Ο ΤΟΠΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΜΗΘΕΑ

ΣΤ 0 0 8 6 8 8 62

ΠΡΟΜΗΘΕΩΣ ΤΟΠΟΣ

Α. ΣΥΝΤΟΜΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ

Ο λιγνίτης Πτολεμαϊδας σχηματίστηκε κατά τη διάρκεια μιας μεγάλης χρονικής περιόδου (10 εκατομμύρια χρόνια περίπου) και εκτιμάται ότι οι διεργασίες τελείωσαν πριν 1 εκατομμύριο χρόνια. Με την πάροδο του χρόνου και τις κλιματολογικές συνθήκες γαιώδη υλικά αλληλεπικαλύφθηκαν και σχηματίστηκαν στρώματα λιγνίτη. Το μεγαλύτερο λιγνιτικό δυναμικό της χώρας είναι συγκεντρωμένο σε τρεις περιοχές - λεκάνες κατά μήκος του άξονα Φλώρινα - Αμύνταιο - Πτολεμαϊδα - Κοζάνη - Σέρβια. Σταδιακά στην περιοχή Πτολεμαϊδας Αμυνταίου δημιουργήθηκε ένα από τα μεγαλύτερα λιγνιτικά κέντρα στον κόσμο που παράγει σχεδόν το 80% της ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα. Στο λιγνιτικό κέντρο Πτολεμαϊδας Αμυνταίου λειτουργούν σήμερα τέσσερα λιγνιτωρυχεία: Το Ορυχείο Νοτίου Πεδίου, το Ορυχείο Καρδιάς, το Ορυχείο Κυρίου Πεδίου και το Ορυχείο Αμυνταίου (συμπεριλαμβανομένου και του ορυχείου στη Φλώρινα). Η παραγωγή λιγνίτη ανήλθε το 2006 σε 49εκ. τόνους.

Η καύση του λιγνίτη λαμβάνει χώρα στον λέβητα της μονάδας όπου η θερμική ενέργεια που εκλύεται από την διαδικασία ατμοποιεί το νερό με συνέπεια τη δημιουργία υπέρθερμου ατμού. Ο υπέρθερμος ατμός εκτονώνεται στον στρόβιλο υψηλής πίεσης όπου και παράγεται χρήσιμο έργο. Στη συνέχεια, ο ατμός οδηγείται εκ νέου στο λέβητα προκειμένου να αναθερμανθεί και ακολούθως εκτονώνεται στο στρόβιλο μέσης και χαμηλής πίεσης όπου παράγεται επιπλέον έργο. Κατόπιν, ο ατμός εισέρχεται στο ψυγείο της μονάδας όπου συμπυκνώνεται και οδηγείται μέσω αντλιών και πάλι στο λέβητα ολοκληρώνοντας έναν θερμικό κύκλο.

Ο λιγνίτης είναι ορυκτή ύλη που χρησιμοποιείται κυρίως στα ατμοηλεκτρικά εργοστάσια για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος που προκύπτει από την καύση του. Ολόκληρη η διαδικασία είναι ιδιαίτερα ρυπογόνα τόσο για την ποιότητα του αέρα όσο και για την πανίδα και την χλωρίδα των περιοχών που δραστηριοποιούνται στα εργοστάσια. Έρευνες έχουν δείξει πως όχι μόνο ο αέρας αλλά και το υπέδαφος είναι μολυσμένα με αποτελέσματα ανησυχητικά και για τον υδροφόρο ορίζοντα. Οι συνέπειες είναι εμφανείς σε φυτά και ζώα που απουσιάζουν από την περιοχή. Ωστόσο στις εκτάσεις στις οποίες ολοκληρώνεται η εκμετάλλευση του λιγνίτη, γίνονται οι απαραίτητες επεμβάσεις προκειμένου να αποκατασταθεί η φυσική ισορροπία. Κάθε χρόνο, περίπου 600.000 δένδρα φυτεύονται στις κεκλιμένες επιφάνειες των αποθέσεων, ενώ στα οριζόντια τμήματα οι γεωργικές εκτάσεις παραδίδονται προς εκμετάλλευση. Παράλληλα, γίνεται συστηματική παρακολούθηση όλων των περιβαλλοντικών παραμέτρων όπως τα υπόγεια νερά, ο αέρας και ο θόρυβος, ενώ συνεχίζεται η εκτέλεση έργων διαχείρισης των αποβλήτων όπως απορρίμματα, μπαταρίες, λάδια και ελαστικά.

Β. ΑΝΑΓΝΩΣΗ-ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ

Με μια πρώτη ανάγνωση του τοπίου φαίνεται έντονο το μέγεθός του καθώς και των ορυχείων που το περιτριγυρίζουν. Γίνεται λόγος για μια περιοχή με έντονο ανάγλυφο, μεγάλο υψόμετρο και μικρά χωριά διάσπαρτα στους ορεινούς όγκους. Στόχος ήταν εξ αρχής η ανάπλαση και η επανάχρηση των πρώην εξορυκτικών περιοχών λιγνίτη, προκειμένου να ενεργοποιηθούν ξανά μέσα από την δημιουργία ενός θεματικού πάρκου. Βασικό στοιχείο της περιοχής μελέτης υπήρξε η ιδιαιτερότητα της γης. Η έντονη παρουσία του λιγνίτη στο υπέδαφος επιτάσσει την ανάγκη διαλόγου μεταξύ της γης και της ενέργειας. Ο ορυκτός πλούτος αποτελεί σημαντική πηγή ενέργειας την οποία συνδέουμε αρχέγονα-πρωτόγονα με την έννοια της φωτιάς. Γίνεται έτσι αβίαστα η εξής σύνδεση, με το υπέδαφος να είναι πλούσιο σε λιγνίτη, δηλαδή σε ενέργεια η οποία υπό συνθήκες γεννάει την φωτιά δηλαδή το φώς. Προκύπτει κατά συνέπεια το θεματικό πάρκο που έχει αναφορά στο δίπολο της γης και του φωτός.

Βασική πράξη, που διαδραματίζει στην συνέχεια σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση των χαράξεων, ενώ ταυτόχρονα φορτίζει μυθοπλαστικά το τοπίο, αποτελεί ο μύθος του Προμηθέα. Προμηθέας [προ+μαθαίνω] : προνοητικός, συνετός . Θεωρείται γιος του Τιτάνα Ιαπετού και της Ωκεανίδας Ασίας ή Θέμιδας ή Αίθρας ή Κλυμένης. Κατά τη διάρκεια της Τιτανομαχίας ο Προμηθέας τάχθηκε υπέρ του Δία και γι’ αυτό δεν τιμωρήθηκε όπως οι άλλοι Τιτάνες. Η συμβολή του στην ανάπτυξη του ανθρώπινου γένους ήταν πολύ σημαντική. Κατά τον Λουκιανό, ο Προμηθέας δημιουργεί τον πρώτο άνθρωπο από γή (πηλό) και φωτιά και με μορφή όμοια με αυτή των θεών. Αργότερα ο Δίας, επειδή εξοργίστηκε από την αλαζονεία των ανθρώπων και φοβήθηκε τη δύναμή τους, τους χώρισε στα δύο. Η δημιουργία των όντων και του ανθρώπου έγινε μέσα στη γη. Όταν κλήθηκαν όλα τα όντα της Γης να βγουν στο φως, ανατέθηκε στον Προμηθέα και στον Επιμηθέα να δώσουν στο κάθε ον τα χαρακτηριστικά που έπρεπε να έχει. Έτσι ο Επιμηθέας ονομάτισε και απέδωσε στο κάθε ον τα χαρακτηριστικά που ήθελε ο ίδιος, με τρόπο ώστε να μην μπορούν να αλληλοκαταστραφούν. Όταν έφτασε η ώρα του Ανθρώπου, δεν είχε να του δώσει παρά λίγες τρίχες και νύχια ευπαθή και ανίσχυρα. Από αυτό το λάθος ο Προμηθέας ανέλαβε την προστασία του Ανθρώπου. Βλέποντας την κατάντια του ανθρώπινου γένους και την αδυναμία του απέναντι στη φύση, ο Προμηθέας αποφασίζει να του χαρίσει τη φωτιά. Έτσι, επισκεπτόμενος το εργαστήρι του

Ήφαιστου, τοποθετεί τη φωτιά σε ένα κούφιο βλαστό νάρθηκα και τη δίνει κρυφά στους ανθρώπους. Ωστόσο δεν άργησε να επέλεθει η τιμωρία του Προμηθέα από τον Ήφαιστο, ο οποίος τον έδεσε σε βράχια, στο όρος Καύκασο, και έβαλε έναν αετό να του τρώει το συκώτι κάθε πρωί. Επειδή ο Προμηθέας ήταν αθάνατος, κάθε βράδυ τα σπλάχνα του γιατρεύονταν.

Γ. ΠΡΟΘΕΣΗ

Το πεδίο οργανώνεται με βασικούς άξονες τη σχέση γης-φωτός και τον μύθο του Προμηθέα. Αρχική πρόθεση υπήρξε ο συνδυασμός του θεματικού πάρκου με αυτόν του μουσείου. Έγινε λόγος για ένα υπαίθριο μουσείο που εκθέτει την πολύτιμη γη του τοπίου καθώς παράλληλα αφήνει να εξελιχθεί ο μύθος του Προμηθέα στον χώρο. Αναδεικνύεται έτσι η σχέση εδάφους-φωτός μέσα από σχεδιασμένες στάσεις-τοπόσημα που ενθαρρύνουν την κίνηση και δίνουν ρυθμό στην εξερεύνηση του νέου τοπίου. Επισημαίνεται ευθύς εξ αρχής η σημασία της διαδικασίας επί του τοπίου. Σύμφωνα με τον μύθο, ο Προμηθέας

χαρίζει το πολυτιμότερο για τον άνθρωπο εργαλείο που είναι η φωτιά, κατ΄αντιστοιχία με το συγκεκριμένο τοπίο το οποίο την ενέχει εν δυνάμει. Σε αυτή τη νέα σκηνογραφία αναγκαίος σκοπός τέθηκε η αποκατάσταση του μολυσμένου οικοσυστήματος. Η λειτουργία του νέου τόπου σαν μια μηχανή εξυγείανσης του τοπίου φαντάζει απαραίτητη προκειμένου το νέο θεματικό πάρκο πέρα από την αφήγηση να προσφέρει μηχανισμούς αποκατάστασης της χλωρίδας και της πανίδας. Το θεματικό πάρκο έρχεται σε αναφορά με τις διαρκείς δραστηριότητες εκβιομηχανοποίσης του τοπίου από τα αξονικά βρισκόμενα εργοστάσια λιγνήτη και τις βίαιες υφιστάμενες χαράξεις της γης από τα μηχανήματα. Ο σκοπός μας

επικεντρώθηκε στην γέννηση ενός μηχανισμού μέσα από τον οποίο ο επισκέπτης-κάτοικος θα μπορεί να περιηγηθεί ενώ ταυτόχρονα να αντιληφθεί την ύπαρξη μιας μηχανής τοπιακής κλίμακας η οποία ξεκινά με αφετηρία την γη και μέσα από μια μυθιστορηματική αφήγηση καταλήγει - κατά τον εργοστασιακό τρόπο - στο προιόν-αποτέλεσμα που είναι το φώς. Έτσι μπορούμε να πούμε πως ο επισκέπτης πλέον αντιλαμβάνεται την νέα τοπογραφία τόσο μέσα από τον τοπιακό μηχανισμό όσο και μέσα από το ανοιχτό μουσείο.

Δ.ΠΡΟΜΗΘΕΩΣ ΤΟΠΟΣ _ ΜΥΘΟΣ + ΑΛΗΘΕΙΑ

Το θεματικό πάρκο οργανώνεται σε 4 βασικές θεματικές οι οποίες δεν αποτελούν μεμονωμένες σχεδιαστικές προτάσεις αλλά ενισχύουν τον ενιαίο χαρακτήρα της επέμβασης. Γίνεται λοιπόν λόγος για τον ακόλουθο καταμερισμό :O Μύθος του Προμηθέα, το Νερό, ο Κήπος του Λιγνίτη και το Φώς.

Πιο συγκεκριμένα ξεκινώντας από τον χώρο στον οποίο σχεδιάζουμε τον Μύθο του Προμηθέα είναι έντονη η σχέση με το έδαφος και η χαρακτηριστική κορύφωση που προκαλεί ο πύργος. Αυστηρά γεωμετρικός και με έντονα δυναμικές αναλογίες προκαλεί

το βλέμμα κατακόρυφα και πάνω, στο φώς. Αποτελεί δηλαδή, μπορούμε να πούμε μια συμβολική γέφυρα της γης και του φωτός - του προιόντος και του αποτελέσματος. Αδιαμφησβήτητα πρωταγωνιστεί στο νέο τοπίο καθώς κάνει έντονη την παρουσία με μια τοπόσημη γεωμετρία όμοια με αυτή του Προμηθέα που σύνδεσε τον άνθρωπο με την φωτιά. Το εσωτερικό του πύργου αποτελείται μονάχα από την κλίμακα, η οποία σε οδηγεί ψηλά σε θέση παρατήρησης, ενώ το εξωτερικό του οργανώνεται με ελαφριές γλυπτικές χαράξεις-σχισμές που προσφέρουν καταφύγιο στα πουλιά που φιλοξενεί το πάρκο. Οι αναλογίες του τέλος, αποτελούν ενδεχωμένως ένα σχόλιο στα επιμέρους φουγάρα που βρίσκονται διάσπαρτα στο τοπίο γύρω από τα εργοστάσια επεξεργασίας λιγνίτη.

Επόμενη στάση αποτελεί το Νερό. Στην ανάγνωση του τοπίου διαδραματίζει σημαντικό ρόλο εξαιτίας του υφιστάμενου ρέματος αλλά και της χρήσης του στον κύκλο επεξεργασίας του λιγνίτη. Δεδομένου ότι ο υδροφόρος ορίζοντας είναι αρκετά μολυσμένος από τη λειτουργία των εργοστασίων, δημιουργήθηκε η ανάγκη για έναν νέο κύκλο νερού που θα εξυγιαίνει το τοπίο και τα υπάρχοντα κοιτάσματα νερού και θα τροφοδοτεί σημαντικά την ανάπτυξη της χλωρίδας και πανίδας της περιοχής. Πρόκειται λοιπόν για δύο μεγάλες δεξαμενές νερού που οργανώνουν έναν ολοκληρωμένο μηχανισμό συγκέντρωσης και αξιοποίησης των υδάτινων πόρων της περιοχής ενώ παράλληλα γεννούν τις συνθήκες για έναν υδροβιότοπο με ικανό μέγεθος για τις ανάγκες της περιοχής μελέτης.

Ακολουθεί ο Κήπος του Λιγνίτη ο οποίος συνδυαλέγεται κατ΄αποκλειστικότητα με το έδαφος. Μέσα από την πλαισίωσή του και τις ελεγχόμενες σχισμές πετυχαίνουμε την ανάδειξη της γης. Οι οπτικές φυγές εδώ καθώς και το μέγεθός του είναι ελεγχόμενα και στόχο έχουν την αφοσίωση στην στάθμη του εδάφους. Το έδαφος προσεγγίζεται ως κάτι το ιερό, στο οποίο η αποστασιοποίηση του σώματος με αυτό είναι επιτακτική και πετυχαίνεται μέσω ενός δαπέδου.

Τελευταία παρέμβαση αποτελεί το Φώς και το Άλσος του Τροχού. Τοποθετείται κοντά στον οικισμό του Καρυοχωρίου και οργανώνεται σε γεωμετρία σχισμής. Η βασική ιδέα

της παρέμβασης προκύπτει από την σχισμή που αποτελεί βασικό εργαλείο διαμόρφωσης του υπάρχοντος τόπου. Είναι χαρακτηριστικές οι αεροφωτογραφίες που περιγράφουν με ακρίβεια την διατομή και τις κινήσεις των μηχανημάτων εκσκαφής της γης. Η χάραξη που προτείνουμε προκύπτει από τους υπάρχοντες άξονες βλάστησης και έχει καμπύλη απόληξη απευθυνόμενη σε ένα κέντρο αναφοράς γύρω από το οποίο συμβαίνουν αξονικές κινήσεις χαράξεων - όπως συμβαίνει στις κυκλικές πορείες δημιουργίας των σκαμμάτων εκσκαφής. Με τον τρόπο αυτό αναδεικνύουμε το μέγεθος της εκσκαφής και των χαράξεων αλλά ταυτόχρονα δημιουργούμε τις προυποθέσεις διαμόρφωσης ενός τοπίου μνήμης. Μετά την εκσκαφή και την εμετάλλευση της γης, το τοπίο παραμένει ‘’χαραγμένο’’ από τα μηχανήματα και αποτελεί το νέο έδαφος πάνω στο οποίο θα συνεχίσει την ανάπτυξή της η φύση. Το Άλσος του Τροχού αποτελεί ένα σχόλιο σχετικό με την παραπάνω διαδικασία. Ως αρχιτέκτονες δεν σχεδιάζουμε χώρους και αντικείμενα περιπλάνησης αλλά εμπειρίες και συστήματα που γεννούν μνήμη και τροφοδοτούν με μηχανισμούς σκέψης για το παρελθόν και την πορεία της νέας τοπογραφίας. Έτσι καταλήγουμε στο τέλος του Μύθου του Προμηθέα που είναι η στιγμή της Αλήθειας. Το εκφραστικότερο μέσο για να την πετύχουμε είναι το Φως που είναι το αποτέλεσμα της παραγωγικής διαδικάσιας του πεδίου. Το βράδυ, το Άλσος του Τροχού καθώς και ένα μεγάλο τμήμα του θεματικού πάρκου, φωτίζεται και επισημαίνεται φωτεινά η διαδικασία που συμβαίνει καθώς νοηματοδοτείται η ύπαρξη ενέργειας στο τοπίο καθώς και η αφήγηση αυτού με ένα λεξιλόγιο άρηκτα συνδεόμενο με την τόπου γη και το φως.

Η. ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Ο Προμηθέως Τόπος αποτελεί την νέα τοπογραφία για το λιγνιτικό πεδίο της ΔΕΗ στην Πτολεμαίδα. Συντελεί ένα θεματικό πάρκο που έχει τεθεί επι τόπου με βασικούς άξονες το έδαφος και το φως. Αποτελείται από ένα υπαίθριο μουσείο που εκθέτει αφηγηματικά τα στοιχεία που εντοπίσαμε στο τοπίο και αποτέλεσαν τα συνθετικά μας εργαλεία, ενώ παράλληλα ενεργοποιούνται οι απαράιτητοι μηχανισμοί για την αποκατάσταση-ενεργοποίηση του οικοσυστήματος της περιοχής. Στην περιοχή μελέτης λαμβάνει χώρα η επεξεργασία του λιγνίτη από την οποία κοιτάσματα εδάφους μετατρέπονται με τις απαραίτητες διεργασίες σε ενέργεια.

Βασική πράξη που διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση των χαράξεων ενώ ταυτόχρονα φορτίζει μυθοπλαστικά το τοπίο αποτελεί ο μύθος του Προμηθέα. Προμηθέας [προ + μαθαίνω] : προνοητικός, συνετός. Σύμφωνα με τον μύθο, ο Προμηθέας χαρίζει το πολυτιμότερο για τον άνθρωπο εργαλείο που είναι η φωτιά κατ΄αντιστοιχία με το συγκεκριμένο τοπίο το οποίο την ενέχει εν δυνάμει. Σε αυτή την νέα σκηνογραφία αναγκαίος σκοπός τέθηκε η αποκατάσταση του μολυσμένου οικοσυστήματος. Η λειτουργία του νέου τόπου σαν μια μηχανή εξυγείανσης του τοπίου φαντάζει απαραίτητη προκειμένου το νέο θεματικό πάρκο πέρα από την αφήγηση, να προσφέρει μηχανισμούς αποκατάστασης της χλωρίδας και της πανίδας.

Οι παρεμβάσεις ξεκινούν με τον Μύθο του Προμηθέα, το Νερό, συνεχίζουν με τον Κήπο του Λιγνίτη και καταλήγουν στο Άλσος του Τροχού αναδεικνύοντας έτσι τη σχέση εδάφους-φωτός μέσα από σχεδιασμένες στάσεις-τοπόσημα που ενθαρρύνουν την κίνηση και δίνουν ρυθμό στην εξερεύνηση του νέου τοπίου. Συνολικά αλλά και επιμέρους οργανώνουν μια αφηγηματική πλοκή με στόχο την ανάδειξη του τοπίου. Πρωταγωνιστεί η σχέση του ανθρώπου με το έδαφος ερμηνευόμενη με ένα λεξιλόγιο μυθοπλαστικό.

Η σχέση με το υπάρχον νταμάρι, αλλά και η κλίμακα του τοπίου υπήρξαν περιορισμοί που δυνάμωσαν την θεματική μας. Βασικό εργαλείο της σύνθεσης κάθε τόπου αποτέλεσαν οι σχισμές που αναγνωρίσαμε με διάφορες εκφάνσεις στο τοπίο. Έτσι ξεκινώντας αφηγηματικά την χωρική εμπειρία του, ο επισκέπτης αντικρίζει τον πύργο του Προμηθέα στον οποίο εισέρχεται σκοτεινά και αντιλαμβάνεται την κατακόρυφη σύνδεση του εδάφους με τον ουρανό-φως. Ο τόπος εδώ μιλάει για την αλήθεια που εντοπίζεται στο πολύτιμο πεδίο ενέργειας και ερμηνεύεται με τον πύργο να πρωταγωνιστεί τον Προμηθέα. Ακολουθεί η στάση του Νερού, αναγκαία για την ενεργοποίηση του οικοσυστήματος αλλά και την ύπαρξη του στην νοηματοδότηση της παραγωγικής διαδικασίας της ενέργειας. Τρίτος τόπος είναι αυτός του Κήπου του Λιγνίτη. Συντελεί στην ενδυνάμωση της σχέσης του επισκέπτη με την γη ενώ αναδεικνύει την μεταλλευτική αξία της. Τέλος ο επισκέπτης συναντά το Άλσος του Τροχού που οργανώνει το αποτέλεσμα της συνολικής διαδικασίας και είναι το φως.

Έχοντας άμεση αναφορά στο αξονικά τοποθετημένο νταμάρι η γεωμετρία αυτή τόσο σε κάτοψη όσο και σε τομή αναφέρεται στις ήδη εφορμοσμένες τεχνικές επέμβασης στο τοπίο.

H. ABSTRACT

The “Prometheus Topos” is the proposed park for the Lignite mines in Ptolemais. It is a theme park that refers to the notions of ground and light as its basic design elements. It consists of an open-air museum that exhibits the narrative elements identified in the landscape , while at the same time acts as a mechanism in order to re-arrange and recover the region’s ecosystem.

The main act tha takes place in the surrounding environment is the mining of lignite soil deposits and their conversion to light energy through certain processes. This act of mining and conversion of soil to light brings in mind spontaneously the myth of Prometheus who feeds man with the energy of fire. The parallelism between the landscape and the myth, and at the same time the need of a mechanism of “recovering the landscape” leads to the synthesis of the proposal; a park with four [4] landmarks that encourage the visitors movement and exploration of the new landscape. This new topography focuses on the relation between man and the ground. the basic design element of the park is the crack in various scales and form in order to highlight the above relation and notions such as scale, size wich are characteristic in the landscape.

The Landmarks of the park that organize visitors movement consist of an observatory tower (Promitheus tower), a water park (recovery of water in the site using the boundary stream), an information park (highlighting the soil and its importance), and an area of information about the mining of the area (park of the grindstone wich refers to already applied intervention techniques in the landscape).

Finaly at night the park acts as a big illuminant which can be seen widely and refers to the main act that takes place during day.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΣΧΕΔΙΩΝ