän töôïng toång quaùt. Söï nguyeân töœ hoùa (atomisation) xaõ hoäi vaø chuœ nghóa caù nhaân toät cuøng thöôøng ñi tröôùc nhöõng phong traøo ñaïi chuùng, nhöõng phong traøo naøy loâi cuoán nhöõng keœ hoaøn toaøn voâ toå chöùc. Nhöõng keœ toân thôø chuœ nghóa caù nhaân troïn veïn ñaõ luoân luoân choái töø vieäc chaáp nhaän nhöõng raøng buoäc vaø nhöõng traùch vuï ñoái vôùi xaõ hoäi...”

Haõy giôœ laïi caùc trang vieát sieâu thöïc: gioïng ñieäu raùc röœi cuøng nhöõng lôøi chöœi bôùi (“thoâ tuïc”, “boài”, “choù maù”, “ñoà thoái tha”, “trí thöùc cöùt”, “da tanh”) daønh cho keœ thuø, boïn phaœn ngòch, luõ boäi giaùo laø caùc nhaø vaên “tieåu tö saœn”, nhö ñaõ tìm thaáy trong Luaän veà buùt phaùp cuœa Aragon, hay trong caùc tôø thö ngoœ. Chuùng chaúng khaùc nhöõng chöõ tìm thaáy trong caùc moài hoœa cuœa nhöõng lieân minh phaùt xít laø bao, hay ôœ meùp beân kia cuœa quang phoå chính trò, maø ngöôøi ta seõ thaáy neùm veà phía boïn “choù daïi” trong caùc cuoäc xöœ aùn ôœ Maùc-cô-va. Chuùng laø chöõ kyù cuœa moät thôøi kyø. Nhöõng ngöôøi treœ tuoåi naøy, vöøa may maén thoaùt khoœi nhöõng cuoäc taøn saùt trong naêm 1914, haún phaœi ñöôïc “moät quyeàn ñieâu taøn” (“un droit aø la ruine”). Chí ít thì ñoù laø nhöõng gì maø Andreù Gide ñaõ vui veœ vieát gôœi cho hoï:

TC THÔ 27

•

“Laøng maïc, giaùo ñöôøng ñaõ khoâng ñöôïc dung tha” thì côù chi Ngoân ngöõ laïi ñöôïc “dung thöù”? 11 Theá nhöng ôœ ñaây khoâng phaœi caùi tính “khaœ toån thöông” (vulneùreù) cuœa ngoân ngöõ - vaên phaïm bò laøm traät khôùp cuœa phaùi Zaoum vò lai vaø nhöõng chöõ “thaœ loœng” cuœa caùc nhaø thô Nga vaø nhoùm Dada - maø chính caùi tính “gaây thöông tích” (vulneùrant) cuœa ngoân ngöõ, cuœa caâu vaên saùt haïi, cuœa caùi chöõ saùt sinh. Lôøi leõ cöïc ñoan vaø bieät taøi maï lò naøy, maø Gide seõ laø moät trong nhöõng naïn nhaân ñaàu tieân, naêm 1928, qua vaøi trang vieát coäc caèn vaø cuoàng noä trong Luaän veà buùt phaùp cuœa Aragon, chuùng coù theå töï baøo chöõa cho vaøi söï quaù möùc chaêng? Ñieàu baát ngôø hôn laø khi ngöôøi ta baét gaëp ñoù ñaây söï kyø thò Do Thaùi ngaám ngaàm nôi caùc nhaø caùch maïng treœ aáy. Ta phaœi nghó theá naøo, veà nhöõng lôøi leõ sau ñaây, trong Thö cho caùc tröôøng Buït ñaêng trong Tuyeân ngoân soá 3 cuœa Caùch maïng Sieâu thöïc, ñöôïc ræ tai laø do Artaud vieát, nhöõng lôøi leõ coâng kích chung chung khoâng phaân bieät roõ raøng: “[...] cuœa ta boïn kyù luïc coøn vieát laùch theâm moät thôøi gian nöõa, boïn kyù giaœ coøn taùn gaãu, boïn pheâ bình gia coøn laép baép, boïn Do Thaùi coøn nhaœy vaøo caùc khuoân thöùc boác loät, boïn chính trò chính em coøn khoa moâi muùa meùp vaø boïn thaåm phaùn saùt nhaân coøn che ñaäy caùc toäi ñaïi aùc cuœa chuùng [...]. Haõy ñeán. Haõy cöùu chuùng toâi ra khoœi luõ aáu truøng naøy...”? 12 Coù theå ñaáy chæ laø buùt phaùp cuœa moät thôøi kyø, laø loaïi vaên huøng bieän cöïc ñoan maø ngöôøi ta ñaõ thaáy gaàn nhö khaép nôi, töø nhöõng lieân minh phaùt xít tôùi nhöõng nhoùm ngöôøi chuœ tröông voâ chính phuœ. Duø sao ñi nöõa thì lôøi keâu goïi gieát ngöôøi khoâng che ñaäy, söï say söa trieät haï, söï traùi lyù leõ vaø laõng maïn ñen ñöôïc xieãn döông, söï say meâ nhöõng cuoàng nhieät ban sô cuœa nhöõng chuœng toäc coøn “tinh khieát” ôœ phöông Ñoâng, söï nöông vaøo nhöõng huyeàn thoaïi mô hoà vaø khaùt maùu, nhöõng côn meâ kyø thò Do Thaùi cuœa Artaud, nhö ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy trong caùc tuyeân ngoân, dieãn töø, tuyeân caùo, xæ vaœ vaø truyeàn ñôn sieâu thöïc chaúng maáy khaùc bieät nhau. Neáu ta chòu khoù vaø bình tónh ñoïc kyõ laïi heát thì chuùng ñeàu laø nhöõng lôøi leõ hung haõn söœ duïng bôœi nhöõng keœ thích xuùi giuïc gieát ngöôøi cuœa moät thôøi ñieåm. Ngöôøi ta coù theå baœo ñoù chæ laø nhöõng lôøi boàng boät, voâ haïi cuœa caùc chính trò gia coøn non tuoåi ñôøi. Hoï ñeàu ñaõ bieát söï gheâ rôïn cuœa chieán tröôøng, vaø hoï laïi saép phaœi chöùng kieán cuoäc chieán tranh Rip vaø cuoäc ñaœo chính cuœa Franco. Coù theå laø hoï ñöôïc troïn quyeàn phaùt bieåu khoâng kieàm cheá noãi tuyeät voïng vaø söï cuoàng noä cuœa hoï. Coù theå laém: “Giôùi trí thöùc öu tuù, Hannah Arendt vieát, khoâng coi söï huœy dieät vaên minh laø moät caùi giaù quaù ñaét phaœi traœ cho nieàm haân hoan ñöôïc thaáy söï hoäi nhaäp baèng vuõ löïc bôœi nhöõng keœ ñaõ bò haát ra ngoaøi moät caùch quaù baát coâng trong quaù khöù”.

•

TC THÔ 27

Neáu nghó vaäy thì ta queân raèng Andreù Breton ñaõ quyeát taâm keát naïp Coäng Ñaœng vaøo thaùng Gieâng naêm 1927 khi moät soá ñoâng trí thöùc, saùng suoát hôn, ñaõ baét ñaàu ruùt lui. Cuoái naêm 1923, Boris Souvarine, trong taäp Kyœ yeáu Coäng saœn ñaõ töôøng trình veà laäp tröôøng cuœa Trotski, ngöôøi ñang toá caùo cheá ñoä thö laïi ngaøy caøng gia taêng cuœa Lieân Xoâ. Thaùng Hai 1924, Trotski ñaõ nhieät lieät caœnh caùo cheá ñoä taäp quyeàn vaø kyœ cöông haø khaéc cuœa Ñaœng coäng saœn (13). Ngoaøi Souvarine ra, coøn coù moät cuoäc choáng Ñaœng ñöôïc toå chöùc quanh caùc nhaø xaõ hoäi vaø caùc nhaø duy Nga laø Mayoux, Monatte, Pierre Pascal, Brice Parain, maëc duø raát gaén boù vôùi nöôùc Nga vaø xaõ hoäi chuœ nghóa, hoï vaãn khoâng bò löøa bôœi tính caùch ñaëc thuø cuœa cheá ñoä môùi. Theá maø ñuùng vaøo luùc giai caáp tieåu noâng bò giaœi taùn gaây naïn ñoùi leân tôùi haøng trieäu ngöôøi, laïi chính laø caùi luùc maø caùc nhaø thô sieâu thöïc quyeát ñònh daâng hieán Ñaœng coäng saœn Nga söï “phuïc vuï” cuœa hoï, khi vieäc coäng saœn hoùa ñang böôùc vaøo con ñöôøng seõ ñöa ñeán nhöõng cuoäc thaœm saùt vaø thanh tröøng. Thöïc ra söï lieân luïy cuœa nhoùm trí thöùc saønh soœi naøy coù theå ñöôïc giaœi thích bôœi öôùc voïng mang tính ñoái choïi cuœa Breton. Öôùc voïng mình vöøa laø nhaø thô lôùn cuœa thôøi ñaïi vöøa laø keœ ngöï trò treân neàn Coäng hoøa Vaên chöông baèng quyeàn naêng cuœa trí tueä. Noù coù theå trôœ thaønh söï thöïc neáu Breton vaø ñeä töœ cuœa oâng ñöôïc Ñaœng coäng saœn coâng nhaän laø ngöôøi ñaïi dieän ñoäc nhaát cho vaên chöông caùch maïng. “ÔŒ thôøi ñieåm ñoù khoâng ai coù theå ngôø raèng naïn nhaân thöïc söï cuœa söï trôù treâu naøy khoâng phaœi laø giai caáp tö saœn maø laø giôùi trí thöùc öu tuù.”

Nguyeãn Ñaêng Thöôøng dòch

Trong cuoán Du surreùalisme consideùreù dans ses rapports au totalitarisme et aux tables tournantes, Mille et une nuits. 2003.

Ghi chuù Chuœ nghóa Sieâu thöïc ñöôïc saùng laäp bôœi nhöõng thanh nieân bò cuù soác maïnh cuœa Theá chieán thöù nhaát ñaõ bieán chieán tröôøng Verdun thaønh moät loø saùt sinh vaø moät naám moä taäp theå. Hoï choáng vaên minh, tö baœn, choáng khoa hoïc, kyõ ngheä ñaõ saùng cheá ra nhöõng khaåu ñaïi baùc saùt nhaân (nhöng hoï queân nhöõng phaùt minh coù ích lôïi cho con ngöôøi). Hoï muoán quay veà vôùi thieân nhieân hoang daïi, caœnh vaät ñieâu taøn hoang pheá (tranh Dalí), moäng mò (Freud), sieâu hình, dò ñoan (caàu cô / tables tournantes), phöông Ñoâng huyeàn bí, chaâu Phi,

TC THÔ 27

•

Oxeâani man rôï, v.v... Nhoùm vaên ngheä só phaœn chieán ôœ Hueá nhö Trònh Coâng Sôn, Hoaøng Phuœ Ngoïc Töôøng, Ngoâ Kha, Böœu Chæ... coù nhieàu neùt töông ñoàng vôùi nhoùm vaên ngheä só sieâu thöïc ôœ Paris. Hoï cuõng muoán quay veà moät “queâ höông thaàn thoaïi” thanh bình, coå kính, nguyeân thuœy, ñoâng Phöông... duø hoï söœ duïng caùc chaát lieäu du nhaäp töø phöông Taây ñeå saùng taïo. Trònh Coâng Sôn saùng taùc nhöõng tình khuùc aûo naõo (möa vaãn möa rôi treân taàng thaùp coå, nhö caùnh vaïc veà phía xa xoâi...), roài nhaïc phaœn chieán, roài nhaïc “thieàn”. Giôùi trí thöùc Phaùp taœ khuynh maëc duø bieát roõ veà goulag vaø thanh tröøng ôœ caùc nöôùc coäng saœn tröôùc vaø sau chieán tranh laïnh, vaãn khö khö beânh Coäng vaø choáng Myõ. Sartre ñaõ tuyeân boá: Ñöùa naøo choáng coäng laø quaân choù ñeœ... Caùc nhaø caùch maïng ñaõ gieát quaù ít... (Tout anti-communiste est un chien... Les reùvolutionnaires n’ont pas asssez tueù...). Thaùng Gieâng 1975, khi Soljenitsyne töø Myõ gheù sang Paris, oâng bò giôùi trí thöùc Saint-Germain-des-Preùs (Sartre, de Beauvoir, Jean Baudrillard, Pierre Bourdieu, Reùgis Debray, Philippe Sollers...) lô laø vaø choáng ñoái, vì goulag ñoái vôùi hoï chæ laø caùi gai nhoœ cuœa thieân ñöôøng xaõ hoäi chuœ nghóa maø Soljenitsyne laø con saâu laøm saàu noài canh. Moät kyù giaœ “xaõ hoäi” ñaõ “kyù hoïa” moät böùc chaân dung cuœa nhaø vaên Nga nhö sau: “Cô theå cuœa nhaân vaät naøy gaây cho ta söï lo ngaïi vaø baát an. Daãu coù ñöôïc caïo röœa nhaün saïch thì noù vaãn phôi baøy caùi phaàn ñaùng ngôø cuœa moät teân baàn noâng (moujik) y nhö trong huyeàn thoaïi, vôùi nhöõng veát nhaên nheo haèn saâu treân khuoân maët khieán noù coù dieän maïo cuœa khæ, nhöõng con khæ buoàn baõ nhìn nhöõng ngöôøi qua laïi daïo chôi trong ngaøy chuœ nhaät” (l’ Uniteù, 24 thaùng Gieâng, 1975, do Jean Seùvillia trích daãn trong cuoán Le terrorisme intellectuel / Trí thöùc khuœng boá, EÙditions Perrin, 2004). Thaät ra, choáng Myõ laø moät truyeàn thoáng Phaùp ñaõ coù töø haäu baùn theá kyœ 18, do caùc nhaø thoâng thaùi, trieát gia vaø “vaên nhaân” Khai Saùng chöa töøng ñaët chaân leân chaâu Myõ, nhö Buffon, Voltaire, Raynal, Cornelius de Pauw... chuœ xöôùng. Thoaït tieân laø treân bình dieän ñòa lyù vaø thieân nhieân (toaøn chaâu Myõ chæ laø moät mieàn ñaát “ñoàng daïng, ngheøo naøn, xaùm ngaét”) tröôùc khi chuyeån sang ñòa haït trieát lyù vaø chính trò ñeå choáng ñoái Hoa Kyø cho ñeán nay. 1. Carl Einstein (1885-1940), nhaø vaên, nhaø thô vaø nhaø vieát söœ ngheä thuaät goác Berlin, baïn thaân cuœa nhaø buoân baùn tranh Daniel-

•

TC THÔ 27

Henri Kahnweiler vì hoï chia seœ moái ñam meâ chung laø hoäi hoïa laäp theå. Nhö Walter Benjamin ngöôøi baïn ñoàng höông cuœa oâng, oâng ñaõ quyeân sinh vaøo ngaøy 5 thaùng Baœy 1940, ñeå traùnh tröôùc lính Gestapo. 2. Die Fabrikation der Fiktionen, Carl Einstein, Sibylle Penkert bieân taäp, Rohwolt, Reinbeck bei Hamburg, 1973. 3. Buoåi dieãn thuyeát taïi Ateneo ôœ Barcelone, 17 thaùng 11, 1922. 4. Trong taïp chí Varieùteùs, Bruxelles. 5. Töø moät baøi dieãn vaên cuœa Louis Aragon ñoïc taïi moät kyù tuùc xaù sinh vieân ôœ Madrid ngaøy 18 thaùng Tö 1925, do Maurice Nadeau trích daãn trong cuoán Histoire du surreùalisme, Paris, Le Seuil 1945, tr. 115. 6. La Reùvolution surreùaliste (Caùch maïng sieâu thöïc), soá 4. 7. Trong “Moâ taœ moät cuoäc caùch maïng saép tôùi”. 8. La Reùvolution surreùaliste, soá 5. 9. Trích daãn töø cuoán Maleùvitch, Ecrits, Andreùe RobelChicourel chuyeãn ngöõ, nxb Champ Libre, Paris 1975, tr. 171. 10. Tcheùka vaø OGPU laø tieàn thaân cuœa KGB. 11. Do Francois Nourrissier trích daãn trong cuoán Un Sieøcle NRF (Moät theá kyœ NRF), Gallimard, Paris 2000, tr. 113. 12. “Lettre aux eùcoles du Bouddha” (Thö cho caùc tröôøng Buït) trong La Reùvolution surreùaliste, soá 3. 13. Leùon Trotski (hay Leon Trotsky vieát theo tieáng Anh, goác Do Thaùi, sinh ngaøy 26 thaùng Möôøi 1879 taïi mieàn Nam Ukraine, bò aùm saùt naêm 1940 ôœ Mexico, teân thaät Lev Davidovich Bronstein). Tuy choáng Staline, nhöng Trotski cuõng laø moät teân khaùt maùu chaúng thua. Trong cuoäc noäi chieán Nga (1919-1922), Trotski ñaõ ra leänh cho Hoàng Quaân taøn saùt (vôï con hoï bò baét laøm con tin ñeå laøm aùp löïc cho hoï tuaân leänh) ít nhaát laø 20.000 lính thuœy (luùc ñaàu uœng hoä cuoäc caùch maïng voâ saœn) taïi caên cöù haœi quaân Kronstadt khi hoï bieåu tình ñoøi hoœi moät chính quyeàn daân chuœ. Naêm 1938 Breton coù gaëp Trotski taïi nhaø cuœa caëp vôï choàng hoïa só Rivera Diego - Frida Kahlo ôœ Mexico. Ñoäc giaœ tieáng Phaùp coù theå ñoïc theâm Le terrorisme intellectuel de 1945 aø nos jours (Trí thöùc khuœng boá töø naêm 1945 ñeán nay) Jean Seùvillia, EÙditions Perrin 2000; Les maitres censeurs (Caùc baäc thaày kieåm duyeät) EÙlizabeth Leùvy, nxb Jean-Claude Latteøs 2002; La grande parade (Cuoäc dieãn haønh lôùn [cuœa phaùi taœ]), Jean-Francois

TC THÔ 27

•

Revel, Plon 2000; L’obsession anti-ameùricaine (Noãi aùm aœnh choáng Myõ) Jean-Francois Revel, Plon 2002; L’enneni ameùricain (Myõ keœ thuø cuœa chuùng ta) Philippe Roger, EÙditions du Seuil 2002, v.v... Töïa ñeà baœn dòch naøy laø cuœa ngöôøi dòch, caùc tieåu ñeà thì do chính taùc giaœ. “Ñoâi lôøi” laø phaàn daãn nhaäp cho cuoán tieåu luaän (tr. 7-9), “Chuœ nghóa Sieâu thöïc vaø phöông Ñoâng” (tr. 117-128) trích töø chöông 5 coù caùi töïa ñeà chung laø “Thaåm phaùn vaø Naïn Nhaân” (tr.111-140). (Nguyeãn Ñaêng Thöôøng)

“Theá giôùi vaøo thôøi chuœ nghóa sieâu thöïc” trong taïp san Varieùteùs, soá ñaëc bieät “Chuœ nghóa sieâu thöïc naêm 1922”, Bruxelles, thaùng saùu 1929. trang 26-27.

•

TC THÔ 27

LINH VUÕ

CHOÃ NHÔÙ. LU MÔØ Ngaøn naêm tröôùc. Coù laàn. Anh ñaõ gaëp Ngaøn naêm sau. Caùt buïi, vaãn höõng hôø Anh, tìm veát seïo. Trong phuùt ñaàu thai Baáu chaët veát ñau. Meï chia hôi thôû Thôøi gian. Chöa ñeám giöõa ñaát vôùi trôøi Theá gian chaúng ai. Chôø ñôïi. Coøn. Nôi em moät choã, coâ ñôn. Anh, muoán nguïc tuø. Böùt sôïi toùc daøi. Haïnh phuùc. Coät baøn chaân, goùt ñoû. Thu meàm. Ngaøn naêm tröôùc. Coù laàn anh ñaõ nhôù. Nhaïc traàm buoàn, ñoåi maét em xanh. Chieác aoù luïa vaøng, uoáng no aùnh saùng. Anh nhìn. Hai baøn tay. UÙp maët, treân vuõng toái chöa ñaày. Anh bieát, theá naøo em cuõng hoûi Veát seïo chöa ñuû laøm tang chöùng. Baøn tay. Chöa coät chaët heát. Noåi buoàn. Ngaøn naêm sau, cuõng chæ laø hoâm qua, em vöøa ñöùng laïi. Traêm naêm qua. Anh vaãn laø haït buïi. Ñi tìm. Trong maét em Chuùt gì ñau, khoâng choán coäi nguoàn. Trong tim anh.Toaøn vi khuaån ñieân cuoàng. Goïi tình nhau. Moät choã nhôù. Lu môø.

TC THÔ 27

Nguyeãn Caûnh Nguyeân

Baøi thô chuû nhaät Tröôùc maët toâi laø nhöõng ngöôøi ñaøn oâng vaø nhöõng ngöôøi ñaøn baø beân phaûi vaø beân traùi toâi laø nhöõng ngöôøi ñaøn baø vaø nhöõng ngöôøi ñaøn oâng xung quanh toâi nhöõng ngöôøi ñaøn oâng vaø nhöõng ngöôøi ñaøn baø ñang giaønh nhau noùi nhö töï bao giôø hoï vaãn giaønh nhau noùi veà nhöõng ñieàu raát nhoû nhaët maø toâi khoâng theå bieát nhöõng ñieàu raát ñôn giaûn maø toâi khoâng theå hieåu thuù thaät toâi khoâng theå bieát taïi sao maø toâi laïi toû ra chaùn ñeán vaäy toâi khoâng theå hieåu taïi sao maø toâi laïi to ra buoàn nguû ñeán theá toâi ngaùp ngaén ngaùp daøi ngaùp ñeán saùi quai haøm nhöng khoâng theå ñöùng daäy khoâng theå boû ñi ñaâu khoâng theå laøm gì khaùc khi nhöõng ngöôøi ñaøn oâng vaø nhöõng ngöôøi ñaøn baø xung quanh toâi vaãn coøn tieáp tuïc noùi nhöõng ngöôøi ñaøn baø vaø nhöõng ngöôøi ñaøn oâng beân phaûi beân traùi toâi vaãn tieáp tuïc dieãn thuyeát

•

TC THÔ 27

nhöõng ngöôøi ñaøn oâng vaø nhöõng ngöôøi ñaøn baø tröôùc maët toâi vaãn tieáp tuïc la loái veà nhöõng ñieàu raát ñôn giaûn maø toâi khoâng theå bieát veà nhöõng ñieàu nhoû nhaët maø toâi khoâng theå hieåu toâi khoâng theå hieåu taïi sao toâi laïi buoàn nguû ñeán vaäy toâi xin loãi caùc oâng toâi xin loãi caùc baø xin cho toâi nguû moät tí moät choác moät teïo moät laùt ñi toâi xin choáng maét maø nguû toâi noùi thaät toâi cuõng yeâu kính vaø sôï chuùa laém chöù boä.

TC THÔ 27

Phaïm Chung laøm thô/côm aùo/ñôøi thöôøng toái hoâm qua buoàn-nguû-díu-caû-maéùt (maø) coøn ñieân-caû-ñaàu vì caùi chöông trình ñieän toaùn ôû sôû chöa xong coù nhieàu bugs neân phaûi ñem caùi maùy vi tính vaøo giöôøng loïc coïc loïc coïc ñaùnh maáy haøng code vaøo chöông trình ñieän toaùn nhöng toâi coù taät xaáu laø khi vieát chöông trình thì laïi mô moäng nghó ñeán thô toâi vaãn meâ laøm thô hôn laø thaûo chöông trình ñieän toaùn (duø cho laø) laøm thô ñaâu coù vöïc ñuôïc gaïo (nhö) thaûo chöông trình ñieän toaùn ñaâu coù vöïc ñöôïc (uûa, vöïc ñöôïc gì vaäy ta?)... thô neân toâi nghó laø seõ thuoång thô oâng Buì Chaùt nguyeân vaên hay söûa ñoâi ba chöõ may ra noåi tieáng in thô baùn laáy tieàn ñong gaïo, maø caùi ñieäu naøy hì huïc caû ñeâm (roài cuõng) chaúng xong caùi chöông trình ñieän toaùn phaûi gioù ñoù (vaø) caùi baøi thô cuõng chaúng ra côm chaùo gì; coâ vôï yeâu naèm nguû ngoan aùnh traêng raèm chieáu saùng choã naøng naèm ô! coøn chöông trình ñieän toaùn chöa xong coøn baøi thô tình dôû dang (maëc keä) saùng ra vaøo sôû ngoài laøm tieáp (vaø) baøi thô thì cöù cheùp nguyeân vaên baøi cuûa Ñoã Kh. hay laø cuûa Kheá Ieâm; quay qua oâm vôï söôùng hôn laøm thô 6/2004

•

TC THÔ 27

Ñình Nguyeân

Laån thaån — coù sao ñaâu Möa nhö sôïi daây ñaøn reùo hoaøi nhöõng thanh aâm reàn ró. Xoái saïch nôi caàn xoái, röûa — coù khi caàn maø coù röûa ñöôïc ñaâu! Maëc keä! cöù öôùt nheøm mieãn laø saïch choã naøo hay choã aáy, bieát laøm sao? Laém luùc öôùt laïi hay, leõ raèng ñöôïc khoâ maø laïi öôùt, khoâ — öôùt coù nghóa gì khi nöôùc khoâng truùt xuoáng laïi cöù ñoå heát leân trôøi. Leõ taát nhieân laø nhö vaäy, möa maø! Sao cöù laån thaån laøm chi? Caùi gì troâi cöù troâi theo doøng cuûa noù. Caùi khoâng troâi ôû laïi vôùi mình, ñöôïc coù khi laø maát maø coù maát gì ñaâu vì ñöôïc sinh ra ñaõ toaøn laø ñöôïc, giôø maát laïi ñöôïc maát, coù sao ñaâu? Hoûi coù ai ñöùng veà phía naøy? Ñeå — ñöôïc — cuøng — cöôøi — khoùc — vôùi — toâi ? 04072004

TC THÔ 27

•

leâ traàn vaân anh

KHOÂNG THEÅ CHÒU ÑÖÔÏC HÔN NÖÕA Toâi thaät söï bò shock vì khoâng tin ñöôïc baïn trai laâu nay maø mình vaãn tin töôûng, chung thuyû laïi laø moät ngöôøi yeâu ñöông treân maïng. Tôùi laàn toâi veà Thanh Hoaù vì bieát tin coâ beù ñoù cuõng veà Thanh Hoaù ñeå tìm caùch tieáp caän ngöôøi yeâu toâi. Toâi tin töôûng raèng sau laàn aáy, anh seõ thoâi khoâng nhö vaäy nöõa. Nhöng moái tình naøy heát thì moái tình khaùc laïi ñeán. Anh aáy vieát thö cho coâ gaùi vôùi nhöõng lôøi leõ ngoït ngaøo, y nhö ñaõ vieát cho toâi. Toâi ñaõ vaøo hoøm thö cuûa anh aáy vaø ñoïc heát nhöõng laù thö ñoù, toâi ñaõ noùi chuyeän vôùi coâ gaùi ñoù, nhöng coâ ta vaãn cöù nhö khoâng coù chuyeän gì. Anh aáy coøn beânh hoï, noùi raèng khoâng coù quyeàn. Toâi ñaõ quaù meät moûi vôùi anh aáy, toâi ñaõ chòu ñöïng 2 naêm trôøi daèn vaët vì nhöõng laù thö anh aáy vieát cho caùc coâ gaùi qua maïng. Vaø ñeán baây giôø toâi quyeát ñònh khoâng muoán nghó ñeán nhöõng laù thö aáy nöõa. Toâi nghó, chuùng ta neân noùi thaúng vôùi ngöôøi yeâu: “Em yeâu anh vaø chung thuyû vôùi anh. Neáu nhö ñoù laø tình baïn (nhöõng moái quan heä treân maïng) thì

•

TC THÔ 27

em khoâng coù yù kieán gì. Nhöng em khoâng thích ngöôøi coù tính laêng nhaêng, em ñaõ gheùt bò phaûn boäi vaø doái traù trong tình yeâu. Em khoâng chòu ñöïng ñöôïc ñieàu ñoù vì em nghó ñaõ yeâu nhau laø phaûi moät loøng vôùi nhau. Neáu anh thöïc söï thích nhöõng coâ gaùi ñoù, vaø khoâng theå khoâng vieát cho hoï nhöõng lôøi yeâu thöông nhö theá thì em coi nhö laø anh ñaõ löïa choïn caùch ñoù, löïa choïn caùch soáng vaø ñoái xöû vôùi em nhö theá. Vaø em khoâng chaáp nhaän ñöôïc ñieàu naøy”. Toâi ñaõ noùi vôùi anh aáy nhö theá vì toâi nghó neáu anh aáy thöïc söï yeâu toâi vaø quyù troïng tính chung thuyû trong tình yeâu cuûa toâi thì anh aáy seõ nghó. Neáu khoâng, hoaëc coù theå vì só dieän maø anh aáy ñeán vôùi nhöõng ngöôøi con gaùi kia thì toâi seõ khoâng coù gì phaûi hoái tieác caû. Toâi laøm nhö vaäy vì toâi heát caùch roài, khoâng theå chòu ñöôïc hôn nöõa. 01.03.2004

TC THÔ 27

Phan Taán Haûi

Toâi Ñi Tìm Em Ñôøi NAØY, Ñôøi Naøy Lôøi naøy laø lôøi moãi ngaøy toâi ñoïc, moãi ngaøy toâi ca, toâi haùt, toâi nhaåm, toâi aên, toâi nuoát, toâi cöôøi: Raèng caùi naøy coù neân caùi kia coù, raèng caùi naøy khoâng neân caùi kia khoâng... lôøi naøy laø lôøi moãi giôø toâi thôû, moãi giôø toâi hít, toâi nhìn, toâi rôø, toâi naém, toâi voø, toâi neám: Raèng caùi naøy sinh neân caùi kia sinh, raèng caùi naøy dieät neân caùi kia dieät... moãi phutù, moãi giaây, lôøi naøy, lôøi naøy.... ngaám vaøo ngöôøi toâi, laø maùu thòt toâi... laø toâi, laø caùi khoâng toâi, laø cuûa toâi, laø caùi khoâng cuûa toâi... lôøi naøy, lôøi naøy, chæ coøn moät lôøi naøy thoâi. Lôøi naøy laø lôøi maø toâi ñaõ noùi, vôùi em, trong lôùp hoïc, ngoaøi thö vieän, cuoái giaûng ñöôøng, beân giöôøng beänh: raèng caùi naøy coù neân caùi kia coù, raèng caùi naøy khoâng neân caùi kia khoâng, raèng caùi naøy sinh neân caùi

•

TC THÔ 27

kia sinh, raèng caùi naøy dieät neân caùi kia dieät... roài em coù nhôù, roài chæ vì em, moät hoâm hai hoâm nhaãn tôùi ba hoâm, toâi ñaõ vaøo ñôøi, vaøo ñôøi vaø ñeå tìm em, ñeå noùi vôùi em, vôùi em, lôøi naøy, lôøi naøy... Moät ñôøi moät ñôøi tróu naëng khoân löôøng, raèng em coù bieát khoâng chæ moät ñôøi, raèng toâi ngoài ñeám, moät ñôøi, hai ñôøi, ba ñôøi, boán ñôøi... tôùi voâ löôïng ñôøi... raèng em coù nhôù, laø toâi ñaõ ngoài, ñeám soá cho em bao ñôøi, bao ñôøi, bao ñôøi... raèng toâi tìm em töø voâ löôïng ñôøi, ñeå keå em nghe, raèng caùi naøy coù neân caùi kia coù, raèng caùi naøy khoâng neân caùi kia khoâng, raèng caùi naøy sinh neân caùi kia sinh, raèng caùi naøy dieät neân caùi kia dieät... toâi ngoài toâi ñeám... khoâng ai, khoâng ai, chæ coøn moät naém thòt da ñang ñeám, em coù nghe khoâng, chæ coøn tieáng ñeám, chæ coøn moät naém thòt da ñang ngoài, ñang ngoù, ñang noùi vôùi em... Ñôøi naøy, ñôøi naøy... raèng em khoâng nhôù laø voâ löôïng ñôøi, laø anh ñaõ ngoài, goõ quan taøi em, ngoài ca, ngoài ca, raèng em haõy nghe, raèng caùi naøy coù neân caùi kia coù, raèng caùi naøy khoâng neân caùi kia khoâng, raèng caùi naøy sinh neân caùi kia sinh, raèng caùi naøy dieät neân caùi kia dieät... raèng toâi bao ñôøi, nhìn nhan saéc em, bao ñôøi, bao ñôøi, nhìn nuï cöôøi em, bao ñôøi,

TC THÔ 27

bao ñôøi, roài naøi næ em, raèng haõy nghe toâi, haõy nghe lôøi naøy, raèng caùi naøy coù neân caùi kia coù, raèng caùi naøy khoâng neân caùi kia khoâng, raèng caùi naøy sinh neân caùi kia sinh, raèng caùi naøy dieät neân caùi kia dieät... Ñôøi naøy, ñôøi naøy... raèng em haõy thaáy... ñôøi naøy, ñôøi naøy... raèng em haõy thaáy... coù caùi khoâng sinh, coù caùi khoâng dieät... coù lôøi ñang ñeám, vaãn laø baát ñoäng, baát ñoäng, baát ñoäng, baát sinh, baát sinh... coù lôøi ñang ñeám traûi voâ löôïng ñôøi, vaãn chöa thaønh lôøi, vaãn chöa thaønh lôøi...

•

TC THÔ 27

Thaùi Tuaán

oài coøn beù, toâi thích ñöôïc meï daãn ñi xem xieác. Troø veø trong caùc gaùnh xieác coù troø ñaùnh ñu bay, troø giôõn chôi vôùi coïp, troø ñi daây. Troø naøo cuõng laø troø chôi coù theå cheát ngöôøi, gaây ñöôïc xuùc ñoäng maïnh. Rieâng troø ñi daây vöøa taïo ñöôïc söï hoài hoäp lo sôï; coøn theâm caùi laï luøng. Sôïi daây caêng thaúng heät nhö sôïi daây meï toâi phôi quaàn aùo, maø ngöôøi ta coù theå ñi nhö ñi treân ñaát baèng, chaúng laï laém sao? Song troø chôi coù haáp daãn ñeán ñaâu cöù xem ñi xem laïi maõi cuõng trôû thaønh nhaøm chaùn, xuùc ñoäng giaûm bôùt vì caûm giaùc bò maøi nhaün, trô cuøn. Vaø roài caùi troø ñi daây coù anh Heà phuï giuùp cho chaøng leo daây chuyeân nghieäp. Caùch chôi cuûa Heà khaùc laï, quaàn aùo loâi thoâi leách theách, khoâng coù veû ñöùng ñaén thaønh thaïo. Doø töøng böôùc ñi vôùi daùng veû sôï haõi, vuïng veà. Nhöõng böôùc trôït ngaõ vöøa hoài hoäp laïi theâm caùi cöôøi. Meï toâi noùi: “Laøm Heà khoâng deã ñaâu, con aï! Taøi naêng kinh nghieäm ít ra phaûi ngang baèng, coù khi coøn vöôït hôn anh chaøng ñi daây chuyeân nghieäp. Neáu khoâng seõ laø moät anh Heà voâ duyeân. Coù khi toi maïng.” Picasso cuõng laø moät anh Heà taøi ba loãi laïc, coù caùch chôi khaùc laï trong giôùi caàm coï. OÂng ñaõ chöùng toû taøi naêng ôû thôøi kyø goïi laø Epoque Blue. Maø roài chuyeån hoùa sang caùch chôi Laäp theå. Noùi ñeán tröôøng phaùi Laäp theå, ngöôøi ta chæ bieát coù oâng. Caùch chôi quaù khoù neân ít ñeä töû. Ñôøi soáng Laäp theå quaù ngaén nguûi so vôùi nhöõng moân phaùi khaùc. Bieát ñeán oâng thì nhieàu maø thöôûng ngoaïn noåi taùc phaåm cuûa oâng laïi raát hieám. Neáu phaûi baàu baùn moät danh Heà trong giôùi ngheä só, chaéc chaén Charlie Chaplin, goïi thaân maät laø Charlot, seõ coù nhieàu phieáu tín nhieäm nhaát. OÂng Heà

TC THÔ 27

•

soá moät, vua Heà ôû caû hai nghóa ñen laãn nghóa traéng. Caùch chôi cuûa Charlot töï nhieân nhö ñôøi soáng. Caùi coâng phu, caùi kyõ thuaät daáu kín, chæ coøn laïi nhöõng aán töôïng caûm xuùc vaøo thaúng taâm tö, khoâng caàn ñeán caây caàu lyù trí. Söï bi thaûm trong nhöõng taùc phaåm cuûa Charlot khoâng laø nhöõng bi thaûm traàn truoàng soáng söôïng. Caùi chaát Haøi cuûa Charlot khoâng phaûi ñeå che daáu chaát Bi, maø khoaùc vaøo moät veû ÑEÏP ñi ñeán cuøng cöïc cuûa söï bi thaûm. Töø cuï giaø ñeán ñöùa beù, trí thöùc hay bình daân, baát cöù ôû phöông trôøi naøo cuõng coù cô hoäi tröïc tieáp vôùi nhöõng cuoán phim Charlot vaø tìm ñöôïc söï thích thuù cuûa rieâng mình. Nhöõng tuyeät taùc vaên chöông ngheä thuaät ñöôïc ñoùn nhaän roäng raõi, thöôøng hoùa giaûi söï bi thaûm do söï chuyeån hoùa noù thaønh caùi buoàn meânh moâng man maùc, caùi buoàn bao la khoù tìm ra duyeân côù. Töïa nhö noãi muoän phieàn khi nhìn chieác laù ruïng, caùnh beøo daït, ñoùa hoa troâi. Trong caùi bao la meânh moâng cuûa ñôøi soáng kieáp ngöôøi, beøo cöù daït, hoa cöù troâi. Nhöõng chieác thuyeàn cöù rôøi beán, nhöõng con taøu coù töø bieät saân ga roài cuõng coù luùc trôû veà. Nhôù nhaø chaâm ñieáu thuoác. *

Xa nhaø laø chuyeän chaúng ñaëng ñöøng, cuõng laø caùi ñau khoâng ai muoán. Maø nhôù nhaø laïi laø caùi buoàn caàn coù cho taâm tö. laøm theá naøo tìm ñöôïc coäi nguoàn duyeân côù ôû caùi qui luaät hai maët Hôïp Tan. Sôïi daây caêng thaúng ngheä thuaät, khi böôùc chaân vaøo chæ thaáy coù moät ñaàu daây, coøn ñaàu kia hun huùt nghìn truøng, bieát bao giôø tôùi ñöôïc. Orleùans 8 Juin 2004 * Thô Hoà Dzeánh

•

TC THÔ 27

Traàn Kieâu Baïc

oâi môû cöûa Thô Taân Hình Thöùc ( TTHT) nhö moät ngöôøi ñaõ ñi laïi nhieàu nôi, traûi qua nhieàu naéng möa gioâng baõo, chòu caùi noùng nung ngöôøi cuûa sa maïc boûng chaùy hay run raåy döôùi côn laïnh thaáu da cuûa mieàn Baéc Cöïc laïnh giaù, trôû veà, tra chìa khoùa vaøo caên nhaø cuõ vöøa ñöôïc taân trang, môùi laï hôn, tieän nghi hôn, môùi meû trong taàm nhìn hôn, maø loøng cöù ngaån ngô nhôù veà caên nhaø cuõ, moät thôøi laâu daøi che chôû vaø baûo boïc cho toâi trong suoát khoaûng ñôøi ñaõ qua! Moät kyû nieäm ñôn sô maø luoân aám cuùng trong loøng mình toâi khoâng sao queân ñöôïc, coù töø luùc Tieåu hoïc , thuôû coøn lôùp 3 tröôøng laøng! Toâi nhôù nhö in vaøo moät ngaøy Thöù Naêm, sau giôø ra chôi laø giôø Quoác Vaên. Thaày toâi, luoân luoân nghieâm trang sau laøn kính traéng, ñaõ cho lôùp taäp laøm caâu vôùi danh töø “THÒT BOØ”. Baøi ñöôïc noäp leân! Chuùng toâi hoài hoäp chôø Thaày cho ñieåm. Toâi thaáy Thaày döøng maét thaät laâu tröôùc taám giaáy hoïc troø cuûa toâi, gaät ñaàu vaø mæm cöôøi. Roài Thaày ñoïc to caâu toâi vöøa noäp vôùi lôøi khen laø “ caâu ñuùng vaên phaïm vaø coù yù töôûng môùi! “KHOÂNG COÙ THÒT GÌ NGON BAÈNG THÒT BOØ“. Theo Thaày, caâu so saùnh naày coù theå khoâng ñuùng vôùi thöïc teá, nhöng chöùng toû toâi laø ngöôøi coù oùc saùng taïo trong pheùp laøm caâu. Toâi ñöôïc hôn caùc baïn moät ñieåm veà ‘söï saùng taïo‘ naày vì ña soá caùc baïn toâi thöôøng quaån quanh caùc caâu thöôøng nhö “Nhaø toâi hoâm nay aên thòt boø“, “Maù toâi ñi chôï mua moät kyù thòt boø “ ...

TC THÔ 27

•

Hoâm gaëp Ba toâi ôû saân tröôøng sau giôø tan hoïc, Thaày cho yù kieán laø nhöõng ngöôøi coù saùng taïo trong Vaên chöông ( nguyeân vaên Lôøi Thaày laø ‘yù môùi, yù laï’ ), seõ trôû thaønh nhaø thô, nhaø vaên noåi tieáng sau naày! Taát nhieân toâi möøng laém! Nhöng Ba toâi laïi khaùc! Ngöôøi khoâng tin nhö vaäy, vaø thöïc teá hôn, höôùng daãn toâi hoïc Ban Toaùn hôn laø Ban Vaên chöông maø Ngöôøi cho laø chöa chaéc moät ñònhh höôùng thaønh coâng cho töông lai! Toâi theo Ban Toùan maø vaãn aùm aûnh bôûi lôøi noùi cuûa Thaày toâi hoài tröôùc, neân vaãn boân ba vôùi vaên chöông, chöõ nghóa! Toâi vaãn xem Thô Vaên nhö laø moät bieän phaùp laøm taâm hoàn mình bay cao leân, laø phöông caùch laøm giaûm ñöôc söùc eùp cuûa coâng vieäc vaø laø moät loái thoaùt cho nhöõng beá taéc trong ñôøi! Toâi vieát vaên, laøm thô trong suy nghó ñoù! khoâng caàn ñaêng ôû ñaâu, khoâng gôûi cho ai duø ñoù laø ngöôøi toâi yeâu thích. Töø nhöõng naêm Trung Hoïc vaø Ñaïi Hoïc, toâi vaãn tìm toøi, suy nghó, chaét loïc, ñeå tìm moät yù thô, vaàn thô cho nhöõng baøi thô theo loái coå cuûa mình! Toâi khoâng ham laøm thi só duø vaãn bò aùm aûnh boûi lôøi nhaän xeùt cuûa Thaày toâi, bôûi toâi nhaän ra raèng laøm thô khoâng deã vaø laøm nhaø thô laïi khoù gaáp vaïn laàn! Toâi laøm ñöôïc thô, nhöng phaûi noùi thaät laø vaát vaû qua , coâng phu quaù ñeå coù nhöõng vaàn ñieäu ngoït ngaøo trong Luïc Baùt, nhöõng caâu ñoái nhau chænh chu trong thô Ñöôøng Luaät... Toâi ñaõ taäp laøm thô töï nhieân theo caûm xuùc, nhöng vaãn coøn moät nöûa trong voøng Thi Luaät phaûi tuaân theo. Toâi khoâng ra ñöôïc nhöõng khuoân saùo cuõ, toâi phaûi qua nhöõng caùi “QUAÙ“ trong ngoân ngöõ vaø trí tueä maø leõ ra, moät ngöôøi bình thöôøng luùc laøm thô phaûi ñöôïc thong dong, töï do quaûng dieãn yù töôûng mình nhö aên nguû, hít thôû... Roài Thô TÖÏ DO ( TTD) ra ñôøi nhö moät nôùi roäng, côûi môû, thoaûi maùi hôn, nhö xa loä coù theâm lanes , nhö ñaát ñöôïc laøm theâm maàu môû! TTD vaãn soáng vaø ñang song song vôùi thô cuõ ñeán baây giôø vaø bình thaûn naém tay nhau ñi treân xa loä nhieàu lanes trong thô ca VN. TTHT xuaát hieän trong nhöõng naêm gaàn ñaây nhö moät khaùm phaù môùi meû. Xa loä nhö ñöôïc môû roäng cho caùc lanes , caây coû hai beân ñöôïc doïn deïp phaúng phiu vaø xe coä löu thoâng nhanh nheïn hôn, deã daøng vaø an toaøn hôn! Ngöôøi vieát nhö coù nhieàu ñöôøng, nhieàu ngoõ ñeå ñi ñeán muïc tieâu chung laø Baøi Thô theo yù mình! Toâi nhìn quanh toâi, toâi baét gaëp nhöõng hình aûnh, toâi tìm ñöôïc nhöõng yù töôûng thoaùng qua raát nhanh, toâi naém baét, sao chuïp nhanh choùng vaø chính xaùc hôn laø ñeå chuùng naèm löu tröõ trong ñaàu ñeå sau ñoù maát nhieàu coâng “goït giuõa“ môùi thaønh baøi thô xem ñöôïc. Toâi vieát ngay, toâi khoâng do döï, töï nhieân, phoùng khoaùng nhö thôû, nhö hít, nhö ñöa tay leân, nhö ñaët tay xuoáng khi taäp theå duïc. Nhôø ñoù maø hình aûnh vaø suy nghó nhö chính xaùc hôn trung thöïc hôn vaø hieäu quaû hôn! TTHT trong toâi nhö quaû boùng trong chaân Maradona, linh ñoäng, ngaãu höùng, baèng moïi caùch ñi ñeán khung thaønh maø ñoâi khi khoâng caàn coâng thöùc taït ngang taït doïc ñeå laøm baøn trong moân boùng troøn.

•

TC THÔ 27

Laø moät ngöôøi coù loøng vôùi vaên chöông VN, toâi xem Thô Ca laø moät phaàn hôi thôû, moät phaàn maùu thòt cuûa ngoân ngöõ vaø vaên chöông nöôùc mình, duø beân trong hay beân ngoaøi Toå quoác. Thô caàn ñöôïc traân troïng, gìn giöõ vaø baûo veä trong moïi hoøan caûnh! Toâi ñeán vôùi TTHT nhö moät söï môû vaøo moät caên nhaø vöø môùi taân trang töø caên nhaø cuõ. Ñoù laø nhöõng nhaønh loäc môùi moïc leân töø goác coå thuï cuûa vaên chöông nöôùc ta! Toâi dang tay ñoùn nhaän TTHT nhö chieâm ngöôõng ñoùa hoa höông saéc môùi, nhaønh loäc xanh môùi ñaày höùa heïn. Khoâng deø daët, khoâng hoaøi nghi, toâi hoan ngheânh TTHT. Coù ñieàu, baây giôø toâi chöa giaø, nhöng khoâng coøn treû nöõa! Nhö moät ngöôøi ñaõ töøng aên caùc moùn aên thuaàn tuùy queâ höông, toâi chöa theå moät sôùm moät chieàu boû ñi taát caû ñeå chæ duøng caùc thöùc aên môùi laï duø bieát ñoù laø nhöõng thöùc aên nhanh hôn, boå döôõng hôn vaø coù lôïi cho söùc khoûe hôn! Vaû chaêng, nhö toâi ñaõ ví von: TTHT ñöôïc caùch taân töø goác ngoâi nhaø cuõ (neáu toâi khoâng laàm), hoaëc neáu nhö TTHT xuaát phaùt töø moät xu höôùng Thi Ca môùi meû ngoaøi VN, noù cuõng ñang truyeàn taûi baèng ngoân ngöõ Vieät, nhö nhöõng maàm xanh coøm baùm víu vaø nhôø vaøo söùc nuoâi cuûa caây coå thuï vaên chöông VN. Vaø nhö theá, toâi nghó, khoâng ai nôõ traùch toâi ñi treân ai con ñöôøng: Moät laø caån troïng, qui luaät, nghieâm chænh, vaø moät khaùc phoùng khoaùng, nhanh choùng vaø hieäu quaû. Cuoái cuøng, toâi nghó khoâng coù gì phaûi caân nhaéc hay thaän troïng quaù ñaùng khi ñeán vôùi TTHT. Neáu phaûi choïn moät con ñöôøng vaøo thô ñeå laøm ñeïp cuoäc ñôøi thì TTHT laø moät con ñöôøng nhanh choùng maø taïo ra hieäu quaû baát ngôø!

TC THÔ 27

•

Mòch La Phong

uïc baùt laø theå thô xuaát hieän khaù sôùm ôû nöôùc ta, soá caâu khoâng giôùi haïn. Gaàn moät theá kyû nay, Luïc baùt ñöôïc söû duïng phoå thoâng, nhöõng baøi daøi ngaén khoâng ñeàu, töø boán caâu trôû leân, daãu trong ca dao cuõng khoâng coù Luïc baùt ba caâu. Sau 1975, Nguyeãn Toân Nhan buoâng buùt 15 naêm, maõi ñeán naêm 1990, Nhan môùi taùi chaáp buùt: anh dòch vaø laøm thô. Anh chòu aûnh höôûng nhieàu veà trieát lyù cuûa Ñaïo hoïc vaø Phaät hoïc. Hôn moät thaäp kyû vieát vaø laøm thô, Nhan ñaõ coù hai thi phaåm “Xuaát Coát Ca” vaø “Luïc Baùt Ba Caâu”, caû hai ñeàu chöa xuaát baûn. Taäp “Luïc Baùt Ba Caâu” cuûa Nguyeãn Toân NHan, ñoù khoâng phaûi laø töïa ñeà, maø ñoù chæ laø teân goïi cuûa moät theå thô – Vaø töøng maûng ba caâu cuõng khoâng phaûi laø baøi thô theo nghóa thoâng thöôøng, coù theå goïi laø nhöõng ñoaûn-khuùc-thi hay nhöõng “Ode cuûa Nguyeãn Toân Nhan”. Töøng maûng töøng maûng noù nhö taám aùo baùch naïp cuûa Thieàn sö. Noù khöôùc töø moïi pheâ phaùn thieän aùc, hay

•

TC THÔ 27

dôû. AÂm ñieäu du döông chæ laø söï ñaùnh löøa thính giaùc. Thô laø ngoân ngöõ cuûa traàm maëc, cuûa Thieàn töï, cuûa Khoâng Hö tónh mòch, cuûa taác ñaát cô nhoïc hieám hoi. Thô Nhan khoâng ñeå ngaâm maø ñeå ngaãm. Moãi ñoaûn khuùc nhö laø moät hí loäng kheänh khaïng, nhöng cöôøi côït ai? Khoâng! Thô aáy khoâng bôõn côït ai ngoaøi mình vaø Töï nhieân. Noù seõ voâ duyeân neáu nhö nhöõng ai suy caàu ôû ñoù nhöõng caâu thô möôït maø, tình töù, nhöõng thi aûnh lung linh, boùng baåy. Nhöõng ñoaûn thi khoâng ñeà ñaõ tieáp caän ñeán coõi nhieäm maät cuûa hoùa coâng (“Thi ñaùo voâ ñeà thò hoùa coâng” – Vieân Mai). Caâu naøy (baûy chöõ) coù theå “thay lôøi töïa” cho taäp “Luïc Baùt Ba Caâu”. “Vaên chöông u maëc laø moät thöù ngheä thuaät cuûa Ngheä Thuaät” (Laâm Ngöõ Ñöôøng), noù seõ gaây dò öùng cho nhöõng ngöôøi khoâng thích hôïp noù. Hoïa hoaèn laém noù seõ coù duyeân vôùi ngöôøi maëc töùc taâm cô, tieàm di maëc hoùa. Ngöôøi vaøo coõi thô naøy khoâng ñænh chung gì vôùi caùi hö danh phuø phieám. Bìa boán cuûa taäp “Luïc Baùt Ba caâu” taùc giaû vieát: Chæ phaï nhaân gian baát tieáu thì Coå kim hieàn thaùnh dieäc lieâu phi. Hu ta! Taâm thoán löu thanh söû Baát thò kim nieân thöùc taãn hi! Chæ sôï nhaân gian chaúng keû cöôøi Xöa nay hieàn thaùnh cuõng sai hoaøi Than oâi! Danh muoán löu thanh söû Ngaãm laïi ñaâu baèng khoaûnh khaéc chôi! MLP

Chaát u maëc trong thô Nhan khoâng ôû theá thöôøng, noù maùy ñoäng beân giao giôùi cuûa Moäng Thöïc Vaät Taâm, beân bôø Thieân Ñòa, trì treä trong coõi Tieäm, hö hoùa trong coõi Hoát. Tieäm vaø Hoát roài cuõng nhaát nhö. Töø moät Vaïch ban ñaàu sau chuyeån thaønh ba Vaïch laø ñuû thieân bieán vaïn hoùa, laø thu nhieáp ñöôïc Caøn Khoân. Phaûi chaêng ñoù laø yù nghóa cuûa “Luïc Baùt Ba Caâu” khoâng ñeà? Luùc ñaàu chæ moät Haøo sinh Theâm vaøo Hai gaõy laø thaønh aâm döông Ba laø thu nhieáp möôøi phöông.

“Sinh” vaø “Thaønh” laø töø ngöõ cuûa Dòch, töông nghóa vôùi Cha Meï, Trôøi Ñaát. Ngoân ngöõ trong thô Nhan raát coâ ñoïng. Ngöôøi ñoïc xong taäp thô aáy thaáy thoaùng chuùt man maùc, nao nao roài tan bieán nhanh, khoâng ñeå laïi chuùt trieát lyù naøo:

TC THÔ 27

•

Buïi muø caùi nguyeät phöông taây Roãng khoâng ñaàu chaúng nghó xoay nhöõng gì Moät haøng con chöõ laàm lì.

Taát caû ñeàu laø rôõn, ñeàu laø voâ thöôøng. Chieác phao ôû cuoái bôø nhaân theá chæ laø aûo aûnh. Boùng daùng Xuaân Thu cuûa Trang khoâng hoøa vaøo Xuaân Thu cuûa Khoång. Xuaân Thu cuûa Trang laø Xuaân Thu cuûa u maëc, Xuaân Thu cuûa Khoâng laø Xuaân Thu cuûa Huyeát Hoa. Cho neân nhaát thieát Phaät giôùi ví nhö Ma giôùi. Ñoïc “Luïc Baùt Ba Caâu” maø chæ ñoïc thoaùng qua coù khaùc naøo nhình traêng ñaùy hoà, nhìn söông buoåi tröa? OÂng Ñoã, oâng Lyù bieát theá thì laøm thô maø laøm gì? Moät khoái Taâm aáy chæ noùi phôùt qua maáy haøng ôû ñaây e khoâng suy minh ñöôïc taám loøng cuûa taùc giaû, bôûi vì “laøm thô boå cuûi nhö nhau”. 1. Maáy caâu coâng aùn lôïm muøi Naïp y chaúng roõ seõ chuøi vaøo ñaâu Theá neân bieát chaéc nhieäm maøu 2. Sôùm mai giaùc ngoä töùc thì Chaúng caàn luaän ñieåm tö nghì gì trôn UÛa ñöøng laáy oaùn traû ôn 3. Thöôøng khi chaúng giaän hôøn ai Laâu laâu boá thí moät vaøi cô duyeân Nhaân gian tuyeät ñoái vaãn ngôø 4. Ñaâu coøn bieát saïch dô naøo Caùi gì cuõng trieät ñeå xaøo loän tung Ñuùng Sai nheùt heát moät thuøng 5. Ba Caâu laøm maát ba giaây Khoâng ai tri ngoä ñaønh quay veà göôøng Treân ñaàu saün saùng nhö göông 6. Nuùi nam khoâng bieát höôùng naøo Ñaønh ñi veà phía ñaåy phao lìa bôø Maëc cho tuïc theá ñöùng chôø

•

TC THÔ 27

7. Lôõ laøng boït nöôùc boùng taêm Neân anh vaãn cöù caø laêm vôùi ñôøi xaùc khoâ maø maùu coøn töôi 8. Giöõa tröa tuïng keä Laêng Giaø Nhìn xem trôøi ñaát quaùng gaø ñaõ laâu Hôõi ôi Thaät Giaû loän ngaàu 9. Thænh thoaûng choïc queâ loaøi ngöôøi Ba caâu (luïc baùt) ñôõ löôøi hoâm nay Vaäy maø thôm nöùc mai naøy 10. Vaïn phaùp nhö kính chöa lau Boà Ñeà nhö goác troàng sau khi taøn Coøn gì hôïp coøn gì tan?

TC THÔ 27

ÑAËNG TAÁN TÔÙI

TOÂI VAÃN BIEÁT Taëng N.A.Ñ

Ñaùp vaøo maáy tieáng nghe ra Lai rai hoøa ñieäu thaùnh ma quyû thaàn Toâi vaãn bieát laù traàn gian oùng aû Moäng thôøi gian thong thaû böôùc traêng sao Maàu khoâng gian aâu yeám goùt tô ñaøo Côn gioù doäi soùng traøo hoân nuùi ñaù Nöôùc maét roäng nguoàn thô traøn moâi maù Löûa höông noàng baêng giaù cöûa trôøi thu Gaùnh cuûi than chaïm ñeán ñænh söông muø Sao coøn hoûi khôi vôi, nghe cuõng laï! Toâi coøn chôi, lôøi thaät chôi naéng haï Ñeå gioïng buoàn hoái haû voïng xuaân möa Ñieäu daâu bieån taëng ngöôøi ñi maáy ngaû Veû nghieâng chaøo sau tröôùc ñaûo ñieân chöa Ai bieát ñöôïc toâi coøn chôi maáy böõa Thôï trôøi vui naøo phaûi taïi toâi ñaâu Chôi chôi maõi nhö chaúng chôi chôi nöõa Moûi moøn chi taác daï cuûa thieân thaâu

•

TC THÔ 27

Töø bao laâu saün thaép aùnh khoâng maàu Soi buùt möïc saùng ñieåm hoàng ngaây daïi Ngöôøi thaáy ñaáy toâi gôûi lôøi khoâng ngaïi Ñaõ qua roài ñænh cao vaø hoá saâu * Toâi vaãn bieát giöõa nhöõng ñieàu chöa bieát Bieát bao giôø thô seõ goïi Bao La Ngoaøi “traêm naêm” laø “trong coõi ngöôøi ta” Thô ôû ñoù maø phaûi ñaâu ôû ñoù Thô ôû ñoù, ai thaáy loøng raát roõ Doøng thô ñi, ai troùt boû sai doøng YÙ thô veà, ai maëc yù ruoãi dong Hoàn thô goïi, sao goïi laø maùu ñoû Caùi Lôùn kia ngôïp maõi vaøo Caùi Nhoû Ñeå beøo hoa cuoäc löõ cuoán phaêng phaêng Bao xöông tuûy truùt theo leà laù coû Cho thòt da coøn môû mieäng thöa raèng Thô vaø moäng cuûa moät chieàu chöa taét Thôû hôi ra, doäi haét maõi lôøi voâ Ñöôøng Ñi aáy luoân soâi traøo laëng ngaét Xoái mang mang xuoáng baèn baët mô hoà Töøng trang ñôøi chöa heát saéc baïc thoâ Moãi sôïi maûnh ñaâu caïn maøu aûo dò Caùnh phaán moûng, böôùm hay ngöôøi yeâu mò Vaøi ba lôøi thoåi toùc leäch vai xoâ. Toâi vaãn bieát coù nghóa naøo khoâng khoå Khuùc coå boàn goõ tang troáng cöôøi ca Troø chôi aáy trôøi xanh kia thaùch ñoá Cuoäc ñau naøy coøn rôõn coõi ngöôøi ta Traêm nghìn naêm chôi chæ theá thoâi maø! Toâi vaãn bieát ngaøy mai phai böõa moát Saàu hoâm kia laø daïi doät hoâm qua Quaø böõa nay tay traûi moäng la ñaø

TC THÔ 27

Vaàng traùn buïi saùng chaân ñôøi phieâu hoát Vaãn bieát toâi nhö caûi moøng rôùt hoät Ñoâi chim muøa chôït thaûng thoát bay ñi Neûo löu ly töø ñoù cuoán troâi gì Vaãn bieát moãi giöõa nhieàu ñieàu chöa bieát Maét bieác ban sô söõng sôø moâi ñoû Chuyeän mai sau boû ngoû nuùi maøy xuaân Mi chôùp phong phanh ñoâi laøn lieãu nhoû Hoà thu trong laéng maõi aùnh nghieâng thaønh Laø haøng haøng söông khoùi loäng vaøo tranh Thô vôøn veõ vaø nhaïc ngôøi neùt thaém Maø taát caû, nghó cho cuøng chaúng khaép Nhö hoa röøng gôïn boùng suoái tan nhanh Toâi ñi veà quaøng maáy neûo loanh quanh Möôøi laêm naêm aáy phaûi chi laø moäng Em Kieàu chæ ñaøn traêng vaø giôõn soùng Nôï Tieàn Ñöôøng buoâng thaû heát xa xoâi Nhöng khoâng, “tieáng keâu môùi ñöùt ruoät” roài Quyû daãn loái hay nhaø ma chôø ñôïi Nhöõng con ñöôøng thöôøng ra ñi chaúng tôùi Ôi nhöõng con ñöôøng vôøi vôïi ñang ñi! Caâu hoûi meânh moâng ñeå chaúng hoûi gì Nhöõng caâu hoûi nhö lieàm traêng troøn laïi Nhöõng caâu hoûi cuûa khoâng lôøi eâm aùi Caâu ñaùp lôøi heïn maõi vôùi muoân sao Laø nhöõng gì töø ñaát toûa leân cao Vaø chieáu laïi caùi nhö laø cuûa ñaát Toâi vaãn bieát maát ñieàu gì raát thaät Laï luøng sao, thô coøn maõi chieâm bao! Chieâm bao con caù, chieâm baùi con soâng Nöôùc ngöôïc maây xuoâi chan chöùa moät doøng Thô chaïy giöõa hay bay ngoaøi sau tröôùc

•

TC THÔ 27

Coøn leõo ñeõo theo nhau töøng chaân böôùc Thaâu ñaát trôøi troïn ngaán tích trong veo Con vöôïn con nai ngô ngaùc leo treøo Con khæ beá boàng, con coâng vi vuùt Con ngöôøi ñuoåi traän gioù daøi heo huùt Nhaän ra ngöôøi qua moät chuùt Thieân Nhieân Ñoù laø ñieàu thô muoán bieát ñaàu tieân Toâi vaãn bieát, thô goïi thô baát tuyeät... Bieát Khoâng laø coù gì ñaâu! Coù laø Khoâng giöõa hai ñaàu töû sinh Moät hoâm thô moäng heát mình, Coøn ñoâi chuùt thaät cho tình maùu xöông. Con ong caùi kieán nhö thöôøng, Phuùt giaây man maùc môû ñöôøng ra ñi.

TC THÔ 27

VAÏN GIAÛ

THÔØI TIEÁT Buoåi saùng trôøi raát naéng buoåi chieàu trôøi chuyeån möa veà ñeâm vaàng traêng toû söông gioït ñaày giöõa khuya anh ñoäi möa ñi tôùi em khoaùc naéng veà ngang gaëp nhau ta döøng laïi chuyeän möa naéng roän raøng chaûy suoát muøa ñaàm aám doøng quaù khöù töông lai ñaày khaép cuøng haïnh phuùc töôûng nhö ñeán voâ cuøng. Sau nhöõng ngaøy naéng toát sau nhöõng traän möa mau em thieát tha bieån roäng anh quay quaét röøng saâu bieån röøng khoâng cuøng höôùng neân meänh baïc ñôøi nhau anh xoå tung chaên chieáu em xoác daäy höông xöa nhöng thôøi tieát ñaõ ñoåi tình haïn haùn maát muøa em roâng ngang kyû nieäm anh loäi ngöôïc ñöôøng quen baèng phöông tieän nguy hieåm thì ra mình bò löøa...

•

TC THÔ 27

chu vöông mieän

caåm phaû min 50 naêm soâng chôø nuùi ñôïi ta ra ñi maø chaúng heïn ngaøy veà töø uoâng bí maïo kheâ traøng baïch ñæng ñoâng trieàu yeân höng ñaûo coâ toâ nuùi chaát ngaát môø cao gaén boù vöôøn cuõ ao sau khoùi löõng lôø daãy traøng keânh nuùi u boø söøng söõng cöûa luïc baïch ñaèng ñaàu xaõ caåm la cö daân soâng nöôùc haø nam phong coác coïc goã ngaên thuø aån hieän möông goø thuyeàn laù tre vöôït treân doøng lao vuùt nhö chaäm nguoàn chinh chieán thôøi xöa ñöôøng thuûy vònh haï long hoøn ñuõa hoøn yeân ngöïa khoùi toûa nuùi baøi thô chuøa long tieân ôû ngay chaân nuùi traø coå thaân yeâu neùt veõ baûn ñoà ñaàu ñaát nöôùc töø choã naøy xuaát phaùt nôi hoøn gai baõi chaùy hoaønh boà ngöôïc nuùi ñaù veà tieân yeân ba cheõ chaâu vaïn ninh caàu bieân giôùi ñoài mô ñaûo ñaù voâi phieán thaïch ngaâm trong nöôùc thoai thoaûi baéc nam doïc nhöõng quaân côø 50 naêm nhöõng neûo ñöôøng voâ haïn toâi vaãn ñi chaúng beán ñôïi soâng bôø ñaàm nöôùc cuõ doøng nöôùc saâu khoâng ñaùy soâng chanh daøi hun huùt tieáng cheøo khua

TC THÔ 27

yeân töû sôn thieàn truùc laâm ñaïi phaùi baùi töû long nhìn ngôïp maét haø tu caùnh ñoàng laïc beân haø ñaàm haø coái baõi than non muoân tuoåi töï bao giôø traêng treân ñaù chim nguû ngoan hoa moäc beán ñoà daàng chôï roäc voû cheø keâ toâi theo thuyeàn ñôøi troâi laàm luõi chaû bao giôø ngöøng laïi moät giaác tröa ao laù ruïng chieàu söông nhoøe boùng nuùi röøng xanh xanh thoai thoaûi laãn möa chôø xa quaù laém cöûa oâng baïch long vó caåm phaû min nhoøa nhaït tuoåi thô 50 naêm hoài coøn ñeå choûm ngoaùi laïi nhìn maùi toùc lô thô.

•

TC THÔ 27

CHU NGAÏN THÖ

gôûi nhaø thô Sao Treân Röøng giöõa chieàu, gioù nuùi ngaû ñau haøng thoâng non ñöùng vaãy chaøo giaác mô höông röøng gheù xuoáng trang thô hieän trong söông nuùi môø môø nhaân gian bao naêm phoá chôï oá non ngaøn moäng du suoát ñænh muøa ñang chuyeån muøa nhôù chaêng “caùi chuoàng khæ”, * xöa? baây giôø , coù ñuû nhoát vöøa taâm dung? · * teân moät taùc phaåm cuûa Sao Treân Röøng-Nguyeãn Ñöùc Sôn aán haønh ôû Mieàn Nam ,tröôùc 1975.

TC THÔ 27

Hoûi thöû Tình yeâu döôùi chaân thaùnh giaù keát thuùc hay môùi baét ñaàu? Tình yeâu giöõa laøn moâi öôùt ngoït ngaøo hay caû ñaéng cay? Tình yeâu treân vuoâng chieáu nhôù gaàn guûi hay laø chia xa? Tình yeâu cuøng chung moät loái nghó gì khi ñeán ngaõ ba?

•

TC THÔ 27

Ñaëng Tieán

oïa só Phan ngoïc Minh, 50 tuoåi, töø Ñaø Naüng ñeán Paris laàn thöù hai. Laàn ñaàu, naêm 2000, taïi phoøng tranh Impressions quaän 11, anh tröng baøy moät loaït tranh nheï, chung quanh chuû ñeà: hình aûnh Champa — vì naêm ñoù anh ñöôïc hoäi Champa Hieáu Coå baûo trôï. Laàn naøy, trong haønh trình ngheä thuaät töï do, anh trieån laõm taïi phoøng tranh Dung Buøi, quaän 71 tröng baøy 45 böùc tranh maøu daàu — acrylic — khoå trung bình, vaø 30 tranh buùt saét khoå nhoû. Vaø döï tính ñi trieån laõm taïi Cahors. Noùi chung vaø noùi taét, laø tranh ñeïp. Ba yeáu toá cô baûn: kyõ thuaät, noäi dung vaø caù tính taïo ñöïôc theá chaân vaïc cho ngheä thuaät Phan ngoc Minh. Vì moät böùc tranh naøy nay, muoán coù vò trí treân thò tröôøng — trong hai nghóa: taàm nhìn vaø chôï tranh — phaûi ñaùp öùng ba ñieàu kieän: kyõ thuaät taïo hình vöõng chaéc vaø hieän ñaïi, khaû naêng rung caûm vaø gôïi caûm, vaø neùt saùng taïo rieâng bieät. Ba yeáu toá chuïm laïi nhö ba hoøn ñaù taïo neân caùi beáp löûa vaên hoùa töø thôøi tieàn söû, vaø cho ñeán ngaøy nay vaãn laøm moät thöù oâng ñaàu rau cuûa lyù luaän thaåm myõ. 1. Galerie Dung Bui, 3 rue chomel, 75007 Paris (Meùtro Seøvres-Babylone). Töø 31/3 ñeán 10/4, giôø môû cöûa: 14g-19g vaø buoåi saùng neáu coù heïn tröôùc. Khai maïc ngaøy 1/4/2004, 18g30-21g30

TC THÔ 27

•

Tranh Phan ngoïc Minh ñeïp, tröôùc heát laø ñeïp maét. So vôùi kyø trieån laõm tröôùc, anh ñaõ coù nhieàu bieán chuyeån trong vieäc xöû lyù maøu saéc, khoâng xem maøu saéc nhö phöông tieän toâ veõ, cuõng khoâng xem nhö coâng cuï bieåu ñaït, maø laø ñoái töôïng cuûa böùc tranh. Töø maøu-saéc-chaát-lieäu ñeán maøu-saéc-aùnh-saùng taïo neân aùnh saùng chaát lieäu, trôû thaønh vaät theå böùc tranh, moät hieån hieän ñeïp ñeõ, cuï theå, khaû xuùc, beân ngoaøi ñeà taøi vaø ñöôøng neùt. Phan ngoïc Minh ñaõ saùng taïo ñöôïc nhieàu gam maøu nhuaàn nhuyeãn, ví duï nhö trong maáy böùc Vuõ Ñieäu Xuaân, anh ñaõ duøng gam maøu thoå hoaøng (ocre) chuyeån sang maøu naâu — cuøng moät nguoàn ñaát seùt — laø nhöõng maøu raát xöa, ñaõ coù trong hoäi hoïa nguyeân thuûy. Maøu naâu cuûa ñaát môùi xôùi, naâu soàng, naâu caùnh giaùn noái tieáp nhöõng uyeån saéc cuûa maøu vaøng: vaøng maät, vaøng ñöôøng, vaøng chanh, vaøng tô luïa, thænh thoaûng saùnh laïi, coäm leân nhö moät noãi nhôù goà gheà. Hay nhöõng böùc Hoaøi Nieäm ñöôïc saùng taïo treân neàn xanh xaùm aûm ñaïm, moät caûm giaùc tro than u hoaøi, xa vaéng. Phan ngoïc Minh naâng cao gam maøu baèng neùt veõ, vaø thaønh coâng nhôø coù «hoa tay» — loaït tranh buùt saét chöùng toû ñieàu naøy. Neùt veõ (dessin) taøi hoa, linh ñoäng, meàm maïi, khieâu gôïi, boå tuùc böùc tranh hôn laø toå chöùc noù, nhö trong hoäi hoïa coå ñieån. Do ñoù, neùt veõ coù tính caùch trang trí, hoïa tieát, nhieàu hôn laø caáu truùc höõu cô. Vaø ñaây coù theå laø nhöôïc ñieåm. Caùc baäc thanh giaùo trong laøng tranh phaùo coù cô hoäi phaùn: Phan ngoïc Minh coù thö phaùp nhöng chöa ñaït tôùi thi phaùp, coù hoa tay nhöng chöa ñaït tôùi phong caùch. Nhieàu böùc tranh ñeïp, nhöng chöa nhaát trí, toaøn theå phoøng tranh chöa nhaát khí. Laàn tröôùc, taïi phoøng tranh Impressions, naêm 2000, anh chaêm chuùt veõ nhöõng kyû nieäm veà vaên hoùa Chaêm: thaùp Chaøm, ngöôøi phuï nöõ Chaêm ñoäi lu nöôùc, ... Maøu saéc ñôn ñieäu, u aùm, phuïc vuï cho ñeà taøi; ñieàu naøy töï noù khoâng phaûi laø nhöôïc ñieåm: nhieàu hoïa só tröù danh ñaõ trieån laõm moät loaït tranh trong cuøng moät theå taøi, nhöng hoï vaãn thaønh coâng nhôø kyõ thuaät phong phuù. Nhöng ñieàu ñaùng möøng laø kyø naøy, Phan ngoïc Minh thoaùt ly ra khoûi chuû ñeà. Loaït tranh saùng taùc môùi töôi saùng hôn, ñeà taøi ña dieän vaø hieän ñaïi hôn, duø raèng ngöôøi xem vaãn baét gaëp moät nieàm caûm xuùc veà neàn vaên minh, vaên hoùa Chaêm, nay chæ coøn ñeå laïi pheá tích. Ñeå veõ tranh, hoïa só ñaõ aên ôû nhieàu ngaøy thaùng ôû Thaùnh ñòa Myõ Sôn — noùi laø Thaùnh ñòa, thöïc teá laø röøng nuùi hoang daõ, vaø ñaõ chung soáng vôùi ñoàng baøo daân toäc Chaêm taïi nhieàu ñòa phöông. Anh rung caûm saâu xa, vaø chaân thaønh soáng vôùi boùng ma cuûa moät neàn vaên minh ñaõ khuaát boùng. Tranh Phan ngoïc Minh laø aùm aûnh cuûa taøn phai, maát maùt, huûy dieät, treân ñoù thænh thoaûng loùe leân vaøi tia haïnh phuùc, trong moät tình yeâu khoâng höùa heïn gì nhieàu vôùi traàn gian. Thaäm chí khi anh veõ coâ gaùi Paris beân caàu Mirabeau, ngöôøi xem vaãn baét gaëp nhöõng hoang pheá beân soâng Thu Boàn hay nuï cöôøi hiu haét beân Soâng Mao, Krong Pha ñaâu ñoù, cuûa moät naøng Mî EÂ ñaõ xa xoâi.

•

TC THÔ 27

Khoâng ai töï choïn cho mình nhöõng thöông ñau. Lôõ ñau thöông thì ñaønh ñi ñeán taän cuøng taâm caûm. Nhöng nhôø vaäy maø tranh Phan ngoïc Minh coù chieàu saâu. Taùc phaåm anh mang noãi u hoaøi moät neàn vaên hoùa, maø nay khoâng coøn maáy ai nhaéc ñeán hay nhôù ñeán; noù chæ ñöôïc quy hoaïch trong moät vuøng lòch söû, soá phaän vöông quoác Chaêm, nhöng vì noù thaàm laëng neân tieâu bieåu cho ñau thöông chung cuûa nhöõng con ngöôøi vaø coäng ñoàng khoâng coù tieáng noùi. Nhöng ñaây coù coøn laø chuyeän hoäi hoïa? Guernica cuûa Picasso coù laø chuyeän hoäi hoïa? Paris, 30.3.2004

TC THÔ 27

•

Ñaøo Moäng Nam

uan heä tinh thaàn qua laïi giöõa Buøi Giaùng vaø caùc nhaø thô, khoâng chæ döøng ôû nhöõng ngöôøi cuøng theá heä maø coøn traøn lan tôùi caû lôùp haäu sinh, nhö nhaø thô Voõ Vaên Nhaân vieát: Thöông baùc Giaùng giaø traïc tuoåi cha 1

Vaäy ñaáng cha giaø naøy ñaõ thai ngheùn ñöùa con tinh thaàn ra sao? Ta haõy nghe Buøi tieân sinh taû nôi baøi Buoàn Vui döôùi ñaây: Coøn gì ñaâu coøn gì ñaâu Coøn chaêng cuõng chæ maùi ñaàu baïc phô Nhaân gian caäy ít nhieàu nhôø Traän tieàn tang haûi toùc tô cuõng buoàn Tröôøng giang xa laéc coäi nguoàn Ñaïi döông vónh vieãn mang buoàn suoái mô Buoàn vui ai bieát ñaâu ngôø Naèm trong töû dieät nhôù giôø taùi sinh2

•

TC THÔ 27

Caâu “Traän tieàn tang haûi toùc tô cuõng buoàn” laø cuûa nhaø thô treû Nguyeãn Thò Khaùnh Minh, ñöôïc coi nhö moät baøo thai, vì noù naèm ngay giöõa buïng baøi thô cuûa cha giaø Buøi Giaùng. Coøn veà noäi dung, Traän tieàn: laø “ Töû sinh lieàu giöõa traän tieàn”caâu 2517 trong truyeän Kieàu noùi veà nhaân vaät Töø Haûi sau khi maéc möu gian duï haøng cuûa Hoà Toân Hieán, ñaõ khaùng cöï moät caùch tuyeät voïng vaø bò hoï Hoà saùt haïi. Tang haûi: laø “Thöông haûi bieán vi tang ñieàn” töùc bieån xanh bieán thaønh ruoäng daâu, yù noùi moïi söï treân ñôøi tröôùc sau ñeàu bieán ñoåi, nhö vieäc chieán tranh chaúng haïn, ñöôïc thua cuõng khoù maø löôøng, vöøa môùi thaéng xong ñaõ chuoác baïi lieàn, ví duï: Veà vieäc duï haøng cuûa Hoà Toân Hieán, Minh söû coù cheùp: “ Hoà Toân Hieán trong chieán dòch naøy daãu coù coâng to nhöng sau laïi bò trieàu thaàn haïch hoûi veà toäi gieát keû ñaõ haøng. Vì coù höôu traéng ruøa traéng ñem veà hieán vua neân ñöôïc mieãn nghò. Caùch maáy naêm sau, nhaân vieäc Ngöï söû Uoâng Nhöõ Chính... baét ñöôïc nhöõng thö chính tay Hieán vieát ñeå löøa Töø Haûi... neân Hieán bò baét giam vaø roài cheát ôû trong nguïc.”3 Toùc tô cuõng buoàn: laø noãi buoàn khoâng chæ ôû trong loøng daï maø coøn lan toûa ra khaép chaâu thaân, tôùi taän chaân tô keõ toùc. Toùm laïi Khaùnh Minh ñaõ möôïn taán bi kòch Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh nôi hoài keát cuoäc, ngöôøi thì cheát ñöùng, keû thì töï vaãn, ñeå noùi veà thaûm traïng lòch söû mieàn Nam. Song gioáng nhö Giaùc Duyeân caûi töû hoaøn sinh cho Kieàu, Buøi Giaùng ñaõ giuùp nhöõng ngöôøi töôûng nhö vónh vieãn naèm döôùi “tröôøng giang”cuøng vôùi “ñaïi döông” ñöôïc “taùi sanh” baèng nhöõng caâu thô : Tröôøng giang xa laéc coäi nguoàn Ñaïi döông vónh vieãn mang buoàn suoái mô Buoàn vui ai bieát ñaâu ngôø Naèm trong töû dieät nhôù giôø taùi sinh

Thaám thía caùi nghóa “Truøng sinh ôn naëng beå trôøi” ôû treân, ngaøy gioã ñaàu cuûa hoï Buøi qua baøi “Kính taëng Nhaø Thô Buøi Giaùng” Khaùnh Minh ñaõ nhoû leä tieác thöông : Rong reâu ñaù thoát neân lôøi Möa nguoàn giaùng xuoáng buøi nguøi traàn gian 4

Nhan ñeà taùc giaû vieát laø “Kính taëng” maø khoâng laø “Kính vieáng höông hoàn”, coù nghóa raèng nhaø thô ñöôïc coi nhö hieän vaãn coøn taïi theá — Ngöôøi baát töû. Bôûi “Möa nguoàn” ôû caâu ba laø teân taäp thô ñaàu tay cuûa Buøi Giaùng, töø 1962

TC THÔ 27

•

tôùi giôø caû trong nöôùc laãn ngoaøi nöôùc lieân tuïc taùi baûn, maõi maõi laø nguoàn nöôùc voâ taän töø trôøi cao ñoå xuoáng , ñeå töôùi taét löûa ñoû thieâu ngöôøi nôi hoûa nguïc “traàn gian”. Chöõ “ñaù” ôû caâu thöù hai chính laø “ñaù” trong baøi Tình Yeâu nôi taäp thô “Rong Reâu” cuûa Buøi Giaùng, maø Khaùnh Minh ñaõ traân troïng ñeå hai chöõ naøy leân haøng ñaàu baøi thô cuûa mình, laø coù yù thaâm taï taám loøng Buøi Giaùng, ñaõ nguyeän ñem thaân laøm “ñaù” loùt ñöôøng, cho ñaøn haäu boái tieán leân: Thöông em moãi luùc moãi nhieàu Gheùt em moãi luùc moãi trìu meán em Ñöôøng ñi loùt ñaù eâm ñeàm Caäy em thuûng thaúng dòu meàm em ñi Mai sau coøn moät chuùt gì AÁy laø khu vöïc nhu mì cuûa em 5

Nhöõng vieân ñaù Buøi Giaùng loùt ñöôøng ñeå Khaùnh Minh ñi tôùi, haún laø ñaù trieàn doác Hi Maõ Laïp Sôn daãn loái leân cao. Neân caùi nhìn vaø caùi nghe cuûa Khaùnh Minh giôø ñaây chæ thaáy trôøi maø chaúng thaáy ngöôøi, chæ nghe “thinh khoâng” vaéng laëng maø khoâng nghe ñôøi huyeân naùo. Haõy ngaém hoàn thô Khaùnh Minh nhaäp coõi hö voâ: Mai. Anh seõ laïi thaáy em Em vôùi buoåi saùng vaãn quen. Nhìn trôøi Laëng im laø choã em ngoài Thinh khoâng laø choã cuûa lôøi. Ñaõ xa 6

Caâu thô “Naèm trong töû dieät nhôù giôø taùi sanh” cuûa Buøi Giaùng khoâng chæ laø löôùi chaøi vôùt theå phaùch Khaùnh Minh khoûi soâng bieån “Traän tieàn tang haûi” traàm luaân, maø coøn vôùt luoân hoàn thô laø “caùi naéng lay” ra khoûi phaøm thaân laø “caùi boùng toái” nôi thô Khaùnh Minh döôùi ñaây: Em ngoài ñoù hay chæ laø Cuûa caùi boùng toái hoâm qua coøn ñaày Nhìn cho heát caùi naéng lay Chaúng bao laâu nöõa ñaâu. Ngaøy laïi ñi 6

Boán caâu treân vaø boán caâu döôùi cuøng naèm chung trong moät baøi vôùi caùi töïa laø Vaãn Theá. Moät baøi thô maø aâm döông löôõng cöïc tranh giaønh, maø ñòa nguïc thieân ñöôøng thuaãn maâu caän chieán saùp laù caø, laèn ranh chæ coøn moûng nhö laø löôõi con dao caïo, vaäy maø Khaùnh Minh ñaõ len ñöôïc vaøo giöõa ñeå ñem

•

TC THÔ 27

ñaïo xuoáng ñôøi, ñem ñôøi leân ñaïo, haàu mang laïi caûnh an hoøa cho caû ba coõi ñaát trôøi ngöôøi, nhö nôi baøi Ngaïc Nhieân trong thi taäp “Nhöõng Buoåi Saùng” döôùi ñaây: Maây traéng Ngoù xuoáng Traàn gian Ngaïc nhieân sao naéng vui traøn theá kia Vaäy treân naøy hay döôùi kia Coõi naøo laø coõi thuoäc veà trôøi xanh.

Baøi thô cuûa Buøi Giaùng coù aáp uû caâu thô cuûa Khaùnh Minh ôû giöõa töïa laø Buoàn Vui, neáu coøn soáng tôùi hoâm nay vaø ñöôïc ñoïc thô cuûa Khaùnh Minh baây giôø, chaéc haún Buøi Giaùng seõ ñoåi teân ñoù thaønh dzui dzeû vaø voã ñuøi ngaâm hai caâu trong baøi Phuùt Giaây ôû taäp “Möôøi Hai Con Maét” cuûa mình ñeå taùn thöôûng Khaùnh Minh: Veà sau dzui dzeû muoân ngaøy Nieàm ñau quaù khöù töø nay khoâng coøn

Vì con nhoäng naèm trong caùi keùn ñan deät baèng tô loøng kì voïng keû haäu sinh cuûa hoï Buøi luùc naøy ñaõ thaønh con ngaøi moïc caùnh böôùm tieân bay löôïn ca vang nhaïc thieàn. Bôûi thô Khaùnh Minh giôø ñaây khoâng coøn laø thô tim oùc ñôøi thöôøng, ñeå ñau thöông caûnh “Traän tieàn tang haûi” nöõa, maø laø thô hôi thôû phaùp luaân thöôøng chuyeån cuûa thieàn thi, giuùp linh hoàn giaûi thoaùt : Thô, Khi ñeán vôùi noù Thaáy mình run raåy Khi rôøi xa no Thaáy minh bô vô Quaû laø noù chaúng cho gì Chæ cho mình hôi thôû 6

Thô Khaùnh Minh khoâng chæ döøng ôû hôi thôû thieàn thi maø coøn chaép theâm caùnh bay thaønh hôi thôû thieàn ca: Só Ñaït Ta. Só Ñaït Ta Tieáng goïi thaønh hôi thôû

TC THÔ 27

Só Ñaït Ta Só Ñaït Ta Boång traàm nhöõng noát nhaïc Vaø nhöõng nguôøi chung quanh Laïi töôûng toâi ñang haùt 6

•

Ñieåm troåi baät nhaát cuûa baøi thô treân, laø aâm thanh vang voïng cuûa ba tieáng Só Ñaït Ta laùy ñi laùy laïi, nghe thaâm u maàu nhieäm nhö nhöõng caâu thaàn chuù. Caâu noùi cuûa Phaïm Thò Hoaøi: “Roài moät luùc naøo ñoù ñoïc kinh phaät baèng tieáng phaïn phieân aâm laø thaám thía nhaát .”(7) Thì vôùi Khaùnh Minh luùc naøy ñaây, ñoïc thô coù tieáng phaïn phieân aâm cuõng laø thaám thía nhaát vaäy. Ñieàu gaây ngaïc nhieân nôi toâi khoâng ít laø, moät nhaø vaên vaø moät nhaø thô, lôùn leân töø hai ñaàu ñaát nöôùc ngaøn truøng ngaên caùch, vaäy maø trong taâm thöùc hoï laïi coù theå gaëp nhau taïi moät ñieåm, ñoù laø tieáng moõ ñieåm chaám döùt moät hoài kinh, vöøa môùi tuïng xong nôi chính ñieän moät ngoâi chuøa. Khi ñoïc toaøn baøi khoâng chæ nghe aâm ñieäu ngaân vang, maø coøn thaáy caû hình aûnh hoa thôm ngaït ngaøo ñua nôû, gioáng nhö coi maøn ca muùa daâng hoa cuùng phaät, vaøo ngaøy leã phaät ñaûn sinh. Song vuõ coâng kieâm ca só dieãn taû noåi caùi hoàn cuûa baøi nhaïc thieàn naøy laø ai? Xin thöa ngay laø Buøi Giaùng, bôûi theo Mai Thaûo noùi, thì hoï Buøi ñaõ quen soáng caûnh: Toái toái veà chuøa ñeâm laøm thô Ngaøy ca muùa khoùc cöôøi giöõa chôï 8

Traàm Töû Thieâng, moät nhaïc só khoâng nhaø cöûa vôï con, sau bieán coá 1975, cuõng nhö thi só hoï Buøi, caû hai ñeàu laáy “tröôøng giang” vaø “ñaïi döông”laøm choán ôû, ñeå cuøng thaû beø thô, beø nhaïc cuûa mình vôùt nhöõng linh hoàn treû nhoû ñaém chìm. Neân laàn naøy Buøi Giaùng ñaïi dieän caùc em khaån caàu Só Ñaït Ta cöùu nguy tính maïng, thì Traàm Töû Thieâng ñoùng vai Só Ñaït Ta vöøa ñeäm ñaøn vöøa haùt caâu nhaïc cöïc kì phoå bieán cuûa mình laø: “ Beân em ñang coù ta” ñaùp laïi, thaønh khuùc ñoái ca: Só Ñaït Ta Beân em ñang coù ta Só Ñaït Ta Beân em ñang coù ta

•

TC THÔ 27

Buøi Giaùng luùc coøn taïi theá, Leâ Thò Thaám Vaân khi laøm thô ca ngôïi khoâng queân coät theâm Mai Thaûo, khieán hai ngöôøi nhö keo vôùi sôn gaén chaët, nhö hình vôùi boùng keát ñoâi: Buøi Giaùng & Mai Thaûo ngöôøi beân naøy keû beân kia moät ñôøi soáng vaø nguû vôùi chöõ nghóa nhöng chöa heát ñôøøi ñaõ trôû thaønh maát trí 9

Theo nhaø thô Traàn Thieän Hieäp moät baïn thô, baïn röôïu chí thieát vôùi Mai Thaûo keå: Nhöõng ñeâm uoáng röôïu moät mình, Mai Thaûo ñeàu baøy ra hai caùi chung, roùt röôïu ñaày traøn, tröôùc khi uoáng böng moät chung leân môøi Buøi Giaùng, roài ngaâm taëng baøi thô mình laøm: Vaø ôû Saøi Goøn vaãn coøn Buøi Giaùng Toái toái veà chuøa ñeâm laøm thô Ngaøy ca muùa khoùc cöôøi giöõa chôï Keõ só ñieân theá kæ muø roài

Caû theá kæ ñui muø, chæ duy Mai Thaûo laø coøn ñoâi maét saùng nhìn ra Buøi Giaùng, neân duø caùch trôû ñaïi döông ñeâm tröôøng ñen toái, Mai Thaûo vaãn nhìn thaáy roõ Buøi Giaùng ôû Saøi Goøn “Toái toái veà chuøa ñeâm laøm thô” Hoâm ñöa ñaùm Mai Thaûo, Traàn Thieän Hieäp gheù saùt tai toâi noùi nhoû: “Mai Thaûo maát mình thöông laém laém! Nhöng nghó tôùi Buøi Giaùng mình coøn thöông hôn! Khoâng roõ roài ñaây con chim xa baàu leûû baïn ñoù, coøn soáng qua noåi maáy muøa ñoâng nhaân theá giaù baêng naøy!” Söï tieân caûm tieân giaùc cuûa moät taâm hoàn thi só baäc thaày veà tình baïn quaû khoâng sai. Bôûi cuøng naêm 1998, Mai Thaûo maát thaùng 1 ñaàu xuaân, thì thaùng 10 cuoái thu ñeå troán chaïy muøa ñoâng gaàn keà, ñeå ñi tìm Mai Thaûo, Buøi Giaùng voäi vaõ voã caùnh bay cao. Do ñoù nhöõng laàn uoáng röôïu sau naøy vôùi Traàn Thieän Hieäp, ñeå töôûng nieäm hai ngöôøi baïn quaù vaõng toâi thöôøng nghe anh ngaâm thô Theá Löõ, maø maáy caâu toâi nhôù nhaát laø: Trôøi cao xanh ngaét oâ kìa! Hai con haïc traéng bay veà Boàng Lai

Coøn Khaùnh Minh chæ trong moät baøi thô töïa ñeà laø Buoåi Saùng Ñoïc Baùo maø laïi vieát veà caû hai ngöôøi: moät nhaø vaên taét thôû ... moät Ngöôøi Laøm Thô vöøa môùi maát ...

TC THÔ 27

•

Khieán chuùng ta cöù ngôõ Buøi Giaùng vaø Mai Thaûo taùng chung moät huyeät. Ngoïn buùt cuûa Khaùnh Minh quaû laø nhaân haäu taøi tình, ñaõ ruùt ngaén thôøi gian hai caùi cheát xa nhau, baèng phöông phaùp chaäp hai ñaàu khoaûng caùch laøm moät, ñeå hai ngöôøi voán khoâng nhaø cöûa vôï con, chæ coù tình baïn laø nguoàn yeâu thöông duy nhaát treân ñôøi, soáng ñaõ may maén ñöôïc cuøng soáng, nay thaùc laïi coù moät baøn tay maàu nhieäm giuùp cho ñeå khoûi leû ñoâi thì thöïc laø ôn phöôùc lôùn. Moät öu ñieåm nöõa caàn neâu leân laø, ñeå giöõ veïn loøng toân kính, khi ñeà caäp hai taùc giaû treân, Khaùnh Minh ñaõ khoâng heà söû duïng teân hay buùt hieäu cuûa hai ngöôøi, thì quaû laø truyeàn thoáng leã giaùo “kò huùy” cuûa toå tieân oâng baø thuôû tröôùc, ñöôïc caây buùt treû trieät ñeå tuaân haønh. Cuõng trong baøi Buoåi Saùng Ñoïc Baùo ngoaøi caâu ñaõ trích ôû treân, Khaùnh Minh tieáp tuïc möôïn trang phaân öu treân Taïp chí Thô soá 12 muøa xuaân 1998 vieát theâm veà Mai Thaûo: ... moät haøng daøi teân baïn beø oâng khoùc tieãn, coù ba daáu chaám cuoái cuøng haún ñeå theâm vaøo nhöõng ngöôøi baïn chöa quen (chaúng haïn nhö toâi)

Danh phaän tuy chæ nhoû baèng daáu chaám, song tình thöông yeâu, quí troïng nhaø vaên Mai Thaûo, Khaùnh Minh laïi theo beùn goùt ñöôïc caùc baäc ñaøn chò, ñaøn anh to lôùn. Tuyeät! Ngaøy gioã ñaàu Buøi Giaùng, Khaùnh Minh khoùc baèng boán chöõ “buøi nguøi traàn gian” coù nghóa laø Buøi Giaùng maát, muoân loaøi töø haït buïi ñeán con ngöôøi trong khoaûng trôøi ñaát naøy ñeàu tieác thöông khoâng döùt. Tuyeät! Tuyeät! Noãi ñau cuûa Nguyeãn Thò Khaùnh Minh thaâu nhoû laïi ôû moãi loã chaân loâng, môû roäng ra traøn soâng ngaäp bieån: Traän tieàn tang haûi toùc tô cuõng buoàn

Moät caâu thô maø noãi ñau ñöùt ruoät chaïy suoát doïc cuoán “Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh”, bôûi “toùc tô” laø haän sinh li cuûa Kieàu vôùi Kim Troïng nôi ñaàu truyeän “ Moät lôøi ñaõ loãi toùc tô vôùi chaøng” coøn “traän tieàn” laø haän töû bieät cuûa Kieàu vôùi Töø Haûi ôû cuoái truyeän “Töû sinh lieàu giöõa traän tieàn”. Caùi ñau cuûa Khaùnh Minh laø caùi ñau cheát ngöôøi, coù taàm aûnh höôûng daây chuyeàn töø caù nhaân ñeán taäp theå, töø “tröôøng giang” tôùi taän “ñaïi döông” khieán Buøi Giaùng hoaûng

•

TC THÔ 27

kinh chæ trích noåi moät caâu duy nhaát, vaø duøng caû moät baøi thô cuûa mình laøm giöôøng eâm, neäm aám ñaët noù leân treân. Cuøng caàu mong hoàn thô Khaùnh Minh sôùm giuõ saïch buïi mieàn “tang haûi” veà nhaäp laïi xaùc thaân sau moät laàn taém goäi, ñeå töø tinh thaàn ñeán theå chaát ñeàu môùi meû tinh khoâi. Vaø roài quaû nhieân qua taäp thô “Nhöõng Buoåi Saùng”, töùc nhöõng sôùm mai traøn ngaäp hoàng aân, laø taùc phaåm thöù naêm xuaát baûn naêm 2002, caâu thaàn chuù “Só Ñaït Ta” xuaát hieän, phaät tính chuùng sinh chaøo ñôøi. Nhaát laø muøa xuaân naêm 2004 ñeå töôûng nieäm Buøi Giaùng naêm thöù saùu sau ngaøy maát, Khaùnh Minh ñaõ coâng boá baøi Buoåi Saùng Ñoïc Baùo treân Taïp chí Thô ôû nöôùc ngoaøi, trong coù nhaéc “Chôùp Bieån”, laø tia chôùp saùng baùo hieäu ñieàm laønh boán bieån “moät nhaø” cuûa hoï Buøi: Gaãm raèng duø laï hay xa Cuõng raèng taâm söï moät nhaø möôøi phöông 13

Haõy nghe Khaùnh Minh taû: Naéng tôùi Söïc muøi phöông Ñoâng maët trôøi môùi moïc 14

Khaùnh Minh vieát veà Buøi Giaùng nôi baøi Buoåi Saùng Ñoïc Baùo nhö sau: ... Ñaäp vaøo maét laø teân moät taäp thô ñöôïc in ra ñeå kæ nieäm baûy möôi naêm ngaøy sinh cuûa moät Ngöôøi Laøm Thô vöøa môùi maát, nhöõng voøng ñen ñaäm, nhöõng voøng ñen nhaït, nhöõng voøng xaùm, caét ñoâi chöõ “Chôùp Bieån” saùng, laøm toâi boãng nhôù maøu manh vaûi nhoû oâng coät treân coå luùc lang thang...

Töø baøi thô töôûng nieäm gioã ñaàu(1999) tôùi baøi naøy(2004), theâm moät laàn nöõa Khaùnh Minh xöng tuïng BuØi Giaùng laø ñaáng vöôït voøng töû sinh. Vì vôùi caâu: “ngaøy sinh cuûa moät Ngöôøi Laøm Thô vöøa môùi maát.” Chuùng ta thaáy “sinh” vôùi “maát” hay “soáng” cuøng “thaùc” chæ laø moät, bôûi caùi naøy laø keát quaû cuûa caùi kia, caùi kia laø nguyeân nhaân cuûa caùi noï, maø Ngöôøi Laøm Thô Buøi Giaùng ñaõ bao quaùt caû hai, ñeå sieâu vieät leân treân thaønh ngöôøi baát dieät.

TC THÔ 27

•

Coâng naêng tieáng “Ñaäp” trong ñoaïn thô treân sieâu dieäu nhö tieáng “voã” cuûa moät baøn tay thieàn coâng aùn giuùp Khaùnh Minh tænh thöùc, böøng con maét tueä, ñoùn nhaän nguoàn ñieån quang voâ taän, töø “Ngöôøi Laøm Thô vöøa môùi maát” truyeàn cho . Vôùi caâu “Caét ñoâi chöõ Chôùp Bieån” chuùng ta thaáy tieáng “caét” nhö nhaùt buùa taàm seùt cuûa thieân loâi boå xuoáng, khieán chöõ “Chôùp Bieån” ñang laø moät khoái bò taùch laøm hai maûng, thaønh hai con maét baõo saùng tröng, naèm giöõa côn doâng toá laø “Nhöõng voøng ñen ñaäm, nhöõng voøng ñen nhaït, nhöõng voøng xaùm.” Töùc nhöõng traän phong ba ñaïi haûi bao quanh cuoàn cuoän quay troøn, taïo caëp luaân xa moät cuûa Buøi Giaùng, moät cuûa Khaùnh Minh aên khôùp vôùi nhau chuyeån ñoäng nhòp nhaøng, phaùt sinh nguoàn naêng löôïng voâ bieân thaép saùng phaùp nhaõn tam taïng thaàn thoâng. Caëp maét baõo naøy Buøi Giaùng ñaõ töøng dieãn taû baèng caû maáy taäp thô “Möôøi Hai Con Maét” 15 maø ngay trang môû ñaàu taäp I ñaõ thaáy hai caâu luïc baùt ñöùng moät mình: Huøm thieâng ba caëp töø bi Möôøi hai con maét nhu mì môû ra

Möôøi hai con maét cuõng laø möôøi hai con giaùp, tuoåi Thìn (con roàng) hay Tuaát (con choù) laøm sao choïn löïa? laø möôøi hai beán nöôùc soá phaän moãi ngöôøi moät beán, song nôi soâng bieån baõo buøng chieán tranh daân Vieät traûi qua beán trong naøo maø chaúng trôû thaønh ngaàu ñuïc. Chæ coù taám loøng “töø bi” “nhu mì” nhö cuûa phaät môùi khoâng bò oâ nhieãm maø thoâi. Ñoái vôùi con maét baõo coâng aùn thieàn thi naøy, khoâng chæ Khaùnh Minh baây giôø môùi toû töôøng, maø tröôùc ñaây vôùi caâu nhaïc: “Coøn hai con maét khoùc ngöôøi moät con”, Trònh Coâng Sôn cuõng ñaõ duøng “moät baøn tay” mình voã “moät baøn tay” Buøi Giaùng ñeå “kheá ñaïo” nghóa laø ñem ñaïo trong mình kheá hôïp vôùi ñaïo nôi phaät, nôi chuùa, nôi trôøi ñaát ñeå thaønh ñaïo lôùn. Chöù khoâng phaûi “theo ñaïo” nhö theo voi aên baõ mía gioáng nhieàu ngöôøi rao giaûng, coù vaäy phaùp luaân cuûa caû hai phía chuû theå vaø khaùch theå cuøng chuyeån ñoäng, chung taïo nguoàn naêng löôïng voâ bieân thaép saùng coõi voâ minh. Cuõng coù theå hieåu theâm “Nhöõng voøng ñen ñaäm,nhöõng voøng ñen nhaït, nhöõng voøng xaùm” laø nhöõng voøng xoaùy cuûa loã ñen daãn tôùi vuï noå sinh thaønh, khieán thaân phaùp “Chôùp Bieån” Buøi Giaùng vaën mình chuyeån daï cho thaùnh thai “saùng” loït loøng, cuøng thaùc sinh trôû laïi nôi thaân theå thô “môùi toanh” maø Khaùnh Minh ñaõ thöïc chöùng nôi doøng boán, ñoaïn môû ñaàu baøi thô: “Môùi toanh treân moät tôø baùo cuõ”. Maûnh vaûi nhoû “saùng” coät nôi coå Ngöôøi Laøm Thô ngaøy tröôùc, laø voøng haøo quang bí nhieäm, chæ rieâng Khaùnh Minh baèng phaùp nhaõn thô ñaëc bieät môùi coù theå thaáu thò, ñeå roài nhôø ñoù ñaõ ñöôïc vinh döï thoï laõnh noù, gioáng cung caùch truyeàn thöøa taâm aán vaäy.

•

TC THÔ 27

“Teân Em Laø Hoa Kyø” caùi töïa ñeà taùc phaåm thô cuûa Quyønh Thi in kieåu chöõ “roãng ruoät” nghe rôïn ngöôøi hôn caû thô Haø Theá Ruyeät: Ra ñi ñeå soáng caûnh caàn lao Vôùi kieáp noâ vong keû taïi ñaøo Ngaøy xaùc dö daâng loaøi quæ döõ Ñeâm hoàn thöøa gôûi coõi thanh cao

Vôùi daân tò naïn theá heä thöù nhaát thì coøn “Hoàn thöøa gôûi coõi thanh cao” chöù theá heä thöù hai, ba v.v... laø nhöõng ñöùa treû sinh ra vaø lôùn leân ôû Mó maát tieáng noùi, maát lòch söû coäi nguoàn, coù khaùc gì treû da ñen, chuùng chæ coøn bieát coù Hoa Kì, maø treû Hoa Kì theo thoáng keâ môùi nhaát, hoûi gheùt gì? thích gì? Thì trong soá möôøi ñöùa coù tôùi taùm ñöùa traû lôøi laø gheùt boá meï, thích TV, tieàn baïc vaø caùc ñoà chôi naøy noï. AÁy laø chöa keå nhöõng ñöùa sinh ra töø “oáng nghieäm” chuùng seõ nghó sao veà cha meï chuùng? “Gioù Ñoâng” giai phaåm vaên hoïc, ñaët baûn doanh taïi Bonn Germany phaùt haønh moãi naêm boán laàn vôùi lôøi tuyeân xöng: “Dieãn ñaøn cuûa nhöõng nhaän thöùc môùi, môû ñöôøng môùi trong sinh hoaït vaên hoïc taïi chaâu AÂu”, cuøng Taïp chí Thô ôû California Hoa Kì coâng boá baøi thô Buoåi Saùng Ñoïc Baùo cuûa Khaùnh Minh, khieán chuùng ta khoâng khoûi nhôù tôùi nhaân vaät moõ teân Phi Laïc bôõn Nga vaø naùo Hoa Kì cuûa Hoà Höõu Töôøng thuôû naøo, vôùi tham voïng ñem chuoâng vaên hoùa Vieät ñi ñaùnh xöù ngöôøi giôø trôû thaønh hieän thöïc. “Thích nhæ neáu ai baùn ñöôïc gioù ñoâng”: Caùc nöôùc ñang chaïy ñua voõ trang, chæ nhöõng keû baùn bom ñaïn gieát ngöôøi haøng loaït môùi ñaét haøng, coøn thô vaên ai theøm mua ma øgiai phaåm vaên hoïc Gioù Ñoâng khaûn coå keâu gaøo “ñoùn ñoïc” vaø “mua daøi haïn”. Theá môùi bieát bom thô, bom vaên cheá taïo bôûi ngöôøi Vieät Nam luùc naøy voâ tình ñaõ trôû thaønh ñoái thuû duy nhaát cuûa bom nguyeân töû. Vaû laïi xeùt veà maët truyeàn thoáng lòch söû Vieät, chuùng ta môùi thaáy ñoù laø leõ thaät, vì caû theá giôùi ñaõ töøng ñöa vuõ khí leân öu tieân haøng ñaàu, ñeå choáng laïi quaân Moâng Coå nhöng ñeàu bò chuùng ñaäp tan. Chæ co ùñöùcTraàn Höng Ñaïo coi vaên thô laø thöôïng saùch, neân ñaõ thaûo baøi vaên Hòch Töôùng Só, coøn haï saùch khí giôùi ngaøi chuû tröông duøng göôm giaùo ñòch tieâu dieät ñòch haàu thöïc hieän chaân lí: “Keû naøo ham chôi troø göôm saéc seõ cheát vì göôm saéc” cuûa Laõo Töû. Ngaøi xöùng ñaùng laø vò töôùng duy nhaát cuûa nhaân loaïi, Tuy choân vuøi caû nöûa trieäu quaân Moâng Coå maø khoâng heà phaïm giôùi saùt sinh vaø hieån thaùnh. Do ñoù chaân lí cuûa chieán tranh laø, chieán thaéng toái haäu khoâng ñeán vôùi keû buïng chöùa ñaày khí giôùi, maø ñeán vôùi ngöôøi daï chöùa ñaày thô. “Trung Nguyeân”: Theo caùc oâng ñaïo mieàn Nam thì lòch söû nhaân loaïi chia ra ba thôøi kì, thôøi Thöôïng Nguyeân laø thôøi thaùnh ñöùc, loaøi ngöôøi coøn

TC THÔ 27

•

thuaàn phaùc soáng an bình haïnh phuùc. Song vì khoâng bieát ñoù laø caûnh thieân ñaøng cuøng vôùi nieát baøn, neân ñaõ töø boû vaên minh tinh thaàn, nhaém maét chaïy theo vaên minh vaät chaát ñeå chuoác laáy thaûm hoïa cuûa caùc traän theá giôùi chieán tranh, laø thôøi maït phaùp Haï Nguyeân. Phaûi ñôïi ñeán khi nhaân loaïi tænh thöùc môùi tôùi thôøi Trung Nguyeân laø nhöõng kæ nguyeân thanh bình. Theo Traïng Trình thôøi tao loaïn Haï Nguyeân daân toäc Vieät Nam phaûi traûi qua laø 500 naêm, tính tôùi nay ñaõ baét ñaàu chaám döùt, ñang töø töø chuyeån sang thôøi Trung Nguyeân, nhaø nhaø an höôûng cuoäc soáng thaùi hoøa. Sau khi “Toâi cöôøi toâi khoùc” moät caùch ñieân daïi, manh vaûi nhoû “saùng” coät nôi coå Buøi Giaùng ñaõ thò hieän thaønh “cuïc than hoàng”ñeå hoûa taùng nhöõng vaàn thô traéng vieát baèng “buùt chì traéng” treân “töôøng voâi traéng” laø maøn tang traéng truøm phuû queâ höông, haàu giaûi thoaùt nhöõng oan hoàn naïn nhaân chieán cuoäc: Baèng buùt chì ñen Toâi cheùp baøi thô Treân töôøng voâi traéng

Baèng buùt chì traéng Toâi cheùp baøi thô Treân laù luïc hoàng Baèng cuïc than hoàng Toâi ñoát baøi thô Töøng phuùt töøng giôø Toâi cöôøi toâi khoùc baâng quô Ngöôøi nghe cöôøi khoùc coù ngôø chi khoâng 16

“Cuïc than hoàng” treân ñaõ chaùy buøng thaønh “ngoïn löûa” nôi bai Theàm Naéng trong thi taäp “Nhöõng Buoåi Saùng” cuûa Khaùnh Minh: Toâi ñang naèm vôùi naéng Nhö chieác laù xanh Nhö tôø giaáy traéng Chieác laù xanh run raåy Tôø giaáy traéng in treân Toâi buøng theo naéng daäy

•

TC THÔ 27

Daâng leân nhö ngoïn löûa Toâi cuøng naéng cuøng vôõ Treân theàm ngoïn phaùo boâng

“Ngoïn phaùo boâng” treân trôû thaønh kho nhieân lieäu nôi baøi Buoåi Saùng Ñoïc Baùo ñeå Khaùnh Minh hoûa thieâu nhöõng vaàn thô traéng maøu tang cheá cuûa bieán coá lòch söû 1975 döôùi ñaây: ... “Laàn cuoái, Saøigoøn” nhöõng con chöõ in maøu traéng roãng ruoät

“Laàn cuoái, Saøigoøn” 17 teân taäp thô, truyeän, taïp buùt cuûa nhaø vaên nöôùc ngoaøi Nguyeâãn Quoác Truï noùi veà Saøigoøn sau bieán coá 1975. Taâm traïng gioáng nhaø thô Vieân Linh, xaùc caøng troâi xa ñaát nöôùc bao nhieâu,thì hoàn laïi caøng daït veà gaàn Saøigoøn baáy nhieâu, nhö trong baøi Göûi Em Toâi döôùi ñaây: Ñeâm nay taàm taõ möa rôi Tænh ra toâi thaáy maët trôøi traéng tinh Thaáy traêng moïc luùc bình minh Thaáy ngöôøi vieãn xöù leânh ñeânh queâ nhaø ...

Nhôù möa xöa nhôù möa xöa Thaùng tö uùng thuûy ñaàu muøa maùu tuoân Möa ñöa toâi laïi Saøigoøn Traùn caêng nhieät ñôùi hoàn coøn Ñoâng Döông

“maøu traéng roãng ruoät”: Hoà Xuaân Höông xöa, thaân daãu bò loät traéng “Thaân em vöøa traéng laïi vöøa troøn” nhöng loøng vaãn ñoû nhö son “Rieâng em vaãn giöõ taám loøng son”. Coøn thaûm traïng chuùng ta nay traéng roãng ruoät, töùc laø ñaõ traéng tay, traéng maét, traéng thaân laïi coøn traéng caû coõi loøng! Laø ngöôøi ôû laïi trong nöôùc, maø nôi ñoaïn 8 taùc giaû laïi vieát noåi caâu “Kieåu chöõ roãng, laïnh nhö khoâng gian nôi ñoù” thì chaúng khaùc naøo thô cuûa keû ra ñi nöôùc ngoaøi: Ñaõ maáy naêm roài ta ôû ñaây Tim gan heùo haét moäng hao gaày Ñaát trôøi u aùm hoàn teâ taùi Söông tuyeát bao la xaùc laét lay 18

TC THÔ 27

ñaù!

•

Nghóa laø loøng khoâng nhöõng “traéng roãng” maø coøn ñoùng baêng, ñoâng ... maøu traéng cuûa nhöõng mieáng vaûi traéng vöôùng vaøo haøng raøo ...

“nhöõng mieáng vaûi traéng” treân ñaây laø khaên tang, vaûi nieäm hay côø haøng? Sao laïi nhieàu tôùi noãi khoâng chæ ngöôøi maø ñeán caû vaät voâ tri laø haøng raøo, laø böùc maøn tre Beán Haûi, Bieån Ñoâng cuõng ñeo mang cuøng khaép! ... maøu traéng cuûa nhöõng raùc giaáy traéng bay ñaày treân ñöôøng phoá

“giaáy traéng” laø giaáy töø toøa ñaïi söù Mó, töø caùc coâng sôû Vieät do Mó vieän trôï thaûy ra bôûi ñaùm ngöôøi hoâi cuûa. Giaáy ñoù luùc aáy coù laø côø haøng ñi nöõa thì cuõng voâ giaù trò, coù laø giaáy ñaäy maët nhöõng töû thi voâ thöøa nhaän ngoån ngang beân veä ñöôøng hay chaêng, thì noù cuõng ñaõ laø “raùc giaáy”. maøu traéng khaùc ñeán theá maøu khaên ñoû...

Sau khi “Traän tieàn tang haûi” ñeâm daøi tan taùc nhö caûnh “tro tieàn giaáy bay” treân ñaây, Khaùnh Minh reo möøng chaøo ñoùn vaàng döông loù daïng luùc höøng ñoâng nôi baøi Maët Trôøi Ñaõ Moïc trong thi taäp “Nhöõng Buoåi Saùng”: Maët trôøi ñaõ moïc Nhöõng maøu saéc ñang ñöôïc thaép saùng Döôøng nhö caû saéc traéng aùo toâi Maët trôøi ñaõ moïc Maët trôøi ñaõ moïc Trôøi ôi toâi muoán khoùc

Hai caâu “Nhöõng maøu saéc ñang ñöôïc thaép saùng. Döôøng nhö caû saéc traéng aùo toâi” ñeïp ñeõ huy hoaøng quaù ñoãi, chaúng khaùc naøo taám baïch y cuûa Thöôïng Só Phaät Baø Quaùn AÂm, neân coù theå hieåu laø aùo tang traéng khoå naïn chieán tranh, hoùa thaønh aùo haøo quang maët trôøi cöùu nguy toûa chieáu, song khoâng chæ chieáu saùng queâ höông maø coøn luoân caû hoaøn caàu. Bôûi caâu cuoái baøi Buoåi Saùng Ñoïc

•

TC THÔ 27

Baùo, taùc giaû möôïn lôøi ngöôøi Vieät nöôùc ngoaøi hieän laø chöùng nhaân ñoàng thôøi naïn nhaân bò thieâu soáng ôû Toøa Thaùp Ñoâi, ôû Laàu Naêm Goùc, vaø ôû chieán tranh Vuøng Vònh, tha thieát khaån caàu “Göûi cho chuùt naéng Saøigoøn”. Buøi Giaùng luùc soáng luoân luoân taâm nieäm caâu khaåu quyeát cuûa caùc ñaïo gia laø “Loâ hoûa thuaàn thanh”, yù noùi nguyeän trui reøn hoàn xaùc mình thuaàn khieát trong xanh nhö löûa trong loø. Do ñoù khi thaùc, ban toå chöùc leã tang ñaõ cöû ngöôøi duøng buùt loâng, möïc Taøu, giaáy ñoû thaûo caâu chöõ nho treân thaønh böùc thö phaùp loäng khung kieáng baøy treân höông aùn thôø thi só hoï Buøi. Giôø ñaây löûa ñoù laïi buøng leân thaép saùng bieån trôøi nôi böùc tranh Löûa Loø Vuõ Truï cuøng baøi thô Taëng Em AÙnh Saùng cuûa Cao Baù Minh hoïa só kieâm thi só: Nhö hoa nôû giöõa soûi ñaù hoa buïi ñaát bôø Anh vaãn nghó loøng chaân thaät quí hôn moïi ñieàu theá gian saün coù Noù chính laø caùnh cöûa môû giöõa aùnh saùng ... Noù laø nhöõng böùc phaù traøo daâng nhöõng maïch nguoàn ñoåi môùi Noù bay veà muoân höôùng vaø ñaäu ôû muoân nôi Côûi boû moïi leà thoùi goâng cuøm toâi bay vaøo aùnh saùng 19

Coøn vôùi baøi Naéng Nôi Caên Beáp töùc “Loø cöø nung naáu söï ñôøi” cuûa Khaùnh Minh trong thi phaåm “Nhöõng Buoåi Saùng”, chuùng ta thaáy khoâng chæ ngöôøi maø coøn caùc vaät chung quanh nhö aám nöôùc, sôïi khoùi, gioït caø pheâ... cuõng ñeàu ñaït caûnh giôùi “Loâ hoûa thuaàn thanh”. Nhaát laø löûa ôû ñaây laïi laø löûa naéng cuûa loø trôøi ñaát, do ñoù caøng lôùn lao röïc rôõ bieát döôøng naøo: Beáp nhaø toâi AÁm nöôùc ñang soâi Naéng moûng Bay trong sôïi khoùi Naéng rôi Theo töøng gioït caø pheâ Ngöôøi toâi yeâu ñang cöôøi Nuï cöôøi cuûa naéng Toâi cuõng ñang cöôøi Hoùa mình thaønh haït naéng baáp beânh treân doøng maét

Buoåi Saùng Ñoïc Baùo laø baøi söû thi öùng vaøo giai ñoaïn lòch söû Vieät Nam vöôn mình, dang roäng voøng tay oâm troïn traùi ñaát vaøo loøng. Daân Vieät ñaõ ñoâng di tôùi baéc Mó Chaâu, cuøng taây taûn tôùi Taây AÂu taïo thaønh nöôùc Vieät naêm chaâu maø Buøi Giaùng ñaõ tieân tri vaø ñaët ñònh neàn moùng baèng hai taùc phaåm “Möa Nguoàn” vôùi “Chôùp Bieån”. Cuoäc haønh trình ngaøn naêm moät thuôû naøy

TC THÔ 27

•

cuûa chuùng ta, chæ vôùi taâm nguyeän laø ñem maïng soáng ra baûo chöùng cho ñieàu mình voán tin töôûng raèng: Hoøa bình vaø tình thöông laø chaân lí toái thöôïng, laø söùc ñaåy voâ cuøng maïnh meõ ñeå chieán tranh haän thuø lui böôùc, ñeå ñoái cöïc vaên minh hoøa nhaäp, ñeå nhaân loaïi ñaïi ñoàng. Buoåi Saùng Ñoïc Baùo chæ laø moät trong “Nhöõng Buoåi Saùng”, moät maët trôøi trong nhöõng maët trôøi töông lai theá giôùi saùng ngôøi. Ñieàu ñoù cuõng öùng vôùi caùi teân ñoàng thôøi laø buùt hieäu cuûa taùc giaû, vì Khaùnh laø khaùnh chuùc, Minh laø bình minh. Sau khi ñoaït ngoâi vò chuû soaùi tröôøng phaùi thô töï do sieâu thöïc, laø thöù kì hoa dò thaûo choán röøng thaúm nuùi cao, kieän töôùng thô Thanh Taâm Tuyeàn ñaõ quay ñaàu ngöïa trôû laïi coá höông, buoâng göôm côûi giaùp thong dong thaû boä ñöôøng laøng, haùi löôïm hoa ñoàng coû noäi gom thaønh boù hoa “Thô ôû Ñaâu Xa” laø taäp thô vaàn ñieäu, tuy hình thöùc coå xöa thuaàn phaùc, song vôùi taøi thô traùc tuyeät giaø daën hôn bao giôø heát, Thanh Taâm Tuyeàn ñaõ ñöa ngheä thuaät thi ca cöïu thôøi tôùi ñænh tuyeät vôøi, chaúng keùm thô thôøi hieän ñaïi, ñaõ töøng baùch thaéng vôùi nhöõng chieán tích laãy löøng “Toâi Khoâng Coøn Coâ Ñoäc” vaø “Lieân Ñeâm Maët Trôøi Tìm Thaáy”. Ngöôïc laïi Khaùnh Minh khôûi ñi baèng ñoâi chaân traàn treân nhöõng con ñöôøng ñaát xoùm thoân quanh quaát, cuõng taïo ñöôïc caùc taùc phaåm nhö: Taëng phaåm,”Traêm Naêm”, “Tô Toùc Cuõng Buoàn” cuøng “Ñeâm Hoa” maø trôû thaønh moät trong nhöõng nhaø thô nöõ Vieät Nam haøng ñaàu. Ñeå roài gaàn ñaây baèng ñoâi hia baûy daëm böôùc theâm böôùc nöõa ñaõ nghieãm nhieân trôû thaønh nhaø thô taân hình thöùc qua taùc phaåm ‘Nhöõng Buoåi Saùng”, khieán thi só Kheá Ieâm, ngöôøi möôøi naêm chuû trì Taïp chí Thô vaø chuû xöôùng lí thuyeát thô haäu hieän ñaïi ôû taän Hoa Kì, phía beân kia traùi ñaát, cuõng haân hoan ñoùn nhaän vaø thieát tha coâng boá. Ñoù laø lí do baøi thô Buoåi Saùng Ñoïc Baùo, moät kì tích thi ca xuaát hieän cuøng ñeán vôùi ñoäc giaû boán phöông. Caâu noùi cuûa Vuõ Hoaøng Chöông tröôùc naêm 1975: “Ñòa vò cuûa thô chæ röïc rôû nôi traùi tim, haøo quang cuûa noù moät khi ñaõ choùi loøa thì baát chaáp caû möïc ñen giaáy traéng” ñuùng vôùi nhöõng baøi thô cuûa hoï Vuõ saùng taùc sau naêm 1975 khi hoï Vuõ laáy maùu hoàng möïc ñen, laáy oùc laáy loøng thay giaáy traéng. Lôøi tieân ñoaùn cuûa Vuõ Hoaøng Chöông tröôùc naêm 1975 veà thô Vieät haún ñuùng vôùi tröôøng hôïp Taïp chí Thô vaø nhaø thô Nguyeãn Thò Khaùnh Minh baây giôø: “Nhöõng khaùm phaù taân kyø ñang thai ngheùn vaø höùa heïn raát nhieàu... Khí haäu môùi cuûa vaên minh nguyeân töû khaùc vôùi khí haäu thuaàn nhaõ xöa kia, taát phaûi saûn sinh nhieàu ñoùa hoa dò saéc dò höông.” Tröôùc naêm 1975 môùi ñi ñöôïc nöûa ñöôøng thô, Thanh Taâm Tuyeàn ñaõ ñöôïc Buøi Giaùng phong töôùc kieän töôùng thô voâ ñòch vaø laøm caû thô ca ngôïi taùc phaåm cuûa oâng töôùng ñoù töïa ñeà laø “Ñoïc Lieân Ñeâm” 20. Sau 1975 môùi qua ñöôïc khoaûng moät phaàn ba ñôøi thô, Khaùnh Minh ñaõ ñöôïc Buøi Giaùng

•

TC THÔ 27

röôùc leân ngai nöõ chuùa thô tình nhaân theá. Taøi tieân tri veà ngöôøi laøm thô cuûa Buøi Giaùng thöïc quaû chöa töøng thaáy ôû Vieät Nam. California June 2004 Chuù thích

1. Ñaëc san töôûng nieäm Buøi Giaùng gioã ñaàu 1999 tr.40 2. Nhö Söông Buøi Giaùng Nhaø xuaát baûn Treû Saøigoøn 199 tr.96 3. Truyeän Kieàu Nguyeãn Du Nguyeãn Quaûng Tuaân Khaûo ñính vaø chuù giaûi Nhaø xuaát baûn Khoa hoc Xaõ hoäi Saøigoøn 1997 tr. 284 4. Ñaëc san töôûng nieäm Buøi Giaùng gioã ñaàu 1999 5. Rong Reâu Buøi Giaùng Nhaø xuaát baûn Quaûng Nam Ñaø Naüng 1995 tr.37 6. Nhöõõng Buoåi Saùng Khaùnh Minh Nhaø xuaát baûn Treû Saøigoøn 2002 tr.126 tr.142 tr.87 7 .Taïp chí Thô soá 12 Muøa xuaân Cali 1998 8. Hôïp Löu soá 44 Xuaân Kæ Maõo Cali 1999 tr.22 9. Taïp chí Thô soá 5 Muøa ñoâng Cali 1995 tr.41 10. Taïp chí Thô soá 26 Muøa xuaân Cali 2004 tr.45 11. Nhaõ Ca Thô Vieät Book USA 1999 tr.135 12. Thô Nguyeãn Thò Hoaøng trích baøi Thuù Toäi 13 .Söông Tyø Haûi Buøi Giaùng Phuù Vang Saøigoøn 1966 tr.7 14. Nhöõng Buoåi Saùng Khaùnh Minh Nhaø xuaát baûn Treû Saøigoøn 2002 tr.146 15. Möôøi Hai Con Maét I Buøi Giaùng Nhaø xuaát baûn Vaên Hoïc Saøigoøn 2000 tr.11 16. Thô Buøi Giaùng Theá Kyû 1994 Cali tr.49 17 .Laàn Cuoái, Saøigoøn Thô, truyeän, taïp luaän Nguyeãn Quoác Truï Vaên Môùi Hoa Kì 1998 18. Thô Ñaøo Moäng Nam Non Soâng giai phaåm xuaân 1984 Cali. tr.40 19. Thô Cao Baù Minh Taïp chí Thô soá 26 Muøa xuaân 2004 Cali tr.144 20. Giai phaåm Vaên 1973 soá ñaëc bieät veà thi só Thanh Taâm Tuyeàn

TC THÔ 27

NGUYEÃN THÒ KHAÙNH MINH

MOÄT NÔI Laø toâi ñoâi maét meøo maøu xanh aùnh leân rình moø cuõng laø toâi taám thaân löôøi nguû nöôùng beân baøn beáp cuõng laø toâi nhöõng chieác laù tröôøng sinh moãi ngaøy moãi theøm aùnh naéng moãi ngaøy moãi theøm nöôùc töôùi moãi ngaøy moãi ngaøy - nhôù hai vieân thuoáccuõng laø toâi con caù trong beå ñaäp maõi ñaàu vaøo thaønh kieáng con caù toâi khoâng nhaän ñöôïc maët mình con caù toâi aên hoøai nhöõng thöùc aên quen quen nhöõng caønh rong bieån nhöïa - mai kia coù cho ra soâng ra bieån thì caù toâi cuõng seõ ñoøi veà ñoøi veà aên nhöõng thöù aên quen, chôi vôùi caønh rong bieån nhöïa vaø aùnh ñeøn ñieän xanh ñoû.

•

TC THÔ 27

Thieän Hieáu

Thaáy Toâi nhö moät ngoâi sao ñaõ taét haèng trieäu naêm tröôùc ñeán baây giôø coøn muoán thaáy maët trôøi... duø maây che hay ñeâm toái ñeå luùc ta yeâu nhau coù hoa nôû beân töôøng... coù chieác laù non rung rinh haïnh phuùc. Toâi nhö ngoâi sao ñaõ taét haøng trieäu trieäu naêm ñeán baây giôø vaø mai sau coøn mong thaáy ñöôïc maët ngöôøi duø cho baõo toá phong ba hay chieán tranh coát nhuïc coù xaõy ra laàn nöõa... laàn nöõa. Toâi nhö ngoâi sao ñaõ taét haøng trieäu trieäu trieäu naêm ñeán baây giôø cuõng taét luoân nguoàn aùnh saùng thöøa neáu khoâng ñöôïc nhìn thaáy maët ngöôøi... maët con ngöôøi... Saøigoøn 18-9-03

TC THÔ 27

haø nguyeân du

traêng möôøi saùu traêng soi coû non 1. nhôõ laïm caù tính vaãn hôn nhuõng caù öôn ... neân lo chuùt löông xem thöôøng môù oùc 2. nhôïn luõ ngu baùm laáy neo ... aûo töôûng con taøu ñang chaïy cöù hoâ boâ loâ ba la 3. sôï maây choù veõ hình caåu ... thaû noåi loaïn ... ly taùn gia ... baïi saûn ... haäu 4. traùi tim keû aên traùi caám bò traùi oan ñau noãi traùi khoaùy nhö traùi chín ruïng 5. thô thieáu maùu thô khoâng veà tim thô ñi meânh mang gaëp hoàng caàu em

•

TC THÔ 27

6. vaøo vöôøn thöôûng hoa vaøo trang laáy yù vaøo em laäp chí vaøo ñôøi tu thaân 7. coõi khoâng coõi moâng coõi loøng coõi quaïnh coõi taø loäng chaùnh sao traùnh coõi khoâng? 8. con ñöôøng anh ñöông coøn laø ñöôøng con neân em traønh troøn anh tay aán non!! 9. taïo hình ghi boùng töông lai anh moäng hieän taïi em chôø xaây ñôøi thô ... 10. traêng möôøi saùu traêng soi coû non lung linh ñoài hoàng laáp laùnh suoái khe!!

TC THÔ 27

Quyønh Thi

NGÖÔØI NÖÕ TU Trong nhaø doøng im laëng nhöõng tieáng haùt laãn caâu kinh lôøi nguyeän thöôøng ngaøy vaéng baët. Khoâng gian naëng neà truøm phuû. Môùi giaûi phoùng ñöôïc moät naêm, thôøi gian daøi ñaèng ñaüng. Coâng vieäc cuûa Ly ngöng nghæ ñoät ngoät. Tröôøng hoïc cuûa naøng ñöôïc baøn giao caáp thôøi cho nhaø nöôùc. Ly chaúng bieát phaûi laøm gì, chæ aâm thaàm caàu nguyeän laãn than khoùc. Meï beà treân thì baûo laø yù Chuùa! Taát caû caùc masoeur ñi hoïc taäp ñöôïc khuyeán caùo. Tu só phaûi hoài tuïc keå caû caùc nöõ tu. Söï nghieäp giaùo duïc chæ daønh cho ñaûng vieân nhaø nöôùc. Muoán ñi tu lyù lòch cuõng phaûi xeùt duyeät ba ñôøi! Thaät laø moät cuoäc caùch maïng vó ñaïi.

•

TC THÔ 27

Cô sôû nhaø doøng bò chieám ñoaït gaàn heát. Maø khoâng phaûi, noùi theá laø coù toäi, khoâng ñuùng chuû tröông. Gieâsu Maria nhaø doøng töï nguyeän baøn giao ñaáy chöù, coù ai cöôõng böùc phaûi giao bao giôø ñaâu. Coøn Ly baây giôø bieát veà ñaâu? Nhaø cöûa cuûa gia ñình bò tòch thu. Maù vaø caùc em ñi xaây döïng vuøng kinh teá môùi, coøn ba thì ñi caûi taïo. Ba Ly laø nhaø thô. Suoát dôøi oâng coù laøm gì aùc ñaâu. Nhaø Thô laø ngöôøi gieo vaõi nhöõng haït maàm yeâu thöông vaø nhaân haäu, khôø khaïo nhö moät thaùnh nhaân vöøa rôøi nöôùc Thieân ñaøng cuûa Chuùa. Toäi nghieäp, khoâng hieåu oâng soáng laøm sao trong nôi choán ñöôïc moâ taû ñoùi khoå voâ cuøng khuûng khieáp! Ly khoùc than xin Meï beà treân ôû laïi. Theá laø naøng soáng “chui “ cuøng vôùi caùc sô giaø baèng maáy saøo ruoäng ñöôïc caáp phaùt. Ngoaøi vieäc canh taùc troàng tæa Ly ñöôïc giao chaên nuoâi heo, boø cöïc nhoïc. * Hoài nhoû chaøng ôû gaàn nhaø Ly. Thuôû hai treû qua laïi thaân thieát. Nay

TC THÔ 27

gaëp naøng. Hai ngöôøi trong hai tö theá khaùc nhau ôû tuoåi tröôûng thaønh. Naøng ñaõ laø nöõ tu coøn chaøng vaãn coøn laø moät laõng töû phieâu baït. Hoï noùi ít hôn laø im laëng. Nhöõng kyû nieäm thô daïi tieàm thöùc hieän veà... Baát chôït chaøng naém laáy tay Ly. Tay naøng laïnh ngaét duø ngoaøi trôøi ñang naéng aám. “Em coøn tu maø anh. “Chaøng buoàn raàu buoâng tay ra. “Cho anh xin loãi .” Chæ vaäy roài Ly ñaïp xe ñi, nhöng hoàn Ly ñaõ ñaäu laïi trong aùnh maét chöùa chan ñau ñôùn cuûa chaøng, chieáu doõi theo töøng nhòp chaân ñaïp ñaïp thong thaû, toäi nghieäp. Ly cöù cuùi ñaàu gioù bay toùc xoõa nhö hoa, moâi rung rung nhöõng haït nöôùc maét chaûy ñeàu nhaït nhoøa ñaát trôøi, tim naøng thì raïo röïc, nhòp ñaäp doàn daäp muoán vôõ tung haân hoan laãn ngaân vang sôï haõi. Ly bieát * ñaâu, chaøng ñöùng laëng ñaõ laâu, loøng se thaét, tay vaân veâ trong tuùi aùo ngôø ngheäch, thöông caûm. Laàn tröôùc chaøng gaëp Ly ñi caét coû cho boø nhaø doøng, vai naëng tróu, gaùnh

•

TC THÔ 27

coû gaùnh ñôøi. Naøng vöøa haï gaùnh xuoáng ngoài nghæ treân moät goác caây khoâ ven ñöôøng. Tình côø chaøng ñi ngang qua. Boài hoài thaáy ngöôøi con gaùi maûnh mai, neùt ñeïp quùi phaùi. Döøng chaân laïi chaøng nhaän ra Ly. Loøng traéc aån ngaäm nguøi ngöôøi nöõ tu . Coâ beù naêm naøo... Chaøng Noùi. “Masoeur ñeå con gaùnh duøm moät quaõng. “Ly laáy tay queät moà hoâi nheã nhaïi khuoân maët öûng leân maàu hoàng kinh ngaïc e leä. Naøng líu ríu noùi caùm ôn roài voäi vaøng nhö coù ai thuùc giuïc hay xoâ ñuoåi, haáp taáp caát gaùnh ñi nhö chaïy mong bieán khoûi gaõ traàn tuïc ngoït ngaøo ñaùng khao khaùt nhö ly nöôùc maùt ven ñöôøng chöa kòp uoáng. Ñi nhanh ñöôïc moät quaõng naøng teù xaáp xuoáng maët ñöôøng. Khoâng roõ vì gaéng söùc hay vaáp phaûi vaät caûn gì. Phaûn öùng töï nhieân chaøng chaïy nhanh laïi ñôõ naøng leân, nhöng naøng ñaõ ngaát xæu. Chaøng oâm thoác beá naøng chaïy nhanh veà phía nhaø doøng ñeå ñöôïc caáp cöùu. Baüng ñi

TC THÔ 27

* deã ñaõ daêm naêm, hoâm nay tình côø gaëp naøng ñaïp xe xuoáng phoá. Hình aûnh ngöôøi nöõ tu khoå haïnh vaø boùng daùng coâ gaùi nhoû thöông meán naêm xöa quyeän laãn, xen nhau laøm chaøng trai boài hoài khoân xieát.

•

TC THÔ 27

Quoác Sinh

TOÁI NAY EM NGUÛ CHOÃ NAØO 1. Baát chôït moät ñeâm anh phaûi ñôïi em veà, anh ñôïi em veà daãu tröôùc luùc ra ñi em chaúng ñeå laïi moät lôøi heïn. Sao em khoâng ghi laïi ñaây duø chæ vaøi doøng ghi voäi treân chieác baøn anh thöôøng ngoài maø thænh thoaûng em keà beân aâu yeám cuøng ngoài. Sao em khoâng ghi laïi ñaây duø chæ vaøi doøng ghi voäi treân chieác baøn em thöôøng ngoài maø thænh thoaûng anh ñeán töø phía sau ve vuoát ñoâi vai thon thaû vaø maùi toùc nheï nhaøng cuûa em. Sao em khoâng cho anh vaøi doøng thoaùng nhanh treân taám cöûa maø moãi ñeâm anh vaãn thöôøng ra kheùp gioù cho em meàm giaác nguû, anh seõ nhìn thaáy ñoâi guoác em veà boû voäi beân theàm, anh mang vaøo ñaët döôùi chaân giöôøng cho em. Theá maø ñeâm nay anh chaïy ra cöûa khoâng coøn thaáy ñoâi guoác xinh aáy nöõa. Caùnh cöûa ñeâm nay laøm sao kheùp laïi ñöôïc baây giôø, khi caên phoøng laëng leõ nhôù boùng em, chieác giöôøng naèm nhôù laøn aùo nguû meàm maùt cuûa em, goái troøn nhôù caëp maù thô ngaây cuûa em, möôøi ngoùn tay anh nhôù laüng vai em, hôi thôû anh nhôù höông toùc em, chieác baøn hai ta thöôøng ngoài giôø chæ coøn moãi mình anh ngoài khoùc ñeâm nay em seõ nguû ôû ñaâu. Ñeâm nay em nguû ôû ñaâu. Anh töï hoûi raèng em ñaõ chaïy tôùi coâng sôû tìm anh

TC THÔ 27

vì buoåi chieàu anh chöa kòp veà em phaûi ngoài moät mình trong ngoâi nhaø vaéng, chuùng mình laïc maát nhau giöõa nhöõng con ñöôøng giöõa nhöõng phoá phöôøng, buoåi chieàu em bô vô oâi em ñaùng thöông. Anh töï hoûi raèng em ñaõ boû ñi luùc anh ra vöôøn haùi nhöõng nhaønh hoa daønh cho moät buoåi toái cuûa em ngaùt thôm, hay em ñaõ chaïy ñi luùc anh laøm nöôùc uoáng vôùi nhöõng höông vò noàng naøn, noàng naøn nhö tình yeâu anh daønh cho em. Em seõ nhaám moâi sau böõa toái reo leân haïnh phuùc, anh chæ chôø ñeå ñöôïc nhìn thaáy ñoâi moâi em öôùt meàm. Buoåi toái baây giôø coøn ñaây, bình hoa vôùi coác nöôùc vaøng töôi coøn ñaây. Chao oâi anh theøm tieáng em cöôøi theøm ñoâi moâi em moäng öôùt, maét em ñoû noàng naøn. 2. Anh traùch anh anh traùch taïi anh taïi anh caû thoâi. Leõ ra anh phaûi troâng em leõ ra anh phaûi giöõ em. Vì em laø caùnh böôùm moäng mô leõ ra anh phaûi laø khu vöôøn xanh ngaùt, vì em laø gioït söông leõ ra anh phaûi laø buoåi sôùm tinh mai, vì em laø con thuyeàn leõ ra anh phaûi laø nhaùnh soâng daøi, vì em laø con höôu sao leõ ra anh phaûi laø caùnh röøng bao phuû, vì em laø nhuïy höông leõ ra anh phaûi laø nhöõng caùnh hoa möôït maø oâm giöõ, oâi em laø gioù anh bieát leõ ra anh phaûi laø caû baàu trôøi, oâi em laø thaùng naêm anh phaûi laø doøng thôøi gian muoân ñôøi, theá maø anh... 3. Ñeâm nay em nguû choã naøo hay laø ñeâm nay em seõ chaïy ñi chaïy ñi maûi mieát. Anh seõ goïi maây naâng böôùc

•

TC THÔ 27

chaân em naâng ñoâi caùnh tay em, anh seõ goïi sao thaép leân nhöõng neûo em qua, anh seõ goïi nhöõng nuùi ñoài naèm xuoáng, seõ goïi nhöõng doøng soâng ngöøng chaûy nhöõng khu röøng thoâi ñoå laù ñeâm nay, anh seõ goïi nhöõng ñaïi döông ngöøng doäi soùng vaøo, daâng moïi bình yeân ñoùn em qua maõi, anh seõ goïi nhöõng ngoâi nhaø ñoùng taát caû cöûa laïi nhöõng ngöôøi ñaøn baø oâm chaët laáy choàng mình treân giöôøng, anh seõ xua nhöõng con choù ñaøng ñieám coøn lang thang treân ñöôøng. Em cöù chaïy ñi em cöù bay ñi em trong ñeâm nay coù anh thao thöùc goïi. Anh goïi baèng tieáng khoùc giaáu trong loøng, chæ coù hai traùi tim (traùi tim anh vaø traùi tim em) nghe thaáy. Anh goïi nhö moät gioïng chuoâng ngaân leân vang theo khaép nhöõng caùnh ñoàng nhöõng thaûo nguyeân coù em ñang chaïy vang theo nhöõng hoaøng hoân nhöõng bình minh coù em ñang chaïy. Anh goïi baèng mooth gioïng traàm thieát tha chöa töøng thaáy, noù baét ñaàu bay ñi töø moät ngoâi nhaø töø moät caên phoøng coù caùnh cöûa anh vaãn töøng ñeâm ra heùp gioù, thaáy ñoâi guoác em veà boû voäi beân hieân. Anh goïi em veà em coù nghe tieáng anh trong meânh moâng ôi em ñang bay qua ñeâm nay baèng ñoâi caùnh thaàn tieân. 4. Nguû choã naøo ôi em ñeâm nay em nguû ôû ñaâu. Coøn moät mình anh laøm sao nguû ñöôïc anh laøm sao thöùc ñöôïc. Anh ngoài maõi moät ñôøi ñôïi em cuøng côn mô thaáy em veà saùng töôi beân khung cöûa vöøa luùc bình minh. Anh môùi baûo ñoâi guoác nhoû naøy em haõy mang ñi, roài cöù daïo chôi quanh nhaø mình. Saøi Goøn, moät muøa ñoâng.

TC THÔ 27

ROBERTO JUARROZ

THÔ THAÚNG ÑÖÙNG * Luoân luoân tôùi moät luùc moïi ngöôøi caàn phaûi nghæ nhö boâng hoàng nghæ ngöôøi laøm vöôøn hay khu vöôøn boâng hoàng. Nhö nöôùc nghæ nöôùc hay trôøi nghæ trôøi. Nhö moät chieác giaøy nghæ baøn chaân hay moät vò cöùu nhaân nghæ caây thaäp giaù. Nhö moät ñaáng taïo hoùa nghæ saùng theá hay saùng theá nghæ ñaáng taïo hoùa. * Laø gì nhæ caùi gì khoâng giaø ñi? Chieác laù khoâng ruïng xuoáng khi heát thaûy nhöõng chieác laù ñeàu ruïng, giôø luoân luoân ôû phuùt ñaàu tieân, muøi vò khoâng suy giaûm. Caùi dieän tích khoâng tuaân theo vaên töï cuûa huûy hoaïi. Chaát lieäu daønh cho moät daáu hieäu maø coù leõ khoâng ai bieát vaïch ra.

•

TC THÔ 27

Moät ñieàu gì ñoù ñoät nhieân im laëng maø khoâng lieân keát vôùi suy ñoài. Moät ñieàu gì ñoù chæ daønh ñeå ruïng rôi ngoaøi thôøi gian. * Nhöõng cuoán saùch nhìn toâi töø nhöõng keä saùch, chuùng nhìn toâi nhöng khoâng caàn toâi. Nhöõng aùnh maét caâm nín cuûa chuùng coù theå nhìn ñieàu khaùc. Khoâng ai caàn toâi, caû ñeán toâi cuõng khoâng caàn toâi, nhöng coù ñieàu gì ñoù ôû ñaùy cuøng toâi caàn ñieàu khaùc. Khoâng ai caàn chuùng ta. Caû ñeán thaàn linh cuõng khoâng caàn thaàn linh. Nhöng ôû ñaùy cuøng heát thaûy coù ñieàu gì ñoù caàn ñieàu gì ñoù. Vaø chuùng ta bieát theá.

Dieãm Chaâu dòch ROBERTO JUARROZ (1925-1995) laø moät nhaø thô AÙ-caên-ñình hieän ñaïi ñöôïc bieát tôùi nhö taùc giaû möôøi laêm taäp thô mang cuøng moät töïa ñeà: Thô thaúng ñöùng (chæ khaùc soá thöù töï) vaø heát thaûy caùc baøi trong moãi taäp cuõng khoâng coù töïa, chæ mang nhöõng con soá aû-raäp. Thô Roberto Juarroz vaø baøi vieát veà thô Roberto Juarroz ñaõ xuaát hieän treân Taïp chí Thô ngay töø nhöõng soá ñaàu tieân... Ba baøi treân mang soá 13, 28 vaø 35 ñöôïc trích dòch töø taäp Thô thaúng ñöùng thöù möôøi boán cuûa Roberto Juarroz, ñeå taëng ngöôøi chuû bieân Kheá Ieâm, moät ngöôøi baïn thaân thieát «chöa moät laàn gaëp maët». (DC).

TC THÔ 27

•

DAVID DIOP

KEŒ ÑAÕ MAÁT TAÁT CAŒ Maët trôøi chieáu saùng trong caên choøi cuœa toâi Vaø caùc phuï nöõ cuœa toâi thì meàm maïi vaø xinh xaén Nhö caønh döøa trong nhöõng buoåi chieàu coù gioù nheï thoaœng ñöa Caùc con toâi ñang löôùt treân con soâng lôùn Ñaäm saâu maàu töœ thaàn Vaø chieác xuoàng cuœa toâi ñang choáng choœi ñaøn caù saáu Traêng, nhö hieàn maãu, ñeäm nhaïc cho caùc vuõ ñieäu cuœa toâi Loaïn cuoàng vaø tróu naëng oâi tieát nhòp Troáng cuœa nieàm vui, troáng cuœa voâ tö Giöõa aùnh löœa hoàng haøo cuœa töï do. Roài ñoù moät hoâm, Im laëng... Caùc tia naéng haàu nhö cuõng muoán taét lòm luoân Trong caên choøi cuœa toâi nay ñaõ trôœ thaønh voâ nghóa Caùc phuï nöõ cuœa toâi thì nghieàn naùt laøn moâi moïng ñoœ Treân vaønh moâi moœng cöùng cuœa boïn chinh phuïc maét theùp Vaø caùc con toâi ñang truùt boœ söï traàn truoàng thanh bình Ñeå nhaän boä ñoàng phuïc cuœa saét vaø maùu Tieáng noùi cuœa baïn vì theá maø cuõng muoán xoùa nhoøa luoân Vaø goâng cuøm xieàng xích noâ leä caøy naùt quaœ tim toâi OÂi tieáng troáng cuœa ñeâm bao la, oâi tieáng troáng cuœa toå tieân toâi.

•

TC THÔ 27

THÔØI TUAÃN TÖŒ

meán taëng ngöôøi anh reå toâi

Thaèng Da traéng ñaõ gieát cha toâi Cha toâi kieâu haõnh Thaèng Da traéng ñaõ hieáp meï toâi Meï toâi ñeïp xinh Thaèng Da traéng ñaõ khoøm löng anh toâi treân nhöõng con loä naéng Anh toâi duõng caœm Thaèng Da traéng ñaõ day laïi phía toâi Hai tay noù ñoœ maùu Ñen Vaø baèng caùi gioïng chuœ nhaân oâng: “EÂ boài, mang gheá, khaên, nöôùc ra ñaây!”

NAØY THAÈNG MOÏI ÑAÙNG THÖÔNG ÔI, HAÕY ÑAU KHOÅ Naøy thaèng Moïi ñaùng thöông ôi, haõy ñau khoå!... Ngoïn roi thì rít Rít treân taám löng mi ñaãm maùu vaø moà hoâi Naøy thaèng Moïi ñaùng thöông ôi, haõy ñau khoå! Ngaøy thì daøi Quaù daøi ñeå vaùc ngaø voi traéng cho thaèng Chuœ Traéng cuœa mi Naøy thaèng Moïi ñaùng thöông ôi, haõy ñau khoå! Luõ con mi thì ñang ñoùi Ñoùi meo vaø caên choøi mi thì vaéng teo Vaéng boùng vôï mi ñang nguœ Ñang nguœ trong chaên goái laõnh chuùa Naøy thaèng Moïi ñaùng thöông ôi, haõy ñau khoå Hôõi thaèng Moïi ñen nhö Noãi Khoå!

TC THÔ 27

•

THAÙCH ÑOÁ BAÏO LÖÏC Mi keœ ñang cuùi ñaàu keœ ñang than van Mi keœ seõ cheát moät ngaøy naøo ñoù maø chaúng roõ lyù do Mi keœ ñang choáng keœ ñang canh cho söï ngôi nghó cuœa Teân kia Mi keœ ñaõ thoâi ngoù vôùi nuï cöôøi trong aùnh maét Mi keœ anh em cuœa ta vôùi boä maët aâu lo vaø khieáp sôï Haõy ñöùng daäy maø heùt to: KHOÂNG!

XÍCH XIEÀNG ÑANG HAÁP HOÁI Dimbokro Poulo Condor Cuoäc tuaàn haønh cuœa baày choù röøng quanh nghóa ñòa Ñaát ngaäp maùu nhöõng chieác keâ-pi cöôøi nhaïo Vaø tieáng ruù gaàm theâ löông cuœa xe boø chôœ haän thuø treân ñöôøng Toâi nghó tôùi thaèng ngöôøi Vieät Nam raïp mình trong ruoäng luùa Tôùi ngöôøi tuø khoå sai Congo ngöôøi anh em cuœa teân moïi bò treo coå ôœ Atlanta Toâi nghó tôùi böôùc chaân gheâ rôïn cuœa im laëng Khi caùnh theùp bay löôùt treân nhöõng tieáng cöôøi môùi sinh ra Dimbokro Poulo Condor Chuùng noù tin töôœng xích xieàng boùp ngheïn hy voïng AÙnh maét bò daäp taét döôùi gioït moà hoâi muoân ñôøi Theá nhöng maët trôøi tuoân chaœy töø tieáng noùi chuùng toâi Vaø töø ñoàng coœ non tôùi caùnh röøng giaø Baøn tay chuùng toâi quíu laïi khi oâm choaøng ñaáu tranh Chæ cho nhöõng keœ ñang khoùc than thaáy töông lai ngôøi saùng Dimbokro Poulo Condor Mi coù nghe xoân xao muõ nhöïa caây trong loøng ñaát AÁy tieáng ca cuœa nhöõng ngöôøi ñaõ ra ñi Tieáng ca ñöa ta tôùi nhöõng vöôøn hoa cuœa cuoäc ñôøi.

100

•

TC THÔ 27

SOÙNG Nhöõng löôïn soùng cuoàng noïâ cuœa töï do Voã voã vaøo con AÙc Thuù ñieân loaïn Cuœa ñôøi noâ leä hoâm qua moät chieán só ñaõ sinh ra Vaø teân phu beán ôœ Xu-eâ vaø gaõ cu li ôœ Haø-noäi Taát caœ boïn ngöôøi ñaõ bò ñònh meänh ñaàu ñoäc Phoùng khuùc ca meânh moâng ra soùng bieån bao la Nhöõng löôïn soùng cuoàng noä cuœa töï do Ñang voã voã vaøo con AÙc Thuù ñieân loaïn.

BEÂN EM Beân em toâi tìm laïi ñöôïc teân toâi Teân toâi töø laâu daáu döôùi maët ñaát (*) buoàn xa caùch Toâi thaáy laïi ñoâi maét khoâng phai môø vì côn soát Vaø tieáng em cöôøi nhö aùnh löœa soi ñeâm Ñaõ traœ laïi cho toâi chaâu Phi qua nhöõng muøa tuyeát cuõ Möôøi naêm roài ñoù em Vaø nhöõng buoåi mai aœo moäng vaø nhöõng maœnh vuïn yù nghó Vaø nhöõng giaác nguœ chaäp chôøn hôi men Möôøi naêm vaø gioù treân ñôøi roùt vaøo toâi khoå aœi Noãi ñôùn ñau hoâm nay chôœ naëng höông vò nhöõng ngaøy mai Vaø bieán tình yeâu thaønh nhaùnh soâng daøi baát taän Beân em toâi ñaõ baét gaëp laïi trí nhôù moät doøng maùu Vaø nhöõng chuoãi tieáng cöôøi quaán laáy nhöõng ngaøy Nhöõng ngaøy raïng rôõ nhöõng nieàm vui ñoåi môùi.

TC THÔ 27

•

101

RAMA KAM Khuùc ca cho moät naøng Moïi Ta meán quaù aùnh maét em xinh daõ thuù Vaø mieäng em thôm a vò ngoït cuœa xoaøi Rama Kam Thaân theå em laø traùi ôùt ñen Khieán duïc tình ta phaœi caát tieáng ca Rama Kam Khi em löôùt qua Coâ naøng ñeïp nhaát cuõng phaœi doãi hôøn Vôùi nhòp hoâng em noàng chaùy Rama Kam Khi em vuõ muùa Chieác troáng chieác troáng Rama Kam Chieác troáng cöông cöùng nhö döông vaät chieán thaéng Hoån heån döôùi caùc ngoùn tay cuœa teân thaày mo Vaø khi em yeâu Rama Kam khi em yeâu Ñoù laø traän cuoàng phong laøm ruùng ñoäng Trong ñeâm ñen da thòt em toœa nhöõng tia saùng xanh Ñeå laïi trong ta hôi thôœ em maën maø OÂi Rama Kam!

Nguyeãn Ñaêng Thöôøng dòch David Diop (1927-1960). Sinh taïi Bordeaux, Phaùp, cha oâng laø ngöôøi Senegal, meï oâng laø ngöôøi Cameroun, moät cuoäc hoân nhaân coù tính caám kÿ vì dò chuœng. Cha maát sôùm, oâng theo meï leân Paris, nguï taïi soá 32 rue des EÙcoles, ñoái dieän truï sôœ nhaø xuaát baœn Preùsences Africaines. OÂng xin vaøo trung hoïc Marcelin Berthelot. OÂng ñoïc thô Aimeù Ceùsaire vaø saùch baùo taøi lieäu veà Da ñen (Negro). Söùc khoœe oâng suy giaœm trong naêm 1947 khi oâng vaøo Ñaïi hoïc Y Khoa ôœ Montpellier khieán ít laâu sau oâng phaœi boœ hoïc ñeå caàm buùt. Naêm 1950, oâng xaây toå aám vôùi Virginia Kamara, con moät baùc só. Kamara seõ ñöôïc hoaùn töï thaønh “Rama Kam” trong moät baøi thô. Luùc coøn ôœ Montpellier oâng choáng chieán tranh Algeùrie. OÂng laøm tieáng thô Phaùp veà “thaân phaän da ñen noâ leä”. Caùc baøi thô hoïc troø cuœa oâng

102

•

TC THÔ 27

ñaõ ñöôïc caùc baäc ñaøng anh khen taëng. Naêm baøi thô cuœa oâng ñaõ ñöôïc choïn ñaêng trong Anthologie de la nouvelle poeùsie neøgre et malgache (Tuyeån taäp thô môùi da ñen vaø malgache, 1948) do nhaø thô Leùopold Seùdar Senghor bieân soaïn. Ngaøy 25 thaùng Taùm 1960 oâng qua ñôøi vì tai naïn maùy bay treân khoâng phaän Ñaïi-taây-döông. OÂng ñeå laïi moät taäp thô moœng, Coups de Pilon (Nhòp chaøy, 1960) goàm taát thaœy 22 baøi, ñaõ laøm neân teân tuoåi oâng. (*) Nguyeân taùc: “Mon nom longtemps cacheù sous le sol des distances”. Coù theå laø dò baœn trong moät tuyeån taäp thô Da ñen (ñaõ queân teân) toâi söœ duïng tröôùc 75 ôœ Saøi Goøn. Baœn ñuùng chaéc phaœi laø: “Mon nom longtemps cacheù sous le sel des distances” (“Teân toâi töø laâu daáu döôùi lôùp muoái buoàn xa caùch”, theo baœn song ngöõ Anh / Phaùp cuœa HAMMER BLOWS, African writers series 174, David Mandessi Diop, Indiana University Press, 1973). Toâi muoán giöõ y laïi baœn dòch cuõ vì nghó raèng vôùi tieáng Vieät “maët ñaát” nghe eâm tai vaø gôïi moät hình aœnh ñeïp ñeõ hôn “lôùp muoái” chaêng? (NÑT).

TC THÔ 27

•

103

Cao Haønh-Kieän Baûn dòch xin göûi taëng anh Taâm vaø anh Tuøng. NTV

öøa xem ñeán moät thieân vaên chöông cuûa AÙ Huyeàn “Hình thaønh cuûa voøng naêm”, noùi ñeán caùi loaïi tranh luaän giöõa söï Taây hoaù, truyeàn thoáng, vaø ñaát queâ ngaøy nay ñaõ voâ yù nghóa, toâi ñaõ coù moät moái ñoàng caûm saâu saéc. Tröôùc ñoù Löu Taùi-phuïc cuõng coù moät thieân “Caùo bieät chö thaàn”, baøn ñeán theá kæ naøy cho ñeán nay caùc quan quyeàn cuûa vaên hoïc Trung quoác ñeàu tieán haønh döôùi caùc meänh ñeà ngoaïi lai, chöa töøng nhaåy ra khoûi hình boùng cuûa ngöôøi ta. Chuû nghóa hieän thöïc, chuû nghóa laõng maïn, chuû nghóa hieän ñaïi, cho ñeán haøng loaït chuû nghóa choaøng theâm caùc ñònh ngöõ nhö “taân” vaø “haäu”, “pheâ phaùn” vaø “caùch maïng”, “xaõ hoäi” vaø “daân toäc” vaø “giai caáp”, ñeàu hoaønh haønh treân ñaàu cuûa vaên hoïc, khieán cho vaên hoïc hieän ñaïi Trung quoác voán ieáu meàm bò eùp chæ coøn thoi thoùp. Pheâ bình vaên hoïc laïi caøng nhö theá, ñeám khoâng heát nhöõng chuû nghóa vaø nhöõng ñònh nghóa phoàn taïp, ñeø laán vaên hoïc ñeán noãi thöôøng khi chæ thaáy côø hieäu, khoù thaáy taùc phaåm. Caùc chuû nghóa cuûa phöông Taây voán töï thaân ñeàu coù ñaát ñai sinh tröôûng, nguoàn xa doøng daøi, Loã Taán chuû tröông naém laáy ñem veà coá nhieân laø khoâng sai, nhöng chuû nghóa naém veà, aét quaù ö cöïc ñoan. Huoáng chi coù theå ñeàu naém veà ñöôïc khoâng? Toâi cho laø khoâng taát nhieân phaûi chieáu theo con ñöôøng cuûa vaên hoïc phöông Taây hieän ñaïi maø ñi laïi töø ñaàu chí cuoái. Naém veà ñöôïc bao nhieâu thì baáy nhieâu, taùc gia boãng choác hoaù ra ñoà chôi cuûa chính mình, coøn caùi chuû nghóa nguyeân goác kia ñaõ ba chaân boán caúng doâng maát, coù bieän chöùng theâm nöõa, ñaõ chaúng taát ieáu, laïi caøng chaúng neân giôû böôùng maø khieâng vaùc côø hieäu cuûa ngöôøi khaùc. Saùng taùc vaên hoïc töø tröôùc tôùi nay laø con soùng traøo cuûa taâm huyeát caù nhaân taùc gia, vôùi chuû nghóa chaúng coù bao nhieâu quan heä. Ví baèng ñi dieãn

104

•

TC THÔ 27

dòch moät loaïi chuû nghóa naøo ñoù, khaúng ñònh laø taùc phaåm aáy phaûi gaëp tai öông. Quaû thaät, nhöõng taùc gia khaùc nhau coù nhöõng quan nieäm vaên hoïc khaùc nhau cuøng nhöõng phöông phaùp ngheä thuaät khaùc nhau, muoán ñeå laïi cho ñôøi nhöõng taùc phaåm khoâng keùm coù söùc soáng, theâm nhöõng quan nieäm vaø phöông phaùp môùi meû nhöng roài ra cuõng coù moät ngaøy hoaù loãi thôøi. Tuy coù quan ñieåm vaên hoïc rieâng, toâi cuõng nhìn moät caùch toân troïng hình thöùc cho ñeán caû kó xaûo ngheä thuaät. Vaên hoïc phöông Taây, nhaát laø vaên hoïc hieän ñaïi phöông Taây coù raát nhieàu quan nieäm vaø phöông phaùp giuùp toâi khaùm phaù raát lôùn, nhöng khoâng nhaän raèng loâi thaúng veà nhö theá laø coù theå daãn tôùi nhöõng taùc phaåm toát. Do ñoù, toâi caøng xem troïng taùc phaåm, khoâng nghó tôùi chuyeän daùn cho mình caùi nhaõn hieäu chuû nghóa. Naêm 1981, xuaát baûn xong cuoán saùch cuûa toâi Hieän ñaïi tieåu thuyeát kó xaûo sô thaùm (Löôïc doø kó thuaät cuûa tieåu thuyeát hieän ñaïi), voán nghó muoán môû ñöôøng cho maáy cuoán tieåu thuyeát cuûa toâi khoâng hôïp vôùi quy caùch ñöông thôøi ôû Hoa luïc, Vöông Moâng cuøng vaøi taùc gia khaùc laïi nhaân ñoù phaùt bieåu maáy laù thö, beøn gaây ra moät tröôøng pheâ phaùn “chuû nghóa hieän thöïc hay chuû nghóa hieän ñaïi”, toâi lieàn thaønh ra thuoäc phaùi Hieän ñaïi. Naêm 1983, kòch Xa traïm (Traïm xe) taïi Baéc kinh bò caám dieãn, toâi laïi thaønh ra ngöôøi cuûa phaùi Hoang ñaûn. Naêm 1985, vôû kòch Daõ nhaân (Ngöôøi röøng) coù höông vò tìm veà coäi nguoàn, tìm ñeán söû thi daân gian cuûa daân toäc Haùn laø Haéc aùm truyeän (Truyeän ñen toái), may laø ñöông thôøi Hoà Dieäu-bang naém quyeàn, veà maët vaên hoaù khaù côûi môû, khoâng bò bieán thaønh phaùi naøo heát. Naêm 1990, kòch Ñaøo vong (Chaïy troán) phaùt bieåu, beøn bò xeáp vaøo phaùi Phaûn ñoäng. Tai naïn cuûa vaên hoïc Trung quoác laø ôû choã luoân coù vò quan toaø, töø ñoù aán ñònh ra heát khuoân naøy ñeán khuoân khaùc, cho chính saùch, phöông chaâm, loä tuyeán, nguyeân taéc quy phaïm, kieåu maãu phaûi traùi, trong luoàng vaø ngoaøi luoàng, thaønh ra caùi leä keû naøo khoâng nhaäp doøng lieàn bò pheâ phaùn, queùt saïch, thanh tröøng, ñaùnh gieát, tra nhoát, xieàng xích cuøng huyû dieät. Toâi phaûi noùi laø, baát keå veà chính trò hay vaên hoïc, toâi khoâng thuoäc phaùi naøo heát, khoâng leä thuoäc chuû nghóa naøo heát, trong ñoù bao goàm caû chuû nghóa daân toäc vaø chuû nghóa aùi quoác. Toâi coá nhieân coù kieán giaûi cuûa toâi veà chính trò vaø quan ñieåm cuûa toâi veà vaên hoïc ngheä thuaät, nhöng khoâng taát ieáu ñoùng ñinh ñeán cheát vaøo trong moät caùi khuoân cuûa moät loaïi chính trò hoaëc ngheä thuaät naøo. Ngaøy nay trong caùi thôøi ñaïi maø hình thaùi yù thöùc phaân chia, ñoå vôõ vaø li taùch naøy, caù nhaân töôûng neân duy trì söï ñoäc laäp veà tinh thaàn, thaùi ñoä coù theå giöõ toâi cho laø chæ coù caùch chaát nghi [ 1]. Toâi ñoái vôùi caùi thôøi thöôïng hoaëc traøo löu, cuõng giöõ caùi thaùi ñoä nhö theá. Bôûi vì, toâi ñaõ coù caùi kinh nghieäm baûo cho bieát raèng vaän ñoäng cuûa quaàn chuùng vaø thò hieáu cuûa ñaïi chuùng, cuõng nhö caùi goïi laø töï ngaõ, ñeàu khoâng theå toân suøng, caøng khoâng theå meâ tín.

TC THÔ 27

•

105

Toâi laøm moät taùc gia löu vong, chæ coù theå cöùu mình trong saùng taùc vaên hoïc vaø ngheä thuaät. Ñoù khoâng heà phaûi laø baûo raèng toâi chuû tröông caùi goïi laø vaên hoïc thuaàn tuyù, laø loaïi vaên hoïc thaùp ngaø hoaøn toaøn thoaùt li xaõ hoäi. Chính ngöôïc laïi, toâi ñem saùng taùc vaên hoïc laøm moät loaïi khieâu chieán cuûa maïng soáng caù nhaân ñoái vôùi xaõ hoäi, naøo coù sôï loaïi khieâu chieán ñoù kì thaät nhoû nhoi ñeán khoâng ñaùng noùi, roát raùo ra laø moät caùi thaùi ñoä. Vaên hoïc moät khi thoaùt li caùi coâng lôïi cuûa hieän thöïc, môùi thaéng ñöôïc caùi töï do troïn veïn. Vaên hoïc laø moät thöù xa xæ maø loaøi ngöôøi sau khi lo toan sinh toàn ñöôïc roài môùi coù; con ngöôøi sôû dó caàn thieát höôûng thuï chuùt xa xæ ñoù, aáy laø moät chuùt kieâu ngaïo cuûa taùc giaû cuõng nhö cuûa ñoäc giaû. Ñoù cuõng laø tính xaõ hoäi cuûa vaên hoïc, ñoái vôùi xaõ hoäi hieän thöïc yù vò cuûa noù coù goäp phaàn phôi baày, pheâ bình, khieâu chieán, laät nhaøo, vaø sieâu vieät. Tuy nhieân, ñem caùi tính xaõ hoäi cuûa vaên hoïc maø chæ haïn cheá vaøo trong caùi khuoân chaät heïp cuûa chöùc naêng chính trò hoaëc pheùp taéc luaân lí, ñem bieán vaên hoïc thaønh söï tuyeân truyeàn cho chính trò vaø thuyeát giaùo cho ñaïo ñöùc, thaäm chí thaønh caùi coâng cuï cuûa ñaáu tranh phe ñaûng chính trò, aét ñoù laø baát haïnh cho vaên hoïc. Vaên hoïc cuûa ñaïi luïc Trung quoác cho ñeán nay coøn chöa töø trong voøng ñoù giaûi thoaùt ñöôïc. Vaên hoïc hieän ñaïi cuûa Trung quoác trong theá kæ naøy bò ñaáu tranh chính trò laøm cho meät nhoaøi chòu heát noåi, töø cuoái theá kæ tröôùc ñeán cuoái theá kæ naøy, taùc gia Trung quoác roát cuoäc chieám ñöôïc caùi cô hoäi naøy, ñeå boø ra khoûi caùi hang oå cuûa “vaên dó taûi ñaïo”, ñeå coù theå ñöa ra tieáng noùi cuûa caù nhaân. Vaên hoïc töø nguoàn coäi voán laø söï tình cuûa caù nhaân, chaúng ngaïi coù theå moät phen laøm söï nghieäp cuûa caù nhaân, cuõng coù theå chæ thoaûi maùi tình töï phaân phaùt höùng thuù, hoaëc laøm ra ñieân daïi ñeå noùi tieáng rieâng trong loøng, ñuû ñaày vôùi caùi toâi, ñöông nhieân cuõng coù theå can döï vaøo chính trò ñöông thôøi. Ñieàu quan troïng chæ laø chôù coù cöôõng eùp ngöôøi khaùc, dó nhieân cuõng khoâng theå chaáp nhaän vieäc cöôõng baùch theâm nhöõng haïn cheá, baát keå thöù loaïi haïn cheá ñoù mang loaïi danh nghóa gì, quoác gia hay chính ñaûng, daân toäc hay nhaân daân, laáy loaïi tröøu töôïng cuûa yù chí taäp theå mang nhieàu quyeàn löïc ñoù thì ñeàu chæ cheøn cheát vaên hoïc thoâi. Caù nhaân ieáu meàm, moät keû taùc gia, trô truïi moät thaân, giaùp maët vôùi xaõ hoäi, phaùt ra tieáng noùi cuûa mình, toâi coi ñoù môùi laø tính goác cuûa vaên hoïc, töø xöa tôùi nay, Trung quoác ngoaïi quoác, phöông Ñoâng phöông Taây, chöa töøng coù bao nhieâu thay ñoåi. Coøn nhö taùc gia baøy toû ra sao, phöông phaùp vaø kó thuaät, coøn laø thöù ieáu. Ñaàu tieân laø coù chuyeän caàn noùi, roài môùi ñeán noùi naêng ra sao, töùc laø

106

•

TC THÔ 27

quan heä hoã töông cuûa noäi dung vaø hình thöùc, vaên hoïc chæ coù tröôùc laø xaùc nhaän söï taát ieáu cuûa toàn taïi töï thaân, môùi coù theå baøn ñeán ngheä thuaät töø ñoù maø ñeán. Trong vaên hoïc söû cuûa hieän ñaïi phöông Taây theá kæ 20, töøng chuû nghóa vaø traøo löu moân phaùi ñaép ñoåi, döôøng nhö ngaãu nhieân töông phaûn, hình thöùc vaø phöông phaùp chöøng nhö thaønh ra ñoäng löïc dieãn bieán cuûa vaên hoïc. Ñoù cuõng laø bôûi caùc quoác gia phöông Taây ñaõ hoaøn thaønh tröôùc caùi dieãn bieán cuûa chuû nghóa tö baûn hieän ñaïi, neân söï töï do phaùt bieåu cuûa taùc gia ñaõ thaønh yù thöùc coâng coäng. Ñöông nhieân cuõng coøn coù töøng thôøi phaùt sinh söï aùp baùch cuûa quyeàn löïc chính trò ñoái vôùi taùc gia, ví duï nhö chuû nghóa Phaùtxít ôû Ñöùc, ôû Taây ban nha, nhö chuû nghóa coäng saûn cöïc quyeàn ôû Ngasoâ, taùc gia baát ñaéc dó chæ coøn caùch löu vong. Ñieàu ñoù tieán theâm moät böôùc thuùc ñaåy thaønh söï quoác teá hoaù cuûa traøo löu tö töôûng vaên hoïc hieän ñaïi phöông Taây. Taùc gia töø trong yù thöùc daân toäc quoác gia giaûi thoaùt ra, hoaøn toaøn laáy thaân phaän caù nhaân maø ñoái maët vôùi theá giôùi, chæ döïa vaøo chính mình ñeå vieát trong traùch nhieäm vôùi ngoân ngöõ, ngheä thuaät cuûa ngoân ngöõ aét ôû vaøo vò trí ñaàu; caùch noùi nhö theá naøo lieàn töï nhieân thay theá cho vieäc noùi caùi gì. Chính trong caùi yù nghóa ñoù maø toâi coi troïng ngoân ngöõ, nhöng toâi khoâng theå thöøa nhaän raèng ngheä thuaät cuûa ngoân ngöõ laïi bao goàm caû vaên hoïc. Ñeán khi vì baûn thaân mình chieám ñöôïc caùi töï do baøy toû, toâi môùi doác loøng vaøo ngoân ngöõ. Toâi coù luùc coøn chôi vaên giôõn chöõ nöõa, nhöng caùi ñoù khoâng theå naøo laø muïc ñích cuoái cuøng trong saùng taùc cuûa toâi. Chôi vaên giôõn chöõ ñoái vôùi taùc gia thöôøng khi laïi laø moät caùi hoá suïp, neáu ñaèng sau söï du hí kia khoâng theå truyeàn ñaït caùi yù nghóa thöôøng khoù truyeàn ñaït, ví baèng chôi giôõn caøng thoâng minh, caøng ñeïp ñeõ, cuõng boãng nhieân chæ laø moät thöù hình thöùc ngoân ngöõ roãng tueách. Toâi sôû dó kieám tìm phöông thöùc baøy toû môùi, aáy chæ bôûi vì ngoân ngöõ cuûa quy taéc thoâng thöôøng haïn cheá toâi, khoâng coù caùch naøo toâi coù theå baøy toû vaø truyeàn ñaït ñöôïc nhöõng caûm thuï cuûa mình möôøi phaàn xaùc thieát. Toâi coá gaéng theo ñuoåi caùch coù theå caøng baøy toû ñöôïc caùi caûm thuï cuûa rieâng caù nhaân toâi. Caùc taùc gia phöông Taây laø [Marcel] Proust, [James] Joyce vaø phaùi Tieåu thuyeát Môùi ôû Phaùp ñaõ giuùp toâi raát nhieàu khaùm phaù; hoï ñoái vôùi vieäc theo doõi í thöùc vaø tieàm thöùc cuõng nhö cho tôùi vieäc kieán taïo goùc ñoä keå chuyeän cuõng xui khieán toâi nghieân cöùu nhöõng sai bieät giöõa Haùn ngöõ vaø ngoân ngöõ phöông Taây. Sau ñoù toâi phaùt hieän ra raèng coù tính khoâng ñònh hình trong Haùn ngöõ: chuû ngöõ vaø taân ngöõ [vò ngöõ] coù theå ñoåi choã moät caùch töï do; ñoäng töø khoâng nhaân xöng; khoâng coù hình thaùi leä thuoäc vaøo thôøi gian; chuû ngöõ coù theå tænh löôïc; cho ñeán nhöõng caâu khoâng coù ñaïi töø nhaân xöng ñöôïc söû duïng moät caùch phoå bieán. Voán nhöõng thöù ñoù töø saùch Maõ thò vaên thoâng cho tôùi nay

TC THÔ 27

•

107

theo khuoân saùo cuûa ngöõ phaùp phöông Taây maø soaïn ngöõ phaùp cho Haùn ngöõ ñeàu phaûi neân vieát laïi. Töø bieát bao cô cheá keát caáu cuûa Haùn ngöõ coù theå daãn tôùi vieäc môû ra nhöõng phöông phaùp baøy toû caøng töï do hôn; rieâng toâi xöng laø coù ngöõ phaùp cuûa doøng ngoân ngöõ coù manh moái laø töø ñoù. Ñem so saùnh Haùn ngöõ vôùi ngoân ngöõ phöông Taây mang tính phaân tích, nhaân xöng chuû ngöõ cuøng vôùi hình thaùi thôøi gian [ñoäng töø bieán ñoåi theo caùc thì] khoâng bò haïn cheá nhieàu nhaët gì, khi baøy toû hoaït ñoäng yù thöùc cuûa con ngöôøi thì söï söû duïng ngoân ngöõ soáng ñoäng caû möôøi phaàn, maø coù luùc coøn quaù linh hoaït, ñeán noãi thöôøng deã taïo thaønh khuyeát ñieåm veà tö duy vaø söï haøm hoà veà yù nghóa. Toâi moät maët tìm kieám moät loaïi Haùn ngöõ coù theå baøy toû caùi caûm thuï cuûa con ngöôøi hieän ñaïi moät caùch phong phuù vaø thaân thieát, ñaõ vieát ra moät traøng nhöõng tieåu thuyeát trung thieân vaø ñoaûn thieân, cho maõi tôùi cuoán Caáp ngaõ laõo gia maïi ngö can (Mua caàn caâu cho cha toâi), môùi nhìn ra manh moái. Hieän thöïc, hoài öùc, vaø töôûng töôïng, trong Haùn ngöõ ñeàu phôi baøy ra caùi tính hieän thôøi cuûa vónh haèng vôùi quan nieäm sieâu vieät ngöõ phaùp, neân cuõng thaønh ra vöôït caû quan nieäm thôøi gian cuûa doøng ngoân ngöõ, suy ngaãm vaø caûm giaùc, yù thöùc vaø tieàm thöùc, töï thuaät vaø ñoái thoaïi vaø ñoäc thoaïi noäi taâm, naøo coù sôï gì laø caùi dò hoaù cuûa yù thöùc töï ngaõ; toâi baèng vaøo nhöõng quaùn saùt bình tònh ñoù, maø vöøa khoâng choïn duøng caùc phaân tích taâm lí vaø phaân tích ngöõ nghóa trong tieåu thuyeát cuûa phöông Taây, vöøa thoáng nhaát nhöõng doøng chaûy tuyeán tính trong ngoân ngöõ. Cuoán tieåu thuyeát tröôøng thieân cuûa toâi laø Linh sôn veà hình thöùc vaø keát caáu laø do loaïi ngoân ngöõ töï thuaät ñoù daãn ñaïo maø ra. Nhaân tieän, xin noùi moät caâu, ôû ñaïi luïc coù moät nhaø ngoân ngöõ hoïc treû tuoåi teân laø Thaân Tieåu-long coù moät nghieân cöùu ñaùng cho nhöõng taùc gia duøng Haùn ngöõ ñeå saùng taùc phaûi chuù yù, bôûi vì hieän nay raát nhieàu lí luaän vaên hoïc ñeàu xaây döïng treân cô sôû cuûa ngoân ngöõ phöông Taây mang tính phaân tích, boû queân nhöõng ñaëc ñieåm veà keát caáu cuûa Haùn ngöõ. Haùn ngöõ bò AÂu hoaù ñaõ traøn lan ñeán thaønh tai hoaï, coù luùc thaäm chí coøn khieán ñoïc khoâng noåi. Vaán ñeà ñoù töø vaän ñoäng taân vaên hoaù thôøi Nguõ töù cho tôùi nay moät maïch vaãn toàn taïi; toâi cho laø vaán ñeà vieäc haáp thu ngoân ngöõ phöông Taây cuøng vôùi vieäc AÂu hoaù Haùn ngöõ neân phaûi taùch baïch ra. Toâi chaúng phaûi nhaát luaät phaûn ñoái söï duøng ngoân ngöõ phöông Taây ñeå laøm phong phuù Haùn ngöõ hieän ñaïi; noùi ñeán chuyeän traùch nhieäm ñoái vôùi ngoân ngöõ, toâi ra söùc noi theo caùch keát caáu coá höõu cuûa Haùn ngöõ, khoâng vieát ra caùi loaïi Trung vaên maø nghe khoâng hieåu ñöôïc, töùc laø chôi giôõn ngoân ngöõ, laøm cho nhöõng caâu baøy toû theo loái thöôøng khoâng theå truyeàn ñaït ñöôïc noäi dung, laïi coøn hi voïng raèng vaãn laøHaùn ngöõ hieän ñaïi tinh roøng, aáy laø ranh giôùi toâi töï quy ñònh cho mình. Tuy vaäy, toâi khoâng chôi ngoân ngöõ theo loái maùy vi tính, bôûi vì roát raùo ra toâi khoâng phaûi laø moät boä maùy veà ngoân ngöõ.

108

•

TC THÔ 27

Haùn ngöõ hieän ñaïi khoâng coøn hoà nghi gì coøn ñang chôø phaùt trieån; caùc taùc gia khaùc nhau töï nhieân laø coù nhöõng coáng hieán khaùc nhau. Toâi raát laø vui ñoïc ngoân ngöõ cuûa Thöông Caàm, nhöõng caâu keát caáu phöùc taïp cuûa oâng nhö haùt lieàn moät hôi maø thaønh, khoâng heà coù moät chöõ naøo bò chueá. Thô cuûa Haï Vuõ toâi bieát laø nhôø Trònh Saàu-dö khen ngôïi vôùi toâi, baø coù luùc chaân thaät giaûn dò maø xuùc ñoäng ñeán kinh ngöôøi, laïi coù luùc ngoân ngöõ tinh ma maø traøn ñaày tieát taáu. Trong soá caùc nhaø tieåu thuyeát caùch taân ngoân ngöõ coù Vöông Moâng, oâng meânh moâng töï taïi, beùn nhoïn maø hoùm hænh ñeàu goàm ñuû. Nhaø thô nhö Döông Luyeän, ñoái vôùi ngoân ngöõ vaø vaên theå coù raát nhieàu thöû nghieäm ñaëc bieät thaáy ôû taäp thô tröôøng thieân mang teân OH cuûa oâng. Coøn coù nhöõng taùc gia duøng khaåu ngöõ soáng ñoäng cuøng phöông ngoân ñeå vieát, toâi cho laø ñeàu coù coâng ñoùng goùp vaøo vieäc laøm giaøu cho Haùn ngöõ hieän ñaïi. Toâi khi bieán ñoåi hình thöùc cuûa caâu, tìm nhöõng phöông thöùc baøy toû môùi, cuõng coi troïng khaåu ngöõ vaø phöông ngoân nhö theá. Caùc taùc phaåm vaên hoïc Haùn ngöõ ví nhö vieát xong chæ thaønh vaên töï cung öùng caùi ñoïc giaûi trí maø maát ñi caûm xuùc veà ngoân ngöõ, thì hoaù ra troø chôi laõng phí trí löïc cuûa ñaàu oùc, hoaëc laø thöù vaên cuûa tieåu thuyeát phieân dòch truùc traéc, aét laø ñoïc khoâng voâ. Laáy khaåu ngöõ vaø phöông ngoân ñöa vaøo ngoân ngöõ vaên hoïc cuõng laø moät loaïi saùng taïo. Noùi ñeán ngoân ngöõ vaên hoïc hieän ñaïi, khoâng phaûi chæ coù Roland Barthes cuøng vôùi khuynh höôùng cuûa chuû nghóa giaûi caáu (deconstructionism). Taùc gia nöôùc Phaùp laø Louis-Ferdinand Ceùline duøng khaåu ngöõ töôi roùi cuøng tieáng noùi thoâng tuïc saùng taùc ra cöùu giuùp cho vaên hoïc tieân phong ñaõ giuùp cho toâi coù ñöôïc moät thöù khaûi thò rieâng khaùc. Vaên hoïc coù mang tính hieän ñaïi hay khoâng voán khoâng phaûi ôû vieäc haønh vaên coù maéc moû hay khoâng, coøn nhö hieän ñaïi tính laø gì toâi cho laø ñieàu coøn phaûi baøn. Cuoán Linh sôn vaø maáy vôû kòch cuûa toâi nhö Bæ ngaïn (Bôø kia), Sinh töû giôùi (Meùp bôø soáng cheát), aáy laø toâi toan tính duøng hai maët ñeå môû roäng söùc bieåu hieän cuûa Haùn ngöõ hieän ñaïi maø moät phen ra söùc. Ñoái vôùi söï theo ñuoåi ngoân ngöõ trong ñoù coù luùc laïi khieán toâi khoâng traùnh khoûi phaûi hoaøi nghi veà khaû naêng cuûa ngoân ngöõ. Roát cuoäc ngoân ngöõ coù khaû naêng troïn veïn dieãn taû caûm xuùc chaân thaät cuûa con ngöôøi hay khoâng? Kinh nghieäm cuûa rieâng toâi toû roõ, caøng moùc troïn taâm tö ñeå tôùi cuøng taän söùc bieåu hieän cuûa ngoân ngöõ, ngöôïc laïi caøng xa rôøi caûm xuùc chaân thaät. Ngoân ngöõ chæ laø coâng cuï baøy toû cuûa con ngöôøi, baûn thaân noù voán khoâng taïo thaønh muïc ñích. Töø Ludwig Wittgenstein cho tôùi nay, ngoân ngöõ hoïc ñöông ñaïi phöông Taây bao nhieâu laø loaïi nghieân cöùu, coá nhieân ñaøo saâu theâm söï hieåu bieát cuûa con ngöôøi ñoái vôùi ngoân ngöõ, nhöng theá giôùi hieän thöïc bao goàm luoân caû söï toàn taïi cuûa töï thaân con ngöôøi vaãn ôû beân ngoaøi ngoân ngöõ. Ñem vaên hoïc bieán thaønh thöù phuï tuyø cho ngoân ngöõ hoïc, thì thöù vaên hoïc xaây döïng treân söï phaân tích ngöõ nghóa ngaøy caøng thaønh ra moät neûo ñöôøng cheát cuûa vaên hoïc ñöông

TC THÔ 27

•

109

ñaïi. Do ñoù toâi coù luùc laïi coá yù phaù hoaïi ngoân ngöõ, ñieàu ñoù trong vôû kòch cuûa toâi mang teân Ñoái thoaïi döõ phaûn caät (Ñoái thoaïi vaø hoûi vaën) caøng thaáy roõ. Trong caùc coâng aùn cuûa Thieàn toâng, tính chaát phi luaän lí yù ôû ngoaøi lôøi (yù taïi ngoân ngoaïi) laïi khai môû cho toâi laø coù theå giöõ moät thaùi ñoä khaùc ñoái vôùi ngoân ngöõ. Toâi beøn quay laïi ôû choã giöõa hai thöù ñoù; do vaäy, toâi tuy möôøi phaàn coi troïng ngoân ngöõ, nhöng laïi khoâng chaáp tröôùc vaøo ngoân ngöõ . Nhìn laïi ôû choã vaên hoïc ñöông ñaïi meâ luyeán vaøo caùi ma chöôùng cuûa ngoân ngöõ maø queân loái veà coøn coù luùc may luùc ruûi phaûn hoài bò loái phaân tích ngoân ngöõ nhoát ôû trong ngoaëc cuûa caùi theá giôùi chaân thaät kia. Nhöõng keû só hieåu bieát trong soá caùc taùc gia ôû Phaùp gaàn ñaây baét ñaàu keâu goïi trôû veà laïi vôùi thöù chaân thaät ñoù; gaàn hai möôi naêm nay, nguy cô cuûa vaên hoïc phöông Taây thöôøng naèm ôû choã laïc loái trong hình thöùc ngoân ngöõ. Ñoái vôùi hình thöùc maø khaêng khaêng canh taân ví baèng ñaùnh maát lieân heä vôùi theá giôùi chaân thaät, thì vaên hoïc aét maát ñi sinh meänh cuûa mình. Toâi coi troïng hình thöùc, laïi caøng coi troïng chaân thaät. Chaân thaät aáy khoâng chæ giôùi haïn vaøo hieän thöïc beân ngoaøi, maø caøng naèm ôû caùi caûm xuùc töôi roùi cuûa con ngöôøi sinh hoaït trong hieän thöïc. Vaên hoïc döïa vaøo ngoân ngöõ chính vì baøy toû vaø truyeàn ñaït thöù chaân thaät ñoù, maø laïi coøn trôï giuùp cho töôûng töôïng vaø hö caáu. Caùc taùc gia ôû Trung quoác ñaïi luïc, Ñaøi loan, Höông caûng cho ñeán löu vong kieàu cö ôû phöông Taây, moät sôùm vöôït thoaùt hoaëc troán thoaùt hoaëc töï mình giaûi thoaùt ñöôïc nhöõng haïn cheá ñuû thöù quaøng eùp treân ñaàu cuûa vaên hoïc, chæ ñoái maët duøng Hoa ngöõ maø saùng taùc, cuõng gioáng nhö caùc taùc gia phöông Taây gaëp phaûi caùc khoán khoù nghi hoaëc hieän ra ôû ngheä thuaät ngoân ngöõ. Vaên hoïc ñöông ñaïi Trung quoác voäi voäi vaøng vaøng theo caùc thöù phöông phaùp cuûa vaên hoïc hieän ñaïi phöông Taây maø raäp laïi moät laàn nöõa töø ñaàu chí cuoái, thöïc söï ñaõ mang laáy caùi nghieäp nhaäp vaøo caùi traøo löu cuûa vaên hoïc theá giôùi ñöông ñaïi; caùi khuûng hoaûng cuûa vaên hoïc ñöông ñaïi phöông Taây cuõng baøy ra nhö theá tröôùc maët vaên hoïc Trung quoác hoaëc vaên hoïc Hoa ngöõ theo nghóa roäng. Vaán ñeà cuõ töïa hoà nhö coù theå keát thuùc, vaán ñeà môùi laïi ôû choã naøo? Ñaàu moái cuûa vaán ñeà cuõng coù theå khôûi baøn töø vaên hoïc phöông Taây. Vaên hoïc hieän ñaïi Trung quoác naèm döôùi caùi boùng cuûa phöông Taây trong lòch söû töø moät theá kæ cho ñeán nay laø moät caùi söï thaät; taùc gia Trung quoác nhö quaû muoán phaùt xuaát tieáng noùi ít nhieàu khoâng gioáng vôùi ngöôøi ta, aét laø khoâng theå khoâng hieåu roõ nhöõng gì ngöôøi khaùc ñaõ töøng laøm qua. Toâi ñoái vôùi vaên hoïc hieän ñaïi phöông Taây coù höùng thuù chính laø vì noù ñem laïi cho toâi moät vaøi tham chieáu, khieán cho traùnh khoûi rôi vaøo choã laäp laïi con ñöôøng ngöôøi khaùc ñaõ ñi qua. Saùng taùc vaên hoïc sôû dó coù caùi thuù chính laø ôû choã caù nhaân coøn coù caùi ñoäc laäp vaø caùi khoâng laäp laïi. Taïo thaønh nguyeân taéc noùi ra deã daøng,

110

•

TC THÔ 27

con ngöôøi söï thaät thöôøng thöôøng soáng trong caùi boùng cuûa keû khaùc, ñaëc bieät ñöông khi baïn ôû trong luùc thöôûng ngoaïn taùc gia naøo ñoù hoaëc taùc phaåm naøo ñoù. Kinh nghieäm cuûa toâi laø raùn söùc keùo xa khoaûng caùch. Samuel Beckett töø suy tö höôùng tôùi caùi hoang ñaûn, coøn toâi laïi töø sinh hoaït trong hieän thöïc cuõng phaùt hieän ra laàn nöõa caùi hoang ñaûn ôû toâi neân coù thöù tính caùch cuûa hieän thöïc, toâi khoâng heà coi raèng hoang ñaûn vaø hieän thöïc coù chuùt naøo traùi khoaùy. Beckett laáy caùi hoang ñaûn maø phuù cho noù caùi saéc thaùi cuûa bi kòch, coøn toâi thì chaúng thaø quay veà vôùi hæ kòch. Loaïi kòch tieân phong nhö theá ôû phöông Taây baøi tröø loái taû thöïc, coøn toâi trong kòch thöïc nghieäm laïi thöôøng döïa vaøo cuoäc soáng hieän thöïc. Kòch tieân phong cuûa phöông Taây quyeát lieät tuyeân xöng phaûn kòch, coøn toâi traùi laïi quay ngöôïc veà khôûi nguoàn cuûa kòch truyeàn thoáng Trung quoác, vaõn hoài trôû laïi caùi kòch tính vaø tính saân khaáu maø kòch ñöông ñaïi thöôøng boû rôi, hôn nöõa, laïi coøn coá gaéng töø pheùp laøm kòch ñeán phöông phaùp bieåu dieãn ñi tìm caùch thöïc hieän nhöõng khaû naêng môùi cho tính kòch vaø tính saân khaáu. Toâi phaûi thöøa nhaän laø vaên hoïc hieän ñaïi ñöông ñaïi Taây phöông ñoái vôùi toâi coù söùc kích thích lôùn lao vöôït xa so vôùi vaên hoïc Trung quoác cuøng thôøi kì. Töø Vaän ñoäng Nguõ töù cho ñeán nay neàn taân vaên hoïc bò nhoát vaøo caùc haïn cheá cuûa hoaøn caûnh xaõ hoäi vaø chính trò Trung quoác, noùi chung treân ñaàu vaên hoïc bò quaøng eùp bieát bao nhieâu laø thöù tranh luaän khoán khoù quaáy nhieãu khoâng ngöøng, maø khieán cho khoâng coøn raûnh roãi ñeå chaêm lo tôùi nhöõng vaán ñeà cuûa baûn thaân vaên hoïc. Maáy thöù tranh luaän quaøng eùp vaøo baûn thaân vaên hoïc ñoù ñoái vôùi baûn thaân cuûa rieâng saùng taùc vaên hoïc voán khoâng coù quan heä gì vaø neân chaám döùt cho roài. Hoâm nay, taùc gia Trung quoác, hay noùi cho xaùc thieát hôn, taùc gia Hoa ngöõ vöôït treân nhöõng haïn cheá cuûa hình thaùi chính trò vaø yù thöùc coù theå tuï hoïp moät nhaø nhö theá naøy, ít nhieàu cuõng laø moät daáu hieäu toát laønh. Ngaøy nay ñaõ khoâng coøn laø moät thôøi ñaïi ñoùng cöûa ñeå caày ruoäng ñoïc saùch nöõa, phöông Ñoâng phöông Taây cho ñeán vaên hoaù caùc daân toäc cuûa theá giôùi chaûy lieàn vôùi nhau, noùi veà maët kó thuaät ñaõ khoâng coøn trôû ngaïi gì lôùn nöõa. Moät taùc gia theo ñuoåi vieäc saùng taùc chæ coù traùch nhieäm vôùi vaên vieát cuûa chính mình, coøn ñoái vôùi vaên hoaù maø mình coù höùng thuù cuûa nhaân loaïi töø xöa ñeán nay, coù theå tha hoà haáp thu, tieâu hoaù vaøo trong saùng taùc cuûa mình. Coøn noùi veà thaùi ñoä saùng taùc, toâi cho raèng taùc gia Trung quoác cuõng nhö phöông Taây ñaõ chaúng coøn bao nhieâu laø hai daïng. Thöïc ra, raát nhieàu taùc gia ñeàu mang theo chuùt nuoâi döôõng thaâm saâu cuûa vaên hoaù daân toäc, thì trong taùc phaåm töï nhieân laø coù caùi phaûn aùnh cuûa noù, ñieàu ñoù so vôùi vieäc coá yù töï daùn cho mình caùi nhaõn hieäu vaên hoaù daân toäc, ñeå vui loøng ngöôøi khaùc, duøng ñeå chaøo haøng, laø hai chuyeän khaùc haún nhau. Taùc gia löu vong cuûa Balan laø Witold Gombrowicz noùi raát hay, raèng Balan laø ôû nôi ngöôøi cuûa

TC THÔ 27

•

111

oâng. Coù luùc oâng coøn ñem caû maùnh lôùi cuûa tieåu thuyeát trinh thaùm Mó duøng trong taùc phaåm cuûa oâng, maø vaãn khieán ngöôøi ta töï nhieân caûm thaáy caùi coâ ñôn vaø laïnh leõo cuûa Ñoâng AÂu. James Joyce trong taùc phaåm Ulysses tuy laáy boái caûnh queâ höông nhöng chaúng ai laïi cho raèng ñoù chæ laø moät boä tieåu thuyeát mieâu taû cuoäc soáng ôû AÙi-nhó-lan maø thoâi. Hai vò ñoù ñeàu khoâng moät laàn veà laïi coá höông. Löu vong ôû phöông Taây ñoái vôùi toâi chaúng phaûi laø ñieàu toài teä, traùi laïi coøn cung caáp cho toâi raát nhieàu tham chieáu. Cuoán Linh sôn vaø cuoán Sôn haûi kinh truyeän toâi hoaøn thaønh ôû nöôùc ngoaøi ñaõ keát lieãu cho toâi caùi goïi laø moái saàu coá höông. Cuoán tröôùc khôi töø caûm xuùc ñoái vôùi hieän thöïc vaên hoaù Trung quoác, cuoán sau laø nhöõng suy tö vaø khaûo saùt ñoái vôùi khôûi nguyeân cuûa vaên hoaù Trung quoác, ñeàu maát nhieàu naêm taâm huyeát ñeå vieát ra. Con ngöôøi moät sôùm lìa khoûi caùi goïi laø toå quoác coù moät thöù khoaûng caùch, vieát ra vaên caøng tónh caøng laïnh. Vaên hoaù Trung quoác ñaõ chan hoaø trong doøng maùu cuûa toâi, chaúng caàn daùn treân mình nhaõn hieäu thöông maõi. Vaên hoaù Trung quoác maët traùi vaø maët phaûi, toâi ñaõ töï laøm coâng cuoäc trang traûi. Ñieàu quan troïng vôùi moät taùc gia laø phaûi vöôït thoaùt ra, coù saùng taïo gì, thì chaúng caàn döïa vaøo vieäc xoay sôû bieán caùi di saûn cuûa toå toâng ñem ra baùn ñeå soáng qua ngaøy. Coâng cuoäc vaên hoïc kia, noùi theâm laàn nöõa, töø tröôùc tôùi giôø, ñeàu nhôø vaøo vieäc laøm cuûa caù nhaân, khoâng gioáng vôùi söï nghieäp phuùc lôïi cuûa coâng chuùng, ñöôïc döïa vaøo caùc giôùi cuûa xaõ hoäi goàm luoân söï hieäp löïc cuûa chính phuû maø hoaøn thaønh. Maø ngöôïc laïi, baát keå söï can döï mang hình thöùc naøo cuûa yù chí taäp theå cuõng chæ ñeàu caøng taùc ñoäng caøng naùt baáy. Taùc gia voán khoâng phaûi laø ñaïi bieåu cho vaên hoaù daân toäc, cuõng khoâng phaûi laø ngöôøi phaùt ngoân cho ñaïi chuùng nhaân daân, coøn nhö baát haïnh maø maéc vaøo thaønh ñaïi bieåu hoaëc phaùt ngoân nhaân, thì taùc gia aáy aét chaúng theå traùnh khoûi maët muõi chaúng ra gì. Vôû kòch Ñaøo vong (Chaïy troán) coù theå noùi raèng daãn khôûi töø söï kieän Thieân an moân; voán laø coù moät kòch vieän ôû nöôùc Mó ieâu caàu toâi laáy boái caûnh cuûa hieän thöïc Trung quoác, ruùt ra maø vieát thaønh vôû kòch coù tính caùch trieát hoïc chính trò, nhöng laïi khoâng coù anh huøng; ngöôøi Mó kia ieâu caàu toâi söûa laïi, toâi beøn ruùt vôû kòch veà, laïi töï mình lo traû cho phí toån phieân dòch. Toâi saùng taùc töï coù ñieàu toâi muoán noùi, khoâng nghó tôùi chuyeän phaûi cho hôïp khaåu vò cuûa ai. Taùc gia trô troïi moät thaân, giaùp maët xaõ hoäi, laáy tieáng noùi caù nhaân maø noùi chuyeän hoaëc baøy toû, toâi cho raèng tieáng noùi nhö theá môùi caøng chaân thaät. Vaên hoïc ñaõ töøng laáy töï ngaõ maø toân suøng gaàn nhö ñòa vò cuûa Thöôïng ñeá, ñoù chaúng phaûi laø khoâng coù lí do. Tuy nhieân, noùi ñi thì phaûi noùi laïi, neáu thöïc muoán coi baûn thaân mình chính laø Thöôïng ñeá, neáu chaúng phaùt ñieân gioáng nhö Nietzsche kia, thì cuõng khoù troán traùnh caùi vaän meänh cuûa ngaãu

112

•

TC THÔ 27

töôïng, roài ra cuõng ngaõ nhaøo tan thaây naùt xöông. Nietzsche ñaõ ñieân maø cuõng ñaõ cheát roài. Coøn töï ngaõ theo kieåu Nietzsche ngaøy nay thôøi ñaïi naøy cuõng ñaõ giaûi caáu. Caù nhaân baønh tröôùng tôùi voâ haïn ñeán caùi haäu hieän ñaïi naøy chæ lo chuyeän tieâu phí ñaõ laø moät huyeàn thoaïi khaù xa vôøi, noùi chung cuõng trôû laïi goác gaùc ôû söï töï luyeán cuûa thôøi kì thanh xuaân cuûa con ngöôøi. Sieâu nhaân cuûa Nietzsche vôùi vieäc baûo raèng ñoù laø ñaàu moái cuûa vaên hoïc hieän ñaïi, chaúng baèng noùi raèng ñoù laø chung keát sau choùt cuûa chuû nghóa Laõng maïn moät theá kæ tröôùc. Töï ngaõ cuûa Kafka ngöôïc laïi môùi laø chaân dung xaùc thieát hôn cuûa con ngöôøi hieän ñaïi. Sau oâng laø nhaø thô Boà-ñaøo-nha Fernando Pessoa sau khi cheát ñi môùi ñöôïc phaùt bieåu treân möôøi vaïn caâu thô, ñoái vôùi töï ngaõ moå xeû phaân tích môùi laâm li roát raùo. Töï ngaõ ôû theá giôùi, nhoû beù ñeán khoâng ñaùng noùi, nhöng töï ngaõ ñaõ ñoù laïi phong phuù voâ haïn, con ngöôøi tröôùc muoân ngaøn theá giôùi to lôùn, caùi caûm caùi bieát tìm ñeán goác soi ñeán ñaùy cuõng ñeán töø caùi töï ngaõ aáy thoâi. Vaán ñeà hieän ñaïi quay veà ñeán chuû theå nhaän bieát, thoâng qua taám göông töï ngaõ soi chieáu theá giôùi, söï chaân thaät cuûa vaên hoïc chính laø caùi chaân thaät cuûa caùi caûm bieát ñoù, coøn nhö caùi theá giôùi beân ngoaøi caùi caûm bieát aáy aét laø söï vieäc beân ngoaøi cuûa vaên hoïc. Vaên hoïc hieän ñaïi ñoái vôùi söï xaùc nhaän veà chuû theå cuûa caûm bieát, duøng ñeå thay theá cho keû töï thuaät toaøn tri toaøn naêng kia, thoâng thöôøng cuõng töùc laø taùc giaû, ñem caùi keû tröôùc voán khoâng ñaët caâu hoûi veà giaù trò cuûa luaân lí phaûi traùi gaùc sang moät beân, ñoái vôùi vieäc tra hoûi veà töï ngaõ laïi daãn tôùi söï phaân lieät veà nhaân caùch. Moät vaên hoïc söû cuûa phöông Taây theá kæ 20, khoâng ngaïi ñöa ra moät keát luaän ñôn giaûn, ñoái vôùi toâi maø noùi, töùc laø laáy caùi tính hieän ñaïi vaø haäu hieän ñaïi ñoù thay theá cho quan nieäm giaù trò cuûa truyeàn thoáng ngaøy moät ñoå vôõ. Töø cuoái theá kæ tröôùc, söï phaùt hieän ñoái vôùi töï ngaõ aáy laïi ñi ñeán khoâng traùnh khoûi moái hoaøi nghi ñoái vôùi töï ngaõ. Baây giôø laïi laø moät cuoái theá kæ. Caùi aùc chaúng phaûi chæ ñeán töø keû khaùc, caùi töï ngaõ naøy voán chöa töøng chaúng laø ñòa nguïc, thì moái hoaøi nghi ñoái vôùi töï ngaõ caøng theâm saâu saéc. Vôû kòch gaàn nhaát cuûa toâi Daï du thaàn (Thaàn ñi ñeâm), neáu nhö noùi toùm taét caùi chuû ñeà thì laø khoâng theå chieán thaéng caùi aùc. Khoâng heà coù chuùt naøo boái caûnh Trung quoác, coøn nhö neáu muoán tìm ra moät söï khaùc bieät vôùi taùc gia phöông Taây, e raèng ñoù laø moät thöù thaùi ñoä tónh quan. Toâi ñoái vôùi xaõ hoäi vaø töï ngaõ ñeàu choïn löïa moät thaùi ñoä toång quaùt nhö theá, ñöông nhieân cuõng coù theå noùi raèng xuaát phaùt töø truyeàn thoáng vaên hoaù cuûa Trung quoác thaâm caên coá ñeá khaùc vôùi taùc gia phöông Taây thoâng thöôøng choïn loái phaân tích vaø theå nghieäm taâm lí. Quan nieäm voâ vi cuûa trieát hoïc Laõo Trang vaø quan nieäm xuaát theá cuûa nhaø Phaät laïi quaù ö tieâu cöïc, toâi roát raùo muoán laøm moät chuùt gì, toâi chaúng phaûi Ñaïo giaùo cuõng chaúng phaûi Phaät giaùo, caùi naém giöõ chæ laø

TC THÔ 27

•

113

moät loaïi thaùi ñoä quaùn tænh [soi xeùt], toâi ñoái vôùi ngoân ngöõ töï thuaät cuûa tieåu thuyeát vaø trình dieãn kòch coù caùi goïi laø lí luaän mang tính tam truøng [ 2] cuõng ñeán töø caùi thaùi ñoä aáy. Tieáp theo söï suïp ñoå cuûa chuû nghóa coäng saûn ôû Ñoâng AÂu ñeán chuû nghóa daân chuû xaõ hoäi ôû Taây AÂu bò nguy ngaäp, thì chuû nghóa töï do cuûa truyeàn thoáng phöông Taây cuõng laàn nöõa maéc vaøo söï khieâu chieán nghieâm troïng cuûa chuû nghóa chuûng toäc. Bao nhieâu laø hình thaùi yù thöùc choáng ñôõ cho tinh thaàn cuûa giôùi trí thöùc phöông Taây cuõng thi nhau tan raõ, so vôùi khuûng hoaûng tö töôûng cuûa cuoái theá kæ tröôùc laïi caøng nghieâm troïng chính ñang keùo daøi taïi phöông Taây, haäu quaû roõ raøng laø chuû nghóa daân toäc chaät heïp hoaëc theo baûn naêng khaép nôi ñeàu caát ñaàu. Töø hôn moät theá kæ nay, quan nieäm toân suøng lí tính raèng xaõ hoäi tieán boä khoâng ngöøng cuõng coù ñieåm ñaùng ngôø. Moät phaàn töû trí thöùc Trung quoác soáng taïi phöông Taây khoâng oâm aáp moät chuû nghóa naøo, cuõng khoâng theå chæ döïa vaøo truyeàn thoáng vaên hoaù cuûa Trung quoác ñeå tìm caùi nöông töïa, coøn coù theå duy trì söï ñoäc laäp tinh thaàn cuûa caù nhaân hay chaêng? Toâi chæ coù hoaøi nghi, hôn nöõa ñoái vôùi nhaát thieát caùc quan nieäm giaù trò ñeàu hoaøi nghi roäng khaép, chæ rieâng moät thöù khoâng hoaøi nghi laø cuoäc soáng, bôûi vì chính toâi laø moät söï toàn taïi soáng ñoäng. Cuoäc soáng voán coù yù nghóa vöôït khoûi luaân lí, toâi neáu nhö baûo raèng coøn coù chuùt giaù trò, cuõng chæ ôû caùi toàn taïi naøy, toâi khoù coù theå chaáp nhaän söï töï saùt hoaëc gieát ngöôøi veà maët tinh thaàn, tröôùc khi caùi cheát töï nhieân kia ñeán. Toâi laáy söï saùng taùc vaên hoïc laøm phöông thöùc töï cöùu, hoaëc coù theå noùi raèng ñoù cuõng laø moät phöông thöùc soáng cuûa toâi. Toâi saùng taùc laø vì mình, khoâng möu caàu mua vui cho keû khaùc, cuõng khoâng toan tính caûi taïo theá giôùi hoaëc ngöôøi khaùc, bôûi vì ngay caû baûn thaân toâi caûi bieán coøn khoâng xong. Quan troïng laø, ñoái vôùi rieâng toâi maø noùi, chæ laø toâi noùi xong, vieát xong, chæ theá maø thoâi. Vaên hoïc coù theå vöôït treân hình thaùi yù thöùc [yù heä] ñaõ thaønh chuyeän möôøi phaân roõ möôøi; vaên hoïc treân phaùn ñoaùn luaân lí cuõng ñaõ coù Baudelaire vaø Dostoievski ñi tröôùc roài. Vaên hoïc chæ rôøi khoâng khoûi giaù trò veà thaåm mó, coøn nhö bi kòch, hæ kòch, yù thô, quaùi ñaûn, hoaït keâ cuøng u maëc, ñeàu laø nhöõng gì taùc gia ban cho. Moät soá taùc gia hieän ñaïi vaø ñöông ñaïi tuy xua ñuoåi phaùn ñoaùn luaân lí ra khoûi taùc phaåm, nhöng khoâng theå mieãn tröø söï ñaùnh giaù veà thaåm mó cuûa chuû quan. Ñieàu ñoù voán laø moät chuùt quyeàn löïc sau choùt cuûa taùc gia, cuõng laø lí do vaên hoïc toàn taïi. Laø moät taùc gia toâi gaéng söùc ñem vò trí cuûa mình ñaët laïi giöõa phöông Ñoâng vaø phöông Taây, laøm moät caù nhaân, toâi lo toan soáng ôû bôø meùp cuûa xaõ hoäi, trong caùi thôøi ñaïi maø xaùc thòt dieãu côït

114

•

TC THÔ 27

tinh thaàn naøy, taïm möôïn lôøi cuûa Löu Tieåu-phong, ñoái vôùi toâi maø noùi thì laø moät thöù choïn löïa khaù toát, coøn nhö sau naøy coù keá tuïc laøm ñöôïc hay khoâng toâi cuõng khoâng bieát. Paris, ngaøy 15 thaùng 11 naêm 1993

Nguyeãn Tieán-vaên dòch

Nguoàn: baøi naøy nguyeân vaên laø lôøi phaùt bieåu taïi hoäi nghò 40 naêm vaên hoïc Trung quoác do heä thoáng Lieân hieäp baùo toå chöùc taïi Ñaøi loan. In laïi trong saùch mang cuøng nhan ñeà, Moät höõu chuû nghóa do Ñaïi ñòa Ñoà thö Höõu haïn Coâng ti taøi Höông caûng xuaát baûn naêm 1995. Baûn in laàn thöù ba naêm 2000; trang 8 – 17 [1] Chaát nghi: chaát chính hoà nghi: tìm söï thaät, ñaët caâu hoûi, tìm caùch xaùc minh veà nhöõng gì coøn hoà nghi, tôùi ngöôøi bieát hôn maø ñònh phaûi traùi neân chaêng trong tinh thaàn caàu thò: tìm veà söï thaät – ND [2] Töùc laø ngoâi vò cuûa ñaïi töø nhaân xöng duøng lieân keát vaø hoã töông – ND

TC THÔ 27

Y Ù NHI

NHAØ VAÊN NGUYEÃN MINH CHAÂU Töï thöùc tænh ñieàu chæ coù nôi moät löông taâm trong saïch. Töï lìa boû nhöõng giaù trò ñaõ moät ñôøi xaây ñaép ñieàu chæ coù nôi moät ngöôøi hoaøn toaøn maïnh meõ. Töï böôùc khoûi loái moøn (caùi loái moøn töøng daãn tôùi vinh quang) ñieàu chæ xaûy ra vôùi moät taøi naêng. Böøng saùng giöõa bao nhieâu raøng buoäc, toái taêm. Böøng saùng giöõa bao nhieâu hieàm khích. Böøng saùng Göông – Maët – Ngöôøi – Keâu – Goïi. 1.1990

•

115

116

•

TC THÔ 27

NGUYEÃN DUY

XAÙC THÔØI GIAN Moät tôø lòch veøo bay moät ñi khoâng trôû laïi khoaûng vaéng teo treo caùi boùng moät ngaøy Moät tôø lòch töø traàn töông lai moûng moät tí quaù khöù daøy moät tò Moät tôø lòch taï theá chuoâng trôøi buoâng nheï khoâng xaùc thôøi gian xeáp lôùp xuoâi gioøng Moät tôø lòch baêng haø bao nhieâu ai tuøy tieän hieän ra bao nhieâu ai ñoät ngoät bieán maát Moät tôø lòch vieân tòch tuoåi moãi cao ngöôøi moãi thaáp vui moãi thieáu buoàn moãi thöøa Moät tôø lòch ñoåi ngoâi thöông moãi ñôøi vöøa vinh vöøa nhuïc daøi moät chuùt ngaén moät chuùt Moät tôø lòch theá thoâi loõm boõm theâm moät ngaøy ta soáng vaø traéng xoùa theâm moät ngaøy ta ruïng... Thaùng Gieâng 1995

TC THÔ 27

Mai Phöông

Nôi aáy ngaøy xöa... Veà laïi cao nguyeân möa thaùng baûy muø trôøi vöôøn caø pheâ xöa vaãn baït ngaøn xanh laù ñöôøng ñaát ñoû nhaày nhuïa daáu chaân xöa coøn ñaâu? Vaøo röøng thoâng höông noàng buoåi saùng luõ chim röøng ríu rít baûn ñoàng ca nuùi gaàn xa söông chaäp chuøng môø aûo chôït nhôù maét ai cöôøi laáp laùnh gioït söông mai Veà laïi nuùi röøng bao la nghe thaùc ñoå hoaø tieáng chieâng coøng gôïi nhôù xoân xao röôïu caàn ai say bôø moâi noùng voøng tay ghì sieát löûa tình yeâu... Cao nguyeân ôi, ta ñöùng giöõa nuùi röøng goïi teân ngöôøi cho ngaøn laù röng röng söông giaêng maéc laøm öôùt nhoaø kyû nieäm loøng boãng chuøng tieác nhôù meânh mang... 2004

•

117

118

•

TC THÔ 27

NGUYEÃN THÒ MINH THAÙI

KHOÂNG ÑEÀ Ngaøy quaùnh ñaëc nhö ly caø pheâ Ban Meâ khoâng ñöôøng, röïc noùng, boûng moâi thuaàn tuùy ñen. Caû moät ngaøy daøi ta eùp ta vaøo vieäc Voäi vaõ nhö ñieân Nhö theå ñeâm nay luùa khoâng gaët xong Nöôùc luõ mai veà cuoán heát Nhöõng giaác mô reùo soâi vaøng hoa cuùc. Ngöôøi ñaøn oâng kia Hoaøng töû Beù töø ñaâu laïc ñeán Cöôøi hoàn nhieân baïo taøn Nhö luõ. Cuoán heát luùa vaøng ñi Cuoán heát hoa cuùc ñi...

TC THÔ 27

Lyù LAN

XE ÑIEÄN NGAÀM ÔÛ NEW YORK Thieân haï uøn uøn uøn doàn laïi Ñoaøn xe raàm raàm raàm tôùi Thieân haï uøn uøn uøn tuoân ra Thieân haï uøn uøn uøn tuoân voâ Ñoaøn xe raàm raàm raàm chaïy Thieân haï laïi uøn uøn uøn doàn laïi Ñoaøn xe laïi raàm raàm raàm tôùi Thieân haï laïi uøn uøn uøn ra voâ Toâi cuõng uøn uøn uøn theo thieân haï Ñoaøn xe laïi raàm raàm raàm chaïy ñi. Ñoaøn xe raàm raàm raàm tôùi roài chaïy Thieân haï laëng im – môû ra quyeån saùch hay tôø baùo Ngöôøi ñöùng ngöôøi ngoài ngöôøi nguû Thieân haï laëng im – khoâng theå noùi naêng gì trong tieáng Ñoaøn xe chaïy raàm raàm raàm Thieân haï laëng im trong ñoaøn xe raàm raàm raàm chaïy Ñoaøn xe chaïy raàm raàm raàm trong ñöôøng oáng toái om Nhöõng oáng ñöôøng saâu hun huùt phía döôùi Thaønh phoá Nöõu Öôùc – Thieân haï laëng im Trong ñoaøn xe raàm raàm raàm chaïy.

•

119

120

•

TC THÔ 27

Phan Huyeàn Thö

Göûi: Ngaøy hoâm qua. Coù khi yù nghó nhaûy muùa goái chaên coøn phaûng phaát muøi aùi aân teû nhaït yù nghó beû ñoâi chieác baùnh ñeâm hai mieáng khoâng ñeàu sao rôi nhöõng haït vöøng Ñeâm thôm khoâng ai muoán thöùc yù nghó ñaøn oâng baát löïc caêm gheùt hoan laïc moäng du yù nghó caàm tuø aùi aân baø giaø hieàm khích hoang töôûng phong danh tieát haïnh “baát khaû thi”

TC THÔ 27

yù nghó vieát traû phong bì troø chôi aûo giaùc Göûi: Ngaøy hoâm qua. Yeâu tieáp tuïc troø chôi ma yù nghó con meøo giaø coâ ñoäc. Maét quaù saùng. Buoàn vaïch khoùc vaøo ñeâm. 25-5-03

•

121

122

•

TC THÔ 27

BUØI CHÍ VINH Coù moät con meøo Quaû tình em nhö moät con meøo nguy hieåm Vöøa ñanh ñaù laïi vöøa deã thöông Vöøa thoâng minh laïi vöøa laùu caù Tieáng meo meo heát söùc baát thöôøng Moät con meøo bieát theøm tieáng rung chuoâng Maø anh : gaû baùn caø rem daïo Nhö ly chanh töôi thieáu muoãng ñöôøng Em voïc moõm khuaáy ñôøi anh nhaõo Quaû tình ñoâi khi em deã baûo Cuõng ruït reø, e aáp raát tieåu thö Cuõng nhí nhaûnh vaø giaû vôø laõng maïn AÁy laø khi anh nheo maét coù aø yù ñoà Anh voán nhö con gaáu xoâ boà Ñi laàm luõi suoát muøa ñoâng coâ ñoäc Ñem traùi tim quaù ñoãi giang hoà Chôû vaàn ñieäu thi ca khoù nhoïc Coøn em voán nhö moät con meøo laác xaác Khoaùi troø chôi “bòt maét baét deâ” Bao nhieâu gaõ ñaøn oâng truùng gioù Bò chaán thöông mang beänh naõo neà Nhöng vôùi anh naøo coù heà gì Trong töû vi anh caàm tinh aø con gaáu Cho duø em coù keâu meo meo Anh cöù tænh bô vaø kieâu ngaïo Neáu em laø maät ong, anh nhaäu Coøn em laø boâng vuï, anh quay Ñöøng neân laøm con meøo theá nöõa Anh ñuoåi theo hoaøi meät heát hôi

TC THÔ 27

•

123

NGUYEÃN QUYEÁN

MAØU SAÉC Caém nhaønh hoa vaøo bình Thieáu phuï laëng yeân Nhìn toâi ñôn chieác treû trai qua chieác kính ñoåi maøu Toâi maøu gì trong maét thieáu phuï? Boâng hoa maøu gì trong maét thieáu phuï? AÙnh saùng chaûy ñaày goùc ñôøi coøn laïi Toâi mang ñoâi maét cuûa tia naéng chieáu ngoù troäm haïnh phuùc cuûa röøng giaø Thieáu phuï nhìn hoa hay nhìn toâi Toâi nhìn hoa hay nhìn thieáu phuï Caùi nhìn naøo hoa hôn Caùi nhìn naøo ngöôøi hôn Boâng hoa kheõ nhíu maøy Thieáu phuï kheõ mæm cöôøi Boâng hoa maøu gì trong maét thieáu phuï Toâi maøu gì trong maét boâng hoa?

124

•

TC THÔ 27

Leâ THÒ THAÁM VAÂN

TRÔÛ LAÏI QUAÙN CAØ PHEÂ TREÂN ÑÖÔØNG SOÁ MOÄT Buoåi saùng eâm aû nhö maùi toùc troâi chaûy cuûa ngöôøi ñaøn baø quay maët buoåi saùng naéng vaøng hiu hiu hoa hoàng ñaàu muøa nôû vaøi nuï ngoaøi theàm hieân vaéng. Khoâng gian quaùn quaù ñoãi thaân thuoäc khuoân maët anh chaøng pha caø pheâ thoaùng chuùt leùm lænh baøn gheá & gaïch loùt nhaø laëng yeân nhöõng böùc tranh treo treân vaùch cuõng laëng yeân nhöõng khuoân maët khaùch cuõng laëng yeân. Quaùn caø pheâ toâi thöôøng ngoài vaøi laàn trong moät tuaàn aâm thaàm chia seû noãi loøng toâi trong nhieàu naêm. Nhöõng baøi thô, gioøng chöõ vieát. Nhöõng hoài hoäp, lo aâu, döï tính. Nhöõng muoän phieàn, naûn loøng, coâ ñôn nhö sôïi daây moãi ngaøy theâm thaét chaët. Maët gheá moøn nhaün moät phaàn, vì toâi. Moãi maët baøn laø moãi khuoân maët.

TC THÔ 27

Toâi ñaõ khoùc moät mình nôi ñaây toâi ñaõ tìm thaáy taâm hoàn thaät bình thaûn nôi ñaây toâi ñaõ daáu noãi buoàn rieâng nôi ñaây toâi ñaõ thöông toâi cuøng cöïc cuõng taïi nôi ñaây. Caàm ly caø pheâ thaáy tay mình run run nhö laàn ñaàu thoø tay troäm tieàn leû trong tuùi aùo meï. Hai muoãng ñöôøng caùt naâu chuùt söõa half & half nhaáp nguïm caø pheâ toâi gaëp laïi toâi. Buoåi saùng naéng vaøng hiu hiu hoa hoàng ñaàu muøa nôû vaøi nuï ngoaøi theàm hieân vaéng.

•

125

126

•

TC THÔ 27

Ñoã Kh.

Taám hình Zagreb 1. Thaèng nhoû 24 tieáng ñoàng hoà chöa coù tin töùc maø giôø ñöôøng ñieän thoaïi di ñoäng ñaõ bò caét baø chò daâu toâi moãi giôø göûi cho vôï toâi moät caùi S MS vaø tuùc tröïc thöôøng xuyeân treân instant messenger khoâng bieát noù coøn keït laïi ôû phi tröôøng Baghdad ngaøy hoâm nay ñaõ huyû heát chuyeán bay maø truïc naøy (tröôøng bay — thaønh phoá) môùi laø truïc laâm ly böõa naøo cuõng teân löûa giaät mìn toâi noùi em laøm nhö em chöa bieát chieán tranh laø gì noù baén thì mình ñi voøng ôû ñaàu naøy phuïc kích coøn caùch ñoù naêm traêm meùt thì ngöôøi ta coi haùt coù khi lai rai phaùo baø con ngoài trong raïp ñaâu coù chòu vaõn tuoàng toâi baät ñaøi gaëp luùc France-In fo noùi veä binh quoác gia phe chính phuû ñang quaàn vôùi quaân phieán loaïn ôû thuû ñoâ hoài naõy rôi maáy traùi bíck kích caùch dinh Thuû töôùng Allawi coù hai möôi thöôùc laøm bò thöông ñaâu ñoù naêm

TC THÔ 27

ngöôøi vôï toâi ñang baét C NN cuõng bieát phaûi noùi laø toâi ñang laùi xe treân ñöôøng cao toác ôû beân Phaùp vôï toâi ôû nhaø coi chaûo TV Satellite baø chò daâu thì ôû Beirut coøn thaèng chaùu khi khoâng laïi ngu chi maø nhaän vieäc laøm cho oâng chuù noù nhaø thaàu beân Iraq ñeå meï noù phaûi soát ruoät vaøo thôøi ñaïi cuûa thoâng tin tröïc tieáp toaøn caàu. 2. OÂi nhaèm nhoø gì toâi nghó ôû Darfur ñang coù moät trieäu röôõi ngöôøi laïc treân moät dieän tích chöøng nöûa trieäu caây soá neáu moät thaùng moãi ngöôøi khoâng coù 15 kí loâ löông thöïc tieáp teá thì caû ñaùm seõ raõ hoïng ra maø naèm daøi ngaùp ngaùp chöa chi ñaõ cheát côõ ba chuïc ngaøn nghóa laø gaáp 3 laàn ngöôøi daân Iraq töø khi Myõ xaâm löôïc gaáp 10 laàn ngöôøi daân Palestine töø khi baét ñaàu ñeä nhò Inti fada nhöng xui cho hoï khoâng phaûi veà tay Hoa kyø hay veà tay Israel neân chaúng coù truyeàn thoâng naøo ngaøy leû ngaøy chaün rao laûi nhaûi vôï toâi baûo 2 thaèng caän veä cuûa ñöùa em noù kieám ôû ñaâu ra coøn cao to hôn noù nöõa (oâng em reå nhaø thaàu naøy cuûa toâi cao 1 thöôùc 8 5 naëng 120 kí) môùi vöøa bò gieát hoâm qua coù gì ñaâu caøng maäp thì baén caøng deã truùng boä cao to thì bò ñaïn khoâng ñau hay sao cuõng coù caùi lôïi khi gaày yeáu naøng cöôøi.

•

127

128

•

TC THÔ 27

3. Toâi cuõng ngoài ôû phi tröôøng 9 naêm veà tröôùc ñaây laø ôû Zagreb khoâng coù tôùi moät coâ phuïc vuï deã coi maø thöïc ñôn thì baèng moät thöù tieáng Anh toâi chæ lôø môø hieåu cöûa haøng vaéng ngaét hoài naõy chæ coù moät cha Thöôïng só Caûnh saùt ngöôøi Taây Taïng cuûa Löïc löôïng Hoaø giaûi Lieân Hieäp Quoác toâi chöa kòp baét chuyeän thì ñaõ ngay ngaén ñoäi muõ noài xanh boû ñi maát ra ngoaøi maáy ngöôøi laøm quaùn ñöùng 2 tay choáng naïnh nhìn qua khung cöûa kieáng xuoáng ñöôøng baêng ôû ñaàu kia phi ñaïo tít muø moät chuùt xíu khoùi lam chieàu toaû ba traùi phaùo cuûa veä binh Serb môùi roùt vaøo hình nhö laø moïc chia 82 ly heát côõ toâi khoâng nghe tôùi tieáng noå noùi gì ñeán tieáng leït beït ñeà ba vaäy laø ñình chæ caùc chuyeán bay voâ haïn ñònh toâi laøm bieáng khoâng môû va-ly maëc vaøo caùi aùo giaùp 11 lôùp Kev lar coù theâm mieáng ceramic ñoän vaøo tröôùc ngöïc nghe ñaâu coøn ñôõ ñöôïc caû ñaïn AK toâi thoïc tay tuùi quaàn laáy ra caùi maùy boû tuùi chuïp moät taám laøm kyû nieäm, caùi maøy naøy ñaàu roäng 28 milimeùt veà sau röûa aûnh ra phaûi chæ vaøo moät goùc nhoû môùi thaáy aån hieän moät neùt khoùi ngoaøi ra laïnh ngaét vaø hieàn hoaø hình gì ñaây choã naøy vöøa truùng phaùo chaúng khaùc gì cho xem aûnh maët tieàn cuûa moät caên nhaø vaø giaûi thích ñaèng sau caùi

TC THÔ 27

oâ kính nhoû naøy laø moät coâ gaùi ñang uoán eùo döôùi voøi sen vaø chaúng leõ laïi maëc quaàn. 4. OÂi chieán tranh laø nieàm ñau nhöõng aâu lo laøm tim nhoû maùu thôøi Croatia chöa coù Al Jazira ñieän thoaïi di ñoäng xöù naøy xöù kia coøn khaùc heä treân maùy chöa coù chuïp vaø chuyeån ñöôïc hình taïi sao giôø naøy Iraq tuy ñaõ coù chuû quyeàn quoác gia maø vaãn chöa coù G RPS thaèng nhoû chæ vieäc ñöa ra tröôùc maët baám laø meï noù ôû Beirut coù aûnh ñöôøng baêng troáng vaéng dì noù coù aûnh ñöôøng trôû veà thaønh phoá thieát vaän xa Myõ laên keành vaø oâng döôïng noù laø toâi ñang laùi xe cuõng nhaän ñöôïc moät caùi aûnh taám cöûa phoøng veä sinh cuûa quaùn aên tröôøng bay quoác teá ñaèng sau laø coâ Jordan chaân daøi vaùy raát ngaén ñang ngoài choàm hoåm ñeå nuùp bom.

•

129

130

•

TC THÔ 27

Ñoã Kh.

Töø phaûi sang traùi, baø chò daâu, oâng em reå vaø thaèng nhoû chaùu. Taám hình Zagreb thì giôø vaát maát roài hay caát ôû choã naøo («Baø chò ñöùng giöõa töôi cöôøi Ñaèng sau em reå laø ngöôøi cao to Thaèng chaùu beân caïnh thaäp thoø Coøn hình Zagreb toâi moø chaúng ra»)

TC THÔ 27

•

131

Sisi911

Phuï nöõ Ngaøy sanh 22 thaùng 12, 1975 (28 tuoåi) Ñònh höôùng tình duïc Khoâng phaùt bieåu Soáng taïi Qaseem, AÛ raïp Saudi (caùch- Paris- 4013km) Ñònh cö nôi khaùc? Khoâng phaùt bieåu Tình traïng gia ñình Khoâng phaùt bieåu Chieàu cao 158-160cm Theå hình Trung bình Thuoác laù Huùt chuùt chuùt / giao teá Röôïu Uoáng chuùt chuùt / giao teá Giaùo duïc Chuùt ít Ñaïi hoïc Ngheà nghieäp Khoâng phaùt bieåu Daân toäc Trung Ñoâng Toân giaùo Hoài giaùo Côõ nòt vuù Khoâng phaùt bieåu / Khoâng phaùt bieåu Ngoân ngöõ AÛ raïp, Anh ngöõ

132

•

TC THÔ 27

Toâi laø moät phuï nöõ hay hay vaø “sixy” tìm moät ngöôøi ñaøn oâng hay hay Toâi raát laø nhaïy caûm, laõng maïn, vui tính Toâi chæ muoán coù ñam meâ, tình yeâu vaø duïc tính ñeå boác löûa cuoäc soáng trong sa maïc nhöng LAØM ÔN PHAÛI KHOÂNG LAØ NGÖÔØI AI CAÄP (XIN TOÂN TROÏNG ÖÔÙC MONG NAØY) Tìm:

Ñaøn oâng ñeå quan heä kín ñaùo vaø haønh duïc tay ñoâi

Maãu ngöôøi lyù töôûng: Tröôùc heát toâi muoán löông thieän vôùi baïn veà taám hình cuûa toâi vì ñoù khoâng phaûi laø hình toâi, toâi phaûi duøng tôùi vì nhö vaäy môùi giuùp ñöôïc deã lieân heä vôùi moïi ngöôøi, nhöng neáu baïn ñaõ ñeå yù ñeán thì toâi saün saøng gôûi ñeán baïn chaân dung thaät. Toâi caàn moät ngöôøi ñaøn oâng hay hay (theo baát cöù nghóa naøo cuõng ñöôïc cuûa töø naøy, nhaïy caûm, laõng maïn vaø vui tính. Toâi muoán moät ngöôøi ñaùnh thöùc toâi daäy, haâm toâi noùng laøm toâi meâ thích anh ñieân daïi... toâi muoán anh laø ngöôøi khoâng theå naøo queân, trìu meán... laïy trôøi, toâi mong coù anh ôû caïnh ñeå naém laáy tay toâi, hay laø böùt toâi ra khoûi sa maïc mang ñeán mieàn moäng töôûng, toâi chæ muoán haïnh phuùc vôùi anh DUØ CHÆ MOÄT ÑEÂM, toâi muoán neám ngoït meàm tình aùi vaø cuûa keû ñöôïc yeâu... bao nhieâu phuùt hay laø bao nhieâu giôø

TC THÔ 27

•

133

beân nhau toâi khoâng caàn bieát mieãn laø ñöôïc höôûng nhö thôøi gian baát taän vôùi nhöõng kæ nieäm khoâng theå naøo queân...

NHÖNG LAØM ÔN PHAÛI KHOÂNG LAØ NGÖÔØI AI CAÄP (XIN TOÂN TROÏNG ÖÔÙC MONG NAØY)

Ghi chuù (Ñoã Kh.): “Caùi gì cuõng phaûi sôï thôøi gian vaø thôøi gian chæ ngaïi coù nhöõng kim töï thaùp” (lôøi bình cuûa moät höôùng daãn du lòch — ngöôøi Ai Caäp — theo oâng ta laø trích daãn Herodotus töø coå vaên Hy Laïp).

134

•

TC THÔ 27

Lyù Ñôïi

au söï kieän 1-1-2004, coù ngöôøi noùi ñang yeân ñang laønh nhö theá, tuïi Lyù Ñôïi-Buøi Chaùt laøm cho voøng vaây bò xieát laïi, coù nguy cô laøm cho “töï do thô ca” trôû neân bieán maát taïi Saøi Goøn; coù ngöôøi laïi noùi, tuïi naøy coù thô thaån gì ñaâu-chæ toaøn laø chuyeän taøo lao, nhaûm nhí, gieãu côït. Nay thay maët nhöõng ngöôøi ñöôïc xem laø khoâng laøm thô trong nhoùm Môû Mieäng vaø taïi Saøi Goøn, xin coù ñoâi lôøi thöa cuøng. 1. Ban ñaàu toâi raát buoàn noân khi nghe nhaéc ñeán thô treû, caùc só phu Baéc Haø-caùc keû caàm caùn buùt pheâ bình cöù laûi nhaûi Nguyeãn Höõu Hoàng Minh, Phan Huyeàn Thö, Vaên Caàm Haûi, Vi Thuyø Linh… vaø cuøng laém, theâm Nguyeãn Quyeán, Nguyeãn Vónh Tieán. Toâi (vaø ngay moät hai ngöôøi trong nhoùm ñöôïc khen) cuõng khoâng hieåu taïi sao theá, thaät söï khoâng hieåu, vì thô treû Vieät-phaàn ñang chuyeån ñoäng, coù nhieàu hôn theá raát nhieàu. Vaø phaàn coù naøy, cuõng chaúng phaûi xa laï gì vôùi caùi söï bieát “uyeân thaâm” cuûa caùc vò phu só kia. Nhöng khi coù moät chuùt thôøi gian nhìn laïi, toâi thaáy söï buoàn noân-ngaïc nhieân cuûa mình quaû laø voâ duyeân vaø voâ lyù. Bôûi xa laï hay khoâng xa laï, ñaâu coù giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà. Vaán ñeà cuûa phaàn thô Vieät taïi Saøi Goøn chaúng haïn, laø moät vaán ñeà khaùc, moät hieän töôïng khaùc; vì theá, caàn moät suy nghó khaùc. Môøi quyù vò thöû ñoïc moät baøi cuûa Buøi Chaùt:

TC THÔ 27

•

135

Thôøi Hoa Ñoû Leø Döôùi maøu hoa nhö löûa chaùy khaùt khao nhaäu Anh naém tay em böôùc doïc con ñöôøng vaéng veû Chæ coù tieáng ve soâi chaúng cho tröa heø yeân tónh laëng Chaúng chòu cho loøng ta yeân oån Anh maûi meâ veà moät maøu maây xa xoâi Veà caùnh buoàm bay qua oâ cöûa nhoû thoù Veà caùi veû thaàn kì cuûa ngaøy xöa roài Em haùt moät caâu thô cuõ sì Caùi say meâ cuûa thôøi thieáu nöõ taëc Moãi muøa hoa ñoû veà queâ Hoa nhö möa rôi rôi ruïng Caùnh moûng manh tan taùc ñoû töôi ñeïp Nhö maùu öùa moät thôøi trai treû trung Hoa nhö möa rôi rôi rôùt Nhö thaùng ngaøy xöa ta daïi khôø khaïo Ta nhìn vaøo taän saâu maét nhau heo Maø thaáy loøng ñau xoùt xa Trong caâu thô cuûa em nhoû anh khoâng coù maët meït Caâu thô haùt veà moät thôøi yeâu ñöông tha thieát thöïc Anh ñaâu buoàn maø chæ tieác reû Em khoâng ñi heát nhöõng ngaøy ñaém say söa Hoa cöù rôi oàn aøo nhö tuoåi treû trai Khoâng cho ai coù theå laïnh tanh töôûi Hoa ñaët vaøo loøng chuùng ta moät veät ñoû choùt Nhö veát xöôùc cuûa traùi tim gan Sau baøi haùt roài em laëng im æm Caùi laëng im röïc maøu hoa ñoû oái Anh bieát mình voâ nghóa ñi beân em uùt Sau baøi haùt roài em nhö theå duïc Em cuûa thôøi hoa ñoû ngaøy xöa kia Sau baøi haùt roài anh cuõng theá giôùi Anh cuûa thôøi trai treû ngaøy xöa ñoù

Roõ raøng ñaây laø baøi thô Thôøi hoa ñoû cuûa nhaø thô Thanh Tuøng, moät kieåu maãu möïc cuûa thô Vieät thôøi ñoù. Buøi Chaùt chæ vieäc theâm chöõ cuoái vaøo moãi caâu theo kieåu quen cöûa mieäng. Thôøi hoa ñoû leø laø moät kieåu caâu cöûa mieäng: ñoû leø, ñoû röïc, ñoû choùt hay ñoû choùi cuõng vaäy. Theá thì, ñaây coù coøn laø baøi thô cuûa Thanh Tuøng khoâng? Chaéc chaén laø khoâng, noù laø moät baøi thô bò bieán theå-bieán daïng-bieán chaát-bieán gì gì cuõng ñöôïc, maø ngöôøi chòu traùch nhieäm

136

•

TC THÔ 27

laøm vieäc naøy (nhieàu ngöôøi noùi laø ñaïo vaên) laø Buøi Chaùt. Nhaø thô naøy kyù teân vaøo, coâng khai vieäc ñaïo vaên, vaäy baøi thô môùi phaûi laø cuûa anh ta. Chaéc chaén Thanh Tuøng khoâng coøn nghó baøi thô coù theâm chöõ cuoái laø cuûa mình. Toâi vaø chuùng toâi (nhöõng caây vieát treû ôû Saøi Goøn) goïi kieåu naøy laø thuû phaùp pastiche_söï phoûng-nhaïi-caøi-ñaët-laép-raùp (6 nghóa). Gioáng nhö thuû phaùp collage_caét daùn, maø Laäp theå, Dada ñaõ laøm; tranh caét-xeù daùn vaø tranh giaáy toång hôïp cuûa quen söû duïng thuû phaùp naøy. Hay cuõng coù theå goïi laø söï cöôõng cheá (appropriation), baøi thô cuûa Thanh Tuøng ñaõ bò Buøi Chaùt cöôõng cheá. (Nhö caùi caùch cuûa chuû nghóa Haäu hieän ñaïi cöôõng daâm caùi caùch cuûa chuû nghóa Hieän ñaïi). Vaäy thì söï saùng taïo ôû ñaâu? Söï saùng taïo ôû ngay caùi ngöôõng haønh ñoäng cuûa caùi cöôõng cheá vaø caùi bò cöôõng cheá. Hieän töôïng naøy cöôõng cheá hieän töôïng kia nhöng khoâng phuû nhaän, khoâng thay theá — sau khi sinh ra, caû hai cuøng quanh co toàn taïi; caù meø moät löùa, nhöng coù ñieàu khoâng chòu noåi nhau, khoâng theå ngoài chung thuyeàn-khoâng bôi chung hoà, duø chaúng thuø haèn hay tranh aên gì. Döôùi goùc nhìn cuûa nhöõng ngöôøi chòu aùp löïc cuûa nhöõng quan nieäm, heä thaåm myõ cuõ (cuï theå laø cuûa chuû nghóa Laõng maïn hay Hieän ñaïi) thì ñaây chaéc chaén khoâng phaûi laø thô. Vì noù ñaâu coù gì laø saùng taïo — saùng taïo nhö caùi caùch hoï nghó, laø phaûi laøm ra caùi (taïm goïi) töông ñoái khoâng laäp laïi, laøm ra caùi môùi, neáu ñöôïc: hoaøn toaøn môùi. Nhöng laïy chuùa, coù caùi quaùi gì môùi ñaâu. Chuùng toâi khoâng muoán leä thuoäc vaøo heä quy chieáu cuûa nhöõng quan nieäm ñoù, thô nhieàu khi khoâng coøn laø chuyeän saùng taïo nhö caùch nghó vöøa neâu. Thô nhieàu khi chæ laø chuyeän gaây haán, moät chuùt haøi höôùc, moät cuù soác nhaän thöùc, thaäm chí laø moät troø ñuøa vui nôi baøn nhaäu, chaúng keùm phaàn nhaûm nhí. Vôùi laïi, neáu Buøi Chaùt noùi raèng anh muoán laøm moät baøi thô vôùi moät kieåu noäi dung-hình thöùc-thaåm myõ..v.v. y chang Thôøi hoa ñoû thì bieát laøm sao giôø. Chaúng leõ ngöôøi ta khoâng coù caûm höùng-xuùc ñoäng [ñaäy] gioáng nhau ö, neáu phaûi ñi döôùi moät moâi tröôøng khoâng-thôøi gian gioáng kieåu Thôøi hoa ñoû. Trôû laïi lòch söû moät chuùt. Chuû nghóa Laõng maïn luoân tìm caùch keå laïi moät caâu chuyeän coù xuaát xöù cuï theå (nhaân vaät, khoâng gian, thôøi gian raát roõ) — ñaây laø yeâu caàu ñaàu tieân vaø cuõng laø yeáu toá troäi ñeå phaân bieät Laõng maïn vôùi caùc chuû nghóa khaùc. Chuû nghóa Hieän ñaïi thì thöôøng gaây moät cuù soác veà vieäc ñoïc, ít mang chuyeån kinh nghieäm vaø coá giaáu caâu chuyeän ñi, caøng saâu caøng toát. Tính Sieâu thöïc hay tính Avant-garde laø moät ví duï raát cuï theå veà vieäc coá giaáu caâu chuyeän. Coøn caùi taïm goïi chuû nghóa Haäu hieän ñaïi thì luoân luoân tìm caùch bieán caâu chuyeän theo höôùng khaùc, höôùng ngöôøi keå, duø ñoù laø moät caâu chuyeän khaù phoå thoâng, moät chieàu, nhöng gaây ñöôïc moät cuù soác veà

TC THÔ 27

•

137

nhaän thöùc. Thôøi hoa ñoû leø laø caùch bieán moät caâu chuyeän, vaø töø tröôùc tôùi nay chöa coù moät kieåu laøm thô nhö theá. Theo caùi nghóa laø laøm vôùi yù thöùc höôùng tôùi söï ñuøa côït moät caùch nghieâm tuùc; chöù khoâng phaûi ñeå thaáy raèng mình môùi ñuøa moät vieäc coù loãi vôùi taùc giaû cuûa nguyeân taùc. Nhieàu ngöôøi bò soác khi moät baøi thô (theo hoï) ñaõ bò boùp meùo. Nhöng thöïc ra ñaâu coù boùp meùo gì, Thôøi hoa ñoû vaãn ngoài vaø seõ ngoài nhöõng choã maø noù ñaõ ngoài, lòch söû ñaõ/ñang phaân ñònh chuyeän cuûa noù. Cho neân Thôøi hoa ñoû leø laø moät kieåu khaùc, moät hieän töôïng khaùc. Noù caàn moät nhaän thöùc khaùc, ñi ra töø chính noù. Chuùng toâi khoâng laøm caùi gì quaù cao caáp-quaù dung tuïc hay laäp dò, bôûi chuùng toâi vaãn nghó raèng beân doøng thaåm myõ chính thoáng-ñaïi traø, ñaõ/ñang toàn taïi moät thöù thô khaùc-thô cuûa chuùng toâi/thaåm myõ cuûa chuùng toâi, thaåm myõ cuûa nhöõng ngöôøi maûi meâ laøm thô, chöù khoâng phaûi cuûa nhöõng nhaø pheâ bình hay ñaïo ñöùc, luaân lyù hay xaõ hoäi hoïc. Ngaøy xöa, Hoà Xuaân Höông hay maõi veà sau, Traàn Daàn… hoï cuõng laøm moät thöù thô khaùc [ngay Vuõ Troïng Phuïng, cuõng laøm moät kieåu tieåu thuyeát khaùc], khaùc vôùi yù muoán chung maø thôøi cuûa hoï caàn. Hoï khoâng laøm thô, trong con maét cuûa nhöõng ngöôøi ñöông thôøi. Nhöng chöa chaéc laø hoï muoán laøm moät caùi gì cho töông lai, hoï chæ laøm cho hoï, cho ñaõ loái ñi cuûa hoï. Coøn quyù vò, nhöõng ngöôøi ñöông thôøi cuûa chuùng toâi, khoâng nhìn thaáy chuùng toâi (duø chuùng toâi coù caàn hay khoâng caàn quyù vò), bôûi quyù vò cöù nghó raèng chuùng toâi khoâng laøm thô. Vaäy thoâi, vaäy laø ñuû ñoùng cöûa nhaän thöùc cuûa mình laïi maõi maõi, cho ñeán khi xuoáng moà. So vôùi thaåm myõ quyù vò, trong thaåm myõ cuûa quyù vò, töø laâu roài chuùng toâi ñaâu coøn laøm thô. Nhöng chuùng toâi vaãn laøm ñaáy, vaø ngaøy moät ñoâng nhöõng ngöôøi caàm buùt treû khoâng laøm thô nhö quyù vò muoán; ñuùng hôn, khoâng coøn laøm thô trong caùch nghó maø thaåm myõ ñaõ cuõ naùt vaø aáu tró, maø nhieàu khi chaúng thuoäc veà ai, duø quyù vò muoán ra söùc níu giöõ. Noùi noâm na, tuïi treû (theo caùch goïi cuûa quyù vò) noù ñang laøm cho “lôùp giaëc giaø” baên khoaên laø khoâng bieát chuùng coù ñi ñuùng kieåu ñöôøng mình muoán hay khoâng. Maø coù lôõ ñi sai, thì coù cheát ai ñaâu; caùi sai trong ngheä thuaät ai maø phaân xöû ñöôïc. Nhöõng ngöôøi nhö Nguyeãn Huy Thieäp (nhaø vaên vaø nhöõng ngöôøi ham ñoïc thô) thì ñoïc ñeán thô cuûa Phan Huyeàn Thö ñaõ leø löôõi, ñaùi trong quaàn, khoâng phaûi laø do hoï thieáu nhieät tình “uûng hoä caùi môùi-caùi khaùc-caùi treû”; maø do thaåm myõ-nhaän thöùc cuûa hoï ñeán ñoù, caùi ngöôõng maø tri kieán vaø tuoåi taùc raát ngaïi-raát khoù ñeå vöôït qua; kòch bôø töôøng vaø hoï coá thuû. Hoï, cuõng nhö moãi ngöôøi chuùng ta (chuùng toâi sau naøy coù leõ cuõng theá) laø moät oâng thaày boùi vöøa giaø vöøa muø xem voi, trong suoát lòch söû nhaän thöùc cuûa nhaân loaïi vaø ngay caû taïi moät hieän taïi muoân maøu-ña daïng, chuùng ta chæ rôø ñöôïc moät phaàn vaø chuùng ta luoân tin phaàn chuùng ta rôø. Coøn chuyeän Nguyeãn Huy Thieäp noùi nhaø thô-nhaø vaên Vieät Nam theá naøy theá noï, doát naùt vaø coù phaàn phaûn chuyeån

138

•

TC THÔ 27

ñoäng, khoâng phaûi laø khoâng ñuùng; caùi sai vaø caùi yeáu duy nhaát laø caùch noùi thieáu kyõ thuaät, hôi ngoâ ngheâ. Noùi chung, veà khaû naêng vieát tieåu luaän-pheâ bình, Nguyeãn Huy Thieäp toû ra khaù vuïng veà, thieáu tay ngheà, duø caùch ñaët vaán ñeà khaù coù vaán ñeà, khôi gôïi ñöôïc töï aùi chung vaø coù theå gaây tranh luaän. Maø bieát ñaâu, gaây chung ñuïng laø caùi caùch Nguyeãn Huy Thieäp muoán, vaên hoïc Vieät voán thôø ô, ai cuõng laøm boä ñoïc caùi naøy caùi kia, nay coù dòp ñoïc thieät, theá laø cuøng leân tieáng ngoå ngaùo-lu la; vaø luùc naøo cuõng coù keû quy chuïp theo ñuoâi, mieäng löôõi thoái ñeán möùc khoâng muoán noùi teân ra, sôï phaûi bòt moàm, bòt muõi… vaø bòt luoân loã ñít. * Môû mieäng ra laø noùi thô treû theá naøy, thô treû theá noï vaø luoân keøm theo moät danh saùch. Moät danh saùch thöôøng chaúng thöïc teá tí naøo vì noù khoâng ñaày ñuû vaø a dua. Minh, Thö, Haûi, Linh (teân cuûa 4 nhaø thô ñaõ noùi treân ñaàu baøi)… laø moät danh saùch thô treû luoân moøn thoâng tin, cuõ nhaän thöùc vaø coù tính a dua; ai ñoù ñaõ noùi theá, toâi cuõng noùi theá. Coù hai lyù do: Thöù nhaát, duø hoï [nhöõng ngöôøi ñoïc nhö Döông Töôøng] coù gioûi baèng trôøi, tinh thoâng nhieàu ngoaïi ngöõ thì cuõng phaûi boù tay thoâi, vì neáu khoâng ñoïc hoaëc ñoïc ít tieáng Vieät thì cuõng chaúng thaáy ñöôïc gì_vì thô Vieät trong nöôùc coù maáy ngöôøi vieát baèng ngoaïi ngöõ ñaâu ñeå ñoïc. Chöa noùi laø ñoïc trong mô hoà, suy nghó laø mình ñang ñoïc thô treû ñaây nhöng khoâng soáng nhö taùc giaû, khoâng hieåu taùc giaû vieát gì, vì noù ñaõ khaùc heä nhaän thöùc-khaùc moät ñôøi soáng. Vì theá, chæ sau moät hai laàn ñoïc thì phaùn ngay: noù theá naøy theá noï. Vaø chaéc chaén ñaây laø lôøi phaùn sai teùt beáp. Thöù hai, vì nghó veà thaønh töïu vaø choã ngoài cuûa chính mình (caùi ñaõ taïo) thì cuõng coù chuùt so ño, sôï uûng hoä cho caùi quaù khaùc mình thì caùi ñoù roài seõ phuû nhaän mình. Vì theá, phaûi coá thuû, caøng laâu caøng toát trong caùc loâ-coát ñaõ boïc quanh mình. Nguyeãn Huy Thieäp, Döông Töôøng, Hoaøng Höng, Nguyeân Ngoïc, Leâ Ñaït, Phan Ñan…(danh saùch coøn raát daøi) ñaõ noã löïc coá thuû nhö vaäy, duø coù vaøi ngöôøi trong danh saùch naøy khoâng laøm thô vaø vaøi ngöôøi khaùc töø laâu khoâng coøn laøm thô; cho neân danh saùch thô treû vaø nhaän thöùc veà thô treû cöù theá ì aïch leâ baùnh theùp ræ — cöù nhöõng ai treû gioáng mình, tieáp noái mình kia thì OK; khaùc mình thì xem nhö khoâng bieát. Phan Huyeàn Thö ñöôïc ñeà cao, ñöôïc nhaéc nhieàu nhaát, taát nhieân laø vì thô cuûa taùc giaû naøy hay, nhöng ñaây laø caùi hay tieáp noái, gioáng vôùi nhöõng ngöôøi khen Thö. Toâi cuõng thích thô Thö, nhöng thích nhöõng choã khaùc, nhöõng choã maø caùc vò kia khoâng muoán nhaéc ñeán vì noù quaù khaùc mình; hoaëc chaúng theå naøo nhìn thaáy. Nguyeãn Höõu Hoàng Minh, Vi Thuyø Linh cuõng laø tröôøng hôïp nhö theá. Rieâng Vaên Caàm Haûi thì toâi khoâng coù yù kieán gì, vì anh ta noái böôùc theo nhöõng ngöôøi khen anh quaù xuaát saéc, toâi thaáy caâu thô cuûa Phan Huyeàn Thö khaù khôùp vôùi tröôøng hôïp naøy: moät “loeø loeït a-dua”.

TC THÔ 27

•

139

Cho neân, vieäc Traàn Wuõ Khang phaûn öùng laïi baûn danh saùch “töù truï” cuõng laø chuyeän bình thöôøng; nhöng anh laïi ñöa ra moät baûn danh saùch vöøa thöøa vöøa thieáu vaø coù nhöõng ngöôøi khoâng xöùng ñaùng. Ví duï noùi nhöõng göông maët ñöông ñaïi ôû phía Baéc maø coøn keå Nguyeãn Quyeán, Nguyeãn Vónh Tieán… thì quaû laø khoâng xöùng, vì töø hôn caû naêm nay, hoï coù “bieåu hieän” gì ñaâu. Veà danh saùch haûi ngoaïi ñoùng goùp vaøo chuyeån ñoäng khoâng thaáy coù teân Nguyeãn Ñaêng Thöôøng–moät nhaø thô, dòch giaû quan troïng, trong khi laïi xuaát hieän vaøi keû thöôøng thöôøng baäc trung–khoâng taïo daáu aán gì maáy ngoaøi vieäc coù quaù trình hoaït ñoäng khaù laâu. Caøy cuoác laâu thì thaønh noâng daân, nhöng haït gieo thöôøng khoâng moïc ñöôïc caây. Keå caû moät hai ngöôøi trong nhöõng göông maët phía Nam cuõng vaäy, taùc phaåm cuûa hoï laø moät söï gom goùp khoân kheùo cuûa caùi goïi laø ñeøm ñeïp duy myõ, ngoân ngöõ coù phaàn laõng maïn, coäng theâm moät chuùt sieâu thöïc theo kieåu hoïc ñoøi… nhö theá cuõng ñuû huø thieân haï. Khoâng bieát Traàn Wuõ Khang coù ñeå yù kó chuyeän naøy? Ñeå tieáp tuïc theo doõi baøi vieát vôùi nhieàu yù rôøi nhö theá naøy, môøi quyù vò ñoïc tieáp moät baøi thô cuûa Phan Baù Thoï, coù teân kafkacocain, nhöõng yù nieäm aûo: k a f k a c o c a i n * chuù thích: theo hieåu bieát sô xaøi [roài] cuûa haén, coù 999… lí do bò meùo maët, chaúng haïn [vaøi tröôøng hôïp, ñôn cöû leû teû]: — phan baù thoï meùo maët vì, xe coä töï teù — thi syõ nguyeãn quoác chaùnh, vì boû queân nhieàu thöù + vôï — phaän hai beù nhoû, meùo maët bôûi ra ñöôøng môû moâi mieäng ngaùp phaûi laøn gioù ñoäc…& vì maët trôøi laø ñòa nguïc hay noùi ngöôïc laïi [ngöôïc xuoâi ngöôïc ngaïo ngöôïc ñaõi v.v - v.v theá naøo thì tuøy &] noù bieát theá vì con ngöôøi ® luoân vaän ñoäng, ñaâm ra noù luoân bò ñeo dính bôûi chính caùi boùng cuûa noù vieäc naøy í[t]ch lôïi hôn söï laàm / lieân / töôûng cuûa raát nhieàu ngöôøi 1.5 / aus ngoù thaúng [tröø luùc thaû boä ngaém ngía nhöõng caûnh daøn döïng vì ñöôïc quyeàn] noù, luoân ngoù thaúng trong luùc di chuyeån (ñieàu naøy toá caùo söï thuûy chung chaï, sôï seät & laám leùt ñaøng hoaøng cuûa noù ñoái vôùi nhieàu thöù …) 25 / pam chaáp haønh nghieâm chænh 112004 ñieàu raên [trong ñoù: 2003 ñieàu raên vôï choàng, goái ñaàu coå tim phoåi &

140

•

TC THÔ 27

raäm raïp caùc khoaûn mô hoà nhöõng ñieàu coøn laïi, laïc haäu duïeâ & voâ thôøi hieäu aùp buïng] ñieàu naøy cuõng chöùng toû luoân, söï maát daïy hoàn nhieân baåm sinh cuûa noù & cuûa caû nhöõng ñoàng tình ñoàng bò vôùi noù 33 / beer. boït beøo (…) toùm laïi. töø luùc noù phaùt hieän ra mình: con ngöôøi noù cuõng phaùt hieän ra luoân ñieàu: noù teä hôn moät con saâu saâu thì chaúng theøm hieåu bieát gì veà ñieàu raên cuûa ngöôøi ñaâm ra / vaøo noù, coøn chuùt chít töï do daãu ñoù laø thöù töï do ñeå ñaùi baäy ñòa nguïc laáp laùnh aùnh saùng & ñieàu naøy cuõng theå ngöôïc laïi ® saâu cuõng bò theo doõi bôûi chính chieác boùng cuûa noù ñieàu phöùc taïp vuï töø khi, caû saâu & ngöôøi cuøng khoâng phaân bieät ñaâu kafka ñaâu laø cocain ® moïi thöù trôû neân toái taêm, aùm muoäi, nhuøng nhaèng & voâ nghóa lí giaûi nhö chính nhöõng doøng naøy, thöông [taëng: 2 beù nhoû, môû - moâi - mieäng meùo - maët*]

Ñaây laø moät yù nieäm (concept), hoaøn toaøn laø moät yù nieäm_noù troïn veïn hoaëc troïn veïn moät phaàn vôùi suy nghó vaø ñôøi soáng cuûa chính taùc giaû vaø buoäc taùc giaû naøy ñaõ/vaø phaûi vieát nhö theá. Khoâng hoaøn toaøn coá gaéng ñöa ra moät caùi gì môùi, duø moïi caùi bò ñaûo ngöôïc, moät kieåu decentering: trung taâm ra ngoaïi vi, ngoaïi vi vaøo trung taâm, töø choái söï ñònh vò-oån ñònh, chuù thích ñöa leân ñaàu, ñeà taëng ñöa xuoáng döôùi. YÙ töôûng vaø maïch chuyeän neàn cuõng khaù phöùc taïp. Baøi thô naøy, hay nhö baøi thô keá tieáp ñaây cuûa Khuùc Duy, noù coù tính tieâu duøng (consumptive) cao-khoâng höôùng ñeán tính ngheä thuaät cao (high art); noù khoâng phaûi laøm ra ñeå gaây boaøng hoaøng ngöôøi ñoïc, xa rôøi tính baøn thôø chính (high altar) trong ñuû ñeà-tö töôûng, hay traàm troïng hôn: laøm ra ñeå cho töông laïi ñoïc — noù laø moät phaàn cuûa ñôøi soáng taùc giaû, phaàn öùng phoù cuûa taùc giaû. Ngaøy xöa, tröôùc Traàn Daàn raát laâu, tröôùc caû Hoà Xuaân Höông, nhieàu nhaø thô ñaõ coù nhöõng baøi khoâng nhö yù ngöôøi ñoïc muoán, hoï laøm nhöõng baøi thô cho hoï-ñeå cöôøi, ñeå öùng phoù, ñeå xaøi lieàn vaø ñeå nhaïi chôi. Thô daân gian, thô tieáu laâm, kích duïc cuõng laø moät kieåu nhaïi-kieåu chôi-kieåu soáng nhö vaïây. Nhöng ñeán baây giôø, moät theá heä nhöõng nhaø thô khaùc, hoï hoaøn toaøn töï do vôùi nhöõng choïn löïa cuûa mình; chôi hay thaät vôùi hoï chaúng coù gì quan troïng-noù laø moät. Chaúng caàn phaûi taém röûa aùo quaàn nhang ñeøn ñieáu ñoùm tröôùc khi laøm thô, laøm thô chaúng coù gì phaûi nghieâm troïng. Tieáu laâm thô vaø tieáu laâm luoân ñôøi soáng. Giaûi nghieâm troïng (de-seriousness), giaûi caáu truùc (de-construction) ñeå höôùng ñeán tính phaùt taùn caáu truùc (structures disspatives)… laø moät quan taâm hieän nay. Khoâng laøm thô ñeå caùch taân. Khoâng laøm thô ñeå ñoåi gaùc. Maø thaät thoaûi maùi … laøm thô nhö caùi caùch hoï ñaõ nghó vaø ñang soáng.

TC THÔ 27

•

141

Nhö moät baøi thô cuûa Khuùc Duy: Vaû Chaám Maém Toâm Buøi “Chaùt” keå ra laø thaèng “taùn pheùt” buøi buøi ñoâi khi chaùt chuùa, chaùt phaät, gioáng traùi vaû luoäc thì ñuùng hôn. Traùi Vaû voâ tö löï chôø ngaøy chích maém toâm. Haén laøm tình vôùi baát cöù nhöõng gì coù loã hay khoâng coù loã. Moät hoâm “maém toâm ñaäu phuï” Caùi ngöùa loã, môû maét haø hôi ñaøn chò email nguyeân caùi ñeøn pin voâ beïn Vaû roài leân ñoàng thoaùt y. Vaû coù quyeàn tuyø hæ muõi, thô tuyø hæ muõi: naèm nghieâng, naèm saáp, naèm ngaû, boø, quyø, ñi, ñöùng, banh caøng, vaùc caøy qua nuùi, kieåu choù, kieåu meøo … thì caøng söôùng. Tuyø hæ muõi thoâi, “maém toâm ñaäu phuï” Caùi ôi! vaùc caøy qua nuùi vôùi Vaû ha.

Hay baøi cuûa Nhö Huy: Hoan Hoâ Theá Heä Ñoû Kieán thöùc vaø loøng töï troïng cuûa maøy chæ ñuû giuùp maøy nuoâi naáng noãi ñôùn heøn dai daúng Kyõ naêng cuûa maøy chæ ñuû ñeå giuùp maøy troán traùnh caâu traû lôøi ñaõ roõ Söï caêm thuø cuûa maøy chæ laø troø aûo thuaät — cuõng nhö bò gaäy cuûa gaõ haønh khaát vaäy Nhöõng lôøi lôøi saùo roãng, nhöõng im laëng saùo roãng, nhöõng baøi haùt saùo roãng, nhöõng caâu thô saùo roãng, nhöõng baøi vaên bia ba xu saùo roãng cuûa maøy Nhöõng hình dung töø saùo roãng, nhöõng daáu ba chaám saùo roãng, nhöõng ngoaëc ñôn vaø ngoaëc keùp saùo roãng, nhöõng gioït möïc nhoeø saùo roãng cuûa maøy Nhöõng pheùp bieän chöùng saùo roãng, nhöõng aån duï ñôn, keùp saùo roãng, nhöõng meïo lieân keát saùo roãng cuûa maøy Nhöõng chöõ vieát taét saùo roãng cuûa maøy, nhöõng ba hoa nhaêng nhít saùo roãng cuûa maøy, nhöõng trích daãn khoân loûi saùo roãng tuoát luoát cuûa maøy… * Maøy, keû – luùc – ñoù – ñaõ – khoâng – daùm – choïn – ñieàu – ñoù.

142

•

TC THÔ 27

Ñaây laø moät baøi thô (baøi cuûa Nhö Huy, moät hoaï só chuyeân nghieäp, ít laøm thô), chaéc khoâng? Toâi khoâng muoán chaéc. Nhöng roõ raøng taùc giaû cuûa noù ñang laøm moät baøi thô, baøi naøy laøm ra, ñôn giaûn chæ laø ñeå traû lôøi moät baøi thô ñöôïc vieát ra tröôùc ñoù, cuõng treân dieãn ñaøn Tienve.org. Coù theå vì traû lôøi moät quan ñieåm khoâng öng yù. Hay nhö baøi cuûa Khuùc Duy, chæ ñôn thuaàn laø moät lôøi ra vaøo vôùi taäp thô cuûa Buøi Chaùt. Noùi chung ñaây laø moät baøi tranh luaän, moät kieåu ñeà töïa, hay ñoâi co töø ngöõ. Nhöng nhöõng chöõ thô naøy laø moät thaùi ñoä, traû lôøi moät thaùi ñoä. Noù coù tính töông taùc (interactive), moät taùc phaåm sinh ra töø moät taùc phaåm khaùc, baøi cuûa Nhö Huy sinh ra töø baøi cuûa Truùc Quyønh; baøi cuûa Khuùc Duy sinh ra töø taäp thô cuûa Buøi Chaùt. Taùc phaåm ñöôïc vieát ra, treân tö caùch cuûa ngöôøi ñoïc hôn tö caùch cuûa ngöôøi saùng taïo, nghóa laø noù khoâng höôùng ñeán caùi ñích cuoái cuøng, maø phaàn ñoïc cuûa coâng chuùng-nhöõng taùc ñoäng beân ngoaøi laøm cho taùc phaåm coù khaû naêng ñöôïc hoaøn thaønh. Ñoàng thôøi, noù khoâng ñöôïc ñoäc laäp sinh ra, maø thöôøng laø moät lieân töôûng-moät söï töông taùc hai chieàu; nghóa laø ñoïc taùc phaåm naøy (nhö cuûa Nhu Huy chaúng haïn) coù theå tìm ra keû thuø (coù khi, baïn) cuûa taùc phaåm ñoù chaúng haïn. Noù laø moät truy nguyeân, giuùp baïn ñoïc xaâu chuoãi caùc taùc phaåm trong moái quan heä töông taùc laïi vôùi nhau; vieäc xaâu chuoãi giuùp ngöôøi ñoïc hieåu ñöôïc taùc phaåm. Bôûi theá, ñoïc thô cuûa Nguyeãn Ñaêng Thöôøng, Nguyeãn Quoác Chaùnh, Ñoã Kh., hay gaàn ñaây hôn laø cuûa Buøi Chaùt, Khuùc Duy, Phan Baù Thoï… chaúng haïn, laø phaûi ñoïc trong tính töông taùc. Tính töông taùc laøm cho taùc phaåm cuûa nhöõng taùc giaû naøy khaùc xa vôùi nhieàu taùc giaû-taùc phaåm trong truyeàn thoáng töï söï (toâi theá naøy, toâi theá kia) cuûa thô Vieät noùi chung, vaø thô cuûa caùc taùc giaû treû phía Baéc hieän nay noùi rieâng… Vaø thô hieän nay (nhö nhieàu baøi treân Tienve. org chaúng haïn), trong chöøng möïc naøo ñoù, noù chæ laø moät thaùi ñoä mang tính töông taùc. Khoâng nhìn noù ñuùng vôùi yù nieäm nhö theá, nhieàu ngöôøi seõ raán coå leân la heùt, thô sao kyø vaäy; vaø cuõng chính theá, maø nhieàu ngöôøi vì cöù töôûng thô laø caùi gì gheâ gôùm, höôùng ñeán caùi gì gheâ gôùm; seõ la heùt ñaây laø troø: “boâi baån vaên chöông”. Vaø than oâi, vôùi nhöõng suy nghó vaø ñieåm nhìn nhö vaäy, thì laøm sao ñoïc ñöôïc thô hieän nay. Laøm sao thô ñöôïc ñoïc nhö noù voán theá. Caùc vò só phu noùi rieâng vaø ña phaàn nhöõng ngöôøi ñoïc khaùc (roõ nhaát laø nhöõng nhaø thô bôï ñít baûo hoaøng ôû Saøi Goøn), khoâng muoán keå ai ngoaøi 4 göông maët thô keå treân, toùm laïi coù 2 lyù do: moät, vôùi tö caùch ngöôøi ñoïc, hoï coù quyeàn khoâng quan taâm; hai, lyù do naøy quan troïng hôn, laø khoâng daùm nhìn roäng ra sôï aûnh höôûng tôùi nhaän ñònh voán xöa cuõ, röõa naùt vaø baûo thuû cuûa mình. 2. Daïo quanh moät vaøi dieãn ñaøn hieän nay, thaáy coù nhieàu baøi/nhieàu vaán ñeà thaät ñaùng chuù yù. Nhö baøi Thô treû… maát nguû cuûa Trònh Thanh Sôn ñaõ in

TC THÔ 27

•

143

tuøm lum ñaây ñoù, oâng naøy xeáp Joseph Huyønh Vaên chung vaøo nhoùm nhöõng nhaø thô ñöông ñaïi-nhaø thô treû hieän nay nhö Nguyeãn Quang Thieàu, Phan Huyeàn Thö… trong khi Joseph Huyønh Vaên laø moät nhaø thô coù tieáng vaø ñöôïc neå troïng taïi Saøi Goøn tröôùc naêm 1975. Caùi sai naøy thì chaúng aûnh höôûng gì ñeán chuyeän “cuûa ngöôøi ñaõ maát”, nhöng chöùng minh ñöôïc 2 ñieàu: Moät, trong hieåu bieát vaø nhaän thöùc veà lòch söû thô cuûa Trònh Thanh Sôn khoâng coù caùi goïi laø thô Saøi Goøn tröôùc naêm 1975, nôi xuaát hieän nhoùm Saùng Taïo-coù theå noùi, noù aûnh höôûng raát saâu roäng ñeán vieäc caùch taân cuûa thô Saøi Goøn sau naøy. Thöù hai, töï chöùng minh söï tröôït doác trong nhaän thöùc vaán ñeà, heã cöù noùi ñeán thô treû laø cöù 4; maø khoâng töï ñoïc-töï ñaùnh giaù, ñeå coù theå phaân ñònh ñaâu laø thaät-ñaâu laø nguî, ñeå coù theå bieát thô treû goàm nhöõng ai, vaø thô treû ñi (thaäm chí troâi noåi) veà ñaâu. Maø söï tröôït doác naøy cuõng gioáng nhö hieäu öùng Domino, keùo theo nhieàu söï tröôït doác khaùc; noùi nhö kieåu Nguyeân Ngoïc, Döông Töôøng, Nguyeãn Huy Thieäp... laø vì doát naùt, maø tröôït doác theo. Thuù thöïc, ñaâu coù maáy ngöôøi muoán voâ can, ai cuõng muoán nhaûy vaøo beân trong laøn soùng Domino, trong khi laøm moät ngöôøi ñöùng beân ngoaøi ñaõ khoâng xong, thì söï tröôït doác laø caùi chaéc. Moät baøi khaùc, cuûa Nguyeãn Hoaøng Sôn coù teân Thô Vieät Nam caän keà moät cuoäc caùch maïng môùi in treân baùo Vaên Ngheä, soá ra ngaøy 21/2/2004 vaø vaøi nôi khaùc. Cuõng cho thaáy moät caùch nghó khaùc, ñang raát coù vaán ñeà. Caùch maïng laø gì, taïm hieåu laø söï thay ñoåi toaøn trieät hay thay ñoåi moät vaøi phaàn; maø söï thay ñoåi dieãn ra theo höôùng naøo, taát nhieân khoâng theå theo höôùng ñang bình oån. Bình oån, cuõng nhö yeân oån khoâng theå laø cuoäc caùch maïng. Thô Vieät chính thoáng laø moät söï bình oån, ñaõ vaø ñang laø nhö theá, ñaâu coù bieåu hieän naøo cho thaáy laø saép xaûy ra caùch maïng. Vaû laïi ñang yeân ñang laønh nhö theá (ai daùm baûo thô Vieät chính thoáng khoâng ñang yeân ñang laønh!?), vaäy ai laø ngöôøi ñöùng ra laøm caùch maïng; chaéc chaén laø chöa coù ai muoán laøm caùch maïng. Neáu coù, thì trong nhieàu naêm qua (thôøi ñoåi môùi chaúng haïn) ñaõ coù caùch maïng roài. Thô Vieät vaãn theá, vaãn coá thuû-moät theá thuû khoâng bieát ñeå laøm gì; chæ coù moät vaøi chuyeån ñoäng (chuyeån ñoäng phaûi ñöôïc xem laø taát yeáu) maø moät soá ngöôøi noùi laø ñang thay ñoåi, kieåu keõ maét toâ son khaùc. Nhieàu ngöôøi noùi caùch maïng trong thô luoân thuoäc veà giôùi treû, oâi, giôùi treû chính thoáng thì goàm nhöõng ai; ai bieát vaø giaáu hoï ôû nhöõng ñaâu. Coù nhöõng göông maët noåi leân, giöõ danh taïi moät vaøi tuï ñieåm thoâng tin vaên hoïc, nhöng ngoaøi caùi hieäu nhaø thô, coù thaáy thô hoï ñaâu; yù toâi noùi, coù thaáy thô hoï coù bieåu hieän gì laø ñuû söùc hay saép laøm caùch maïng ñaâu. Vaäy thì moät caâu hoûi then choát ñöôïc ñaët ra, laø caùch maïng thuoäc veà ai? Chaéc chaén laø khoâng phaûi ôû nhöõng ngöôøi maø Nguyeãn Hoaøng Sôn ñaõ keå, cuõng khoâng thuoäc veà phong traøo Taân Hình Thöùc (New-formlism) Vieät-vì nhieàu ngöôøi cho raèng noù chæ toaøn laøm ra caùi cuõ, chæ vôùi kyõ thuaät vaét doøng (enjambment), laïi ñang ôû beân Myõ; vaø chaéc chaén

144

•

TC THÔ 27

cuõng khoâng thuoäc veà nhöõng keû ngoaïi vi nhö chuùng toâi, nhöõng ngöôøi maø caùc vò ôû treân-cuõng nhö caùc vò ôû döôùi, ôû ngoaøi kia… khoâng cho raèng chuùng toâi ñang laøm thô, chæ toaøn laøm nhöõng thöù nhaûm nhí. Maø khoâng laøm thô thì laøm sao coù caùch maïng thô. Vôùi laïi, chuùng toâi: nhöõng ngöôøi luoân toân troïng yù nieäm thô cuûa mình vaø caû yù nieäm cuûa ngöôøi khaùc. Chuùng toâi chaúng muoán caùch maïng caùch meï ñeå laøm quaùi gì, ñang yeân ñang laønh nhö theá laø moät caùch nhaùi gioïng cuûa chuùng toâi vaäy. Chuùng toâi laøm nhöõng gì chuùng toâi thaáy caàn, thaáy thieáu, noù chæ laø caùi thuoäc veà mình-ai laïi ñi dính daùng tôùi moät cuoäc caùch maïng, nghe traàm troïng vaø hö chöõ nhö theá. Chuùng toâi thaáy, quan ñieåm veà moät cuoäc caùch maïng theo kieåu Nguyeãn Hoaøng Sôn laø moät caùch töï kyû aùm thò, neâu ra ñeå töï an uûi raèng: saép ñeán ñoåi môùi roài ñaáy, haõy chôø ñi. Chôø moät thôøi gian ngaén nöõa ñi, cuøng laém laø chôø maõn kieáp thoâi, chöù gì. Trong khi thô thì ngaøy ngaøy ra vaøo, ñoái dieän vôùi nhöõng tình traïng môùi, y nhö con ngöôøi ñang mang chôû noù, sao laïi phaûi chôø soáng chöù. Vì theá, caùch maïng ôû ñaâu vaø thuoäc veà ai, vaãn laø moät caâu hoûi xa vôøi, ñaáy laø chöa voäi khaúng ñònh: chaúng heà coù cuoäc caùch maïng naøo saép xaûy ra trong thô Vieät, bôûi caùch maïng thô laø moät vieäc khoâng caàn thieát. 3. Vaø cuoái cuøng, nhö nhöõng ngöôøi bò xem laø voâ can, chuùng toâi khoâng laøm thô trong nhaän thöùc cuûa quyù vò. Môøi ñoïc nhöõng gì chuùng toâi laøm; nhö caùch maø toâi muoán minh hoaï cho baøi vieát raèng: noù vaãn baùm chaân vaøo thöïc teá. Phan Baù Thoï sales off 95 % maïc ngoân teân [thöïc] ñaày ñuû laø: maït reäp ngoân ngöõ. queâ ôû quaõng noàm, xuaát thaân trong moät gia ñình danh giaù nho hoïc. laø nhaø vaên, chính khaùch. luoân ñaáu tranh cho töï do bao caáp tieán tem phieáu. sau khi huø doïa moät soá em nhoû [baèng caùch seõ thueâ xaõ hoäi ñen ñaù cho beå boïng ñaùi thaèng naøo khoâng nghe tao], oâng coøn xeù toaïc taám phong maøn & ñaïp gaõy raát nhieàu gheá trong hoäi nghò [dieâm hoàng] haàu daèn maët caùc vò boâ laõo khaùc. oâng to tieán uûng hoä toaøn caàu hoùa, keâu goïi baét tay vôùi ñeá quoác, coøn chöng caúng thì raèng: ñeå aáp oâm caùi hoài moân chuû nghóa daân toäc vò coäng saûn. vì laø con maét to hôn caùi mieäng, coøn caùi mieäng laïi to hôn con caëc neân ñaáu laïi hoaøn tranh & maïc laïi hoaøn ngoân. sau nhöõng thaát baïi khoâng göôïng daäy noåi ôû chính tröôøng oâng cuõng daáu luoân buùt & chuyeån haún sang kinh doanh thöông nghieäp. laø moät keû cuõng ra hoàn ra vía, nhöng haén laïi ñoái xöû raát anh hai vôùi chính ngöôøi sinh ra mình. kinh doanh phaùt ñaït & giaøu coù voâ keå. song, haén laïi boû ñoùi roài toáng coå thaèng boá ra ñöôøng khoâng moät chuùt thöông xoùt. [trong

TC THÔ 27

•

145

ñoù loãi 80 % thuoäc veà thaèng cha (bôûi nghe ñaâu thaèng cha cuõng laïi laø moät chính khaùch – nhaø thô, raát hay ñaïo vaên cuûa keû khaùc & bò phaùt giaùc nhieàu laàn, do non keùm kinh nghieäm giang hoà) phaàn thaèng con nhuïc quaù ñeùo chòu ñöôïc ñaønh xuoáng tay tröøng trò] Lyù Ñôïi ñieåm caáp oreâ ñieàu trò æa chaûy caáp tao coù ñieåm caáp oreâ ngay döôùi löng quaàn vaø khoâng ôû phía sau maøy hôn chi tao duø maøy phía tröôùc… coù thôøi maøy noùi vôùi tao raèng thích æa chaûy æa chaûy trong quaàn ñeå gioù cuoán ñi… coøn bao naêm qua tao thích ñieàu tri [xin loãi ñôù löôõi: ñieàu trò] caùi thöù æa chaûy trong quaàn roài thaønh caùt buïi… coù keû raèng töï vöôøn khuya böôùc veà [khoâng phaûi maøy] thôm muøi æa chaûy tao oâm loøng* ñeâm æa chaûy-taùo boùn… tao xin loãi maøy vì baøi thô æa chaûy thuø haèn chi ñaâu maø reáu thô ca… tao muoán laøm thô nhö ñieàu trò æa chaûy roài xuùc phaïm maøy moûi goái ra ñi…

bao naêm roài maøy maõi ra ñi

bao naêm roài tao ñieàu trò chaûy caáp… tao xin loãi maøy roài, maøy xin loãi tao ñi lôøi thô ñaâu maø chæ lôøi tuïc tóu… trò tuïc tóu hoaøi cuõng nhö trò æa chaûy baùc só khuyeân raèng: vôùi ngöôøi lôùn thì oresol vôùi nöôùc aám vôùi treû em thì oresol vôùi nöôùc aám vôùi xaùc cheát thì cuõng oresol vôùi nöôùc aám COØN TAO VÔÙI MAØY THÌ ORESOL VÔÙI OLRESO… tao maëc keä, maøy vieát toa ñi thöa baùc só: tieàn vaø thô ñaõ heát. Ghi chuù: * Buøi Chaùt xuùi laø loàn

146

•

TC THÔ 27

Khuùc Duy Hoät le… xuoáng nuùi öù chòu ñaâu. teø le hoät me quyû söù! laøm gì döõ dzaäy te meï hoät leø beå daùi em roài neø teø me hoät le thôm tho muøi gaùi ñieám naén noùt caùi loàn Nguyeân oâi con caëc môùi tinh em giaáu trong loã ñít huùt hít

Thoâi veà ñi Le keûo ngöôøi ta nöùng keûo ngöôøi ta ñaâm

Nguyeãn Quoác Chaùnh Toâi laø ñöùa beù ngoeûo treân löng Linda Leâ Khi traû lôøi phoùng vaán, coâ aáy noùi: “Toâi thaáy mình coøn mang naëng moät xaùc ngöôøi. Chaéc chaén ñoù laø nöôùc VN maø toâi mang treân mình nhö moät ñöùa beù ñaõ cheát” (Linda Leâ). Toâi laø ñöùa beù aáy ñaáy. Coâ khoâng yeáu boùng vía chöù?. Cuõng coù theå thaàn kinh cuûa toâi coù vaán ñeà. Hoâm qua haén (baùc só) cho toâi 5 loaïi thuoác vaø baøy caùch giaûm caêng thaúng nhö vaày: Moät, ra ñöông phaûi mang kính raâm; (deã) Hai, duø ñoäc thaân nhöng khoâng ñöôïc laàm baàm; (khoù) Ba, phaûi thöôøng xuyeân nhai moät thöù gì ñoù; (deã) Boán, phaûi laøm tình 2 ngaøy moät laàn; (khoù) Laø chuyeän nhoû cuûa caùi hoác baø toù naùt beùt ôû ñaây vaø baây giôø. Khoâng coù gì toài teä (haïi) hôn caùi vuõng (nöôùc Vieät) hieän taïi. Trong caùi vuõng (nöôùc) ñoû baàm ñoù, khoâng sinh vaät naøo coù theå ngoe ngoaûy, ngoaøi 2 sinh vaät döõ daèn laø ngheøo & ngu. Toâi laø sinh vaät luï khuï (ngheøo & ngu) nhö theá. Toâi khoâng theå khoâng ngoeûo treân mình Linda Leâ.

TC THÔ 27

•

147

Toâi khoâng theå khoâng nguûm trong caùi vuõng ñoû baàm. Toâi laø caùi tôûm lôïm trong trí naõo cuûa nhöõng ai chöa nhaõo. Moät ngöôøi (maét haõy coøn xanh), moâi vaø raêng töôi thaém, noùi: Coù 3 thöù khoâng theå keát hôïïp vôùi nhau noåi. Ñoù laø: Thoâng minh, löông thieän & coäng saûn. Moät ngöôøi thoâng minh & löông thieän thì khoâng theå coäng saûn, Moät ngöôøi thoâng minh maø coäng saûn thì khoâng theå löông thieän, & Moät ngöôøi löông thieän maø coäng saûn thì chaéc chaén khoâng thoâng minh. Toâi chôït nghó (buïng): Nguyeãn Quang Thieàu seõ thaéc maéc: Hoà Chí Minh laø gì? & toâi tin (nhö ñinh ñoùng coät):Nguyeãn Khoa Ñieàm seõ traû lôøi: Hoà Chí Minh laø coäng saûn! Moâ Phaät. Bongooooooooooooooooooooooooooooooo. ( AØ, chaéc laø tieáng chuoâng good morning cuûa gaõ tyø kheo Tueä Só.)

Buøi Chaùt Tieãn chaân [tay], anh khoaù [cöûa] xuoáng taøu [ñieän ngaàm] Anh khoaù ôi[ôøi!] em tieãn chaân anh xuoáng taän beán taøu[thuyû] Ñoâi tay em ñôõ caùi khaên traàu[cau], em laáy ñöa anh. Tay caàm traàu gioït leä chaïy[boä] quanh[quaån], Anh xôi moät mieáng[thòt] cho boõ chuùt tình em nhôù thöông. Anh khoaù ôi! caù i böôù c coâ n g[coä n g] danh ngoaé t ngoeù o ñuû traê m ñöôøng[xaù], Anh ñi moät böôùc taám gan vaøng[kheø] em seû laøm hai. Kìa ngöôøi[ngôïm] ta beø baïn vui cöôøi[côït], Ñoâi ta thöông nhôù chæ ngaäm nguøi maø ñöùng troâng nhau[heo]. Anh khoaù ôi[ôøi!] coøi tu tu taøu saép keùo caàu[tieâu], Ñöôøng traàn em saép söûa[xe] gaùnh saàu töø ñaây, Troâng anh, em chaèng nôõ [ruïng]rôøi tay[chaân], Noùi rieâng em daën caâu[cuù] naøy anh chôù coù queân: Anh khoaù ôi! ngöôøi ta laém baïc[beõo] nhieàu tieàn[cuûa], Anh em ta phaän keùm[coûi] duyeân[daùng] heøn[haï] môùi phaûi long ñong. Moät mình[maåy] anh nay Baéc laïi mai Ñoâng, Laáy ai troø chuyeän cho khuaây loøng[lôïn] luùc sôùm khuya! Anh khoaù ôi[ôøi!] chöõ töông tö vai gaùnh naëng neà[neáp], Giang hoà[dzeánh] anh sôùm lieäu trôû[mình] veà[queâ] keûo nöõa em mong

148

•

TC THÔ 27

Tính toan sao cho phæ chí[pheøo] tang boàng[boät]? ÔÛ nhaø em cuõng doác[caïn] moät loøng giöõ phaän thuyeàn[chaøi] quyeân. Anh khoaù ôi! caùi maùy[moùc] phaân li sình sòch saép chia duyeân Thoâi anh ngoài laïi, ñeå em böôùc leân[xuoáng] treân maïn bôø. Gioù hiu hiu[haét] ngoïn nöôùc[maét] chaûy lôø ñôø Döôùi soâng con taøu chaïy[boä], treân bôø[ruoäng] em vôùi troâng. Anh khoaù ôi[ôøi!] anh ra[voâ] ñi[ñöùng] maây nöôùc muoân truøng, Em trôû veà voø voõ phoøng khoâng[coù] moät[hai] mình. Vôùi troâng theo taøu[beø] ngoaét khuùc soâng quanh[co], Soâng[suoái] bao nhieâu nöôùc, gioït leä tình[töù] em baáy nhieâu..

La Haùn Phoøng 10.4.2004.

TC THÔ 27

•

149

Lyù Ñôïi

Phöôùc [hay phuùc] cho ai khoâng thaáy maø tin! Phöôùc cho cö só em nhoû [Baøng Uaån:740-808 or 811] noåi danh thôøi Ñöôøng ñi nöôùc böôùc Thieàn toâng; ñöôïc nhöõng em nhoû khaùc phong phuù quyù Duy-ma-Ñoâng ñoä-caät, coù saùch ghi chuyeän ñöôïc goïi Baøng cö só ngöõ luïc, gaây höùng thuù vaät toät ñoä trong giôùi mieäng löôõi Thieàn ngöõ, coù keä kinh thieân ñoäng ñòa raèng: höõu nam baát thuù [coù trai khoâng cöôùi] hoûi han ai höõu nöõ baát giaù [coù gaùi khoâng gaû] baùn ñoåi chaùc ñaïi gia ñoaøn bieán ñaàu [caû nhaø chung hoäi hoïp] maët muõi coäng thuyeát voâ sinh thoaïi [ñoàng baøn lôøi voâ sinh] ñeû coù keá hoaïch… Phöôùc cho luõ thi só Môû Mieäng [2001-2004 or 200…] luyeän ong voø veõ maø thaønh maät Toâng xe coä phöôùc cho ai khoâng thaáy [môû mieäng] maø tin töôûng töôïng ñaøi [khoâng nghe maø bieát/khoâng ñeø maø ñau] phöôùc cho ai khoâng aên maø no [khoâng nguû maø söôùng/khoâng giöôøng maø eâm] phöôùc cho ai cuøng chôi/cuøng aên/cuøng nhaäu nheït… Môû Mieäng chi baûo ban, keä lôøi laûo ñaûo: ôû La Haùn Phoøng coù nhoùm Môû Mieäng laøm thô raát nhaûm baøy ñaët long ñong chaúng mong gì hôn chæ mong môû mieäng. Tin thì tin, khoâng tin thì thoâi! Phöôùc cho ai khoâng tin maø thaáy.

150

•

TC THÔ 27

Xaõ hoäi 6 Chuù thích cho caùc chuû xò web-s-i-t-e: mc 1: kính thöa caùc nhaø [leàu] vaên-thô-pheâ-bình-nhaïc-hoaï phuùc töông ñoá [kî] [töôûng raèng maáy em nhoû nhaén] yeâu quyù vaø traân troïng [ñieåm] trang web cuûa boïn anh tuy mang danh tieàn phong [huûi]-trung laäp [dò]-ôû xöù laùi xe traùi tay, bia boït goïn gaøng vaø chaùn naûn… nay chính thöùc baùo cho caùc em bieát söï heát cöông cöùng nhö kieåu viagra duøng quaù laâu maø gaùi guù chöa xuaát hieän neân ñaønh xìu vaäy… soá laø boïn anh muoán tieán thaân theå vôùi xöù [sôû khanh] cuûa maáy em moät söï tieán [boä ñoäi] chaúng laáy gì vinh quang vaø tröôùc ñaây boïn anh töøng chöûi bôùi [laøm nhö theá ñeán bao giôø môùi tinh thaàn theá giôùi]… moät söï tieán maø boïn anh cuõng bieát raèng mình lui [thui] moät söï tieán maø boïn anh cuõng bieát raèng mình thuït ñaàu moät söï tieán maø boïn anh cuõng bieát raèng mình muoán yeân thaân [caän] [duø thaân maáy anh chaúng bao giôø ñöôïc pheùp maát yeân] moät söï tieán maø boïn anh thích [ai ñoù] cheát [nhaên raêng-duø nanh cuõng ñöôïc]… mc 2: öø, thì maáy anh noùi raèng taïi boïn choùp bu vaên hoaù cuûa boïn em khoâng thích cöông nhöng ñoù laø chuyeän cuûa boïn em hay nöùng saûng ñoù chöù… boïn anh thì laøm gì coøn höùng thuù [vaät] ñeå nöùng saûng boïn anh thì laøm gì coøn söùc löïc [caûn] ñeå vöôït qua [böùc töôøng löûa] vaäy boïn anh caàn gì phaûi nöùng giuùp… boïn anh lieät [döông vaät vaõ moà hoâi thoâi]

TC THÔ 27

•

151

mc 1: aø, maø boïn em queân raèng [trong thaâm taâm laãn thöïc teá] boïn anh ñang lieân keát [hôïp] vôùi choùp bu boïn anh caàn teân tuoåi phaûi naèm trong soå phone aên nhaäu boïn anh caàn teân tuoåi theo ñuoâi caùc ca só pop maø vaøo top [duø hoï ngaàu hôn, töï lan toaû baèng moà hoâi] boïn anh caàn teân tuoåi treân vaên bia lieät só [dieän] hoaëc ít ra, nghóa ñòa queâ cha ñaát toå [meï] nhöng do phí söùc luùc ñi neân giôø laïi vaãn cöù quyø… theá thoâi mc 2: quyø noùi raèng web caàn duy trì quyø noùi raèng web caàn cöông cöùng quyø noùi raèng web chôø viagra… caùc anh ñaâu bieát: vôùi döông vaät buoàn thiu [thoái] nhö maáy anh vaø vôùi caùc ñaàu goái [thaâm taâm] nhaün caùc anh coøn chôø daøi daøi… mc 1: öø thì chôø daøi daøi… boïn anh laø vaäy maø, vu vô, keäch côõm vaø nguî cöông cöùng mc 2: vaäy thì caûm ôn maáy choùp bu em ho moät caùi coù keû [töï] loøi maët chuoät [xin loãi chuoät nheù, thaønh ngöõ maø, khoâng coù yù xuùc phaïm ñaâu]

152

•

TC THÔ 27

BUØI CHAÙT

CAÙI LOÀN QUEØ Laø caùi loàn coù kinh, ngoaøi ra coøn coù theå hieåu nhö sau: Ngaøy xöa, caùch ñaây thaät nhieàu nhieàu naêm. Caùc loaøi ñeàu chung soáng, ñoái ñaõi vôùi nhau nhö baïn beø, rieâng ñaøn baø & loàn laø 2 loaøi aên chôi ñaøn ñuùm & nhaäu nheït beâ tha hôn caû Vì maéc nôï moät moùn tieàn khaù lôùn, loàn buoäc phaûi ôû ñôï cho ñaøn baø. Suoát ngaøy quanh quaån treân cô theå, laøm luïng vaát vaû: töø chaêm soùc saéc ñeïp cho ñeán veä sinh caùc thöù… Moät hoâm. Nhôù giang hoà khoâng chòu noåi, loàn boû troán vaøi ngaøy. Chính theá maø ñaøn baø bieát, loaøi ñaøn oâng yeâu thöông, ñaém ñuoái mình cuõng chæ vì loàn Ñeå giöõ loàn laïi beân mình. Ñaøn baø tìm moïi caùch giaêng baãy, ñaùnh ñaäp loàn taøn nhaãn ñeán queø caû hai chaân…sau ñoù xieàng luoân ôû haùng Töø ñoù, phaàn bò thieân haï ñaøm tieáu, phaàn vì ñi ñöùng khoâng tieän. Chaúng ai bieát loàn ôû ñaâu Duy boïn treû luùc naøo cuõng nghó: ñaøn baø & loàn, nhaát ñònh laø moät Chuù: Theá môùi daïi doäi

TC THÔ 27

•

153

KHOÙC TRÒNH COÂNG SÔN anh sôn ôi! hu hu hu. 3/1978 ————————————— bieän giaûi: khoâng hieåu sao toâi phaûi khoùc sôn hueá, vì boån thaân khoâng dính daùng hoaëc lieân quan gì. coõ leõ laø huøa theo ñaùm tieåu töû keân keân muùa löûa laéc voøng, vo ve vaõn hoài cöông toaû chuù [chaùu]: coù theå thay sôn baèng baát cöù ai cuõng ñeàu [khoùc] haïp lí caû, vì baøi thô ñöôïc xaây döïng nhö moät coâng thöùc, neáu öùng duïng vaøo saûn xuaát haøng loaït theo kieåu coâng ngheä thì caøng toát [nhöõng ai coù yù ñònh sôû höõu coâng thöùc naøy xin lieân heä gaáp qua trung gian lydoi cellphone: 0903.695.983 ñeå bieát theâm chi tieát, öu tieân cho ngöôøi ñeán tröôùc. ñaëc bieät giaûm giaù töø 10–20% cho hoïc sinh sinh vieân khaù gioûi coù hoaøn caûnh khoù khaên, neáu laø nöõ-laïi xinh ñeïp thì 40% trôû leân] cuoái cuøng: baøi thô naøy ñöôïc vieát vaøo naêm 1978 nhö ñaõ ghi ôû cuoái baøi thô. ñaây laø caùch maø caùc nhaø thô ‘nhôùn’ ôû ta gaàn ñaây hay duøng nhaèm taêng tuoåi ñôøi cho taùc phaåm mình [cuõng coù theå laø moät chieâu ñeå tieáp thò ñoà coå?]. moát naøy ñang phaùt trieån raàm roä & trôû thaønh moät phong traøo lôùn maïnh treân caùc web chuyeân ñaêng taûi saùng taùc hieän nay. rieâng baøi thô ‘khoùc trònh coâng sôn’ thì ñuùng laø ñöôïc vieát vaøo thaùng 3 naêm 1978, khoâng phaûi toâi coá tình löøa doái ñoäc giaû & löøa doái mình… nhöng toâi bieát roõ & tin chaéc baøi thô naøy ñöôïc saùng taùc vaøo naêm 78. duø luùc ñoù toâi chöa bò ra [ñôøi] & sôn thì chöa ñöôïc cheát. theâm thaét: baøi naøy [quan troïng ñaáy, lôøi tieáp thò], neáu phaûi ra giaù zip code cho baûn in ñaàu tieân thì seõ laø 87/3 dollar. ôû vieät nam hay baát cöù ñaâu, ñeàu coù theå goïi cellphone(*); coøn thaèng naøo coù yù cöôùp boùc

154

•

TC THÔ 27

thì toán thôøi gian doái traù cho vieäc laäp keá hoaïch vaø 1 tôø a4 ñeå in raùng chòu ñöïng nheù. löu yù: (*) neáu duøng hoa ngöõ thì chæ tieáp gioïng baéc kinh hoaëc quaûng ñoâng. [coøn nam nguyeät(1) hoaëc quaûng ít thì mieãn tieáp] phuï töû: baéc kinh thì phaûi nam nguyeät töï döng baïi lieät thì cuõng theá thoâi chöa keå nhöõng ñöùa oâ-moâi vaäy toâi vôùi haén(i) cuøng chôi naêm möôøi(ii).

(1)

tieáp tuïc: chæ coâng sôn. taëc löôõi lieàm caét coû lau laùch caùch maïng internet … (ii) laø troán tìm iù maø. ñöùa naøo thua seõ bò laáp ñít ôû taän vöôøn mít thuoäc bieân hoaø ñoàng nai ñeå goïi laø lai rai vaäy (i)

— [coøn nöõa] —

TC THÔ 27

•

155

KHUÙC DUY

BAÙO CAÙO TÌNH AÛNH * MIEÀN TRONG NÖÔÙC Con ôû mieàn nam ra thaêm laêng Baùc oâng chuû mieàn nam ôû nhaø vôùi baø aï quaùi laï quaùi laï * aûnh cuõng nhö hình vaäy

MAØY HAÛ BÖÔÛI

Xöa yeâu queâ höông vì coù chim coù böôùm (thuôû coøn nhoû , côûi truoàng taém [maây] möa) … nay yeâu queâ höông vì trong töøng naém ñaát coù moät phaàn maùu thòt cuûa em toâi (giôø ñaây ñeán tuoåi daäy thì _ em ñaõ coù kinh nhieàu kì)

156

•

TC THÔ 27

PHÖN TAÙCH VI NAÁM TRONG LOØNG ÑÍT Khoa chaån ñoaùn beänh nan y quoác teá thoáng keâ: Nöôùc ta laø moät trong nhöõng nöôùc maéc chöùng beänh ñít laùc nhaát treân theá giôùi ôùi ôùi ñôïi vôùi ñôïi vôùi

TC THÔ 27

•

157

NGUYEÃN DANH LAM

TÖÏ HAÙT Roài cuõng phaûi veà thoâi Veà nghe tieáng hoa möa chieàu sau cöûa kheùp Nhöõng ngaøy daøi thaät ngaén Ngoài laëng nhìn haït naéng veõ moät voøng khoâng Bieån voã ngaøn naêm ñaâu ñoù mô hoà Veà ngoài Goïi ngöøôi Ôi ngöôøi, ngöôøi ôi Phaûi chaêng xoân xao ñaõ laø xa muø Nöûa baøn chaân xin ngöôøi moät gioït vui Giôø loang thaønh tieáng goïi nöûa khuya giaät mình nghe traêng laïnh Buoàn ôi laø gioù Thuøy döông naâng gioù maø chi Bieån voã ngaøn naêm maø chi Coàn caùt chaïy veà phía khuya nhöõng naâm ñoà hoang luùp xuùp Mô ngoài laïi moät mình Roài laïi mô caát böôùc Coøn maáy ngaøy ñaâu ñeå yeâu noát nôi naøy Giaù maø coù theå cho nhau Ru nheù ÖØ ru ñi Uùp maù tay mình nhö tay meï Hô, gioù thuøy döông nhö gioïng ngöôøi Thoâi an vui noát chuùt naøy Vai loang söông chaïm voøm bí aån Ruøng mình ñaãm gioït vôùi hö voâ Haùt nheù

158

•

TC THÔ 27

ÖØ haùt ñi Haùt cho hoøn soûi giöõa ngaøn khuya Haùt cho chieác laù ruïng ñaàu nguoàn Haùt maø töï tay mình lau nöôùc maét Con deá ñaàu non ôi Laøm sao veà cheát trong bieån maën Baát löïc theá naøy ö? Ñi nheù ÖØ thì ñi, thoâi ñöùng daäy ñi Ñi nhö haït naéng neûo töôøng phía taây Ñi nhö haït naéng neûo töôøng phía ñoâng Ñi moät voøng maø chaïm caønh ña Ñi moät voøng maø va caønh ñaøo Ñi cho chaúng phaûi ngoài ÖØ theá Laïi khoùc Khoùc moät mình nöõa roài sao? Mai luùp xuùp phía cuoái ñoài kia Tieáng hoa rôi nhaäp vaøo truøng soùng Moät voøng khoâng-haït naéng Coøn ai yeâu giuùp choán naøy khoâng Ñöøng khoùc nheù Thoâi theá maø laïi khoùc Coøn ai yeâu hôn mình choán naøy khoâng?! Long Haûi thaùng Gieâng 2002

TC THÔ 27

•

159

PHAN BAÙ THOÏ

TRONG GIAÁC MÔ CUÛA C . H . ÖÕ Toâi ñaõ nhaùc thaáy nhöõng tieáng keâu than cuûa chöõ trong lôøi Chuùng khoâng huù doïa laøm toâi haõi sôï. AÂm saéc chæ boùng lôïm e eù ñuïc traàm vaø loän laãn Giaø khoùc treû khoùc Ñau ñôùn hoàn nhieân khoùc Moät taäp theå chöõ khoùc Khoùc qua moïi coõi mieàn khoâng gian moïi muøa beán Khoùc raäm raïp ñuû ñaày cung phaùch nhòp Khoùc ruù reù ruø rì Khoùc rôi ruïng loâ xoâ moïi chieàu höôùng ñoïng laïi trong thöù ñieàu cho toâi loøng nhuû thaàm Chöõ khoùc trong toâi vôõ oøa suoái nguoàn Ñi ñi tìm beán soâng muøa cuoái Ñi taét qua nhöõng cao toác ñöôøng röøng laù coû beâ toâng Ñi nhö theå uø chaïy cho kòp veà hoäi ngoä buoåi sô ñaàu Phuùt aáy toâi môû maét oa leân Vuït

Chöõ uøa vaøo baát taän thaùng ngaøy Chöõ phuû kín ñaày khoaûng ngaùch khoang troáng Chöõ ñaäu leân moâi maét leân moâ maïch leân toùc tô chaân tay vaø keõ moùng

160

•

TC THÔ 27

Chöõ baït ngaøn thaønh Lôøi t oâ i THÔ daït troâi xuoâi chieàu moäng cuoái Chöõ ñaõ khoùc trong toâi hoàn chaät kheùp Ñaëc kín boùng ñeâm Taïp nhieãu vaùch bôø Ñoâi luùc chöõ vuït döïng daäy roäng daøi cao ngaát Chöõ baén voït xa khoûi taàm tay naém Chöõ laø chöõ ôû beân treân taát caû caùc tín hieäu aûO thò ñeå khoâng ñaém cheát trong AÛnh töôïng töø daáu

Toâi uø ì t r i eå n h aï n thoùi con ngöôøi K eï t C . H . ÖÕ ÔÛ beân kia chaân xaùc bôø thöïc taïi Beân kia nhöõng hö aûo moäng huyeãn Beân kia cuûa khoâng theå nhö theå vaø m oï i t h eå Toâi ñaõ bay leân caây laù leân khoùi söông leân ñoài nuùi maây mieàn Toâi ñaõ bay leân bay ñi bay vaøo beân trong moïi vaät theå raèng Toâi laø chöõ khoâng boùng hình moûng meàm khoâng Hieän Huûy Bay trong giaác mô nhuû thaàm cuûa chöõ Trong xaùc tín boùng hoàn Ñ ôø i c h öõ t r i aâ n . Saigon 2000

TC THÔ 27

THUYÙ HAÈNG HAÕY ÑEÅ HUYEÀN THOAÏI VEÀ MAËT TRÔØI MOÏC YEÂN NGHÆ Khöôùc töø moïi thöù Khöôùc töø Toâi ra ñi mang theo nhaønh caây gaõy nhaønh caây maø tröôùc ñoù moïc bình yeân giöõa ñoàng coû töôûng chöøng eâm dòu, coù loaøi chim hoùt líu lo ñôïi maët trôøi leân xem caùi nhìn cuûa naéng buoàn hay vui, hay chaúng tìm ñöôïc gì ngoaøi söï caâm laëng ? Khöôùc töø moïi thöù Khöôùc töø Toâi khoâng nhôù toâi… ñaõ nghe tieáng cöôøi töøng vaøng öôm goùc ngoài ñaâu ñoù töø goùc ngoài naøy bao caùnh cöûa môû ra, toâi ñoïc ñöôïc suoái nguoàn cuûa baïn, coù khi nhö maûnh göông, coù khi nhö ñieáu thuoác gaõy khoâng baøn tay naøo vuoát thaúng, keâ leân ñaáy thôm nheï vaøi nieàm vui.. Toâi ra ñi mang theo nhaønh caây, maø töø veát gaõy nhaønh caây chôït giaø nua, nhaéc nhôù toâi bao ñieàu : ñöøng bao giôø nghó raèng toâi hoaëc moïi ñieàu xung quanh laønh laën coù theå ñeán moät luùc naøo ñaáy, taát caû ñeàu gaõy ñoâi Toâi ñaõ ñi theo höôùng maët trôøi chaúng heà moïc, moät theá giôùi coù thöù aùnh saùng xanh (boû qua vaøng voït nhaøm chaùn) Coù leõ toâi tìm ñöôïc tieáng chim ca Ôû ñaáy, tieáng chim ca coù quyeàn naêng ñaëc bieät vaø quyeán ruõ hôn tieáng ngöôøi ( coù bao giôø baïn thöû ñaët mình sau loaøi chim ?) Treân tay toâi vaãn caàm nhaønh caây, maø ngay veát gaõy vaãn ñoïng laïi chuùt naéng maët trôøi. Nhöng toâi seõ khoâng keå veà theá giôùi maø töø ñoù toâi ra ñi, Haõy ñeå huyeàn thoaïi veà maët trôøi moïc yeân nghæ Khöôùc töø toâi Khöôùc töø.

•

161

162

•

TC THÔ 27

MAI VAÊN PHAÁN Ngaøy ñeïp trôøi Noãi nieàm trong suoát ñaùnh saäp caây caàu daãn veà kyù öùc Nuï hoân treo trong ñeâm Sôïi möa buoâng thoõng Mieáng vaù ñænh trôøi AÙnh traêng suoâng Soi taám vaûi lieäm Chieác noùn raùch nghieâng veà phía ngöôøi caàm Khuoân maët ai nôû bung nhö haït thoùc uû vaøo tro noùng Moïi vaät beân kia chuyeån ñoäng raát nhanh Noái daøi caây gaäy Traûi theâm taám aùo Buoäc chaët daây giaøy Môû trang saùch khaùc Ñoùng ñinh leo thang Keâ laïi baøn tuû Ñoå daàu vaøo ñeøn ... Ñeàu voâ nghóa Caùc vong hoàn ra ñi trong naéng ngôïp Nhöõng tia saùng thaúng caêng, minh baïch ÔÛ ñaâu dieäp luïc phaûn quang Hoùa ra chaúng heà coù caây caàu Thaàm nghó theá Nghe sao chua xoùt theá Troàng khoùm hoa nôi goác caây ñaõ muïc Höông thôm rình naáp phía chaân trôøi Soâng raát saùng Moät ngaøy daøi raát ñeïp.

TC THÔ 27

•

163

HAÛI PHÖÔNG

ÔÛ choã eo bieån soùng voã vaø röøng uaát höông nhieãu aâm muøa gioù ÔÛ choã cô caáu truõng xuoáng phuïc hoùa coäi nguoàn vaø hieän töôïng moïc reã treân xaùc thôøi gian muïc raõ vaø vónh cöûu öùa maàm sinh thaùi. ÔÛ choã truõng troøng traønh cô caáu luûng ñaùy chaùy buøng giaùc quan hiu quaïnh co troøn böøng vôõ lai laùng daáu tích dó vaõng vaät theå vaø hieän sinh em nhen nhuùm löûa phuû duï aâm aám saéc maøu phoâi pha söøng söûng khaûi hoaøn moân ñaêng quang thaân xaùc. ÔÛ choã cô caáu luûng ñaùy chaân lyù tröôùc sau gì cuõng phi lyù phanh xaùc hoang taøn laõnh thoå bieân cöông naép quan taøi loä thieân môû ra voâ haïn buoåi chieàu heïn hoø loãi heïn kyù gôûi nhöõng raïng ñoâng ra raøng luù nuï. ÔÛ choã cô caáu luûng ñaùy ta vôõ vuïn ra töøng hôi thôû em bieån maën xanh röïc moät ñôøi soáng khaùc ngaäp traøn caùt buïi thaàm thì trong ñaát. ÔÛ choã cô caáu luûng ñaùy laù khôûi höùng meâ luù daáu tích ngaøy long lanh hoang vaéng ñaäu treân bôø vai meàm haønh lyù thôøi tuoåi nhoû. ÔÛ choã cô caáu luûng ñaùy baøi thô vöøa vieát xong traùng mieäng vaøi ba khaùi nieäm vu vô vaø moät ly caø pheâ raát ñaëc thì cuõng gioáng nhö khi con khæ ñoät treo thaân cuøng röøng caây hoïc noùi tieáng ngöôøi ñeå mai sau laøm chieán tranh cuøng ñoàng loaïi vaø laøm tình baèng tay roài laên ra nguû vuøi beân bôø ñaù cuoäi dieãn baøy xuùc caûm thuù vaät ñau ñôùn huït haång.

ÔÛ choã cô caáu luûng ñaùy con chim khao khaùt baàu trôøi bay qua thôm tho muøi hoa traùi ñoâi caùnh chôû ñaày nhöõng khoaûnh khaéc ngoït ngaøo vaø chuøm maây traéng ra boâng cö truù aån duï. ÔÛ choã truõng xuoáng cô caáu luûng ñaùy troài leân keùo daøi hoài chuoâng baùo töû raèng neáu khoâng coù tình yeâu ngöôøi maùy seõ leân ngoâi cuûa chuùa vôùi traùi tim baêng thaïch vaø baïo loaïn chaán ñoäng maøu xanh laù noõn. ÔÛ choã truõng xuoáng cô caáu luûng ñaùy khi baøi thô chaám heát nguû queân treân laù bieác ñeâm cöïa mình öùa loøng tô xanh raøn ruïa. ÔÛ choã truõng xuoáng cô caáu luûng ñaùy gioøng soâng moäng mò truøng höng chaûy xieát cuoàng luõ ta ngöôøi laøm thô khoå sai bieät xöù baèn baët queâ nhaø nhieãu aâm tieáng voïng cuûa soùng bieån vaø xoân xao röøng uaát höông muøa gioù. thaùng baûy 2004

Ñoaøn-Minh-Haûi

Ta cuõng noøi thöông tình ñoàng ñieäu naøng ñaø bieát theá hay chöa... Möôïn chuøm höông thaûo huù vía thuyeàn quyeân... sôïi tô maønh theo gioù ñöa ñi caønh hoa ruïng choïn gì ñaùt saïch.... Chu-maïnh-Trinh Toâi bieá roõ raèng toâi chæ laø moät loaøi chim nhoû hoùt chôi treân ñaàu nhöõng ngoïn lau ñeå gío ñöa ñi. haït buïi

aõ bieát haït buïi aáy töø nhöõng ngaøy toâi coøn raát treû. Haït buïi aáy ñaõ laøm xao xuyeán lay ñoäng vaø baät daäy taâm hoàn toâi: haït buïi aáy khoâng laø gì caû nhöng cuõng laø taát caû vaø roài töø ñoù haït buïi aáy laïi trôû veà laøm caùt buïi trong coõi rong chôi ñaây ñoù... Moät soá ngöôøi raát ñoâng cuõng ñaõ gaëp haïy buïi aáy khoâng vôùi boùng thì cuõng baèng hình, toâi cuõng ñaõ ñöôïc gaëp caùi boùng cuûa haït buïi aáy nhieàu laàn treân maët phaúng, cuõng laïi moät soá raát ñoâng cho raèng quan nieäm raèng nghó raèng phaùt bieåu raèng haït buïi aáy choáng myõ choáng chieán-tranh hoaëc choáng beân naøy beân kia. Khoâng, haït buïi aáy khoâng choáng baát cöù caùi gì heát,

166

•

TC THÔ 27

khoâng choáng baát cöù ai heát, khoâng choáng baát cöù beân naøo heát... Tröôùc heát chæ muoán khôi daäy nhòp ñaäp con tim töøng ngöôøi, moïi ngöôøi, haõy thöùc tænh ñeå bieát raèng mình laø ai... laø ai... laø caùi quæ quaùi gì.. Haït buïi aáy nhö caây giöõa trôøi ñöùng... vaø caùi boùng vaø hình cuûa haït buïi aáy luoân nhaäp laøm moät, khoâng coù hoaëc tuyeät nhieân khoângtaùch rôøi, muoán laøm moät caây thoâng ñöùng giöõa trôøi, khoâng ôû beân naøy maø cuõng chaúng bao giôø ôû ben kia, ba beà boán beân chæ laø moät boùng. Haït buïi aáy chæ voûn veïn laø haït buïi, ñoâi khi bay leâ ñaùp xuoáng chöù khoâng heà taït ngang xeû doïc, cuõng chæ laø haït buïi aáy maø thoâi. khoâng ñuùng nhö moïi ngöôøi ñaõ suy-töôûng roäng daøi. Haït buïi aáy chæ lôõ sa chaân vaøo coõi ngöôøi ñeå roài phaûi rong chôi, cuõng chæ nghó raát ñôn giaûn raèng rong chôi trong choác laùt, nhöng roài yeâu ñôøi quaù maø troâi qua maø phaåy phui cho heát kieáp roài dính vaøo coõi nhaïc, chaïm vaøo coõi thô, sôø vaøo coõi hoïa vaø vöông vaøo nhöõng coõi tình cöù theá cöù theá maø löôïn maø bay qua nhöõng hoäi chôï, nhöõng khu trieån laõm, nhöõng quaùn hoäi ngoä cuûa ñôøi; gian haøng naøo cuõng gheù, troø chôi naøo cuõng thöû ñeå coù dòp maø chuyeän troø cuøng nhaân gian cuoái cuøng haït buïi aáy bò hoùa kieáp laøm ngöôøi luùc naøo khoâng hay, thaønh moät con nguôøi trong caùi coõi nhaân-sinh chaäp chuøng ñau khoå vaø ngaäp nguïa khoå ñau. Taát caû ñeàu coù vay aét phaûi traû moät khi ñaõ thaønh ngöôøi roài thì phaûi traû nôï ngöôøi, moät moùn nôï töø voâ thuyû voâ chung cuûa soá phaän con ngöôøi vaø haït buïi aáy ñaõ phaûi traû nôï daâu luùc roän raõ, luùc aâm-thaàm caû nhöõng khi ñôùn ñau cuøng cöïc töø taâm-hoàn vaø cuõng chaúng chöøa theå xaùc, troø chôi naøo cuõng phaûi mua, mua vaøo ñeå roài höùng laáy khoå ñau, laïi theâm moät laàn traû giaù vui chôi, nhaát laø troø chôi laøm nguôøi cuûa caùi haït buïi li-ti kia. Theá roài bay vun vuùt vôùi thôùi-gian maø caùi kieáp con ngöôøi thì khoâng vun vuùt ñöôïc, khoâng ñua ñöôïc vôùi thôøi gian, ñaõ coù roài moät giôùi haïn cho moãi moät kieáp ngöôøi, nhöng muoán döùt ra khoûi caùi kieáp laøm ngöôøi cuõng ñaâu phaûi deã, ñaõ laø moät cuoäc chôi thì phaûi ñi töø ñaàu sôïi daây cho ñeán muùt cuoái sôïi daây maø chính tay mình ñaõ giaêng ra, chæ caàn chaïm vaøo caùi kieáp con ngöôøi laø phaûi ñi cho heát, laàn cho ñeán heát duø coù daèn vaët chôi vôi khoå ñau hay haïnh-phuùc, troø chôi naøo cuõng phaûi neám qua vaø saéc maøu naøo cuõng phaûi chaïm ñeán, ñoù laø caùi qui-luaät cuûa kieáp ngöôøi ... Cuõng chaúng ai ñaët ra nhöng töï moãi con ngöôøi ñaët ra cho chính mình vaø phaûi tuaân thuû cho heát kieáp, ñöøng hoøng maø gian laän, ñöøng hoøng maø thaùch ñoá troán chaïy; raát phaân minh nghieâm chænh chaáp haønh, moät gian haøng töï choïn laø coõi ngöôøi moãi ngöôøi choïn moät kieáp coõi rieâng, vaïn nguôøi, tæ ngöôøi khoâng ai gioáng ai khoâng kieáp naøo gioáng kieáp naøo, khoâng moät troø chôi naøo gioáng moät troø chôi naøo; taàng taàng lôùp lôùp nhöõng haït buïi coù haït buïi naøo gioáng haït buïi naøo duø noù voán ñaõ li-ti. Treân cao kia ñaõ muoán theá, ñaõ saép ñaët nhö theá vaø

TC THÔ 27

•

167

ñaõ cho ñöôïc nhö theá. Naéng xuyeân qua nhöõng taàng lôùp buïi nhöng ñaâu phaûi haït buïi naøo cuõng long-lanh nhöng cuõng chaúng phaûi haït buïi naøo cung bò daáu trong boùng toái, nhöng moãi moãi haït buïi ñeàu naèm ôû moät vò-trí raát khaùc nhau khi ñaõ nhìn vaøo ñaàu tia naéng. Nhöng muoán vaøo kieáp ngöôøi cuõng ñaâu phaûi deã, phaûi chaáp nhaän söï phaân-phaùt cuûa cuoäc ñôøi traàn-theá. Moãi moät coõi ñeàu coù moät loaïi chaùo-luù phaûi aên vaøo ñeå moãi khi ñoåi kieáp, töø kieáp cuûa haït buïi sang qua caùi kieáp cuûa con ngöôøi hay ngöôïc laïi, moãi moãi haït buïi laïi ñeàu coù cöûa rieâng vaø moãi moãi con ngöôøi laïi cuõng coù cöûa rieâng ñeå ñi veà khi ñaõ moûi, khi ñaõ ñöôïc goïi veà, khi ñaõ boùng ngaû xeá taø. Moãi cöûa ñeàu coù moät saéc maøu rieâng maø con ngöôøi goïi laø ñònh-meänh, moät khi ñaõ choïn roài thì khoâng theå ñoåi thay gioáng nhö moùn haøng khi ñaõ mua roài thì khoâng theå naøo traû laïi duø mua nhaàm hay khoâng thích hoaëc ñoà giaû. Khoâng coù ai hieåu haït buïi aáy baèng chính haït buïi vaø cuõng ít ai hieåu roõ nhöõng chöõ... hoùt chôi treân ñaàu nhöõng ngoïn lau, haït buïi aáy ñaõ hoùt caû moät ñôøi khoâng cho rieâng ai, chaúng phaûi cho rieâng anh, rieâng em trong nhöõng cuoäc tình cuûa haït buïi maø laø hoùt chôi, nhöng chính laø hoùt thay hoùt taëng cho chuùng ta cho taát caû gioáng caùi vaø gioáng ñöïc trong chuùng ta ñeå chuùng ta môû to maét maø nhìn thaáy caùi kieáp ngöôøi trong caùi coõi ngöôøi ta ñeå maø thöông yeâu ngöôøi... Chæ coù thöông yeâu thì haän thuø môùi hoaù-giaûi töø ñoù cuoäc soáng vaø ñôøi soáng môùi ñôm hoa keát traùi. Haõy cöù ñeå haït buïi aáy bay taûn-maïn theo töøng con gioù maïnh hay nheï xin ñöøng ai keùo laïi beân naøy hoaëc ñaåy veà beân kia, haït buïi ñaõ choïn roài choã ñöùng cuûa rieâng haït buïi maø khoå thaân cho caùi kieáp cuûa haït buïi, thöông taâm laém ñöøng laøm nhö moät keû voâ-tình. Nhö vaäy môùi chính laø bieát thöông cho haït buïi vaø thöông ñuùng choã... haõy thöông ngöôøi nhö theå thöông thaân. Vì haït buïi aáy chæ muoán laøm baät daäy vaø thöùc tænh töøng con ngöôøi trong chuùng ta vaø caû caùi coõi ngöôøi cuûa daân-toäc naøy, söï yeâu thöông nhaân-aùi duø laø cho moät caønh hoa voâ-thöôøng hay laø hoøn ñaù cuoäi duø haït buïi aáy coù boång bay töø mieàn ñaát naøy ñeán mieàn ñaát noï töø coõi buïi sang coõi ngöôøi cuõng chæ vôùi moät nguyeän voïng laø laøm böøng daäy loøng ngöôøi tình ngöôøi ñaõ nguû queân trong töøng con ngöôøi. Haït buïi aáy ñaõ bay qua töø caùi coõi moäng mô ñeán hieän thöïc cuõng chæ muoán cho con ngöôøi hieåu raèng: ... keû thuø ta ñaâu coù phaûi laø ngöôøi gieát ngöôøi ñi roài ta ôû vôùi ai...

Phaûi ñöùng ôû vò-trí cuûa haït buïi, tuy chæ laø moät haït buïi beù li-ti nhöng haït buïi cuõng coù caùi danh-phaän vaø vò-trí cuûa haït buïi, töø ñoù môùi thaáy roõ con ngöôøi ñang muoán gì vaø laøm gì vôùi suùng ñaïn vaø maõ taáu dao gaêm. Haït buïi aáy ñaõ thanh-thaûn bay qua coõi ngöôøi ñaõ ñoïc ñöôïc roõ loøng ngöôøi, ñaõ caûm-öùng

168

•

TC THÔ 27

ñöôïc vôùi loøng ngöôøi qua nhöõng thuø haän cheát ngöôøi -- ngöôøi thuø haän ngöôøi gieát ngöôøi, ñaõ bay boång qua coõi khoùi söông cuûa traàn gian cuûa thaân phaän ngöôøi, thaân phaän con ngöôøi, qua cuoäc chieán töông-taøn -- cuûi ñaäu naáu ñaäu – “Taøo-Thöïc”. Ai noùi cuoäc chieán vöøa qua khoâng phaûi cuoäc noài da xaùo thòt laø choái boû coâng lao cuûa haït buïi, choái boû cuoäc rong chôi dieãm-leä cuûa haït buïi aáy. Nhö vaäy laø vaãn coøn u-meâ vaãn coøn say trong thuoác suùng, duø cuoäc kinhqua ñaõ luøi vaøo dó-vaõng xa raát xa vôùi bao nhieâu thaân phaän con ngöôøi ñaõ guïc xuoáng ñaõ ngaõ xuoáng treân maûnh ñaát thaân yeâu ñôøi ñôøi naøy -- ngöôøi ñaây laø ngöôøi Vieät-Nam. Bao nhieâu ngöôøi ñaõ döïa vaøo haït buïi, bao nhieâu teân tuoåi ñaõ ñöôïc thaêng hoa. Haõy leân treân ñeàn thôø beán Döôïc -- ôû Cuû chi -- seõ thaáy khoâng theå naøo neâu heát ñeám heát nhöõng teân tuoåi hy-sinh, coøn bao nhieâu, bao nhieâu nöõa. Nhöng ñoù môùi chæ laø moät phía... Coøn moät phía ôû ñaâu vaø ñeå ñaâu, ai laøm. Cöù thöû phaân tích maø xem maùu beân naøy coù khaùc gì maùu ôû beân kia, khoâng tin cöù ñoå chung vaøo moät baùt roài uoáng thöû. Thöû hoûi beân naøo coù ngöôøi cheát nhieàu hôn beân naøo, duø cho beân naøo ít hay nhieàu cuõng ñeàu laø con cuûa Meï AÂu-Cô. Ai daùm ñöùng ra traû lôøi döùt khoùat cho haït buïi moät caùch chính xaùc khoâng uùp-môû ñaén ño maø khoâng xaáu hoå meùo moàm. Moät gioït maùu cuûa Meï sôùt chia cho töøng maùi ñaàu töø ñaàn ñoän ñeán lôùn khoân roài döïa vaøo ñaâu vaø ai mang gioøng maùu VieätNam maø daùm noùi laø khaùc gioáng laïc loaøi, baàu bí kia khaùc gioáng nhöng vaãn soáng chung moät daøn... Coøn hai con maêùt khoùc ngöôøi moät con laø nhö vaäy, hôõi taát caû nhöõng ai ñang noái voøng tay lôùn, tay nhoû, xin ñöøng hieåu sai loøng cuûa moät haït buïi, bao nhieâu laàn tha-thieát goïi keâu. Ñeán ngaøy naøo caùi caùn caân môùi ñöôïc thaêng baèng, hay cöù maõi maõi laø caùi caân thuûy-ngaân, cho hai phía, cho hai bôø beán cuûa moät gioøng soâng. Coù ngaøy aáy thì haït buïi môùi tan ñöôïc hoàn phaùch... môùi sieâu thaêng ñöôïc nôi coõi vónh-haèng... cho duø haït buïi aáy coù vöôït qua ñöôïc caùi moác tuoåi 62, soáng cho ñeán maáy traêm naêm cuõng chæ laø moät khoái cöùng maø thoâi, cho duø... Haït buïi aáy mong-manh thaät nhöng ñaõ ñöôïc maáy ai hieåu cho heát caùi mong-manh ñoù, ai ñaõ baät daäy ñöôïc caùi ñoùa hoa voâ-thöôøng ñeå traû söï thaät veà ñuùng vôùi söï-thaät cuûa chaân-lyù maø maáy chuïc naêm qua ñaõ coá-yù vaø caû voâ-tình noùi khaùc vaø noùi trôù ñi coá ñeå cho con chaùu chuùng ta sau naøy phaûi ngoä-nhaän veà cuoäc chieán vaø veà nhöõng con ngöôøi Vieät Nam ñaõ cheát khaép moïi mieàn moïi nôi moïi xoù xænh. Bao nhieâu lôøi hoa-myõ cuûa bao nhieâu ngöôøi ñaõ ca tuïng haït buïi aáy cuõng baèng thöøa, chæ laø nhöõng lôøi hoa-myõ roãng. Haït buïi aáy ñoâi luùc cuõng voâ cuøng thöông caûm vôùi vaø cho nhöõng ngöôøi baïn chung quanh vaø quanh mình. Nhöõng con tim thaät thaø ñaâu caàn lôøi hoamyõ... soá 47c Duy-Taân coù daøi theâm gaáp maáy laàn vaø caùi choã haït buïi yeân nghæ coù traûi daày theâm gaáp maáy laàn hoa maøu traéng hay ñaày daãy nhöõng saéc maøu, hoa lan hoa ñaïi hay hoa höôùng-döông thaäm chí hoa ngoïc hoa ngaø... cuõng

TC THÔ 27

•

169

baèng thöøa vì nhö theá laïi caøng khoâng hieåu noåi cho moät haït buïi. ÔÛ ñaây chöa ñeà caäp ñeán vaán ñeà ñi hay ôû cuûa haït buïi -- chæ caàn noùi ñeán caùi taâm cuûa haït buïi ñoái vôùi caùi maûnh ñaát queâ nhaø, böùc dö ñoà raùch naøy maø thoâi -- cuûa cuï Taûn-Ñaø -- Trong caùi meânh-moâng cuûa haït buïi ñaõ bay ñaõ ñau caùi ñau thöông cuûa thaân phaän cuûa kieáp laøm ngöôøi ñaõ roõ caùi loøng cuûa con ngöôøi nhaân-gian cay ñaéng xoùt thöông coäi nguoàn vì thuø haän dai daúng trieàn-mieân haït buïi ñaõ laáy ñaù laáy hoa ñeå thaàm thì ñeå nhaén nhuû ñeán nhöõng con ngöôøi muø loøa ích-kyû nhoû nhen tò hieàm nhöõng ruù gaàm cuûa cuoäc chieán coøn vöông trong tim töøng ngöôøi ñaõ ñeán luùc haõy nhìn thaúng nhìn döùt khoaùt vaøo cuoäc chinh-chieán vöøa qua ñaõ ñeå laïi cho chuùng ta caùi gì, ñöôïc caùi gì hay chæ laø nhöõng maát maùt vaø chia ly gioøng maùu anh em vaø con chaùu chuùng ta. Haõy bôùi laïi ñoáng tro taøn cuûa cuoäc chieán vaø haõy tìm trong xöông coát cuûa ngöôøi VieätNam, tìm cho ra nhöõng nguyeân nhaân chaâm löûa trong ñoáng maùu me khoâ chaùy nhö nhöõng veát baàm tím treân nhöõng thaân-theå ngöôøi coøn soáng xoùt. Haït buïi aáy khoâng bay ra khoûi cuoäc ñôøi naøy maø vaãn ôû ñaây, luoân ôû nôi naøy nhö nhöõng lôøi caàu kinh cuûa Meï ñeâm ñeâm luoân ôû treân moâi, voïng leân buïc thôø ñeâm ñeâm. Lôøi kinh cuûa nhöõng ngöôøi Meï Vieät Nam vôùi aâm tieát eâm-ñeàm caàu nguyeän... khoâng ai khaùc vaø khoâng theå khaùc. Haït buïi aáy khoâng caàn ai ñaép töôïng ñaøi cuõng khoâng nhôø ai ca tuïng, chæ caàn thaáu hieåu cho ñöôïc ngoïn nguoàn taám loøng haït buïi theá laø ñaõ ñuû ôn phöôùc ñaõ ñuû töôi maùt cho haït buïi hôn caû bao nhieâu töôïng ñaøi ca khuùc muoán xaây neân muoán vieát ra cho haït buïi. Haït buïi caàn nhöõng con ngöôøi hieåu ñöôïc mình bieát thöùc tænh vaø baät daäy ñöôïc, loøng thöông yeâu ñuøm boïc laãn nhau cuûa taát caû nhöõng con ngöôøi coøn soáng ñöôïc ñeán hoâm nay... haõy queân heát haän thuø oaùi-oaêm truyeàn kieáp kia ñi haõy haøn gaén laïi nhöõng veát thöông coøn ñang möng muû khoù laønh trong loøng moïi ngöôøi vaø caû trong töøng lôøi noùi loäng ngoân hoa myõ... Haït buïi aáy daõ yeâu thöông moïi ngöôøi vôùi con tim chaân thaät vaø chæ mong moïi ngöôøi cuõng noùi lôøi chaân thaät vôùi chính mình vaø vôùi haït buïi. Ñöøng ñeå moät haït buïi maø coù nhieàu veát thöông, nhöõng luùc reùo goïi quay quaét ñeán khaån-thieát maø khoâng ai hieåu thaáu loøng mình, haït buïi aáy vaãn laëng thaàm töï nhuû -- toâi ôi ñöøng tuyeät voïng -- coù phaûi chaêng moïi ngöôøi ñaõ coá tình khoâng hieåu yù traàm cuûa haït buïi hoaëc ñaõ coá tình hieåu khoâng vaø chöa ñuùng. Coù ngöôøi noùi tröôùc vaø sau 75 coù caùi gì khang khaùc trong loøng haït buïi aáy. Chaúng coù gì khaùc vôùi vaø trong loøng haït buïi duø haït buïi coù theå chöùa trong loøng ba ngaøn theá-giôùi nhö nhaø Phaät ñaõ noùi, thì haït buïi aáy cuõng khoâng lôùn hoaëc nhoû hôn. Tröôùc hay sau haït buïi aáy vaãn nhö nhö vôùi moät loøng moät daï muoán thuùc-duïc con ngöôøi hieåu ñöôïc hieåu cho hieåu roõ hieåu ñeán ngoïn nguoàn töø ñænh trôøi ñeán cuoái bieån cuûa loøng ngöôøi vaø loøng nhau. Caùi thaân-phaän tröôùc caùi mong-manh

170

•

TC THÔ 27

cuûa con ngöôøi ñieâu-ling thoáng-khoå? Duø cho haït buïi aáy coù sinh ra taïi Hueá hay Saigoøn hoaëc Haønoäi hay baát cöù caùi ngoõ ngaùch naøo cuûa caùi ñaát nöôùc ñaày daãy nhöõng tai-öông naøy thì haït buïi aáy vaãn ñöôïc hoaøi-thai trong buïng ngöôøi Meï Vieät Nam cuõng khoâng phaûi töø Hueá môùi thaám nhuaàn ñaïo Phaät, maøchính laø haït buïi ñaõ nghe ñöôïc tieáng nieäm Phaät caàu kinh thaâm-traàm ngaøy ngaøy ñeâm ñeâm ngay töø khi môùi chæ chôùm laø caùi maàm cuûa haït buïi trong loøng aám-eâm ñoä-löôïng cuûa baø Meï Vieät Nam. Chaúng coù baát cöù moät thöù trieát-lyù naøo trong caùi haït buïi nhoû nhoi ñoù caû -- cuõng chæ laø caùch noùi loäng ngoân -- cao sieâu laøm gì cho xa vôøi vôùi con ngöôøi, haït buïi aáy duy nhaát moät ñieàu giaûn-dò, ngaøn laàn giaûn-dò laø yeâu ngöôøi vaø thöông ngöôøi mong cho ñaù soûi cuõng bieát thöông yeâu nhau... theá thoâi ñöøng gaùn gheùp, khoâng neân gaùn gheùp loäng ngoân vaø laùi qua moât loái reõ khaùc choâng gai hôn... haït buïi ñaõ coâng-khai xuaát-baûn caùc ca-khuùc trong moät cuoäc soáng bò kìm keïp truy ñuoåi, noùi laøm gì nhöõng lôøi theâm bôùt aáy chua cay vaäy ñeå laøm gì, ñaõ bò kìm keïp vaø truy ñuoåi maø coøn coâng-khai xuaátbaûn ñöôïc thì keå cuõng hay... coù thieáu gì nhöõng laáp laùnh chung quanh haït buïi sao khoâng thoát hay khoâng bieát hay khoâng theå naøo vôùi tôùi, ñöøng bao giôø laøm toån thöông cho moät traùi tim, chaúng ñaõ coù moït khoûang thôøi gian cuõng khoâng ngaén nguûi gì cho laém coù bao nhieâu con maét nhìn haït buïi moät caùch nghi-kî ñoá kî vaø tò-hieàm ganh gheùt ñaõ laøm cho haït buïi ñau thaét ruoät thaét gan töøng ngaøy. Nghó raèng haït buïi aáy khoâng laø moät thieân-taøi cuõng chaúng phaûi laø moät trích-tieân maø chæ ñích thöïc vaø thaät thaø laø moät ngöôøi con cuûa queâ nhaø ñaát nöôùc Vieät Nam yeâu thöông anh em mình maø thoâi... yeâu thöông ñaát nöôùc naøy quaù maø thoâi, ñôn giaûn chæ coù vaäy. Luoân luoân haït buïi aáy cöù hoûi ñi hoûi laïi anh chò laø ai maø khoâng yeâu quaù cuoäc ñôøi naøy. Coù ñöôïc maáy ai ñaõ hieåu cho haït buïi ñaõ ñi töø yeâu moät ngöôøi vaø ñaõ môû toang loøng mình yeâu thöông taát caû moïi ngöôøi vaø mong moûi caàu xin roài ñaây soûi ñaù cuõng caàn coù nhau ñeå roài thöông yeâu nhau nhö nhöõng ngaøy naøo coøn naèm trong boïc tröùng cuûa Meï AÂu-Cô cho thaät ñuùng vôùi nghóa ñoàng baøo ñoàng chuûng. Loøng con ngöôøi cuõng nhö loøng con chuù hoang maø thoâi, luùc yeâu thöông khaéng khít laém luùc laïi baïc aùc nhaãn taâm neân haït buïi aáy chæ ñôn giaûn laø muoán cho chuùng ta con ngöôøi vaø caû coû caây thuù hoang goã ñaù haõy baùc-aùi ñoä-löôïng thöông yeâu nhau thieát tha maø thoâi, tuyeät nhieân khoâng moät lôøi beânh vöïc cho haït buïi, moïi vieäc moïi chuyeän ñeàu naèm döôùi aùnh maët trôøi, chæ xin duy nhaát moät ñieàu laø hieåu cho thaät ñuùng vôùi loøng haït buïi Vieät Nam. Haït buïi aáy giaûn dò vaø cuõng chæ muoán laøm moät coâng vieäc thaät giaûn-dò xin ñöøng che ñaäy ñi caùi thaät thaø maø haït buïi ñaõ cöu mang daøn traûi hôn nöûa theá-kyû qua. Caùi töø voâ thuûy ñeán voâ chung coù ñoùng môû bao giôø vaø haït buïi aáy ñaõ thoõng tay ñi veà taän choán cuûa moät keû laõng-du coá yù daäm daøi theo ñaát nöôùc töø sôn cuøng ñeán thuûy taän. Canh baïc ñôøi ñaõ heát cuoäc chôi ñaõ taøn, haït buïi aáy giôø ñaây ñaõ veà

TC THÔ 27

•

171

yeân nghæ thaät söï beân caïnh haït buïi Meï vaø nhö vaäy caû haït buïi Meï vaø haït bui con ñaõ naèm nghæ thoaûi maùi trong loøng ñaát Meï Vieät Nam... — Toâi seõ khoâng ñuû söùc ngôïi khen anh nhö nhieàu ngöôøi ñaõ laøm bôûi toâi ñôn-giaûn laém. Con ngöôøi cuûa anh cuõng ñôn-giaûn vaø vì theá nhöõng ca-khuùc cuûa anh -- nhanh hôn caû löôõi dao Lyù-taàm-Hoan cuõng ngoït ngaøo eâm-aùi xuyeân vaøo tim toâi... naéng buoàn hôn möa... “Khaùnh-Ly”.Õ Moät ngöôøi baïn gaùi cuûa haït buïi aáy -- moät ngöôøi baïn gaùi thaät chaân tình vaø doõi theo haït buïi aáy moät ñôøi, gaàn nhö chieác boùng saùnh ñoâi vôùi haït buïi, noùi veà haït buïi nhieàu laém... nhöng thieát nghó moät caâu cuõng ñuû noùi leân taác loøng cuûa keû tri aâm roài vaäy... Theá chieán quoác, theá xuaân thu, gaëp thôøi theá theá thôøi phaûi theá Ai coâng haàu ai khanh töôùng trong traàn ai ai deã bieát ai Ñaëng-Dung

VieätNam - Saigoøn Raèm thaùng Gieâng 04

172

•

TC THÔ 27

Quyønh Thi

rong taâm traïng roái bôøi cuûa toâi, hay luùc trong ñaàu khoâng coù moät yù nieäm, moät voïng ñoäng chung quanh. Toâi ñi daïo hay ngoài traàm tö uoáng traø moät mình. Nhöõng baøi thô Taân Hình Thöùc ra ñôøi. Noù khoâng xao ñoäng nhö nhöõng taøn laù chuoái ñong ñöa, chaïm vaøo nhau gaây ra aâm thanh xaøo xaïc theo nhòp gioù trong ñeâm. Taïi sao noù khoâng laø nhöõng chieác laù khaùc chaïm vaøo nhau bôûi nhöõng côn gioù ñoâng, maø laïi laø nhöõng taøu laù chuoái ñong ñöa coï xaùt vaøo nhau Phaûi chaêng tieáng xaøo xaïc theâ löông giöõa ñeâm tröôøng ñaõ laøm tim toâi co thaét. Noù buoàn baõ trong ñeâm cuoái naêm voø voõ moät mình, naèm traên trôû suy tö veà cuoäc soáng, veà theá thaùi nhaân tình. Ñôøi soáng thay ñoåi moät caùch töï nhieân theo chu kyø naøo ñoù, söï kieän sieâu nhieân töø ñaâu ñöa ñeán maø ta khoâng heà bieát tröôùc. Toâi cuõng laø moät ngöôøi bình thöôøng nhö bao ngöôøi bình thöôøng khaùc. Boãng choác soùng to gioù lôùn aäp ñeán cuoán ñi nhöõng haïnh phuùc ñaày aép treân tay. Baát haïnh taïo ra noãi buoàn. Noãi buoàn lôùn daàn thaønh thô: coù moät caây trong vöôøn ruïng laù. laù rôi chao chaïm tieáng hö khoâng. caây moät mình xaïc xaøo ñeâm vaéng. caây chaéc buoàn nhö ñôøi vaäy thoâi...

TC THÔ 27

•

173

Caây buoàn baõ hay ngöôøi buoàn baõ. Nhöng laøm thô Taân Hình Thöùc khoâng caàn phaûi buoàn. Noù khoâng caàn phaûi coù döõ kieän gì khaéc khoaûi ñaùnh ñoäng ngöôøi laøm thô. Ñaùnh ñoäng trong saâu thaúm taâm hoàn. Noù meânh mang nhö moät baàu trôøi ñaày sao, maø ta môû cöûa ra laø baét gaëp aùnh saùng nhaáp nhaùy töø xa, xa taän nôi khoâng coù beán bôø. Theá maø nhöõng caùi nhaáp nhaùy aáy, ta bieán noù thaønh chöõ, ñöa xuoáng maët giaáy vaø noù seõ trôû thaønh thô. Noù cuõng khoâng caàn aån duï. Man di nhö moät ñieàu taâm ñaéc. Noù laø moät mieáng aên ngon, moät moùn aên chôi, sau moät cuoäc tình, trong moät cuoäc ñôøi. Ta vieát Taân Hình Thöùc nhö moät thaèng beù con thaû dieàu. Chieác dieàu giaáy caàm trong tay vôùi moät cuoän giaây, chæ caàn coù gioù laø ta thaû ra. Chieác dieàu bay leân, bay leân cao vuùt, xong roài ta naèm xuoáng ñaát nhìn leân, thaáy noù chao löôïn, ñaûo qua ñaûo laïi laøm thao thöùc loøng ta. Noù ñaõ thaønh hình laø moät baøi thô Taân Hình Thöùc (raát bình thöôøng nhö moät caäu beù con). Bôûi noù mang laïi khoaùi caûm ngaát ngaây thô daïi cho moät caäu beù — Caäu beù nhaø thô. Ta soáng vôùi thöïc taïi, töøng phuùt giaây hieän thöïc, töøng con con chöõ hieän thöïc. Oaø vôõ söï thaùnh thieän nôi moät thieáu nöõ ñi tu xinh ñeïp, laøm run raåy moät ngöôøi theo ñaïo taân toøng khôø khaïo! Nieàm xoùt thöông moät ñoùa lan röøng man daïi. Raát vu vô, daâng leân noãi nieàm ñaày aép, ñeå noù ñaùnh ñoäng loøng ngöôøi. Vì noù ñaõ trôû thaønh thô. * Taân Hình Thöùc khoâng phaûi laø caùi roï ñaâu baïn aï. Baïn baûo “ Boû caùi roï naøy ñeå laøm caùi roï khaùc chui vaøo, nhoát mình nhoát thô thì coøn gì laø töï do, coøn gì laø baàu trôøi trong xanh ñeå con chim trong loàng keâu khoùc.” Taân Hình Thöùc laø moät theå thô thoâ nhaùm nhö moät khuùc caây trang trí khoâng ñöôïc baøo goït ôû moät quaùn caøfeù vaên ngheä, laø moät gam maàu thaät noùng hay thaät laïnh cuûa moät nhaø hoïa só dôû hôi, moät ngöôøi khinh baïc ñi aên tieäc ôû nhaø moät oâng lôùn, maø khoâng caàn com leâ caø vaït. Noù giaûn dò ñoâi khi nhö moät ñöùa beù ôû truoàng taém möa. Khoâng roõ taâm traïng cuûa baïn nhö theá naøo, ñeå baïn noùi laø bò maát töï do. Vôùi toâi, noù khoâng coù gì raøng buoäc nhö baèng traéc. Khoâng chöøng noù coøn giaûi toûa söï beá taéc nhaøm chaùn, möôït maø, öôùc leä, baét chöôùc, khoâng thaät vì taïo nhaïc tính baèng vaàn ñieäu du döông. Toâi cuõng ñaõ töøng laøm nhieàu kieåu thô khaùc nhau, cuõng raát thích thô töï do, nhöng hieän thôøi laøm Taân Hình Thöùc pheâ ngaát ngaây nhö rôø mu ruøa coù nhieàu loâng daøi raäm ròt. Toâi cuõng laø keû öa phuï tình vôùi caùi cuõ, neâu nhö coù moät thi baù naøo phaùt minh, tìm ra theå thô khaùc môùi laï, hay hay thì toâi cuõng muoán thöû, chôi cho bieát maø baïn.

174

•

TC THÔ 27

Suy cho cuøng giöõa töï do vaø luaät leä laø hai anh em song sinh. Chaúng coù gì ôû treân ñôøi naøy laø töï do tuyeät ñoái caû. Neáu cöù laáy luaät leä ra maø ngaên caám töï do thì cuõng khoâng ai chòu ñöôïc, maø töï do quùa chôùn khoâng coù gì ngaên caûn cuõng nguy hieåm khoâng keùm. Ví nhö ta chaïy xe treân freeway. Töï do nhöng phaûi kieåm soaùt toác ñoä. Sang lane phaûi caån thaän, chöù luùc ñoù ñaàu oùc coøn meâ maûi laøm... thô hay nghó ngôïi vieäc khaùc laø to chuyeän. Moät laø xe khaùc huùc ta hoaëc ta ñuïng xe khaùc. Cheát nhö bôõn. Thô Taân Hình Thöùc cuõng nhö caùc theå thô khaùc cuøng toàn taïi bình ñaúng. Coù khaùc chaêng laø ta thay ñoåi caùch chôi. Caùch chôi naøo hay laï, ñöôïc nhieàu ngöôøi höôûng öùng thì noù seõ toàn taïi vaø phaùt trieån, caùch chôi naøo cuõ meøm nhaøm chaùn thì caàn thay ñoåi. Thay ñoåi moät coâng vieäc thöôøng ngaøy ñaõ khoù, nhaát laø nhöõng khuoân maãu ñaõ coù saün trong laõnh vöïc vaên hoïc thi ca töø laâu, ñaõ laø moät vieäc nan giaûi. Ngöôøi ta chæ coù theå ñeà xuaát ra moät tröôøng phaùi môùi. Moät theå thô môùi song haønh vôùi nhöõng tröôøng phaùi khaùc ñang coù ñang hieän haønh, roài tuyø caûm nhaän cuûa ngöôøi laøm thô, hay quaàn chuùng thöôûng ngoaïn thô maø noù ñöôïc phoå bieán roäng raõi daøi laâu hay khoâng. Thöïc ra caùi môùi naøo roài cuõng seõ cuõ. Thí duï, phong traøo thô môùi ñaàu thaäp nieân ba möôi, hay töï löïc vaên ñoaøn, nhoùm saùng taïo trong Nam naêm 56. Phaûi coâng nhaän, chæ coù phong traøo thô môùi Tieàn chieán laø ñöôïc daøi laâu nhaát. Töø naêm 32 cho ñeán giôø vaãn thònh haønh. Phong traøo Taân Hình Thöùc hieän giôø cuõng laø moät phong traøo thô môùi ñöôïc phaùt ñoäng, gioáng nhö nhöõng phong traøo thô keå treân hoài môùi ñöôïc du nhaäp. Chæ khaùc vôùi nhöõng phong traøo tröôùc laø do moät nhoùm anh em trong Taïp chí Thô coù nhieät huyeát, muoán ñöa moät luoàng khí môùi moät theå thô môùi laøm phong phuù thi ca Vieät Nam bò trì treä vaø beá taéc ñang höôùng tôùi phía tröôùc ñeå tìm loái ñi ra. Thô nghó cho cuøng cuõng gioáng nhö toân giaùo. Phaûi coù nhieàu tröôøng phaùi khaùc nhau. Khoâng theå gaït boû toân giaùo naøy ñeå thay baèng toân giaùo noï. Nghóa laø khoâng theå coi ñaïo mình laø chính ñaïo, coøn ñaïo kia laø taø ñaïo. Taát caû caùc toân giaùo phaûi bình ñaúng ñoàng haønh tuøy söï tin töôûng vaø tín nhieäm cuûa moãi ngöôøi. Song qui luaät veà tieán hoùa, veà phong caùch thì caàn phaûi thay ñoåi cho phuø hôïp vôùi thôøi ñaïi. Coù ñieàu thô khaùc vôùi toân giaùo ôû phöông dieän thaåm myõ vaø hoïc thuaät vì thô laø ngaãu höùng cuûa ñôøi soáng. Noù laøm tænh thöùc khoa hoïc, ñeå khoa hoïc luoân phaùt minh vaø ñoù laø nguyeân nhaân laøm thay ñoåi Theá giôùi, laøm thaêng hoa ñôøi soáng con ngöôøi. Noù coøn laø keát tinh cuûa linh hoàn vaên hoïc nhaân loaïi. Do vaäy tìm kieám caùi môùi luoân laø moät böùc xuùc khaùt khao cuûa caùc nhaø thô hoï luoân luoân coù nhöõng suy nghó ñi tröôùc thôøi ñaïi, nhöõng caùch soáng rieâng bieät, sôû thích rieâng bieät, khoâng gioáng nhö nhöõng ngöôøi bình thöôøng, taäp quaùn bình thöôøng. Ngay ôû trong gia ñình nhieàu khi cuõng khoù hoøa ñoàng, thaønh ra söï quan heä bò hieåu laàm laø laäp dò laø khinh baïc cuoäc ñôøi.

TC THÔ 27

•

175

Trong töông lai Taân Hình Thöùc hy voïng seõ phaùt trieån saâu roäng ñöôïc khaép nôi, nhöng ta bieát raèng thi só laø ngöôøi ñi tìm caùi ñeïp vaø caùi hoaøn chænh (coù theå nhöõng öôùc mô chæ laø öôùc mô, laø voâ voïng. Bôûi caùi ñeïp naèm trong laõnh vöïc voâ haïn, maø ngöôøi ñi tìm caùi ñeïp chæ laø moät höõu haïn, khoâng caàn thieát phaûi thoûa maõn ñöôïc öôùc voïng vaø tham voïng aáy. Bieát ñaâu khi ta tìm ñöôïc noù roài, ñöôïc maõn nguyeän roài, thì ñôøi soáng naøy coøn gì laø khaùt voïng maø cuoäc soáng maát ñi khaùt voïng thì yù nghóa cuûa noù coù khaùc gì söï cheát) cho ñeán heát ñôøi mình. Heát theá heä naøy ñeán theá heä khaùc. Song ñoù laø moät laïc thuù. Laïc thuù cuûa söï saùng taïo daãn ñeán phaãn noä vaø gaây söï vôùi cuoäc ñôøi. Caûm töôûng cuûa ngöôøi ngheä só laø ñi ñeán ñaâu laø haén gieo raéc ñieàu khaùc bieät, laø muïc tieâu cho söï nghi kî, choáng ñoái, vì baûn ñoàng ca cuûa ngheä thuaät khoâng phaûi luùc naøo cuõng eâm tai theo qui öôùc truyeàn thoáng nhöõng manh nha ñi tìm maûng trôøi xanh rieâng luoân luoân laø nhöõng thuùc giuïc khoâng theå deã ñöôïc nhieàu ngöôøi hoøa nhaäp ñoàng tình. Vì coäi reã phaùt sinh quen tai, quen maét, moät bình yeân khoâng caàn naën oùc suy nghó, taát caû moïi ñieàu ñaõ coù saün, söï deã giaõi laøm cheát ngheä thuaät. Lôøi caàu nguyeän cuûa ngöôøi laøm thô luoân daán böôùc theo thöù ngheä thuaät khoù khaên vôùi chính mình, choáng laïi veû hôøi hôït ñöôïc moät soá quaàn chuùng tung hoâ, keânh kieäu theo kieåu thaûm haïi reû tieàn, nhaøm chaùn. Thôøi gian daøi hay ngaén cuûa moät tröôøng phaùi hay hoïc thuyeát, keát quaû laø do quaù trình saùng taïo cuûa moät taäp theå ngheä syõ saùng taùc vaø cuûa soá ñoâng ngöôøi ñoïc coù taâm huyeát. ThôøI gian thì luoâng ñi tôùi, do vaäy con ngöôøi muoán tieán boä ñeå toàn taïi, cöù phaûi luùp xuùp chaïy theo noù ñeå ñeà xuaát vaán ñeà, roài laïi töï mình giaûi quyeát ñeå thoûa maõn nhöõng vaán naïn do mình ñaët ra. Tieán trình ñôøi soáng laäp laïi nhö nhöõng ñôït soùng bieån. Heát lôùp naøy ñeán lôùp khaùc vaø nhö theá cuõng laø moät haïnh phuùc cuûa chuùng ta. Moät nieàm vui cuõng laø noãi baát an. Thô laø gì? Theo toâi thô laø moät coõi meânh moâng, voâ taän. Baát cöù moät baøi thô naøo cuõng phaûi phaø hôi vaøo, moät phaàn lyù tri vaø hai phaàn con tim. Nghóa laø phaàn caûm xuùc nhieàu hôn lyù trí. Khi laøm thô, toâi queân taát caû chung quanh, chæ thaáy hoàn phieâu phieâu ñoàng boùng vaø thô tuoân ra moät caùch doàn daäp, nhieàu khi vieát khoâng kòp. Toâi cuõng cho raèng voâ thöùc troän laãn caûm xuùc, caáu taïo neân tính chaát, maø khi vieát ra ta goïi laø thô chaêng?

176

•

TC THÔ 27

ÑOAØN MINH HAÛI

Nhöõng ñieàu chöa naèm mô

cho Ng.thi Bich-Dung

Moät coïng coû khoâ cong nhö daáu hoûi laát lay qua laïi cuõng treân ñaùm coû khoâ nhìn kyõ nhö haøng ngaøn ngaøn daáu hoûi trong ñaàu ngoaøi ñaàu.... Anh bieát theá chöù... ñaõ ñeå em phaûi buoàn nhieàu trong nhöõng thaùng naêm qua duø vaãn thaáy khoâng phaûi laø coá yù nhöng bieát noùi theá naøo.... Nhö nhöõng côn say roài seõ tænh laïi daàn nhöng cöù maõi laøm sao em chòu noåi, vôùi caùi ngu ngô cuûa anh cuûa moät thaèng laøm thô suoát ñôøi cöù töôûng nhö chaúng coù maët trôøi... anh bieát theá chöù em ñaõ buoàn nhieàu caû nhöõng khi anh chao ñaûo vì... thô, trong nhöõng luùc em lo toan trong ngoaøi thì anh khoe em nhöõng baøi thô noùi cuoäc ñôøi theá naøy theá noï... anh bieát theá chöù... cuoäc ñôøi nhö hôi röôïu roài cuõng tan theo khoùi thuoác... anh thì cöù maéc baên khoan khoâng chòu ñöôïc.

TC THÔ 27

Anh chæ muoán cuoäc ñôøi khoâng ñeïp hôn thô thì cuõng taïm ñöôïc nhö thô... baây giôø anh chöa ñöôïc thaáy thì caùc con cuûa chuùng ta chuùng seõ thaáy cuõng nhö cha anh ñaõ noùi vôùi anh vaäy... caû traêm vaø caû ngaøn laàn... laàn. Anh bieát theá chöù... nhöng thoâi thì em cöù ñeå cho anh ñi heát cuoäc thô naøy... Anh nghó, roài mai sau chaéc cuoäc ñôøi cuõng ít nhieàu thay ñoåi neáu khoâng thì toäi cho nhöõng keû laøm thô nhö anh bieát döôøng naøo... duø sao anh vaãn coù traùi tim thô... traùi tim beù nhoû chia laøm traêm maûnh, maûnh yeâu cha meï, maûnh yeâu em vaø caùc con, taát caû coøn laïi daønh yeâu ngöôøi... coøn maûnh naøo ñeå anh yeâu laáy anh. Thaät tieác raèng anh chæ coù moät traùi tim. Anh bieát theá chöù ñôøi ñaõ cho anh bao nhieâu boäi baïc. Rieâng em ñaõ cho anh an uûi moät ñôøi vaø con cuûa chuùng ta laø nhöõng maët trôøi, neáu maët trôøi coù thaät. Anh vaãn bieát theá chöù.... Saigon 27-03-04

•

177

178

•

TC THÔ 27

Trònh Y Thö ba goác soài cuûa toâi Moãi khi caàn thö giaõn toâi hay leân thaêm ba goác soài naèm vaën veïo toaû boùng maùt löûng trieàn ñoài sau thaønh phoá. Gioù thaùng ba môn man, coû non vaø hoa daïi vaøng hôùn hôû lôn tôn. Caây soài söøng söõng uy nghieâm trong naéng xuaân. Troâng noù nhö nhaø hieàn trieát nhìn cuoäc soáng chaûy troâi maáy traêm naêm döôùi maét mình. Lôùp voû saàn suøi ghi daáu bao bieán ñoäng vaän meänh con ngöôøi. Vaø caû vuõ truï naøy. Nhöng noù yeân aû quaù—nhöõng caønh khoâ cong queo thu ñoâng traàm maëc. Noù cho toâi caûm giaùc daãu nghìn naêm nöõa thì cuõng ngaàn ñaáy chuyeän maø thoâi. Toâi hoïc ñöôïc bao ñieàu töø caây soài— noù laø ngöôøi baïn thaân thieát, ngöôøi thaày ñaïo haïnh khoâng bao giôø bieát giaû traù hö nguïy, khaùc haún nhöõng con ngöôøi toâi bieát. Toâi thöông quyù ba caây soài voâ cuøng vì theá toâi ñaõ buoàn baõ tieác nhôù khoân nguoâi khi moät hoâm ngöôøi ta ñem xe uûi ñaát leân doïn saïch ngoïn ñoài. Theá choã ba caây soài giôø ñaây laø daõy nhaø ngoùi ñoû coù nhöõng con ngöôøi maët traéng soáng beân trong.

TC THÔ 27

•

179

Traàn thò Minh Nguyeät

NGÖÔØI ÑAØN BAØ CHAÏY NGÖÔÏC THÔØI GIAN Töøng ngaøy chieác xe hôi traéng löôùt eâm aû, boû ngöôøi ñaøn baø xuoáng tröôøng ñôøi khoâng eâm aû. Boä maët lo aâu, moûi meät trong boä aùo quaàn töôm taát, tay oâm taäp vôû, beân ngoâi tröôøng khuaát sau nhöõng quaän lî tænh thaønh quoác gia bieån lôùn. Töøng ngaøy chieác xe hôi traéng löôùt eâm aû, boû coâ hoïc troø xuoáng cuoäc ñôøi khoâng eâm aû, chaân ñaïp mô hoà treân chieác xe ñaïp cuõ, coù sôïi daây chaèn giöõ taø aùo traéng ngaàn vaø chieác gioû xe chöùa ñaày khuoân maët thaày Song, thaày Thoï, coâ Thanh

180

•

TC THÔ 27

Ñaøm, thaày Trai, con Ninh, Khang, M. Trí, Voõ, Pheâ. Töøng ngaøy chieác xe hôi traéng löôùt eâm aû, boû ngöôøi ñaøn baø xuoáng tröôøng ñôøi khoâng eâm aû, coù tieáng naác ñöùt loøng, ñöa coâ hoïc troø chaïy ngöôïc thôøi gian baêng quaän lî tænh thaønh quoác gia bieån lôùn, veà ngoài töïa goác phöôïng cuõ, ngoâi tröôøng xöa. Maùi toùc giôø khoâng coøn xanh, khoâng coøn xanh, vaø töøng ngaøy töøng ngaøy hít thôû, tieáng thôû daøi eâm aû. thaùng 3 / 2004

TC THÔ 27

HUYØNH LE Â NHAÄT TAÁN

Nhöõng maét xích Toâi thaáy mình muoán Nhaûy baèng caùnh chim Öng ñaäp treân thaân cuûa vò thaàn söï soáng, bay cao leân vuõ truï nôi haønh tinh saùng raïng hoaøng hoân chöa coù daáu chaân con ngöôøi. Nhaûy töø thaèng ñaïp xích loâ xe thoà leân oâng Chuû giaøu coù. Nhaûy theo kieåu nònh bôï, nhaân vieân queùt “[N]haûy chöõ nghóa” leân chöùc Giaùm ñoác, Nhaûy töø maùi nhaø lôïp laù rôm leøn xeøn leân nhaø laàu cao choùt voùt ñeán xe hôi baèng moïi haønh vi thuû ñoaïn. Keû haàu cuõng baét chöôùc Nhaûy theo kieåu Nhaûy baèng taát caû caùc ñieäu Nhaûy. Nhaûy töï do töø thaùp Chaøm thaäp töï Nhaø thôø ñeán ñænh [N]uùi Ngöï Chuøa chieàn... Nhaûy theo kieåu OÂ Duø che khuaát boùng ñen... Ñeâm khuya vaéng, gioù haùt beân laù & traêng thanh. Toâi mô veà moïi

•

181

182

•

TC THÔ 27

thöù treân ñôøi naøy ñeå ñöôïc Nhaûy vaøo voøng ma löïc “danh voïng & tieàn taøi” bôùt ñi danh phaän ngheøo heøn... Toâi Nhaûy chæ moät choã duy nhaát laø buoäc daây khaép ngöôøi laïi. Toâi côûi truoàng la heùt, oâi toâi Nhaûy xuoáng moät doøng soâng trôû veà quaù khöù. Toâi ñöôïc côûi troùi tröôùc khi Nhaûy côõn leân khi thieáu em. Moãi saùng, toâi taäp Nhaûy daây. Ñeâm saàu tôùi toâi Nhaûy Ñaàm. Vaø toâi nghó caàn taäp nhöõng ñieäu Nhaûy chính mình vöøa chôït nghó ra.

* Nhaûy ñaàm : Töø nghóa töø Phaùp hoùa *chuyeån nghóa hoùa laïi töø ñieån tieáng vieät laø Khieâu -vuõ

TC THÔ 27

Nguyeãn Ñaêng Thöôøng

Toâi vieát toâi vieát cho toâi cho baèng höõu vaø nhaát laø ñeå xoa dòu doøng chaœy thôøi gian nhaø vaên xöù aù caên ñình jor ge luis borges ñaõ noùi nhö vaäy

Nhieàu, raát nhieàu... hoài coøn ôœ beân taây toâi thöôøng hay ñi boä duø pa ris coù meùtro kinh ñoâ aùnh saùng tuy khoâng coù hoà göôm khoâng coù thaùp ruøa nhöng paris coù gioù vaø coù nhieàu raát nhieàu coœ

•

183

184

•

TC THÔ 27

NGUYEÃN LÖÔNG BA

QUAÙN CAØ PHEÂ Quaùn caø pheâ raát nhoû ôû ñaàu Ñöôøng Saint Catherine coù taám Baûng hieäu cuõng raát nhoû ghi La Peste. Ngöôøi con gaùi coù caùnh tay Daøi chaïm hoa vaên (chæ moät caùnh Tay). Caùnh tay kia keïp ñieáu thuoác (yù chöøng ôû ñaây coù theå huùt thuoác). Coøn chieác quaàn jean thì roäng Coù mang taïp deà phía tröôùc maøu Xanh nhaït cuùi ñaàu chaøo. Ngöôøi thanh Nieân ngoài trong goùc cuõng huùt thuoác. Cuùi gaàm ñoïc saùch.Khoâng coù nhaïc. Ngöôøi con gaùi coù caùnh tay daøi Chaïm hoa vaên ñeán gaàn moät caëp Trai gaùi ñaët moät ly caø pheâ Coù 2 muùi chanh treân chieác baøn Goã ñen saãm.Chieác gheá cuõng ñen. Hoï nhìn leân nhöõng giaù saùch vaø Laáy cuoán Les Miserables. Ngoaøi trôøi tuyeát vaãn rôi, coù ngöôøi Böôùc vaøo moùc chieác aùo khoaùc phuûi Tuyeát choïn moät caùi baøn nhìn ra Cöûa soå. OÂng ta muoán uoáng röôïu. Ngöôøi con gaùi coù caùnh tay daøi Chaïm hoa vaên vaãn tieáp tuïc ngoài Nôi caùi quaày caïnh cöûa ra vaøo. Chieác tivi nhoû ñang noùi veà nhöõng Bieän phaùp nghieâm nhaët choáng khuûng boá. Montreal, Giaùng Sinh 2003

TC THÔ 27

•

löu hy laïc

ÔÛ PIER ONE NHIEÀU NGAØY NHÌN BEÂN KIA THAÙI BÌNH DÖÔNG CHAÛ COÙ CHOÙ GÌ Ñöùng treân beä ñaët töôïng oâng Gandhi toâi choõ moàm ñoäc chöûi tuïc vaøo Myõ töø tieáng Anh töø thöôïng vaøng cho ñeán haï caùm baèng moät thöù broken English; Rebecca ngoài neùp beân chaân laüng laëng doõi maét kieám tìm (!) beân caïnh con Bulldog boïn toâi nhaët ñöôïc trong Golden Gate Park hoâm caû maáy ngaøn ngöôøi tuï taäp, nhaân moät naêm ngaøy chính quyeàn Bush chieám ñoùng Iraq; thaèng Carl/ con gheä noù, toùc vaøng oùng döôùi aùnh naéng chieàu taø lieân tuïc quaùt – “Maøy coù caâm cha moõm maøy laïi”; thaät, con Bulldog chaû bieát thaân/ bieát phaän, choác choác choõ moàm tru leân töïa moät chuoãi nhaïc New- age ñeäm theo cuoái nhöõng lôøi toâi chöûi tuïc vaøo Myõ töø tieáng Vieät töø thöôïng vaøng cho ñeán haï caùm baèng moät thöù broken English; treân beán khoâng coøn moät moáng ngöôøi, Rebecca laüng

185

186

•

TC THÔ 27

laëng doõi aùnh maét tìm kieám (!) tay xoa ñaàu/ vuoát coå con Bulldog; söông muø töø trôøi ñoå daøy ñaëc döôùi caàu ngoaøi khôi giôø, chæ moät maøu xaùm/ ñuïc; gioù döôùi ñoù thoåi thoác maøy maët, ñaùm da ñen töø ñaàu chí cuoái chôi ñoäc moät thöù nhaïc nhaø thôø luïc ñuïc keùo veà; treân beán khoâng coøn moät moáng ngöôøi, toâi nhaûy xuoáng beä ñaët töôïng oâng Gandhi; Rebecca lao theo cuøng con Bulldog, thaèng Carl/ con gheä noù, toùc vaøng oùng döôùi aùnh naéng chieàu taøn keùo muõ aùo truøm kín ñaàu; toâi vaãn choõ moàm chöûi tuïc vaøo Myõ töø tieáng Myõ baèng moät thöù broken English töø thöôïng vaøng cho ñeán haï caùm, cuøng boïn noù toâi suïc saïo luøng ñònh meänh cuûa nhöõng con chöõ baát caäp.

TC THÔ 27

NGUYEÃN THÒ NGOÏC LAN

KHUÙC HAI HAI Meï coõng noãi buoàn cuûa con, qua nhöõng chaëng ñöôøng, hai möôi naêm. Ñeøn ñoû meï cuøng con döøng laïi, cuøng haùt cuøng cöôøi, ñeøn xanh meï tha con ñi nhö meøo meï tha con. Vuïng veà meï laøm con ñau, böôùng bænh con laøm meï ñau. Hai möôi naêm, chæ coù con laøm nhaân chöùng cho nieàm ñau cuûa meï, hai möôi naêm, chæ coù meï ñeo rieát nieàm ñau cuûa con. Roài moät ngaøy, con ñi vaøo ñôøi moät ngöôøi ñaøn oâng baïc aùc, vaø noãi buoàn cuûa meï nhaân ñoâi, vì coù vaøi ngöôøi ñaøn oâng baïc aùc troâi qua ñôøi meï. Cöù theá, meï coõng nieàm ñau cuûa con nhöng nieàm ñau cuûa meï khoâng ai bieát ñeán. Vaø chieàu nay, chieàu nay, möa rôi möa rôi, coù bao nhieâu ngöôøi ñaøn baø khoùc moät mình. Coù baø ngoaïi, coù meï, coù con...

•

187

188

•

TC THÔ 27

Nguyeãn Phuùc Baûo Tieân

CHUYEÄN NHAØ KEÅ Moãi chieàu anh ra môû hoäp thö tröôùc hieân nhaø, nôi coù haøng boâng giaáy ñoû, ñuùng giôø, nhö moãi chuyeán xe buyùt ñi qua thaønh phoá. Toái. Anh ñoïc thö, roài ngoài vaøo baøn vieát traû lôøi, chaúng bao giôø queân. Saùng sôùm, tröôùc khi ñi laøm, anh ñeå thö vaøo hoäp, baùc ñöa thö hoàn nhieân nhö moïi ngaøy, seõ ñeán laáy mang ñi. Moät ngaøy muøa thu, laù rôi ngaäp caû hieân nhaø. Ngöôøi vaéng, nhaø im. Chuû phoá thaáy laï. OÂng caûnh saùt giaø, mieäng coøn hôi men, kheänh khaïng böôùc vaøo, thaáy anh ñang mô maøng treân gheá döïa, nhö meâ, nhö nguû, yeân laønh laém, nhöng chaéc chaén laø ñaõ nghæ thôû. Nhaø coù hai hoäp thö, moät ñeán, moät ñi. Ngöôøi nhaän, ngöôøi göûi. Thaät laï, ñeàu chæ laø moät teân. Hoùa ra, anh chaøng coâ ñôn ñeán noãi, vieát thö göûi böu ñieän, nhaän laïi, roài vieát hoài aâm. Cho mình.

TC THÔ 27

•

189

Nguyeãn Löông Ba

Thöû nghó gì veà quan nieäm thô cuûa nhaø vaên Nguyeãn Huy Thieäp?

rong baøi “Troø chuyeän vôùi hoa thuûy tieân vaø nhöõng nhaàm laãn cuûa nhaø vaên”, nhaø vaên Nguyeãn Huy Thieäp ñaõ ñeà caäp ñeán neàn thi ca ôû trong nöôùc, cuï theå laø pheâ phaùn caùc nhaø thô. OÂng vieát döùt khoaùt “nhaø thô töùc laø nhöõng ngöôøi chæ döïa vaøo caûm höùng ñeå tuøy tieän vieát ra nhöõng lôøi leõ du döông phuø phieám voâ nghóa, nhìn chung laø laêng nhaêng, tröø coù daêm ba thi só taøi naêng thöïc söï (soá naøy ñeám treân ñaàu ngoùn tay) laø coøn ghi ñöôïc daáu aán ôû trong trí nhôù ngöôøi ñôøi coøn toaøn boä coù theå noùi laø vöùt ñi caû.” 1 ÔÛ moät ñoaïn khaùc oâng vieát “toâi cuõng khoâng phuû nhaän tình caûm cuûa nhaân daân ñoái vôùi thô nhöng quaû thöïc treân thöïc teá caùi danh nhaø thô laø moät thöù nhìn chung chæ laø nhaêng nhít, höõu danh voâ thöïc, chaúng ai muoán daây vaøo noù, nhaø thô ñoàng nghóa vôùi söï chaäp cheng, haâm haáp, quaù khích, vôù vaån, thaäm chí coøn löu manh nöõa.” Baøi vieát naøy ñaõ gaây phaûn öùng veà phía caùc nhaø thô Vieät Nam. Ñaët bieät nhaø thô Traàn Maïnh Haûo töø thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ leân tieáng pheâ bình kòch lieät Nguyeãn Huy Thieäp veà nhöõng phaùt bieåu cuûa oâng ñoái vôùi thô vaø caùc nhaø thô noùi chung 2. Nhöng Traàn Maïnh Haûo laïi chæ taäp trung pheâ bình Nguyeãn Huy Thieäp vaøo tö caùch caù nhaân, vaøo nhöõng chuyeän noäi boä, haønh chaùnh cuûa Hoäi Nhaø vaên, vaøo vaán ñeà ñaïo ñöùc cuûa Nguyeãn Huy Thieäp, höôùng ngoøi buùt vaøo chuyeän chæ trích caù nhaân maø queân ñi nhieäm vuï cuûa moät nhaø thô, khoâng neâu baät ñöôïc yù nghóa hieän höõu cuûa ngheä thuaät nhaèm phuïc hoài nhöõng gía trò cuûa thi ca tröôùc nhöõng quan nieäm ñaày thieáu soùt, khoâng nhaän ñònh trung thöïc cuûa nhaø vaên Nguyeãn Huy Thieäp.

190

•

TC THÔ 27

Laø moät ngöôøi vieát ôû haûi ngoaïi, moät coäng taùc vieân cuûa taïp chí Thô (xuaát baûn taïi California, Hoa Kyø), toâi chæ trình baøy vaán ñeà treân bình dieän vaên chöông nhaèm thu hoài yeáu tính cuûa ngheä thuaät noùi chung vaø thi ca noùi rieâng, chính laø caûm nhaän saâu saéc söï hieän höõu saùng choùi cuûa noù, töø ñoù seõ ñoùn nhaän thi ca keå nhö moät ngheä thuaät cao (Bielinsky). Theá giôùi con ngöôøi laø theá giôùi cuûa nhieàu ngöôøi coù thöïc, cuï theå vôùi gioøng hieän höõu cuûa nhieàu thöïc taïi con ngöôøi. Nhöng hieän höõu chöa phaûi laø hieän sinh. Hieän sinh laø phaûi vöôït khoûi caùi maø Heidegger goïi laø theá giôùi ngöôøi ta (Le monde de l’on) töùc laø theá giôùi cuûa hieän höõu con ngöôøi. Haønh ñoäng vöôït khoûi ñoù chính laø ñieàu kieän nguyeân khôûi cuûa hieän sinh chính thöïc. Töï vöôït mình (eùchappement aø soi) laø yù nghóa sieâu vieät cuûa con ngöôøi theo Heidegger. Nhöng laøm sao maø vöôït theá giôùi hieän höõu trong khi con ngöôøi phaûi gieo mình vaøo gioøng ñôøi ñeå töï xaùc nhaän baûn chaát hieän höõu cuûa noù? Vaø vöôït khoûi theo caùch theá naøo? Vaán ñeà ñoøi hoûi moät yù thöùc, moät söï hieåu bieát. Hieåu bieát ôû ñaây laø hieåu bieát lyù tính (savoir rationnel) chöù khoâng phaûi hieåu bieát thöôøng nghieäm (savoir empirique). Hieåu bieát taïi sao (savoir pourquoi) chöù khoâng phaûi hieåu bieát raèng (savoir que). Nhöng ñoái vôùi tö töôûng, con ngöôøi ñi theo ñöôøng naøo? Thieát töôûng chæ coù con ñöôøng ngheä thuaät neáu khoâng noùi con ñöôøng thi ca laø loái raïng rôõ cho böôùc phuïc hoài yù nghóa hieän sinh chính thöïc cho con ngöôøi. Vuõ truï thi ca laø moät vuõ truï sieâu thöïc. Sieâu thöïc vì chöa hieän thöïc. Vuõ truï sieâu thöïc chính laø vuõ truï cuûa nhöõng veû bí aån kyø dieäu bò boû queân trong ñôøi soáng. Chieàu höôùng vuõ truï ñoù laø chieàu höôùng döï phoùng mô veà vónh cöûu cuûa tinh thaàn con ngöôøi. Vuõ truï ñoù khoâng xa laï vì noù phaùt sinh töø moät neàn taûng uyeân nguyeân maø Heidegger goïi laø traùi ñaát (die Erdre) ñang laø tieàm theá cuûa nhöõng vaän chuyeån sinh hoïat. Thi ca chính laø tö theá chuyeån vò töø loái nhìn veà ñôøi ñeán söï xuaát hieän cuûa vuõ truï treân. Vuõ truï ñoù laïi laø chaân lyù phoå quaùt. Bôûi vì nhöõng caùi boû queân trong ñôøi soáng chæ ñöôïc laõnh hoäi bôûi nhöõng taâm hoàn bình dò, voâ tö nhöng cuõng raát khaùc thöôøng vì chaân lyù ñoù tuy laø nhöõng khaùm phaù rieâng tö nhöng cuøng moät mô öôùc nhö laø moät cuøng ñích tính maø khoâng cuøng ñích (finaliteù sans fin — danh töø cuûa Kant). Söï xuaát hieän cuûa vuõ truï ñoù khoâng phaûi laø cöùu caùnh cuûa thi ca. Noù chæ laø heä luaän cuûa haønh ñoäng saùng taïo. Hieän töôïng thi ca chính laø hieän töôïng kyø dieäu cuûa vaän chuyeån bieän chöùng: nhìn ñôøi, saùng taïo vuõ truï thi ca. Khi noùi saùng taïo thi ca laø saùng taïo xaây ñôøi khoâng coù nghóa laø thi ca duøng ñeå xaây ñôøi nhö moät nhieäm vuï nhöng trong moät chöøng möïc naøo ñoù laø hieäu quaû taát yeáu vaø hieäu quaû ñoù naèm ngoaøi thieân chöùc cuûa ngöôøi thi só laø maëc khaûi chaân lyù “L’essence de la poeùsie est donc de fonder la veùriteù” (Heidegger). Nhö vaäy noùi saùng taïo xaây ñôøi töùc laø ñaõ ñöùng treân bình dieän thöïc teá, ñaõ coù moät nhaõn giôùi töø thöïc teá bò taùc duïng ñeå nhìn veà thi ca. Lôøi noùi naøy chæ coù nghóa laø moät phaùn ñoaùn giaù trò coù muïc ñích phuïc hoài giaù trò thi ca trong lòch söû tinh thaàn con ngöôøi töø laâu bò boû queân hoaëc chöa nhaän thöùc baèng nhöõng

TC THÔ 27

•

191

thaåm ñònh trung thöïc. Sôû dó nhö vaäy bôûi ngöôøi ta chæ nhìn ngheä thuaät nhö moät troø giaûi trí, ngöôøi ta gaëp nhau nôi ngheä thuaät ñeå thuø taïc, coát ñeå taïo cho mình moät neàn khoaùi caûm rieâng tö, ngöôøi ta giaûn löôïc ngheä thuaät vaøo neàn khoaùi caûm ñoù, giaù trò ngheä thuaät laø giaù trò khoaùi caûm ñoù. Ngaøy nay ngöôøi ta khoâng nhìn thi ca nhö moät thöïc taïi tónh nhöng laø moät thöïc taïi ñoäng. Thi ca khoâng coøn laø queâ höông cuûa tình caûm an nghæ hoaëc sinh ñoäng tieâu cöïc nhöng trôû thaønh nguyeân ñoäng löïc chi phoái, taùc duïng leân vaän chuyeån cuûa ñôøi. Coù leõ cuõng vì vaäy maø Sartre cho raèng vaên chöông coù tính chaát caùch maïng 3. Thi ca mô hoà nhöng saâu saéc laø theá, cho neân vuõ truï thi ca tuy sieâu thöïc nhöng laïi thöïc hôn caû lòch söû nhö Aristote ñaõ noùi “La poeùsie est plus vraie, que l’histoire”. Cuøng nhaän ñònh söï trôû veà vinh quang cuûa thi ca giöõa doøng ñôøi, ta thöû tìm ñeán nhöõng nhaø thô caû trong vaø ngoaøi nöôùc, hoï ñaõ bieåu loä taâm thöùc cuûa mình nhö theá naøo? Dó nhieân nhöõng trích daãn ôû ñaây chæ coù tính caùch tieâu bieåu trong chieàu höôùng noùi leân nhöõng giaù trò cuûa thi ca laøm neàn taûng baûo ñaûm cho söï ngöï trò cuûa moät chaân lyù veà höõu theå con ngöôøi vaø baûn theå gioøng hieän sinh. Trong noãi cheát khoâng rôøi cuûa chuùng ta söï hieän höõu baét ñaàu lôùn nhö moät loaøi daây leo caùc moä phaàn thaép leân nhöõng boùng toái ñieäu keøn ñeâm dieãn taáu lôøi ca tieàn söû tieáng haùt phuïc sinh uy danh con ngöôøi vôùi bieån khu röøng aùnh saùng böøng yù thöùc töï thaân trong ngoâi nhaø hoang mang teân doøng soâng söï tröôûng thaønh moïc gai goùc töø nhöõng khe hôû cuûa röøng töï vöôn ra vaø lôùn daàn nhö tieáng ñoäng Trong noãi cheát khoâng rôøi cuûa chuùng ta nhöõng naám moä ñeâm coû hoang oâm kín maët voøng tay daøi uû eâ töøng phieán ñaát ca dao cuûa töøng ñeâm ngaäm coû vaø khoùc trong hoàn YÙ nghó ñi hoang lang thang nhöõng mieàn thaân theå moïc treân da toâi nguû vuøi maøu goã trí naõo ñaâm nhaùnh nöùt choài coå thuï nhö thòt cuûa ñaát luoáng caøy maët trôøi nuï cöôøi boãng döng nôû trong tim loaøi thuù nuï cöôøi töï nhieân nôû treân moãi noát nhaïc vó caàm nuï cöôøi thoûa thueâ nôû treân moâi em beù môùi cheát toâi naèm im vaø soûi ñaù lao xao Trong noãi cheát khoâng rôøi cuûa chuùng ta chieác ñoàng hoà töï ñoäng vaãn goõ nhòp ñoâi aên nguû-lo aâu aên nguû-lo aâu aên nguû-lo aâu ñaàu oùc chaân tay toâi nhö thuù loaïn röøng toâi im hôi nhöõng tieát ñieäu vaây quanh vaây quanh

192

•

TC THÔ 27

khoái ñaù ñeø leân ngoân ngöõ haøng ngaøy toâi laøm thô vaø tim nhaûy nhòp ba. Con Ñöôøng — Traàn Hieãn Linh 4

Con ngöôøi soáng töï noù ñaõ döï phaàn vaøo caùi cheát. Caùi cheát bao giôø cuõng hieän höõu trong söï soáng. Ngöôøi ta chæ bieát mình soáng khi bieát caùi cheát. Soáng ôû ñaøng naøy vaø cheát ôû ñaøng kia. Caøng soáng laø caøng ñi daàn veà caùi cheát. Cho neân caùi cheát khoâng xa laï, con ngöôøi khoâng thích cheát nhöng caùi cheát vaãn thu huùt con ngöôøi. Con ngöôøi soáng laø soáng ñeå cheát (Heidegger) laø vì vaäy. Soáng vaø cheát khaùc bieät nhau nhöng khoâng caùch bieät nhau. Cuoäc soáng chæ coù yù nghóa khi coù cheát. Vaø soáng cuõng chæ laø taäp söï ñeå cheát, soáng ñeå thu löôïm kinh nghieäm veà caùi cheát. Con ngöôøi laïi coøn khaû naêng baän taâm veà caùi cheát, vì theá caùi cheát laø moät giaù trò ño löôøng cuoäc soáng cuûa con ngöôøi. Cho neân trong cuoäc soáng “noãi cheát khoâng rôøi”. Nhöng coù phaûi vì baän taâm veà caùi cheát maø con ngöôøi queân soáng chaêng? Thöïc söï soáng laø bao haøm döï phoùng. Baän taâm veà caùi cheát cuõng laø baän taâm veà töông lai. Khoâng phaûi eâtre maø laø devoir eâtre, se faire eâtre. Nhöng döï phoùng ñeå maø vieãn vieät (proscendance) coù theá môùi mong soáng chính thöïc. “Caây leo” chính laø hình aûnh cuûa söï vieãn vieät ñeå soáng chính thöïc ñoù. Con ngöôøi laïi vöøa soáng vöøa cheát. Noù vöøa ñaûm nhaän söï soáng vöøa ñaûm nhaän caùi cheát cuûa mình. Khoâng ai giuùp noù caû.Trong tình caûnh ñoù con ngöôøi thieát yeáu laø coâ ñôn: Ñeâm qua ra ñöùng bôø ao troâng caù caù laën troâng sao sao môø buoàn troâng con nheän giaêng tô nheän ôi nheän hôõi nheän chôø moái ai buoàn troâng cheânh cheách sao mai sao ôi sao hôõi nhôù ai sao môø ca dao

Hình aûnh cuûa moät ngöôøi trong ñeâm len leùn ra ngoaøi bôø ao ñeå ñoái dieän vôùi ngoaïi caûnh im lìm, laëng leõ hoaøn toaøn caùch bieät vôùi taâm traïng cuûa mình. Ñoù laø moät coâ ñôn. Nhöng con ngöôøi khoâng muoán ôû trong coâ ñôn ñoù neân coá phaù vôõ noù baèng caùch tìm moái thoâng caûm, tìm moät töông giao vôùi ngoaïi caûnh, vôùi söï vaät. Neân thöû laøm quen vôùi ngoaïi caûnh ñoù, söï vaät ñoù baèng thaêm hoûi aâm thaàm “nheän chôø moái ai, nhôù ai sao môø”. Con ngöôøi thieát yeáu töông quan vôùi moïi ngöôøi. Trong coâ ñôn khoâng coù töông quan ñoù. Caàm döông khuùc, caàm saàu khuùc. Maõi maõi Ñaøn ai. Ngaên ngaét trôøi taây phöông

TC THÔ 27

•

193

Toâi ñöùng beân hoàn chieàu ngaây daïi Hoàng tuoân thanh thoaùt tôùi ñeâm tröôøng Hoàng tuoân. Em traéng muoát tay ñöông Thoâi ñaõ nghìn xöa höông khoùi bay Ñaøn im. Toâi bieát laøm sao thaáy Ñeâm qua toâi cheát quaù ngaát ngaây Ñeâm qua toâi cheát quaù khoâng hay Ñaøn im. Toâi bieát laøm sao thaáy Reùo raét. Em tinh khieát buoâng tay Reùo raét em tinh khieát nhö maây Caàm döông khuùc, caàm saàu khuùc. Maõi maõi Ñaøn ai ngaên ngaét trôøi taây phöông Xanh ñoùa hoàn toâi xanh laù leä Trong vöôøn xanh ñaãm tinh söông OÂi khuùc caàm xanh Saàu quyù phaùi Möa traàm xanh caàm moä ngaùt xanh Muøa Caàm Xanh — Joseph Huyønh Vaên 5

Con ngöôøi luoân gaén boù vôùi ñôøi. Söï gaén boù vôùi ñôøi ñöôïc theå nghieäm baèng taùc ñoäng aên nguû. AÊn nguû chính laø ñeå bieát ñôøi qua nhöõng sinh hoïat taâm sinh lyù. Sinh hoïat ñoù luoân nhaéc con ngöôøi bieát raèng noù ñang soáng trong cuoäc ñôøi vôùi tha nhaân giöõa xaõ hoäi. Nhöng bieát ñôøi cuõng chöa phaûi laø hieän sinh, bôûi vì trong caûm thöùc bieát ñôøi chæ coù ñôøi soáng (vie) maø khoâng coù hieän sinh (existence). Ñôøi soáng thieát yeáu laø tính caùch sinh lyù (biologique), hieän sinh thieát yeáu laø tính caùch baûn theå (ontologique). Cho neân trieát lyù ñôøi soáng khoâng phaûi laø trieát lyù hieän sinh. Do ñoù bieát ñôøi chæ laø moät caùi nhìn trieát lyù ñôøi soáng. Ngöôøi chæ coù caùi nhìn ñoù laø gaëp beá taéc. Maø beá taéc thì chöa vöôn ñeán hieän sinh. Cho neân phaûi vöôït boû beá taéc. Vôùi khaû naêng gì? Ñoù laø söï lo aâu (augoisse). “Phaïm truø hieän sinh, caùi caûm tính noåi baät cuûa thaân phaän ñöôïc khaùm phaù töø Pascal ñeán Sartre chính laø lo aâu” 6. Nhöng lo aâu ôû ñaây laø moät caûm tính sieâu hình. Caùi gì ñaõ gaây neân lo aâu? Laø caùi khoâng laø gì caû (rien), caùi baát ñònh tuyeät ñoái ñaõ taïo cho con ngöôøi caûm tính lo aâu. Lo aâu ñaây khoâng phaûi laø moät thaûm kòch tinh thaàn, moät côn loác noäi taâm do toäi loãi gaây ra nhö trong tö töôûng cuûa Kierkegaard. Lo aâu khoâng phaûi laø lo aâu tröôùc vaät naøy, ñieàu noï nhöng lo aâu veà chính con ngöôøi, chính töï theå cuûa noù. Trong lo aâu ngöôøi ta nhö caûm thaáy bò aùp böùc bôûi hieän höõu toaøn dieän cuûa con ngöôøi, nhö bò lô löûng, boàng beành (Heidegger) hoaëc laø yù thöùc ñöôïc töï do (Sartre). Chính lô löûng ñoù ñaõ laøm con ngöôøi caûm nhaän söùc cuûa caùi khoâng laø gì, caûm nhaän hö voâ thöïc söï. Hö voâ töï toá caùo trong lo aâu vaø chæ trong lo aâu con ngöôøi môùi thöïc söï laø hieän sinh. Vì vaäy

194

•

TC THÔ 27

muoán ñi töø caûm thöùc bieát ñôøi ñeán nhaän thöùc thaáy ñôøi, con ngöôøi phaûi qua söï lo aâu. Nhöng trong lo aâu ngöôøi ta khoâng noùi neân lôøi. Rieâng vôùi ngöôøi thi só, lôøi noùi chaúng coù nghóa gì vì noù chaúng bao giôø ñöôïc göûi tôùi tha nhaân troïn veïn, cho neân vôùi thi só, ngoân ngöõ chính laø chöõ vieát ñeå giöõ laïi tieáng noùi vöøa cho mình vöøa cho tha nhaân. “La parole ne traduit souvent qu’une communication momentaneùe et occasionnelle avec un autre. Mais l’eùcriture suppose toujours un long entretien avec soi-meâme, qui aspire aø devenir un entretien avec tous les hommes”7. Cho neân ngöôøi thi só laøm thô. Buoåi saùng nguû daäy thaáy mình phieàn muoän quaù traùi tim phoàng lôùn noåi buoàn toâi taét ñieän thoaïi ñeo kính ñen ñi ra ñöôøng nhìn ngöôøi naøo cuõng chaùn Toâi chaùn toâi tröôùc ñaõ yeâu moät ngöôøi quaù saâu naëng ñeán noåi töø choái giaûi thoaùt mình Toâi chaùn anh luùc maøu traéng luùc maøu ñen luùc ñoû röïc rôõ choùi gaét Toâi chaùn taùm tieáng ñoàng hoà möu sinh ñeø neùn mình trong muoân ngaøn raøng buoäc Toâi chaùn caûm giaùc cuûa toâi quaù dòu daøng quaù ngoït ngaøo quaù cam pnaän. Töï Traùch — Phaïm thò ngoïc Lieân 8

Noùi veà tình yeâu chæ laø haønh ñoäng do moät caûm tính sô khai cuûa con ngöôøi môùi lôùn. Haønh ñoäng ñoù muoán khuaát phuïc yù höôùng dieãn ñaït tình caûm, kinh nghieäm noäi taâm nhöng maø laøm sao giaûi baøy caùi kinh nghieäm noäi taâm ñoù vaøo thi ca ñeå dieãn taû trung thaønh moät rung ñoäng tình caûm? Khi ñem vaøo ngoân ngöõ, tình caûm ñaõ bieán thaùi, nhö vaäy khoâng coù tình caûm ñích thöïc gioáng nhö khi chöa ñem vaøo vaàn ñieäu. Laïi nöõa noùi veà tình caûm töùc laø ñuoåi baét tình caûm, tình caûm troán chaïy tröôùc yù höôùng truy taàm noù. “Je n’aurais pas pour faire un poeøte lyrique. Je ne suis pas assez beâte pour cela“ (P. Leùautaud). Leùautaud khoâng muoán ñaàn ñoän ñeå laøm moät nhaø thô tröõ tình. Vì theá Phaïm thò ngoïc Lieân “nhìn ngöôøi naøo cuõng chaùn” laø vì vaäy.

TC THÔ 27

•

195

Ngheä thuaät ñöùng leân töø hoaøn caûnh lòch söû nhö moät söï dieãn taû nhöõng khía caïnh trung thöïc cuûa thöïc taïi vaø nhaèm thöïc hieän yù nghóa cuûa lòch söû. Ngheä thuaät khoâng ñöùng beân ngoaøi nhöõng hình aûnh cuûa thöïc taïi ñeå xoùa môø thöïc taïi. Söï baøy toû cuûa ngheä thuaät luoân höôùng ñeán moät öôùc voïng. Ngheä thuaät chính laø öôùc voïng cuûa con ngöôøi. Do ñoù ngheä thuaät laø moät thöù ngoân ngöõ cuûa ñôøi soáng vaø khoâng theå xa rôøi nhöõng thöïc traïng cuûa ñôøi soáng. Ngheä thuaät laø söï trong saùng cuûa yù thöùc tôùi taän cuøng nhöõng khía caïnh saâu thaúm cuûa ngöôøi ñôøi vaø ñôøi ngöôøi. Söï trong saùng coù töø thaùi ñoä thoaùt ly khoûi nhöõng taâm lyù phong kieán, nhöõng raøng buoäc cuûa chuû nghóa chính trò, taïo cho taâm hoàn phong thaùi cuûa moät ngöôøi töï choïn vaø töï quyeát. Töø ñoù deã daøng thöïc hieän moät nhaõn giôùi hoàn nhieân vaø tinh teá veà theá giôùi ñôøi soáng beân ngoaøi vaø deã daøng tham döï vaøo ñôøi soáng ñoù moät caùch troïn veïn vaø heát loøng. Ngheä thuaät töø choái söï xeáp ñaët cuûa traät töï xaõ hoäi, bôûi ñoù laø söï quy ñònh moät loái nhìn chaët cheõ coù tính caùch boù buoäc khieán ngöôøi laøm vaên hoïc ngheä thuaät khoù taïo ñöôïc moät nhaõn giôùi bao quaùt veà toaøn boä ñôøi soáng. Traät töï kheùp kín taâm hoàn, giôùi haïn söï phaùt trieån cuûa tình caûm vaø yù thöùc, ngaên trôû söï vöôn phoùng cuûa khaû naêng vaø söùc soáng. Söï ñieàu khieån cuûa toå chöùc traät töï höôùng daãn con ngöôøi döôùi tay noù moät loái suy nghó vaø haønh ñoäng moät chieàu, ñem theo nhöõng hieäu quaû coù theå tieân ñoaùn ñöôïc. Ñieàu naøy coù theå tìm thaáy trong chuû nghóa giaùo ñieàu vaø trong ñöôøng loái chæ ñaïo ngheä thuaät. Ngheä thuaät ñöùng trong yù thöùc töï ñaûm nhaän vaø beân ngoaøi boù buoäc, ñoù laø ñieàu kieän trung thöïc cuûa ngöôøi laøm ngheä thuaät. Noùi moät caùch khaùc, ngheä thuaät muoán thieát laäp moät töông giao môùi vöôït khoûi moïi quy ñònh cuûa traät töï xaõ hoäi. Taát nhieân moät taùc ñoäng nhö theá seõ phaûn ñoäng laïi quyeàn löïc cuûa traät töï vaø coù theå bò keát aùn nghieâm khaéc treân quan ñieåm nhaø nöôùc. Voâ tình mô öôùc cuûa ngheä thuaät trôû thaønh lôïi khí hai maët: vöøa ñoái khaùng traät töï vöøa cheá ngöï baïo ñoäng. Lôïi khí ñoù taùc duïng treân xaõ hoäi tuøy hoaøn caûnh vaø giaù trò vaên hoùa maø xaõ hoäi ñoù bao haøm. Chính suy tö ñaõ laøm ta nhaän ra mình, laøm ta chieám höõu laáy toaøn dieän con ngöôøi mình, toaøn dieän hieän sinh cuûa mình. Bôûi vì luùc suy tö töùc laø luùc baän taâm veà ñôøi, khaéc khoaûi veà ngöôøi do moät duïc voïng taïo quyù soáng coáng hieán cho ngöôøi cho ñôøi nhöõng baäc thang veà phía tuyeät ñoái vì con ngöôøi laø moät con vaät baän roän veà tuyeät ñoái (animal occupeù de l’absolu - Ch.Lalo). Saùng hoâm nay suùng noå röøng xanh toâi cuùi mình ñaïp xe qua baõi caùt muoán nhôù moät loaøi hoa ôû queâ nhaø ngang caùnh ñoàng bình yeân thuûa tröôùc ngang caùnh ñoàng bình yeân thuûa tröôùc ngöôøi baïn vui cöôøi göûi tieáng cho maây caên gaùt nhoû chôø bình minh khi vöøa toái tieáng ñoäng cô ra khoûi ngoû moøn

196

•

TC THÔ 27

saùng hoâm nay suùng noå röøng xanh toâi döøng chaân gaàn beân tieäm nöôùc gioù ñaàu soâng thoåi cuoán nhaø tranh vaøi coâ gaùi baùn than im laëng böôùc hoï ñaõ böôùc ñi veà phía mieàn Trung khoâng thaáy trôøi xanh treân ñaàu tô lieãu saùng hoâm nay suùng noå röøng xanh toâi vaøo tình ngöôøi baèng quaù khöù nöûa ñeâm cha ñi traêng doïi vöôøn cheø nhaø kyû nieäm bình minh thuoác suùng em cheát ngheøo sau hai thaùng ngoâ khoai ngaøy Teát taûn cö caét löng maùu chaûy saùng hoâm nay suùng noå röøng xanh toâi trôû veà ngang nhöõng böùc töôøng ñoå böùc töôøng bay bay giaáy leänh truy taàm baét nhöõng ngöôøi troán lính hoâm toâi veà thaêm ngöôøi qua nhòp caàu ñen em ñöùng ngoùng beân trôøi möa buïi doøng soâng troâi ñi kyû nieäm nöûa ñôøi phaùo ñaøi haét hiu vaøi ba hoïng suùng. Nhöõng Böùc Töôøng Ñoå - Leâ vaên Ngaên 9

Giaù trò laø nguyeân nhaân cuûa moïi phaùt trieån nhöng giaù trò coøn phaù huûy moïi tình traïng ñôøi soáng. ñoù laø luùc con ngöôøi taïo nhöõng coá gaéng ñeå phaùt trieån caùi toâi trong nhaân giôùi vaø vaät giôùi. Nghóa laø taát caû baét ñaàu ôû trong moät voâ traät töï. Giaù trò caøng lôùn, voâ traät töï caøng nhieàu. Ñoù laø daáu hieäu cuûa tranh chaáp vaø tranh chaáp laø nguyeân nhaân cuûa baïo ñoäng. Tranh chaáp laø töø choái, phuû nhaän vaø tieâu dieät keû khaùc, nhöng tranh chaáp coøn laø baûo veä, laäp thaân vaø soáng coøn tröôùc keû khaùc. Tranh chaáp ñöa cuoäc soáng töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp nhöng coøn giaûi quyeát phöùc taïp baèng ñôn giaûn. Noùi tranh chaáp töùc cuõng noùi lòch söû laø tranh chaáp. Quaû thöïc lòch söû töø bình dieän caù theå, taäp theå ñeán bình dieän daân toäc, nhaân loaïi ñeàu töïu thaønh bôûi nhöõng nhòp xung ñoät lieân tuïc vaø thöôøng tröïc. Vaán ñeà xung ñoät, tranh chaáp seõ ñöa ñeán luaän cöù phoå quaùt: Lòch söû laø baïo ñoäng, neàn taûng lòch söû laø baïo ñoäng. Phaùn xeùt veà lòch söû khoâng thay ñoåi ñöôïc neàn taûng baïo ñoäng ñoù. Neáu con ngöôøi gaén lieàn vôùi tranh chaáp thì lòch söû gaén lieàn vôùi baïo ñoäng. Chính vì neàn taûng baïo ñoäng maø phaùt sinh nhöõng hình thaùi töông giao nhö ñaøn aùp, khuûng boá, boùc loät, taøn saùt, thoáng trò, xaâm laêng. Nhöõng hình thaùi naøy baøy toû roõ reät nhaát treân hai laõnh vöïc chính trò vaø kinh teá. Con ngöôøi coøn ñoái xöû vôùi nhau baèng baïo ñoäng thì baïo ñoäng coøn huûy dieät con ngöôøi caøng ngaøy caøng thoâ baïo.

TC THÔ 27

•

197

Tuy nhieân baïo ñoäng phaùt trieån khi nhu caàu caøng lôùn, quan yeáu laø nhu caàu kinh teá. Kinh teá laø neàn taûng cuûa ñôøi soáng. Nhu caàu kinh teá xaây döïng töø söï duy trì vaø phaùt trieån ñôøi soáng. Trong vieãn töôïng ñoù, con ngöôøi phaûi tranh ñaáu vôùi chính mình vaø vôùi ngöôøi ñeå giaûi quyeát nhu caàu. Tranh ñaáu laø ñoái ñaàu vaø va chaïm. Töø ñoù phaùt sinh baïo ñoäng. Thaùi ñoä chính trò, töø nguoàn goác mang yù nghóa moät söï trung hoøa baïo ñoäng vaø thieát laäp moät quaân bình trong töông giao nhaân loaïi. Nhöng chính trò luoân luoân ñöa ñeán moät baïo ñoäng môùi, bôûi vì chính trò phaùt khôûi töø moät ñieàu kieän, moät hoaøn caûnh kinh teá. Kinh teá caøng phong phuù, chính trò caøng huøng maïnh. Moïi khaû naêng kinh teá vaø chính trò ñeàu nhaèm tôùi moät söùc maïnh: Quyeàn löïc. Noùi cho cuøng, quyeàn löïc vaãn gaén lieàn vôùi neàn taûng baïo ñoäng, bôûi vì quyeàn löïc do töø söï chieán thaéng treân keû khaùc vaø cuõng nhaèm ñeå duy trì söï chieán thaéng ñoù. Quyeàn löïc nhaèm thieát laäp moät traät töï. Traät töï caøng ñöôïc toå chöùc vôùi moät heä thoáng lôùn lao, söï theå hieän quyeàn löïc caøng nhieàu. Traät töï ñoù che giaáu nhöõng baïo ñoäng noäi taïi, do ñoù chæ coù tính caùch taïm thôøi vaø giai ñoaïn. Vì vaäy ñoái khaùng laïi traät töï, cuoái cuøng traät töï vaãn laø moät hình thöùc baïo ñoäng vaäy. Tröôùc nhöõng xaùo ñoäng cuûa theá giôùi hieän nay, nhaát laø cuoäc chieán Iraq, ngöôøi laøm vaên hoïc ngheä thuaät khoâng khoûi caûm thaáy xuùc ñoäng saâu xa tröôùc coâng taùc cuûa mình. Ngheä thuaät ñang thoaùt khoûi nhöõng phuø phieám ñeå thieát laäp moät yù nghóa thöïc tieãn, taùc ñoäng treân taäp theå quaàn chuùng. Caùi cheát treân truyeàn hình AP — Baø Rosa Gonzalez thaáy xaùc con xuaát hieän treân truyeàn hình AÛ Raäp AL JAZEERA vaøo saùng chuû nhaät vaø hoâm sau nhaän ñöôïc giaáy baùo con baø töû traän. Haï só Jorge A Gonzalez, 20 tuoåi, tieåu ñoøan 1, trung ñoaøn 2 Phaùo Binh, Löõ Ñoaøn Thuûy Quaân Luïc Chieán Vieãn Chinh Hoa Kyø, CAMP LEJEUNE, North Carolina, coù vôï Juzty, 25 tuoåi, vaø ñöùa con trai Alonso, chaøo ñôøi ngaøy 4 thaùng 3 naêm 2003, vaøi tuaàn tröôùc khi anh leân ñöôøng sang chieán tröôøng Trung Ñoâng. Baûn tin chaám döùt, chaám döùt. Im laëng. Khoâng theå im laëng. Vaø baøi thô ñoïc ñeàu ñeàu nhö moät lôøi kinh caàu. Ngöôøi ñaøn baø nhaän ra caùi cheát cuûa con mình treân maøn hình nhöng khoâng tin con mình ñaõ cheát, vaø duø raèng moät tin baùo tieáp theo nhö côn baõo tieáp theo veà caùi cheát cuûa ñöùa con, baø vaãn khoâng tin ñieàu mình ñaõ thaáy; khoâng ai nhaän ñöôïc tin baùo vaø nhìn ra caùi cheát cuûa con baø vaø cuõng khoâng

198

•

TC THÔ 27

ai thaáu ñöôïc noåi ñau ngay caû chính baø vì ñoù chæ laø nhöõng caùi cheàt dôû dang treân maøn hình vaø trong tin baùo vaø noåi ñau chæ laø noåi ñau dôû dang; nhö vaäy caâu chuyeän hö thöïc veà ñöùa con cuûa thôøi chinh chieán cöù tieáp tuïc ñöôïc keå ñi keå laïi khoâng bao giôø chaám döùt nhö noãi ñau khoâng bao giôø chaám döùt trong loøng baø; con cuûa baø ñaõ cheát hay chöa cheát, khoâng ai coù theå bieát ñöôïc gì ñaèng sau caùi cheát cuûa ngöôøi lính treû coù ngöôøi vôï vaø ñöùa con sô sinh, khi lôùn leân khoâng thaáy cha ñaâu ngoïai tröø laù thö coøn löu laïi “Vaø neáu con coù theå chôø, chæ ít laâu thoâi, cha seõ trôû veà”; “cha seõ trôû veà”; khoâng ai hieåu ñöôïc gì ngoaøi ngöôøi ñaøn baø ñang ngaäm noãi ñau chôø ñôïi moät caùi cheát khaùc cuûa chính mình, ñeå mong gaëp laïi ñöùa con ñaõ queân maát con ñöôøng trôû veà vaø baø cuõng daàn daàn queân maát, ñaõ hôn moät laàn baø khoâng tin ñieàu mình ñaõ thaáy, veà caùi cheát cuûa ñöùa con. ngaøy 27 thaùng 3 — 2003 Kheá Ieâm 10

YÙ nghóa söï nghieäp laøm thô chính laø thi ca. Saùng taïo thi ca laø moät saùng taïo xaây ñôøi, noã löïc thi ca laø moät noã löïc haønh ñoäng. Thi ca laø lôøi ca thaéng traän vôùi ñôøi. Lôøi ca ñoù seõ ñöôïc xem nhö laø neàn taûng baûo ñaûm cho söï ngöï trò cuûa moät chaân lyù veà höõu theå con ngöôøi. Chaân lyù ñoù seõ laø hình aûnh sau cuøng cho moät töï vöôït. Laøm thô chính laø chieám höõu cho mình moät yù thöùc ôû ñôøi troïn veïn nhaát. 05-01-2004 Dallas-Texas-USA

TC THÔ 27

•

199

(1) Ñoïc baøi “Troø chuyeän vôùi hoa thuûy tieân vaø nhöõng nhaàm laãn cuûa nhaø vaên” cuûa Nguyeãn Huy Thieäp (Talawas ngaøy 26.3.2004). (2) Ñoïc baøi “Coù thaät ña soá caùc nhaø vaên Vieät Nam ñeàu voâ hoïc, caùc nhaø thô ñeàu löu manh - hay laø hoäi chöùng coù thöôûng thôøi nay” cuûa Traàn Maïnh Haûo (Talawas ngaøy 27.3.2004). (3) J.P.Sartre: Situation II trang 164. (4) Traàn Hieãn Linh: Nhaø thô. Teân thaät Traàn vaên Hoøa. Ñaïi Hoïc Sö Phaïm Toaùn Ñaïi Hoïc Hueá. Laõnh tuï phong traøo sinh vieân tranh ñaáu. Bò baét ôû tuø Coân Ñaûo töø naêm 1968 ñeán 1975. Hieän laø Hieäu Tröôûng tröôøng phoå thoâng trung hoïc baùn coâng Nguyeãn Tröôøng Toä, Hueá. (5) Joseph Huyønh Vaên: Nhaø thô tu xuaát. Chuû bieân taïp chí Vaên Chöông (1973-74) goàm nhöõng caây buùt noåi tieáng cuûa mieàn Nam thôøi baáy giôø nhö: Nguyeãn Töû Loäc,Nguyeãn Quoác Truï, Nguyeãn Ñaït, Phaïm Kieàu Tuøng, Nguyeãn Töôøng Giang, Nguyeãn Nghieäp Nhöôïng, Phaïm Thieân Thö, Phaïm Hoaùn. Ñaõ qua ñôøi vì baïo beänh. (6) E.Mounier: Introduction aux Existentialismes. Collection Ideùes, trang 51. (7) L.Lavelle: La Conscience de soi , trang 67. (8) Phaïm thò ngoïc Lieân: Nhaø thô. Hieän soáng ôû Saøi Goøn. (9) Leâ vaên Ngaên: Nhaø thô. Hoäi vieân Hoäi Nhaø Vaên. Hieän laø Phoù Chuû Tòch Hoäi Vaên Ngheä tænh Bình Ñònh. (10) Kheá Ieâm: Nhaø thô. Chuû buùt Taïp Chí Thô, California-Hoa Kyø. Ñaây laø moät baøi thô Taân hình Thöùc. Ngoaøi nhöõng yeáu toá nhö vaét doøng, laëp laïi vaø tính truyeän coøn coù lôøi daãn giaûi nhö moät phaàn cuûa baøi thô. Ñoù laø nhöõng ñaëc tính cuûa thô THT

200

•

TC THÔ 27

PHAÏM QUOÁC BAÛO

MOÄNG Toâi nguû vaø neáu coù mô toâi thöôøng seõ khoâng nhôù ñöôïc gì khi thöùc giaác. Toâi nguû neáu khoâng mô toâi thöùc daäy trong moät khoâng gian toâi khoâng nhaän thaáy gì nöõa heát vì toâi ñaõ thöùc. Toâi chæ mong nguû ñi khoâng mô hay vaãn moäng nhöng chaúng bao giôø thöùc giaác. Ñoù laø ñieàu toát laønh nhaát cuûa toâi veà caùi cheát. May 09-03

TC THÔ 27

HUY TÖÔÛNG

HEÏN EM KIEÁP KHAÙC ÑEÀN BUØ, Kieáp naøy lôõ heïn chieâm bao chuùt xöông thòt cuõng ñaõ trao sa muø...

CHIEÂM BAO CHEÙP MOÄT ÑOÂI TÔØ, ... ngheânh ngang ñieäu theå du coân, baây giôø naéng xeá moät hoàn hö voâ...

•

201

202

•

TC THÔ 27

TROÏ ÑAÂY NAY ÔÛ MAI VEÀ, Sinh ra: ñeå cheát theá thoâi Caàu kyø chöõ nghóa ñaép boài nhieâu kheâ,

ANH VEÀ LEO TÖØNG THANG AÂM Vöôït thaúm ñeïp nhöõng nuùi ñoài ngoùn xinh coå ñieån moâi cöôøi töø taâm...

TC THÔ 27

•

203

Nguyeãn Vaên Thöïc NAØNG KHOÂNG THEÅ CHÔØ LAÂU Pourquoi verte l’EÙterniteù? OÂi Thieân Thu, sao ngöôi xanh maøu laù? Pierre Emmanuel Nhöõng daõy nhaø doïc gioøng soâng chaïy theo taøu toâi. Nhaø naøng, nhöõng cöûa soå phieàn muoän môû to, cuõng chaïy theo. Nhöõng böõa côm saéc maøu. Giöôøng neäm daøy, thôm phöùc. Laøn höông ngaøy moãi môùi. Nhöõng giaûi luïa böùc boái. Nhöõng gioøng söõa thaân theå ñoài chaûy laùng lai hieàn laønh. Moät hôi aám aáp uû. Nhöõng chieác tuû aùo maøu. Maét toâi oâm gioøng nöôùc xanh. Tay toâi uoáng baàu trôøi bieác. Nhöõng maøu xanh saéc nhö kieám baùu. Nhöõng maøu bieác thuoác ñoäc. Ñaøn baø hoï gheùt nhöõng vöïc thaúm maët ñaát. Ñaøn baø hoï gheùt nhöõng vöïc thaúm treân ñaàu goïi laø baàu trôøi. Nhöõng ñoâi giaøy cao goùt nhaác trôøi xanh boû vaøo kho toái, vaø thaùo soâng xanh vöùt vaøo thuøng raùc. Naøng cuûa toâi, ngöôøi ñaøn baø cuûa Nguyeãn Vaên Thöïc, ñeïp vaø daâng hieán. Chaéc naøng seõ li dò toâi, chaéc naøng seõ boû toâi thoâi quanh naêm suoát thaùng meøo môõ vôùi nhöõng maøu xanh thaêm thaúm ñaâu ñaâu. Naøng khoâng theå chôø laâu. Oslo 23 IX 03

204

•

TC THÔ 27

Phuùc Cao Nguyeân

BAØI THÔ TÌM LAÏI! Ñaõ tìm ñöôïc baøi thô thuûô aáy Moät vaàng traêng oâm aáp moät vaønh traêng vaø töø ñoù loøng ta theâm hanh phuùc Bôûi coù em traêng muoán ngheù nhìn ta Moâi noàng aám ñoát thòt da cuøng chaùy Trong voøi roàng chöõa löûa cuûa ngaøn traêng.

TC THÔ 27

KHIEÂM Leâ TRUNG

DAÕ QUÌ Gioù hoang daïi treân ñoài vaéng Cuoän xoâ dó vaõng Ñaõ maát Quaù khöù, Tan trong maøu söông hoang cuoái phoá. Daõ quì, Daõ quì, Toâi goïi. Nuï hoa vaøng xöa trong maét ai? Coøn ñoù khoaûng toái daøi Ñeâm, Tröôùc maët Daøi leû loi nhöõng vì sao Daøi hun huùt böôùc ñôøi Ngaäm nguøi nhôù maøu hoa ñaõ maát...

•

205

206

•

TC THÔ 27

nguyeãn ñaêng tuaán

[thô ôû ñôøi thöôøng] Em Coù Bieát Muøa Xuaân I. hoâm roài, ngöôøi baïn goïi ñieän thoaïi.Tuaàn. Daï Tuaán ñaây\. Trung ñaây. Daï\. Sao baïn, daï\. Daï thì traû lôøi.Tôù, Trung ñaâî Trung maø queân roài sao.ï OÁi, Trung. Sao baây giôø môùi goïi, möôøi maáy naêm hôn. Coøn caùi hình ñaùm cöôùi cuûa Tieán, Trung coøn giöõ. AØ, vaäy ñoù, hai möôi laêm naêm hôn môùi gaëp ñöôïc moät laàn. ÔØ phaûi ñoù. AØ, tôù môùi veà Vieät Nam. Sao\?. Sôû göûi veà. AØ. Tuïi baïn xaùc xô\. ÖØ, bieát chöù. Ñeå tôù göûi hình goïp maët cho coi\. AØ, nhaø baïn\. Sao\? Thaûm quaù. AØ, bieát. Meï, chuùngnoù. Gì laï ñaâu Trung ôi.Tieâu ñieàu quùa Tuaán ôi\. AØ, bieát. Meï, sao ñaát nöôùc mình khoå quaù. Treû em lang thang, aên xin ñaày. Ngöôøi giaø aên xin ñaày. Meï, luõ aên chôi ñaày. Neø, Trung aø. Töùc quaù, chòu khoâng ñöôïc. II. Hello, Tuan speaking. Anh, em Diana, em goïi anh trong sôû. AØ, khoeû khoâng\? Khoûe anh. AØ, anh ôi\. Gì cô\? Böõa em veà Vieät Nam xong buoàn quaù. Sao vaäy\? Veà xong em thay ñoåi nhieàu laém anh ôi\. Sao. Em ñi chôï thaáy maáy moùn aên chip naøy noï cuõng khoâng mua nöõa roài. AØ. Em cuõng boû ñi laøm moùng tay moãi hai tuaàn nöõa. Sao\?. AØ, Vieät Nam ngheøo quaù anh ôi. AØ, anh bieát\. Sao vaäy anh\? AØ. Em bieát chöù, nhöng em phaûi than anh ôi, vaø anh bieát khoâng, veà thaáy nôi em, treû nhoû gaùnh naëng baùn haøng, anh ôi. Sao chuùng khoâng ñi hoïc anh aø. AÊn xin nhieàu quaù anh ôi. Treû con aên xin. Ngöôøi lôùn giaø aên xin. Em khoùc nhieàu, anh. Toäi Vieät Nam mình quaù anh. Maø sao laïi coù luõ aên chôi quaù chôøi anh ôi. Hôn coøn hôn ôû nöôùc ngoaøi nöõa ñoù, anh ôi.Thaûm quaù anh.

TC THÔ 27

Vuõ TROÏNG QUANG

THAÅM MYÕ Em dò öùng vôùi caùch nhìn khaùc toâi ñöùng moät nôi xa hôn Laù rôi giöõa muøa heø traàn truoàng trong muøa tuyeát naøo ñaâu laï luøng hai vôùi hai laø boán naøo ñaâu thích thuù toâi thuø gheùt minh hoïa keû aùm saùt loàng ngöïc keû aùm saùt vaàng traùn Haõy môû cöûa thieân ñaøng baèng ñòa nguïc haõy môû cöûa thaàn linh baèng boùng toái haõy môû cöûa em baèng toâi

•

207

208

•

TC THÔ 27

NGUYEÃN ÑAÏT

TREÂN ÑOÀI CUØ ÔÛ ñaây, ñuùng nôi ñaây, treân ñoài Cuø Em ñaõ naèm, ñaõ vui ñuøa, laên trôû Vaø moät loaøi coû raát laï Vui ñuøa cuøng em Cöôøi vôõ ngöïc Toâi trôû laïi nôi naøy Ñuùng nôi naøy, treân ñoài Cuø Tìm daáu veát xöa Naøo coù chi thay ñoåi Duy loaøi coû aáy Baây giôø Chaúng coøn ai tìm thaáy

TC THÔ 27

Nguyeãn Phöôùc Baûo Sinh

Ñaõ Laâu Ñaõ laâu roài anh khoâng hoân em, Maëc duø hai ta yeâu nhau thi thoaûng. Ñaõ laâu roài anh khoâng nhìn maét em khi taâm söï, YÙ töôõng moät nôi vaø lôøi noùi moät nôi. Bôûi chuùng ta döôøng nhö chæ nghe nhau baèng maét Vaø thaáy nhau baèng tai. Ñaõ laâu roài tieáng yeâu phai nhaït treân moâi Bôûi mình sôï doái loøng mình khi noùi Laúng laëng ngaøy qua, tuaàn tôùi, thaùng ñi. Em khoâng coøn run baén khi anh caàm tay Ñôøi soáng vaãn öôùt aùt ñau thöông Nhöng sao loøng nhau vaãn khoâ caèn nhö ñaát haïn. Boïn mình ñi beân nhau nhö hai keû ñoäc haønh, trong gioâng baõo cuoäc ñôøi döôùi taám aùo choaøng choàng vôï. Ñaõ laâu — maø coù laâu gì cho laém! Chæ coù gaàn möôøi naêm quaàn quaät nhau thoâi. Vaø coù leõ seõ coøn laâu, laâu nöõa.

•

209

210

•

TC THÔ 27

Trieäu Töø Truyeàn

DOØNG SOÂNG ÑÖÙNG coù doøng soâng ñöùng khoâng naèm sôïi nöôùc chìa khoaûng khoâng bao dung hôn khoâng lieân hoài tuoân chaûy cho aám naéng coû caây thaùng sinh nôû caù leân nguoàn gaëp doøng soâng ñöùng em daäy thì daïo maùt trong möa em bôi trong doøng soâng ñöùng caù nhaû tröùng giöõa doøng soâng naèm

doøng soâng naèm khoâng phaûi chaúng bao dung neáu ngaét khoaûng nghóa laø doøng soâng cheát. caù nôõ xa nguoàn theo luõ, bôi theo phuø sa em ñi lôùn leân trong ñuïc doøng ñôøi chia xa nôi cha yeân phaän Nôi naøy aám noàng muøa cöôùi bình laãn hoa vui buoàn buùp Choã noï gioù chöôùng cuoàng caây choài möøng laù giaäu. doøng soâng ñöùng roài doøng soâng naèm chu kyø cuûa ñi vaø bôi.

TC THÔ 27

Leâ Nguyeân Tònh

CHIEÀU THÖÔNG KHOÙ Chieàu xaùm hoang maët trôøi muø bieät xöù gioù thoåi baït daáu chaân chim boùng ngöôøi xa gioù ngaøn daëm noãi nhôù baïc traéng röøng chieàu ñôøi soâng traên trôû ngoïn nguoàn caây trô xöông muøa thöông khoù tieáng ngöôøi voã treân ñaù taûng baät leân löûa chaùy xanh haï löu truõng maën bieån thôû cho ñôøi soáng hieän höõu coøn heïn ngöôøi giaác mô nghe caây coû thao thöùc giaác nguû röøng tieáng gioù hoang xeù raùch thôøi gian rung töøng nhòp hoàn nuùi aùo bay xao xuyeán vaøng moät coõi thieân thu tieáng ngöôøi goïi nhau tieáp noái hôi thôû xanh röøng caây thöông khoù chieàu vieãn xöù

•

211

212

•

TC THÔ 27

Nguyeãn Phan Thònh

Taëng Röøng , nhö ñaõ töøng trao ñoåi suoátû moät thôøi xöa cuõ.. Vaø taëng Huy Töôûng.

oâi laøm thô nhö toâi ñi. Toâi ñi chaäp chöõng roài ñi lang bang roài ñi huøng huïc roài ñi nhö chaïy, thaät ít khi thong dong thö thaû. Maø ñôøi soáng ñoåi thay thaêng traàm quùa theå, neân toâi khoâng queân nhöõng khi chaân cuøm khoâng ñi ñöùng, laïi nhöõng khi chaân vaét leân coå lao tôùi nhö ñieân nhö cuoàng. Thô toâi nhö nhöõng böôùc ñi böôùc chaïy cuûa chính ñoâi chaân mình, aâm thanh vaø nhòp ñieäu cuûa chính cuoäc ñôøi toâi, theá heä toâi, kinh qua lòch söû toå quoác vaø nhaân daân mình. Nhöõng böôùc lang thang gaäp gheành treân khaép queâ höông ñoùi khoå chieán tranh hay hoøa bình vaãn oaèn mình ly tan khoán khoù ñeán ñoä baát coâng phi thöôøng... Toâi laøm thô nhö toâi thôû. Toâi nghe hôi thôû cuûa toàn sinh. Toâi thôû laø toâi chöa cheát. Hôi thôû toâi laø tình yeâu, laø khaùt voïng chaân thaät, thieát tha, ngaây thô, roà daïi. Phaàn nhieàu laø thôû daøi nhö nhöõng caâu thô leâ theâ daèng daëc. Coù khi ngheïn thaønh thaéc thoûm moät hai lôøi huït hôi ngaéc ngöù thaûmthieát. Nhöng toâi bieát laø hôi thôû toâi, laø toâi ñang thôû hôi thôû cuûa mình. Öôùc chi hôi thôû toâi laø gioù bay ñi trong ñaát trôøi tìm nhöõng hôi thôû ai khaùc cuõng coâ ñôn thaät thaø nhö toâi. Phaûi chaêng trong hôi thôû mình ta chöùng nghieäm töï do vaø yù nghóa huyeàn nhieäm cuûa thöôïng ñeá? Maø coù thöôïng ñeá khoâng, coù caùi goïi laø töï do khoâng? Toâi tin ôû huyeàn nhieäm cuûa ngay hôi thôû naøy laø söï soáng nhoû nhaët aâm thaàm cuûa moät toâi…

TC THÔ 27

•

213

Toâi laøm thô nhö toâi tuyeät voïng. Tan vôõ vaø cheát choùc luoân luoân aùm aûnh toâi. Haïnh phuùc laãn yeâu thöông nhö sao thöa xa voïng beân kia trôøi söông giaù. Toâi nöùc nôû treân nhöõng caâu thô cuûa mình, vaø nhö ñeå töï baûo veä chôû che mình, daáu kín nhöõng xuùc caûm yeáu meàm, toâi öa caùch ñieäu khoâ khan, lôûm chôûm, thuaàn phaùc vaø coù khi dung tuïc. Nhöõng cuoäc ñôøi treân queâ höông toâi vaát vaû thöông taâm, caùi soáng caùi aên taàm thöôøng ñaày ñoïa bieát bao taâm tình thô moäng voâ danh, vaø toâi khaùt voïng nhaân vaên treân bôø vöïc cuûa hö khoâng, toâi caát tieáng ngöôøi keâu gaøo ngheïn uaát döôùi aùnh göôm doïa daãm baïo aùc cuûa gian giaûo vaø huûy dieät. Toâi tuyeät voïng vì toâi quaù yeâu. Trong tình yeâu ngöôøi ta luoân ngôõ ngaøng nghi vaán veà thöôïng ñeá toaøn naêng vaø coâng chính, veà töø bi baùc aùi, vì ngöôøi sao quùa aùc vôùi ngöôøi, daân toâi sao quaù aùc vôùi daân toâi… Toâi khoâng ñaët naêïng giaù trò cuûa caùc hình thöùc; chuû thuyeát chæ laø caùc teân goïi. Giaù trò ngheä thuaät khoâng phaûi ôû hình thöùc hay teân goïi cuûa chuùng. Khoâng coù hình thöùc vónh cöûu, luoân luoân coù nhöõng hình thöùc môùi vaø nhöõng hình thöùc cuõ gaëp laïi. Hình thöùc naøy coù giaù trò vì noäi dung noù chuyeân chôû vaø caû hai nhaäp laøm moät thaønh taùc phaåm. Xeùt cho cuøng, hình thöùc thi ca cuõng khoâng neân ñöôïc / bò hieåu ñôn giaûn vaø maùy moùc nhö laø caùc theå thô. Hieåu nhö theá chæ laø nhöõng aùm aûnh hôøi hôït coù phaàn deã daõi. Nhöng toâi thích tìm hieåu vaø khao khaùt môùi laï. Toâi laøm nhieàu theå thô khaùc nhau. Coù khi toâi chuû ñích thí nghieäm moät daïng thöùc caâu doøng hay nhòp ñieäu môùi baét gaëp. Vaø toâi nghieäm ñöôïc ñieàu naøy: hình thöùc töï thaân noù theå hieän moät caùch töông thích vôùi caùc con chöõ nung naáu baèng caûm xuùc saùng taïo ñaõ chín naãu. Moät noäi dung nhö theá theå hieän baèng moät hình thöùc nhö theá vaø trôû thaønh moät chaát thô, moät taùc phaåm, vaø noù coù laø moät baøi thô hay hay khoâng thì coøn tuøy nhieàu yù nghóa khaùc nöõa. Rieâng toâi thaáy Saùch Chöõ phaûi laø hôïp theå töù tuyeät, Thaûng Thoát Ñeâm phaûi laø töï do, Khoâng Chöøng phaûi laø luïc baùt, Chuùng Ta Chöa Bao Giôø Vôi Baát Maõn phaûi laø baäc thang, Ga Ñôøi phaûi laø coå phong, ÔÛ Moät Thaønh Phoá Ñöôøng Soâng phaûøi laø taân hình thöùc,vv… ( Nhöõng baøi naøy ñeàu ñaõ ñaêng baùo hoaëc ñi trong caùc taùc phaåm ñaõ xuaát baûn.) Toâi caûm thaáy thoûa maõn vôùi hình thöùc cuûa chuùng. Cuõng coù khi baøi thô töï choïn laáy hình thöùc thích hôïp nhaát cuûa noù trong voâ thöùc cuûa toâi.Vaäy laø ñuû. Chaéc ñieàu naøy cuõng laø bình thöôøng vôùi nhieàu ngöôøi khaùc. Moät laø ngöôøi ta chuoäng thôøi thöôïng moät caùch muø quaùng, maø nhö vaäy thì chaû hôn gì caùc coâ gaùi a dua theo moát quaàn aùo, toùc tai; nghe noùi ôû Haø Noäi caùc coâ ñang maëc quaàn xeä ngang moâng khoe nöûa treân cuûa quaàn xì! Ngöôïc laïi laø nhöõng ngöôøi sôï môùi laï; chuyeän naøy thì phöùc taïp, coù phaàn dính daùng ñeán chính trò, khoâng thì chæ thuaàn laø baûn tính öa ñoá kî cuûa truyeàn thoáng (xaáu)

214

•

TC THÔ 27

cuûa daân Vieät Nam ta. Toâi chaúng thuoäc phe naøo, töï thaân toâi haèng laøm thô nhö cöùu roãi vaø toàn taïi trong khaùt khao caùi ñeïp vónh cöûu. Thô laø maùu toâi muôïn ñaàu ngoùn tay nhoû ra nhöõng con chöõ, chaúng chaáp neâ moät hình thöùc nhaát ñònh naøo vaø laïi caøng sôï nhöõng hình thöùc aùp ñaët hay quy ñònh cuûa keû khaùc. Toâi cho raèng chuû tröông thô Taân Hình Thöùc cuûa nhoùm Kheá Ieâm vaø Taïp Chí Thô laø moät coá gaéng laøm môùi cho thi ca Vieät ñöông ñaïi. Taát caû nhöõng caùch taân coù yù thöùc vaø vôùi loøng löông thieän ñeàu ñaùng toân troïng. Baûn thaân nhöõng caây buùt saùng taïo ñeàu laøm môùi moãi ngaøy, coù leõ chæ ngoïai tröø nhöõng quan chöùc vaên hoùa vaên ngheä hoaëc baát cöù ai töï cho mình caùi ñoäc quyeàn naøy maø thoâi. Laøm môùi ñöôïc khoâng vaø tôùi ñaâu, thôøi gian vaø coâng chuùng vaên hoïc seõ traû lôøi. Coù caùi môùi chöa chöùng toû ñöôïc laø hay, nhöng moät daán thaân nhö theá ñaõ coù yù nghóa, ñaëc bieät trong thöïc teá cuøn moøn, chia reõ, beá taéc ñeán ñoä mòt muø ñieân ñaûo nhö luùc naøy… Rieâng toâi coù moät yù nhoû: Hình thöùc vaø noäi dung laø moät, vì vaäy taân hình thöùc cuõng phaûi song haønh vôùi taân noäi dung. Bình môùi röôïu cuõng môùi. Toâi ñaõ laøm moät soá baøi thô Taân Hình Thöùc treân quan ñieåm naøy nhö moät ñoùng goùp thaàm laëng. Toâi khoâng cho raèng thô THT vaän duïng ngoân ngöõ thoâng tuïc thì ñeà taøi cuõng phaûi thoâng tuïc; cho raèng neáu coù thì cuõng khoâng phaûi laø taát caû. Theå thô khoâng phaûi chæ laø nhöõng quy taéc tu töø vaø nhòp ñieäu, khoå vaàn. Theå laø nhaèm chuyeân chôû moät thaàn hoàn, neáu thieáu thaàn hoàn thì vaïn höõu xöa nay ñaâu caàn xuaát hieän vaø toàn taïi? Caùi thaàn hoàn thi ca cuûa ngöôøi Vieät ta laø gì, theá naøo, ôû ñaâu?... Khaû naêng coù haïn khoâng cho pheùp toâi phaùt trieån theâm töø nhöõng caâu hoûi ray röùt naøy. Toâi xin chôø ñôïi. Vaø toâi cuõng chôø ñôïi caû nhöõng ñoåi môùi naøo gaây ñöôïc tieáng vang khaùc nöõa, trong vaø ngoaøi nöôùc . Ñoâi ñieàu töï vieát veà mình khoâng haún laø vieäc ñaùng laøm, chaúng qua cuõng nhö nhöõng lôøi taâm söï nhôø gioù göûi ñi boán phöông. Roài gioù bay veà voâ ñònh tan bieán vôùi hö khoâng. Taát caû laø ôû taùc phaåm maø thoâi . Thô vôùi toâi laø hôi thôû laø maùu cuûa mình. Neáu thô chính laø tieáng noùi thì thô laø tieáng noùi cuûa coâ ñôn vaø cuûa nhaân vaên, baïn aï. Moät baøi thô chaúng nhaát thieát phaûi coù yù nghóa . Noù chæ laø. Ngheä Thuaät Thi Ca, A. MacLeish A poem should not mean But be. Ars Poetica, Archibald MacLeish

TC THÔ 27

•

215

Vaø Emily Dickinson: Neáu toâi ñoïc moät quyeån saùch vaø noù khieán caû mình maåy toâi laïnh toùat ñeán noãi khoâng ngoïn löûa naøo coù theå söôûi aám, toâi bieát ñoù laø thô. Neáu toâi caûm thaáy y nhö laø ñænh soï toâi bay maát, toâi bieát ñoù laø thô. Ñaây laø nhöõng caùch duy nhaát toâi bieát. Lieäu coù caùch naøo khaùc nöõa? If I read a book and it makes my whole body so cold that no fire can ever warm me, I know it is poetry. If I feel physically as if the top of my head were taken off, I know it is poetry. These are the only ways I know it. Is there any other way ? Emily Dickinson

1/6/04

216

•

TC THÔ 27

MÖÔØI NAÊM Möôøi naêm roài coù phaûi Sao vaãn nhö laø khoâng Coù gì ñaây giöõ laïi Öu aùi cho ngaøy sau Möôøi naêm roài coù phaûi Thö nhôù laïi hoâm qua Coù chi ñaây löu luyeán Nhö maây giöõa trôøi xa Möôøi naêm roài coù phaûi Nhìn laïi chính phuùt naøy Cö mô hoaøi aûo töôûng Möôøi naêm roài thô ngaây Giöõa cuoäc ñôøi hö caáu Coù khoâng naøo ai hay Em moät ñôøi aûo hoùa Ta cuoäc tình rieâng mang Vuoát toùc ngaøn heä luïy Töøng ngoùn tay baøng hoaøng Möôøi naêm roài ñuùng vaäy Ñi giöõa cuoäc ñôøi chung Böôùc chaân hoaøi loãi nhòp Lô löûng maõi khoâng cuøng Möôøi naêm roài ñuùng vaäy Ngaøy mai laø gì ñaây Cöù maõi hoaøi so tính Mieân man moäng vôi ñaày.

TC THÔ 27

THI HOAØNG

NHÖÕNG ÑÖÙA TREÛ CHÔI TRÖÔÙC CÖÛA ÑEÀN OÂng töø giöõ ñeàn ôi xin oâng ñaáy Chaáp vôùi boïn treû ranh röûng môõ laøm gì Theá laø oâng cöôøi roài oâng nhæ Cho chuùng noù chôi ñöøng ñuoåi chuùng ñi Naøy thaèng Taâm con nhaø boá Taàm Tröôùc cöûa ñeàn khoâng ñöôïc gioàng caây chuoái Laïi coøn heùt nhö laø giaëc caùi Con beù caùi Nhaân con baø Nhaãn kia Nhöõng maét cöôøi veâ tít laïi cöù nhö sôïi chæ Gaïch saân ñeàn aám leân öûng maù Tieáng treû con non maøu laù maï Veät moà hoâi töôi möôûi queät ngang maøy Thaät tuyeät vôøi thaèng chaùu nhaø oâng Ñöông Ngoùn tay caùi raát to cho ñöôïc vaøo loã muõi Ra ñaây nhaûy daây, ra ñaây troán ñuoåi Chuùng nhö laø haït maåy döôùi hoaøng hoân Hoa maãu ñôn cuõng töng böøng í ôùi Khoùi höông baøi thôm tæ teâ laân la Caây vun taùn leân ñôm xoâi ñoùng oaûn Gioù liu riu cho thaám thaùp chan hoøa Chôït ngaãm thaáy treû con laø gioûi nhaát Laøm ñöôïc buoåi chieàu raát gioáng ban mai Thaùnh cuõng haân hoan. Ñoá ai bieát ñöôïc Ngaøi ôû trong kia hay ôû ngoaøi naøy. 1999

•

217

218

•

TC THÔ 27

TRAÀN HÖÕU DUÕNG

KHUÙC TANG CA ÑAØN KÌM Veà chòu tang oâng mieät vöôøn Möa laéc raéc bôø ao, buïi chuoái Hoø xöï xang coáng xeà Naêm cung vaàn vuõ Khuùc soâng hoà bôø baõi toái taêm Che maët nhôù ngöôøi rôi leä Tay vòn tieáng ñaøn hoàn laû caùnh Chaân baùm ñaát queâ loøng göûi thò thaønh Nöôùc chaûy thuyeàn troâi khoâng beán ñaäu Veà chòu tang oâng mieät vöôøn OÂng maát roài – ñaøn kìm buoàn treo vaùch Ai boäi baïc, ai nhaân tình, ai nghóa khí Naêm cung heà theâ thieát naêm cung Khuùc tang ca ñaøn kìm ai oaùn Bao meâ laàm toâi taém goäi, giaûi oan.

TC THÔ 27

HOAØNG LONG

THU BÍCH LEÄ Anh veà xöù laïnh coù hay Lang thang maët ñaát ñaùm maây daõ quyø Coû hoa xöa tieãn ngöôøi ñi Röng röng gaëp laïi thaáy gì nöõa ñaâu Thò thaønh huyeãn hoaëc saéc maøu Qua ñi möa naéng ñaõ nhaøu moâi xöa Veà ñaây tìm chuùt höông thöøa Ngöôøi em naêm cuõ baây giôø ôû ñaâu Veà ñaây soi daáu tìm nhau Baét con böôm böôùm qua caàu thaû chôi Ru ta coøn maõi ngaäm nguøi Cheânh veânh boùng naéng chaân trôøi hoaøng hoân Ngaøn naêm reùt möôùt coøn buoàn Goùt chaân chöa moûi moäng hoàn chöa tan Chieàu phoá nuùihiu haét taønaø Ñaø Laït, 24/11/2000

•

219

220

•

TC THÔ 27

Huge Ninny

Laõo suy Khi maùi toùc khoâng coøn ñoäi noåi maøu thuoác nhuoäm, toâi cheát Khi hai maét khoâng coøn xaùch noåi caëp ñít ve chai, toâi cheát Khi hai haøm khoâng coøn mang noåi ñoâi raêng giaû,toâi cheát Khi baøn tay khoâng coøn naém noåi caây gaäy, toâi cheát Khi con caëc khoâng coøn chòu noåi söï phaùt taùc cuûa Viagra, toâi cheát Khi thô khoâng coøn kham noåi söï coâng phaù cuûa Taân hình thöùc, thi só cheát.

TC THÔ 27

Hoaøng Yeán

THÖÔNG NAÉNG Thöông moät ngöôøi thöông caû ñôøi xuoâi ngöôïc Tia naéng vaøng ôi xin haõy aám chaân maây Naêm thaùng ñaéng cay cho voùc daùng hao gaày Ñoâi tay beù kheõ naâng niu hoàn naéng Naéng ñöa tình ñeán nhöõng mieàn xa vaéng Buïi ñöôøng xa chôø ñôïi naéng nhaït nhoøa Haït söông ñaàu caønh laáp laùnh reo ca Hoa heù nuï taëng chuùt höông voäi vaõ Chim eùn nhoû taém mình trong naéng sôùm Laïnh giaù vöông ñeâm cuõ ñaõ tan roài Caát tieáng mieät maøi möøng daâng naéng, naéng ôi Ngaøn vaïn saéc maøu bay leân phôi phôùi.

•

221

222

•

TC THÔ 27

BIEÅN CUÛA ANH Bieån aám nhö loøng em oâm laáy anh Con soùng naøy cao, con soùng kia thì thaáp AØo aït truøm leân, luøi xa e aáp Ñu ñöa cho tình anh say OÂm bieån vaøo loøng thaáy ngaát ngaây Anh öôùc tay mình níu ñöôïc muoân con soùng Öôùc em beân anh giöõa cuoäc ñôøi quaù roäng Soùng ôi ñöøng ra khôi xa...

TRAÙI TIM MUØA ÑOÂNG Lôøi thì thaàm khe kheõ trong ñeâm Göûi tôùi traùi tim muøa ñoâng baêng giaù Löûa maët trôøi haõy thaép leân voäi vaõ Söôûi aám loøng ngöôøi em thöông yeâu Ñöøng thôû daøi buoàn baõ giöõa coâ lieâu Tin em ñi, roài moät ngaøy seõ ñeán Tim yeâu daáu khoâng coøn laïnh leõo Hoàn töng böøng trong ngoïn löûa tình yeâu Ngaøy tieáp ngaøy em kieám löûa thaät nhieàu Thaép leân, thaép leân cho tim kia aám laïi Em yeâu anh vaø em chôø ñôïi Lôøi caûm ôn cuûa coâ gaùi ñöôïc anh yeâu.

TC THÔ 27

•

223

Phaïm An Nhieân

Paris — vaø chuyeán metro cuoái Chaøo Paris vaø chuyeán metro cuoái, traïm ngöøng Opera, ñôøi vaãn ñaày bi kòch, “leân xe tieãn em ñi” Cung Traàm Töôûng ñaõ bao nhieâu laàn quay trôû laïi, “möa thì möa chaéc toâi khoâng böôùc voäi” Nguyeân Sa cuõng trôû veà vôùi Pa-ris, ly caø pheâ hoâm qua beân Garde du Nord coøn vöông khoùi thuoác ñaéng treân moâi nuï cöôøi em trong laàn ñöa tieãn, daáu chaân naøo boû laïi trong kinh thaønh Versailles thuôû vaøng son muoân ñôøi khoâng cuõ Paris coøn em vöôøn Luxembourg xanh laù, ñaõ boû ñi nhöng vaãn nhôù choã ngoài quaùn phôû 14 vaø ñaïi loä Choisy hai haøng caây chuïm ñaàu thöông nhôù, chieàu soâng Seine coù noãi buoàn cao hôn thaùp Eiffel, thaùng Tö chaøo töø bieät Pa -ris, “möa thì möa chaéc toâi khoâng böôùc voäi.” Paris 15042004

224

•

TC THÔ 27

KHUÙC MINH MÔØI Môøi em ñeán thaêm Texas vaøo muøa Xuaân anh seõ laùi xe ñöa em ra ngoaøi thaønh phoá hai beân ñöôøng hoa nôû töôi thaém con ñöôøng naøy hoa vaøng nôi ñöôøng khaùc hoa tím hoa hoàng em seõ caûm thaáy taâm hoàn mình laâng laâng roäng môû nhöõng thaûm coû xanh töôi nguùt taän chaân trôøi röøng caây xanh möôùt nguùt ngaøn chöa nôi naøo coû caây hoa laù laøm cho anh say ñaém ngaây ngaát nhö nôi naøy chuùng mình seõ ñaäu xe ven röøng ñi boä treân thaûm coû ban mai nhöõng gioït söông treo treân ñaàu ngoïn coû long lanh chuùng ta trôû thaønh hai ngöôøi giaøu nhaát theá giôùi ñi treân haøng tæ haït kim cöông laáp laùnh anh haùi traùi maët trôøi ban mai vöøa chín öûng öôùp leân ñoâi maù em anh toâ leân moâi em maøu thaùi döông ñoû thaém tröôùc hoaøng hoân anh gom heát trôøi hoa höông saéc cho em ñaày aép taâm hoàn em seõ queân heát nhöõng aâu lo côm aùo ñôøi thöôøng em caûm thaáy ñôøi mình laø muøa Xuaân vónh cöûu em yeâu ñôøi yeâu ngöôøi yeâu thieân nhieân vaø vuõ truï bao la haõy ñeán thaêm Texas vaøo muøa Xuaân anh haân hoan chaøo ñoùn em tình ngöôøi Te xas chaân thaønh tha thieát laém em ôi.

TC THÔ 27

hoaøng xuaân sôn

CHAØM ñoäi loát nhaân quaàn aán töôïng mình loài con maét. Nhö chaøm maët xanh thaàn nanh cuoái ñôøi chaúng coù laøm quaùi gì coù chuyeän ñoû moû maø em moùng vuoát sao teâ meâ muï ngöôøi xaâm ñoàng coát nhaäp vaøo göông xen nuï boàng raõ boáng boàng ôi hoân ngoan ngoaõn nheù naèm yeân theá nheù! cuoái ñôøi chaúng coù gì saát ngoaøi moät veát xanh chaøm dec khoâng moät

•

225

226

•

TC THÔ 27

KHUEÂ PHOØNG neùm tung buoåi mai vaøo troøng ñoû tröùng gaø oáp la troän theâm chuùt buoàn noân cuûa thöùc aên thöøa möùa daï vuõ ñeâm roài lôïn côn daêm ba thöù röôïu nhö theå ñaõ baét ñaàu moät ngaøy baèng côn gioâng roà daïi coù theå moät ñôøi nhö theá maõi mieát troâi ñi saàm saäp möa côn möa gioâng saàm saäp maø khoâng haùi laáy moät löôõi taàm seùt ñaùnh thöùc maët maøy ngô ngaùo coù theå laø ñaáy (ñaèng ñaüng) ba boán chuïc naêm löu vong (cöù cho laø goïi laø nhö theá) bieät xöù löu ñaøy baùn maïng treân töøng caây soá töøng vuoâng xanh nhoû nhít thôû phì phoø phì phoø nhö ngöôøi kinh nieân hen suyeån nhö thôøi ñaïi daùo maùc xìtreùt xì-trum buø ñaàu tim oùc tí ti hoái haû chuïp baét huït daùng veû con ngöôøi vaên mieâng thò töù ñaâu naøo choán phoøng khueâ hoûng thaúng chaép tay sau ñít naêm baûy böôùc maàn thô chöa maàn ñöôïc coùc

TC THÔ 27

khoâ gì raùo troïi gaøo coå hoïng khan khoâ troän moà hoâi naùch laån nöôùc hoa cuûa moät ñaàu ngaønh ñaùnh ñó thoâi bôïm aø hieän hình nhaù khuoân maët taøn nhang laám taám nhöõng chaân gioø oám maäp queân caïo loâng chieác thuû lôïn traéng heáu ñeà cöông thuû caáp thôøi nhöõng keû long nhong baûy khoâng hai

•

227

228

•

TC THÔ 27

Ñoïc thô Elizabeth Alexander Deadwood Dick “Come on, and slant your eyes again, OBuffalo Bill.” — Carl Sandburg Colored cowboy named Nat Love, They called him Deadwood Dick. A black thatch of snakes for hair, Close-mouthed. Bullet-hipped. One knee bent like his rifle butt, Just so. Rope. Saddle. Fringe. Knock this white boy off my shoulder. Stone-Jawed, cheekboned man. Mama, there are black cowboys. A fistful of black crotch. Deadwood Dick: Don’t fuck with me. Black cowboy. Leather hat

TC THÔ 27

•

229

Thaèng Cu Cheát Tieät “Thoâi maø, vaø cöù nhaùy maét nöõa ñi, naøy Buffalo Bill” — Carl Sandburg Gaõ cao boài da maøu teân Nat Love, Hoï goïi haén laø Thaèng Cu Cheát Tieät. Toùc raï ñen töïa raén, Mieäng nín khe. Hoâng ñaàu ñaïn. Goái khoøng nhö baùng suùng, Vaäy ñoù. Naøo thöøng. Yeân. Vieàn. Ñaám vôõ maët thaèng traéng choän roän naøy ñi. Haøm xieát chaët, goø maù cao. Maù ôi, cao boài ñen nhieàu quaù. Ñuõng quaàn chuùng noåi u. Thaèng cu cheát tieät: Ñöøng chôi tao. Cao boài ñen. Noùn da. Ltt dòch Töïa ñeà vöøa laø danh xöng vöøa vöøa coù theå dòch laø “Thaèng Cu Cheát Tieät”. Môû ñaàu laø caâu trích cuûa Carl Sandburg, nhaéc tôùi Buffalo Bill. Buffalo Bill laø bieät danh cuûa William F. Cody (1846-1917), moät cao boài Vieãn Taây Myõ. Cuoäc ñôøi cuûa oâng vöøa nhö thaàn tieân vöøa nhö bòa ñaët, can ñaûm vaø taøi gioûi trong ñôøi soáng hoang daõ, vöøa laø moät kòch só ñoùng vai ngöôøi huøng vieãn Taây. OÂng nhaän ñöôïc danh xöng “Buffalo Bill” khi saên boø laøm thöùc aên cho toaùn xaây döïng ñöôøng saét ôû Kansas Pacific Railroad, trong 7 thaùng saên ñöôïc 4280 con boø. Khi nhaéc ñeán Baffalo Bill, nhaø thô carl Sandburg nhö nhaéc nhôû chuùng ta raèng, moät ngöôøi anh huøng cuûa moät daân toäc naøy, coù theå laø keû thuø cuûa moät daân toäc khaùc. Boø röøng laø nguoàn soáng cuûa daân toäc da ñoû, khi taøn saùt boø röøng chaúng khaùc naøo cöôùp ñi ñôøi soáng cuûa hoï. “Cöù nhaùy nöõa ñi, Buffalo Bill, toâi ñaõ bieát roõ oâng laø ai roài maø.” Gaõ cao boài da maøu teân Nat Love. Love cuõng coù nghóa laø si ngaây. Maùi toùc gôïi hình töôïng cuûa daân da ñen, vöøa dieãn taû söï khinh mieät, vöøa quaùi dò, vöøa nguy hieåm. Moàm nín khe, laøm ngöôøi ñoïc lieân heä tôùi söï aùp cheá, ngöôøi da ñen khoâng ñöôïc quyeàn coù tieáng noùi. Moâng nhö ñaàu ñaïn, theå hieän söï thaáp keùm, chöa tröôûng thaønh, caû veà theå xaùc laãn tinh thaàn, luùc naøo cuõng saün saøng baïo ñoäng, noùi baèng ñaàu ñaïn. Tôùi ñoaïn sau, ngöôøi ñoïc

230

•

TC THÔ 27

coøn roõ theâm gaõ naøy coù ñaàu goái khoøng nhö bò dò taät, suy dinh döôõng, thuoäc vaøo loaïi daân cuøng khoå, nhöng thích laøm cao boài, aên maëc nhö cao boài vieãn taây. Gaõ thieáu nieân naøy (baây giôø môùi roõ laø da ñen) giuùp moät coâ beù da traéng ñaùnh guïc moät gaõ con trai da traéng ñang taùn tænh maø coâ khoâng thích. Coâ beù da traéng khoâng roõ maët, chæ nghe ñöôïc aâm thanh, “Ñaám vôõ maët thaèng traéng choän roän naøy ñi.”, “Maù ôi, cao boài ñen nhieàu quaù”, giuùp ngöôøi ñoïc ñoaùn ra ñöôïc caâu chuyeän. Gaõ da traéng ñöôïc dieãn taû coù caùi caèm xieát chaët, goø maù cao cuûa ñaøn oâng, thaùi ñoä giaän döõ cuûa moät ngöôøi thuoäc taàng lôùp cao hôn, veõ ra böùc tranh töông phaûn ñen traéng. Coâ beù môùi ñaàu caûm tình vôùi gaõ cao boài ñen, nhöng sau ñoù phaùt hoaûng vì thaáy quaù nhieàu cao boài ñen, ñaày ham muoán tính duïc, qua caùch aên maëc. Traùnh voû döa laïi gaëp voû döøa, coâ beù sôï gaõ cao boài Nat love naøy seõ böôùc quaù giôùi haïn, neân caûnh caùo: “Thaèng cu cheát tieät: ñöøng chôi tao. “Don’t fuck with me” laø moät thaønh ngöõ tieáng loùng, coù theå dòch laø “ñöøng giôõn maët”, nhöng dòch ñuùng theo nghóa “Ñöøng chôi tao” mang ñöôïc caû nghóa ñen laãn nghóa boùng. Khi nhìn ra caâu chuyeän cuûa baøi thô, chuùng ta môùi bieát raèng nhöõng hình aûnh mieâu taû boïn treû da ñen laø do caùch nhìn cuûa coâ beù da traéng. Coâ beù da traéng khoâng ñöôïc ñònh danh, aån maët, chæ nghe ñöôïc vaøi caâu noùi, laø thaønh kieán, coi reû ngöôøi da ñen ñaõ naèm saâu trong kyù öùc moãi con ngöôøi da traéng. Söï kyø thò chuûng toäc vì vaäy chaúng bao giôø heát, neáu khoâng thay ñoåi caùch nhìn, caùch öùng xöû vôùi ngöôøi da ñen. Coâ beù da traéng duø raèng ñöôïc söï giuùp ñôõ cuûa caäu beù da ñen nhöõng vaãn ñaùnh giaù thaáp ñaùm treû da ñen. Baøi thô chuû vaøo caùch mieâu taû (description), soáng ñoäng vaø coâ ñoïng. Ñaây laø caùch raát khoù aùp duïng trong thô Vieät. AÂm thanh khoâ, coïc, aên khôùp vôùi noäi dung. Giaù trò baøi thô khoâng nhöõng loät taû caù tính cuûa moät ngöôøi maø coøn mang ñöôïc tính phoå quaùt cho caû moät saéc daân.

Ghi chuù

Nguyeãn Tieán Vaên daãn giaûi

Elizabeth Alexander, sinh naêm 1962. Taäp thô ñaàu tieân, The Venus Hottentot, in naêm 1990. Baø theo hoïc taïi ñaïi hoïc Yale vaø Boston, vôùi nhaø thô Derek Walcott. Daïy taïi ñaïi hoïc Chicago töø naêm 1991. Baøi thô “Deadwood Dick” vieát theo theå quatrain. Ñaây laø theå loaïi thô goàm ñoaïn thô 4 doøng, vaàn hay khoâng vaàn, theå luaät hay töï do.

TC THÔ 27

Ñoïc Thô Dana Gioia Lives of The Great Composers Herr Bruckner often wandered into church to join the mourners at a funeral. The relatives of Berlioz were horrified. “Such harmony,” quoth Shakespeare, “is in immortal souls... We cannot hear it.” But the radio is playing, and outside rain splashes to the pavement. Now and then the broadcast fails. On nights like these Schumann would watch the lightning streak his windowpanes. Outside the rain is falling on the pavement. A scrap of paper tumbles down the street. On rainy evenings Schumann jotted down his melodies on windowpanes, “Such harmony! We cannot hear it.” The radio goes off and on. At the rehearsal Gustav Holst exclaimed, “I’m sick of music, especially my own!” The relatives of Berlioz were horrified. Haydn’s wife used music to line pastry pans. On rainy nights the ghost of Mendelssohn brought melodies for Schumann to compose. “Such harmony is in immortal souls... We cannot hear it.” One could suppose Herr Bruckner would have smiled. At Tergensee the peasants stood to hear young Paganini play, but here there’s lightning, and the thunder rolls. The radio goes off and on. The rain falls to the pavement like applause. A scrap of paper tumbles down the street. On rainy evenings Schumann would look out and scribble on the windows of his cell. “Such harmony.” Cars splash out in the rain. The relatives of Berlioz were horrified to see the horse break from the cortege

•

231

232

•

TC THÔ 27

and gallop with his casket to the grave. Liszt wept to hear young Paganini play. Haydn’s wife used music to line pastry pans. Ñôøi soáng nhöõng nhaø vieát nhaïc ñaïi taøi Cuï Bruckner thöôøng thô thaån böôùc vaøo thaùnh ñöôøng nhaäp boïn nhöõng ngöôøi ñöa ñaùm. Thaân nhaân Berlioz thaát kinh. “Hoaø aâm nhö vaäy,” Shakespeare vieát, “chæ coù nôi nhöõng linh hoàn baát töû . . . Chuùng ta nghe khoâng ra.” Nhöng tieáng nhaïc töø maùy thu thanh, vaø beân ngoaøi haït möa quaát leân heø phoá. Thi thoaûng laøn soùng ñieän taét nguùm. Nhöõng ñeâm nhö vaäy Schumann nhìn aùnh chôùp vaïch leân kính cöûa soå. Beân ngoaøi möa rôi treân heø phoá. Maûnh giaáy vuïn tao taùc cuoái ñöôøng. Nhöõng toái trôøi möa Schumann ghi voäi giai ñieäu leân kính cöûa soå, “Hoaø aâm nhö vaäy! Chuùng ta nghe khoâng ra.” Maùy thu thanh luùc nghe luùc khoâng. Taïi buoåi dôït nhaïc Gustav Holst keâu leân, “Toâi ôùn nhaïc quaù roài, nhaát laø nhaïc cuûa chính toâi!” Thaân nhaân Berlioz thaát kinh. Vôï Haydn laáy nhaïc loùt chaûo baùnh. Nhöõng ñeâm möa boùng ma Mendelssohn ñem giai ñieäu ñeán cho Schumann laøm nhaïc. “Hoaø aâm nhö vaäy chæ coù nôi nhöõng linh hoàn baát töû . . . Chuùng ta nghe khoâng ra.” Chaéc Cuï Bruckner phaûi mæm cöôøi. Taïi Tergensee daân laøng ñöùng nghe Paganini treû tuoåi chôi ñaøn, nhöng coù tia chôùp, vaø saám seùt rung chuyeån. Maùy thu thanh luùc nghe luùc khoâng. Möa rôi leân heø phoá nhö tieáng voã tay.

TC THÔ 27

•

233

Maûnh giaáy vuïn tao taùc cuoái ñöôøng. Nhöõng ñeâm möa Schumann nhìn ra ngoaøi vaø vieát ngueäch ngoaïc leân cöûa soå gian phoøng kín. “Hoaø aâm nhö vaäy!” Xe baén nöôùc tung toeù trong möa. Thaân nhaân Berlioz thaát kinh khi thaáy baày ngöïa böùt khoûi ñoaøn ngöôøi vaø teá chaïy keùo theo quan taøi oâng xuoáng huyeät moä. Liszt khoùc khi nghe Paganini treû tuoåi chôi ñaøn. Vôï Haydn laáy nhaïc loùt chaûo baùnh. — Trònh Y Thö dòch töø “Rebel Angels: 25 Poets of The New Formalism, nxb Story Line Press, 1996.” Ñoâi ñieàu veà baûn dòch (Trònh Y Thö): Toâi ñaëc bieät yeâu thích baøi thô naøy cuûa Dana Gioia. Traøo loäng nhöng khoâng keùm phaàn tröõ tình. Ngay töø caâu thô ñaàu Gioia ñaõ môû ra khoâng khí ñuøa côït boâng pheøng vaø goïi Bruckner laø Herr. ÔÛ ñaây toâi dòch laø “Cuï” vôùi chuû ñích theå hieän tinh thaàn traøo loäng ñoù, thay vì thoâng thöôøng phaûi dòch laø “OÂng.” Bruckner laø taùc giaû nhöõng khuùc Giao höôûng vó ñaïi, oâng ñaåy Laõng maïn chuû nghóa ñeán beán bôø saâu thaúm nhaát; vaø thaät thuù vò khi Gioia veõ hình aûnh oâng giaø lô ñeãnh löõng thöõng ñi vaøo thaùnh ñöôøng trong luùc ngöôøi ta ñang cöû haønh ñaùm tang moät ngöôøi laï, thaûn nhieân ngoài xuoáng vôùi nhöõng ngöôøi ñöa ñaùm khoâng quen bieát. Nhöõng thi aûnh veà caùc thieân taøi aâm nhaïc khaùc ñeàu töông töï, nhöõng bieám hoaï buoàn cöôøi, vui vui. Ngoaïi tröø Schumann. Nhö chuùng ta bieát Schumann bò thaùc loaïn thaàn kinh khi veà giaø maëc duø thôøi tuoåi treû oâng coù moái tình thaät ñeïp vôùi naøng Clara. Hình aûnh oâng ñöùng tröôùc cöûa soå gian phoøng kín maét nhìn tröøng tröøng ra khoaûng khoâng gian saám chôùp baõo buøng beân ngoaøi, laáy ngoùn tay veõ ngueäch ngoaïc moät giai ñieäu naøo ñoù leân maët kính cöûa soå ñoät nhieân khieán chuùng ta thaáy daáy leân noãi bi thieát chöù khoâng coøn neùt traøo loäng khoâi haøi naøo nöõa! Schumann ñöôïc nhaéc ñeán hai laàn trong baøi thô. ÔÛ ñoaïn sau, töø cell trong baûn tieáng Anh gaây xuùc ñoäng maïnh; noù gôïi hình aûnh giam caàm, tuø nguïc. Taâm thöùc tuø nguïc. Giaû nhö Gioia duøng chöõ room thì chöa chaéc chuùng ta ñaõ thaáy chua xoùt nhö vaäy. Raát tieác ôû ñaây toâi chæ coù theå dòch laø “gian phoøng kín.” Xen laãn nhöõng thi aûnh ngoä nghónh ñoù laø tieáng nhaïc phaùt ra töø caùi maùy thu thanh. Gioia tieáp tuïc ñuøa giôõn. Nhaïc cuûa nhöõng nhaø soaïn nhaïc ñaïi taøi, ñænh cao vaên hoaù Taây phöông, phaùt ra töø caùi maùy thu thanh reû tieàn, tieáng ñöôïc tieáng maát trong moät ñeâm möa!

234

•

TC THÔ 27

Baøi thô khoâng ít nhöõng thi aûnh tröõ tình. Haït möa quaát leân heø phoá. Maûnh giaáy vuïn bò gioù cuoán bay bay veà cuoái ñöôøng. Baïn coù theå bóu moâi, cheâ bai nhöõng thi aûnh naøy laø saùo moøn; nhöng theo toâi, Gioia duïng yù ñöa chuùng vaøo baøi thô ñeå taïo töông phaûn—ñoái ñieåm thì ñuùng hôn—giöõa hai thi aûnh traøo loäng vaø tröõ tình. Gioia taän duïng thuû phaùp ñoái ñieåm trong baøi thô nhö J.S. Bach taän duïng thuû phaùp naøy trong aâm nhaïc. Ngoaøi ra, xin ñeå yù töø quoth (caâu thöù tö) trong baøi thô. Quoth laø moät töø coå, vaø giöõa baøi thô Taân Hình thöùc raát môùi, töø naøy naèm leû loi nhö giöõa böùc tranh tröøu töôïng roái muø ngöôøi hoaï só thình lình neùm leân moät moâ típ hieàn laønh, chaân phöông. Ñoù laø lí do vì sao khi dòch töø naøy, toâi duøng chöõ “vieát” nhö trong “Khoång töû vieát.” Duø vaäy noù chaúng theå naøo coù taùc duïng ñoäc ñaùo nhö trong baûn tieáng Anh. Thi aûnh “Maûnh giaáy vuïn” xuaát hieän hai laàn trong baøi thô. Hieån nhieân noù haøm chöùa troïng löïc naøo ñoù. Söï hoang laïnh. Nieàm coâ ñoäc. Vaâng, chaúng coù gì gheâ gôùm laém ñaâu, toâi nghó theá. Vaø toâi choïn töø “tao taùc” ñeå dòch töø tumble khoâng ngoaøi chuû ñích dieãn taû caûm xuùc ñoù. (Thoaït ñaàu laø taùo taùc, nhöng Nguyeãn Tieán Vaên söûa laïi laø tao taùc cho thích hôïp vôùi taâm caûnh baøi thô hôn.) Vôùi toâi, choïn chöõ trong thô nhö vaäy vaãn laø hình thaùi tu töø gaây nhieàu thuù vò cho ngöôøi ñoïc thô. Nhieàu nhaø thô khaùc gaàn ñaây nhaát quyeát chuû tröông loaïi boû tu töø phaùp trong thô. Nhöng theo toâi, haïn cheá hoaëc gaït boû tu töø ra khoûi ngöôøi laøm thô gioáng nhö baét ngöôøi laøm nhaïc khoâng ñöôïc bieán aûo giai ñieäu cuûa mình nöõa. Toâi thaáy toâi vaãn löu luyeán troø chôi chöõ nghóa, vaãn thaáy caùi thuù cuûa ñoïc thô khi baát chôït baét gaëp caùi taøi tình cuûa nhöõng con chöõ tri kæ quaán quyùt beân nhau trong baøi thô hay. Noù laøm baät leân caùi taøi hoa cuûa thao taùc ngheä thuaät ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi laøm thô. Treân ñaây chæ laø nhöõng nhaän xeùt heát söùc sô löôïc vaø chuû quan cuûa ngöôøi dòch khoâng ngoaøi muïc ñích tìm kieám söï hoaøn chænh cho baûn dòch, vaø quan troïng hôn, hoïc hoûi, tìm toøi ngheä thuaät. Trong luùc dòch, qua söï giuùp ñôõ cuûa hai baïn vaên Kheá Ieâm vaø Nguyeãn Tieán Vaên, toâi bieát theâm veà caâu noùi cuûa Shakespeare, nhôø vaäy, baûn tieáng Vieät ñôõ göôïng gaïo vaø töông ñoái chuaån xaùc. Lôøi baøn chæ quanh quaån ôû taàng thöù nhaát cuûa baøi thô—töùc laø taàng chöõ nghóa—vaø baøi thô cuûa Gioia raát xöùng ñaùng cho chuùng ta baøn luaän theâm. Baïn nghó sao? Ñoâi ñieàu veà Dana Gioia: Sinh naêm 1950, taùc giaû hai taäp thô vaø nhieàu tieåu luaän veà thô. Thöôøng xuyeân vieát cho The New Yorker, The Hudson Review vaø caùc quyù san vaên chöông khaùc. Ngheà nghieäp chính laø Toång giaùm ñoác Thöông vuï, vieát laùch chæ laø nghieäp dö. Hieän sinh soáng cuøng gia ñình ôû California.

Traû lôøi vaø dieãn giaûi cuûa Kheá Ieâm Phaàn traû lôøi veà tu töø phaùp, toâi dôøi qua phaàn Goùp YÙ vì khoâng lieân quan

TC THÔ 27

•

235

tôùi baøi thô cuûa Dana Gioia. Anh Trònh Y Thö khi choïn dòch baøi naøy, chaéc haún muoán chöùng minh moät ñieàu, thô chæ laø moät troø chôi chöõ. Ñieàu naøy raát roõ khi anh duøng töø tao taùc ñeå dòch moät töø raát bình thöôøng trong nguyeân taùc tumble (chao lieäng). Töø ñoù anh nguï yù raèng taùc giaû cuõng chôi chöõ khi duøng chöõ “quoth”. Anh thuù vò vì caùch chôi chöõ cuûa taùc giaû, coøn taát caû chæ laø khoâng khí boâng pheøng, traøo loäng, laøm ngöôøi ñoïc deã coù caûm giaùc, ñôøi soáng caùc vò thieân taøi vaø caû ñaùm ñoâng voâ danh kia chæ laø nhöõng teân heà mua vui ngoaøi ñöôøng phoá. Coù leõ anh ñang ñoïc moät baøi thô taân hình thöùc baèng caùch ñoïc cuûa thô coå ñieån vaø Tieàn chieán. Toâi seõ noùi theâm ôû muïc Goùp YÙ. Baøi thô cuûa Dana Gioia, noùi veà ñôøi soáng cuûa caùc nhaïc só thieân taøi, neân laáy ngay nhöõng chi tieát trong ñôøi soáng thöïc cuûa hoï ñeå laøm thaønh chaát lieäu baøi thô. Ngay chöõ ñaàu taùc giaû duøng chöõ “Herr”, tieáng Ñöùc coù nghóa laø “Ngaøi” (töông ñöông vôùi “Mr” trong tieáng Anh) ñeå toû söï toân kính, ñoàng thôøi baùo hieäu khoâng khí khaùc thöôøng cuûa baøi thô. Anton Bruckner sinh tröôûng trong moät gia ñình aâm nhaïc nhieät thaønh vôùi giaùo hoäi La maõ. Laø ngöôøi chôi ñaïi phong caàm vaø saùng taùc nhaïc cho nhaø thôø, aâm nhaïc cuõng theå hieän nieàm tin Thieân chuùa nôi oâng, laéng saâu vaøo im laëng, tuyeät ñoái im laëng, vöôn leân tôùi caùi toaøn theå ñeå vöôït khoûi nhöõng giôùi haïn cuûa hieän thöïc traàn gian. Vì vaäy oâng thöôøng tham döï nhöõng ñaùm tang trong nhaø thôø laø ñieàu töï nhieân, nhöng ôû ñaây noùi leân thaùi ñoä an nhieân, bình thaûn tröôùc moïi bieán coá trong cuoäc ñôøi. Ñoái vôùi moät ngöôøi coù nieàm tin toân giaùo, cheát chaúng qua laø côûi boû thaân xaùc ñeå trôû veà nôi ñaát Chuùa. Khaùc haún vôùi thaùi ñoä cuûa ñaùm ñoâng, kinh haõi tröôùc caùi cheát. “Thaân nhaân cuûa Berlioz thaát kinh”, khoâng phaûi tröôùc caùi cheát cuûa Berlioz maø laø tröôùc caùi cheát cuûa chính hoï. Bôûi vì trong ñôøi, Berlioz phaûi chöùng kieán caùi cheát cuûa ngöôøi vôï ñaàu Harriet Smithson, vôï sau Mario Recio, vaø ñöùa con teân Louis maát vì beänh soát vaøng da vaøo luùc 33 tuoåi, ñoàng thôøi maát luoân caû tình baïn vôùi Liszt vaø Wagner. Tôùi caâu tieáp theo, taùc giaû trích moät caâu cuûa Shakespeare, trong vôû kòch “Ngöôøi baùn haøng ôû thaønh Vieân” (The Merchant of Venice) trong ñoù nhaân vaät Lorenzo noùi vôùi Jessica: “Such harmony is in immortal souls; But whilst this muddy vesture of decay Doth grossly close it in, we cannot hear it.” “Hoøa aâm nhö theá ôû nôi nhöõng linh hoàn baát töû; Nhöng trong luùc thaân xaùc buøn ñaát cuûa muïc raõ Bao laáy noù moät caùch thoâ thieån, chuùng ta nghe khoâng ra.” Töø raát laâu, linh hoàn ñöôïc so saùnh nhö moät vì sao hay thieân theå, vôùi

236

•

TC THÔ 27

moät thieân thaàn bay quanh. Söï chuyeån ñoäng cuûa nhöõng thieân theå taïo neân aâm nhaïc cuûa vuõ truï maø chæ coù thieân thaàn nghe ñöôïc. Nhö vaäy chuùng ta, bao goàm caû thieân taøi ôû caùi coõi ngöôøi ta naøy, chæ nghe ra khi naøo caùi thaân xaùc buøn ñaát aáy muïc raõ hoaëc laø con ngöôøi soáng trong nieàm tin Chuùa. Chöõ “quoth” laø tieáng Anh thôøi Phuïc höng, ñi lieàn vôùi caâu noùi cuûa Shakespeare, coù nghóa laø “noùi” (said, spoke, duøng ôû thôøi quaù khöù, ngoâi thöù nhaát vaø ba), theo caùch vieát tieáng Anh ôû thôøi ñoù, ñi tröôùc chuû töø, khoâng phaûi taùc giaû töï cheá ra. Dòch chính xaùc laø “daãn”, daãn caâu noùi nhaân vaät cuûa Shakespeare trong moät vôû kòch, vì taùc giaû muoán duøng chöõ vaø caùch vieát bình thöôøng, töï nhieân ñuùng vôùi thôøi ñaïi cuûa Shakespeare. Neáu taùc giaû duøng chöõ “said” hay “spoke” môùi ñaùng ngaïc nhieân (chaúng haïn: Shakespeare said). Nhöng taïi sao laïi coù Shakespeare vaøo ñaây trong luùc ñang noùi veà ñôøi soáng cuûa nhöõng nhaïc só thieân taøi, thôøi Laõng maïn theá kyû 19. Thôøi Phuïc höng quay veà nhöõng giaù trò coå ñaïi La-Hy, trong khi taân hình thöùc quay veà truyeàn thoáng ñeå hoài phuïc ngheä thuaät thô, neân chöõ “quoth” coù taùc duïng nhö moät caùi truïc, vaø caâu cuûa Shakespeare nhö moät voøng quay, keùo theo nhöõng caâu chöõ vaø hình aûnh laäp laïi khaùc thaønh nhöõng veät quay, theå hieän söï hoøa ñieäu giöõa caùi soáng vaø cheát, giöõa cuoäc ñôøi vaø saùng taùc. Vaø ñaèng sau voøng quay ñoù laïi veõ neân moät voøng quay môø nhaït khaùc, nhaïc cuûa thieân taøi laø truïc trung gian giöõa vuõ ñieäu cuûa thieân thaàn vaø nhöõng aâm thanh hoãn taïp cuûa ñôøi thöôøng. Nhö vaäy chöõ “quoth” khoâng phaûi laø chöõ “naèm leû loi nhö giöõa böùc tranh tröøu töôïng roái muø ngöôøi hoaï só thình lình neùm leân moät moâ típ hieàn laønh, chaân phöông.” Caâu noùi cuûa Shakespeare ñeàu laäp laïi trong 4 ñoaïn thô vaø ôû moãi ñoaïn ñeàu maát ñi moät soá chöõ, cho chuùng ta thaáy, voøng quay chuyeån ñoäng ñeàu ñeàu, laø nhòp ñieäu töôûng töôïng cuûa thôøi gian. Neáu thô khoâng vaàn cuûa William Wordsworth, vôùi nhöõng caâu raát daøi, aâm ñieäu ñeàu ñaën iambic pentameter, nghe nhö moät doøng soâng mieân man, qua ñoù laøm baät leân trong trí töôûng nhöõng tình tieát vaø hình aûnh thì trong baøi thô naøy, cuõng vieát theo iambic pentameter, caâu ngaén laøm cho söï hoøa ñieäu khoâng phaûi luùc naøo cuõng suoâng seû. Vaø nhö vaäy, vôùi nhòp ñieäu iambic vaø nhòp ñieäu töôûng töôïng cuûa thôøi gian laøm neàn, cho ta bieát caùch ñoïc baøi thô. Tieáng möa rôi bieåu tröng cho aâm thanh töï nhieân, huyeân naùo, vaø ñeâm möa laø hình aûnh laõng maïn cuûa cuoäc ñôøi. Tieáng nhaïc cuûa nhöõng baäc thieân taøi phaùt ra töø maùy thu thanh laãn vôùi aâm thanh ngoaøi ñôøi, coù nghóa laø moïi taùc phaåm ngheä thuaät ñeàu xuaát phaùt töø ñôøi soáng vaø trôû veà vôùi ñôøi soáng. Ñôøi soáng thì luùc naøo cuõng môùi meû, vaø moïi taùc phaåm ngheä thuaät phaûi ñoåi thay ñeå kòp vôùi thôøi ñaïi moãi luùc moãi khaùc. Tieáng nhaïc daàn daàn tan ñi, roài yeân aéng, chaám döùt vaø khôûi ñaàu moät saùng taùc. Chöõ “fails” ôû ñaây cuõng coù nghóa laø “thaát baïi”, neáu ngöôøi ngheä só khoâng tieáp caän ñöôïc vôùi coâng chuùng, vaø ngöôïc laïi coâng chuùng seõ khoâng theå nghe ra neáu cöù bò khuaáy ñoäng bôûi nhöõng

TC THÔ 27

•

237

taïp aâm. Vì vaäy caàn coù nhöõng khoaûnh khaéc im laëng. Im laëng laø giaây phuùt ñeå thöôûng ngoaïn vaø baät ra aùnh saùng. Nhöõng ñeâm möa chính laø chaát thô moäng nuoâi döôõng caûm xuùc, aáp uû saùng taùc laøm tia chôùp loùe leân. Neáu caâu noùi cuûa Shakespeare taïo thaønh voøng quay, “thaân nhaân cuûa Berlioz” laø ñaùm ñoâng, thì Shumann tieâu bieåu cho nhöõng rung ñoäng cuûa ngöôøi ngheä só, xuaát hieän trong caû 4 ñoaïn thô. Schumann bò beänh traàm caûm (depressive disorder) vaøo naêm 23 tuoåi vì ñieàu trò baèng thuoác coù chaát thuûy ngaân, gaëp tình yeâu vôùi Clara vaøo naêm 25 tuoåi nhöng truïc traëc cho ñeán 30 tuoåi môùi thaønh hoân. Nhöõng taùc phaåm cuûa oâng nhôø vaøo söï giuùp ñôõ raát nhieàu cuûa Clara. Nhöng beänh tình caøng luùc caøng naëng cho ñeán 2 naêm cuoái ñôøi oâng phaûi vaøo trong döôõng trí vieän. Schumann bieåu hieän cho nhöõng caûm xuùc xuyeân suoát cuûa ngöôøi ngheä só, luùc naøo cuõng nhö daây ñaøn saün saøng rung leân khi chaïm vôùi thöïc taïi ñôøi soáng. OÂ kính cöûa soå nhö böùc vaùch trong suoát, vöøa ngaên caùch vöøa hoøa troän giöõa töôûng töôïng vaø ñôøi thöïc. Moät thôøi saùng taïo: nhö beân ngoaøi buoåi chieàu, möa trieàn mieân rôi, vaø nhòp ñôøi vaãn cöù chaûy troâi. Nhöõng maûnh giaáy chao lieäng cuoái ñöôøng, nhö saùng taùc luoân luoân phaûi chan hoøa vôùi ñôøi soáng, vaø ngöôøi ngheä só phaûi vöôït qua baûn ngaõ, hoøa nhaäp vôùi töï nhieân, hoaëc roài noù cuõng phaûi maát ñi vôùi thôøi gian. Khoaûng caùch giöõa ñeâm möa vaø chieàu möa, luùc ñöùt ñoaïn luùc böøng chaùy, laø thôøi gian hoaøn taát moät saùng taùc, vaø Schumann ghi xuoáng nhöõng giai ñieäu môùi. Nhöng neáu saùng taùc khoâng tôùi ñöôïc vôùi ñaùm ñoâng, thì ngay chính ngöôøi ngheä só cuõng chaùn nhaïc cuûa mình. Ñeå nhaán maïnh, taùc giaû daãn Gustav Holst, moät taøi naêng coù theå chaát yeáu ôùt, bò beänh suyeån, meâ say trieát hoïc Hindu vaø vaên hoïc Sanskrit AÁn ñoä, tôùi 40 tuoåi môùi ñöôïc coâng nhaän, vôùi taùc phaåm The Planets (1916) vaø Hymn to Jesus (1917). Trong ñôøi oâng gaëp nhieàu thaát baïi, saùng taùc raát nhieàu baøi haùt hay nhöng luoân luoân bò töø choái bôûi caùc nhaø xuaát baûn. Moät laàn taùc phaåm The Perfect Fool cuûa oâng ñöôïc nhaø haùt The British National Opera trình dieãn thaát baïi vì caâu truyeän khoù hieåu, khaùn giaû ñoøi tieàn laïi. Thô cuõng vaäy, neáu quaù tröøu töôïng, khoâng lieân heä gì tôùi cuoäc ñôøi xung quanh, ngöôøi ñoïc seõ quay maët vôùi thô. “Thaân nhaân Berlioz thaát kinh” chæ ñaùm ñoâng thaát voïng, khoâng caûm thoâng ñöôïc vôùi saùng taùc. Phaûn öùng cuûa hoï chaúng khaùc naøo Maria, vôï cuûa nhaïc só taøi danh Haydn. Haydn yeâu Therese nhöng khoâng ñöôïc ñaùp laïi vaø Therese ñi tu. Haydn cöôùi ngöôøi em cuûa Therese, teân Maria Anna Keller. Maria khoâng coù con, vaø coi thöôøng taøi naêng cuûa choàng. Baø xao laõng vieäc noäi trôï vaø luoân luoân tìm caùch choïc giaän choàng, thöôøng duøng nhöõng saùng taùc cuûa choàng loùt hoäp baùnh (cake tins) hay dóa baùnh treân baøn aên, hoaëc coù khi xoaén laïi nhö moät daûi baêng cuoän toùc. Moät thôøi ñieân roà: neáu ñeâm möa tröôùc kia laø thôøi khaéc thai ngheùn, tieáp

238

•

TC THÔ 27

nhaän nhöõng höùng khôûi töø ñôøi soáng, thì luùc naøy Schumann ñaõ baét ñaàu thaùc loaïn vaø nghe nhöõng tieáng noùi cuøng aâm thanh laï trong ñaàu, moät loaïi thính giaùc aûo töôûng. Taùc giaû nhaéc tôùi Mendelssohn vì trong traïng thaùi daàn daàn maát trí, coøn laïi trong Schumann coù leõ chæ coù Mendelssohn vì oâng cuøng laø ngöôøi Ñöùc, vaø töøng laø giaùm ñoác nôi Schumann daïy nhaïc. Mendelssohn maát tröôùc ñoù vaøi naêm. Bruckner mæm cöôøi, ñoùng vai nhaân chöùng cuûa voøng quay giöõa caùi soáng vaø caùi cheát maø Schumann ñang ñoái dieän. Nhöng khoâng ai nhaän roõ oâng cöôøi hay khoâng vì Bruckner chæ laø caùi phoâng môø nhaït, nhö moät oâ cöûa kính taâm linh trong phaân caùch vaø hoøa nhaäp hieän taïi vôùi quaù khöù. Hình aûnh töông phaûn giöõa aâm thanh cuûa nhöõng hoàn ma vaø giai ñieäu ñôøi soáng, theå hieän qua vieäc ñaùm ñoâng ñöùng nghe hoøa nhaïc, cuoàng nhieät nhö saám chôùp. “Paganini treû tuoåi” ôû ñaây muoán noùi tôùi chi tieát Paganini thaønh coâng raát sôùm, heát thaønh coâng naøy tôùi thaønh coâng khaùc, trình dieãn laàn ñaàu luùc môùi 11 tuoåi vaø sau 30 tuoåi raát hieám khi coøn trình dieãn. OÂng laø moät thieân taøi tôùi möùc ñoä moãi laàn trình dieãn ñeàu laøm ñieân cuoàng khaùn giaû, nhö coù ma quæ aùm vaøo. Chaúng khaùc naøo Schumann ñang nhaäp vaøo hoàn ma Mendelssohn. Nhöng hình aûnh Paganini trình dieãn tröôùc daân laøng trong buoåi hoøa nhaïc ñaày kích ñoäng aáy laïi laø quaù khöù, so vôùi Schumann laø thôøi hieän taïi, vì Paganini ñaõ ra ngöôøi thieân coå tröôùc ñoù raát laâu. Nhö vaäy thaät söï hai hình aûnh ñaûo ngöôïc, laãn loän giöõa cheát vaø soáng, caùi soáng laïi tröôùc caùi cheát. Moät thôøi ñeå cheát: laø hai naêm cuoái ñôøi, Schumann trong döôõng trí vieän. Hình aûnh maûnh giaáy vuïn chao lieäng cuoái ñöôøng noùi ñeán söï chaám döùt saùng taùc cuûa ngöôøi ngheä só, böôùc döøng chaân. Schumann veõ nguyeät ngoaïc giai ñieäu treân cöûa soå cuûa gian bieät phoøng chæ coøn laø nhöõng rung ñoäng, khoâng thaønh taùc phaåm, duø raèng khung caûnh vaø cuoäc soáng muoân ñôøi vaãn theá. Buoåi chieàu möa baây giôø vaéng laëng nhöõng aâm giai, duø raèng, “chieác xe baén nöôùc tung toùe” chính laø ñôøi soáng vaãn coøn ñaày naùo nhieät. “Thaân nhaân cuûa Berlioz thaát kinh” laø ñaùm ñoâng quaù xuùc ñoäng tröôùc caùi cheát ñaày kòch tính cuûa Shumann, ñaõ moät laàn traàm mình treân doøng soâng Rhine, vì Berlioz coøn soáng sau ñoù raát laâu. Liszt khoùc vaø Paganini tuoåi treû chôi ñaøn laø hai hình aûnh traùi ngöôïc gheùp vaøo nhau, vì Liszt laø ngöôøi chòu aûnh höôûng cuûa Paganini, luùc Paganini maát, Liszt môùi 20 tuoåi. Liszt khoùc laø neùt veõ coâ ñoïng cuûa ñaùm ñoâng, thöôøng öùa nöôùc maét vì xuùc ñoäng khi thöôûng thöùc Paganini trình dieãn. Caâu keát luaän nhaéc laïi vôï Haydn laáy nhaïc loùt khuoân baùnh noùi leân hình töôïng, nhöõng taùc phaåm baát huû coù ñöôïc laø do nhöõng döôõng chaát traàn gian, vaø ñôøi soáng töôi ñeïp hôn cuõng nhôø coù taùc phaåm cuûa nhöõng baäc thieân taøi. Ñeán ñaây, chuùng ta phaùt hieän theâm moät chi tieát, neáu Schumann coù ñöôïc moät ngöôøi vôï yeâu thöông chaêm soùc thì Haydn laïi coù ngöôøi vôï teû laïnh, ngöôïc ñaõi, neáu Gustav Holst laän ñaän vì coâng danh thì Paganini laïi thaønh coâng quaù sôùm. Caùi quaù ñoä cuûa ñôøi soáng nhöõng thieân taøi cho chuùng ta khaùi nieäm, cuoäc ñôøi ngheä só

TC THÔ 27

•

239

chaúng nhöõng phaûi ñau caùi ñau cuûa ngöôøi bình thöôøng maø coù khi phaûi ñau hôn gaáp boäi, môùi coù ñuû ñeå taïo neân taùc phaåm coù khaû naêng caûm thoâng ñöôïc vôùi moïi con ngöôøi. Baøi thô khoâng coù tính chaát bi hay haøi maø chæ toaøn nhöõng hình aûnh, moät cuoán phim môû ra vaø kheùp laïi, nhö caâu chuyeän keå, laøm baät leân yù nghóa, söï gaén boù vaø xuyeân suoát töøng giai ñoaïn giöõa quaù trình cuûa kieáp soáng vaø saùng taïo. Neáu theå luaät iambic ñaõ laø hình thöùc laäp laïi roài neân khoâng caàn laäp laïi nhöõng caâu chöõ, nhöng trong baøi thô naøy taùc giaû laäp laïi raát nhieàu hình aûnh vaø caâu chöõ, gioáng nhö taân hình thöùc Vieät. Ngöôøi ñoïc deã möôøng töôïng ra söï phaûn hoài vaø laäp laïi cuûa Hieäu ÖÙng Caùnh Böôùm, vaø moãi laàn laäp laïi yù nghóa moãi khaùc. Thôøi gian tuyeán tính laø cuoäc ñôøi cuûa taùc phaåm, vaø cuûa Schumann; thôøi gian phi tuyeán tính laø nhöõng ñaûo loän, ñan cheùo vaøo nhau, quaù khöù bieán thaønh hieän taïi vaø hieän taïi laø quaù khöù, hay caû hai cuøng xaûy ra moät luùc, laøm ngöôøi ñoïc mô mô hoà hoà, moät loaïi thôøi gian fractal cuûa hoãn mang. Chaéc chaén, baøi thô coøn nhieàu caùch lyù giaûi khaùc nhau, moät baøi thô taân hình thöùc raát hay, neáu chuùng ta ñoïc ñi ñoïc laïi baèng nguyeân baûn, ñeå nghe ñöôïc nhöõng aâm thanh daáy leân.

240

•

TC THÔ 27

Ñoïc thô Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung Chìa khoùa Ai cuõng coù ít nhaát moät chìa khoùa ñeå môû moät caùi cöûa vaø moät chuøm khoùa thì coù nhieàu chìa ñeå môû ñuû thöù cöûa keå caû nhöõng caùi cöûa ñaõ thay oå khoùa maø chìa thì vaãn coøn nguyeân trong chuøm khoâng daùm vaát ñi vì khoâng coøn nhôù cöûa naøo vôùi cöûa naøo vaø chìa naøo thì voâ duïng vaø chìa naøo thì laø chìa chính môû ñöôïc heát taát caû moïi caùi cöûa coù cuøng moät thöù oå cuûa caên nhaø ñaõ doïn ra laãn loän vôùi chìa cuûa nhaø môùi nhaø cuõ nhaø cho thueâ chia phoøng coù cöûa ra vaøo rieâng moät chìa cho coång moät chìa cöûa tröôùc moät chìa khoùa xe coù baùo ñoäng luûng laúng keà beân chìa cöûa phoøng laøm vieäc maát thì phaûi ñeàn vaøi traêm ñoàng nhieàu hôn tieàn ñeàn chìa khoùa tuû saét ngaân haøng baèng nöûa loùng tay nhöng cuõng ñuû laøm naëng theâm nhöõng chuøm khoùa khua leng keng trong tuùi quaàn hay naèm taän ñaùy ví. Ñaáy laø chöa keå nhöõng thöù chìa môû cöûa bí aån ñôøi soáng trí thöùc con ngöôøi maø ai cuõng coù chìa giaû toán chín möôi chín xu laøm ôû Home Depot. Dec. 2001 Baøi thô cuûa Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung veõ ra moät khung caûnh khaùc haún vôùi baøi thô cuûa Nguyeãn Thò Khaùnh Minh. Nhòp ñieäu trong baøi thô “Buoåi saùng Ñoïc Baùo” töø toán, nhö ñang troø chuyeän, coøn trong baøi thô “Chìa Khoùa” gaáp

TC THÔ 27

•

241

gaùp, voäi vaõ gôïi tôùi nhòp ñoä ñôøi soáng Myõ. Môùi nhìn, baøi thô goàm hai ñoaïn thaät daøi vaø thaät ngaén, theå thô luïc baùt khoâng vaàn cuõng caâu daøi caâu ngaén, baùo hieäu nhòp ñieäu maïnh cho toaøn baøi thô. Söï khaùc bieät trong caùch theå hieän laø trong baøi thô cuûa Nguyeãn Thò Khaùnh Minh, nhöõng hình aûnh vaø lieân töôûng tuaàn töï hieän ra, coøn baøi thô cuûa Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung noùi thaúng vaøo vaán ñeà. Toác ñoä ñoïc nhö bò moät löïc cuoán caøng luùc caøng nhanh, ñeán ñoä khoâng kòp nhaän ra yù nghóa baøi thô. Neáu theå luaät trong thô tieáng Anh ñoái khaùng vôùi yù nghóa, taïo neân xung ñoäng, xung ñoäng taïo neân nhòp ñieäu thì ôû ñaây theå thô Vieät vì chæ nöông theo ngoân ngöõ töï nhieân, khoâng bò vöôùng vaøo luaät taéc neân söùc kieàm cheá khoâng ñuû laøm baät leân yù nghóa. YÙ nghóa baøi thô rôi vaøo hoãn mang, töôûng chöøng nhö yù naøy bò nhòp ñieäu cuoán ñi quaù nhanh choàng leân yù khaùc. Neáu nhòp ñoïc chaäm laïi, chuùng ta seõ nhaän ra môû ñaàu taùc giaû noùi chung, ai cuõng phaûi coù ít ra vaøi caùi chìa khoùa, khoùa cöûa nhaø, cöûa phoøng, khoùa xe, khoùa cuûa phoøng laøm vieäc... Trong doøng 10 “vaø chìa naøo thì laø chía chính môû”, hai chöõ “thì laø” ñöùng lieàn nhau laøm cho nhòp ñieäu ñang troâi chaûy boãng bò khöïng laïi, nhö doøng suoái bò moät hoøn ñaù laøm reõ nhaùnh. Neáu trong vaên xuoâi thì thöøa moät chöõ, nhöng trong thô laïi coù taùc duïng laøm chaäm bôùt nhòp ñoïc. Nhöõng chöõ laäp laïi cuõng vaäy, toái kî trong vaên xuoâi nhöng laïi laø moät yeáu toá maïnh nhaát cuûa thô. Chuøm chìa khoùa laø vaät taàm thöôøng nhoû moïn, khoâng ai ñeå yù ñeán nhöng laïi laø vaät baát ly thaân, moät thöù thaàn hoä meänh. Nhaân vaät trong baøi thô bò aån ñi, nhö nhöõng chieác chìa khoùa, nhöng ñaëc ñieåm caù tính laïi ñöôïc laøm noåi baät leân baûn tính lô ñeãnh. Nhöõng chieác chìa khoùa cuõ, chæ vì khoâng boû ra khoûi chuøm chìa khoùa neân nhaân vaät laãn loän khoâng coøn bieát caùi naøo laø caùi naøo. Nhaân vaät cuõng khoâng phaûi laø ngöôøi ñi thueâ nhaø hay thueâ phoøng, maø laø moät ngöôøi laøm chuû caên nhaø, vì coù chìa chính môû ñöôïc heát caû caùc cöûa, nhaø coù ngaên phoøng cho thueâ, coù chìa khoùa môû tuû saét trong ngaân haøng. Trôû laïi vôùi noäi dung, ñeán ñoaïn ngaén sau, taùc giaû môùi noùi roõ yù ñònh cuûa baøi thô. Nhöõng caùi moác baùm (key words) giuùp ngöôøi ñoïc khoâng xa rôøi noäi dung baøi thô: “Chìa khoùa”, “nhaø cho thueâ chia nhieàu phoøng”, “ñôøi soáng trí thöùc”, “chìa giaû”. Nhö vaäy cuõng chöa ñuû, caàn phaûi hieåu theâm veà taùc giaû, du hoïc ôû Myõ vaøo naêm 1974, toát nghieâäp vaø soáng ôû ñaây ñaõ 30 naêm, laø dòch giaû nhöõng tieåu luaän veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi thaäp nieân 1980. Baøi thô “Chìa khoùa” muoán noùi tôùi moät khía caïnh trong ñôøi soáng Myõ. Moät hoïc giaû Hoa kyø ñaõ töøng thoát leân: “Toâi soáng trong moät xaõ hoäi haäu hieän ñaïi, toâi laø con ngöôøi haäu hieän ñaïi”. Chuû nghóa haäu hieän ñaïi ñaõ taïo neân nhöõng phong traøo tieàn phong töø kòch ngheä, tieåu thuyeát ñeán thô ôû thaäp nieân 1980, leân tôùi cöïc ñieåm vaø suy taøn vaøo thaäp nieân sau ñoù. YÙ nghóa cuûa thuaät ngöõ naøy, chæ ñôn giaûn laø ngay baây giôø, chaúng khaùc naøo quan nieäm cuûa thieàn hoïc phöông Ñoâng, naém baét nhöõng khoaûnh khaéc thöïc taïi.

242

•

TC THÔ 27

Vaøo thaäp nieân 1980, nhöõng nhaø trieát hoïc cho raèng xaõ hoäi Myõ laø moät vuøng ñaát toát thöïc haønh chuû nghóa haäu hieän ñaïi. Thaät ra, chuû nghóa haäu caáu truùc cuõng nhö haäu hieän ñaïi chæ laø moät phöông phaùp luaän ñeå giaûi thích nhöõng hieän töôïng xaõ hoäi. Khi maùy ñieän toaùn ñaõ ñöôïc thoâng duïng vaø aùp duïng, xaõ hoäi toå chöùc ñieàu haønh theo nhöõng maõ soá. Moãi caù nhaân coù nhieàu maõ soá, tuøy theo moái giao tieáp, thoâng tin veà maët naøo, mua baùn, baûo hieåm, an ninh xaõ hoäi, toäi phaïm, trôï caáp... Ngay caû moãi maët haøng cuõng nhö khaùch haøng cuõng ñeàu ñöôïc maõ soá hoùa. Coù nhöõng maõ soá bieán ñi, vaø coù nhöõng maõ soá hieän ra, khi moät caù nhaân thay ñoåi vò trí trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Töø ñoù ngöôøi ta nhaän ra moãi con ngöôøi coù nhieàu baûn ngaõ khaùc nhau, vaø khoâng coù baûn ngaõ naøo laø toaøn theå moät con ngöôøi, cuõng nhö caên nhaø coù nhieàu phoøng vaø moãi phoøng coù moät chieác chìa khoùa. Chieác chìa khoùa laø maõ soá cuûa caên phoøng. Ngay caû thöïc taïi cuõng laø do nhieàu thöïc taïi chaëp laïi. Khi chuùng ta laùi xe, nhìn qua kính chieáu haäu, hai kính beân hoâng, kính ñaèng tröôùc, moãi chieác kính cho ta thaáy moät phaàn cuûa thöïc taïi, luoân luoân thay ñoåi vaø khoâng coù maët naøo laø toaøn phaàn thöïc taïi. Khoâng ai coù khaû naêng thaáy toaøn phaàn thöïc taïi cuøng moät luùc, cuõng nhö khoâng ai coù theå phaân thaân cuøng moät luùc ôû moïi caên phoøng. Nhö vaäy, ngay caû baûn ngaõ cuûa toaøn theå moät con ngöôøi cuõng khoâng coù thöïc, khoâng ai coù theå thaáy naém baét, ngay caû chính mình, töøng luùc moät, chuùng ta ñaõ khaùc. Trong ñôøi soáng bình thöôøng, moãi ngaøy chuùng ta phaûi soáng vôùi raát nhieàu vai troø khaùc nhau, laø oâng baø, cha meï, anh em, coâng nhaân vieân chöùc, thöông gia, moät ngöôøi baïn, ngöôøi tình... nhöng coù bao giôø chuùng ta soáng troïn ñöôïc vôùi nhöõng vai troø ñoù khoâng? Chaéc chaén laø khoâng. Thí duï, trong coâng vieäc, duø say meâ laém thì cuõng chæ trong khoaûnh khaéc hieám hoi naøo ñoù thoâi, vaø khi nhaäp vaøo coâng vieäc roài thì chuùng ta cuõng khoâng coøn nhaän ra chính mình. Khi chuùng ta böôùc ra khoûi noãi ñam meâ thì laäp töùc nhöõng hình aûnh, moái baän taâm töø nhöõng vai troø (hay baûn ngaõ) khaùc uøa vaøo. Bôûi vì cuøng moät luùc chuùng ta soáng vôùi raát nhieàu chieàu kích khaùc nhau. Nhö vaäy, khoâng luùc naøo chuùng ta bieát ñöôïc thaät söï baûn ngaõ cuûa mình. Chuùng ta laø nhöõng keû khaùc. Ngay trong giaác nguû, khi khoâng coøn soáng vôùi baûn ngaõ naøo, nhöng söï thaät, nhöõng baûn ngaõ khaùc nhö nhöõng phaàn maûnh vaãn tieáp tuïc xen keõ trong giaác mô. Phaûi chaêng nhöõng aùnh chôùp saùng trong ñôøi ñöôïc ghi laïi qua nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät, cuõng chính laø baûn sao cuûa baûn ngaõ ngöôøi ngheä só? Nhöng duø theá naøo, caâu hoûi ñôn giaûn, “chuùng ta laø ai?” seõ chaúng bao giôø coù caâu traû lôøi. Vaø söï thaät cuõng chæ coù yù nghóa töông ñoái, bôûi coù raát nhieàu söï thaät, vaø khoâng coù söï thaät naøo laø hoaøn toaøn ñuùng. Soáng trong thôøi ñaïi ña thöïc taïi, ña baûn ngaõ nhö vaäy, con ngöôøi deã thích nghi vôùi moïi hoaøn caûnh, hoøa nhaäp ñöôïc vôùi ñôøi soáng muoân maøu muoân veû. Nhö vaäy chaúng neân thô sao.

TC THÔ 27

•

243

Nhaân vaät vì vaäy khoâng ñöôïc ñònh danh, coù theå laø taùc giaû vaø cuõng coù theå khoâng, lôø môø, khoâng roõ raøng. Caâu chuyeän keùo theo moät ngaû khaùc, khoâng ai daùm töï coi mình laø ñaït tôùi caùi bieát. Moät kyõ sö ra tröôøng, cuõng chöa phaûi laø coù kieán thöùc, kieán thöùc phaûi ñöôïc hoaøn thieän trong thöïc haønh. Nhöng ngay khi ñang thöïc haønh, bao nhieâu sô suaát vaãn xaûy ra, ñoù laø chöa keå luùc naøo cuõng phaûi caäp nhaät vôùi thay ñoåi veà nhöõng thoâng tin môùi. Thöïc haønh laø tieán trình giaûi tröø kieán thöùc ñeå chuùng ta coù khaû naêng tieáp caän theâm nhöõng kieán thöùc môùi. Nhö vaäy kieán thöùc cuõng nhö thöïc taïi vaø baûn ngaõ luoân luoân bieán ñoåi. Nhöõng ñònh nghóa vaø khaùi nieäm cuõ phaûi ñöôïc nhìn laïi cho phuø hôïp vôùi thôøi ñaïi. Thí duï, chuû nghóa haäu hieän ñaïi cuõng chæ laø hoùa thaân cuûa chuû nghóa haäu caáu truùc, vaø taân tu töø laø moät ñònh nghóa khaùc veà quan nieäm tu töø. Phöông Ñoâng cuõng coù quan nieäm, “Tri haønh hôïp nhaát”, vaø haäu hieän ñaïi cuõng cho thaáy, kieán thöùc neáu khoâng aùp duïng vaøo trong thöïc haønh hay trong thöïc teá ñôøi soáng thì chöa theå goïi laø kieán thöùc.. Moät caâu chuyeän vui vui, khi ñeà caäp tôùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi thaäp nieân 1980 ôû nhöõng xaõ hoäi baét ñaàu tieân tieán nhö Singapore, Hoàng Koâng, Ñaøi Loan, nhöõng nhaø nghieân cöùu cho raèng ñaëc ñieåm cuûa xaõ hoäi haäu hieän ñaïi ôû caùc xöù naøy laø chuyeân saûn xuaát nhöõng maët haøng giaû. Ñieàu giaûi thích naøy caên cöù vaøo quan ñieåm vaät giaû (simulacrum) cuûa Jean Braudrillard. “Chìa giaû” trong baøi thô noùi ñeán söï sao cheùp, khoâng phaûi chæ laø caâu noùi mæa mai, moät khía caïnh khaùc cuûa haäu hieän ñaïi. Con ngöôøi thaät cuûa chuùng ta cuõng chæ laø söï sao cheùp khoâng coù nguyeân baûn töø raát nhieàu theá heä tröôùc ñoù. Cuõng nhö moät chöông trình ca nhaïc ñöôïc daøn döïng thaâu vaøo video, roài sao ra haøng loaït ñeå baùn. Nhöõng gì chuùng ta thöôûng thöùc treân maøn hình cuõng chæ laø nhöõng baûn sao, coøn hình aûnh thaät thì ñaõ maát ngay khi thaâu xong, khoâng coøn laïi daáu veát gì. Ñieàu naøy loâi ngöôøi ñoïc ngöôïc leân vôùi hình aûnh nhöõng chieác chìa cuõ ôû ñoaïn treân, laøm taêng saéc ñoä giöõa aûo vaø thöïc, ñeâà caäp tôùi hieän traïng cuûa nhöõng ngöôøi di daân Vieät, chieác chìa cuõ laø hieän thaân cuûa moät neàn vaên hoùa cuõ, duø khoâng coøn phuø hôïp vôùi xaõ hoäi môùi nhöng trong thaâm saâu vaãn aån trong loøng moãi con ngöôøi Vieät. Chieác chìa cuõ hieän dieän trong chuøm chìa khoùa, töôûng nhö voâ duïng nhöng laïi coù taùc duïng noùi leân quan ñieåm, khoâng coù gì maát ñi cuõng nhö khoâng coù gì thaät söï hieän höõu, chæ coù chuùng ta thaáy hoaëc khoâng thaáy maø thoâi. Söï khaùc bieät vaên hoùa ñöa tôùi nhöõng laàm loän, khoù xöû nhö nhöõng luùc phaûi ñi tìm cho ñuùng chieác chìa ñeå tra vaøo oå khoùa. Cuõng nhö bao nhieâu saéc daân khaùc, nhöõng ngöôøi di daân Vieät quaàn tuï vôùi nhau, vì cuøng chung moät neàn vaên hoùa. Nhöõng chieác chìa khoùa cuõ, ôû moät maët naøo ñoù laïi chaúng phaûi laø cuõ. Chìa thaät, chìa giaû, chìa voâ duïng ñeàu ñöôïc söû duïng ñeå neâu leân nhöõng söï vieäc, nhöõng vaán ñeà quyeän vaøo nhau. Vaø

244

•

TC THÔ 27

döôøng nhö nhöõng theá heä di daân, cuøng moät luùc vaãn soáng vôùi hai theá giôùi, noåi troâi giöõa hai neàn vaên hoùa, vaø chaúng caùi naøo aên khôùp vôiù caùi naøo. Söï xung khaéc ñöa ñeán ñoå vôõ, nhö chieác chìa khoùa khoâng aên vôùi oå khoùa. Quay veà ñaâu cuõng thaáy baát an, thoâi thì ñaønh choïn vaên chöông ñeå vöôït leân khoûi nhöõng phaân caùch, hoøa ñieäu giöõa thöïc vaø aûo. Nhöng vaên chöông laïi gaén lieàn vôùi ñôøi soáng thöôøng nhaät, luùc naøo cuõng ñoåi thay, chuû nghóa haäu hieän ñaïi thoaét thay daïng ñoåi teân trôû thaønh Taân hình thöùc. Taùc giaû choïn theå thô taân hình thöùc vì tinh thaàn hoøa giaûi cuûa noù, giöõa neàn vaên hoùa naøy vaø vaên hoùa khaùc, giöõa truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi, giöõa queâ nhaø vaø queâ ngöôøi. Nhö vaäy, töø moät xaõ hoäi haäu hieän ñaïi, qua böôùc ñeäm cuûa coäng ñoàng di daân, taùc giaû coù theå laøm moät cuoäc haønh trình ngöôïc veà vôùi ca dao. Baøi ca dao noái keát ñoàng thôøi noùi leân khía caïnh tieâu cöïc trong ñôøi soáng cuûa ngöôøi di daân Vieät, möùc ñoä ly dò khaù cao do söï xung ñoät vaên hoùa, cuõng laïi laø moät baøi luïc baùt: Ñoàng tieàn Vaïn lòch Thích boán chöõ vaøng Anh tieác coâng anh gaén boù vôùi naøng baáy laâu Baây giôø naøng laáy choàng ñaâu Ñeå anh giuùp ñôõ traêm cau nghìn vaøng Naêm traêm anh ñoát cho naøng Coøn naêm traêm nöõa giaûi oan lôøi theà Xöa kia noùi noùi theà theà Baây giôø beû khoùa trao chìa cho ai Baây giôø naøng ñaõ nghe ai Gaëp anh gheù noùn chaïm vai chaúng chaøo. So saùnh giöõa theå luïc baùt cuûa ca dao vaø luïc baùt khoâng vaàn cuûa baøi thô “Chìa khoùa”, chuùng ta thaáy, baøi ca dao nhôø coù vaàn neân giai ñieäu cuûa baøi thô nheï nhaøng, töø toán, nhö moät ngöôøi ñang thöôûng thöùc höông vò cuûa moät taùch traø, coøn baøi luïc baùt khoâng vaàn laïi chuyeån töø giai ñieäu qua nhòp ñieäu, soâi noåi, cuoàng nhieät nhö ñang nhaáp moät hôùp röôïu maïnh. Moãi baøi coù caùch thöôûng ngoaïn rieâng, tuøy yù thích cuûa ngöôøi ñoïc. Baøi ca dao khaù ñaëc bieät, hai caâu ñaàu 4 chöõ, caâu thöù ba 11 chöõ, sau ñoù môùi ñoàng ñeàu luïc baùt, noùi leân caùi baát bình thöôøng. Baøi thô xuaát hieän vaøo khoaûng trieàu Leâ, thôøi Trònh Nguyeãn, theá kyû 17. Taát caû caùc yeáu toá ñoù chaúng khaùc naøo, sau thôøi kyø phaân chia, roài thoáng nhaát, hình thaønh nhöõng coäng ñoàng di daân Vieät nôi xöù ngöôøi. Caùi coäng ñoàng di daân aáy, sau moät thôøi kyø baát oån ñònh roài seõ oån ñònh khi nhöõng thaønh vieân cuûa noù quen daàn vôùi ñôøi soáng môùi. “Ñoàng tieàn Vaïn lòch” cuõng khoâng phaûi laø tieàn Vieät, Vaïn lòch laø nieân hieäu nhaø Minh beân Taøu, laø ñoàng tieàn Taøu, laøm chuùng ta lieân töôûng tôùi ñoàng Ñoâ la Myõ. Hình töôïng ngöôøi ñaøn baø laø oå khoùa, ngöôøi ñaøn oâng laø caùi chìa. Traêm cau nghìn vaøng noùi leân

TC THÔ 27

•

245

lôøi theà non heïn bieån, soáng troïn ñôøi vôùi nhau. Nhöng roài vì ham cuûa caûi vaät chaát, ngöôøi ñaøn baø ñaõ phuï lôøi theà. Naêm traêm ôû ñaây laø naêm traêm tieàn vaøng maõ, ñoát ñi ñeå coi nhö naøng ñaõ cheát trong loøng mình, vaø ñoàng thôøi giaûi ñi nhöõng lôøi theà naêm xöa. Baøi thô khoâng nhöõng noùi leân ñöôïc heát yù tình cuûa moät ngöôøi soáng trong theá giôùi ña vaên hoùa, coøn noùi leân ñöôïc baûn chaát chaân chaát cuûa taùc giaû. Bôûi chính baûn chaát aáy cuõng goùp phaàn khoâng nhoû trong söï noái keát, ñi töø hieän thöïc veà vôùi ca dao. Baøi thô, neáu moät ngöôøi ñoïc ôû trong nöôùc, seõ chæ nghe thaáy nhöõng aâm thanh leng keng cuûa chuøm chìa khoùa, vôùi ngöôøi ñoïc ôû Myõ, seõ thaáy caùi thaân quen vì moãi ngöôøi ñeàu phaûi coù moät chuøm chìa khoùa. Nhöng neáu giaûng giaûi kyõ hôn thì ngöôøi ñoïc môùi nhaän ra theâm nhöõng yeáu toá aån duï, lieân töôûng cuûa baøi thô. Baøi thô coù khaû naêng duøng nhöõng khaùi nieäm caên baûn cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi ñeå giaûi thích hieän töôïng ñôøi soáng trong xaõ hoäi ñoù. Taùc duïng cuûa baøi thô coù theå töông ñöông vôùi moät cuoán tieåu thuyeát, coù söùc ñaåy maïnh meõ, taïo neân söï töôûng töôïng phong phuù nôi ngöôøi ñoïc. Ñoïc thô vì vaäy raát khoù, phaûi baùm chaéc vaøo noäi dung môùi coù theå khoâng sa ñaø vaøo nhöõng suy dieãn voâ caên côù. Bôûi vì khi suy dieãn, ngöôøi ñoïc deã coù caûm töôûng, nhöõng ñieàu suy dieãn khoâng dính daùng gì ñeán thô, ngöôøi ñoïc seõ queân caû baøi thô laãn suy dieãn, vaø nhö vaäy seõ laøm maát ñi taùc duïng cuûa thô, vaø laøm maát luoân thô.

Kheá Ieâm ñoïc Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung, sinh naêm 1955, du hoïc Myõ 1974, laøm vieäc trong ngaønh vi tính. Vieát truyeän ngaén töø 1985. Ñaõ in taäp truyeän “Ñeâm Roài Cuõng Ñi Qua” do Tuû Saùch Caønh Nam xuaát baûn. Baét ñaàu ñaêng thô töø naêm 1997.

Ghi chuù Baøi ca dao do anh Nguyeãn Tieán Vaên sao luïc vaø giaûi thích: Boán chöõ vaøng laø: Vaïn Lòch Thoâng Baûo. Thoâng laø löu thoâng, Baûo laø baûo vaät, noùi veà töông quan giöõa ngöôøi vaø ngöôøi thoâng qua vaät chaát. Ñoàng tieàn Vaïn Lòch hình troøn ôû giöõa laø moät loã vuoâng duøng ñeå xaâu laïi vôùi nhau vì 1 quan tieàn goàm 360 ñoàng nhö vaäy. Troøn laø trôøi, töôïng tröng cho coõi bieát (tri), vuoâng laø ñaát, töôïng tröng cho haønh ñoäng, tri haønh hôïp nhaát. ÔÛ giöõa laø coõi khoâng, laø choã con ngöôøi thoâng caûm vôùi nhau, ñi suoát coõi trôøi coõi ñaát. 360 ñoàng tieàn cuõng gôïi tôùi hình troøn 360 ñoä vaø 4 goùc vuoâng hôïp laïi cuõng laø 360 ñoä.

246

•

TC THÔ 27

Nguyeãn thò Ngoïc Nhung

TÌNH Thænh thoaûng nhôù anh, toâi noùi coù. Nhöng quaû thaät coù luùc toâi chaúng nhôù ai caû neân phaûi noùi khoâng. Moät ngaøy bình thaûn ñi qua khoâng aán töôïng bieát traû lôøi sao ñeå anh vaãn yeâu toâi. Khoâng phaûi khoâng nhôù thì khoâng yeâu, nhöng thaät ra coù luùc nhôù maø khoâng yeâu vaø coù luùc yeâu maø khoâng nhôù vaø coù luùc vöøa yeâu vöøa nhôù vöøa böïc doïc. Ñöøng hoûi sao böïc boäi khi yeâu. Toâi laø theá, yeâu ñöông thì böïc boäi nhöng vaãn yeâu

TC THÔ 27

trong khi toâi ñoaùn haún laø anh ñaõ yeâu thì khoâng phaûi thaéc maéc. OÂi ñaøn baø, laém raéc roái. Hoài treû, luùc möôøi ba thì toâi coù aám öùc khoâng ñöôïc laø con trai ñeå töï do ra vaøo aên noùi laøm gì cuõng vaãn ñöôïc cöng ñöôïc chieàu ñöôïc tha thöù, nhöng giôø quaù ba möôi, toâi chæ muoán tieáp tuïc laøm ñaøn baø ñeå ñöôïc anh yeâu.

•

247

248

•

TC THÔ 27

Xeáp thieäp cöôùi Toâi ngoài xeáp thieäp cöôùi. Naøy laø tôø trong. Naøy laø tôø ngoaøi. Ñaây laø giaáy loùt. Ñaây tôø traû lôøi. Bao thö lôùn nhoû. Toâi ngoài xeáp thieäp boû vaøo bao nhoû roài bao lôùn. Laéc laéc tôø giaáy cho kim tuyeán rôi bôùt. ÔØ, nhôù laéc laéc tôø giaáy. Nhôù phuûi bôùt thöù laáp laùnh khoù chòu. Ñaõ baûo ñöøng maø nhaø in chaúng buoàn nhôù. Ñaõ baûo moät roài laïi hoaù ra hai, bao thö lôùn nhoû raéc roái. Ñaõ muoán giaûn dò maø thaønh ra phöùc taïp. Doøng hoï ñoâi beân chia ba chia boán, xeû naêm xeû baûy. Beân noäi beân ngoaïi, ngöôøi coøn keû maát, ai chaáp noái ai thích ñi rong. ÔØ, phaûi lieät keâ cho heát treân döôùi ñeà hueà nhöng dieän tích thieäp cöôùi coù haïn. Cuõng may. Toâi ngoài xeáp thieäp cöôùi, moät chieàu thaùng baûy, trôøi noùng haàm. Phía baéc chaùy röøng chaùy nhaø, nôi ñaây toâi ngoài xeáp thieäp cho ñaùm cöôùi ñaàu thu. Söïc nhôù tôùi anh. Ñang ôû ñaâu vaäy?

TC THÔ 27

NGUYEÃN PHAN THÒNH

GIAÁC MÔ TOÂI toâi mô gaëp toâi ñi qua soâng ñi qua suoái coù khi ñi leân ñoài ñi xuoáng ñoài nhieàu laàn ñi leân nuùi ñi xuoáng nuùi nhöng khoâng bao giôø ñang ngoài toâi mô gaëp toâi vaø toâi trong mô hoûi toâi ñi ñaâu tìm ai laøm gì toâi laøm quen toâi vaø hai toâi ñi xuoáng ñoài ñi qua soâng ñi leân nuùi hai toâi ñi qua suoái ñi tôùi ñi tôùi vaø leân nuùi xuoáng nuùi khoâng gaëp ai toâi hoûi toâi trong mô nhaø mình vaø toâi trong mô khoâng bieát queâ mình ñi heát hoøang hoân ñi tôùi bình minh khoâng coù baét ñaàu chaúng coù taän cuøng khoâng tuyeät voïng khoâng hy voïng vaãn toâi vaø toâi vöøa laø hai vöøa moät mình toâi mô gaëp toâi vaø toâi gaëp toâi mô toâi mô toâi chöa moät laàn ñöôïc ngoài nhöng chaéc chaén beân kia giaác mô naøy chuùng toâi seõ naèm xuoáng chung moà 8/9/2003

•

249

250

•

TC THÔ 27

ÑAÀN ÑOÄN ÑOÄC ÑÒA maët muõi ñaàn ñoän ñoäc ñòa moãi ngaøy theâm theá khoâng tin khoâng hieåu noåi vaø anh cöôøi nhö ñeåu tinh hoa ñaõ chín thum thuûm thoái muøi hoa söõa naùch roán em ngöûa nghieâng saân ñình ngaøy leã toå maët muõi ñoäc vaø naùch roán thoái aáy vaø anh cöôøi nhö ñeåu aáy laø oâ nhuïc cuûa moät thôøi laø em laø tình yeâu cuûa anh cheát thaät roài laø khoán cuøng maët ñaát chuùng ta maát coõi ngöôøi 18/4/04

TC THÔ 27

•

Nguyeãn Hoaøi Phöông

noùi vôùi nhau ôû moät quaùn su si & neáu maøy ngoài ôû moät goùc nhö moät thaèng aên maøy nhìn ngöôøi qua ngöôøi laïi thì maøy môùi thaáy cuoäc ñôøi maøy voâ nghóa nhö theá naøo neáu maøy ngoài ôû moät xoù nhö moät keû haønh khaát nhìn ngöôøi ra ngöôøi vaøo thì maøy môùi thaáy ñôøi maøy chaúng laø caùi quaùi gì thoâi thì maøy haõy yeân phaän vôùi moät tôø baùo cuõ moät quyeån saùch naùt haõy baèng loøng vôùi moät coác caø pheâ cuoái bình ñaéng ngaét moät coác bia quaù ñaùt chua loeùt ngoài yeân ñaáy maø nhìn ngöôøi ta ra ra vaøo vaøo ngoài yeân ñaáy maø nhìn ngöôøi ta ñi ñi laïi laïi nhìn ngöôøi ta nhìn maøy moät caùch gheû laïnh khinh bæ nhö nhìn moät con choù ñoùi nhìn ngöoøi ta loùng ngoùng caàm ñuõa nhìn ngöôøi ta boác thöùc aên nhìn ngöôøi ta nhoàm nhoaøm nhai nhìn ngöôøi ta huùp soät soaït nhìn ngöôøi ta thì thaàm ngöôøi ta cöôøi ngöôøi ta vuoát toùc vuoát maù ngöôøi

251

252

•

TC THÔ 27

ta aâu yeám nhau nhìn ngöôøi ta taát baät voäi voäi vaøng vaøng khaån tröông nhìn ngöôøi ta quaùt thaùo ngöôøi ta caùu gaét chöûi bôùi nhau nhìn ngöôøi ta thænh thoaûng laïi lieác nhìn maøy xem maøy ñang nhìn ñi ñaâu nhìn maøy ñang nhìn caùi baêng chuyeàn voâ hoàn ñang chaàm chaäm laïnh luøng quay ñöa nhöõng baùt nhöõng ñóa nho nhoû ñöïng su si nguoäi ngaét nguoäi ngô ñeán beân nhöõng ngöôøi aên nhìn nhöõng caùnh tay thoaên thoaét tieáp ñoà aên vaøo baêng chuyeàn nhöõng caùnh tay thoaên thoaét laáy ñoà aên töø baêng chuyeàn ra taát caû chính xaùc nhö nhöõng boä phaän cuûa moät coã maùy neáu maøy môùi coù moät ngaøy nhö theá maø maøy ñaõ caûm thaáy buoàn chaùn caûm thaáy thaát voïng thì ñôøi maøy coøn buoàn chaùn maõi maõi ñôøi maøy coøn thaát voïng daøi daøi maøy neân nhôù laø maøy phaûi luyeän phaûi taäp laøm quen vôùi moïi hoaøn caûnh maøy phaûi taäp queân chính maøy laø maøy ñi thaät söï coù phaûi maøy chaúng laø caùi quaùi gì khoâng naøo, neáu& Munich, 30 - 7 - 04

TC THÔ 27

NGUYEÃN VAÊN CÖÔØNG BAÉC QUA Nhaø gaùc cuûa gaõ cöûa soå hoâng ñoài dieän vôùi hoâng nhaø gaùc cuûa aû chæ caùch nhau ñöôøng taøu löûa. Thöôøng ngaøy aû taäp theå duïc vaøo luùc saùu giôø saùng vaø möôøi giôø ñeâm, cöù moãi laàn taäp aû luoân côûi truoàng vaø cöûa soå môû troáng khoe caùi coâng söï phoøng thuû caáp ñaïi ñoäi vaø ñoâi goø boàng ñaûo côõ tieåu ñoaøn. Gaõ thì hoïc baøi cuõng ñuùng vaøo thôøi ñieåm cuûa aû taäp theå duïc. Cöù moãi laàn nhö vaäy maét gaõ luoân nhìn qua cöûa soå mieäng nheùp laàm raàm nhö ngöôøi ngoan ñaïo caàu kinh ñeå... coù ñeâm gaõ ñang nguû boãng bò rôi xuoáng saøn goã, gaõ loàm coàm boø daäy, moà hoâi tuoân roøng môùi söïc nhôù luùc caùi cuûa nôï cuûa gaõ ñang baéc qua hoâng cöûa soå cuûa nhaø aû, vöøa chaïm tôùi ñieåm ñen thì chôït coù chuyeán taøu löûa toác haønh, gaõ hoaûng hoát voäi ruùt veà thì nghe moät tieáng – kòch!

•

253

254

•

TC THÔ 27

Traàn Tieán Duõng

Vôøi vôïi heát bieát Anh laïi ñuùt voâ em-taän phía sau em. Vôøi vôïi moät bình minh heát bieát. Töø nuùi naøy sang nuùi khaùc, sau nuùi moät ñoùa loàn. Khoâng gì ñaùng laø maøu! Nhòp laøm tình chaûy muøi thuù muøi hoa. Khoâng gì khoâng leân maøu nöôùc söôùng, vaø daïng haùng moät vaùch nuùi maøu traêng vaø tröôøn veà guoàng loâng roái cuûa ñeâm, chæ laø moät chaám xa giöõa hai baép veá ñaãm maøu traêng, chæ laø chaêm soùc cho moät laàn sanh. Ta chôi nhau nhö khi ta chöa sanh, nhö khi maùu vaø tinh truøng coøn laø moà hoâi haùng ngöïa. Anh laïi ñuùt voâ emtaän phía sau em. Bình minh saùng noùng trong nöôùc maét. Thaùng 1-2004

TC THÔ 27

•

255

TRAÀN KIEÂU BAÏC

CHO NHÖÕNG NÖÛA NGAØY TIEÀU TUÏY Moät ñôøi khoå nhoïc ñi qua luùc naøo khoâng bieát. Nhöõng giaây haïnh phuùc troâi qua khi naøo chaúng hay. Chæ nöûa ngaøy tieàu tuïy laø luoân ôû laïi, thaät laâu, thaät saâu. Nöûa ngaøy chôø em treân ñoài heïn hoø cuõ, treo lô löûng nhöõng nhaùnh thoâng giaø. Nöûa ngaøy uùp maët treân trang saùch ôû goùc thö vieän vaéng tanh, buoàn ruõ röôïi nhöõng pho saùch traêm naêm khoâng ai sôø tôùi. Nöûa ngaøy theo Meï ra chôï nhìn ngöôøi ta baùn buoân, co ruùm nhöõng boù rau saãm maøu vì eá aåm. Nöûa ngaøy ngoài im laëng trong nhaø quaøng, chôø ñeán giôø thaêm thaèng baïn thaân vöøa qua ñôøi tuaàn tröôùc, quaøng maõi chöa ñöa ñi. Nöûa ngaøy khoâng vieát ñöôïc caâu chöõ naøo, troáng khoâng moät coõi suy tö ñaõ ñoùng baêng nhö töø ngaøn naêm tröôùc. Nhöõng nöûa ngaøy nhö vaäy laø nöûa ngaøy tieàu tuïy trong ñôøi. Goùp laïi thaønh nhieàu ngaøy tieàu tuïy mình khoâng hay. Thaønh ra moät ñôøi tieàu tuïy töø nhöõng nöûa ngaøy tieàu tuïy. Voã veà nöûa ngaøy tieàu tuïy, an uûi troïn kieáp ngöôøi! Coøn khoâng nhöõng nöûa ngaøy nhö theá trong ñôøi!? Coøn khoâng thôøi gian voã veà, an uûi??

256

•

TC THÔ 27

Kheá IEÂM

NGÖÔØI ÑAØN BAØ COÙ CHOÀNG Ngöôøi ñaøn baø coù choàng khoâng thaáy ngöôøi choàng laø choàng cuûa mình vaø ngôõ ngöôøi ñaøn oâng khoâng phaûi choàng cuûa mình laø choàng cuûa mình. Nguû vôùi nhau moät ñeâm saùng mai chia tay. Ngöôøi ñaøn baø li dò vôùi choàng ñeå laáy ngöôøi ñaøn oâng khoâng phaûi choàng cuûa mình. Caâu chuyeän cöù theá tieáp dieãn, ngöôøi ñaøn baø coù choàng laïi thaáy ngöôøi choàng khoâng phaûi choàng cuûa mình, li dò vôùi choàng ñeå laáy moät ngöôøi ñaøn oâng khaùc khoâng phaûi choàng cuûa mình. Ngöôøi ñaøn baø coù choàng khoâng bieát mình laø ai vaø khoâng bieát ngöôøi ñaøn oâng naøo ñuùng laø choàng cuûa mình. Caâu chuyeän cöù theá tieáp dieãn vaø khoâng bao giôø coù ñoaïn keát, hoaëc giaû cöù theá tieáp noái töø ngöôøi ñaøn baø coù choàng naøy sang ngöôøi ñaøn baø coù choàng khaùc. Nguû vôùi nhau moät ñeâm saùng mai chia tay. Ngöôøi ñaøn baø coù choàng, xeá chieàu, nhìn laïi cuoäc ñôøi mình, nöûa quen nöûa laï.

TC THÔ 27

inrasara

Chuyeän 6. traâu khoùc Nhöõng con traâu khoùc vaøo ñôøi toâi. Chaøng moc hieân ngang moät coõi daãn ñaøn qua ñoài coïp taùt phaûi moâng xe cam nhoâng chôû veà boû coû noù khoùc tin mình saép cheát, cha ñaøo hoá saâu luùt ñaàu choân vôùi ñaùm laù, meï khoùc. Ñuùng naêm sau caùi jiông giaø ñöùng khoùc nhìn chaùu chaét traän dòch saùu hai daét ñi troáng chuoàng coâ ñôn vôùi maáy cu con ngoài khoùc. Cu pac söøng daøi oanh lieät moãi muøa caï gaãy hai ñaàu caøy, cha qua ngoaïi caäu uùt huù maáy chuù troùi ñeø ra cöa maát gaàn nöûa söøng traùi, noù khoùc ñieân daïi giaãy ñaønh ñaïch nhö hoâm bò thieán, coøn hôn thieán troâng chaû gioáng ai, cha veà noù khoùc. Baïn ñi caëp naøng pateh maõi khoùc cho daùng ñeïp raát ñöïc cuûa mình, cha baét keùo xe ñôõ rieát thaønh quen, chuùng baïn queân maát noù caùi, coù moãi noù nhôù mình cöù trinh duø ñaõ qua ñi saùu muøa raãy, noù khoùc khoâng nöôùc maét. Nhöõng con traâu khoùc öôùt tuoåi daïi toâi.

•

257

258

•

TC THÔ 27

Chuyeän 8. moäng ñoäc Meï moäng ñoäc. Thaày kalông thoân cuoái ñung ñöa quaû laéc baùo naêm nay ñaïi haïn. Mang thai boïc khoái buoàn toâi chín thaùng thieáu ngaøy, meï ñeû. Vaãn chöa ñoäc, thaày phaùp noùi naêm toâi heát choûm soâng lu laøm luït troâi nöûa plaây keùo ñoå caên nhaø yô ñoäc toái boïn treû chuùng toâi chôi kuk dôp nguû lang cheát huït. ñaùnh ñoøn toâi, meï khoùc. Moäng coøn ñoäc hôn nöõa, thaày phaùn — thaèng klu — seõ laøm caùi gì raát kì quaëc, khaùc laï traàn ñôøi. Meï buoàn töø ngaøy boïc thai toâi nhö mang khoái u ñoäc. Moäng ñoäc aùm meï khoâng thoâi.

TC THÔ 27

Chuyeän 9. saùch hoang Khoâng coøn ai ñeå chuyeån laïi, baûn cheùp tay ngoån ngang pheá tích – saùch laøm hoang. Saùch khoâng tìm ra ngöôøi ñoïc, khoâng moät laàn ñöôïc laät leân nöõa – saùch hoang. Saùch bò truy ñuoåi, ñaøy ñoïa, saùch ñöôïc choân giaáu traän ñi taûn, saùch bò treo moøn, boû queân naèm phuû buïi – saùch hoang. Saùch khoâng coøn chaùu con, keû sau ngoù ngaøng tôùi, trieâïu con chöõ cheát lì ñaùy chiet – saùch hoang. khoâng ai cheùp truyeàn, ngöôøi yeâu chöõ maát höùng, ñaõ tay yeáu, maét môø, ñaõ moûi meät – saùch hoang. Cha noùi con chöõ khoâng ñöôïc ñoïc to leân tröôùc luùc maët trôøi moïc, chuùng noù beänh – tieáng noùi laøm hoang. vôùi trang saùch hoang, vôùi caû ñoáng baûn cheùp tay boû hoang.

•

259

260

•

TC THÔ 27

Chuyeän11. glang anak Khi taát caû ñaõ ñoå vôõ – oâng ñöùng ñoù giöõa ñuïn caùt baõi bôø, glang anak khoâng nôi ñeán choán veà, oâng ñöùng ñoù cao lôùn coâ ñoäc, glang anak nhoû beù muoán laøm maát huùt. Nhöõng con chöõ gaùnh moät traêm möôøi saùu caâu thô khoâng theå naâng ñôõ glang anak. Khi khoâng theå cöùu vaõn nöõa roài – oâng böôùc ñi, glang anak khoâng tuoåi teân danh döï quaù khöù töông lai hi voïng tuyeät voïng. Moät mình oâng ñöùng ñoù glang anak – hieän thöïc maø mô hoà, vöøa ñöôïc nhöng ñaõ maát, coù maët nhö vaéng maët. OÂng ñöùng ñoù glang anak – khoâng tay chaân bao töû khoái oùc, boùng oâng ñoå xuoáng boùng caùt ñoå vaøo boùng ñeâm glang anak. Khi ñaõ nhìn thaáy taát caû, ñaèng tröôùc ñaèng sau, khi ñaõ chòu ñöïng taát caû – glang anak oâng ñöùng ñoù, traùi tim vöôn khoûi loàng ngöïc lôùn lôùn daàn suïp quyø uoáng bieån ñoâng. Cho khoâ caïn. cho ñuû moät traêm möôøi saùu caâu glang anak laàm luûi trôû veà. Khi ñaõ thaáu hieåu taát caû – oâng böôùc ñi, khoâng ai bieát oâng ñi ñaâu, glang anak voâ danh hôn haït buïi voâ danh. Khi ñuùng moät traêm möôøi saùu caâu thô laøm haønh höông trôû veà ñôõ naâng vaïn sinh linh soùt laïi. Glang anak oâng ñi.

TC THÔ 27

Chuyeän12. apsara Thuôû em nguû queân trong ñaù, toâi nghó coù theå em coù – toâi mô moäng em. khi em öôùc thoaùt ñôøi ñaù, toâi tin em seõ coù – toâi theøm khaùt em. Luùc em ñoøi rôøi kieáp ñaù, toâi bieát em chaéc coù – toâi kheõ chaïm vaøo em. Toâi voã maïnh vaøo em, em vôõ tieáng noùi. Em caát tieáng haùt, khi toâi ñaùnh thöùc em. Em ñaõ coù – ñöôøng neùt vaø hình khoái, daùng ñöùng vôùi ñieäu cöôøi. apsara ap sa ra toâi goïi teân em – em böôùc ra vaø nhaûy muùa nhaûy muùa nhaûy muùa. Ngöôøi ñôøi thaáy em coù maët, bieát em ñang coù maët. Thuôû ñôøi tung hoâ em, em buoàn. Em nín laëng – ngaøy, thaùng, naêm, theá kæ vaø thieân kæ. Em ngoaûnh ñi, khoâng theå níu. Toâi khoâng theå goïi. Em suïp ñoå. Em mong veà vôùi ñaù, quyeát trôû laïi kieáp ñaù. Moät laàn vaø vónh vieãn. Ap sa ra. apsara.

•

261

262

•

TC THÔ 27

Kheá Ieâm

Ñaây laø baøi vieát tham döï hoäi nghò haøng naêm laàn thöù 56 cuûa Hieäp hoäi Nghieân cöùu AÙ chaâu (Association For Asian Studies), qui tuï giôùi hoïc giaû vaø nghieân cöùu töø caùc nôi treân theá giôùi vaø toaøn quoác Hoa kyø. Website cuûa Hieäp hoäi Nghieân cöùu AÙ chaâu (AAS): www.aasianst.org Trong hoäi nghò naøy, hôïp taùc cuøng Hoäi ñoàng Giaùo chöùc Giaûng daïy vaø Nghieân cöùu Ngoân ngöõ Vuøng Ñoâng Nam AÙ (Council of Teachers of Southern Asian Languages), thô chæ laø moät trong 219 cuoäc hoäi thaûo, bao goàm khoaûng 800 dieãn giaû veà ñuû moïi vaán ñeà töø lòch söû, vaên hoùa, chính trò, xaõ hoäi, ngoân ngöõ, vaên hoïc... cuûa caùc nöôùc AÙ chaâu töø Trung hoa, Nhaät baûn, Ñaïi haøn, AÁn ñoä cho tôùi Maõ lai, Indonisia... Chuû ñeà cuûa cuoäc hoäi thaûo (panel) thô: “Poetry as a Window on History and Change in Southeast Asia” (Thô, cöûa soå qua lòch söû vaø bieán ñoåi taïi Ñoâng Nam AÙ), vôùi ba nöôùc Thaùi Lan, Phi Luaät Taân vaø Vieät nam. Boán dieãn giaû goàm:

TC THÔ 27

•

263

1/ Ruth Mabanglo, University of Hawaii, Manoa: “Filipinas in the Margin: Metaphorizing Women in Diaspora. 2/ Chiranan Pitpreecha, Cornell of University: “Recording Motion and Emotion: Poetry as History” 3/ Khe Iem: “Contemporary Vietnamese Poetry: On the Path of Transformation” 4/ John C. Schafer, Humboldt State University: “Trinh Cong Son: A Songwriter and a Poet” Chuû toïa: Carol J. Compton, University of Wisconsin, Madison. Thaûo Luaän: Thomas John Hudak, Arizona State University. Tuøy theo vò trí, caùc nhaø söû hoïc, xaõ hoäi hoïc hay vaên hoïc coù theå nhìn vaø ñaùnh giaù nhöõng söï kieän lòch söû theo nhöõng chieàu höôùng khaùc nhau. Ngay caû trong phaïm vi vaên hoïc, chuùng toâi cuõng chæ löôïc qua nhöõng ñieåm chính yeáu ñeå nhìn ra chieàu höôùng thay ñoåi chöù khoâng ñi saâu vaøo toaøn boä nhöõng doøng vaên hoïc khaùc nhau cuûa töøng thôøi kyø. Vì vaäy, khuyeát ñieåm chaéc chaéc khoâng theå traùch khoûi, mong ñöôïc söï goùp yù vaø boå sung theâm cuûa thaân höõu vaø baïn ñoïc. Chuùng toâi xin göûi lôøi caûm taï tôùi caùc thaân höõu: Nhaø pheâ bình Ñaëng Tieán, nhaø vaên Nguyeãn Tieán Vaên vaø Phaïm Thò Hoaøi, nhaø thô Ñoã Kh. vaø Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung ñaõ goùp yù vaø hieäu ñính moät soá sai soùt ñeå baøi vieát töông ñoái ñöôïc hoaøn chænh. Baøi naøy môùi laø baøi chính thöùc vaø môùi nhaát. Quí vò naøo caàn baûn tieáng Anh ñeå tham khaûo, xin göûi email veà TC Thô.

rong hoäi nghò haøng naêm laàn thöù 56 cuûa Hieäp hoäi Nghieân cöùu AÙ chaâu (Association For Asian Studies) hôïp taùc cuøng Hoäi ñoàng Giaùo chöùc Giaûng daïy vaø Nghieân cöùu Ngoân ngöõ Vuøng Ñoâng Nam AÙ (Council of Teachers of Southern Asian Languages), thô laø moät phaàn cuûa chöông trình. Chuû ñeà cuûa cuoäc hoäi thaûo (Panel Description): Thô, cöûa soå qua lòch söû vaø bieán ñoåi ôû vuøng Ñoâng nam AÙ (Poetry as a Window on History and Change in Southeast Asia). Hieåu moät caùch naøo ñoù, thô gaén lieàn vôùi lòch söû vaø bieán ñoåi. Lòch söû ôû ñaây ñöôïc hieåu theo nghóa roäng, bao goàm caû nhöõng bieán ñoåi veà

264

•

TC THÔ 27

ngoân ngöõ, vaên hoïc vaø chính trò, vì ñoù laø nhöõng yeáu toá khoâng theå naøo taùch rôøi cuûa khu vöïc vaên hoùa. Ñeà caäp tôùi thô, coù nghóa laø ñeà caäp tôùi toaøn caûnh vaên hoïc vì tröôùc thôøi kyø chöõ Quoác ngöõ, Vieät nam haàu nhö khoâng coù vaên xuoâi. Cho ñeán khi chöõ Quoác ngöõ ñöôïc duøng ñeå dòch nhöõng taùc phaåm cuûa Trung quoác vaø Phaùp, vaø vaøo luùc Ñoâng döông Taïp chí (1913) ra ñôøi, môùi baét ñaàu xuaát hieän truyeän ngaén. Nhö vaäy tieåu thuyeát chæ môùi coù töø khoaûng ñoù trôû veà sau, tieâu bieåu laø taùc phaåm Toá Taâm (1925) 1, moät tieåu thuyeát laõng maïn cuûa Hoaøng Ngoïc Phaùch. Nhöõng tieåu thuyeát sau ñoù duø laõng maïn hay hieän thöïc ñeàu saùng taùc nöông theo caùch keát caáu vaø dieãn ñaït qua nhöõng taùc phaåm dòch ngoaïi quoác, hoøa nhaäp cuøng phong caùch cuûa ngheä thuaät tu töø cuûa thô. Nhöõng bieán ñoäng vaên hoïc, chuû yeáu do thô, vì thô môùi chính laø linh hoàn cuûa moïi bieán ñoäng trong vaên hoïc. Nhöng thô, xuyeân suoát hôn 1000 naêm, luoân luoân bò chi phoái bôûi quyeàn löïc chính trò, cuøng vôùi söï thay ñoåi chöõ vieát, vì theá chuùng ta phaûi nhìn qua nhieàu khía caïnh, nhieàu laêng kính töø ngoân ngöõ, nhöõng bieán coá lòch söû cuøng aûnh höôûng vaên hoùa töø Trung hoa vaø phöông Taây ñeå coù theå hieåu roõ nhöõng khuùc quanh chuyeån ñoåi cuûa thô noùi rieâng vaø vaên hoïc Vieät nam noùi chung. Nhöõng thôøi ñieåm vaên hoïc Trong lòch söû, Vieät nam ñaõ coù khoaûng 1000 naêm leä thuoäc Trung quoác2 (töø naêm 111 tröôùc Coâng nguyeân ñeán naêm 938 sau Coâng nguyeân) vaø 80 naêm bò Phaùp ñoâ hoä (1883-1945). Nhöõng naêm thaùng maát chuû quyeàn ñaõ haèn leân daân toäc Vieät nhöõng daáu aán vaên hoùa, vaø aûnh höôûng saâu ñaäm tôùi taâïp tuïc, ñôøi soáng vaø vaên hoïc. Ngöôøi Haùn khi cai trò ñaõ mang tôùi taäp tuïc, ñoàng thôøi daïy chöõ vieát ñeå duøng trong coâng vieäc haønh chính thoâng thöôøng, bôûi vì tröôùc ñoù, ngöôøi Vieät coù tieáng noùi rieâng nhöng khoâng coù chöõ vieát. Sau khi Ngoâ Quyeàn (939-965) giaønh ñöôïc ñoäc laäp, ñeán ñôøi nhaø Ñinh3 (968-980) môùi toå chöùc theo cheá ñoä chuyeân cheá cuûa Trung quoác, vaø tieáp tuïc duøng chöõ Haùn trong caùc coâng vaên giaáy tôø vaø söï giao tieáp giöõa hai nöôùc. Thô chöõ Haùn coù leõ ñaõ baét ñaàu töø ñôøi nhaø Lyù, do nhöõng nhaø sö laøm ra, thöôøng laø caùc baøi keä3, vì tröôùc ñoù, vieäc hoïc chæ coù ôû trong caùc chuøa chieàn. Phaät giaùo vaøo Vieät nam qua hai ñöôøng AÁn ñoä vaø Trung hoa, phaàn nhieàu kinh ñieån dòch ra chöõ Haùn neân caùc nhaø sö gioûi chöõ Haùn, vaø Haùn hoïc nhôø Phaät hoïc maø truyeàn baù trong daân gian. Ñeán theá kyû thöù 10, haàu nhö moïi nghi leã, hoïc thuaät, vaên töï, ngheä thuaät, toân giaùo cho tôùi cheá ñoä gia toäc, chính trò, xaõ hoäi ñeàu raäp khuoân theo Trung quoác. Naêm 1075, vua Lyù Nhaân Toân môû khoa thi ñaàu tieân, ñeå tuyeån choïn

TC THÔ 27

•

265

nhaân taøi ra laøm quan. Do ñoù, tuy thoaùt ra khoûi söï leä thuoäc veà chính trò, nhöng vaãn leä thuoäc vaøo chöõ vieát vaø vaên hoùa, cho ñeán ñôøi vua Traàn Nhaân Toân (1279-1298), Haøn Thuyeân5 laáy chöõ Noâm laøm baøi “Vaên Teá Caù Saáu”, moät loaïi chieát töï theo chöõ Haùn, nay ñaõ thaát truyeàn. Chöõ Noâm, chuyeån aâm noùi cuûa tieáng Vieät, caùch vieát cuõng khoù nhö chöõ Haùn, chæ giôùi quan laïi vaø só töû môùi hieåu, neân khoâng thoâng duïng trong daân chuùng. Chöõ Noâm coù töø bao giôø, khoâng ai bieát, nhöng coù leõ phaùt sinh töø nhu caàu cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, coù nhöõng teân ngöôøi, teân xöù, teân ñoà vaät... khoâng duøng chöõ Haùn ñeå vieát trong caùc coâng vaên, giaáy tôø, phaûi gheùp nhöõng chöõ Haùn, moät phaàn hay toaøn theå, ñeå thaønh chöõ môùi, vieát tieáng Vieät. Chöõ Noâm coù moät soá qui luaät nhöng chöa ñöôïc ñieån cheá ñuùng möùc, moãi ngöôøi döïa theo yù rieâng maø ñaët thaønh neân khi ñoïc phaûi ñoaùn yù maø hieåu. Vaøo theá kyû 16, trong thôøi Trònh Nguyeãn phaân tranh, nhöõng nhaø buoân vaø nhaø truyeàn giaùo phöông Taây baét ñaàu ñaët chaân tôùi Vieät nam. Vì chöõ Noâm khoù hoïc, caùc giaùo só beøn duøng maãu töï Latinh, ghi aâm tieáng Vieät ñeå deã daøng truyeàn ñaïo, vaø dòch kinh Thaùnh. Chöõ Quoác ngöõ laø coâng söùc cuûa nhieàu ngöôøi, goàm caùc giaùo só YÙ, Phaùp, Boà Ñaøi Nha... Ñeán naêm 1651, Giaùo só Alexandre de Rhodes (1591-1660) soaïn ra cuoán töï ñieån Vieät-Boà-La vaø in taïi Roma thì chöõ Quoác ngöõ ñöôïc duøng töø ñoù. Khi ngöôøi Phaùp chieám Nam kyø6 vaøo naêm 1863, chieám toaøn Vieät nam 1884, ñaët Nam kyø laøm thuoäc ñòa (aùp ñaët duøng chöõ Quoác ngöõ), Baéc vaø Trung kyø thuoäc cheá ñoä baûo hoä (chöõ Quoác ngöõ ñöôïc duøng sau ñoù). Vaøo thôøi kyø ñaàu, phaûi lo bình ñònh nhöõng phong traøo Caàn Vöông7, ñeán naêm 1915 môùi baõi boû cheá ñoä khoa cöû ôû mieàn Baéc, vaø Hueá vaøo naêm 1919, môû tröôøng ñaøo taïo moät theá heä môùi, ñeå laøm vieäc cho Phaùp. Song song, naêm 1906 Phan Boäi Chaâu toå chöùc phong traøo Ñoâng du8, ñöa sinh vieân Vieät nam sang Nhaät du hoïc, vì thaáy Nhaät AÂu hoùa maø trôû neân huøng maïnh, naâng cao tinh thaàn yeâu nöôùc cuûa thanh nieân. Ñaàu naêm 1907, moät soá nhaø Nho yeâu nöôùc nhö Löông Vaên Can, Nguyeãn Quyeàn, Hoaøng Taêng Bí, Döông Baù Traïc... môû tröôøng Ñoâng kinh Nghóa thuïc9, chuû tröông boû chöõ Noâm, duøng ngay chöõ Quoác ngöõ, ñöa vaøo tinh thaàn daân toäc, tieáp thu tö töôûng môùi, naâng cao daân trí, choáng laïi söï ñoàng hoùa vaên hoùa. Ñeán cuoái naêm 1907, Phaùp ñoùng cöûa Ñoâng kinh Nghóa thuïc, kyù keát vôùi Nhaät caám du hoïc sinh. Coâng cuoäc tranh ñaáu cuûa phong traøo Ñoâng du vaø Ñoâng kinh Nghóa thuïc thaát baïi, moät soá hoïc giaû quay veà thoûa hieäp vôùi Phaùp, laøm coâng vieäc nghieân cöùu, khaûo luaän, dung hoøa vaên hoùa Ñoâng Taây. Naèm trong chieán dòch tuyeân truyeàn vaên hoùa, chính phuû thuoäc ñòa Phaùp taøi trôï cho Ñoâng Döông taïp chí10 (1913-1915) cuûa Nguyeãn Vaên Vónh, chuyeân

266

•

TC THÔ 27

dòch thuaät nhöõng taùc phaåm töø Haùn vaên vaø Phaùp vaên ra Quoác ngöõ, ñaëc bieät laø Nam Phong taïp chí11 (1917-1932) cuûa Phaïm Quyønh, baèng ba thöù tieáng, Vieät (Quoác ngöõ), Phaùp vaø Haùn, löïa choïn nhöõng taùc phaåm coù giaù trò tö töôûng, bieân khaûo coâng phu, mang tính hoïc thuaät, phaùt haønh roäng raõi ñeå loâi keùo moïi thaønh phaàn ngöôøi ñoïc, töø cöïu ñeán taân hoïc, truyeàn ñaït hoïc thuaät coå kim vaø du nhaäp tö töôûng Ñoâng Taây. Cuoán “Tuïc ngöõ Phong dao” (1928) cuûa Nguyeãn Vaên Ngoïc (1880-1942), söu taàm 8000 caâu ca dao tuïc ngöõ12, naèm trong chieàu höôùng ñoù, baéc caàu cho söï hoøa ñieäu sau naøy giöõa thô cuõ vaø môùi. ÔÛ ñaây chuùng ta thaáy söï quan troïng cuûa chöõ vieát, maãu töï La tinh deã hoïc, deã vieát, gaàn guõi vôùi chöõ vieát cuûa Anh, Phaùp, ñaõ chuyeån aûnh höôûng vaên hoùa töø Trung quoác qua phöông Taây. Töø 1932, moät theá heä môùi tröôûng thaønh, khoâng coøn theo khuynh höôùng dung hoøa vaên hoùa Ñoâng Taây cuûa theá heä Ñoâng döông vaø Nam phong taïp chí, ñaû kích caùi cuõ, ca ngôïi caùi môùi. Khôûi ñaàu laø nhaø vaên Nhaát Linh, xuaát baûn tôø Phong Hoùa13, vaø thaønh laäp Töï Löïc Vaên Ñoaøn vaøo naêm 1933, goàm Nhaát Linh, Khaùi Höng (1896-1947), Thaïch Lam (1910-1942), Hoaøng Ñaïo, Tuù Môõ, Nguyeãn Gia Trí (1908-1993) vaø Theá Löõ (1907-1989), duøng chöõ quoác ngöõ ñeå saùng taùc thô vaên. Sau ñoù theâm Xuaân Dieäu (1916-1985). Nhieàu nhaø thô khaùc, Huy Caän (1919-), Vuõ Hoaøng Chöông (1916-1976), Ñinh Huøng (1920-1967)... xuaát thaân töø doøng doõi Nho hoïc, coù Taây hoïc, keát hôïp giöõa thô Ñöôøng vôùi ca dao, laø moät doøng thô daân gian, vaø vaên thô Phaùp, ñeå laøm thaønh loaïi thô vaàn ñieäu ñaëc bieät Vieät nam, goïi laø Thô Môùi14. Cho tôùi thôøi ñieåm naøy, moïi sinh hoaït chöõ nghóa, vaên thô baèng chöõ vieát, ñeàu haïn cheá trong nhöõng thaønh phaàn coù hoïc ôû thaønh phoá, vì ña soá ngöôøi daân vaãn coøn muø chöõ. Ñeán ñaây, vaên hoïc Vieät nam chính thöùc böôùc haún qua moät thôøi kyø khaùc, chaám döùt moät thôøi gian daøi aûnh höôûng vaên hoùa Trung hoa. Tröôùc ñoù, Vieät nam theo cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá cuûa Trung quoác, döïa vaøo caùch toå chöùc xaõ hoäi cuûa Nho giaùo ñeå cai trò daân. Nho giaùo trôû thaønh moät hoïc thuyeát chính trò vaø nhaø Nho khi laøm quan, trôû thaønh nhöõng nhaø chính trò, thi haønh lyù töôûng trò nöôùc an daân. Nho giaùo chuû tröông quaân quyeàn vaø phuï quyeàn, vua laø con trôøi, baét baày toâi cheát, baày toâi phaûi cheát. Cuõng nhö trong cheá ñoä gia tröôûng, quyeàn cuûa ngöôøi cha laø tuyeät ñoái. Vua chuùa döïa vaøo giai caáp Nho só ñeå trò nöôùc an daân, Nho só döïa vaøo vua chuùa ñeå höôûng ñaëc quyeàn ñaëc lôïi. Ñeå thi haønh quan ñieåm chính trò, nhaø Nho naém laáy chính quyeàn, ra laøm quan, qua con ñöôøng khoa cöû. Trong caùc kyø thi15, só töû phaûi laøm thô vaên baèng chöõ Haùn, ñuùng vaàn vaø luaät, raát phöùc taïp vaø khoù khaên, vaø neáu phaïm nhöõng ñieàu caám kî, coù theå bò tuø toäi. Nho hoïc

TC THÔ 27

•

267

bieán thaønh loái hoïc khoa cöû, keát quaû laø töø vua tôùi quan ñeàu laø nhöõng nhaø thô laønh ngheà trong caùc loái töø chöông, tieåu xaûo, ñeõo goït caâu chöõ sao cho caàu kyø boùng baûy. Vì vaäy traûi qua gaàn hai ngaøn naêm aûnh höôûng Trung hoa, thô chöõ Haùn chæ laø loaïi thô quan tröôøng, ít coù giaù trò, neáu so saùnh vôùi nhöõng nhaø thô ñôøi Ñöôøng cuûa Trung hoa. Thô töø khôûi ñaàu laø moät phöông tieän tìm kieám quyeàn löïc, roài sau ñoù trôû thaønh quyeàn löïc. Khi nhaø Nho bieán thaønh oâng quan, nhöõng nhaø cai trò, thô mang yù nghóa linh thieâng, toân kính, khoâng coøn laø moät ngheä thuaät thoâng thöôøng. Chöõ Haùn ñöôïc coi nhö chöõ cuûa Thaùnh hieàn, khoâng theå ñem ra ñeå ñuøa côït, giaûi khuaây. Nhöng töø khi Haøn Thuyeân duøng chöõ Noâm, laø chöõ noâm na cuûa boïn daân queâ chaát phaùc, laøm baøi vaên teá, thì caøng luùc caøng coù nhieàu ngöôøi laøm thô chöõ Noâm ñeå laøm dòu bôùt nhöõng leã nghi pheùp taéc caêng thaúng trong choán quan tröôøng. Thô Noâm möôïn nhöõng theå thô cuûa Trung hoa, daàn daàn chuyeån haún, duøng ngay theå thô daân gian laø luïc baùt hay song thaát luïc baùt. Nhö vaäy, luùc ñaàu nhöõng nhaø thô chæ duøng chöõ Noâm laøm thô ñeå mua vui, sau ñoù moät soá nhaø thô coù taøi, laïi gaëp ñöôïc thöù chöõ coù theå töï do giaûi baøy taâm söï, ñaõ ñaåy thô Noâm leân haøng ngheä thuaät hôn caû thô Ñöôøng, laøm thaønh doøng thô coå ñieån, tieâu bieåu laø Nguyeãn Traõi. Con ngöôøi quan caùch laán löôùt con ngöôøi mua vui, thô Noâm trôû thaønh loaïi thô cao caáp, ñaày ñieån tích khoù hieåu, thay theá thô chöõ Haùn. Neáu tröôùc kia thô chöõ Haùn vaø quyeàn löïc chính trò nhaäp laøm moät thì baây giôø, thô chöõ Noâm taùch ra, ñoái khaùng vôùi quyeàn löïc chính trò. Trong con ngöôøi nhaø thô, aån chöùa hai thöù quyeàn löïc, vöøa aûo töôûng vöøa chính trò, vöøa laø nhaø thô vöøa laø oâng quan, nhö Nguyeãn Du tuy laøm quan vôùi trieàu ñình nhaø Nguyeãn nhöng luoân luoân baát maõn, ñaønh duøng thô ñeå göûi gaám taâm söï. Thô chöõ Noâm cuõng nhö chöõ Haùn laø saûn phaåm cuûa neàn vaên hoùa phong kieán, thaám ñaãm tính chaát quan quyeàn, ñoäc ñoaùn, maát haún söï caûm thoâng vôùi ñaïi chuùng, chæ daønh rieâng cho taàng lôùp só phu, töï meänh danh laø “ñaïi nhaân, quaân töû”. Ngöôøi ñoïc vaø nhaø pheâ bình, dó nhieân, khoâng coù vò trí naøo trong doøng thô ñoù. Khi ngöôøi Phaùp vaøo ñoâ hoä, chaám döùt khoa cöû, ñaøo taïo moät theá heä môùi, vì chæ lo trò an, ít quan taâm vaø can thieäp vaøo vieäc saùng taùc, neân thô vaên môùi ruõ boû ñöôïc nhöõng aùm aûnh quyeàn löïc aûo töôûng vaø chính trò. Ngöôøi bình daân khoâng bieát chöõ Haùn, chöõ Noâm, coøn chöõ Quoác ngöõ chöa phaùt trieån, ñöùng ngoaøi theá giôùi vaên hoïc, coù ñôøi soáng tinh thaàn vaø tình caûm rieâng bieät, gaàn guõi vôùi thieân nhieân, boäc loä qua nhöõng caâu hoø gioïng haùt, töø haøng ngaøn naêm tröôùc. Ca dao laø caâu haùt phoå thoâng trong daân gian, thöôøng laø theo theå luïc baùt hay song thaát luïc baùt, dieãn taû nhöõng leà thoùi, phong tuïc, tính tình cuûa bình daân ñaïi chuùng. Vì trong sinh hoaït thöôøng ngaøy, nhö ñi

268

•

TC THÔ 27

caáy, taùt nöôùc, giaõ gaïo, ngay caû ru con, khoâng coù coâng vieäc naøo maø ngöôøi bình daân khoâng keøm theo nhöõng caâu haùt, ñeå laøm vôi ñi nhöõng söï khoù nhoïc. Thaät ra, ca dao cuõng do nhöõng ngöôøi coù hoïc laøm ra, ñeå raên daïy ñôøi, hay phaûn aûnh taâm tö tình caûm, vaø laø moät nhu caàu trong sinh hoaït cuûa xaõ hoäi noâng nghieäp. Ca dao vì vaäy raát ngaén goïn, 2 hay 4 caâu, laø moät ngoân ngöõ coù vaàn ñieäu, moät ngöõ ñieäu haùt hoø, laø moät loaïi vaên chöông truyeàn khaåu hay vaên chöông bình daân. Trong khi thô Ñöôøng laø moät thô theå luaät, raát khaét khe vaø goø boù, nieâm luaät töøng caâu doøng, nhö nguõ ngoân töù tuyeät (moät doøng 5 chöõ, 4 caâu) hay thaát ngoân baùt cuù (moãi doøng 7 chöõ, 8 caâu). Thô Môùi möôïn vaàn, caùc theå 5, 7 chöõ cuûa Ñöôøng thi, theâm vaøo theå 8 chöõ vaø luïc baùt, nöông theo ngöõ ñieäu cuûa ngoân ngöõ. Nhöng ca dao cuõng chæ döøng laïi ôû nhöõng caâu hoø haùt, theo baûn naêng töï nhieân, khoâng theå taïo thaønh luaät taéc vaø quan ñieåm myõ hoïc rieâng. Nhöõng nhaø thô coå ñieån vaø Tieàn chieán theo tieáng goïi cuûa tieàm thöùc, qua ca dao, tìm veà baûn saéc daân toäc, ñeå hình thaønh doøng thô Vieät, nhöng ñôn thuaàn chæ noùi leân taâm tình cuûa moät thieåu soá coù ñòa vò trong xaõ hoäi. Neáu thô coå ñieån ñaày nhöõng ñieån tích vaø hình aûnh cuûa moät ñaát nöôùc Trung hoa xa laï thì thô Tieàn chieán laø nhöõng tình töï trai gaùi, laõng maïn vaø caù nhaân chuû nghóa, laïc loõng trong ñôøi soáng xaõ hoäi truyeàn thoáng. Trong doøng thô Vieät, cho tôùi baây giôø chöa bao giôø coù hình boùng cuûa ñaùm ñoâng. Ñaùm ñoâng daân chuùng, thaät ra laø moïi thaønh phaàn ôû ngoaøi giai caáp vaên hoïc, luoân luoân bò nhìn nhö nhöõng keû thaát hoïc. Ñieàu ñaùng noùi laø töø naêm 1932 ñeán 1945, ñaát nöôùc töông ñoái thanh bình, nhöng ñeán naêm 1945, theá chieán II chaám döùt, Vieät nam rôi vaøo cuoäc chieán 9 naêm choáng Phaùp, vaø keát quaû laø hieäp ñònh Geneøve16, 20-7-1954, chia ñoâi ñaát nöôùc: Mieàn Baéc theo cheá ñoä coäng saûn, mieàn Nam theo cheá ñoä tö baûn. Chaúng bao laâu sau, khoaûng cuoái naêm 1960, moät cuoäc chieán khaùc buøng noå, vaø laàn naøy laø cuoäc chieán giöõa hai mieàn. Vaø cuõng ôû vaøo thaäp nieân naøy, mieàn Baéc coù phong traøo Nhaân vaên Giai phaåm17, vaø mieàn Nam vôùi phong traøo thô töï do, caû hai ñeàu goàm nhöõng nhaø thô coù khuynh höôùng thoaùt ra khoûi doøng thô Tieàn chieán, saùng taùc theo theå töï do hay gaàn vôùi theå thô töï do. Naêm 1975, chieán tranh chaám döùt, thô Vieät rôi vaøo hai thaäp nieân baát ñoäng, vaø tôùi ñaàu naêm 2000 môùi noåi leân phong traøo thô taân hình thöùc. Trong baøi vieát, chuû yeáu chuùng toâi duøng phöông phaùp so saùnh, vaø nöông theo nhöõng bieán coá lòch söû quan troïng ñeå laøm baät leân ñaëc tính vaø söï chuyeån hoùa cuûa thô Vieät, töø thaäp nieân 1960 tôùi nay.

TC THÔ 27

•

269

Con ñöôøng chuyeån hoùa Trong thôøi gian ñoâ hoä Vieät nam, Trung hoa coù thôøi ñaïi nhaø Ñöôøng (618-906), moät thôøi kyø cöïc thònh veà vaên hoïc, ñaëc bieät laø thô vôùi thô Ñöôøng. Caùch laøm thô Vieät, duø coù thay ñoåi qua nhieàu thôøi ñaïi, nhieàu thôøi kyø thô, vaø caû khi thay ñoåi chöõ vieát, vaãn theo tinh thaàn vaø phong caùch Ñöôøng thi. Ñeå hieåu roõ hôn tính caùch naøy, chuùng ta coù theå döïa vaøo ñieån tích nhö sau: Nhaø thô Trung hoa, Giaû Ñaûo (779-843), khi coøn thanh nieân, leân kinh ñoâ thi, coù laøm 2 caâu thô: Maõ tuùc trì trung thuï Taêng thoâi (xao) nguyeät haï moân Ngöïa nguû ôû khoùm caây bôø ao Sö ñaåy (goõ) caùnh coång döôùi aùnh traêng OÂng chöa öng yù chöõ “thoâi” (ñaåy), ñang ñi ñöôøng suy nghó, khoâng hay coù quan Leänh doaõn (quan coi veà kinh sö) laø Haøn Duõ (768-824) ñi qua. Lính deïp ñöôøng baét, oâng trình baøy lyù do, Haøn Duõ khuyeân oâng duøng chöõ “xao” (goõ) thay vì chöõ “thoâi” (ñaåy), ñaéc ñòa hôn, vaø tha cho. YÙ cuûa hai caâu thô vöøa saâu saéc vöøa ñoøi hoûi ngöôøi ñoïc phaûi coù moät sôû hoïc uyeân thaâm. Giaû Ñaûo möôïn quan ñieåm cuûa Phaät giaùo, coi traàn tuïc laø coõi “taâm vieân yù maõ”, coù nghóa laø taâm con ngöôøi nhaûy nhoùt nhö vöôïn, yù loàng loän nhö ngöïa, khoâng luùc naøo yeân. Nhaø sö kieàm cheá ñöôïc caùi taâm cuûa mình, nhö hình aûnh con ngöïa nguû beân khoùm caây, boùng soi döôùi bôø nöôùc, töôïng tröng cho coõi ñôøi hö aûo. Nhöng khi an ñöôïc caùi taâm roài, nhaø sö ñaåy( goõ) cöûa, ñeå tìm ra chaân lyù, vì phaät phaùp, kinh keä chæ laø moät phöông tieän, laø ngoùn tay chæ, vaø maët traêng môùi laø chaân lyù. Nhaø sö ñang treân haønh trình ñi tìm giaûi thoaùt, tìm nieát baøn. Hình aûnh con ngöïa, caùnh cöûa, vaø aùnh traêng töôïng tröng cho caùi taâm con ngöôøi, phaät phaùp vaø chaân lyù. Haøn Duõ khuyeân duøng chöõ “xao” coù nghóa laø “goõ”, khoâng nhöõng xaûy ra trong töùc khaéc, maø coøn nhö aùm chæ, chaân lyù khoâng ôû ñaâu xa, chæ trong gang taác. Vôùi hai caâu thô thoâi, maø ñaõ môû ra caû moät nhaân sinh quan. Ñaây laø caùch laøm thô “yù taïi ngoân ngoaïi”, coù nghóa laø yù ôû ngoaøi lôøi. Sau naøy, Giaû Ñaûo laøm quan, khi caùo laõo ñieàn vieân, trôû thaønh nhaø sö, vaãn tieáp tuïc laøm thô, töøng than: Löôõng cuù tam nieân ñaéc Thi thaønh song leä thuøy

270

•

TC THÔ 27

Ba naêm laøm ñöôïc hai caâu Thô xong, hai doøng leä öùa Söï tích “Thoâi Xao” (ñaåy, goõ), vaø phöông caùch theå hieän yù ôû ngoaøi lôøi aûnh höôûng xuyeân suoát ñôøi soáng vaên hoïc Vieät, töø chöõ Haùn qua Quoác ngöõ, töø thô Ñöôøng qua Tieàn chieán, vaø töï do. Thi phaùp Ñöôøng thi laø moät ngheä thuaät caáp cao, ñoøi hoûi ngöôøi laøm thô vaø ñoïc thô phaûi tinh töôøng ba nguoàn tö töôûng Phaät, Laõo vaø Nho giaùo, khoâng chuû tröông phaûn aûnh, maø laø vöôït thoaùt khoûi theá giôùi thöïc taïi. Thô coå ñieån vaø Tieàn chieán laø moät ngheä thuaät tu töø, duøng chöõ, choïn chöõ, theo nhö quan nieäm cuûa Giaû Ñaûo, chæ khaùc laø thô coå ñieån laïm duïng ñieån coá, ruùt ra töø vaên hoïc Trung quoác, coøn thô Tieàn chieán chuû vaøo ngoân ngöõ oùng chuoát ñeå dieãn ñaït tình töï laõng maïn. Thô Vieät cho ñeán 1945, sinh hoaït trong moät xaõ hoäi bình thöôøng, neân caùch laøm thô theo ñuùng ngheä thuaät tu töø, nhöng sau thaäp nieân 1960, ôû caû hai mieàn Nam Baéc, hoaøn caûnh xaõ hoäi thay ñoåi, phong caùch cuõ ñaõ khoâng coøn phuø hôïp, nhöõng nhaø thô tìm caùch thay ñoåi phöông phaùp bieåu hieän. ÔÛ mieàn Baéc, nhaø nöôùc caám ñoaùn moïi söï thay ñoåi, neân nhöõng nhaø thô trôû laïi vôùi con chöõ, duø raèng nhöõng saùng taùc khoâng theå phoå bieán, chæ giöõ laïi cho rieâng mình. Chöõ ñöôïc duøng moät caùch khaùc thöôøng, duø chæ laø nhöõng chöõ thoâng thöôøng, khoâng quan taâm tôùi vaán ñeà cuù phaùp, bieän minh baèng phöông phaùp yù ôû ngoaøi lôøi, ña taàng ña nghóa, nhöng khoâng coù nghóa naøo laø ñuùng thöïc. Trong khi ôû mieàn Nam, nhöõng nhaø thô chuû tröông ñoåi môùi, ña soá di cö töø mieàn Baéc 1954, coøn xa laï vôùi moâi tröôøng soáng, vaøi naêm sau laïi bò coâ laäp trong thaønh phoá vì chieán tranh, quay veà noäi taâm vaø saùch vôû, chuù taâm vaøo chöõ, muïc ñích ñeå taïo caûm xuùc chöù khoâng phaûi truyeàn ñaït tö töôûng. Nhö vaäy, caû hai mieàn Nam Baéc, vaø thô töï do ngoaøi luoàng sau khi ñaát nöôùc thoáng nhaát vaøo naêm 1975, quan ñieåm tu töø laø tìm nhöõng chöõ hieám, chöõ laï, laøm baät leân moät soá chöõ ñeå taïo neân nhöõng hình aûnh baát ngôø. AÛnh höôûng phöông Taây, manh nha töø thaäp nieân 1920 cho tôùi luùc naøy, töø tö töôûng chính trò ñeán vaên hoïc, voán dó ñaõ chöùa ñaày tinh thaàn cöïc ñoan, trong luùc trình ñoä daân trí chöa ñuû söùc phaân bieät vaø choïn loïc caùi hay caùi dôû, neân chæ tieáp nhaän ñöôïc caùi phaàn tieâu cöïc cuûa nhöõng chuû thuyeát maø khoâng bieát raèng ôû phöông Taây, ngöôøi ta ñaõ saøng loïc vaø ñaøo thaûi. Söï haêng say quaù ñaùng, ñaû phaù truyeàn thoáng cuûa nhöõng nhaø vaên thôøi Töï löïc Vaên ñoaøn laø moät ñieån hình, khôûi ñaàu cho nhöõng nhieãu loaïn trong vaên hoïc. Hoaøng Ñaïo, vôùi “Möôøi Ñieàu Taâm Nieäm”, ñoåi môùi hoaøn toaøn ñoåi môùi. Nhaát Linh trong

TC THÔ 27

•

271

tieåu thuyeát “Ñoaïn Tuyeät”, ngöôøi vôï teân Loan, tieâu bieåu cho thaønh phaàn Taây hoïc, voâ tình can toäi gieát choàng laø Thaân, tieâu bieåu cho nhöõng giaù trò coå truyeàn. Hình aûnh chaâm bieám Lyù Toeùt, Xaõ Xeä17, coi xaõ hoäi cuõ chæ toaøn nhöõng keû muø loaø, ngu doát nôi laøng thoân. Nhö vaäy khi chæ tieáp thu ñöôïc phaàn tieâu cöïc cuûa phöông Taây thì cuõng ñaùnh giaù vaø nhìn truyeàn thoáng qua phaàn tieâu cöïc maø khoâng phaân bieät vaø ruùt ra phaàn tích cöïc ñeå boå khuyeát vaø phaùt huy truyeàn thoáng. Nhöng thô Vieät thaäp nieân 1960 vaø sau 1975 khoâng chæ coù thô töï do, maø song song ñoù vaãn coøn theå loaïi thô vaàn ñieäu, chæ khaùc laø thô chính luoàng ôû mieàn Baéc noäi dung saùng taùc chuû vaøo giai caáp ñaáu tranh, tính ñaûng vaø tính chieán ñaáu, coøn ôû mieàn Nam laø laøm môùi noäi dung veà tình yeâu. Tuy nhieân, doøng thô vaàn ñieäu chæ theå hieän ñöôïc caùi hay caùi ñeïp cuûa thô, chöù khoâng phaûi laø ñoäng löïc ñeå ñaåy thô chuyeån ñoäng. Nhö vaäy töø sau thôøi kyø Tieàn chieán, thô vaên Vieät chia laøm hai ngaû, moät ñaøng vaãn tieáp tuïc loái dieãn ñaït theo kieåu tình töï trong saùng, noái tieáp Töï Löïc Vaên Ñoaøn, khoâng coøn maáy taùc duïng, moät ñaøng ñoåi môùi vaên hoïc cuõng coù nghóa laø ñoåi môùi ngoân ngöõ, bieán thaønh moät doøng vaên hoïc chæ vuï vaøo chöõ. Söï beá taéc keùo daøi tôùi baây giôø, coù leõ vì thieáu haún moät caên baûn myõ hoïc môùi, daãn tôùi söï ngheøo naøn caû phaàn tö töôûng hoïc thuaät, vaø ñoù laø vaán ñeà chuùng ta phaûi giaûi quyeát. Tu töø hoïc (rhetoric) coå Hy laïp coù töø theá kyû thöù 5 tröôùc Coâng nguyeân, laø moät ngheä thuaät huøng bieän tröôùc coâng chuùng, trong ñoù bao goàm caû caùch duøng chöõ, duø vaên noùi hay vaên vieát, moät ngheä thuaät lyù luaän vaø giaûi thích, chuyeân chôû tö töôûng ñeå thuyeát phuïc ngöôøi nghe, ñaët caên baûn treân cuù phaùp. Lyù luaän vì theá phaûi maïch laïc roõ raøng, moät vaán ñeà ñaët ra phaûi daãn daét ngöôøi ñoïc am hieåu tôùi nôi tôùi choán. Lyù luaän cuõng nhö tinh thaàn töï do daân chuû, laø moät taäp tuïc, moät truyeàn thoáng laâu ñôøi, coù khaû naêng laøm baät ra söï thaät, vaø ngöôøi noùi hay vieát phaûi coù taøi naêng vaø kieán thöùc ñeå giaûi quyeát vaán ñeà moät caùch roát raùo, coù ñaàu coù ñuoâi, nhö moät caâu truyeän keå. Trong thô, tu töø (rhetorical figure) khoâng laøm thay ñoåi nghóa chöõ maø chæ laø caùch laäp laïi, taïo hieäu quaû nhaán maïnh. Noùi roõ theâm, tu töø laø söï tìm kieám vaø daøn döïng yù töôûng qua phong caùch dieãn ñaït, ñaøo taïo khaû naêng dieãn giaûng cho giôùi tu só, luaät sö vaø nhöõng nhaø chính trò. Ngay töø thôøi Trung coå, sinh vieân ñaïi hoïc ñöôïc hoïc veà tam khoa (trivium) — vaên phaùp, tu töø phaùp vaø bieän chöùng phaùp (grammar, rhetoric, and dialectic) — nhaán maïnh vaøo phong caùch vaø lyù luaän. Ñeán thôøi Phuïc höng, khi maùy in ñöôïc phaùt minh, chöõ vieát caøng ngaøy caøng trôû neân quan troïng, qua nhieàu thôøi kyø cuûa töøng theá kyû, tu töø chuyeån

272

•

TC THÔ 27

töø thöïc haønh vaên noùi sang vaên vieát, vaø cho ñeán baây giôø laø lyù thuyeát daïy veà vaên chöông vaø ngoân ngöõ tieáng Anh. Phöông phaùp giaûng daïy ñaõ ñaït tôùi söï hoaøn haûo song haønh vôùi neàn giaùo duïc, vaø sau naøy, Taân tu töø (New rhetoric) laïi ñöa ra moät quan ñieåm môùi, khoâng nhöõng chæ lieân quan ñeán noäi dung, caáu truùc hay phong caùch baûn vaên trình baøy, maø coøn bao goàm theâm vaán ñeà chính trò xaõ hoäi, gaén lieàn vôùi ñôøi soáng, ñeå söï giao tieáp ñöôïc trung thöïc, bôûi söï hoøa troän nhieàu saéc daân soáng chung vôùi nhau, coù nhöõng ñaëc tính vaên hoùa rieâng, neân thöôøng xaûy ra tröôøng hôïp, duø chæ laø nhöõng caâu chöõ ñôn giaûn, cuõng ñöa tôùi söï hieåu laàm yù ñònh cuûa ngöôøi noùi hay vieát. Taân tu töø vì theá, taùch ra khoûi quan ñieåm cuõ, thay vì nghieân cöùu baûn vaên qua noäi dung hay caùi ñeïp, thì baây giôø trôû thaønh phöông tieän giaûi maõ thoâng tin veà vaên hoùa xaõ hoäi, taïo söï hieåu bieát laãn nhau giöõa moïi con ngöôøi. Dó nhieân, tu töø cuõng coù khi rôi vaøo nghóa tieâu cöïc (negative terms), duøng chöõ khoa tröông khoâng caàn thieát (unnecessary amplification), giaû doái (sham words), roãng khoâng (empty)... Noùi chung, tu töø theo quan nieäm phöông Taây chæ laø moät phöông phaùp, giuùp con ngöôøi môû ra vôùi theá giôùi, thì trong khi theo caùch hieåu cuûa ngöôøi Vieät laïi laø caùnh cöûa ñoùng laïi vôùi theá giôùi beân ngoaøi, dieãn bieán theo ñuùng vôùi hoaøn caûnh lòch söû. So saùnh hai quan nieäm veà tu töø, chuùng ta coù theå nhìn ra lyù do taïi sao thô Vieät phaûi chuyeån hoùa. Quan nieäm moät caâu thô coù moät chöõ hay laø moät caâu thô hay, moät baøi thô coù moät caâu thô hay laø moät baøi thô hay. Theo tieán trình, chöõ toàn tröõ trong ñaàu ngöôøi ñoïc qua hoïc hoûi vaø kinh nghieäm (töø Haùn Vieät chaúng haïn), laø moät kyù hieäu goàm aâm thanh hình aûnh (signifier) vaø khaùi nieäm (signified) töï noù coù saün, vaø khi taùc phaåm vaên hoïc chæ duøng chöõ hay caâu chöõ ñeå gaây aán töôïng vaø caûm xuùc, ñöa ngöôøi ñoïc nhaäp vaøo theá giôùi sieâu hình, sieâu thöïc, taïo ra nhöõng aûo giaùc töø chöõ, caét lìa vôùi ñôøi soáng hieän thöïc. Caùi phuø phieám cuûa vaên chöông, neáu quaù ñoä seõ bieán thaønh ñoäc haïi, vaø ngoân ngöõ seõ laø thuoác ñoäc, meâ hoaëc con ngöôøi, neáu khoâng coøn laø phöông tieän chuyeån taûi tö töôûng töø ngöôøi naøy sang ngöôùi khaùc. Caùi hay cuûa taùc phaåm laø caùi hay cuûa caûm xuùc vaø hình aûnh toaùt ra töø chöõ, caùi dôû laø töø ñoù ñaõ keùo theo caû moät neàn vaên hoïc khoâng phaùt huy ñöôïc trong bình dieän tö töôûng. Nhö vaäy söï khaùc bieät giöõa hai heä thoáng, moät ñaøng bieán ñoåi quan ñieåm tu töø cuûa Ñöôøng thi, töø caùch duøng chöõ töï nhieân thaønh bí hieåm, khoù hieåu, moät ñaøng döïa vaøo vaên phong vaø nghò luaän, khoâng ngöøng tìm kieám tö töôûng, thay ñoåi cho phuø hôïp vôùi thôøi ñaïi xaõ hoäi, vì theá hai beân khoâng theå naøo hieåu nhau, duø coù chuyeån ngöõ qua laïi nhöõng taùc phaåm vaên hoïc. Thô Vieät, trong doøng chaûy töï nhieân, ñaõ coù nhöõng thôøi ñieåm ñaùng ghi

TC THÔ 27

•

273

nhôù. Sau Theá chieán, ngay trong thaäp nieân 1940, thôøi kyø khaùng chieán choáng Phaùp, thô vaàn ñieäu ñaõ khoâng coøn ñuû söùc chuyeân chôû nhöõng bieán ñoäng cuûa thôøi theá, vaø thô töï do, thaät ra chæ döøng laïi ôû loaïi thô phaù theå, baét ñaàu vôùi nhöõng nhaø thô nhö Traàn Mai Ninh, Nguyeãn Ñình Thi, Höõu Loan, Hoaøng Caàm… Roài chieán tranh chaám döùt, ñaát nöôùc chia ñoâi, mieàn Baéc töï coâ laäp vôùi theá giôùi phöông Taây trong cô cheá xaõ hoäi chính trò, moïi saùng taùc vaên ngheä ñeàu phaûi döôùi quyeàn chæ ñaïo cuûa Ñaûng vaø nhaø nöôùc. Moät bieán coá lôùn trong giai ñoaïn naøy laø vuï aùn Nhaân vaên Giai phaåm. Sau ñaïi hoäi ñaûng coäng saûn Lieân xoâ laàn thöù 20, vaøo thaùng 2-1955, Nikita Khruschev (1894-1971) leân aùn ñöôøng loái suøng baùi laõnh tuï cuûa Joseph Stalin (1879-1953), ñoàng thôøi ñöôïc tieáp nhaän theâm phong traøo Traêm hoa Ñua nôû19 cuûa Trung quoác 1956, toång bí thö ñaûng coäng saûn Vieät nam laø Tröôøng Chinh, baät ñeøn xanh cho moät soá vaên ngheä só trí thöùc, xuaát baûn Nhaân vaên Giai phaåm, soá muøa Xuaân vaøo thaùng 1-1956, goàm Traàn Ñöùc Thaûo, Phan Khoâi, Traàn Daàn, Phuøng Quaùn, Leâ Ñaït... ñoøi hoûi töï do saùng taùc vaø taùch rôøi vaên ngheä khoûi chính trò. Nhöng cuøng naêm ñoù laïi xaûy ra cuoäc caùch maïng Poznan20 ôû Ba Lan vaø Budapest21 ôû Hungary, do nhöõng thaønh phaàn coâng nhaân vaø sinh vieân noåi daäy, nöông theo tinh thaàn xeùt laïi cuûa Khruschev ñeà ra, nhöng vì Lieân xoâ sôï seõ laøm thay ñoåi chuû nghóa coäng saûn ôû nhöõng xöù naøy neân ra tay can thieäp, vaø daäp taét. Ñaûng coäng saûn Vieät nam cuõng sôï seõ coù bieán ñoäng, lieàn laäp töùc ñaøn aùp, khuûng boá tinh thaàn nhöõng thaønh vieân phong traøo. Ñaëc bieät nhöõng nhaø thô cuûa phong traøo phaàn nhieàu laøm thô töï do, moät theå loaïi bò leân aùn vaø caám ñoaùn töø thôøi khaùng chieán, coù leõ vì caùi teân goïi cuûa noù: töï do, duø raèng ñaây chæ laø loaïi thô phaù theå khoâng vaàn, chöù khoâng phaûi laø thô töï do theo quan nieäm cuûa phöông Taây. Phaàn lôùn nhöõng nhaø thô sau ñoù, ñaønh phaûi tìm loái thoaùt cho rieâng mình, lui vaøo boùng toái, traùnh neù ñôøi soáng, ñi saâu vaøo phong caùch tu töø. Trong luùc, thaäp nieân 1960 ôû mieàn Nam, nhöõng nhaø thô tieáp nhaän thô töï do phöông Taây, trong boái caûnh, ngöôøi Phaùp cuoái cuøng rôøi khoûi Vieät nam, chaám döùt moät thôøi kyø daøi ñoâ hoä, ñeå roài, moät cuoäc chieán khaùc baét ñaàu buøng noå. Nhöõng nhaø thô naøy, aûnh höôûng vaên hoùa Phaùp, quay löng laïi vôùi vaàn ñieäu Tieàn chieán, coå suùy phong traøo thô töï do. Khaùc bieät veà hoaøn caûnh xaõ hoäi, heä thoáng ngoân ngöõ vaø vaên hoùa, phöông phaùp bieåu hieän, laïi ôû caùch xa moät nöûa ñòa caàu, neân khi tieáp nhaän thô töï do phöông Taây treân trang giaáy, thô töï do Vieät bieán thaønh loaïi thô tu töø khoù hieåu. Caên baûn cuûa thô döïa vaøo ngheä thuaät dieãn ñaït, cuù phaùp taïo ra caùch ñoïc (aâm phaùp), caùch ñoïc taïo ra yù töôûng, vaø yù töôûng lieân keát vôùi nhau qua caáu truùc (ñoái vôùi thô Taân hình

274

•

TC THÔ 27

thöùc thì qua theå thô) cuûa toaøn baøi taïo ra tö töôûng. Söï thaát baïi cuûa thô töï do thaäp nieân 1960 ôû mieàn Nam ñöa tôùi phaûn öùng ngay trong thôøi kyø ñoù, laø thô vaàn ñieäu baét ñaàu trôû laïi, cuøng tö töôûng Thieàn hoïc phöông Ñoâng, cuoán theo phong traøo Phaät giaùo sau cuoäc ñaûo chaùnh vaøo naêm 1963, vôùi nhöõng nhaø thô nhö Buøi Giaùng, Nguyeãn Ñöùc Sôn, Phaïm Thieân Thö... cuõng laø tu töø. Nhö vaäy, caû hai mieàn Nam Baéc, duø ôû hai hoaøn caûnh hoaøn toaøn khaùc bieät, thô vaãn ñi theo moät höôùng chung, naèm trong khuoân maãu tu töø, bôûi saùng taùc baèng tu töø daãn tôùi phöông phaùp pheâ bình baèng tu töø, thöôûng thöùc baèng tu töø, vaø thaäm chí suy nghó cuõng baèng tu töø. Sau bieán coá 30 thaùng 4 – 1975 22 Vieät nam maát lieân heä vôùi vôùi theá giôùi phöông Taây. Moät phaàn ngöôøi Vieät di taûn ra khoûi nöôùc, trong khôûi ñaàu vì nhöõng ñau thöông maát maùt, moät phaàn baän roän, vaø thích öùng vôùi ñôøi soáng môùi nôi xöù ngöôøi, cuøng luùc trong nöôùc, nhöõng nhaø thô treû tröôûng thaønh trong thôøi kyø ñoùng cöûa, khoâng coù gì ñeå tieáp nhaän ñaønh phaûi trôû veà vôùi phaàn dòch thuaät vaø saùng taùc cuûa mieàn Nam thôøi thaäp nieân 1960. Nhöng thaät ra, nhöõng nhaø thô treû chaúng phaûi chæ tieáp nhaän vaên hoïc mieàn Nam, maø hoï coøn soáng trong khoâng khí gaàn guõi vôùi giai ñoaïn Nhaân vaên Giai phaåm, tieáp nhaän luoân phong caùch tu töø cuûa nhöõng nhaø thô thaäp nieân 1960 ôû mieàn Baéc, voâ tình laøm trung gian hoøa giaûi giöõa hai doøng thô, laï luøng thay ñeàu laø hai doøng thô ngoaøi luoàng trong thôøi ñaïi cuûa hoï. Thô treû naèm trong heä quaû ñoù, tu töø laø chính, quay maët vôùi ñôøi soáng, mang taâm thöùc noåi loaïn, chaúng khaùc naøo theá heä thôøi thaäp nieân 1960, duø tieâu cöïc hay tích cöïc, cuûa caû hai mieàn. Vaø khi vai troø cuûa hoï xong thì cuõng chaám döùt luoân phong traøo thô Treû, vì laøm sao ñi xa ñöôïc khi ñaõ maéc vaøo caùi baãy cuûa hai doøng thô Nam Baéc. Thaät ra, nhöõng nhaø thô thôøi Nhaân vaên Giai phaåm, mieàn Nam thaäp nieân 1960, vaø thô Treû ñeàu laø nhöõng ngöôøi muoán ñoåi môùi vaên hoïc. Nhöng nhöõng ngheä só phöông Taây, khi phaûn öùng vôùi xaõ hoäi vaø thôøi ñaïi, hoï ñeàu loàng vaøo nhöõng thay ñoåi mang taàm myõ hoïc. Thô töï do phöông Taây ñaàu theá kyû 20 laø moät cuoäc caùch maïng myõ hoïc lôùn, thay ñoåi phöông phaùp bieåu hieän, phaûn khaùng laïi xaõ hoäi kyõ ngheä, vaø nhöõng phong traøo tieàn phong nöûa sau theá kyû, khai phaù theâm nhöõng khía caïnh myõ hoïc vaø quan ñieåm môùi cho thô töï do. Ñieån hình laø suoát theá kyû 20, khi chuû nghóa ñeá quoác (duø tö baûn hay coäng saûn), vaø chieâu baøi quoác gia ñöôïc giöông cao, keát hôïp nhieàu saéc daân laäp thaønh nhöõng khoái lieân keát, thì nhöõng ngheä só phaàn maûnh taùc phaåm cuûa hoï, nhö taäp thô “The Waste Land” cuûa T.S. Eliot, tranh laäp theå cuûa Picasso, vaø môùi nhaát laø phong traøo Tieàn phong thô Ngoân ngöõ Hoa kyø, thaäp nieân 1980, khi coi ngoân ngöõ laø bieåu töôïng cho quyeàn löïc chính trò, hoï phaàn

TC THÔ 27

•

275

maûnh cuù phaùp, ñöa ra quan ñieåm myõ hoïc cuûa hoï. Nhöng sau khi chieán tranh laïnh23 chaám döùt, nhöõng saéc daân taùch lìa, xung ñoät taïo neân nhöõng thaûm caûnh chieán tranh cuïc boä, thì thô Taân hình thöùc laïi quay veà vôùi söï lieàn laïc cuûa cuù phaùp, nhöõng lyù töôûng töï nhieân, toaøn bích tieâu bieåu qua caùc theå thô, theå hieän mong öôùc ñöôïc soáng cuoäc ñôøi bình thöôøng, nhö moät coá gaéng xoùa boû dò bieät, keâu goïi söï caûm thoâng chia seû vôùi noãi khoán khoù cuûa moïi kieáp ngöôøi. Sôõ dó caùc ngheä só phöông Taây gaây ñöôïc nhöõng phong traøo tieàn phong lôùn nhö vaäy, vì xaõ hoäi töï do cho pheùp hoï tìm ñöôïc söï ñoàng thuaän veà quan ñieåm xaõ hoäi, ñoàng thôøi thöøa keá moät beà daøy myõ hoïc, hai yeáu toá gaàn nhö luùc naøo cuõng keát hôïp vôùi nhau. Trong khi taïi Vieät nam, xaõ hoäi mieàn Baéc kheùp kín, coâ laäp caù nhaân vôùi nhau, coøn mieàn Nam, tuy töông ñoái töï do nhöng laïi khoâng coù truyeàn thoáng naøo ngoaøi Ñöôøng thi, Tieàn chieán, neân caû hai ñôn thuaàn chæ laø nhöõng phaûn öùng caù nhaân tröôùc thôøi theá, moät ñaèng laø hoaøn caûnh xaõ hoäi chính trò, moät ñaèng laø hoaøn caûnh chieán tranh. Neáu thaát baïi trong vieäc thay ñoåi myõ hoïc, thì nhöõng nhaø thô ôû thôøi naøy laïi thaønh coâng, ñöa thô Vieät leân tôùi ñænh cao cuûa tu töø, bôûi khoù ai hôn ñöôïc hoï, ñaåy nhöõng theá heä sau ôû vaøo vò theá baét buoäc phaûi laøm coâng cuoäc thay ñoåi. Ñieàu naøy roõ nhaát, khi nhaø thô Thanh Taâm Tuyeàn (1936—) cuoái ñôøi quay veà vaàn ñieäu vôùi taäp thô “Thô ôû ñaâu xa”, thô Treû quay veà thaäp nieân 1960, vaø nhaø thô Leâ Ñaït chôi moät mình vôùi “Boùng chöõ”. Moãi nhaø thô nhö moät tinh caàu coâ leû, môû ra moät loái rieâng chæ vöøa moät ngöôøi ñi trong caùi duø che cuûa töø phaùp, chæ vaøi naêm laø bí loái. Trong khi thô, ñaùng ra khoâng theå laø tieåu loä, phaûi laø ñaïi loä, haøng ngaøn ngöôøi cuøng ñi maø vaãn roäng theânh, khoâng thaáy ñöôøng cuøng. Trong phong traøo vaên hoïc ñoåi môùi nöûa cuoái thaäp nieân 1980, nhaân thôøi môû cöûa, moät soá nhaø vaên töôûng nhö tìm ñöôïc söï ñoàng thuaän xaõ hoäi naøo ñoù, vaø thô Treû baây giôø, ôû vaøo thôøi ñieåm vaên hoïc khoâng coøn aûnh höôûng nhieàu veà maët xaõ hoäi, tuy chöa ñöôïc chính thöùc coâng nhaän, nhöng hoï cuõng ñaõ ñöôïc töï do saùng taùc, muoán vieát gì thì vieát, nhöng caû hai phong traøo vaãn döøng laïi, moät ñaèng laø phaûn öùng vôùi cô cheá xaõ hoäi chính trò vaø lieàn bò daäp taét ngay, moät ñaèng laø phaûn öùng vôùi kinh teá thò tröôøng. Bôûi vì muoán chuyeån ñoåi, phaûi chuyeån ñoåi phöông thöùc bieåu hieän, thay theá ngheä thuaät tu töø baèng ngheä thuaät cuù phaùp, böôùc ñaàu caên baûn ñeå hình thaønh moät phöông phaùp luaän, xaây döïng nhöõng taùc phaåm mang taàm voùc tö töôûng, haàu saùnh ñöôïc vôùi nhöõng neàn vaên hoïc khaùc. Dó nhieân, neàn vaên hoïc Vieät töø haøng theá kyû nay ñaõ coù ñöôïc nhöõng taùc phaåm xöùng ñaùng, nhöõng nhaø thô taøi naêng, cuøng vôùi moät lôùp ñoäc giaû

276

•

TC THÔ 27

thöôûng thöùc caùi hay cuûa thô vaên xuyeân qua hình thöùc tu töø — chæ tieác raèng nhöõng theá heä sau khoâng coù theâm ñöôïc gì môùi, ngoaøi laäp laïi nhöõng saùng taùc vaø baøi vieát toaøn lôøi hay yù ñeïp, vì thieáu haún phaân tích lyù luaän ñeå noái keát yù töôûng, qui vaøo moät moái, loâi cuoán ngöôøi ñoïc. Lôùp ñoäc giaû ñoù caøng ngaøy caøng ít, vì theá heä coù nhieàu chöõ (nhö Haùn Vieät) ñeå thöôûng thöùc ñöôïc caùi hay cuûa ngheä thuaät tu töø daàn daàn mai moät. Khi söï caân baèng giöõa saùng taùc vaø ngöôøi ñoïc khoâng coøn, neàn vaên hoïc rôi vaøo beá taéc, vaø ngöôøi vieát cuõng chính laø ngöôøi ñoïc. Thô treû coù leõ laø theá heä sau cuøng coøn tieáp noái ñöôïc, vaø cuõng laø theá heä chaám döùt luoân neàn vaên hoïc tu töø, bôûi moät theá heä treû hôn sau naøy, tröôûng thaønh trong thôøi môû cöûa, seõ khoâng coøn khaû naêng thöôûng thöùc nhöõng caùi hay mang tính tu töø cuûa nhöõng taùc phaåm hieän nay. Vaø hoï caàn nhöõng taùc phaåm coù caùch dieãn ñaït trong saùng, chuyeân chôû ñöôïc tö töôûng vaø ñôøi soáng thöïc taïi cuûa chính hoï ñang soáng. Cuõng nhö nhöõng nhaø thô Taân hình thöùc Vieät hieän nay, hoï coù nhieàu cô may vaø khaû naêng tieáp xuùc vôùi theá giôùi beân ngoaøi, côûi môû hôn vaø deã tieáp nhaän phöông caùch bieåu hieän môùi trong vaên hoïc, giuùp hoï tieáp thu ñöôïc kieán thöùc vaø hieåu bieát coù ngoïn ngaønh. Töø ñieåm ñoù, nhìn laïi nhöõng bieán chuyeån cuûa vaên hoïc Vieät, nhöõng doøng vaên hoïc ñoùng goùp cho söï chuyeån ñoäng maïnh meõ laïi laø nhöõng doøng ôû ngoaøi luoàng chính, bò traán aùp vaø ngaên caám nhö Nhaân vaên Giai phaåm, Vaên hoïc mieàn Nam 1960, Vaên hoïc Ñoåi môùi thaäp nieân 1980, vaø baây giôø laø thô Treû vaø thô Taân hình thöùc. Ñoù laø ñaëc ñieåm cuûa vaên hoïc Vieät trong hôn nöûa theá kyû qua, vaø cuõng noùi leân moät söï thöïc, khoâng ai coù theå phuû nhaän giaù trò cuûa moät doøng vaên hoïc. Theâm nöõa, thô töï do phöông Taây laø moät doøng thô ñaõ laïc ñieäu, bò haïn cheá bôûi phöông caùch töï dieãn ñaït, nhaø thô nhaân danh caùi toâi, chæ noùi ñeán suy nghó, caûm xuùc qua nhaõn quan cuûa chính caù nhaân hoï, khoâng coù khaû naêng phaùt hieän söï môùi laï nôi nhöõng caâu chuyeän taàm thöôøng giaûn dò xaûy ra chung quanh. Keát quaû laø ngöôøi ñoïc sôï thô, nhaø vaên khoâng ñoïc thô, ngay nhaø thô cuõng khoâng ñoïc thô cuûa nhöõng nhaø thô khaùc, chæ ñoïc thô cuûa mình vaø baïn beø mình, vaø ngöôøi ñoïc maát ñi sinh thuù thöôûng thöùc caùi hay cuûa thô. Neáu cô cheá tu töø laø moät haøng raøo caûn, ngaên caám baát cöù söï giao tieáp naøo vôùi theá giôùi beân ngoaøi, thì thô töï do laø saûn phaåm cuûa theá kyû 20, mang taát caû nhöõng ñaëc tính cuûa theá kyû naøy, caû veà xaõ hoäi vaø chính trò, khoâng coøn phuø hôïp vôùi xu theá thôøi ñaïi, caàn haøn gaén nhöõng baát ñoàng, ñeå moïi ngöôøi coù theå chung soáng trong an bình haïnh phuùc. Ñoái vôùi Vieät nam laïi coøn khaån thieát hôn vì haäu quaû cuûa cuoäc chieán töông taøn, loøng ngöôøi phaân taùn, caàn coù phöông thuoác chöõa laønh, sau nhöõng tang thöông ñoå naùt.

TC THÔ 27

•

277

Taùc ñoäng cuûa thôøi theá vaø vai troø nhaø thô Vieät nam, trong nöûa theá kyû qua, vöøa thoaùt khoûi söï ñoâ hoä cuûa Phaùp, thì laïi rôi vaøo cuoäc chieán 20 naêm, khoác lieät nhaát töø tröôùc ñeán nay. Trong thôøi kyø chieán tranh laïnh, ba nöôùc bò phaân chia laø Ñöùc, Trieàu tieân vaø Vieät nam. Naêm 1975, Vieät nam thoáng nhaát nhöng laïi rôi vaøo cô cheá xaõ hoäi chuû nghóa, vaø cho ñeán khi caùc nöôùc Ñoâng aâu tan raõ vaøo naêm 1989, Ñoâng Ñöùc vaø Taây Ñöùc hôïp nhaát, chuû nghóa tö baûn thaéng theá, heä thoáng chính trò vaø kinh teá nöôùc Ñöùc theo cheá ñoä tö baûn; trong khi ñoù, Trieàu tieân vaãn coøn ôû tình traïng phaân chia. Sau khi Ñoâng aâu vaø Lieân Xoâ tan raõ, haøng loaït nhöõng cuoäc chieán tranh chuûng toäc vaø toân giaùo xaûy ra nhö taïi Yugoslavia (1991), Rwanda (1994), Sri Lanka, Ñoâng vaø Taây Timor... Tieáp theo ñoù laø chuû nghóa khuûng boá, theå hieän söï baát ñoàng giöõa theá giôùi Hoài giaùo vaø phöông Taây, vôùi cao ñieåm, hai toøa nhaø Trung taâm Thöông maïi Theá giôùi bò phaù saäp thaønh tro buïi ngaøy 11-9-2001 taïi New York. Nhu caàu hoøa giaûi giöõa nhöõng saéc daân, khaùc bieät veà chính trò, toân giaùo, vaên hoùa caàn phaûi ñaët ra ñeå moïi ngöôøi coù theå soáng chung trong hoøa bình, vaø nhöõng boä moân vaên hoïc gaén lieàn vôùi ñôøi soáng vaø taâm tö con ngöôøi cuõng caàn thay ñoåi caùch bieåu hieän, ñeå phuø hôïp vôùi nhöõng bieán chuyeån cuûa thôøi ñaïi. Nhö vaäy Vieät nam, Ñöùc vaø Trieàu tieân laø ba moâ hình hieän nay ñeå chuùng ta coù theå ruùt ra nhöõng baøi hoïc vaø kinh nghieäm veà tinh thaàn hoøa giaûi: Ñöùc, tö baûn; Vieät nam, nöûa kinh teá thò tröôøng, nöûa coäng saûn; Trieàu tieân, Baéc coäng saûn, Nam tö baûn. Nhìn laïi lòch söû Vieät, sau khi Ngoâ Quyeàn giaønh ñöôïc ñoäc laäp vaøo naêm 938, ñeå traùnh söï xaâm löôïc, nhöõng trieàu ñaïi sau naøy, haøng naêm vaãn phaûi mang phaåm vaät trieàu coáng Trung hoa. Ñieàu naøy chöùng toû daân Vieät laø moät daân toäc hieáu hoøa, deã thích nghi vôùi moïi hoaøn caûnh. Tuy nhieân, lòch söû Vieät nam laïi coù raát nhieàu cuoäc phaân hoùa. Laàn ñaàu tieân laø hai hoï Trònh Nguyeãn phaân tranh, hay Nam Baéc trieàu töø 1543-1788, vaø khi Ngöôøi Phaùp ñoâ hoä Vieät nam, duøng chính saùch chia ñeå trò, vaø vôùi ñòa theá hình cong chöõ S, vaø heä thoáng giao thoâng khoù khaên, chæ thuaàn ñöôøng boä vaø ñöôøng thuûy, vôùi ngöïa vaø ghe thuyeàn, ñaõ laøm cho tinh thaàn kyø thò Nam Baéc traàm troïng theâm. Cuoái cuøng laø cuoäc chia caét ñaát nöôùc vaøo naêm 1954. Nhö vaäy, vai troø cuûa vaên hoïc phaûi laø söï tieáp nhaän coù phöông phaùp nhöõng yeáu toá vaên hoùa, hoøa giaûi nhöõng dò bieät giöõa ngöôøi daân vôùi nhau, ñeå coù ñöôïc nhöõng phaùt trieån ñuùng höôùng. Sau theá chieán II, nhöõng bieán ñoäng lòch söû treân theá giôùi aûnh höôûng roõ neùt ñeán tình hình Vieät nam. Muøa Xuaân 1940, Ñöùc thaéng Phaùp, döïng neân

278

•

TC THÔ 27

chính phuû buø nhìn Marshal Henri-Phillipe Peùtain (1856-1951), vaø cuõng naêm naøy Nhaät lieân minh vôùi Ñöùc laøm thaønh phe truïc Ñöùc YÙ Nhaät. Tröôùc ñoù Nhaät ñaõ taán coâng Trung hoa naêm 1937, vaø thaùng 9-1940 traøn vaøo Vieät nam, lôïi duïng thoûa öôùc giöõa Phaùp vaø Ñöùc (thaùng 6-1940) khieán Phaùp khoâng theå tieáp vieän cho Ñoâng döông, yeâu saùch theo ñoù Nhaät vaø Phaùp chung söùc baûo veä Ñoâng döông, thaät ra Nhaät kieåm soaùt heát vaø Phaùp chæ giöõ cô cheá cai trò. Hoa kyø vaãn ñöùng ngoaøi cuoäc chieán cho ñeán khi Nhaät taán coâng Traân Chaâu Caûng (Pearl Harbor) vaøo ngaøy 7 thaùng 12-1941, tröôùc khi tieán chieám Ñoâng Nam AÙ vaø quaàn ñaûo Maõ lai ñeå tìm nguoàn daàu hoûa, cao su vaø thöïc phaåm (extensive food). Ngaøy hoâm sau, Quoác hoäi Hoa kyø tuyeân chieán vôùi Nhaät, vaø 4 ngaøy sau, phe Truïc tuyeân chieán vôùi Hoa kyø. Vaøo ngaøy (D-Day) 6 thaùng 6-1944, quaân ñoäi Ñoàng minh baêng qua eo bieån Anh, ñoå boä thaønh coâng leân mieàn baéc nöôùc Phaùp, giaûi phoùng Paris vaøo ngaøy 25 thaùng 8-1944. Chieán tranh chaám döùt ôû AÂu chaâu vôùi söï ñaàu haøng voâ ñieàu kieän cuûa Ñöùc vaøo 8 thaùng 5-1945, Anh Phaùp Trung Hoa keâu goïi chính phuû Nhaät ñaàu haøng nhöng khoâng ñöôïc traû lôøi. Khi Phaùp ñöôïc quaân ñoàng minh giaûi phoùng 24, Nhaät laät ñoå Phaùp 25 ôû Vieät nam vì sôï Phaùp laät ngöôïc tình theá. Nhöng cuõng chæ ñöôïc vaøi thaùng,26 ñeán ngaøy 14-8-1945 Nhaät ñaàu haøng voâ ñieàu kieän vì bò hai quaû bom nguyeân töû cuûa Hoa kyø boû xuoáng Hiroshima vaø Nagasaki. Luùc naøy, Vieät nam rôi vaøo khoaûng troáng quyeàn löïc vì Phaùp ñaõ bò Nhaät laät ñoå vaø Nhaät laïi ñaàu haøng, neân Vieät Minh, vôùi danh nghóa cuûa ñaûng coäng saûn Vieät nam giaønh chaùnh quyeàn, tuyeân boá ñoäc laäp vaøo ngaøy 19-8-1945. Vò vua cuoái cuøng cuûa trieàu Nguyeãn laø Baûo Ñaïi thoaùi vò 27. Sau khi Nhaät ñaàu haøng, quaân Ñoàng minh giao cho Töôûng Giôùi Thaïch cuûa Trung hoa, do hai töôùng Lö Haùn vaø Tieâu Vaên caàm ñaàu, giaûi giôùi quaân Nhaät töø vó tuyeán 16 trôû ra Baéc, vaø quaân Anh Phaùp töø vó tuyeán 16 trôû vaøo Nam. Chæ 21 ngaøy sau ngaøy Vieät Minh tuyeân boá ñoäc laäp, Phaùp vaøo thay theá quaân Anh ôû Saøi goøn, thaønh laäp chính quyeàn taïm thôøi töø Nam ra Baéc 28. Luùc naøy, Vieät Minh haõy coøn yeáu theá, beøn kyù keát Hieäp ñònh Sô boä29, laøm hoøa vôùi Phaùp, lieân hieäp vôùi caùc ñaûng phaùi quoác gia, ñeå cuûng coá löïc löôïng, cho ñeán ngaøy 19-12-1946 môùi phaùt ñoäng toaøn quoác khaùng chieán choáng Phaùp. Töø naêm 1947 ñeán 1949, chính quyeàn hoaøn toaøn naèm trong tay Phaùp, cho ñeán Hieäp öôùc EÙlyseùe ngaøy 8-3-1949, Phaùp trao traû ñoäc laäp cho Vieät nam, nhöng khoâng phaûi cho Vieät Minh maø thaønh laäp Quoác gia Vieät nam, ñöa Baûo Ñaïi leân laøm Quoác tröôûng. Cuoäc chieán Quoác Coäng töø ñoù baét ñaàu. Ñoù laø giai ñoaïn voâ cuøng hoãn loaïn, loøng ngöôøi phaân taùn, thôøi theá ñoåi

TC THÔ 27

•

279

thay, nhaø thô cuõng chaúng khaùc naøo ngöôøi daân thöôøng, khoâng coøn taâm trí ñaâu ñeå nghó ñeán söï thay ñoåi caùch laøm thô, nhöõng saùng taùc vì theá hoaëc laø vaàn ñieäu Tieàn chieán, hoaëc laø tieáp tuïc loaïi thô phaù theå töø thôøi Phan Khoâi, chæ coù noäi dung laø khaùc, noùi leân tinh thaàn yeâu nöôùc, taâm traïng cuûa ngöôøi chieán binh xa nhaø, vaø nhöõng öôùc mong hoøa bình, döùt boû laõng maïn caù nhaân, ñeà cao tình töï daân toäc. Thô böôùc qua moät böôùc khaùc, ñeà caäp tôùi ñôøi soáng bình thöôøng, bôûi nhaø thô, trong luùc hoøa nhaäp vôùi moïi ngöôøi, tham gia cuoäc chieán lyù töôûng, chia seû tình töï vaø nhöõng khoán khoù cuûa moïi taàng lôùp xaõ hoäi. Vaø moät ñaëc ñieåm khaùc laø ngay caû nhöõng nhaø thô vôùi nhau, cuõng khoâng coøn phaân chia khuynh höôùng laõng maïn hay hieän thöïc, maø döôøng nhö goäp chung thaønh laõng maïn hieän thöïc, duø laø vaàn ñieäu hay thô töï do phaù theå, chæ thuaàn noùi leân taâm tình cuûa con ngöôøi, trong saùng vaø chaân thaät. Vaø cuõng trong boái caûnh ñoù, chính saùch chia ñeå trò cuûa thöïc daân Phaùp daàn daàn bò hoùa giaûi. Nhöng phaûi ñôïi tôùi cuoäc di cö naêm 1954 cuûa khoaûng 700 ngaøn ngöôøi daân mieàn Baéc, taïi mieàn Nam, ngöôøi daân hai mieàn môùi coù ñöôïc nhöõng va chaïm thöïc teá, hoaøn taát qui trình hoøa giaûi. Caû hai mieàn Nam Baéc, ngöôøi daân chæ ñöôïc soáng trong hoøa bình vaøi naêm, ñeán 20-12- 1960, Maët Traän Giaûi Phoùng Mieàn Nam ñöôïc thaønh laäp, baét ñaàu cuoäc chieán giöõa hai mieàn. Söï chia reõ laïi trôû thaønh moät veát thöông trí maïng vì söï nhuùng tay cuûa nhöõng theá löïc beân ngoaøi, moät ñaèng laø lyù töôûng coäng saûn ñaïi ñoàng, moät ñaèng laø lyù töôûng töï do cuûa chuû nghóa tö baûn. Naêm 1976, ñaát nöôùc thoáng nhaát, döôùi cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa, Vieät nam chæ coøn quan heä vôùi Lieân xoâ vaø moät soá nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa, vaø ngöôøi daân ôû caû hai mieàn Nam Baéc, trong khoù khaên cuøng cöïc, ñaày ngoä nhaän vaø hieàm khích qua nhöõng theå cheá khaùc bieät veà yù thöùc heä, phaûi töï hoøa giaûi vôùi nhau ñeå soáng coøn, vaø haøn gaén laïi nhöõng veát thöông taâm lyù. Hôn moät thaäp nieân sau, naêm 1978, taïi Trung hoa, Ñaëng Tieåu Bình (1904-1998) leân naém quyeàn löïc, tieáp tuïc chuû tröông Töù Hieän Ñaïi Hoùa cuûa Chu AÂn Lai (1898-1976), canh taân kyõ ngheä, canh noâng, quoác phoøng vaø khoa hoïc. Taïi Nga, Mikhail Gorbachev (1931—) chuû tröông ñoåi môùi (Perestroika) vaøo naêm 1986, vaø cuõng naêm naøy, Vieät nam nöông theo aûnh höôûng cuûa Nga, chuû tröông ñoåi môùi vaø côûi troùi vaên ngheä, xuaát hieän vaên ngheä ñoåi môùi. Nhöng ñeán naêm 1989, böùc töôøng Baù linh suïp ñoå, keùo theo söï tan raõ cuûa nhöõng cheá ñoä coäng saûn Ñoâng aâu, thì Vieät nam chaám döùt söï côûi troùi vaên ngheä vì sôï raèng seõ keùo theo söï suïp ñoå cheá ñoä. Ñeán naêm 1991, Boris Yeltsin (1931—) leân naém quyeàn taïi Nga, giaûi taùn ñaûng Coäng saûn, Vieät nam maát ñi nguoàn vieän trôï chuû yeáu töø Nga (3 tyû myõ kim töø 1976-80),

280

•

TC THÔ 27

höôùng veà Trung hoa thì laïi vöôùng vaøo cuoäc xung ñoät bieân giôùi30 vaøo naêm 1979, neân ñeán naêm 1992, phaûi quay qua kinh teá thò tröôøng, tìm kieám nguoàn ñaàu tö töø theá giôùi töï do, cöùu vaõn neàn kinh teá, nhöng vaãn giöõ ñònh cheá chính trò, vôùi quan nieäm, kinh teá thò tröôøng ñònh höôùng bôûi xaõ hoäi chuû nghóa. Vôùi moät quan ñieåm, baûo veä söï oån ñònh chính trò ñeå phaùt trieån kinh teá, moät phaàn vì neàn vaên hoïc in aán ñaõ khoâng coøn söùc maïnh nhö caùch ñaây nöûa theá kyû, moät phaàn khaùc, söï chuyeån qua kinh teá thò tröôøng, laøm cho ngöôøi daân, mong muoán coù moät ñôøi soáng toát ñeïp hôn neân nhöõng quan taâm cuûa hoï hoaøn toaøn höôùng veà ñôøi soáng kinh teá. Nhaø nöôùc Vieät nam ñaõ gaàn nhö chæ chuù taâm tôùi nhöõng taùc phaåm mang tính choáng ñoái vaø coù maøu saéc chính trò, neân nhöõng saùng taùc thuaàn vaên hoïc nhö tröôøng hôïp thô Treû môùi coù cô hoäi xuaát hieän. Thöïc ra, chaáp nhaän söï ñoåi môùi vaên hoïc, khoâng aûnh höôûng nhieàu ñeán cheá ñoä chính trò, maø coøn laøm cho cheá ñoä coù ñöôïc boä maët côûi môû, ñoái vôùi coäng ñoàng theá giôùi. Nhöõng phaùt hieän veà lyù thuyeát hoãn mang (chaos theory) cho chuùng ta thaáy, moät söï xaùo troän nhoû trong traïng thaùi ñaàu tieân cuûa heä thoáng, coù theå thay ñoåi trieät ñeå traïng thaùi sau cuøng, vaø tuøy thuoäc maãn caûm vaøo nhöõng ñieàu kieän ban ñaàu (Sensitive dependence on initial conditions). Vaø nhö theá söï thay ñoåi qua kinh teá thò tröôøng, seõ daàn daàn daãn ñeán nhöõng söï thay ñoåi khaùc, moät caùch töï nhieân vaø khoâng ai coù theå ñoaùn tröôùc. Moät naêm sau khi ñoåi môùi, vaøo naêm 1987, William Joiner Center baét ñaàu qua vaên hoïc, ñaëc bieät laø thô nhö moät chaát xuùc taùc (catalyst) ñeå mang keû thuø trôû thaønh baïn, vôùi mong öôùc, duøng thô ñeå phaù tan söï phaân chia taïo ra bôûi nhöõng ñònh kieán chính trò. Dó nhieân nhöõng cöïu chieán binh Hoa kyø, khoâng heà quan taâm tôùi giaù trò ngheä thuaät vaø tö töôûng cuûa taùc phaåm, maø chæ xem qua nhöõng taùc phaåm ñoù, keû cöïu thuø noùi gì veà mình, vaø muïc ñích cuûa hoï, böôùc ñaàu laø hoøa giaûi vôùi nhaø nöôùc Vieät nam, doïn ñöôøng cho söï hoøa giaûi veà chính trò vaø giao thöông buoân baùn. Quan nieäm nhö theá dó nhieân laø ñuùng, bôûi vì thô laø moät hình thöùc myõ hoïc maïnh nhaát coù khaû naêng taïo söï caûm thoâng vaø hoøa giaûi. Cynthia Cohen 31 vieän daãn trieát gia ngöôøi Phaùp Gaston Bachelard, cho raèng: “ñeå hieåu moät baøi thô, chaúng nhöõng chuùng ta caàn chuù taâm ñeán chöõ vaø aâm thanh cuûa baøi thô, maø coøn phaûi chuù taâm ñeán caùch naøo nhöõng chöõ vaø aâm thanh ñoù vang doäi trong ta. OÂng noùi, söï chuù taâm cuûa chuùng ta “roïi saùng”, giöõa hình aûnh thi vò vaø ñaùp öùng cuûa chính mình. Nhö vaäy, baøi

TC THÔ 27

•

281

thô môøi goïi chuùng ta kinh nghieäm vaøi ñieàu maø tröôùc ñoù töï mình khoâng bieát veà mình; vaø ngöôïc laïi, chæ baèng caùch chuù taâm ñeán thöù ñöôïc khôi daäy beân trong chuùng ta, môùi coù theå “hieåu” ñöôïc baøi thô. Bachelard nhaéc ñeán loaïi caûm thoâng naøy – söï caûm thoâng saâu xa xaûy ra cuøng luùc cuûa baûn ngaõ vaø keû khaùc qua nhau – nhö moät xuyeân-chuû-theå.” Cynthia Cohen nhaán maïnh tôùi “söï caûm nhaän tænh thöùc” (feelingful awareness), töông ñöông nhö quan ñieåm “bi vaø trí” (compassion and wisdom) moät tö töôûng cuûa Phaät giaùo ñaõ hoøa nhaäp vaøo neàn vaên hoùa Vieät, vaû laïi, nhöõng baøi thô ñaàu tieân xuaát hieän töø ñôøi nhaø Lyù, ñaàu theá kyû 11, laïi laø nhöõng baøi keä do nhöõng thieàn sö Phaät giaùo laøm ra. Bi laø söï ñoàng caûm, cuøng chia seû vôùi noãi ñau cuûa keû khaùc, trong khi trí laø nhìn roõ ñöôïc thaät töôùng cuûa theá gian, cuûa con ngöôøi. Dó nhieân, khi lyù giaûi ñeå aùp duïng vaøo trong ñôøi soáng, noù khoâng coøn mang yù nghóa cuûa toân giaùo, maø coù theå hieåu nhö Cynthia Cohen, qua baøi thô, ngöôøi ñoïc deã naûy sinh söï caûm thoâng, vôùi chính mình, vaø vôùi keû khaùc, nhìn ra ñöôïc söï thaät, thaáy ñöôïc caû nhöõng öu vaø khuyeát ñieåm ñeå vöôït qua nhöõng hoá saâu ngaên caùch. Töø thaäp nieân 1990 trôû veà tröôùc, vaên hoïc Vieät ñeàu naèm trong heä tu töø, neân khi cuoán theo taùc ñoäng cuûa kinh teá thò tröôøng, sau naêm 1992, haøng loaït taùc phaåm ñöôïc dòch ra tieáng Anh, tieáng Phaùp nhöng khoâng taïo neân ñöôïc baát cöù aûnh höôûng naøo trong giôùi vaên hoïc phöông Taây, vaø haàu nhö ñi vaøo queân laõng. Bôûi moät ñieàu, söï khaùc bieät giöõa hai heä thoáng vaên hoïc phöông Taây vaø Vieät nam laïi thuoäc veà hai phöông phaùp saùng taùc khaùc haún, moät ñaèng theo phöông phaùp tu töø, moät ñaèng döïa vaøo phöông phaùp luaän vaø cuù phaùp vaên phaïm ñeå chuyeån taûi tö töôûng. Nhaát laø thô laïi caøng khoù hôn, vì khi dòch ra vaên xuoâi, thô chæ coøn laø nhöõng ñoaïn vaên taàm thöôøng, nhaït nheõo, hoaëc luûng cuûng cuù phaùp. ÔÛ ñaây, chuùng ta coù theå nhaän ra, neáu phöông Taây, baét ñaàu töø thôøi Phuïc höng, vôùi cuoäc caùch maïng kyõ ngheä, xaõ hoäi luoân luoân thay ñoåi vaø vì theá heát traøo löu naøy qua traøo löu khaùc, vaên hoïc ngheä thuaät laø nhöõng khaùm phaù khoâng ngöøng, nhöng xaõ hoäi Vieät nam laø moät xaõ hoäi noâng nghieäp, neân khoâng coù nhu caàu thay ñoåi veà moïi phöông dieän. Gioáng nhö thô vaên töø Tieàn chieán ñeán töï do, duø coù thay ñoåi caùch bieåu hieän vì taùc ñoäng cuûa thôøi theá, nhöng cuõng nhö xaõ hoäi, vaãn ñaët caên baûn treân ngheä thuaät tu töø. Neáu vaên hoïc phaûn aûnh ñôøi soáng xaõ hoäi vaø chính trò, thì ngöôïc laïi, qua ñôøi soáng xaõ hoäi vaø chính trò, chuùng ta coù theå hieåu ñöôïc neàn vaên hoïc ñoù. Vieät nam töø tröôùc ñeán nay ñeàu coi troïng ngheà noâng, só noâng coâng thöông,

282

•

TC THÔ 27

ngheà noâng chæ ñöùng sau taàng lôùp thoáng trò, neân baûn chaát ngöôøi daân öa chuoäng hoøa bình, coát an cö laïc nghieäp chöù khoâng muoán caïnh tranh, tieán thuû. Nhöõng cuoäc chieán tranh gaây ra, cuõng chæ vì baát ñaéc dó ñeå baûo toàn cuoäc soáng, phaùt xuaát töø tinh thaàn baûo thuû coá cöïu. Veà tinh thaàn ngöôøi daân, giaøu caûm xuùc hôn khoa hoïc, giaøu tröïc giaùc hôn lyù luaän, thích vaên chöông phuø phieám hôn thöïc chaát tö töôûng. Vôùi thô coå ñieån, neáu Truyeän Kieàu 32 cuûa Nguyeãn Du duøng theå thô luïc baùt cuûa daân gian keát hôïp vôùi ngheä thuaät cao caáp vaø tinh hoa cuûa neàn vaên hoùa Trung quoác, giöõa ngheä thuaät tu töø ñieån tích vaø tu töø ñôøi thöôøng, thì Cung Oaùn Ngaâm Khuùc 33 cuûa OÂn Nhö Haàu, vaø baûn dòch Chinh Phuï Ngaâm34 (nguyeân taùc baèng chöõ Haùn, cuûa Ñaëng Traàn Coân, laøm theo theå Tröôøng Ñoaûn Cuù, caâu daøi caâu ngaén, loaïi thô phaù theå) ra chöõ Noâm cuûa Phan Huy Ích, theo theå song thaát luïc baùt. Sau khi chöõ Quoác ngöõ ñöôïc phoå bieán roäng raõi, thô Tieàn chieán tieáp tuïc tinh thaàn ñoù, duøng laïi vaàn vaø caùc theå cuûa Ñöôøng thi. Söï chuyeån giao giöõa hai doøng thô cuõng laø söï chuyeån giao giöõa neàn cöïu hoïc vaø Taây hoïc, giöõa chöõ Noâm vaø chöõ Quoác ngöõ, giöõa theá heä naøy vaø theá heä khaùc. Nhö ñaõ ñeà caäp, thô coå ñieån (hay thô chöõ Noâm) taùch ra ñöôïc vôùi cô cheá quyeàn löïc chính trò (chöõ Haùn), vaø thô chöõ Quoác ngöõ cuõng khoâng bò quyeàn löïc chi phoái neân khi chuyeån giao, söï maâu thuaãn haàu nhö khoâng coù. Bôûi moät lyù do, neàn taûng quyeàn bính naèm trong tay Phaùp, ñaõ khoâng cho pheùp tieáp tuïc duy trì thô cuõ, moät lyù do nöõa laø ngöôøi khôûi ñaàu thô môùi laïi laø moät nhaø khoa cöû cöïu hoïc laø Phan Khoâi (1887-1959) vôùi baøi thô “Tình Giaø” xuaát hieän naêm 1932, vaø moät nhaø thô Taây hoïc nhö Vuõ Ñình Lieân (19131996) vôùi baøi thô “OÂng Ñoà” vaøo naêm 1936, laïi nuoái tieác moät thôøi ñaõ suy taøn. Nhöõng nhaø thô vaãn gaén boù vôùi Ñöôøng thi vaø chuyeân laøm theo theå loaïi naøy nhö Ñoâng Hoà (1906-1969), Quaùch Taán (1910-1992), Ngaân Giang... coù nhaø thô laøm caû hai theå loaïi nhö Vuõ Hoaøng Chöông. Thô Vieät töø 1945 trôû veà tröôùc, phaùt trieån bình thöôøng, döôùi cheá ñoä phong kieán vaø thuoäc ñòa, vì duø coù thay ñoåi chöõ vieát, ñôøi soáng xaõ hoäi thuaàn phaùc, caên coãi thô Vieät vaãn naèm trong aûnh höôûng vaø taâm thöùc Ñöôøng thi. Nhöõng tö töôûng Phaät giaùo, Nho giaùo vaø Laõo giaùo thaám nhuaàn trong ñôøi soáng daân gian, hai doøng thô coå ñieån vaø Tieàn chieán cuõng chæ theå hieän ñuùng tinh thaàn cuûa neàn vaên hoùa ñoù. Nhöõng nhaø thô coù ñöôïc quyeàn töï do vaø ñoäc laäp vôùi cô cheá chính trò, neân ñaõ coù ñöôïc nhöõng taùc phaåm giaù trò, moät caùch naøo ñoù ñaõ laøm ñuùng chöùc naêng cuûa thô, hoøa giaûi giöõa hai neàn vaên hoùa, giöõa giai caáp thoáng trò vaø daân gian. Thô Tieàn chieán döïa vaøo caùc theå thô cuûa Ñöôøng thi vaø ca dao ñeå ñöa vaøo caûm xuùc vaø noäi dung môùi, keát hôïp ngoïn gioù cuoái muøa cuûa phong traøo Laõng maïn Phaùp vôùi khoâng khí suy taøn cuûa Ñöôøng thi coøn soùt laïi, treân neàn

TC THÔ 27

•

283

taûng ngheä thuaät tu töø ñaõ coù saün töø thô coå ñieån. Trong khi thô töï do phöông Taây laø moät böôùc ngoaët, thoaùt ra khoûi thô truyeàn thoáng, hoaøn taát moät neàn taûng myõ hoïc khaùc. Vì vaäy vaøo thaäp nieân 1960, nhöõng nhaø thô mieàn Nam phaùt ñoäng phong traøo thô töï do, caùch tieáp nhaän aûnh höôûng phöông Taây cuõng khoâng khaùc naøo thô Tieàn chieán tröôùc ñoù, khoâng quan taâm tôùi hoïc thuaät nhö thôøi Ñoâng döông vaø Nam phong Taïp chí, chæ tieáp nhaän nhöõng khaùi nieäm maø khoâng tieáp nhaän ñöôïc phöông phaùp, neân khoâng theå vöôït qua ñöôïc beà daøy tö töôûng hoïc thuaät phöông Taây. Thô töï do vöôùng vaøo thuaät ngöõ, hoøa troän tu töø thôøi Ñöôøng thi Tieàn chieán vôùi tö töôûng Sieâu thöïc Phaùp ôû thaäp nieân 1930, döïa theo loaïi thô phaù theå ñaõ coù töø thô coå ñieån. Cuõng gioáng nhö thô Tieàn chieán, thaäp nieân 1960 ôû mieàn Nam, khoâng bò quyeàn löïc chính trò chi phoái, bôûi moät ñieàu, chính quyeàn vaø giôùi vaên ngheä só coù chung moät lyù töôûng baûo veä töï do, neân söï kieåm soaùt vaên hoïc khoâng caàn thieát, chæ coù söï kieåm duyeät baùo chí vì nhu caàu chieán tranh, nhöng khaùc thô Tieàn chieán vaø gioáng vôùi thô chöõ Noâm tröôùc ñoù, nhaø thô rôi vaøo aûo töôûng quyeàn löïc cuûa chöõ. Trong khi thô luoàng chính ôû mieàn Baéc, tuy khoâng qua con ñöôøng khoa cöû nhöng caùc laõnh tuï ñeàu coi thô nhö moät phöông tieän qua ñoù kieåm soaùt toaøn boä vaên hoïc. Neáu trong cheá ñoä phong kieán, vua quan ñeàu laøm thô, thì döôùi cheá ñoä coïâng saûn, caùc laõnh tuï ñeàu laøm thô nhö Hoà Chí Minh (1890-1969), Leâ Ñöùc Thoï (1911-1990), Tröôøng Chinh (1907-1988), Toá Höõu (1920-2002)... Thô phaûi ñôn giaûn deã hieåu ñeå quyeàn löïc qua thô ñöôïc môû roäng vaø aûnh höôûng ñeán moïi taàng lôùp daân chuùng. Moät soá nhaø thô bò o eùp bôûi cô cheá quyeàn löïc chính trò, traùnh neù nhöõng bieåu hieän coù tính noäi dung, qua chöõ, tìm kieám moät quyeàn löïc aûo töôûng khaùc ñeå phaûn öùng laïi. Nhö vaäy, thô ngoaøi luoàng mieàn Baéc vaø thô mieàn Nam, duø khoâng coù lieân heä gì vôùi nhau, vì söï ñoái ñaàu chính trò giöõa hai mieàn, nhöng laïi coù cuøng moät khuynh höôùng, theå hieän tính ñoái khaùng, beá taéc veà chính trò vaø hoïc thuaät, taïo neân cöïc ñoan veà vaên hoïc, ñaåy phöông phaùp tu töø tôùi chaân töôøng, khoâng coøn mang yù nghóa thoâng thöôøng, töï nhieân nhö thô coå ñieån vaø Tieàn chieán. Quan nieäm yù ôû ngoaøi lôøi bieán thaønh thoùi quen suy dieãn vaø phaùn xeùt, cuõng bieåu loä khía caïnh cuûa quyeàn löïc. Thô ñaùnh maát chöùc naêng taïo söï caûm thoâng, ñöùng ngoaøi tröôùc söï thay ñoåi cuûa thôøi theá, trong khi ñaùng lyù ra, phaûi noùi leân ñöôïc khao khaùt cuûa moïi taàng lôùp xaõ hoäi, chia seû vaø hoøa giaûi nhöõng baát ñoàng vaø laøm dòu veát thöông chieán tranh. Söï can thieäp cuûa cô cheá chính trò vaøo vaên hoïc ñaõ taïo neân moät neàn vaên hoïc khoâng bình thöôøng, phaûn aûnh moät xaõ hoäi khoâng bình thöôøng. Dó nhieân, nhaø thô cuõng nhö thô chæ laø naïn nhaân cuûa nhöõng theá löïc aùp ñaët

284

•

TC THÔ 27

töø beân ngoaøi, baát löïc tröôùc nhöõng vaán naïn cuûa lòch söû. Nhìn vaøo nhöõng xaõ hoäi töï do daân chuû, neàn vaên hoùa vaên hoïc ñoäc laäp vôùi cô cheá quyeàn löïc chính trò, neân phaùt trieån vaø lôùn maïnh, luùc naøo cuõng theo saùt nhöõng bieán chuyeån cuûa ñôøi soáng vaø kòp böôùc vôùi neàn vaên minh. Neáu cöù nhö theá, thì duø thôøi gian coù troâi ñi, neàn vaên hoïc seõ maõi ñöùng nguyeân moät choã. Nhöng khi chieán tranh keát thuùc, cuoäc di cö taùi dieãn, haøng trieäu ngöôøi boû nöôùc ra ñi, nhöng laàn naøy bi thaûm hôn, phaûi traû giaù baèng söï cheát, giöõa ñaïi döông meânh moâng. Moät soá nhaø thô treû ôû thôøi ñieåm ñoù, naém chaéc ngoân ngöõ Vieät, ñeán ñöôïc ñaát nöôùc töï do, phaûi ñoái maët vôùi söï khaùc bieät veà ngoân ngöõ vaø vaên hoùa, vaø sau hôn hai thaäp nieân vöôït qua moïi khoù khaên, nhaän ra khuyeát ñieåm vaø beá taéc cuûa thô Vieät gaàn nöûa theá kyû. Ñaàu naêm 2000, xuaát hieän phong traøo thô Taân hình thöùc, nhöng khoâng gioáng nhö cuoäc chuyeån ñoåi eâm ñeàm giöõa Ñöôøng thi vaø Tieàn chieán, chæ 3 naêm sau, gaây neân cuoäc tranh luaän gay gaét, bôûi moät ñieàu deã hieåu, Taân hình thöùc coá gaéng ñöa neàn vaên hoïc thoaùt ra khoûi cô cheá tu töø. Taân hình thöùc laø moät thuaät ngöõ maø nhöõng nhaø thô Vieät möôïn töø phong traøo thô Taân hình thöùc Hoa kyø, nhöng neáu thô Hoa kyø quay trôû veà vôùi theå luaät truyeàn thoáng, roùt ngoân ngöõ thoâng thöôøng vaøo thô, laøm thaønh thi phaùp ñôøi thöôøng, tieáp noái cuoäc caùch maïng ñaõ khôûi ñi töø moät theá kyû tröôùc vôùi phong traøo Laõng maïn vaø giai ñoaïn ñaàu cuûa thô töï do, nhöng ñaõ bò giaùn ñoaïn bôûi nhöõng phong traøo tieàn phong ôû nöûa sau theá kyû, thì thô Vieät ôû vaøo moät tröôøng hôïp khaùc haún. Khoâng theå ñöa ngoân ngöõ thöôøng ngaøy vaøo thô vì bò vöôùng vaøo luaät vaàn cuûa thô Tieàn chieán, vaø cuõng khoâng theå ruùt tæa ñöôïc gì nôi loaïi thô töï do tu töø cuûa thôøi thaäp nieân 1960, nhöõng nhaø thô Taân hình thöùc Vieät phaûi so saùnh söï khaùc bieät giöõa ngoân ngöõ ña vaø ñôn aâm, choïn loïc nhöõng yeáu toá phuø hôïp vôùi ngoân ngöõ vaø vaên hoùa Vieät ñeå taïo thaønh luaät taéc môùi cho thô. Vaø töø thaønh quaû trong söï thöïc haønh, nhöõng nhaø thô Taân hình thöùc Vieät tình côø tieáp nhaän ñöôïc theå thô “khoâng vaàn” cuûa phöông Taây. Duøng laïi caùc theå thô 5, 7, 8 chöõ vaø luïc baùt, thay theá luaät vaàn cuûa thô Tieàn chieán baèng kyõ thuaät laëp laïi vaø vaét doøng, nhöng kyõ thuaät laäp laïi chaúng phaûi chæ ruùt tæa nôi luaät taéc Iambic vaø kyõ thuaät cuûa thô töï do tieáng Anh, maø coøn phoái hôïp vôùi Hieäu öùng caùnh böôùm, phaûn hoài vaø truøng laëp, nöông theo bieán ñoåi töø nhöõng bieán coá töï nhieân. Nhö vaäy Taân hình thöùc cuõng khoâng khaùc gì thô coå ñieån, Tieàn chieán, vaø ca dao luïc baùt, ñeàu laø nhöõng doøng thô mang tinh thaàn Vieät, coù khaû naêng hoøa giaûi vaø tieáp nhaän raát cao, khoâng heà coù söï phaân bieät giöõa doøng

TC THÔ 27

•

285

naøy vaø doøng khaùc, chæ laø cuoäc chuyeån ñoåi, vaø bieán theå ñeå thaønh moät doøng thô môùi, chaúng khaùc naøo nhöõng traøo löu vaên hoïc, moät traøo löu naøy cuõng chæ laø söï bieán theå cuûa moät traøo löu tröôùc ñoù maø thoâi. Moät ñieàu ñaùng ghi nhaän, neáu thô Tieàn chieán giöõ vaàn vaø cuûa Ñöôøng thi, thì Taân hình thöùc boû luoân vaàn, tieáp tuïc hoøa giaûi vôùi neàn vaên hoùa phöông Taây. Vaø cuõng trong tinh thaàn hoøa giaûi, giöõa truyeàn thoáng vaø töï do, thô taân hình thöùc Vieät laø moät doøng chaûy môùi, hoïc hoûi caû ôû töï do vaø vaàn ñieäu ñeå tìm kieám moät neàn thô môùi, nhö tieáng noùi cuûa moïi ngöôøi Vieät, tha thieát vôùi söï chuyeån ñoåi, ñeå coù theå ñaäp chung moät nhòp vôùi coäng ñoàng theá giôùi roäng lôùn. Vaø bôûi tính caùch bình daân cuûa noù, thô Taân hình thöùc coù khaû naêng chuyeân chôû tình töï cuûa moïi con ngöôøi, phaù vôõ tính cao caáp, khoù hieåu, theå hieän tinh thaàn bình ñaúng, daân chuû, coù khaû naêng laáp ñi khoaûng caùch giöõa ngöôøi ñoïc vaø saùng taùc, vaø cuõng laø böôùc ñaàu keùo theo söï bieán chuyeån cuûa nhöõng boä moân khaùc nhö tieåu thuyeát, hoäi hoïa, kòch ngheä… Keát luaän Khi chaáp nhaän kinh teá thò tröôøng, Vieät nam böôùc qua moät trang söû môùi, vaø duø coù ñònh höôùng bôûi xaõ hoäi chuû nghóa thì ñoù cuõng chæ laø giaûi phaùp taïm thôøi, töø töø hình thaønh vò trí cuûa mình trong coäng ñoàng theá giôùi. Thô vaø caùc loaïi hình vaên hoïc, laø taàm nhìn cuûa moät daân toäc, phaûi thích öùng ñeå theá giôùi nghe ñöôïc tieáng noùi cuûa mình, vaø mình nghe ñöôïc tieáng noùi töø theá giôùi beân ngoaøi. Nhìn suoát qua tieán trình chuyeån hoùa, vaên hoïc Vieät luoân luoân bò chi phoái vaø aùm aûnh bôûi quyeàn löïc, duø chính trò hay aûo töôûng. Nhöng vaên hoïc vì phaûi soáng taàm göûi vaøo quyeàn löïc quaù laâu, coù taâm lyù sôï quyeàn löïc vaø nhu caàu leä thuoäc quyeàn löïc. Nhöõng cuoäc tranh luaän, duø tröôùc kia hay baây giôø, chæ theå hieän quan ñieåm giaønh laáy moät quyeàn löïc aûo töôûng naøo ñoù chöù khoâng heà ñöa ra ñöôïc phöông caùch ñoùng goùp vaøo söï chuyeån bieán vaên hoïc, hay tieáp caän söï thaät. Ñaùm ñoâng bò ñaåy ra ngoaøi ñôøi soáng vaên hoïc, vaø neáu khoâng thì cuõng chæ laø con roái, duøng ñeå cuûng coá quyeàn löïc thoáng trò. Moät neàn vaên hoïc khoâng heà coù moät lyù thuyeát myõ hoïc vaø phöông phaùp luaän laøm kim chæ nam, thì bieát ñöôøng naøo maø phaùt trieån. Vì theá, daãn ñeán ñieàu voâ lyù, hoaëc duøng hoïc thuyeát chính trò Marx-Lenin ñeå giaûi thích vaên hoïc, hoaëc döïa vaøo nhöõng khaùi nieäm trieát hoïc vaø vaên hoïc cuûa xaõ hoäi kyõ ngheä hay tieâu thuï phöông Taây aùp ñaët leân nhöõng taùc phaåm ñöôïc hình thaønh töø moät xaõ hoäi nöûa noâng nghieäp nöûa coäng saûn. Söï kieän naøy chöùng toû nhöõng ngöôøi laøm vaên hoïc ñaõ khoâng nhaän ra chaân töôùng cuûa neàn vaên hoïc. Trong khi ñaát nöôùc sau nöûa theá kyû chieán tranh vaø phaân hoùa, ñang caàn söï caûm thoâng hoøa giaûi giöõa con ngöôøi vôùi nhau, vaø giöõa moïi taàng lôùp xaõ hoäi, thì thô vaø vaên hoïc gaàn nhö khoâng coù taùc duïng gì vôùi ñôøi soáng vaên hoùa. Nhaø

286

•

TC THÔ 27

thô Frederick Turner trong baøi noùi chuyeän ngaøy 21 thaùng 9 naêm 2002 taïi The Philadelphia Society Cleveland Regional Meeting, vôùi töïa ñeà “The New Classicism and Culture” 35 cho raèng: “... nhöng vôùi maïng löôùi quoác teá internet, moät thaønh toá môùi coù yù nghóa ñaõ nhaäp cuoäc, vaø trong khi thôøi Phuïc höng coù leõ phaûi maát 300 naêm ñeå phoå bieán khaép AÂu chaâu vaø phong traøo Laõng maïn caû traêm naêm môùi phoå bieán khaép phöông Taây, baây giôø chæ caàn moät hai thaäp nieân laø toaøn theá giôùi böøng tænh tröôùc söï thay ñoåi ñang xaûy ra ôû khí haäu vaên hoùa.” Hieän nay, hôn naêm möôi phaàn traêm daân soá Vieät nam sinh ra vaø tröôûng thaønh sau chieán tranh, khoâng coøn thích öùng vôùi nhöõng thaønh kieán vaø oùc baûo thuû loãi thôøi cuûa theá heä tröôûng thaønh trong chieán tranh. Trong khi ñoù, Vieät nam ñang coù moät hoaøn caûnh thuaän lôïi, vôùi gaàn 3 trieäu ngöôøi Vieät soáng raûi raùc ôû khaép nôi treân theá giôùi, thuû ñaéc ñöôïc haàu heát kieán thöùc veà khoa hoïc, tieáp caän tröïc tieáp vôùi neàn vaên hoùa môùi, vaø coù khaû naêng tieáp thu tö töôûng vaø hoïc thuaät töø nhöõng neàn vaên hoùa khaùc tôùi nôi tôùi choán, nhö moät nhòp caàu giao löu vaên hoùa töø caû ngaøn naêm nay chöa bao giôø coù ñöôïc. Moãi thôøi kyø vaên hoïc coù giaù trò lòch söû cuûa noù, vaø khoâng ai coù theå phuû nhaän. Hoïc hoûi ôû quaù khöù, khoâng coù nghóa laø laäp laïi quaù khöù, bieán quaù khöù thaønh boùng ma bao truøm hieän taïi. Vaø khi nhìn ra khuyeát ñieåm cuûa quaù khöù cuõng coù nghóa laø chuùng ta nhìn thaáy ñöôïc töông lai. Baøi vieát naøy chaéc chaén seõ taïo neân söï baát bình trong giôùi vaên hoïc, ngöôøi vieát xin nhaän laáy taát caû traùch nhieäm vì moät lyù do, chæ muoán cho neàn thô ñoù coù söùc soáng vaø bieán ñoåi ñeå kòp böôùc vôùi nhöõng neàn thô khaùc. Löôïc qua moät soá bieán chuyeån cuûa thôøi cuoäc vaø ñaëc tính cuûa töøng thôøi kyø thô, chuùng ta thaáy, thô Vieät coù phong thaùi cuûa moät neàn thô coù taàm voùc, neáu nhöõng nhaø thô daùm chaáp nhaän söï thaät, thaáy nhöõng thaát baïi cuûa mình, tieáp nhaän nhöõng yeáu toá môùi, phuø hôïp vôùi thôøi ñaïi. Cô may thay ñoåi, neáu chuùng ta khoâng tieáp nhaän, leõ ñöông nhieân seõ rôi vaøo theá heä sau, vì thô töï noù ñaõ chöùa maàm moáng cuûa söï thay ñoåi. Baøi ñaõ ñaêng treân Talawas ngaøy 22 thaùng 7 – 2004

1970.

Tham khaûo Ñaøo Duy Anh. Vieät Nam Vaên Hoùa Söû Cöông. Hoäi Nhaø Vaên 2000 Nguyeãn Theá Anh. Vieät Nam Döôùi Thôøi Phaùp Ñoâ Hoä. Löûa Thieâng,

TC THÔ 27

•

287

Nghieâm Toaûn. Vieät Nam Vaên Hoïc Söû Trích Yeáu. Soáng Môùi, 1949. Traàn Vaên Giaùp. Löôïc Truyeän Caùc Taùc Gia Vieät Nam. Vaên Hoïc, 1972. Theá kyû 21 soá 122, 1999. Theá Kyû 21 soá 159, 2003. Kheá Ieâm. Taân Hình Thöùc, Töù Khuùc vaø Caùc Tieåu Luaän Khaùc. Vaên Môùi, 2003. Edward Mc Nall Burns, Robert E. Lerner, Standish Meacham. Vaên Minh Phöông Taây. Cuoán 2, in laàn thöù 9, W. W. Norton & Company, New York, Lodon. Ghi chuù 1. Theo Traàn vaên Giaùp, nhöõng tieåu thuyeát ñaàu tieân laø Caønh Leâ Tuyeát Ñieåm (1921), Cuoäc Tang Thöông (1922) cuûa Ñaëng Traàn Phaát vaø Toá Taâm (1925) cuûa Hoaøng Ngoïc Phaùch. 2. Thaät ra, trong khoaûng 1000 naêm leä thuoäc Trung hoa, coù hai thôøi kyø ngaén nguûi vôùi Hai Baø Tröng (naêm 40-43 sau Coâng nguyeân) vaø Lyù Nam Ñeá (544-602) noåi daäy vaø xöng vöông. 3. Sau nhaø Ngoâ, xaûy ra naïn Thaäïp nhò söù quaân (945-967). Ñinh Boä Lónh deïp tan ñöôïc loaïn söù quaân leân ngoâi laáy mieáu hieäu laø Ñinh Tieân Hoaøng laäp neân trieàu ñaïi nhaø Ñinh (968-980). Sau khi Ñinh Tieân Hoaøng maát, boä töôùng cuûa oâng teân Leâ Hoaøn leân ngoâi laáy mieáu hieäu laøLeâ Ñaïi Haønh, goïi laø nhaø Tieàn Leâ. Tieáp theo ñoù, Lyù Coâng Uaån leân ngoâi, mieáu hieäu laø Lyù Thaùi Toå, ñònh ñoâ ôû Thaêng Long, môû ñaàu cho moät trieàu ñaïi keùo daøi raát laâu töø naêm 1010 ñeán 1225. Nhaø Traàn (1225-1400) tieám ngoâi nhaø Lyù cho ñeán 1400 thì bò Hoà Quí Ly cöôùp ngoâi, nhöng cuõng chæ ñöôïc vaøi naêm, ñeán naêm 1414 quaân Minh (Trung hoa) xaâm chieám. Ñeán 1427, Leâ Lôïi noåi leân ñaùnh ñuoåi quaân Minh, laäp neân trieàu ñaïi nhaø Leâ (1428-1788). Cuoái ñôøi nhaø Leâ, Maëc Ñaêng Dung cöôùp ngoâi (1527-1592), Trònh Kieåm giuùp vua Leâ khoâi phuïc ngai vaøng, nhöng naém giöõ quyeàn haønh, xöng laø chuùa Trònh. Con chaùu doøng hoï Nguyeãn Kim, moät töôùng laõnh cuûa vua Leâ, chaïy veà phöông Nam, laäp neân chuùa Nguyeãn, taïo neân cuoäc phaân chia Nam Baéc laàn thöù nhaát töø 1600 ñeán 1788. Ñeán naêm 1792, ba anh em nhaø Taây Sôn laø Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Löõ vaø Nguyeãn Hueä noåi loaïn vaø ñaùnh baïi nhaø Nguyeãn ôû mieàn Nam, dieät nhaø Trònh ôû mieàn Baéc, thoáng nhaát ñaát nöôùc sau hôn 200 naêm chia caét. Trong khi ñoù haäu dueä cuoái cuøng cuûa nhaø Nguyeãn chaïy ra Phuù Quoác, nhôø giaùm muïc Pignau de Behaine caàu cöùu nöôùc Phaùp giuùp ñaùnh baïi Taây Sôn, thaâu toùm quyeàn haønh töø Nam ra Baéc, leân ngoâi laáy nieân hieäu laø Gia Long. Trieàu ñaïi nhaø Nguyeãn keùo daøi töø 1802 ñeán 1945. 4. Keä laø moät baøi vaên vaàn ngaén, deã nhôù, deã hieåu, toùm löôïc nhöõng

288

•

TC THÔ 27

ñieàu giaûng daïy veà ñaïo. Trong khi kinh laø moät baøi giaûng veà ñaïo. 5. Haøn Thuyeân teân thaät laø Nguyeãn Thuyeân, khoâng roõ naêm sinh vaø naêm maát, ñôøi vua Traàn Thaùi Toâng. Naêm 1282 tuïc truyeàn coù caù saáu vaøo soâng Loâ, vua sai oâng laøm baøi “Vaên teá Caù saáu”, neùm xuoáng soâng, caù saáu boû ñi. Vieäc ñuoåi caù saáu gioáng vieäc laøm cuûa Haøn Duõ ñôøi Ñöôøng neân vua khen thöôûng vaø cho oâng theo hoï Haøn. OÂng coù taøi laøm thô Noâm vaø laø ngöôøi ñaàu tieân duøng luaät thô Ñöôøng vaøo thô Noâm, neân ñôøi sau goïi thô Noâm theo Ñöôøng luaät laø Haøn luaät. Sau ñaây laø baøi thô cuûa Haøn Thuyeân: Vaên teá caù saáu Ngaëc ngö kia hôõi maøy coù hay Bieån Ñoâng roäng raõi laø nôi naøy Phuù Löông ñaây thuoäc veà thaùnh vöïc Laïc loái ñaâu maø laïi ñeán ñaây Haù chaúng nhôù raèng nöôùc Vieät xöa Daân quen chaøi löôùi chaúng tay vöøa Ñôøi Huøng veõ mình vua töøng daïy Xuoáng nöôùc giao long cuõng phaœi chöøa Thaùnh thaàn noái doõi baœn trieàu nay Daáy töø Haœi aáp ngoâi trôøi thay Voõ coâng löøng laãy boán phöông tònh Bieån laëng soâng trong môùi coù raøy Huøm thieâng xa daáu daân caøy caáy Nhaân vaät ñeàu yeân ñaâu ôœ ñaáy Ta vaâng ñeá maïng baœo cho maøy Haõy vaøo bieån Ñoâng maø vuøng vaãy (trích töø “Les chefs-d’oeuvres de la litteùrature vietnamiennes”, Döông Ñình Khueâ, Kim Lai AÁn Quaùn, Saøi Goøn, 1966?) * Phuø Löông: Döông Ñình Khueâ chuù thích Phuø Löông laø soâng Hoàng Haø (Fleuve Rouge). Döông Quaœng Haøm noùi laø soâng Nhò Haø (Hoàng Haø). Töø ñieån Nguyeãn Quoác Truï ghi laø: “... vaên teá caù saáu vaø ñöa chuùng ra khoœi soâng Phuø löông (coù saùch noùi soâng Lö giang)...” töùc laø soâng Loâ. Baøi “Vaên Teá Caù saáu” vì ñaõ thaát laïc neân cuõng chæ ñöôïc bieát ñeán nhö moät huyeàn thoaïi. Chuùng toâi ghi laïi nhö moät tham khaûo maø thoâi. 6. Laáy côù trieàu ñình nhaø Nguyeãn caám ñaïo, quaân Phaùp mang quaân xaâm chieám ba tænh mieàn Ñoâng Nam kyø laø Bieân Hoøa, Baø Ròa, Vónh Long,

TC THÔ 27

•

289

ñöa tôùi hoøa öôùc Saøigon 5-6-1862. Sau ñoù tieán chieám Baéc kyø vôùi muïc ñích duøng soâng Hoàng haø laøm con ñöôøng thoâng thöông vôùi mieàn Nam Trung hoa. Vaø cuoái cuøng, duøng vuõ löïc buoäc trieàu ñình nhaø Nguyeãn chaáp nhaän söï baûo hoä cuûa Phaùp ôû mieàn Trung vaø Baéc Vieät nam, vôùi hoøa öôùc Patenoâte ngaøy 6-6-1884. 7. Cuoái thaùng 7-1884, vua Kieán Phuùc maát, Nguyeãn Vaên Töôøng vaø Toân Thaát Thuyeát ñöa vua Haøm Nghi leân ngoâi, möu ñoà choáng laïi hoøa öôùc Patenoâte, taán coâng quaân Phaùp nhöng thaát baïi, phaûi ñöa vua chaïy troán, truyeàn hòch keâu goïi thaàn daân noåi daäy choáng Phaùp. Caùc só phu vaø quan laïi höôûng öùng vaø lan roäng khaép ba mieàn Nam Trung Baéc. Ñieån hình laø Nguyeãn Xuaân OÂn (1825-1889), Phan Ñình Phuøng (1847-1895). 8. Phan Boäi Chaâu (1867-1940) vaø caùc ñoàng chí muoán khoâi phuïc cheá ñoä quaân chuû ñoäc laäp vôùi söï trôï giuùp cuûa Trung hoa vaø Nhaät baûn, choïn Kyø Ngoaïi Haàu Cöôøng Ñeå, haäu dueä vua Gia Long laøm laõnh tuï phong traøo quoác gia. Naêm 1905, Phan Boäi Chaâu cuøng caùc ñoàng chí ñöa Kyø Ngoaïi Haàu Cöôøng Ñeå sang Nhaät, ñoàng thôøi keâu goïi thanh nieân Vieät nam xuaát ngoaïi qua Ñoâng kinh ñeå huaán luyeän veà quaân söï vaø chính trò ñeå sau naøy veà laõnh ñaïo caùc phong traøo choáng Phaùp. 9. Nghi ngôø thieän chí giuùp ñôõ cuûa Nhaät, vì Nhaät cuõng chæ nhaém vaøo söï ñoâ hoä caû Ñoâng aù, neân Phan Chu Trinh (1827-1926) vaø caùc ñoàng chí chuû tröông phong traøo Duy taân, naâng cao daân trí roài môùi giaønh laïi söï ñoäc laäp baèng phöông phaùp baát baïo ñoäng. Ñoâng kinh Nghóa thuïc thaønh laäp taïi Haø noäi vaøo ñaàu naêm 1907, môû lôùp hoïc mieãn phí, goàm caû Vieät vaên, Haùn vaên vaø Phaùp vaên, toå chöùc dieãn thuyeát, ñeà cao söï caàn thieát cuûa giaùo duïc vaø thöông nghieäp. Cuõng naêm naøy xaûy ra cuoäc khuûng khoaûng chính trò, vua Thaønh Thaùi buoäc phaûi thoaùi vò vaø bò ñaøy qua ñaûo Reùunion, phong traøo chuyeån sang vieäc choáng noäp thueá. Nhaø caàm quyeàn Phaùp phaûn öùng, ñoùng cöûa Ñoâng kinh Nghóa thuïc, baét giam vaø ñaøy ra Coân ñaûo nhöõng nhaân só noåi tieáng nhö Phan Chu Trinh, Huyønh Thuùc Khaùng (1876-1947), Ngoâ Ñöùc Keá (1878-1929). 10. Ngaøy 15-5-1913, Nguyeãn Vaên Vónh (1882-1936) ñöôïc söï taøi trôï cuûa Phaùp, ra tôø tuaàn baùo Ñoâng Döông Taïp chí goàm Phaïm Quyønh (18921945), Phaïm Duy Toán (1883-1924), Nguyeãn Vaên Toá (1889-1947), Phan Keá Bính (1875-1921), Nguyeãn Ñoã Muïc, Döông Baù Traïc (1884-1944). Sau naøy, moät vaøi ngöôøi taùch ra, chæ coøn laïi Nguyeãn Vaên Vónh, Nguyeãn Ñoã Muïc vaø Phan Keá Bính. Ñoâng döông Taïp chí chuyeân veà maët hoïc thuaät vaên chöông. Caùc nhaø Nho giôùi thieäu neàn vaên hoùa coå, coøn caùc nhaø taân hoïc thì phieân dòch vaø giôùi thieäu vaên chöông Phaùp. 11. Nam phong Taïp chí ra haøng thaùng, soá ñaàu tieân vaøo thaùng 7-1917,

290

•

TC THÔ 27

luùc ñaàu do Phaïm Quyønh laøm chuû buùt phaàn Quoác ngöõ, Nguyeãn Baù Traùc (— 1945) laøm chuû buùt phaàn chöõ Haùn, vôùi nhöõng trôï buùt nhö Ñoâng Chaâu Nguyeãn Höõu Tieán (1874-1944), Sôû Cuoàng Leâ Dö, Nguyeãn Ñoân Phuïc (— 1945), Traàn Troïng Kim (1887-1953), Nguyeãn Trieäu Luaät (— 1946)... Nam Phong Taïp chí nhaân danh laø cô quan cuûa hoäi Khai Trí Tieán Ñöùc. Phaïm Quyønh laø ngöôøi saùng laäp vaø toång thö kyù hoäi naøy. 12. Ca dao laø nhöõng caâu haùt ngaén, löu truyeàn trong daân gian, thöôøng laø caâu 4 chöõ, luïc baùt hay song thaát luïc baùt. Tuïc ngöõ laø nhöõng caâu noùi coù töø laâu ñôøi, nhieàu ngöôøi noùi thaønh quen. 13. Baùo Phong Hoùa do Nhaát Linh (1905-1963) mua laïi cuûa Phaïm Höõu Ninh, ra ngaøy 22-9-1933, laø tôø baùo cuûa nhoùm Töï löïc Vaên ñoaøn, bò ñình baûn vaøo naêm 1936 vì Hoaøng Ñaïo (1906-1948) vieát baøi chaâm bieám Hoaøng Troïng Phu. 14. Thô Môùi goïi chung thôøi kyø töø 1932 tôùi 1945, coøn goïi laø Tieàn chieán, vì laø thôøi kyø töông ñoái thanh bình vì sau 1945 môùi baét ñaàu thôøi kyø 9 naêm khaùng chieán choáng Phaùp. Thô vaên thôøi naøy coù nhieàu khuynh höôùng töø Laõng maïn tôùi hieän thöïc, aûnh höôûng vaên hoùa Phaùp, vaø cuõng laø thôøi kyø phaùt trieån chöõ Quoác ngöõ. 15. Coù hai kyø thi. Thi Höông laø thi töøng vuøng ñeå laáy cöû nhaân vaø tuù taøi. Sau ñoù caùc cöû nhaân trong caû nöôùc leân kinh ñoâ ñeå thi Hoäi, laáy tieán só vaø phoù baûng. Trong caùc kyø thi Höông vaø Hoäi ñeàu thi Kinh nghóa, vaên saùch, thô phuù vaø töù luïc. Kinh nghóa laø baøi vaên xuoâi bình giaûng moät caâu trích trong kinh, truyeän. Vaên saùch laø baøi vaán ñaùp veà vieäc ñöông thôøi hay ñôøi coå. Thô phuù vöøa coù vaàn vöøa coù ñoái, coøn töù luïc khoâng coù vaàn nhöng phaûi coù ñoái. Ngoaøi ra coøn coù thi Ñình taïi trieàu ñình. 16. Sau khi Phaùp thaát traän Ñieän Bieân Phuû, ngaøy 7 thaùng 5-1954, ñöa tôùi hieäp ñònh Geneøve ngaøy 20 thaùng 7-1954 chia ñoâi ñaát nöôùc ôû vó tuyeán 17. Khoaûng 700 ngaøn ngöôøi mieàn Baéc di cö vaøo Nam. 17. Nhaân vaên vaø Giai phaåm: Giai Phaåm soá muøa Xuaân thaùng 1-1956, tieáp theo laø caùc soá muøa Thu, muøa Ñoâng, vaø sau ñoù laø baùo Nhaân Vaên thaùng 11-1956 do moät soá nhaø thô nhaø vaên coù tinh thaàn ñoåi môùi vaên hoïc nhö Phan Khoâi, Hoaøng Caàm, Leâ Ñaït, Phuøng Quaùn, Vaên Cao chuû tröông. Sau ñoù nhöõng nhaø vaên nhaø thô naøy bò ñaøn aùp vaø caám sinh hoaït vaên hoïc suoát 30 naêm. 18. Lyù Toeùt, Xaõ Xeä laø teân hai nhaân vaät hí hoïa trong tuaàn baùo Phong Hoùa do Nhaát Linh vaø nhoùm Töï löïc Vaên ñoaøn chuû tröông ”cöôøi côït ñeå söûa ñoåi phong hoùa”. Lyù Toeùt laøm chöùc Lyù tröôûng, bò beänh toeùt maét. Xaõ Xeä, beùo xeä ôû thoân xaõ neân goïi laø Xaõ Xeä. Ghi chuù theâm: hai nhaân vaät naøy xuaát hieän tröôùc Phong Hoùa, vaø sau ñoù coù maët treân nhieàu baùo, keå caû Nam Phong (PTH).

TC THÔ 27

•

291

19. Vaøo naêm 1956, vì muoán caûi caùch ñaûng Coäng saûn, Mao Traïch Ñoâng phaùt ñoäng phong traøo “Traêm Hoa Ñua nôû”, thuùc ñaåy moïi ngöôøi baøy toû yù kieán cuûa mình, ñöa tôùi söï môû roäng baøn thaûo khaép nöôùc. Chieán dòch laáy töø moät caâu noùi truyeàn thoáng ”haõy ñeå traêm hoa ñua nôû, haõy ñeå moïi tö töôûng caïnh tranh”. Tuy nhieân ngay sau ñoù bò deïp tan, vaø nhöõng ngöôøi tham gia bò keát aùn laø “Boïn quí toäc caùnh höõu”, “keû thuø cuûa nhaân daân”. Muïc ñích cuûa chieán dòch chæ laø côù ñeå thanh loïc haøng nguõ laõnh ñaïo, tieán tôùi “Böôùc nhaûy voït” (1958-1961). 20. Höôûng öùng tinh thaàn xeùt laïi qua baûn dieãn vaên bí maät cuûa Khrushchev (1894-1971), ôû Pozan, Ba lan, 15000 coâng nhaân noåi loaïn vaøo ngaøy 15 thaùng 6-1956, taïo lyù do cho Hoàng quaân Nga tôùi bieân giôùi, vaøo Ba lan. Trong coá gaéng deïp tan cuoäc noåi loaïn, ñaûng Coäng saûn Ba lan taùi chæ ñònh Wladislaw Gomulka laø Toång bí thö ñaûng, moät ngöôøi bò Stalin boû tuø, vaø ñöôïc nhìn nhö laø caáp tieán ñoái vôùi daân chuùng. Hoàng quaân sau ñoù ruùt lui, vaø chính quyeàn Xoâ vieát cuõng nôùi loûng söï kieåm soaùt Ba lan. 21. ÔÛ Hungary vaøo naêm 1956, daân chuùng hy voïng baûn dieãn vaên bí maät cuûa Khrushchev seõ chaám döùt söï cai trò khaéc nghieät cuûa Maytyas Rakosi, moät tay thaân tín cuûa Xoâ vieát. Tinh thaàn choáng Xoâ vieát cuûa daân chuùng taäp trung vaøo Rakosi, vaø nhaân moät ñaùm tang cuûa moät ñaûng vieân oân hoøa, khoaûng 300 ngaøn sinh vieân, coâng nhaân bieåu tình vaøo ngaøy 6-10-1956. Ñaûng Coäng saûn Hungary ñöa Imre Nagy leân laøm Toång bí thö, cuõng laø moät nhaân vaät oân hoøa ñeå caøn queùt ñaùm ñoâng vaø keâu goïi söï trôï giuùp cuûa Lieân xoâ. Ñaùm ñoâng ñoøi Nagy giaûi taùn chính quyeàn Coäng saûn vaø Hoàng quaân Nga phaûi ruùt lui. Ngaøy 4 thaùng 11-1956, quaân Lieân xoâ taán coâng Hungary. Nagy troán vaøo toøa Ñaïi söù Nam tö, Lieân xoâ ñöa Janos Kadar leân naém quyeàn. Khoaûng 20 ngaøn ngöôøi Hungary cheát, 200 ngaøn ngöôøi chaïy troán qua nöôùc ngoaøi. Cuoäc noåi loaïn bò deïp tan. 22. Sau hieäp ñònh Paris, quaân ñoäi Myõ ruùt ra khoûi mieàn Nam Vieät nam, ñeán 30 thaùng 4-1975, coäng saûn mieàn Baéc chieám troïn mieàn Nam, thoáng nhaát ñaát nöôùc sau 20 naêm chia caét. 23. Chieán tranh laïnh ñöôïc coi nhö baét ñaàu töø Hoäi nghò Yalta giöõa 3 cöôøng quoác Anh Myõ Nga (Franklin Roosevelt, Winston Churchill, vaø Josef Stalin), tìm caùch chaám döùt theá chieán II. Hieäp öôùc Yalta ñöôïc kyù keát ngaøy 11 thaùng 2-1945. Muïc ñích cuûa Hoäi nghò laø taùi laäp laïi nhöõng quoác gia bò Ñöùc xaâm chieám, ñoàng thôøi chia nöôùc Ñöùc cho 3 nöôùc chieán thaéng. Nga kieåm soaùt Ñoâng Ñöùc vaø Ñoâng Baù Linh, vaø aûnh huoûng chuû nghóa coäng saûn treân caùc nöôùc Ñoâng aâu nhö Ba lan, Tieäp khaéc, Hung Gia Lôïi, Baûo Gia Lôïi, Loã Ma Ni ñeå ñoåi laïi Nga seõ giuùp Ñoàng minh ñaùnh Nhaät. Caùc nöôùc Ñoâng aâu theo hieäp öôùc, seõ ñöôïc ñoäc laäp vaø toå chöùc toång tuyeån cöû, thaønh

292

•

TC THÔ 27

laäp moät chính phuû ñoäc laäp. Nhöng Nga ñaõ ngaên caûn cuoäc tuyeån cöû, duy trì chính quyeàn coäng saûn ôû caùc quoác gia ñoù, vaø Hoa kyø vì baän cuoäc chieán vôùi Nhaät neân ñaõ khoâng can thieäp. Nhö vaäy chieán tranh laïnh baét ñaàu töø 1945 vaø chaám döùt vaøo 1991, naêm Lieân Xoâ suïp ñoå. 24. Thaùng 8-1944. 25. Thaùng 3-1945. 26. Töø thaùng 3-1945. 27. Baûo Ñaïi (1913-1997), vò vua cuoái cuøng trieàu Nguyeãn thoaùi vò vaøo ngaøy 25-8-1945. 28. Vaø ñeán thaùng 1-1947. 29. Ngaøy 6-3-1946. 30. Cuoäc xung ñoät bieân giôùi giöõa Trung hoa vaø Vieät nam xaûy ra trong 29 ngaøy töø 17 thaùng 2-1979 ñeán 5 thaøng 3-1979. Nguyeân nhaân Trung hoa cho raèng Vieät nam ñaõ quaù lieân heä vôùi Lieân xoâ, ñoái xöû baát coâng vaø truïc xuaát ngöôøi Hoa soáng taïi Vieät nam veà Trung hoa, vaø giaác mô baù quyeàn ôû Ñoâng Nam AÙ. 31. Cynthia Cohen, “Hoøa bình vaø Kinh nghieäm Myõ hoïc: Söï Chung soáng, Hoøa giaûi vaø Ngheä thuaät”, Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung dòch. 32. Truyeän Kieàu cuûa Nguyeãn Du (1766-1820) keå veà 15 naêm löu laïc cuûa Thuùy Kieàu, bò löøa baùn mình vaøo Laàu xanh, lôõ dôû tình duyeân vôùi ngöôøi yeâu laø Kim Troïng, phaûi laøm vôï Maõ Giaùm Sinh, Töø Haûi, sau ñoù töï töû, ñöôïc cöùu thoaùt, ñi tu. Nguyeãn Du laø ngöôøi coù vaên taøi, hoïc roäng, tröôùc ñaõ laøm quan cho trieàu Leâ, sau laïi laøm quan cho trieàu Nguyeãn. 33. Cung Oaùn Ngaâm Khuùc cuûa OÂn Nhö Haàu Nguyeãn Gia Thieàu (17411798), taû noãi oaùn haän cuûa moät thieáu nöõ taøi saéc hôn ngöôøi, ñöôïc tuyeån vaøo cung, luùc tröôùc ñöôïc vua yeâu sau bò chaùn boû, than thôû, thöông cho soá kieáp “maù ñaøo phaän baïc”. 34. Chinh Phuï Ngaâm laø moät khuùc ngaâm baèng Haùn vaên cuûa Ñaëng Traàn Coân, vieát theo theå töï do, caâu daøi caâu ngaén, sau ñoù Phan Huy Ích vaø nhieàu nhaø nho dòch ra chöõ Noâm. Ñaëng Traàn Coân khoâng roõ naêm sinh vaø naêm maát, tính tình phoùng khoaùng, thích röôïu, hay thô. Ñôøi vua Leâ chuùa Trònh coù leä caám löûa ban ñeâm, oâng ñaøo haàm ñoát löûa ñeå ñoïc saùch. Thôøi ñaïi cuûa oâng, chuùa Trònh caàm quyeàn, tin duøng boïn hoaïn quan, ngöôøi daân bò ñeø neùn aùp böùc, giaëc giaõ noåi leân khaép nôi, quan quaân phaûi di ñaùnh deïp. Ngöôøi lính phaûi lìa cöûa nhaø, xa vôï con, boû mình nôi chieán tröôøng. Do ñoù Ñaëng Traàn Coân ñaõ laøm ra khuùc Chinh Phuï Ngaâm noåi tieáng vaø ñöôïc truyeàn tuïng cho ñeán ngaøy nay. Baûn dòch thoâng duïng laø cuûa Phan Huy Ích. 35. Frederick Turner, “Chuû nghóa Kinh ñieån Môùi vaø Vaên hoùa”, Nguyeãn Tieán Vaên dòch.

TC THÔ 27

•

293

Trònh Y Thö Kheá Ieâm vaø nhieàu nhaø thô khaùc gaàn ñaây nhaát quyeát chuû tröông loaïi boû tu töø phaùp trong thô. Nhöng theo toâi, haïn cheá hoaëc gaït boû tu töø ra khoûi ngöôøi laøm thô gioáng nhö baét ngöôøi laøm nhaïc khoâng ñöôïc bieán aûo giai ñieäu cuûa mình nöõa. Toâi thaáy toâi vaãn löu luyeán troø chôi chöõ nghóa, vaãn thaáy caùi thuù cuûa ñoïc thô khi baát chôït baét gaëp caùi taøi tình cuûa nhöõng con chöõ tri kæ quaán quyùt beân nhau trong baøi thô hay. Noù laøm baät leân caùi taøi hoa cuûa thao taùc ngheä thuaät ñoäc ñaùo rieâng cuûa ngöôøi laøm thô. Toâi thaáy baïn ñang nhíu maøy, khoâng ñoàng yù. Vaâng, toâi saün saøng nghe baïn phaûn baùc ñaây. Traû lôøi cuûa Kheá Ieâm Thaät ra, khi thöôûng thöùc nhöõng taùc phaåm coå ñieån vaø Tieàn chieán, Truyeän Kieàu cuûa cuï Nguyeãn Du hay nhöõng baøi thô cuûa Ñinh Huøng, Vuõ Hoaøng Chöông, Xuaân Dieäu, Haøn Maïc Töû, Bích Kheâ... chaúng haïn, maø khoâng thaáy ñöôïc söï taøi tình trong caùch duøng chöõ, caùi “bieán aûo”, caùi “taøi hoa” cuûa chöõ thì laøm sao thöôûng thöùc ñöôïc caùi hay cuûa thô hoï. Ñieàu naøy thì chaúng ai baét beû ñöôïc. YÙ kieán cuûa anh Trònh Y Thö dó nhieân laø ñuùng, nhöng chæ ñuùng vôùi thô coå ñieån, thô Môùi Tieàn chieán thoâi. Ñeán thô töï do thì caùch thöôûng ngoaïn thô nhö vaäy cuõng chaúng coøn aùp duïng ñöôïc, vì thô töï do duøng caûm xuùc maïnh cuûa chöõ chöù khoâng coøn theo ñuùng ngheä thuaät tu töø cuûa thô coå ñieån vaø Tieàn chieán nöõa. Ñeå laøm roõ vaøi ñieåm veà tu töø, toâi xin traû lôøi nhö sau: Khi moät ngöôøi laøm thô, phaûi choïn chöõ choïn lôøi, boû chöõ naøy thay baèng chöõ khaùc, coù khi boû caû caâu, moät ñoaïn hay caû baøi thô. Vaø khi ngöôøi dòch, phaûi choïn chöõ cho ñuùng, chính xaùc thì ñoù chaúng phaûi tu töø sao? Tu töø, theo phöông Taây, töø thôøi Phuïc Höng, moãi theá kyû ñeàu coù nhöõng nhaø lyù thuyeát ñöa ra moät quan nieäm môùi, hoï khoâng bò vöôùng vaøo thuaät ngöõ hay nhöõng ñònh nghóa cuõ. Tu töø laø moät vaán ñeà lôùn, ñaåy tôùi söï am hieåu roäng raõi hôn, coøn coù nghóa laø caùch laøm (moät coâng vieäc, moät baøi thô) chöù khoâng phaûi chæ laø troø chôi vaên giôõn chöõ. Nhö vaäy, ngheä thuaät cuù phaùp chaúng phaûi laø moät hình thöùc tu töø ö? Taân hình thöùc chæ phaù boû tinh thaàn noâ leä tu töø, nhìn tu töø theo caùch môùi, phuø hôïp vôùi thôøi ñaïi, vì moãi thôøi coù moät quan nieäm tu töø khaùc nhau, taân tu töø (new rhetoric) chaúng haïn. Khoâng thieáu nhöõng baøi thô taân hình thöùc, taùc giaû choïn chöõ choïn lôøi raát kyõ, chæ khoâng lôïi duïng chöõ ñeå loâi keùo söï chuù taâm cuûa ngöôøi ñoïc maø thoâi. Phaùi Hình Töôïng ñaàu theá kyû 20,

294

•

TC THÔ 27

khi thay theå luaät baèng ngheä thuaät cuù phaùp, chaúng chuû tröông “Duøng ngoân ngöõ thoâng thöôøng vôùi chöõ chính xaùc” ñoù sao. Thaät ra, tu töø cuõng chæ laø moät yeáu toá trong thô, cuõng nhö moät moùn aên muoán ngon, phaûi neâm neám nhieàu loaïi gia vò khaùc nhau. Ngheä thuaät naáu laø neâm vöøa ñuû, khoâng quaù tay, neáu khoâng thì sao goïi laø ngheä thuaät ñöôïc. Moät moùn aên chæ coù moät loaïi gia vò thì laøm sao cho ngon. Ngheä thuaät thô laø söï toång hôïp nhieàu yeáu toá trong ñoù coù tu töø. Chuùng ta coù tu töø ñieån tích cuûa thô coå ñieån, tu töø vaên hoa boùng baûy cuûa Tieàn chieán, tu töø bí hieåm khoù hieåu cuûa thô töï do, vaø baây giôø coù leõ laø tu töø ñôøi thöôøng. Tu töø ñôøi thöôøng aên khôùp vôùi quan nieäm taân tu töø, ñaït tôùi choã caûm thoâng toái ña giöõa con ngöôøi trong moät theá giôùi ña vaên hoùa. Duøng chöõ ñôn giaûn chính xaùc, mang nhöõng caâu noùi bình thöôøng vaøo thô vaø laøm thaønh ngheä thuaät ñeå noù khoâng coøn laø caâu noùi bình thöôøng, maø laø thô. Chaéc khoâng phaûi deã, maø caàn coù moät taøi thô lôùn nöõa laø khaùc. Toâi khoâng nghó laø troø chôi chöõ laïi laø yeáu toá chính taïo neân giai ñieäu cho thô. Thô taân hình thöùc vaãn döïa vaøo söï nhòp nhaøng cuûa caâu chöõ ñeå taïo giai ñieäu (melody), vaø duøng theâm kyõ thuaät laëp laïi thay theá vaàn, ñeå taïo neân nhòp ñieäu cho thô (rhythm) vì thô Vieät gaàn nhö raát ít nhòp ñieäu. Nhö vaäy taân hình thöùc ñang hoài phuïc nhaïc tính vaø nhöõng yeáu toá ngheä thuaät ñaõ maát cho thô. Nhieàu khi chæ laø nhöõng chöõ ñôn giaûn deã hieåu, vôùi taøi cuûa ngöôøi laøm thô vaãn laøm cho baøi thô hay, loâi cuoán (coù khi coøn khoù hôn laø nhôø vaøo nhöõng chöõ hay, chöõ laï hay troø chôi chöõ). Nhöng noùi cho cuøng, moãi theå loaïi thô coù moät lôùp ngöôøi ñoïc khaùc nhau, moät theå thô môùi caàn coù moät lôùp ngöôøi ñoïc môùi. Toâi luoân luoân töï caûnh giaùc, khi ñoïc moät baøi thô cuõ thaáy hay, vaàn ñieäu vaø töï do chaúng haïn, coi chöøng caùch caûm nhaän veà thô cuûa mình ñaõ loãi thôøi. Bôûi vì beân trong chuùng ta voán dó ñaõ coù saün nhöõng tieâu chuaån, ñònh kieán caûm nhaän thô töø tröôùc, ngaên caûn chuùng ta phieâu löu tôùi nhöõng mieàn ñaát môùi. Trong baøi “Luaän veà con ngöôøi” (Essay on Man), Ernst Cassirer, cho raèng: “Poetry, if as it is the enjoyment it is not the enjoyment of thing, but the enjoyment of form.” (Thô neáu laø nieàm vui thì ñoù khoâng phaûi laø nieàm vui vôùi söï vaät, maø laø nieàm vui vôùi hình thöùc). Chöõ Form ôû ñaây coù theå hieåu laø hình thöùc theo thô töï do, theå thô theo thô truyeàn thoáng, nhöng ñuùng hôn phaûi hieåu laø ngheä thuaät thô. Veà ñieåm naøy caàn phaûi vieát moät baøi tieåu luaän rieâng. Toâi cho raèng, thô mang ñeán cho ngöôøi ñoïc nieàm vui vì theá ai muoán ñoïc loaïi naøo thì tuøy yù, mieãn laø thaáy hay. Thô Ngoân ngöõ Hoa kyø döïa vaøo lyù thuyeát haäu caáu truùc, nhöõng nhaø thô Taân hình thöùc phuû nhaän lyù thuyeát. Nhöng thi phaùp laø caùch laøm thô thì ai cuõng phaûi hoïc môùi laøm thô ñöôïc vì ñoù laø luaät taéc vaø kyõ thuaät caên baûn, töø ñoù phaùt sinh nhöõng yeáu toá ngheä thuaät thô. Ñeå laøm giaûm nheï khoâng khí coù veû tranh luaän, toâi xin ghi laïi baøi thô cuûa moät nhaø thô taøi danh, töøng nhaän laø coù caû moät boà chöõ, laïi ngaùn ngaåm

TC THÔ 27

•

295

cho troø “nhai vaên nhaù chöõ”. Baøi thô sau ñaây cuûa nhaø thô Cao Baù Quaùt laøm khi ñi söù vôùi Ñaøo Chí Hieáu vaøo naêm 1850: Ñi Söù Nhai vaên nhaù chöõ buoàn ta Con giun coøn bieát ñaâu laø cao saâu Taân Ba töø vöôït con taøu Môùi hay vuõ truï moät baàu bao la Giaät mình khi ôû xoù nhaø Vaên chöông chöõ nghóa kheùo laø troø chôi Khoâng ñi khaép boán phöông trôøi Vuøi ñaàu aùn saùch uoång ñôøi laøm trai. NTV sao luïc Taâm tö hoïa só Thaùi Tuaán Hieän thôøi toâi coù caùi thuù veõ treân vi tính. Noù giuùp mình taïm queân, khoûi baän taâm tìm kieám kyõ thuaät, ñeå töï do saùng taùc. Mình chæ vieäc sai baûo laø noù laøm taát. Toâi vaãn muoán söï giaûn dò moäc maïc. Thích ngaén goïn. Töø veõ ñeán vieát cuõng vaäy. Khi mình khoâng coù caùi yù, caùi taâm thì duøng lôøi hoa myõ, maøu saéc loøe loeït maø che daáu. Khoâng phaûi lôøi hoa myõ, maøu saéc laø khoâng toát ñeïp. Song cöù nghe maõi, cöù nhìn maõi moät thöù, noù maøi nhaün caûm xuùc. AÊn no quaù sao coøn caûm thaáy caùi ngon. Caùi giaûn dò, moäc maïc khoâng phaûi deã. Cuõng khoâng phaûi laø caùi traàn truoàng soáng söôïng, caùi deã daõi. Chöa thöôûng thöùc ñöôïc caùi ngon cuûa baùt phôû, thì laøm sao coù theå so saùnh vôùi ñóa soupe. Coù coâ ñaàm thaáy aùo daøi VN ñeïp. Coâ aáy mua moät caùi aùo daøi maëc vaøo maø khoâng maëc quaàn, töôûng nhö caùi robe cuûa Taây. Anh ôi, Taây hay Ta thì tuoåi treû vaãn thích phaù phaùch, maïo hieåm. Caùi thôøi cuûa töï do daân chuû maø khoâng naém ñöôïc giôùi haïn cuûa noù, ôû cuoäc soáng cuõng nhö ôû taùc phaåm.

296

•

TC THÔ 27

Theå leä göûi baøi Baøi ñaõ göûi cho THÔ xin ñöøng göûi cho baùo khaùc. Baøi khoâng ñaêng khoâng traû laïi baûn thaûo. Baøi choïn ñaêng khoâng nhaát thieát phaûn aûnh quan ñieåm cuûa tôø baùo. Göûi baøi cho THÔ, neáu sau hai kyø baùo khoâng thaáy ñaêng xin tuøy nghi. Neáu ñaùnh maùy trong dóa, xin duøng IBM\PC döôùi daïng VNI vaø keøm theo baûn in. Trong thôøi gian qua chuùng toâi ñoâi khi gaëp trôû ngaïi ñoái vôùi baøi vôû quyù anh chò göûi baèng e-mail. Ñeå giaûi quyeát vaán ñeà naøy, chuùng toâi xin quyù anh chò löu yù caùc chi tieát sau: 1. Khi göûi baøi qua daïng attachment cuûa e-mail, xin vui loøng vieát ñoâi doøng trong email ñoù cho chuùng toâi bieát quyù anh chò ñaõ söû duïng word processor gì (chaúng haïn Microsoft word, Word perfect, v.v) vaø söû duïng font tieáng Vieät loaïi naøo (chaúng haïn VNI, VPS, hay VISCII v.v). 2. Hieän font VNI vaø Microsoft Word 6 laø deã daøng nhaát cho chuùng toâi, nhaát laø ñoái vôùi nhöõng baøi thô coù caùch saép xeáp (format) ñaëc bieät veà xuoáng doøng, khoaûng caùch thuït ñaàu haøng, vaø caùc côõ font khaùc nhau. Neáu quyù anh chò khoâng coù Microsoft Word, coù theå söû duïng Wordpad coù saün trong Windows 95, hay Write coù saün trong Windows 3.1 vaø Windows 3.11. Quyù anh chò naøo söû duïng Microsoft Word 97 xin vui loøng save baøi vieát ôû daïng Microsoft Word 6. Taát caû baøi vôû xin vui loøng göûi veà ñòa chæ e-mail môùi cuûa chuùng toâi laø tapchitho@aol.com. Tuy nhieân, vì AOL khoâng nhaän nhieàu file moät luùc neân xin taùch ra töøng file moät vaø göûi rieâng. Neáu khoâng file seõ bò zip laïi vaø khoâng môû ñöôïc.

TC THÔ 27

•

297

Thoâng baùo Sau soá naøy, moïi thö töø baøi vôû xin quí baïn göûi veà: P.O. Box 1745 Garden Grove, CA 92842 Email: tapchitho@sbcglobal.net website: http://www.tapchitho.org

Saùch Baùo Nhaän Ñöôïc Thaép Taï, Thô Toâ Thuøy Yeân, An Tieâm xuaát baûn, aán loaùt taïi Houston, Hoa kyø 2004, giaù 12 Myõ kim, goàm 44 baøi thô, 140 trang. Ñòa chæ lieân laïc: Baø Huyønh Dieäu Bích, 1210 Bluebonnet Pl, Cir., Apt L, Houston, Texas 77019. Sau “Thô Tuyeån” in naêm 1995, ñaây laø taäp thô thöù 2 cuûa moät nhaø thô noåi tieáng. Taäp thô traàm laéng, ngaäm nguøi vaãn laø moät doøng thô hay cuûa moät nhaø thô taøi hoa.Chuùng ta ñaõ töøng yeâu meán thô Toâ Thuøy Yeân, vôùi taäp thô môùi, chuùng ta seõ coøn yeâu meán thô oâng hôn. Ñoïc laïi Toâ Thuøy Yeân, chuùng ta ñoïc laïi moät taøi thô cuûa moät thôøi, moät thôøi maø trong moãi chuùng ta ñeàu coù nhieàu noãi ray röùt, bò cuoán theo côn loác cuûa lòch söû, vaø töø ñoù nhaän ra ñöôïc moãi phaän ñôøi. Coù leõ vì theá maø thô Toâ Thuøy Yeân seõ coøn ñöôïc nhieàu theá heä sau oâng ñoïc laïi. Caùm ôn nhaø thô Toâ Thuøy Yeân. Traêng Huyeát, tröôøng thieân tieåu thuyeát cuûa Anthony Grey vaø Nguyeãn Öôùc, goàm 2 cuoán, moãi cuoán treân 600 trang, giaù toång coäng 50.00 Myõ kim. Ñaây laø taùc phaåm cuûa Anthony Grey, nguyeân taùc Saigon, Nguyeãn Öôùc vöøa dòch vöøa vieát theâm vaøo vôùi söï ñoàng yù cuûa taùc giaû. Ñaây laø moät taùc phaåm mang tính lòch söû hieän ñaïi Vieät nam, ñöôïc nhìn töø moät nhaø vaên, nhaø baùo ngöôøi Anh. Buøi Giaùng, Chaân dung vaø Giai thoaïi cuûa Ñaøo Moäng Nam, Caûo Thôm xuaát baûn 2002, 60 trang, löu haønh noäi boä.

298

•

TC THÔ 27