ΠΟΛΗ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ by Tasos Theodorakakis

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ 2011-12

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΠΟΛΗ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

ΘΕΟΔΩΡΑΚΑΚΗΣ ΤΑΣΟΣ

Επιβλέπων Καθηγητής ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΙΣΩΠΟΣ

ΑΜ:862

Πάτρα, 27 Σεπτεμβρίου 2012

iii

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Αντικείμενο αυτής της εργασίας αποτελεί η μελέτη της πόλης ως ένα πολύπλοκο σύνολο που διαμορφώνεται στο χρόνο. Η πόλη αποτελεί τον καθρέπτη μιας κοινωνίας που εξελίσσεται και ως εκ τούτου, συνεχώς μετασχηματίζεται και τελικά μετατρέπεται σε ένα παλίμψηστο από στρώσεις ιστορίας. Αυτές οι στρώσεις/θραύσματα διαφόρων εποχών συνυπάρχουν και μαζί διαμορφώνουν την πραγματικότητα του πωαρόντος, καθώς και την ταυτότητα της κοινωνίας που είναι άμεσα συνδεδεμένη με τον σχηματισμό της πόλης. Αφετηρία αυτής της εργασίας λοιπόν, είναι η έννοια του παλίμψηστου η οποίο και μελετάται, έννοια που αποτελεί μια μεταφορά με ευρεία χρήση στον τομέα της αρχιτεκτονικής καθώς και στον τρόπο περιγραφής του τρόπου εξέλιξης της πόλης. Αρχικά αναφερόμαστε στην έννοια του παλίμψηστου και στη σχέση του με την αρχιτεκτονική, με σκοπό να κατανοηθεί πως το παλίμψηστο περιγράφει και αναφέρεται στην ουσία σε μια κατασκευή. Έπειτα αυτή η κατασκευή αναλύεται με σκοπό να εντοπιστούν και να αποσαφηνιστούν τα χαρακτηριστικά, τα στάδια και οι διάφορες συνιστώσες της. Αντιστοιχίζοντας στην συνέχεια όλα αυτά στο παλίμψηστο της πόλης, αναλύουμε συγκεκριμένα σημεία και δράσεις που στον χρόνο μετασχηματίζουν την πόλη σε ένα πολύπλοκο σύνολο. Αφού μελετούνται οι εκδοχές των μετασχηματισμών, οι βαθύτεροι λόγοι για τους οποίους η πόλη εξελίσσεται με τέτοιο τρόπο, καθώς και τα χαρακτηριστικά αυτού του συνόλου, θέτουμε το ζήτημα της ταυτότητας ως αναδυόμενο στοιχείο του παλίμψηστου που όπως βλέπουμε, “κατασκευάζεται” παράλληλα με την πόλη. Τέλος, συγκεκριμενοποιούμε τα στοιχεία της κατασκευής, εφαρμόζοντάς τες σε τρεις πόλεις. Κάθε μια μελετάται σε μια περίοδο που παρουσιάζει έντονους μετασχηματισμούς, ούτως ώστε να διακρίνουμε τα στάδια, τις στρώσεις και τον τρόπο που διαμορφώνεται η ταυτότητα μέσα από την “κατασκευή”. Η εργασία αυτή στοχεύει στο να διαβάσουμε την δυναμική φύση της πόλης καθώς και να αποκρυπτογραφήσουμε τα θραύσματα διαφόρων εποχών που συνυπάρχουν στον ιστό της. Έτσι, η πόλη θυμάται το παρελθόν της, το οποίο διαρκώς επαναπροσδιορίζει καθώς αυτό σηματοδοτεί το παρόν και διαμορφώνει το παλίμψηστο που αποτελεί καθρέπτη και κομμάτι της ταυτότητάς της.

ABSTRACT The object of this work is the study of the city as a complex whole which is being formed over time. The city is the mirror of a society which is evolving and therefore is being transformed in time and so, becomes a palimpsest formed from layers of history. These layers / fragments from different eras coexist and together form the reality of the present and the identity of the society. Unlike the object which is the city, the starting point of this thesis is the meaning of the word “palimpsest” which we will study, and is a metaphor widely used in architecture in order to describe the way the city evolves. Initially, we will refer to the concept of palimpsest and its relationship to architecture in order to understand that the palimpsest describes and refers to a certain kind of construction. Then, this structure is analyzed in order to identify and clarify the characteristics of its various stages and components. Afterwards, we will try to assign all this characteristics on the palimpsest of the city and analyze specific items and actions in time that transform the city into a complex whole. After studying these forms of transformations, the underlying reasons why the city is evolving in such a way and the characteristics of this complex whole, we shall raise the issue of identity as an emerging element of palimpsest which as we will see, “is constructed” along with the palimpsest of the city. Finally, in order to be more specific we shall use these elements of the structure, applying them in three cities. Each one being studied at a time that presents intense transformations, in order to help us distinguish stages of the layering process and how identity is formed through “construction”. This research aims to recognize the dynamic nature of the city and to decipher the fragments of various eras which coexist in its fabric. In a city which remembers its past, which constantly redefines and marks the present and thus, shapes the palimpsest that is the mirror of both its reality and its identity.

vii

ΠΡΟΟΙΜΙΟ Η ερευνητική εργασία στάθηκε αφορμή ώστε να συγκεκριμενοποιήσω και ενδεχομένως να απαντήσω σε ορισμένους προβληματισμούς μου σχετικά με την συνύπαρξη κτηρίων και άλλων οντοτήτων διαφορετικής χρονολογίας και ηλικίας. Ήθελα να οργανώσω τις σκέψεις μου γύρω από την σημασία αυτής της συνύπαρξης και το τι μπορεί να αποκαλυφθεί μέσα από μια προσεκτική ανάγνωσή της. Ξεκίνησα μια αναζήτηση γύρω από τον τρόπο που θα εξέταζα αυτήν την συνύπαρξη στον χώρο της πόλης που με ενδιέφερε. Έτσι οδηγήθηκα στην έννοια του παλίμψηστου, μια έν νοια που χαρακτηρίζει την πόλη ως ένα σύνολο διαφορετικών στρώσεων στον χρόνο (layers), γεγονός που άρχισε να αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Μελέτησα την έννοια και τις συνιστώσες της, τα χαρακτηριστικά δηλαδή ενός παλίμψηστου με σκοπό να τα εφαρμόσω αργότερα στην πόλη, κάνοντας έτσι μια αντιστοιχία. Μελετώντας την πόλη ως ένα παλίμψηστο, ως ένα σύνολο δηλαδή από ίχνη διαφόρων εποχών της ιστορίας της διαπίστωσα τη στενή σχέση αυτής της κατασκευής, με την κατασκευή της ταυτότητας όπου και καταλήγω. Τέλος, μελέτησα τις πόλεις/παλίμψηστα του Βερολίνου, της Ρώμης και της Αθήνας με σκοπό να συγκεκριμενοποιήσω και να επαληθεύσω ορισμένα σημεία της ερευνάς μου. Η έρευνα βοήθησε ιδιαίτερα στο να γίνουν πιο συγκεκριμένοι οι προβληματισμοί μου, με σκοπό μάλλον να εξεταστούν ή να επαναδιατυπωθούν με ένα νέο τρόπο. Θεωρώ βασικό κομμάτι της έρευνας αυτής, την μελέτη μιας έννοιας/κατάστασης και στην συνέχεια την εφαρμογή της, την παρομοίωση της στο βασικό αντικείμενο του προβληματισμού μου.

Για την παρούσα εργασία, θέλω να ευχαριστήσω αρχικά τον καθηγητή Γ.Αίσωπο για την καθοδήγηση και τις συμβουλές για την εκπόνηση της εργασίας, τον καθηγητή Α.Σπανομαρίδη ο οποίος με οδήγησε σε αρκετούς από τους αρχικούς προβληματισμούς μου καθώς και τον καθηγητή Η.Κωνσταντόπουλο ο οποίος με βοήθησε στη βιβλιογραφική έρευνα. Τέλος ευχαριστώ όσους με βοήθησαν για την εκπόνηση της εργασίας.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΝ (ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ)

A.1 ΤΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ A.2 ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ ΩΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑ (Αρχιτεκτονική)

7 22

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

39 42 54 58

Β.1 Β.2 Β.3 Β.4

ΜΕΤΑ-ΣΤΡΟΥΚΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ ΑΠΟΔΟΜΗΣΗ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΓΡΑΦΗΣ ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ TO ΣΥΝΟΛΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΤΡΩΣΕΙΣ (LAYERS) ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Η ΠΟΛΗ ΩΣ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ

Γ.1 ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ ΣΤΟΝ ΧΩΡΟ - Η ΠΟΛΗ Γ.2 Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Γ.3 ΕΝΑ ΣΥΝΟΛΟ ΑΠΟ ΘΡΑΥΣΜΑΤΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ

Δ.1 Δ.2

ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΣΥΝΘΕΣΗ ΚΑΙ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ

65 66 69 84 93 94

104

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε CASE STUDIES

111

115 125 145

Ε.1 ΒΕΡΟΛΙΝΟ ΤΟ ΤΕΙΧΟΣ Ε.2 ΡΩΜΗ TA FORA Ε.3 ΑΘΗΝΑ Η ΝΕΑ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΚΑΙ Ο ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΣΚΕΨΕΙΣ

155

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

159

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο χώρος αποτελείται από θραύσματα/οντότητες με διαφορετικές χρονικές προελεύσεις. Καθημερινά συναντάμε/χρησιμοποιούμε αντικείμενα διαφορετικής ηλικίας. Το ίδιο ισχύει και για τα κτήρια μέσα σε μια πόλη. Μερικά τα χαρακτηρίζουμε ως καινούρια και άλλα ως παλιά. Όμως αυτός ο χαρακτηρισμός βασίζεται ακριβώς στο γεγονός ότι αυτά τα αντικείμενα συνυπάρχουν κάτω από έναν κοινό παρονομαστή. Τι σημαίνει όμως αυτή η συνύπαρξη; Τι μας υποδεικνύει το γεγονός ότι δίπλα σε ένα καινούριο κτήριο στέκεται ένα παλαιότερο; Πού βασίζεται αυτή η τάση μας να διατηρούμε κομμάτια που παρά την ηλικία τους χρησιμοποιούνται ως ενεργά μέρη της καθημερινότητάς μας; Σίγουρα χρειαζόμαστε το παλιό για να αναγνωρίσουμε κάτι ως καινούριο, αλλά είναι μόνο αυτή η αιτία; Και ασφαλώς δεν χρησιμοποιούμε το παλιό, που θεωρούμε ως γνωστό με την ίδια ένταση που χρησιμοποιούμε το καινούριο, το άγνωστο, τουλάχιστον τις περισσότερες φορές. Πότε όμως το παρελθόν επαναπροσδιορίζεται και αποκτά καινούρια σημασία για μας, παύει να αποτελεί απλώς απόσπασμα και υπενθύμιση μιας άλλης εποχής, αλλά αντιθέτως συνδιαλέγεται με το παρόν και περιβάλλει εμάς και τις πράξεις μας; Γιατί άλλοτε διατηρούμε παλιά κομμάτια των πόλεών μας και άλλοτε μετατρέπουμε ερείπια σε ένα ενεργά κομμάτια της ζωής μας; Η πόλη, που αποτελεί αντικείμενο αυτής της εργασίας, είναι ένα σύνολο θραυσμάτων από διαφορετικές εποχές τα οποία συνυπάρχουν και διαμορφώνουν την εικόνα της. Είναι μια δυναμική οντότητα, η οποία συνεχώς μετασχηματίζεται καθώς στρώσεις ιστορίας γράφονται πάνω σε υπάρχουσες, σε μια επαναλαμβανόμενη και ατέρμονη διαδικασία. Μια οντότητα που φαίνεται να είναι στενά συνδεδεμένη με αυτή τη λογική της επανεγγραφής, είναι το Παλίμψηστο. Πρόκειται για ένα χειρόγραφο του οποίου το κείμενο επιδέχεται πολλαπλά σβησίματα με σκοπό να αποτελέσει μια νέα επιφάνεια γραφής, χωρίς όμως το παλιό κείμενο να έχει διαγραφεί εντελώς. Η έρευνά ξεκινά με αφετηρία την έννοια του παλίμψηστου με σκοπό να καταλήξει και να γίνει ένα εργαλείο ανάγνωσης και μελέτης της πόλης. Έτσι, στο πρώτο κεφάλαιο θα μελετήσουμε αυτήν την έννοια, κάνοντας μια σύντομη εγκυκλοπαιδική αναφορά και εξετάζοντας στη συνέχεια τη χρήση της ώς μεταφορική έννοια που χρησιμοποιείται σε πολλούς τομείς, ανάμεσά τους και στην αρχιτεκτονική. Στο δεύτερο κεφάλαιο θα ασχοληθούμε με το παλίμψηστο, εξετάζοντάς το πλέον ως μια κατασκευή. Θα προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε βασικές έννοιες που ορίζουν αυτήν την κατασκευή καθώς θα δοθεί μεγάλη έμφαση στην έννοια της διαγραφής που συνιστά τη γενεσιουργό δράση από την οποία προκύπτει ένα παλίμψηστο. Σε αυτό το σημείο θα ασχοληθούμε με τον συσχετισμό της έννοιας του παλίμψηστου και της διαγραφής με την

φιλοσοφική σκέψη της αποδόμησης (Deconstruction). Τέλος, αναλύουμε ορισμένα χαρακτηριστικά αυτής της κατασκευής που παρουσιάζεται πλέον ως σύνολο. Στο τρίτο κεφάλαιο, γενικεύουμε τα στοιχεία και τα χαρακτηριστικά της κατασκευής που εντοπίσαμε στην πόλη. Επιχειρείται δηλαδή μια αντιστοιχία αυτών που εντοπίσαμε και προσπαθούμε να ορίσουμε τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά σε μια πόλη ώστε να τα μελετήσουμε. Βασιζόμαστε ιδιαίτερα στη μελέτη του Aldo Rossi ο οποίος εξετάζει την πόλη ως κατασκευή, έργο των χεριών του ανθρώπου. Στην συνέχεια, αντιμετωπίζουμε την πόλη ως ένα πολύπλοκο σύνολο και επιχειρείται μια αποκρυπτογράφηση και μια παρατήρηση, όσον αφορά τα χαρακτηριστικά της πόλης παλίμψηστου. Συνεχίζουμε στο τέταρτο κεφάλαιο, όπου ασχολούμαστε με το ζήτημα της ταυτότητας μιας πόλης και το πώς αυτή σχετίζεται με την πόλη-παλίμψηστο. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε εδώ πως και η ταυτότητα γίνεται αντιληπτή ως μια κατασκευή που εξελίσσεται και μετασχηματίζεται παράλληλα με τους μετασχηματισμούς της πόλης. Η ταυτότητα δηλαδή μιας πόλης κατασκευάζεται. Στην συνέχεια, ασχολούμαστε με την αρχιτεκτονική σύνθεση ως έναν τρόπο και μια στρατηγική μέσω της οποίας το παλίμψηστο της πόλης ενδυναμώνεται, εξασφαλίζεται μια συνέχεια του παρελθόντος με το παρόν και εν τέλει μια ταυτότητα. Το τελευταίο κεφάλαιο έχει ως στόχο να συγκεκριμενοποιήσει τα όσα έχουμε αναπτύξει μέσα στην έρευνα, μελετώντας και αντιστοιχίζοντας τα σε τρεις διαφορετικές (γεωγραφικά) πόλεις σε περιόδους όπου η καθεμιά παρουσιάζει έντονους μετασχηματισμούς προς αναζήτηση ταυτότητας. Έτσι, αναφερόμαστε στο «Τείχος του Βερολίνου» από τα μέσα του εικοστού αιώνα μέχρι σήμερα, στο ρωμαϊκό «Forum» την εποχή που λειτουργεί ως τόπος συλλογικής δράσης εξετάζοντας την σημασία του για την Ρώμη, και τέλος στην Αθήνα, από το 1834 που γίνεται η νέα πρωτεύουσα του νεότερου ελληνικού κράτους μέχρι τα τέλει του 19ου αιώνα, σε μια περίοδο όπου εγγράφεται πάνω της η στρώση του νεοκλασικισμού . Εστιάζουμε στο ζήτημα της ταυτότητας μέσα από αυτά τα τρία παλίμψηστα και το πώς αυτή διαμορφώνεται. Η ερευνητική εργασία καταλήγει στο να ξεκαθαρίσουμε ορισμένα ζητήματα και να παραθέσουμε/ συγκεκριμενοποιήσουμε σύντομα ορισμένους προβληματισμούς που προκύπτουν.

Εικ.1 Το Παλίμψηστο του Αρχιμήδη

ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ (ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ (ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ)

A.1 Τ Ο Χ Ε Ι Ρ Ο Γ Ρ Α Φ Ο Η ΕΝΝΟΙΑ

Με τον όρο παλίμψηστο αναφερόμαστε συνήθως σε χειρόγραφα από παλαιότερες εποχές,(γραμμένα πάνω σε πάπυρο ή περγαμηνή) τα οποία έχουν επικαλυφθεί με άλλο κείμενο ή υλικό ώστε να χρησιμοποιηθούν ως βάση για την δημιουργία καινούριων έργων. Η λέξη “Παλίμψηστο” προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη “Παλίμψηστος” που συντίθεται από τις λέξεις “πάλιν” (πάλι) και “ψάω” (ξύνω) δηλαδή ξύνω, καθαρίζω και χρησιμοποιώ ξανά μια επιφάνεια πληροφορίας. Τα χειρόγραφα αυτά εμφανίζονται από αρχαιοτάτων χρόνων με έντονη την ανάπτυξή τους μετά τον 6ο αιώνα στην δυτική Ευρώπη. Αναπτύχθηκαν κυρίως για οικονομικούς λόγους,εξαιτίας του υψηλού κόστους της επιφάνειας πριν την ανακάλυψη του χαρτιού και της τυπογραφίας. Αργότερα και μέχρι σήμερα επιχειρείται από ερευνητές η αποκρυπτογράφηση αυτών των χειρογράφων. Στο κεφάλαιο αυτό, θα ασχοληθούμε με την ιστορική εξέλιξη των διάφορων παλίμψηστων, καθώς και με τις μεθόδους αποκρυπτογράφησης αυτών. Θα εξετάσουμε επίσης το παλίμψηστο ως μια μορφή καταστροφής και διαγραφής, παραθέτοντας τέλος παραδείγματα από γνωστά παλίμψηστα τα οποία θα σχολιάσουμε. Το παλίμψηστο, λοιπόν, είναι ένα προοδευτικό αποτέλεσμα πολλών στρώσεων πάνω σε μία επιφάνεια. Κατά την διάρκεια κατασκευής του, νέες στρώσεις αντικαθιστούν παλαιότερες οι οποίες αποδυναμώνονται. Έτσι προκύπτει ένα σύνολο από στρώσεις (layers), όπου άλλες είναι διακριτές, άλλες λιγότερο και άλλες έχουν χαθεί. Αυτό όμως που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να τονίσουμε, είναι ότι η λέξη παλίμψηστο αναφέρεται και περιγράφει μια διαδικασία. Μια εξελικτική διαδικασία που λαμβάνει χώρα πάνω σε μια επιφάνεια πληροφορίας. Σύμφωνα και με τον όρο, παλίμψηστο (πάλι + ξύνω) διακρίνονται τρία βασικά στάδια: 1. Διάβασμα Κάποιος δηλαδή διαβάζει ένα υπάρχον χειρόγραφο, αναγνωρίζει και αξιολογεί το περιεχόμενό του 2.Διαγραφή Στην συνέχεια διαγράφει το υπάρχον κείμενο εφόσον το κρίνει απαραίτητο 3.Γράψιμο Και τέλος γράφει κάτι νέο πάνω στην βάση που πλέον αυτός διαμόρφωσε το οποίο αποτελεί πλέον και το νέο χειρόγραφο.

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Μέσα, λοιπόν, από μία σύντομη περιγραφή της ιστορίας του παλίμψηστου, σκοπός μας είναι εκτός των άλλων να κατανοήσουμε τους βαθύτερους λόγους που οδήγησαν κατά καιρούς τους ανθρώπους στο να πραγματοποιούν και να επαναλαμβάνουν αυτήν την διαδικασία παρά το γεγονός ότι εκ πρώτης όψεως η διαδικασία αυτή συνιστά μια καταστρεπτική μέθοδο. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έχουμε υπόψη μας ότι πίσω από τα χειρόγραφα κρύβεται μια σκέψη-μια αλήθεια-ένα θετικό που έχει αντικατασταθεί (μερικώς ή ολικά) από ένα νέο θετικό-σκέψη-μια νέα αλήθεια. Στόχος,λοιπόν,του κεφαλαίου αυτού (εκτός από μια εγκυκλοπαιδική ενημέρωση), είναι να αντιληφθούμε και να εντοπίσουμε τα στάδια, τα χαρακτηριστικά και τις μεταβλητές που διέπουν αυτήν την διαδικασία. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ Η τάση της ανθρωπότητας να παράγει παλίμψηστα οφείλεται αρχικά σε οικονομικούς λόγους (αν και όπως θα δούμε στην συνέχεια πολλά παλίμψηστα κρύβουν από πίσω τους έναν διαφορετικό σκοπό δημιουργίας). Ακόμα και στην εποχή της Μεσοποταμίας και παρά την αφθονία του πηλού,οι Σουμέριοι τείνουν για λόγους οικονομίας να τρίβουν τις πήλινες πινακίδες που χρησιμοποιούνται για γραφή, με σκοπό την διόρθωση τυχόν λαθών και την λείανση της επιφάνειας. Αντίστοιχη τάση παρατηρείται και στην εποχή της αρχαίας Ελλάδας και της αρχαίας Ρώμης όπου ο πάπυρος και η περγαμηνή παρατηρούνται ως οι βασικές επιφάνειες γραφής. Ωστόσο κατά την εποχή της Χριστιανικής εκκλησίας η περγαμηνή φαίνεται να είναι το προτιμότερο μέσο. Επιπλέον η μουσουλμανική κατάκτηση της Αιγύπτου τον 7ο αιώνα,είχε ως αποτέλεσμα και την διακοπή του εμπορίου του παπύρου γεγονός που οδήγησε στην ραγδαία αύξηση των παλίμψηστων σε περγαμηνή.Κατά την εποχή του Μεσαίωνα οι γραφείς χρησιμοποιούσαν ποσότητες από δέρματα ζώων για την αντιγραφή ενός βιβλίου. Παρά το υψηλό κόστος, το επίπεδο αναλφαβητισμού ήταν υψηλό με αποτέλεσμα οι ποσότητες δερμάτων να είναι επαρκείς. Σε κάθε περίπτωση παρατηρείται η τάση του ανθρώπου να γράφει πάνω στο υπάρχον κείμενο. Βασικότεροι λόγοι ήταν η ευκολία η ταχύτητα καθώς και ο οικονομικός παράγοντας που πρωτοστατούσε. Ακόμα και στην περίπτωση της περγαμηνής η επανάχρησή της συνιστούσε μια δύσκολη διαδικασία με αποτέλεσμα του τελικό προϊόν να είναι ιδιαίτερα ακριβό. Έτσι πολλά κείμενα με ασήμαντο περιεχόμενο διαγράφονταν για να χρησιμοποιηθούν ως βάση για νέο γράψιμο. Ακόμα και πριν την κυκλοφορία του χαρτιού σε χαμηλή τιμή κάθε ασήμαντη περγαμηνή μετατρεπόταν σε παλίμψηστο με σκοπό την μετέπειτα χρήση της. Στην περίοδο μάλιστα του Μεσαίωνα, παρατηρείται η ανάπτυξη του εμπορίου παλίμψηστων όπου οι έμποροι μάζευαν υπάρχοντα χειρόγραφα (παρόμοια με τρόπο που σήμερα μαζεύεται το χαρτί για ανακύκλωση). Επιπλέον σε διάφορες εποχές παρατηρείται η χρήση παλίμψηστων χειρόγραφων για αλληλογραφία. Ο αποστολέας έστελνε ένα γράμμα και ο παραλήπτης έγραφε πάνω από το υπάρχον και ως νέος αποστολέας πλέον έστελνε το “νέο” γράμμα πίσω και η διαδικασία συνεχιζόταν. Η μέθοδος

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α: ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ (ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ)

Εικ.3 Μεσοποταμία, πήλινες επιγραφές

Εικ.5 Μέθοδος Cross writing για αλληλογραφία

Εικ.4 Damnatio Memoriae, Ρώμη

Είκ.6 Brothers Karmazov 1990

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ (ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ)

αλληλογραφίας cross writing1 που αναπτύχθηκε τον 19ο αιώνα, περιγράφει τον αποστολέα να γράφει το κείμενο και τον παραλήπτη-νέο αποστολέα να γράφει κάθετα στο αρχικό χειρόγραφο (Εικ. 4). Αντίστοιχα παλίμψηστα αναπτύχθηκαν και γράφτηκαν πολλές φορές ως φορείς σημειώσεων. Η εφεύρεση και στην συνέχεια άνοδος της τυπογραφίας και του χαρτιού σήμανε το τέλος των παλίμψηστων πάνω σε περγαμηνές. Η παραγωγή χαρτιού ήταν έξι φορές πιο φτηνή από αυτή την περγαμηνής και το τύπωμα ενός βιβλίου ήταν πλέον σχετικά προσιτό2. Επιπλέον το τυπωμένο χαρτί αποτελούσε ένα πολύ πιο ευτελές και ευαίσθητο υλικό και δεν μπορούσε να αποτελέσει μια νέα βάση για την κατασκευή παλίμψηστων καθώς επίσης η μελάνη ήταν για πρώτη φορά ιδιαίτερα ανεξίτηλη. ΔΙΑΓΡΑΦΗ - ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ - ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ Μέχρι τώρα έχει γίνει σαφές στις διάφορες ιστορικές περιόδους, πώς ό άνθρωπος έχει την τάση να κατασκευάζει παλίμψηστα για λόγους οικονομίας. Μέχρι την κυκλοφορία του χαρτιού και την εδραίωση του ως την πλέον βασική επιφάνεια γραφής, ο άνθρωπος γράφει πάνω σε υπάρχοντα χειρόγραφα καταστρέφοντας μια αρχική ολότητα και συνθέτοντας μια καινούρια. Εδώ λοιπόν γίνεται προφανές ότι το παλίμψηστο είναι στενά συνδεδεμένο με την έννοια της καταστροφής. Ενώ μέχρι τώρα αναφερθήκαμε σε οικονομικά αίτια που οδηγούν τον άνθρωπο στο να καταστρέφει χειρόγραφα, εντούτοις υπάρχουν και περιπτώσεις τα αίτια είναι πνευματικά και περιπτώσεις όπου η καταστροφή αποτελεί αυτοσκοπό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούσε το Damnatio Memoriae (λατινική έκφραση που σημαίνει καταδίκη της μνήμης), μια κύρωση στην αρχαία Ρώμη, σύμφωνα με την οποία καταδικαζόταν η μνήμη προς κάποιο άτομο το οποίο δυσφήμιζε ή πρόδιδε την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Ο στόχος ωστόσο δεν ήταν τόσο να καταστραφεί κάθε ίχνος προς μνήμη αυτού του ατόμου όσο να τον ντροπιάσει. Συνηθισμένες πράξεις ήταν να καταστρέφονται μνημεία που αναφέρονταν στο άτομο αυτό ή προτομές του με ιδιαίτερο ενδιαφέρον να αποτελεί το γεγονός ότι σε λίθινες επιγραφές που αναφέρονταν στα άτομα αυτά συνηθιζόταν να διαγράφονται όλα έκτος από το ονόματα των ατόμων. Ένα είδος μερικής διαγραφής το οποίο ωστόσο ήταν τόσο ισχυρό που υποδείκνυε την καταδίκη του ατόμου. Πολλά ήταν και τα χειρόγραφα που προέκυπταν μεταλλάσσονταν και μετατρέπονταν σε παλίμψηστα για κοινωνικούς λόγους. Κείμενα που ενδεχομένως να κρίνονταν από την εκκλησία ως αιρετικά,διαγράφονταν και γίνονταν βάσεις για καινούριο γράψιμο. Αλλά και γενικότερα,κείμενα που πρέσβευαν διαφορετικές αντιλήψεις από αυτές των διαφόρων εποχών, μετατρέπονταν σε παλίμψηστα για το λόγο ότι ήταν σαφώς

Jamison, Martin, [2006], Palimpsest new and old, Ohio State University, βλ. https://kb.osu.edu/dspace/bitstream/handle/1811/24146/palimpsests?sequence=3, σελ.12, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012

Martin, Jamison, [2006], Palimpsest new and old, Ohio State University, βλ. https://kb.osu.edu/dspace/bitstream/handle/1811/24146/palimpsests?sequence=3, σελ 16, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

οικονομικότερη η επαναχρησιμοποίηση του υλικού από το κάψιμο τους. Αντίθετα άλλα κείμενα τα οποία ποτέ δεν είχαν υποστεί την παραμικρή διαγραφή, ιδιαίτερα στα χρόνια του Χριστιανικής εκκλησίας, αντιμετωπίζονταν πολλές φορές ως καθαγιασμένα. Ένα πολύ γνωστό παλίμψηστο που ανακαλύφθηκε πρόσφατα είναι το παλίμψηστο του Αρχιμήδη. Πρόκειται για κείμενο που περιείχε εργασίες του Αρχιμήδη σχετικές με τα μαθηματικά. Η γραφή του κειμένου χρονολογείται γύρω στον 10ο αιώνα π.Χ. και αποτελεί σημειώσεις από αρχαία πηγή ή οποία δυστυχώς παραμένει άγνωστη. Το παλίμψηστο βρέθηκε να “κρύβεται” μέσα σε ένα χριστιανικό βιβλίο προσευχών. Οι σελίδες με το αρχικό κείμενο,λοιπόν,είχαν διαγραφεί,είχαν κοπεί στην μέση,περιστρεφόμενες και διπλωμένες ξανά στη μέση,με ένα νέο κείμενο να έχει γραφτεί από πάνω, κάθετα στην κατεύθυνση του αρχικού. Το παλίμψηστο ανακαλύφθηκε το 1846 ενώ η αποκρυπτογράφηση του επιτεύχθηκε το 2006 από ομάδα επιστημόνων. Αξίζει να σημειωθεί ότι η κατασκευή παλίμψηστων συνοδευόταν πολλές φορές και από πολιτικές σκοπιμότητες. Ένα κείμενο μίας ιδεολογίας διέγραφε με το γράψιμο του ένα άλλο αντίθετης ιδεολογίας,με σκοπό να επιβληθεί και να εδραιώσει την κυριαρχία του. Παρατηρούμε λοιπόν ότι το παλίμψηστο ως ιστορικό ντοκουμέντο πολλές φορές μπορεί να αποτελέσει καταγραφέα διαφόρων απόψεων που έχουν έρθει σε σύγκρουση. Αποτελεί χειρόγραφο στο οποίο η τελευταία στρώση κειμένου υποδεικνύεται και αναγνωρίζεται ακριβώς από το γεγονός ότι όλες οι υπόλοιπες στρώσεις έχουν διαγραφεί και έχουν χάσει οπτική σημασία και βαρύτητα. Η έννοια του παλίμψηστου όπως είναι πλέον προφανές, είναι στενά συνδεδεμένη με την έννοια της διαγραφής. Ένα κείμενο γράφεται αφού πρώτα διαγραφεί ένα προηγούμενο το οποίο στην συνέχεια θα διαγραφεί από το επόμενο γράψιμο κ.ο.κ. Το παλίμψηστο δεν γίνεται να υπάρξει χωρίς να συνοδεύεται από την έννοια της διαγραφής. Αυτή η έννοια όμως,αναφέρεται τόσο στην διαγραφή των στρώσεων επί της επιφάνειας γραφής,όσο και στον μετασχηματισμό συνολικά του χειρόγραφου. Ένα χειρόγραφο που πλέον αποτελεί ένα συνολικό αποτέλεσμα από επάλληλες δράσεις. Είτε κάποιος διαγράψει ένα υπάρχον κείμενο για να γράψει από πάνω είτε απλώς γράψει κάτι νέο αφήνοντας και τα δύο γραψίματα να συνυπάρξουν, το αρχικό χειρόγραφο έχει διαγραφεί,έχει μετασχηματιστεί. Έχει αλλάξει το νόημα του, οι ιεραρχίες του, το “φόντο” και το κείμενο. Το νέο χειρόγραφο έχει εξαφανίσει το προηγούμενο. Μέσα από τα παραπάνω παραδείγματα είδαμε περιπτώσεις όπου η διαγραφή είχε καταστροφικά αποτελέσματα για κάποια κείμενα. Ειδικά κατά την περίοδο του μεσαίωνα όπου και αυξήθηκε η διαδικασία κατασκευής παλίμψηστων,πολλά κείμενα χάθηκαν είτε “κρύφτηκαν” πίσω από άλλα κείμενα χωρίς να έχουν ακόμα αποκαλυφθεί. Η διαγραφή ωστόσο είναι μία έννοια η οποία όσον αφορά το παλίμψηστο,δεν έχει πάντα αρνητική διάσταση. Σε επόμενα κεφάλαια θα μας απασχολήσει έντονα η έννοια της διαγραφής, που στην περίπτωση του παλίμψηστου μπορεί πολλές φορές να είναι ιδιαίτερα δημιουργική.

Εικ.7 Το Παλίμψηστο του Αρχιμήδη

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

ΑΠΟΚΡΥΠΤΟΓΡΑΦΗΣΗ (ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΘΕΣΕΩΝ) Κατά τον 19ο αιώνα εμφανίζεται έντονη η τάση που θέλει ερευνητές να προσπαθούν να αποκρυπτογραφήσουν παλίμψηστα κατασκευασμένα κυρίως πάνω σε περγαμηνές. Από τότε μέχρι και σήμερα οι μέθοδοι αποκρυπτογράφησης χάρη στην τεχνολογία έχουν εξελιχθεί σημαντικά,επιτρέποντας την ανάγνωση χειρόγραφων που υπό άλλες συνθήκες θα ήταν αδύνατον να διαβαστούν. Το παλίμψηστο του Αρχιμήδη που αναφέραμε προηγουμένως αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα χειρόγραφου που αποκρυπτογραφήθηκε με την βοήθεια υπερσύγχρονων τεχνολογικών μεθόδων.3 Έτσι,τον 19ο αιώνα οι ερευνητές προσπαθούσαν να αποκρυπτογραφήσουν τα χειρόγραφα με την βοήθεια χημικών,ωστόσο πολλές φορές το αποτέλεσμα ήταν καταστροφικό για τα χειρόγραφα. Πιο σύγχρονες μέθοδοι είναι η χρήση υπεριώδους ακτινοβολίας και φωτογράφησης οι οποίες αποτρέπουν την καταστροφή των εγγράφων έχουν βοηθήσει στην αποκρυπτογράφηση πολλών παλίμψηστων. Μια μέθοδος που λέγεται Multispectral filming (πολυφασματική φωτογράφιση) χρησιμοποιεί επάλληλες λήψεις του χειρόγραφου σε διάφορες ακτινοβολίες και μπορεί να εντείνει την αντίθεση μεταξύ μελάνης και περγαμηνής επιτρέποντας την ανάγνωση σε ορισμένες περιπτώσεις. Μια άλλη μέθοδος αυτής της κατηγορίας είναι και η Ακτινογραφία με φθορισμό (X-ray fluorescence) μέσω της οποίας αποκαλύπτεται o σίδηρος που εμπεριείχε το μελάνι. Μια παράμετρος ή οποία επηρεάζει την αποκρυπτογράφηση των παλίμψηστων είναι ο τρόπος γραψίματος του νέου κειμένου και το πώς αυτό “πατάει” πάνω στο παλιό. Υπάρχουν περιπτώσεις που το καινούριο γράψιμο έχει την ίδια διεύθυνση με το παλιό. Στην περίπτωση που αυτό γράφεται ανάμεσα στις γραμμές του παλιού κειμένου, η αποκρυπτογράφηση είναι σχετικά εύκολη. Υπάρχουν και παλίμψηστα όμως που το νέο κείμενο γράφεται ακριβώς πάνω στα ίχνη των παλιών σειρών, ακόμα και πάνω στα ίχνη των παλιών γραμμάτων, γεγονός που κάνει πολύ πιο δύσκολη την ανάγνωση της “κατασκευής”. Σε άλλες περιπτώσεις συναντώνται παλίμψηστα στα οποία το αρχικό κείμενο περιστρέφεται και γράφεται ένα καινούριο κείμενο αντίθετης φοράς προς το αρχικό. Επίσης όπως αναφέραμε και προηγουμένως υπάρχουν παλίμψηστα στα οποία το αρχικό κείμενο περιστρεφόταν κατά 90 μοίρες και το καινούριο κείμενα γραφόταν χωρίς να σβήνεται το παλιό. Τέτοια παλίμψηστα χρησιμοποιούνταν για αλληλογραφία. Επιπλέον, ο αριθμός των στρώσεων αποτελεί έναν εξίσου σημαντικό παράγοντα για την αποκρυπτογράφηση ενός χειρόγραφου. Αυτό που περιγράφουν όλες αυτές οι περιπτώσεις είναι μια σχέση που έχει το καινούριο γράψιμο ως προς το παλιό. Και δεν θα ήταν καθόλου άστοχο να προσθέσουμε πως ο κάθε τρόπος αποκαλύπτει και μια αντίστοιχη πρόθεση του γραφέα ως προς το υπάρχον κείμενο. Άλλα παλίμψηστα υποδηλώνουν μια προσπάθεια για απόκρυψη του παλιού κειμένου και άλλα μια προσπάθεια για την κατά το δυνατόν διατήρησή του. Άλλοτε ο τρόπος της νέας γραφής είναι αδιάφορος για την παλιά οντότητα και άλλοτε όχι. Σε κάθε περίπτωση πάντως η μέθοδος γραφής και ο τρόπος διαγραφής δεν είναι ανεξάρτητα της πρόθεσης πίσω από την οποία κατασκευάζεται ένα παλίμψηστο.

3 Martin Jamison, [2006], Palimpsest new and old, Ohio State University https://kb.osu.edu/dspace/bitstream/handle/1811/24146/palimpsests?sequence=3, σελ.16, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012

Εικ.8 Αποκρυπτογράφηση παλίμψηστου

Εικ.9 Μέθοδος αποκρυπτογράφησης Multispectral filming

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Έτσι μπορεί κανείς να ισχυριστεί πώς τα συγκεκριμένα παλίμψηστα εκτός από τα κείμενα,κρύβουν πίσω τους και μια αφήγηση, που ξεδιπλώνεται όσο κανείς διαβάζει τις επάλληλες στρώσεις τους. Μια αφήγηση που αποκαλύπτει πολλές φορές την ιστορία και τα στάδια της κατασκευής του χειρόγραφου. Στο λεξικό “American Heritage Dictionary of the English Language (1996)” η λέξη παλίμψηστο συνιστά “Ένα αντικείμενο, ένα μέρος ή περιοχή που αντανακλά την ιστορία του”(σελ. 1303). Σε κάθε περίπτωση πάντως το στάδιο της ανάγνωσης στην διαδικασία κατασκευής βλέπουμε ότι αφορά την αποκρυπτογράφηση των υπαρχόντων στρώσεων. ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΑ Παρά την τυπογραφία που έδωσε τέλος στην επαναληπτική χρήση του ίδιου μέσου για γραφή, το παλίμψηστο ως κάτι που περιγράφει μια κατάσταση ενός κειμένου υπάρχει ακόμα και σήμερα.Διότι το είναι μία διαδικασία γραψίματος πάνω σε προηγούμενο γράψιμο που πραγματοποιείται σε μια επιφάνεια. Είτε αυτή η επιφάνεια είναι πάπυρος ή περγαμηνή, είτε πρόκειται για μια οθόνη που προβάλλει δεδομένα, η διαδικασία της πληροφορίας που διαδέχεται μια προηγούμενη πληροφορία καθιστά την επιφάνεια αυτή ως βάση ενός παλίμψηστου. Έτσι λοιπόν έχουμε παλίμψηστα κειμένου ακόμα και σε σύγχρονες ψηφιακές επιφάνειες γραφής. Ίσως τις πιο γνωστές να αποτελούν οι οθόνες του υπολογιστή, πάνω στις οποίες μία πληροφορία διαδέχεται την άλλη στην ίδια επιφάνεια. Στην οθόνη του υπολογιστή αλλάζουν “παράθυρα” η μία πληροφορία αντικαθιστά(στον χώρο της οθόνης) την θέση της άλλης, “το κείμενο είναι σταθερό, μέχρις ότου ένα άλλο κείμενο να κλιθεί να το αντικαταστήσει”4.Παρατηρούμε λοιπόν ότι και στις σύγχρονες επιφάνειες κατά κάποιο τρόπο υπάρχει η διαδικασία του παλίμψηστου με την διαφορά ότι οι υπολογιστές έχουν τελειοποιήσει την στάδιο της διαγραφής (το παλιό κείμενο μπορεί να μην φαίνεται καθόλου).Επιπλέον μπορεί κανείς να μεταβαίνει σε κάθε κείμενο χωρίς αυτό να έχει φθαρεί (M.Jamison, 2006). Η βασική διαφορά μεταξύ του σύγχρονου παλίμψηστου επί της οθόνης υπολογιστή και ενός μεσαιωνικού παλίμψηστου επί περγαμηνής είναι πώς πλέον όλη αυτή η διαδικασία μπορεί να είναι πλήρως ελεγχόμενη. Σε αντίθεση με άλλα παλίμψηστα,στην οθόνη του υπολογιστή μπορούμε να διαγράψουμε κείμενα, να τα επανεμφανίσουμε να αντιστρέψουμε την σειρά με την οποία τα κείμενα διαδέχονται το ένα το άλλο, χωρίς να επηρεαστούν οι πληροφορίες. Με αντίστοιχη λογική μπορούμε να εντοπίσουμε σύγχρονα παλίμψηστα σε πολλές επιφάνειες δεδομένων (οθόνες κινητών τηλεφώνων,ψηφιακοί πίνακες ανακοινώσεων).Αλλά και περιπτώσεις πιο κοντά στην συμβατική εικόνα του παλίμψηστου όπως επιφάνειες σημειώσεων ή άλλα μη ανεξίτηλα μέσα που έχουν ως αποτέλεσμα μια επιφάνεια στην οποία συμβαίνει ακριβώς αυτή η διαδικασία της ανάγνωσης, της διαγραφής και έπειτα της γραφής.Παλίμψηστα εμπεριέχονται στην σημερινή εποχή από την στιγμή που μια επιφάνεια επιδέχεται πολλαπλά στάδια γραψιμάτων και αυτή η διαδικασία επαναλαμβάνεται.

4 Martin Jamison, [2006], Palimpsest new and old, σελ 12 Ohio State University https://kb.osu.edu/dspace/bitstream/handle/1811/24146/palimpsests?sequence=3, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012

Εικ.12 Κτήριο “φάντασμα”, ένα αποτύπωμα κτηρίου

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

A.2 Π Α Λ Ι Μ Ψ Η Σ Τ Ο Ω Σ Μ Ε Τ Α Φ Ο Ρ Α (ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ) Η ΒΑΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ

Όπως προαναφέραμε το παλίμψηστο περιγράφει μια διαδικασία που εφαρμόστηκε και συνεχίζει να εφαρμόζεται ακόμα και σήμερα πάνω σε επιφάνειες πληροφοριών. Αν όμως εστιάσουμε σε αυτήν την διαδικασία και τα στάδια της θα ανακαλύψουμε πώς η έννοια παλίμψηστο συναντά ευρεία χρήση εμφανίζεται σε πολλούς τομείς και μπορεί να χαρακτηρίσει πολλές διαδικασίες της καθημερινότητας. Έτσι χρησιμοποιείται ως μεταφορά για να περιγράψει μια διαδικασία στην οποία εφαρμόζονται επαναλαμβανόμενες δράσεις σε συγκεκριμένο χώρο (φυσικό ή φανταστικό) με αποτέλεσμα η μία να επηρεάζει την προηγούμενη και τέλος όλες αυτές να παράγουν και να περιγράφουν ένα σύνολο / μια οντότητα. Ας εστιάσουμε στον Bronwyn Davies στο βιβλίο του “A body of writing” όπου κάνει λόγο για την χρήση της έννοιας του παλίμψηστου στα πλαίσια του μετά-στρουκτουραλισμού. Αναφέρει αρχικά πώς στο παλίμψηστο κάθε προϋπάρχον γράψιμο επηρεάζει και ως εκ τούτου καθορίζει σε κάποιο βαθμό την μορφή αλλά και την μετέπειτα ανάλυση του νέου γραψίματος. Συνεχίζει,λέγοντας πως η μεταφορική έννοια υποδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο ένα υποκείμενο (μια οντότητα “self” όπως το ονομάζει) τροποποιείται μέσω πολλών συγκρουόμενων ανθρωπογενών ενεργειών, βοηθώντας μας αφενός να φανταστούμε την διαδικασία με την οποία το αρχικό ανεπεξέργαστο υποκείμενο τροποποιήθηκε και αφετέρου να μας υπενθυμίσει πως το αρχικό υποκείμενο είναι ακόμα εκεί! Από την άλλη ο Β.Davies διευκρινίζει πως η μεταφορική έννοια μπορεί να οδηγήσει σε μια λανθάνουσα ανάγνωση αυτής της διαδικασίας. Αποσαφηνίζει πώς ένα υποκείμενο τροποποιείται μέσα από διαδοχικές ανθρωπογενείς δράσεις διαφόρων υποκειμένων που δρουν ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον. Με άλλα λόγια μία γραφή-διαγραφή μπορεί να γίνεται από κάποιον και έπειτα ένας άλλος να επαναλαμβάνει την ίδια κίνηση χωρίς όμως να συνεχίζεται κάποιος συλλογισμός με συγκεκριμένο ειρμό και συνέχεια. Καταλήγει,τονίζοντας πώς η χρήση της μεταφοράς στο παλίμψηστο δεν έχει στόχο να οδηγήσει σε μια τέτοιου είδους ανάγνωση, αλλά αντιθέτως να εστιάσει στο σύνολο των γραψιμάτων-στρώσεων(layers) δίνοντας έτσι έμφαση στον τρόπο που γράφονται ή διαγράφονται και στην επιρροή τους στο συνολικό αποτέλεσμα και την μετέπειτα ανάγνωση5.

Davies, Bronwyn, [1990-1999], A Body of Writing, Rowman & Littlefield, 2000, σελ.137

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ (ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ)

Εικ.13 Ίχνος σκάλας που υπήρχε

Εικ.14 Ίχνος κτηρίου σε μεσοτοιχία

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Εικ.15 Ανασκαφές στο Ακρωτήρι Σαντορίνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ (ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ)

ΣΥΓΧΡΟΝΑ (ΜΕΤΑΦΟΡΙΚΑ) ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΑ

Η μεταφορά μας επιτρέπει λοιπόν να παρατηρήσουμε και να αποκρυπτογραφήσουμε τα γεγονότα που συνέβησαν μέσα σε μία επαναλαμβανόμενη διαδικασία. Υπάρχουν διάφοροι επιστημονικοί κλάδοι που δρούν με τέτοιο τρόπο. Ιστορικοί και αρχαιολόγοι, μελετούν χώρους που αποτελούν παλίμψηστα από ερείπια και κρυμμένα ίχνη παλαιότερων πολιτισμών ενδεχομένως κάτω από στρώσεις του σήμερα (ανασκαφές μέσα στην πόλη). Το Παλίμψηστο χρησιμοποιείται και στα πλαίσια της εγκληματολογίας για να περιγράψει έναν χώρο με τοποθετημένα αντικείμενα που μπορούν να αποκαλύψουν την σειρά των γεγονότων που έλαβαν χώρα κατά την διάρκεια του εγκλήματος. Αντίστοιχα η μεταφορική έννοια χρησιμοποιείται και στον τομέα της τέχνης.Στην μουσική γράφονται διασκευές παλαιότερων κομματιών και αποσπασμάτων με στόχο την ερμηνεία τους με έναν σύγχρονο τρόπο.Έτσι καινούρια στοιχεία χρησιμοποιούνται και ακουμπάνε πάνω σε οντότητες ενός παλαιότερου συνόλου ορίζοντας έτσι ένα εκ νέου σύνολο. Η ίδια λογική που συνιστά το γνωστό “κολλάζ” μπορεί να γίνει αντιληπτή και σε άλλα είδη τέχνης όπως στην ζωγραφική, το θέατρο, τον κινηματογράφο κτλ. Σε μια πιο άυλη διάσταση το παλίμψηστο χρησιμοποιείται για να περιγράψει καταστάσεις και διαδικασίες που σχετίζονται με τον άνθρωπο και τις συνήθειες του. Η κουλτούρα και οι παραδώσεις του ανθρώπου μπορούν να χαρακτηριστούν ως παλίμψηστα με την έννοια ότι μεταφέρουν αξίες χαρακτηριστικά και στοιχεία μιας προγενέστερης εποχής στο σήμερα. Ακόμα και ο ανθρώπινος εγκέφαλος (μνήμη) μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα παλίμψηστο από την στιγμή που ο άνθρωπος λαμβάνει πληροφορίες που αργότερα καθορίζουν τις σκέψεις και τις κινήσεις του και θα αντικατασταθούν με άλλες πληροφορίες. Η ιστορική εξέλιξη του ανθρώπου, η ιστορία του πολιτισμού μπορεί να θεωρηθεί ως παλίμψηστο με την λογική ότι ένας πολιτισμός διαδέχεται έναν άλλον επηρεασμένος από αυτόν που υπήρχε και αργότερα επηρεάζοντας αυτόν που θα υπάρξει... O Τhomas de Quincey γράφει χαρακτηριστικά για τον ανθρώπινο εγκέφαλο: “Τι άλλο από ένα φυσικό και ισχυρό παλίμψηστο είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος; [...] Αιώνια στρώματα από

ιδέες, εικόνες, συναισθήματα, έχουν πέσει πάνω στον εγκέφαλο σας απαλά όπως φως. Κάθε διαδοχή φαίνεται να θάβει όλα όσα υπήρχαν. Και όμως, στην πραγματικότητα, κανένα δεν έχει θαφτεί. [...] Αμέτρητες είναι οι μυστηριώδεις χειρογραφίες της θλίψης ή της χαράς που έχουν εγγραφεί διαδοχικά πάνω στο παλίμψηστο του εγκεφάλου σας [...] Δεν είναι νεκρές, μα σε αδράνεια. [...] δεν υπάρχει κανένα πάθος ή ασθένεια που να μπορεί να εξαλείψει αυτά τα αθάνατα βιώματα’’(T.Quincey 1845)6

Έτσι,λοιπόν, το παλίμψηστο αναφέρεται με την μεταφορική του έννοια σε ένα μεγάλο εύρος περιπτώσεων σε διάφορους κλάδους.Συναντάμε την μεταφορά τόσο σε φυσικές ή χωρικές,όσο και σε άυλες ή πνευματικές εκφάνσεις.

De Quincey, Thomas, [1845], The palimpsest of the human brain http://essays.quotidiana.org/dequincey/palimpsest_of_the_human_brain/, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ Αναφέραμε κάποια παραδείγματα τα οποία χαρακτηρίζονται και περιγράφονται από ένα σύνολο στρώσεων. Όπως βλέπουμε τα παραδείγματα είναι ανεξάντλητα όπως και οι τομείς στους οποίους συναντώνται. Βασικός μας στόχος ωστόσο δεν είναι τόσο η καταγραφή των παραδειγμάτων και η κατηγοριοποίηση τους, όσο να κατανοήσουμε και να περιγράψουμε αυτή την διαδικασία αποτυπώνοντας και αναλύοντας τα χαρακτηριστικά της. Στην συνέχεια παραθέτουμε ορισμένα πρώτα γνωρίσματα του παλίμψηστου που γίνονται διακριτά. Αρχικά το Παλίμψηστο είναι μια διαδικασία μέσω της οποίας επαναχρησιμοποιείται κάτι που έχει κάποια αξία. Με τον ίδιο τρόπο που παλαιότερα ο άνθρωπος έγραφε πολλές φορές πάνω στην περγαμηνή μετατρέποντάς την σε παλίμψηστο επειδή αναγνώριζε την αξία της, έτσι και στην περίπτωση της ιστορίας,οι πολιτισμοί ενώ κυριαρχούσαν ο ένας επί του άλλου εντούτοις χρησιμοποιούσαν και συνέχιζαν να κατοικούν στις υπάρχουσες πόλεις τις οποίες για διάφορους λόγους θεωρούσαν πολύτιμες. Έτσι λοιπόν συμπεραίνουμε πώς την στιγμή που εντοπίζεται ένα παλίμψηστο (κυριολεξία ή μεταφορά) την ίδια στιγμή υποδεικνύεται και αναγνωρίζεται μαζί του κάτι πολύτιμο που λειτουργεί συνήθως ως πεδίο δράσης. O Dan Hosken συνθέτει πάνω στην σύνθεση του Ξενάκη (Ι.Ξενάκης, Παλίμψηστο 1979)7 και επαναλαμβάνει την διαδικασία με την δική του λογική. Αναφέρει χαρακτηριστικά πώς στην σύνθεση αυτή, αυτό που έχει σημασία δεν είναι οι νότες αλλά η προσοχή του κοινού και η αξία της προϋπάρχουσας σύνθεσης. Ένα άλλο χαρακτηριστικό που γίνεται διακριτό είναι πως ένα παλίμψηστο μπορεί να αποκαλύψει την σειρά-ακολουθία των γεγονότων-δράσεων που προϋπήρξαν. Έτσι, όπως για παράδειγμα το παλίμψηστο του Αρχιμήδη μας αποκαλύπτει το πώς ένα χειρόγραφο μετατράπηκε σε ένα βιβλίο προσευχών, με τον ίδιο τρόπο ένα κτήριο ή μια πόλη μπορεί να μας διηγηθεί μια ιστορία για τον τόπο, τους λαούς και την σειρά με την οποία κατοίκησαν σε αυτόν. Επιπλέον, μπορεί κάποιος να συμπεράνει τους λόγους που οδήγησαν στην κάθε ενέργειας(γράψιμο) καθώς και να καταλάβει τον τρόπο με τον οποίον έγινε, αν παρατηρήσει με προσοχή την σχέση που έχουν οι γραφές-στρώσεις-ενέργειες μεταξύ τους. Ο τρόπος με τον οποίον μια ενέργεια “καλύπτει” την προηγούμενή της μας υποδεικνύει τα χαρακτηριστικά και τις προθέσεις που κρύβονται πίσω της. Συνεπώς ένα παλίμψηστο δρα ως ένας συνδετικός κρίκος που ενοποιεί το παρελθόν με το παρόν. Οι στρώσεις του παλίμψηστου ακόμα και αν πρόκειται για ίχνη μιας προϋπάρχουσας στρώσης μας δίνουν την δυνατότητα να τις φανταστούμε ως ολότητες. Έχουμε την δυνατότητα έτσι να φανταστούμε έπειτα από κάθε γραφή το τελικό αποτέλεσμα, ολοκληρωμένο έτσι όπως ήταν πριν διαγραφεί από την απερχόμενη ενέργεια.

7 Hosken, Dan, Erasing Xenakis: Creating a Palimpsest of Palimpsest http://www.twotreatises.org/261, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ (ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ)

Ο ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ (ΑΠΟΚΡΥΠΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ) Το παλίμψηστο ως μεταφορική έννοια είδαμε πως αφορά ένα μεγάλο εύρος πραγμάτων και συνοδεύεται από κάποια χαρακτηριστικά. Έτσι λοιπόν στα πλαίσια αυτής της ερευνητικής εργασίας θα εξετάσουμε την εφαρμογή της μεταφορικής αυτής έννοιας στον τομέα της αρχιτεκτονικής κυρίως σε ότι αφορά το δομημένο περιβάλλον. Μας ενδιαφέρει αρχικά να καταλάβουμε τι είναι ένα παλίμψηστο όταν αναφερόμαστε στην αρχιτεκτονική, έπειτα να καταγράψουμε ορισμένα παραδείγματα που θα μας βοηθήσουν να αναγνωρίσουμε ορισμένες αρχές και χαρακτηριστικά και εν τέλει να αναφερθούμε σε κάποιες περιπτώσεις όπου η αρχιτεκτονική σύνθεση,είτε έχει δράσει ως μια από τις ενέργειες (γράψιμο) της διαδικασίας είτε καλείται να δράσει ενσυνείδητα ως συνεχιστής αυτής της διαδικασίας. Όταν αναφερόμαστε σε ένα παλίμψηστο αρχιτεκτονικής8 συνήθως αναφερόμαστε σε ένα σύνολο από θραύσματα και απομεινάρια άλλων παλαιότερο κτισμάτων πάνω σε υπάρχοντα κτήρια. Έτσι, και σε αυτήν την περίπτωση έχουμε να κάνουμε με στρώσεις, με κτιστές οντότητες ή ίχνη που μας αποκαλύπτουν μια σειρά από γεγονότα και στάδια, αναφέρονται σε άλλοτε κτισμένες ολότητες και παράλληλα μας βοηθούν να κατανοήσουμε το σύνολο. Ένα κτήριο που πάνω του έχουν απομείνει σημάδια από ένα άλλο κτήριο που τώρα έχει κατεδαφιστεί αποτελεί ένα αρχιτεκτονικό παλίμψηστο. Μια μεσοτοιχία πάνω στην οποία φαίνονται τα σημάδια από ένα παλιό κτήριο αποτελεί ένα παλίμψηστο. Με την ίδια λογική κτήρια που έχουν περάσει από διαδοχικές φάσεις σχεδιασμού για διάφορους λόγους με αποτέλεσμα να αποτελούν ένα “κολλάζ” από διαφορετικές στρώσεις αρχιτεκτονικής αποτελούν επίσης ένα χαρακτηριστικό παλίμψηστο. Η αποκατάσταση παλαιών κτηρίων με σκοπό να κατοικηθούν ξανά αποτελεί και μια διαδικασία που θα παράξει ένα παλίμψηστο. Ορισμένες παλιές πόλεις μπορούν να χαρακτηριστούν παλίμψηστα όπου καθ’ όλη την διάρκεια της ιστορίας τους προστίθενται και διαγράφονται στρώσεις κτισμάτων από διάφορες εποχές και πολιτισμούς που έχουν κατοικίσει σε αυτές. Ερείπια και αρχαία κτίσματα μαρτυρούν έναν παλαιότερο πολιτισμό και μία παλαιότερη ολότητα που υπήρχε στον ίδιο χώρο. Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να αναφερθούμε στον John Hendrix9 ο οποίος μέσα από το κείμενό του Palimpsest παραθέτει τις σκέψεις του γύρω από το παλίμψηστο όχι μόνο της υλοποιημένης αρχιτεκτονικής, αλλά γενικότερα γύρω από αυτό της αρχιτεκτονικής σύνθεσης.

Tονίζουμε πως αναφερόμαστε στην χωρική υπόσταση της αρχιτεκτονικής και όχι τόσο στην γενικότερη αρχιτεκτονική σύνθεση.

Hendrix, John, [2011], Palimpsest http://docs.rwu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1013&context=saahp_fp, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Αρχικά αναλύει το παλίμψηστο του σκίτσου, στο οποίο ο αρχιτέκτονας αποτυπώνει ένα σύνολο από ιδέες,διαγράμματα, μορφές τα οποία συνυπάρχουν και εν τέλει κάθε ένα από αυτά διαμορφώνει την τελική σύνθεση. Σχολιάζει χαρακτηριστικά πως το σκίτσο είναι αυτό που συνδέει το μυαλό του αρχιτέκτονα με το δομημένο περιβάλλον. Ιδέες που εκφράζονται μέσω του σκίτσου ξεκινάνε ως γραμμές με σχέσεις και στην συνέχεια καταλήγουν σε χώρο. Ο J.Hendrix στο κείμενό του αναλύει κάποια σκίτσα του Borromini τα οποία χαρακτηρίζει ως παλίμψηστα καθώς ο Borromini επιστρατεύει γραμμές και σχήματα που συνδέονται μεταξύ τους με γεωμετρικές σχέσεις και αργότερα μετουσιώνονται σε χώρο και κάτοψη. Αντίστοιχες ποιότητες εντοπίζονται και στα σκίτσα άλλων αρχιτεκτόνων όπως σε αυτά του Peter Eisenman και του Carlo Scarpa. Ταυτόχρονα ο συγγραφέας εντοπίζει την ποιότητα του παλίμψηστου τόσο στο ανθρώπινο μυαλό, όσο και στο δομημένο περιβάλλον. Για το πρώτο, ο Hendrix κάνει λόγο για τους φαντασιακούς χώρους του Freud και το πώς κατασκευάζονται10. Σε ότι αφορά το δομημένο περιβάλλον λοιπόν ο J.Hendrix βασίζεται στον συλλογισμό του Freud για να αποσαφηνίσει πώς το σκίτσο και το κτήριο σε ένα περιβάλλον έχουν ακριβώς την ίδια σχέση που έχουν η λογική σκέψη και η εικόνα στο όνειρο. Παράλληλα στην περίπτωση της πόλης το ερείπιο είναι ό,τι είναι και το ίχνος μιας ανάμνησης για τον ανθρώπινο νου. Όπως η επιβίωση ενός ίχνους μιας ανάμνησης εξαρτάται από την καθαρότητα και την καλή κατάσταση του μυαλού στο πέρασμα του χρόνου,έτσι και η επιβίωση ενός ερειπίου στην πόλη φαίνεται να ακολουθεί παρόμοια λογική. Σχετικά με το δομημένο περιβάλλον και την υλοποιημένη αρχιτεκτονική ο συγγραφέας αναφέρεται στον P. Eisenman ο οποίος φαίνεται να έχει υιοθετήσει την λογική αυτή ο οποίος αναφέρει χαρακτηριστικά: “Ένα σχέδιο, ή ένα κτίριο, μπορεί να περιέχει όχι μόνο μια παρούσα πραγματικότητα, αλλά και τη μνήμη των προηγούμενων πραγματικοτήτων και ενδεχομένως μια πιθανή πραγματικότητα.”

10 S.Freud, 2000, By Anthony Elliott Dream Spaces σελ. 214, στο, Palimpsest - Hendrix, John, 2011 Σύμφωνα με τον Freud οι φαντασιακοί χώροι αποτελούνται από ένα σύνολο από εικόνες, ένα κολλάζ στο οποίο ενώ φαίνονται να μην έχουν καμία σχέση μεταξύ τους, εντούτοις η διαδοχή τους ακολουθεί έναν απόλυτα λογικό συλλογισμό. Οι φανταστικοί χώροι αποτελούν ένα παλίμψηστο από οπτικά ερεθίσματα τα οποία είναι ασύνδετα μεταξύ τους, αλλά συνδέονται μέσα από λεκτικούς συλλογισμούς ή σκέψεις τους οποίους καλούνται να οπτικοποιήσουν. Ωστόσο οι λογικοί συλλογισμοί που συνδέουν τα οπτικά ερεθίσματα που εν τέλει αντιλαμβανόμαστε χάνονται και δεν γίνονται εν τέλει αντιληπτοί. Επιπλέον ο Freud αναφέρεται στο παλίμψηστο της Ρώμης, της οποίας την εξέλιξη και παρομοιάζει με την εξέλιξη του ανθρώπινου μυαλού. Η Ρώμη έχει αναπτυχθεί μέσα από μια διαδικασία όπου ό,τι έχει χτιστεί δεν έχει διαγραφεί και μπορεί να γίνει αντιληπτή ως ένας μηχανισμός που λειτουργεί ακριβώς όπως το μυαλό εξελίσσεται με σκέψεις που αποτυπώνονται στο ανθρώπινο μυαλό χωρίς ποτέ να διαγράφονται(παραμένουν ως αναμνήσεις τις οποίες ο ανθρώπινος νους θα ανακαλέσει κάποια στιγμή).

Εικ.16 Αρχιτεκτονικό σκίτσο - Carlo Scarpa

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ

Βλέπουμε πως η αρχιτεκτονική είναι στενά συνδεδεμένη με την έννοια του παλίμψηστου.Σε αυτό το σημείο πρέπει να επισημάνουμε δύο κατηγορίες αρχιτεκτονικής σύνθεσης σε ότι αφορά το παλίμψηστο στον δομημένο χώρο. Από την μία η αρχιτεκτονική σύνθεση καλείται να δράσει ως συνεχιστής σε ένα υπάρχον αρχιτεκτονικό παλίμψηστο, και από την άλλη, η αρχιτεκτονική σύνθεση θέτει τις προδιαγραφές και να συνθέτει με τέτοιο τρόπο που να επιτρέπει την μετέπειτα συνέχεια της σύνθεσης,να αποτελέσει δηλαδή την απαρχή ενός μελλοντικού εν δυνάμει παλίμψηστου. Και οι δύο περιπτώσεις πάντως φαίνεται να συνοδεύονται από ορισμένες αρχές.Ο στόχος της σύνθεσης σε ό,τι αφορά το αρχιτεκτονικό παλίμψηστο δεν είναι τόσο να επιβληθεί μια σύνθεση σε μια προϋπάρχουσα όσο το να ενθαρρύνει και να θέσει τις προδιαγραφές για μια διαλεκτική σχέση του ενός με το άλλο. Συγκεκριμένα ο Charlotte Bundgaard στο κείμενο του Framing Fragmentation πραγματεύεται τον ρόλο του αρχιτέκτονα στην προαναφερθείσα περίπτωση. Παραθέτει τρεις προϋποθέσεις για να υπάρξει μια τέτοια στρατηγική σχεδιασμού. Πρώτον,η αρχιτεκτονική αυτή βασίζεται στην αντίθεση και αντιπαράθεση που ενδεχομένως να έρχεται σε ρήξη με την παραδοσιακή εικόνα που θέλει την αρχιτεκτονική ως κάτι ολοκληρωμένο με αρχή μέση και τέλος. Δεύτερον,ο ρόλος του αρχιτέκτονα εκτός από το να συνθέτει είναι πλέον περισσότερο να προγραμματίζει και να προνοεί. Η σύνθεσή του πρέπει να λαμβάνει υπόψιν παραμέτρους οι οποίες ενδεχομένως να επηρεάζουν ή να επηρεάσουν στο μέλλον το συνολικό έργο.Το έργο αντιμετωπίζεται πλέον,όχι ως ένα προϊόν αλλά ως μια διαδικασία. Τρίτον, οι προδιαγραφές σε ότι αφορά τον μελλοντικό χρήστη του κτηρίου αποτελούν καθοριστικό παράγοντα για το μέλλον του κτηρίου.Ο χρήστης διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ζωή του έργου και επηρεάζει την πιθανή συνέχειά του.(C.Bundgaard)11 Μια σύγχρονη θεωρία σχετικά με αυτό το είδος σχεδιασμού και την αποκατάσταση παλιών κτηρίων αναπτύχθηκε εξαιτίας του μεγάλου αριθμού των ιστορικών κτηρίων που δεν χρησιμοποιούνταν πλέον. Έτσι προέκυψε επιτακτική η ανάγκη της απόδοσης μιας άλλης χρήσης σε αυτά.Το 1983 το καταστατικό Appleton όρισε τον όρο αποκατάσταση ως “τροποποίηση ενός πόρου στα σύγχρονα λειτουργικά πρότυπα με σκοπό την δυνατή προσαρμογή του σε μια νέα χρήση”. Παρόλα αυτά η διαδικασία αυτή δεν αποτελεί ένα νέο φαινόμενο.Από πολύ παλιά συναντάμε παραδείγματα που τα κτήρια έχουν αλλάξει λειτουργίες και χρήσεις.Ένα παράδειγμα ενός τέτοιου παλίμψηστου αποτελούν τα Λουτρά του Διοκλητιανού στην Ρώμη

Bundgaard, Charlotte, Framing Fragmentation-The architect as a master of montage http://www.changingroles09.nl/uploads/File/Final.Bundgaard.pdf, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012

Είκ.17 Carlo Scarpa - Μουσείο Castelvecchio

Είκ.18 Daniel Libeskind - Προσθήκη στο μουσείο R.O.M. Τορόντο

Εικ.19 Peter Eisenman - Long Beach Cal State University

Εικ.20 David Chipperfield - Μουσείο στο Βερολίνο

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

τα οποία μετατράπηκαν στην εκκλησία Santa Maria degli Angeli από τον Michelangelo το 1566.Παρόμοια παραδείγματα συναντάμε στην σε πιο σύγχρονες περιόδους όπως είναι το μουσείο-παλίμψηστο του Peter Zumthor στην Κολωνία,το μουσείο-κάστρο Castelvecchio του Carlo Scarpa στην Verona και άλλα παραδείγματα στα οποία η σύνθεση γίνεται μέσα σε ένα ιστορικό χώρο-πλαίσιο. Τέλος υπάρχουν αρχιτέκτονες που σχεδιάζουν υιοθετώντας την λογική του παλίμψηστου σε νέα έργα, θέτοντας προδιαγραφές για την μετέπειτα χρήση τους και μετατροπή τους σε παλίμψηστα. Οι συνθέσεις αυτής δεν είναι ολοκληρωμένες αλλά αδρανείς, περιμένοντας την επόμενη σύνθεση που θα πάρει θέση. Όπως αναφέρει και ο Frank Gehry για την κατοικία στην Santa Monica το 1987.“Ένα κτήριο υπό κατασκευή είναι πιο ενδιαφέρον...” τονίζοντας έτσι την συνέχεια που επιτρέπει ο σχεδιασμός του, ο Frank Gehry σχεδιάζει μια προσθήκη στην υπάρχουσα κατοικία κάνοντάς το να φαίνεται ακόμα υπό κατασκευή. Ένα άλλο παράδειγμα αποτελεί ο Eisenman στο Long Beach12 όπου ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει εκ του μηδενός ένα μουσείο τέχνης για το πανεπιστήμιο όπου αντιμετωπίζει το κτήριο ως ένα “αρχιτεκτονικό τεχνούργημα, ένα παλίμψηστο της ίδιας του της ιστορίας”.Ο Eisenman σχεδιάζει το κτήριο το οποίο “θα καταγράψει τον τωρινό και μελλοντικό πολιτισμό” μέσα από ένα σύνολο από συνεχόμενες και διαφορετικές επιφάνειες, οι οποίες θα αποκαλύψουν προϋπάρχουσες σχέσεις κλίμακας και μεγεθών. Ό σχεδιασμός που στρέφεται προς την κατεύθυνση του παλίμψηστου και ασχολείται με αυτή την διαλεκτική σχέση μιας προϋπάρχουσας οντότητας με μία νεότερη και αποτελεί ένα είδος σύνθεσης που απασχολεί αρκετούς αρχιτέκτονες τα τελευταία χρόνια.Αποτελεί όπως αναφέραμε ένα είδος αρχιτεκτονικής που εκπορεύεται από τις δικές του αρχές και προϋποθέσεις.Όπως τονίζει και ο John Hendrix: “To Παλίμψηστο μπορεί να αποτελέσει μια ποιότητα-ένα χαρακτηριστικό ενός σκίτσου,ενός σχεδίου,ενός κτηρίου,μιας πόλης,μιας ανάμνησης ή μιας ιδέας.Η εφαρμογή του στην αρχιτεκτονική μπορεί να οδηγήσει στον σχεδιασμό έργων με βαθύ νόημα και ουσία.”

Eisenman, Peter, Long Beach Cal State University http://www.twotreatises.org/261, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

Όπως αναφέρει και ο Frank Gehry για την κατοικία στην Santa Monica το 1987.“Ένα κτήριο υπό κατασκευή είναι πιο ενδιαφέρον...” τονίζοντας έτσι την συνέχεια που επιτρέπει ο σχεδιασμός του, ο Frank Gehry σχεδιάζει μια προσθήκη στην υπάρχουσα κατοικία κάνοντάς το να φαίνεται ακόμα υπό κατασκευή.Ένα άλλο παράδειγμα αποτελεί ο Eisenman στο Long Beach13 όπου ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει εκ του μηδενός ένα μουσείο τέχνης για το πανεπιστήμιο όπου αντιμετωπίζει το κτήριο ως ένα “αρχιτεκτονικό τεχνούργημα, ένα παλίμψηστο της ίδιας του της ιστορίας”.Ο Eisenman σχεδιάζει το κτήριο το οποίο “θα καταγράψει τον τωρινό και μελλοντικό πολιτισμό” μέσα από ένα σύνολο από συνεχόμενες και διαφορετικές επιφάνειες, οι οποίες θα αποκαλύψουν προϋπάρχουσες σχέσεις κλίμακας και μεγεθών. Ό σχεδιασμός που στρέφεται προς την κατεύθυνση του παλίμψηστου και ασχολείται με αυτή την διαλεκτική σχέση μιας προϋπάρχουσας οντότητας με μία νεότερη και αποτελεί ένα είδος σύνθεσης που απασχολεί αρκετούς αρχιτέκτονες τα τελευταία χρόνια.Αποτελεί όπως αναφέραμε ένα είδος αρχιτεκτονικής που εκπορεύεται από τις δικές του αρχές και προϋποθέσεις.Όπως τονίζει και ο John Hendrix: “To Παλίμψηστο μπορεί να αποτελέσει μια ποιότητα-ένα χαρακτηριστικό ενός σκίτσου,ενός σχεδίου,ενός κτηρίου,μιας πόλης,μιας ανάμνησης ή μιας ιδέας.Η εφαρμογή του στην αρχιτεκτονική μπορεί να οδηγήσει στον σχεδιασμό έργων με βαθύ νόημα και ουσία.”

Eisenman, Peter, Long Beach Cal State University http://www.twotreatises.org/261, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012

Εικ.21 Peter Zumthor- Μουσείο στην Κολομβία

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Στο προηγούμενο κεφάλαιο αναφερθήκαμε σε μια διαδικασία που περιγράφει τον μετασχηματισμό χειρογράφων αλλά παράλληλα χαρακτηρίζει διαδικασίες που οδηγούν σε κατασκευές ή καταστάσεις με ιδιαίτερη πολυπλοκότητα. Έτσι, το παλίμψηστο είναι μια μεταφορά ευρείας χρήσης σε διάφορους τομείς όπως και σ’αυτόν της αρχιτεκτονικής. Για να ερευνήσουμε όμως και να μελετήσουμε πιο συγκεκριμένα τι σημαίνει παλίμψηστο στον χώρο (αρχιτεκτονική) ώστε να εξάγουμε συμπεράσματα, πρέπει πρώτα να αναλύσουμε αυτή την κατασκευή και να εστιάσουμε στα χαρακτηριστικά της, τις κινητήριες δυνάμεις που οδηγούν σε αυτή την πολυπλοκότητα. Σε αυτό το κεφάλαιο επομένως, θα ασχοληθούμε με την κατασκευή ενός παλίμψηστου ως μία ευρύτερη οντότητα που θα μπορέσει αργότερα να αναχθεί και στα πλαίσια της αρχιτεκτονικής. Ιδιαίτερη σημασία θα δοθεί στο φιλοσοφικό κίνημα του Μετα-Στρουκτουραλισμού που αποτελεί και το πρώτο υπό-κεφάλαιο. Το κίνημα αυτό αντιμετωπίζει ένα κείμενο ως μια δυναμική ύπαρξη, καθώς και οι “εκπρόσωποί” του ασχολούνται με έννοιες όπως το αντικείμενο-υποκείμενο, την έννοια του αποδόμησης (deconstruction) κ.α. Η έννοια της διαγραφής αποτελεί το δεύτερο υπό-κεφάλαιο. Θα αναλύσουμε αυτήν την έννοια και θα αναφερθούμε σε παραδείγματα με σκοπό να δούμε με ποιόν τρόπο η πράξη της διαγραφής μπορεί να έχει έναν δημιουργικό χαρακτήρα, κυρίως στον χώρο της τέχνης. Στην συνέχεια θα είναι δυνατόν να εξηγήσουμε τα στάδια και τα χαρακτηριστικά της κατασκευής του παλίμψηστου που προκύπτει όπως θα δούμε μέσα από την διαγραφή(δημιουργική καταστροφή) ενός υποκειμένου και την άμεση σχέση της κατασκευής με τον χρόνο ως βασική παράμετρο. Τέλος θα εστιάσουμε στις στρώσεις που δημιουργούνται (Layers) μέσα από την κατασκευή και την γενικότερη σημασία τους για την εξέλιξη της συνολικής διαδικασίας. Στόχος λοιπόν του κεφαλαίου είναι να καταγράψουμε και να αναλύσουμε ένα παλίμψηστο (με την ερύτερή του έννοια) με σκοπό αργότερα η μελέτη αυτή να γενικευτεί στα πλαίσια του χώρου και της αρχιτεκτονικής.Αρχικά λοιπόν θα παραθέσουμε μια γενικότερη φιλοσοφική αντίληψη μέσα από την οποία θα αντιμετωπίσουμε ένα “υποκείμενο” ως κάτι που εξελίσσεται/διαμορφώνεται πάνω στον εαυτό του μέσα από αλληλοσυγκρουόμενες εξωγενείς διαδικασίες.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

Β.1 ΜΕΤΑ-ΣΤΡΟΥΚΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ - ΑΠΟΔΟΜΗΣΗ - ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕΤΑ-ΣΤΡΟΥΚΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ Ο μετα-Στρουκτουραλισμός είναι ένας όρος που αναφέρεται και χαρακτηρίζει το έργο Γάλλων φιλοσόφων και άλλων πνευματικών προσωπικοτήτων που έδρασαν παγκοσμίως κυρίως μεταξύ 1960 και 1970. Με μια δόση γενικότητας όπως αναφέρει και ο Michael Peters1 ο μετα-Στρουκτουραλισμός μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια μορφή/ένας τρόπος σκέψης, φιλοσοφίας και γραψίματος. Το κίνημα προάγει μια λογική σύμφωνα με την οποία το μεμονωμένο άτομο, η συμπεριφορά του και η φύση του, ερμηνεύονται μέσα από την μελέτη και την ανάγνωση της προσωπικής του πορείας, αντιμετωπίζοντας την ως μια πολυεπίπεδη διαδικασία μέσω της οποίας το άτομο εντέλει διαμορφώνεται. Το ρεύμα του Μετα-Στρουκτουραλισμού δεν φαίνεται να είναι ένα εδραιομένο ρεύμα και είναι δύσκολο να αποδοθεί το περιεχόμενο του με συνεκτικό τρόπο. Αντίθετα φαίνεται να γίνεται διακριτό ώς ένα σύνολο προσπαθειών για αμφισβήτιση του κινήματος του Στρουκτουραλισμού. Ο Στρουκτουραλισμός αναπτύχθηκε κυρίως στην Ευρώπη στις αρχές και μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα και όριζε ότι ο ανθρώπινος πολιτισμός μπορεί να γίνει αντιληπτός και να αναλυθεί μέσα από ένα σύστημα δομών προσαρμοσμένων σύμφωνα με αρχές της γλωσσολογίας. Με άλλα λόγια, το κίνημα προωθούσε μία επιστημονική και καθαρά ορθολογική προσέγγιση του ατόμου και της ανθρώπινης φύσης. Επικεντρωνόταν κυρίως στην μελέτη και την ανάλυση των βαθύτερων δομών που περιέχονταν μέσα σε διάφορα κοινωνικά προϊόντα (όπως ένα κείμενο) προσπαθώντας να εξάγουν συμπεράσματα με την βοήθεια διαφόρων κλάδων όπως αυτούς της γλωσσολογίας, της ψυχολογίας και της ανθρωπολογίας. Εστίαζαν ωστόσο, κυρίως στην επιστημονική και ορθολογική πλευρά των εξαγόμενων συμπερασμάτων. Έτσι, ο Μετά-Στρουκτουραλισμός μπορεί να γίνει αντιληπτός ως ένα σύνολο από φιλοσοφικές αμφισβητήσεις στον επιστημονικό λόγο του στρουκτουραλισμού, τονίζοντας την μεταφυσική διάσταση των πραγμάτων διατηρώντας παράλληλα στο κέντρο του ενδιαφέροντός του ορισμένα από τα ζητήματα που ο ίδιος ο στρουκτουραλισμός μελετούσε. Εν τούτοις καθένας από τους εκπροσώπους του ρεύματος ασκεί διαφορετικού είδους κριτική και σε διαφορετικό πεδίο κάθε φορά. Πολλοί από τους “εκπροσώπους” του ρεύματος σχολιάζουν πχ. την επάρκεια των επιστημονικών δομών που εξάγει το κίνημα του στρουκτουραλισμού καθώς επίσης τον σχολιασμό των δυαδικών αντιθέσεων (χαρακτηριστική αρχή του κινήματος σύμφωνα με την οποία το νόημα προκύπτει μέσα από την παράθεση αντιθετικών ζευγών πχ άντρας/γυναίκα, καλό/ κακό) μέσω των οποίων σχηματίζονται αυτές οι δομές. Ανάμεσα στους συγγραφείς των οποίων τα έργα έχουν χαρακτηριστεί ως μετά-στρουκτουραλιστικά είναι και οι Jacques Derrida, Michael Foucault, Gilles Deleuze, Judith Butler και η Julia Kristeva.

Peters, Michael, Post-structuralism, The Encyclopedia of educational philosophy and theory, University of Auckland, http://www.ffst.hr/ENCYCLOPAEDIA/doku.php?id=poststructuralism_and_philosophy_of_education, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Το ρεύμα του Μετά- Στρουκτουραλισμού εστίασε την προσοχή του σε ό,τι αφορούσε την γλωσσολογία το κείμενο και την αυθεντία του. Αρχικά και σύμφωνα με τους εκπροσώπους του, η γλωσσολογία δεν αποτελεί ένα μέσο που αντικατοπτρίζει την απόλυτη πραγματικότητα. Αντιθέτως, η γλωσσολογία-ο γραπτός λόγος αποτελούν κωδικοποίηση της πραγματικότητας και ως εκ τούτου ένα κείμενο με την σειρά του είναι και αυτό ένας κώδικας-ένα σύνολο από σύμβολα (σημαίνοντα) που αναφέρονται και κατά κάποιο τρόπο εκπροσωπούν κάποια αντικείμενα(σημαινόμενα). Με άλλα λόγια ένα κείμενο είναι ένα σύνολο από συμβολισμούς οι οποίοι συναντώνται και σε άλλα κείμενα και κατά κάποιο τρόπο μέσω αυτών η πραγματικότητα συνδέεται με το περιεχόμενό τους. Έτσι τα κείμενα μεταξύ τους παρουσιάζουν μια αλληλένδετη σχέση και τρόπον τινά, το ένα μεταβάλλει το νόημα του άλλου. Σε αυτό το πεδίο, ο μετά-Στρουκτουραλισμός εστιάζει σε τρεις βασικές παραδοχές: 1.Το υποκείμενο (Self),ως κάτι ξεχωριστό,μοναδικό και συνεκτικό είναι μια πλασματική κατασκευή. Το άτομο, λοιπόν, διαμορφώνει το νόημα ενός κειμένου, επηρεασμένος από ορισμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματά του ίδιου (το φύλλο του,το επάγγελμά του κ.α.). Έτσι, για να μπορέσει κάποιος να μελετήσει ένα κείμενο πρέπει να το ανάγει στα δικά του γνωρίσματα. Το νόημα λοιπόν του κειμένου εξαρτάται από την ταυτότητα του αναγνώστη. 2.Το μήνυμα που θέλει να περάσει ο συγγραφέας είναι δευτερεύον σε σχέση με το μήνυμα που κατασκευάζει ο αναγνώστης. Σύμφωνα με αυτό ένα κείμενο δεν αποτελεί μια σταθερή οντότητα με ένα και μοναδικό νόημα. Ο κάθε αναγνώστης δίνει άλλο νόημα στο κείμενο το οποίο αποτελεί έναν κώδικα ικανό να αναπροσαρμόζεται κάθε φορά με βάση τον αναγνώστη του. Το νόημα του κειμένου, λοιπόν, δεν είναι σταθερό. Αλλάζει. 3.Μια μετά-Στρουκτουραλιστική κριτική πρέπει να παραθέτει ένα σύνολο από οπτικές με σκοπό μια πολύπλευρη κριτική. Συχνά μάλιστα οι οπτικές ενδεχομένως να είναι και αντικρουόμενες με σκοπό την πολυδιάστατη κριτική ενός κειμένου και την έμφαση στο γεγονός ότι όπως αναφέραμε και παραπάνω ο αναγνώστης καθορίζει το νόημα του κειμένου2.

ΤΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΣΤΟΝ ΜΕΤΑ-ΣΤΡΟΥΚΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟ O Brown Davies ασχολείται με την έννοια του υποκειμένου στην θεωρία του μετάΣτρουκτουραλισμού3.Σύμφωνα με τους εκπροσώπους του ρεύματος το υποκείμενο είναι πάντα ένα ήδη

2 Peters ,Michael, στο The Encyclopedia of educational philosophy and theory για το Poststructuralism and Education http://www.ffst.hr/ENCYCLOPAEDIA/doku.php, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012 3

Davies, Bronwyn, [2000], A Body of Writing, California: AltaMira Press, σελ.136-139

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

υπό επεξεργασία υποκείμενο, που διαρκώς εξελίσσεται μέσα από αλληλοσυγκρουόμενες επεμβάσεις. Ο μετά-στρουκτουραλισμός προτρέπει κάποιον να αντιμετωπίσει ένα υποκείμενο όχι ως μια οντότητα αυτοτελή αλλά ως ένα πεδίο-ένα αποτέλεσμα συγκρούσεων και στην συνέχεια να αποκρυπτογραφήσει την εξέλιξη της διαμόρφωσης του. Με αυτήν την φιλοσοφία αντιμετώπισης το υποκείμενο μπορεί να γίνει αντιληπτό ως μια διαδικασία σε εξέλιξη, παρά ως μια “έτοιμη εφεύρεση” (B.Davies 1999). Έτσι το υποκείμενο γίνεται αναγνωρίσιμο λιγότερο ως ένα “ουσιαστικό” όπως αναφέρεται, ως κάτι σταθερό και ανεξάρτητο και περισσότερο ως ένα “ρήμα”,ως κάτι το δυναμικό πάνω στο οποίο δρουν διαφορετικές και αλληλοσυγκρουόμενες δυνάμεις, μεταλλάσσοντας συνέχεια το νόημά του.Ένα υποκείμενο υπό επεξεργασία στο οποίο ο αναγνώστης μπορεί να δει την διαδικασία εξέλιξης, να αναγνωρίσει τις δυνάμεις που μεταλλάσσουν το νόημα και την ταυτότητά του, να εντοπίσει τις αλληλοσυγκρούσεις που το συγκροτούν και τέλος να ερμηνεύσει με πολλαπλό τρόπο το νόημα του υποκειμένου. Ο Michel Foucault ασχολείται με το υποκείμενο αναλύοντας τις αλληλοσυγκρουόμενες δράσεις που κάθεμια από αυτές διακατέχει μια ενυπάρχουσα γνώση-αλήθεια. Στην γενικότερη του διάσταση το μετά-στρουκτουραλιστικό ρεύμα αρνείται την προϋπάρχουσα προκαθορισμένη αλήθεια-γνώση και επιχειρεί να μελετήσει την πραγματικότητα “φαινομενολογικά” (“Just as it appears”). Αρνείται μάλιστα πώς μπορεί να υπάρξει μια συγκεκριμένη αλήθεια μέσα από οποιαδήποτε ανάλυση γεγονός που όμως οδηγεί σε μια απελευθέρωση.

ΑΠΟΔΟΜΗΣΗ (DECONSTRUCTION) - ΔΙΑΓΡΑΦΗ Ο μετά-Στρουκτουραλισμός αντιτίθεται στην δυαδική αντίθεση που οδηγεί σε μια γενικότερη αλήθεια και υποστηρίζει πως ο μόνος τρόπος για να να λάβουμε μια βαθύτερη απάντηση είναι να αποδομήσουμε τις παραδοχές όλων των γνώσεων που οδηγούν στην ψευδαίσθηση μιας και μοναδικής αλήθειας. Ο J.Derrida από την άλλη υποστηρίζει πώς τα κείμενα δεν αντιπροσωπεύουν την αλήθεια, αλλά αντίθετα αποτελούν μια ερμηνεία μας για τον κόσμο.Ακολουθώντας τον Heidegger, o Derrida υποστηρίζει πώς η γλώσσα-ο γραπτός λόγος διαμορφώνει εμάς και την ταυτότητά μας4. Ο Derrida εστιάζει την προσοχή του στην μελέτη των δυαδικών ζευγών που αποδίδουν νόημα και διευκρινίζει πως μεταξύ τους δεν είναι αντιθετικά αλλά αντίθετα το ένα για να έχει νόημα εξαρτάται από το άλλο. Ταυτόχρονα ισχυρίζεται πώς ένα κείμενο περιέχει πάντοτε αντιθετικά νοήματα και ως εκ τούτου ποτέ δεν μπορεί να υπάρξει μια και μοναδική αλήθεια. Δεν μπορεί να υπάρχει βεβαιότητα για ένα κείμενο. Για τον Derrida όλα τα κείμενα παρουσιάζουν το χαρακτηριστικό του “Differance” μέσω του οποίου πολλαπλά νοήματα εμφανίζονται. H Αποδόμηση(Deconstruction) εστιάζει κυρίως στην αυστηρή μελέτη κειμένων και στην ανάλυση της κυριολεκτικής τους έννοιας, καθώς των “παραλειπομένων” σημείων του κειμένου, όπου το κείμενο παρουσιάζει πολλαπλά νοήματα5. Ο Derrida (ο οποίος είναι και ο βασικός εκπρόσωπος αυτής της μεθόδου) παραθέτει δύο στρατηγικές. Η μία αναφέρεται σε μία αυστηρή ανάγκη να είμαστε πιστοί στην ευθύτητα και την αμεσότητα της σκέψης. Η άλλη δανειζόμενη την έννοια του Heidegger (deconstructive

4 5

Derrida, Jacques, [1967], Of Grammatology, έκδ. 1998, μετφρ. Gayatri Chakravorty Spivak, JHU Press

deconstruction, Internet encyclopedia of philosophy, βλ. http://www.iep.utm.edu, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

retrieve) μας προτρέπει να αναλύουμε κείμενα με εναλλακτικές μεθόδους με σκοπό να αποδίδονται πολλαπλά μηνύματα.Ο Derrida συχνά προτρέπει τον αναγνώστη γράφοντας χαρακτηριστικά “invent in your own language if you can or want to hear mine” και “invent if you can or want to give my language to be understood”.6 Αναφέρει χαρακτηριστικά πώς η διαδικασία της εφεύρεσης είναι απαραίτητη προϋπόθεση για μια αποδομιτική ανάγνωση ενός κειμένου. Και τέλος, απαιτείται η σύνδεση της ανάγνωσης του κείμενου με αυτή ενός άλλου κείμενου στα πλαίσια αυτής της δυαδικότητας. Είναι ωστόσο αρκετά δύσκολο να διακρίνει κανείς πότε σταματά η επεξήγηση ενός κειμένου και πότε ξεκινά η διαδικασία της αποδόμισης του. Κατά τον Derrida η διαδικασία γραψίματος αποκαλύπτει πάντοτε το τι έχει συμπιεστεί, τι έχει επικαλυφθεί και τέλος υποδεικνύει πάντα τις αντιθέσεις που συγκροτούν το κείμενο. Όπως αναφέρεται και στο Internet encyclopedia of philosophy,το να υπάρξει ένας σαφής ορισμός της έννοιας της αποδόμησης (deconstruction) θα ήταν τελείως αντιθετικό με την γενικότερη διαδικασία που αυτή περιγράφει. Γι αυτόν ακριβώς τον λόγο είναι ιδιαίτερα δύσκολο να ορίσουμε τι ακριβώς είναι η αποδόμηση. Ωστόσο όταν πρόκειται για την αποδόμηση που προτείνει Derrida μπορούμε να καταλάβουμε πως αφορά κυρίως την μεταφυσική παρουσία μέσα σε ένα κείμενο.

Β.2 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΓΡΑΦΗΣ Η ΓΕΝΕΣΙΟΥΡΓΟΣ ΠΡΑΞΗ ΤΗΣ ΔΙΑΓΡΑΦΗΣ Από την σύντομη ιστορική αναδρομή που επιχειρήσαμε να κάνουμε στο πρώτο κεφάλαιο σε ότι αφορά την ιστορία, την εξέλιξη και την σημερινή εκδοχή του παλίμψηστου στην κυριολεκτική και την μεταφορική του χρήση, συμπεραίνουμε πως το παλίμψηστο προκύπτει από μια πράξη καταστροφικού χαρακτήρα. Βλέπουμε πως για λόγους οικονομίας της περγαμηνής στον μεσαίωνα, χειρόγραφα διαγράφονται με σκοπό να πάρουν άλλα την θέση τους που έχει ως αποτέλεσμα μια πληθώρα παλίμψηστων από εκείνη την εποχή. Ακόμα και σύγχρονα παλίμψηστα πραγματοποιούνται και προκύπτουν υπό την πράξη κατά την οποία μια επιφάνεια επιδέχεται μια δράση η οποία τείνει να επιδράσει να υπερισχύσει ενδεχομένως ή ακόμα και να καταστρέψει μια προηγούμενη που έγινε στο ίδιο χώρο. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση της αρχιτεκτονικής, όπου επάλληλες στρώσεις σχεδιασμού, ιστορίας, ή εφαρμοσμένων και μη σκέψεων συνυπάρχουν στον χώρο, άλλες φορές συγκρουόμενες μεταξύ τους και άλλες καταστρέφοντας η μία την δύναμη ή την ισχύ της άλλης. Το παλίμψηστο λοιπόν είναι στενά συνδεδεμένο με την πράξη της διαγραφής. Μια πράξη που τις περισσότερες φορές εκλαμβάνεται και οδηγεί σε καταστροφικά αποτελέσματα. Διαγράφοντας

6 Derrida, Jacques. [1998], Monolingualism of the Other or the Prosthesis of Origin, αναθεωρημένη έκδ.1998, μετφρ. Mensh, Stanford, (ΜΟ) Stanford University Press

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

κάτι συνήθως καταστρέφεται μερικώς η ολικώς μια πρώην ολότητα. Αν δούμε όμως πιο προσεκτικά την διαδικασία της διαγραφής, και εξετάσουμε τους τρόπους με τους οποίους γίνεται, καθώς και τα φαινομενικά αποτελέσματα που προκύπτουν, θα διαπιστώσουμε πως η καταστροφική της διάσταση μπορεί να οδηγήσει στο να δούμε κάτι αναδυόμενο που δεν θα μπορούσαμε να προσέξουμε υπό άλλες συνθήκες. Υπάρχουν περιπτώσεις, λοιπόν όπου η διαγραφή συνοδεύεται από μια ιδιαίτερα δημιουργική διάσταση. Εξετάζοντάς την παράλληλα στα πλαίσια της αποδόμησης (deconstruction) στην οποία αναφερθήκαμε και πριν θα μελετήσουμε την έννοια της διαγραφής στις περιπτώσεις που αυτή η πράξη οδηγεί στην δημιουργία μιας νέας αναδυόμενης “κατασκευής” που δεν θα μπορούσε να υπάρξει ή να γίνει αντιληπτή υπό άλλες συνθήκες. Σ’αυτό το σημείο θα βασιστούμε στο κείμενο του R.Galpin7 ο οποίος ασχολείται με την έννοια της διαγραφής στα πλαίσια της τέχνης. Θα δανειστούμε την συλλογιστική του πορεία, καθώς πρόκειται για μια προσπάθεια καταγραφής των περιπτώσεων όπου η διαγραφή έχει μια δημιουργική μορφή. Επιπλέον υπάρχει μια συλλογή αρκετά πετυχημένων παραδειγμάτων για την κάθε περίπτωση. Ο R.Galpin αναφέρεται ιδιαίτερα στην θεωρία του Derrida και εστιάζει σε αρκετά σημεία του τα οποία και οργανώνουν την πορεία του κειμένου. Σε αυτό διακρίνουμε την οργάνωση της έννοιας της διαγραφής σε δύο κατηγορίες: 1.Την ολική διαγραφή 2.Την μερική διαγραφή Η ΔΙΑΓΡΑΦΗ ΩΣ ΜΙΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ Ο R.Galpin βάζει στο επίκεντρο της προσοχής του την ιδιαίτερο ρόλο της διαγραφής στην τέχνη όταν αυτή εκτελείται με συγκεκριμένους τρόπους. Αποσκοπεί κυρίως στο να επισκιάσει προσωρινά το κείμενο(γραφή) με σκοπό να επαναπροσδιορίσει την σχέση του αναγνώστη με αυτό. Κατά τον R.Galpin, η διαγραφή ενός κειμένου είναι μια διαδικασία μέσα από την οποία γίνεται αντιληπτή τόσο οι διαγραφόμενες λέξεις, όσο και η διαγραφόμενη εργασία που τις συνοδεύει. Στο κείμενο του παραθέτει παραδείγματα στα οποία άλλοτε ένα κείμενο είναι το πεδίο διαγραφής και σε άλλοτε μια άλλη οντότητα(ες). ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΟΛΙΚΗΣ ΔΙΑΓΡΑΦΗΣ Με στόχο να αποδείξει πώς η διαγραφή με την μορφή της ολικής καταστροφής μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα δημιουργική, ο R.Galpin παραθέτει τρία παραδείγματα που μπορεί να χαρακτηριστούν ως ακραίες μορφές διαγραφής: έναν διαγραμμένο πίνακα, το κάψιμο ενός πύργου από βιβλία, και έναν μαύρο καμβά. Σκοπός

Galpin, Richard, [1998], Erasure in art: Destruction, Deconstruction and Palimpsest. http://www.richardgalpin.co.uk/archive/erasure.htm τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

του είναι να τονίσει την σημασία της διαγραφής που ενώ φαινομενικά μπορεί να μοιάζει απόλυτη αν παρατηρηθεί σε σχέση με αυτό που διαγράφει κάθε φορά ενδεχομένως να γίνει αντιληπτή ως μια πράξη μερικής διαγραφής. Ο Robert Rauschenberg είναι ένας καλλιτέχνης ο οποίος το 1953 ολοκλήρωσε ένα έργο υπό τον τίτλο “Erase de Kooning Drawing”.Όπως περιγράφει και ο τίτλος, ο καλλιτέχνης έπεισε τον de Kooning να του δωρίσει έναν πίνακά του που όπως του είπε χαρακτηριστικά ήθελε να διαγράψει! Το αποτέλεσμα όπως ήταν φυσιολογικό έφερε αντιδράσεις. Η καταστροφική φύση ωστόσο μιας τόσο ενσυνείδητης πράξης εδώ κρύβει και όλο το νόημα του έργου. Ο R. Rauchenberg επιχείρησε να κάνει ένα σχόλιο “εξαλείφοντας” συμβολικά τον “πατέρα του¨ de Kooning, δηλώνοντας ο ίδιος σχετικά με τον καταστροφικό χαρακτήρα της δουλειάς του: “προσπάθησα να εξαγνιστώ από τα όσα είχα μάθει”. Εδώ η ενυπάρχουσα αξία του έργου που διαγράφεται είναι καθοριστικής σημασίας ώστε να μπορέσει ο Rauchenberg να μεταδώσει το σχόλιό του. Όπως είχε δηλώσει και ο ίδιος “έπρεπε να αποτελεί ένα έργο τέχνης ώστε να έχει έννοια η διαγραφή του”.

Ο στόχος του έργου ήταν κατά τον R. Rauchenberg να ερευνηθεί κατά πόσο ένα έργο μπορεί να παραχθεί μέσα από την διαγραφή (R.Galpin 1998). Ο Jasper Johns αναφέρεται στο έργο, χαρακτηρίζοντάς το ως μια προσθετική αφαίρεση (Johns 1964).Στην περίπτωση αυτή έχουμε να κάνουμε με κάνουμε με μία συνύπαρξη διαφορετικότητας. Παρατηρούμε μια οντότητα που από την μία έχει γραφτεί και από την άλλη έχει διαγραφεί, δύο αντιθετικές πράξεις. Το επόμενο παράδειγμα αφορά τον John Latham. Στην πρώτη συλλογή στο Λονδίνο υπό το όνομα Destruction of Art Symposium (DIAS) το 1966, ο Latham καίει στην κυριολεξία αυτό που ονομάζει ως Skoob Towers8 και πρόκειται για έναν πύργο/γλυπτό από βιβλία. Αντιμετωπίζει το βιβλίο όχι ως περιεχόμενο, αλλά ως μια μονοδιάστατη δοθείσα οντότητα, ένα αντικείμενο. Ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί βιβλία με βάση τις διαστάσεις τους,το χρώμα και το σχήμα τους. Επιτυγχάνει έτσι την απαλοιφή κατά κάποιο τρόπο της λογοτεχνικής φύσης των βιβλίων.

Ωστόσο η ερμηνείες της δουλείας του φαίνεται να είναι αντιφατικές. Από την μία πλευρά ο John A. Walker σχολιάζει σχετικά με το έργο του Latham, πως “μέσα από το έργο του ασκεί κριτική πάνω στην γλώσσα ως δίαυλο επικοινωνίας και στα βιβλία ως φορείς της γνώσης”(R.Galpin 1998)9. Ωστόσο ο ίδιος ο Latham δηλώνει πως το έργο του δεν αποσκοπεί στην κατάκριση των βιβλίων και της λογοτεχνίας. Το έργο είναι μια χειρονομία που θέλει να εισάγει προβληματισμούς σχετικά με την βάση της κουλτούρας που εδώ έχει ¨καεί”(Latham 1991)10.

8 9

Η λέξη Skoob είναι η αντεστραμμένη λέξη Books

ό.π.

Βλ. Galpin, Richard, [1998], Erasure in art: Destruction, Deconstruction and Palimpsest. http://www.richardgalpin.co.uk/archive/erasure.htm τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012

Εικ.1 Robert Rauschenberg, Erase de Kooning, 1953

Εικ.2 John Latham, Skoob tower, 1964

Εικ.3 Ad Reinhard, Black Painting 1963

Εικ.4 Jasper Johns, Untitled (Skull) 1973

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

Ο Lawrence Alloway γράφει γενικότερα για τα ανάγλυφα του Latham: ”Μια μη λεκτική μορφή τέχνης φαίνεται να αναδύεται μέσα από την καταστροφή του κόσμου της

τυπογραφίας. Με την εξάλειψη του γνωστού μέχρι τώρα κώδικα αναδύεται ταυτόχρονα ένα μέχρι τώρα άγνωστο αντικείμενο” (R.Galpin 1998)11.

Τέλος κάνοντας ένα σχόλιο κοινωνικού χαρακτήρα οι Brooks και Stezaker σχολιάζουν το κάψιμο των βιβλίων: “ως μια επιταχυνόμενη αυτοκαταστροφική τάση του πολιτισμού,με αποτέλεσμα έναν νέο πολιτισμό που θα

αναδυθεί από τις στάχτες του προηγουμένου” (R.Galpin 1998)12.

Βλέπουμε και στα δύο παραδείγματα πώς ακόμα και σε ακραίες μορφές διαγραφής, υπάρχει μια δημιουργική διάσταση που συνοδεύει την πράξη. Η διαγραφή επομένως πολλές φορές στα πλαίσια που το εξετάζουμε, και ιδιαίτερα στο δεύτερο παράδειγμα οδηγεί στην αναδυόμενη εμφάνιση ενός αντικειμένου (στην περίπτωσή μας του βιβλίου) που μέχρι πριν επισκιαζόταν από την γραφή όντας αντιληπτό ως αποκλειστικός φορέας γνώσης. Το τρίτο παράδειγμα που ο R.Galpin αναφέρει είναι ο μαύρος καμβάς του Ad Reinhardt, που όπως χαρακτηρίζει και ο ίδιος είναι “το τελευταίο έργο τέχνης που μπορεί να φτιάξει κανείς”.Η πράξη του Reinhardt αποτελεί καθαρά μια πράξη άρνησης για την οποία ο ίδιος αναφέρει: “Η σύνθεση που είναι από μόνη της κάτι αρνητικό, αποτελεί από μόνο του ένα σχόλιο και οι περιγραφές μου

είναι όλες αρνητικού χαρακτήρα με σκοπό να κρατήσουν το έργο απελευθερωμένο”(R.Galpin 1998)13

Αποσαφηνίζει με άλλα λόγια πως αρνήθηκε να προσδώσει θετική αξία στο έργο γιατί η πράξη της άρνησης έπρεπε να είναι απόλυτη. Την σειρά θα είχαν οι υπόλοιποι που θα έπρεπε να προσδώσουν και να αναγνωρίσουν θετικές αξίες στο έργο με σκοπό να το ξανά συνθέσουν. Στο έργο του ο Reinhardt συνθέτει ένα έργο το οποίο παρά το γεγονός ότι φαινομενικά ελλείπεται χαρακτήρα, εντούτοις, ο πίνακας αποκτά ένα μινιμαλιστικό στυλ από μόνος του.Αυτό συμβαίνει διότι η πράξη της διαγραφής ποτέ δεν μπορεί να είναι ανεξάρτητη από παλιές η νέες αξίες.Η άρνηση,η διαγραφή, μορφοποιείται μέσα από ένα σύνολο θετικών αξιών.Συνεπώς αν οι αξίες αυτές ήταν διαφορετικές, η ίδια η άρνηση θα είχε διαφορετική μορφή κ.ο.κ.Έτσι οι θετικές αξίες ενός νέου συνόλου μετά την διαγραφή εξαρτώνται από τις άλλοτε θετικές αξίες του πλέον αρνητικού συνόλου.

11 12 13

ό.π. ό.π.

Βλ. Galpin, Richard, [1998], Erasure in art: Destruction, Deconstruction and Palimpsest. http://www.richardgalpin.co.uk/archive/erasure.htm τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΜΕΡΙΚΗΣ ΔΙΑΓΡΑΦΗΣ Σε αυτό το σημείο ας αναφερθούμε σε μια στρατηγική γραψίματος του Derrida που ο ίδιος ονομάζει “sous rature” (σύμφωνα με τη διαγραφή). Πρόκειται για μια τεχνική που χρησιμοποιεί ο Derrida στο γράψιμο του με σκοπό να σχολιάσει πως “κάτι είναι ανακριβές αλλά από την άλλη απαραίτητο να ειπωθεί”.14 Αναφέρει: “Η εγκυρότητα του γραπτού είναι προσωρινός, καθώς η ουσία είναι ένα ίχνος, συνεπώς σε αντίθεση με την λογική θα πρέπει να μάθουμε να χρησιμοποιούμε και να διαγράφουμε ταυτόχρονα την γλώσσα μας”.

Καθώς λοιπόν ο Derrida θεωρεί πως η πραγματικότητα βρίσκεται εκτός κειμένου και πως το κείμενο είναι ένας κώδικας με συμβολισμούς όπως έχουμε προαναφέρει (signifiers) φαίνεται να αμφισβητεί την επάρκεια ορισμένων συμβολισμών σε αυτό,παρόλα αυτά πρέπει να τα γράψει διότι χωρίς αυτά η πρόταση δεν θα έχει νόημα.Έτσι συχνά στα κείμενά του φαίνεται να διαγράφει κάποιες λέξεις με μια γραμμή αφήνοντας την λέξη ωστόσο να υπάρξει για να δώσει νόημα στην πρόταση. Το παράδειγμα που παραθέτει ο R.Galpin έχει αυτό ακριβώς τον χαρακτήρα και πρόκειται για μια σειρά από έργα του Koshuth με τον τίτλο “Zero and Not”. Στα έργα αυτά, ο Koshuth διαγράφει μερικώς κάποια κείμενα του Freud χρησιμοποιώντας μια μαύρη γραμμή. Έτσι το κείμενο χρησιμοποιείται ακόμα. Ωστόσο μέσω του έργου γίνεται ένα σχόλιο: “μπορείς να διαγράψεις ένα κείμενο του Freud,αλλά αυτό δεν μπορεί να καταστρέψει την θεωρία του.” Το γεγονός όμως ότι είναι ο Freud είναι που κρατάει το κείμενο και το νόημά του ζωντανό και ενδεχομένως η πράξη της διαγραφής βλέπουμε σε αυτήν την περίπτωση να ενδυναμώνει το περιεχόμενο. Οι λέξεις επιβιώνουν από την πράξη της διαγραφής και η πράξη της διαγραφής είναι ζωντανή μπροστά μας. Επειδή είναι ο Freud. Σε αντίθεση με το sous rature του Derrida όπου το κείμενο φαίνεται να αμφισβητείται κατά κάποιο τρόπο. Όπως αναφέραμε και προηγουμένως ο Derrida ασχολείται με την έννοια του ίχνους. Η αποκάλυψη του ίχνους είναι ένας από τους λόγους που χρησιμοποιεί την στρατηγική sous rature ή αλλιώς “να γράφει μέσω της διαγραφής” όπως το αποκαλεί. Το επόμενο παράδειγμα αφορά το έργο Untitled (Skull) του Jasper Johns που έγινε το 1973. Πρόκειται για μια νεκροκεφαλή η οποία έχει αρχίσει σιγά σιγά να διαγράφεται. Είναι λίγο απροσδιόριστη σαν χειρονομία και κάνει δύσκολη την ερμηνεία της.Ο Fred Orton σχολιάζει: “Φαίνεται να δηλώνει πώς είναι ανεπαρκές αλλά από την άλλη απαραίτητο να ειπωθεί πως αυτό ήταν

φτιαγμένο από τον Jasper Johns. Έτσι κατά κάποιο τρόπο υπογράφει το έργο, αλλά παράλληλα στρέφει την προσοχή του σε θέματα συγγραφικού δικαιώματος και πνευματικής ιδιοκτησίας, διαγράφοντας το σημάδι, αφενός κάνοντάς μια υπόνοια για την αυθεντικότητά του αλλά από την άλλη χωρίς να την αμφισβητεί”(R.Gaplin, 1998)15.

Το γεγονός πως ο Johns πάει να διαγράψει το σημάδι οδηγεί στην συγκεκριμενοποίηση και στην έμφασή του εν τέλει. Παράλληλα το “κείμενο” δεν είναι ούτε άθικτο.

14 15

Derrida Jacques, [1967], Of Grammatology ‘εκδ. 1998, μετφρ. Gayatri Chakravorty Spivak, JHU Press

Βλ. Galpin, Richard, [1998], Erasure in art: Destruction, Deconstruction and Palimpsest. http://www.richardgalpin.co.uk/archive/erasure.htm τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012

Εικ.5 Joseph Kosuth, Zero and Not 1986

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Β.3 ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΤΟ “ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ” ΤΟΥ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΥ Το υποκείμενο του παλίμψηστου είναι μια έννοια που εισάγουμε μέσα από την μελέτη που έχει γίνει ως τώρα. Με αυτό εννοούμε το πεδίο δράσης, το χώρο, υπόβαθρο πάνω στο οποίο πραγματοποιείται αυτή η διαδικασία. Είτε πρόκειται για μια περγαμηνή, είτε για μια οποιαδήποτε επιφάνεια στην οποία εκτελείται η διαδικασία, είτε για ένα χώρο. Πρέπει εδώ να τονίσουμε πώς λέγοντας υποκείμενο, αναφερόμαστε στο φόντο, την βάση της διεργασίας μαζί με τις δράσεις οι οποίες λαμβάνουν χώρο. Το υποκείμενο στην αρχική του μορφή (χωρίς τα ίχνη ή τις δράσεις πάνω του) μπορεί να αποτελέσει και τον λόγο που πραγματοποιείται η διαδικασία (θυμίζουμε τα παλίμψηστα πάνω σε περγαμηνή). Άλλωστε το παλίμψηστο είναι η επαναχρησιμοποίηση ενός αντικειμένου με αξία. Αυτήν την αξία το υποκείμενο ορισμένες φορές μπορεί να την αποκτά μετά από ορισμένα στάδια διαδικασίας(να έχει αξία εξαιτίας ακριβώς της μετέπειτα κατάστασής του). Το υποκείμενο από την άλλη, από μια φαινομενική άποψη περιέχει πάνω του όλη την καταγραφή της διαδικασίας. Διαβάζοντας ένα παλίμψηστο σε μια περγαμηνή/χώρο/επιφάνεια μας αποκαλύπτεται ένα σύνολο από ίχνη από το παρελθόν και το παρόν. Όπως αναφέραμε και σε προηγούμενο κεφάλαιο, ο B.Davies αναφέρεται στο υποκείμενο ως μια δυναμική οντότητα σε εξέλιξη, η οποία δέχεται ένα σύνολο από δράσεις που μεταξύ τους μπορεί να είναι και αντιθετικές16. Ανεξάρτητα από το ποιες είναι η δράσεις και η εξέλιξη της διαδικασίας, τι έχει διαγραφεί και τι όχι, το υποκείμενο είναι πάντα παρόν. Το υποκείμενο του παλίμψηστου όπως το έχουμε εισάγει, πολλές φορές σε αυτήν την διαδικασία επισκιάζεται από τις αλλεπάλληλες στρώσεις “γραφής” που λαμβάνει. Ωστόσο, έχουμε αναφέρει παραδείγματα στα οποία πράξεις διαγραφής έχουν ως αποτέλεσμα να τονίζεται το υποκείμενο με την αρχική του μορφή, έννοια(αυτή του ανεπεξέργαστου). Ο Robert Rauschenberg στο έργο Erase de Kooning Drawing που αναφέραμε πιο πριν, έχει ως αποτέλεσμα να έρχεται μπροστά ο καμβάς του de Kooning που υπό άλλες συνθήκες δεν θα του δινόταν τέτοια έμφαση. Το υποκείμενο λοιπόν συνιστά μια οντότητα πάνω στην οποία διαδραματίζεται ένα σύνολο από πράξεις και το οποίο αργότερα ενδεχομένως να αποτελέσει ένα παλίμψηστο.

Davies, Bronwyn, [2000], A Body of Writing, California: AltaMira Press, σελ.136-139

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

Δ Ι Α Γ Ρ Α Φ Η = ΔΙΑΒΑΣΜΑ, ΣΒΗΣΙΜΟ, ΓΡΑΨΙΜΟ Προηγουμένως αποδείξαμε πώς η διαγραφή είναι με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο η αρχή κάθε παλίμψηστου. Όταν μιλάμε διαγραφή αναφερόμαστε στην γενικότερη έννοια της διαγραφής, η οποία μεταλλάσσει μια προϋπάρχουσα οντότητα και τα χαρακτηριστικά της. Οι πράξεις που διαδραματίζονται κατά την διαδικασία μπορούν να είναι είτε προσθετικού, είτε αφαιρετικού χαρακτήρα. Καθεμία όμως από αυτές, τροποποιεί το υπάρχον σύνολο προσδίδοντάς του έναν νέο χαρακτήρα και μια νέα μορφή διαγράφοντας την προηγούμενη η οποία δεν θα είναι ποτέ ξανά όπως ήταν. Στο κείμενο του ο Gaplin,ασχολείται με την έννοια του παλίμψηστου η οποία είναι πολύ κοντά με τα παραδείγματα που παραθέτει. Αναφέρεται στον Derrida και την διαγραφή στην γραφή του η οποία χαρακτηρίζεται ως παλίμψηστο από τον Leavey: “Η διαγραφή των διαγραμμένων-γραψιμάτων του Derrida,το παλίμψηστο του, είναι η επανεγγραφή η οποία διαρκώς μεταβάλλει τις αντεστραμμένες ιεραρχίες του μεταφυσικού νοήματος”.(Leavey intro. Derrida 1980)

Αυτή η μεταβολή μετά από κάθε πράξη είναι και η διάσταση διαγραφής που όλες οι πράξεις έχουν από κοινού.Ο Gaplin επιπλέον διακρίνει τρία στάδια στην διαδικασία: 1.Γράψιμο 2.Σβήσιμο 3.Γράψιμο εκ νέου Επιπλέον επανεξετάζει ορισμένα από τα παραδείγματά του. Στο A Hummumet του Phillips παρατηρούμε πως το δεύτερο στάδιο(σβήσιμο) πραγματοποιείται από το τρίτο.Δηλαδή η διαδικασία αφορά κυρίως το πρώτο και το τρίτο στάδιο. Παρομοίως στο παράδειγμα της Ann Hamilton στο έργο Tropos παρατηρούμε πως στη διαδικασία το δεύτερο(σβήσιμο) και το τρίτο στάδιο(γράψιμο εκ νέου) έχουν ταυτιστεί καθώς το σβήσιμο του υπάρχοντος κειμένου προκύπτει από το γράψιμο εκ νέου. Ο P.Lukez αναφέρεται στην έννοια του παλίμψηστου μελετώντας το τοπίο17. Αναφέρει το παλίμψηστο ως μια διαδικασία που περιλαμβάνει την Γραφή και το Σβήσιμο αλλά πριν από αυτές προηγείται το διάβασμα το οποίο ωστόσο είναι καθοριστικό των δύο επόμενων. Έτσι προκύπτουν τρία στάδια: 1.Διάβασμα (ανάλυση για τον καθορισμό του τι θα σβηστεί και τι όχι) 2.Σβήσιμο (αναφέρεται σε κάτι παρελθοντικό) 3.Γράψιμο (αναφέρεται σε κάτι μελλοντικό) (P.Lukez 2007) Και στις δύο εκδοχές η διαδικασία αυτή επαναλαμβάνεται στον χρόνο. Μας ενδιαφέρει όμως να τονίσουμε πως και στις δύο εκδοχές όλες οι πράξεις συνοδεύονται εν τέλει από μια διάσταση διαγραφής. Αυτή η διαγραφή η οποία μπορεί να πραγματοποιείται άλλοτε από μόνο ένα στάδιο, και άλλοτε από όλα μαζί μεταβάλλει κάτι που υπάρχει επηρεάζοντας τα χαρακτηριστικά και την αυτοτέλειά του.

Lukez, Paul, [2007], Suburban Transformations, Νέα Υόρκη: Princeton Architectural Press, σελ. 26-27

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

ΣΥΝΕΙΔΗΤΗ ΚΑΙ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΗ ΔΙΑΓΡΑΦΗ - ΧΡΟΝΟΣ Με την έννοια του εξαλειπτή αναφερόμαστε σε αυτόν που διαγράφει, που εκτελεί τις πράξεις που αναφέραμε και εν τέλει αυτός που διαγράφει κάτι γράφοντας κάτι καινούριο. Ο εξαλειπτής μπορεί να είναι ένα άλλο υποκείμενο (άνθρωπος) ή μπορεί να είναι ένας φυσικός παράγοντας(η φύση και τα φυσικά φαινόμενα που οδηγούν συχνά σε καταστροφές, ακόμα και ο χρόνος όπως θα δούμε στην συνέχεια). Θα ασχοληθούμε με τον εξαλειπτή ως ένα υποκείμενο, που δρα επί ενός άλλου (βάση) και πράττει “διαγράφοντας” όπως αναφέραμε.Οι πράξεις του μπορεί να είναι συνειδητές (τα παραδείγματα που εξετάσαμε στην μελέτη της διαγραφής μπορεί να αποτελούν τέτοιες περιπτώσεις) είτε ασυνείδητες. Ωστόσο αξίζει σε αυτό το σημείο να τονίσουμε πως μια συνειδητή πράξη συνοδεύεται με πλήρη γνώση για τις συνέπειες και τους μετασχηματισμούς που θα προκύψουν. Κάτι τέτοιο ωστόσο δεν είναι πάντα εύκολο γεγονός που κάνει τον διαχωρισμό ιδιαίτερα δύσκολο. Σε αυτό το σημείο θα αναφερθούμε στον Freud και στο Mystic Pad,ένα παλίμψηστο που ο Freud παρομοιάζει με το ανθρώπινο νου18. Ο Freud εξηγεί πως η αντιληπτική συσκευή του νου αποτελείται από δύο φανταστικές στρώσεις.Η μια αποτελεί ένα προστατευτικό στρώμα που προφυλάσσει τον νου από ερεθίσματα φιλτράροντας τα, και μια εσωτερική επιφάνεια που δέχεται τα φιλτραρισμένα ερεθίσματα(Freud 1976). Εξηγεί στην συνέχεια πως το εξωτερικό στρώμα αποτελεί την συνειδητό που φιλτράρει και προστατεύει τον νου(στην περίπτωση του Mystic Pad το κερωμένο χαρτί) και η εσωτερική επιφάνεια το ασυνείδητο που συγκεντρώνει τα ερεθίσματα(στην περίπτωση του Mystic Pad η κέρινη επιφάνεια).Έτσι ενώ η πάνω επιφάνεια (συνειδητό) ανασηκώνεται, το ασυνείδητο εξακολουθεί να περιέχει ίχνη από παρελθοντικούς ερεθισμούς. Ωστόσο ο Derrida απαντά στον Freud πως η αντιστοιχία είναι εσφαλμένη όταν είναι πλέον φανερό πως το κερωμένο χαρτί (συνειδητή σκέψη)δεν είναι σε θέση να επαναφέρει γραψίματα από την κέρινη επιφάνεια(την ασυνείδητη σκέψη) τα οποία πιο πριν μετέφερε (Derrida 1987-απάντηση στον Freud 1976).Από την άλλη ο Gaplin φαίνεται να ενδιαφέρεται για αυτήν την συσκευή και τον τρόπο που από την μία δέχεται και “αποθηκεύει” και διατηρεί όλα τα γραψίματα και ταυτόχρονα είναι απολύτως δεκτικό σε καινούρια γραψίματα(Gaplin, 1998). Το παράδειγμα με κάποιο τρόπο αποδεικνύει ταυτόχρονα πώς σε ένα παλίμψηστο μπορούν να υπάρξουν δράσεις που να είναι ενσυνείδητες αλλά ταυτόχρονα ασυνείδητες σε ό,τι αφορά τα προηγούμενα γραψίματα και το “κρυφό” σύνολο.

Ο Gaplin ασχολείται με αυτό το παράδειγμα και το σχολιάζει. Το Mystic Pad αποτελεί ένα παιχνίδι. Πρόκειται για μια επιφάνεια στην οποία μπορεί κανείς να γράψει με ένα όργανο. Αποτελείται στην ουσία από τρεις επιφάνειες, μια κέρινη βάση, μια δεύτερη από ημιδιαφανές κερωμένο χαρτί και μια τρίτη διαφανής από ζελατίνα στο πάνω μέρος. Κάθε γραφή που γίνεται με το όργανο γίνεται εμφανής όταν η χάρτινη επιφάνεια και η κέρινη επιφάνεια συναντώνται. Όταν μετά η πρώτη επιφάνεια ανασηκώνεται και οι δύο επιφάνειες σταματούν να έχουν επαφή, η πάνω επιφάνεια είναι και πάλι κενή. Η πάνω επιφάνεια από ζελατίνα είναι προστατευτική και εξασφαλίζει το κέρινο χαρτί από το να φθαρεί.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

Δύο έννοιες που είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες να αναφέρουμε και που φαίνεται να σχετίζονται αρκετά με το παραπάνω παράδειγμα, είναι οι έννοιες που κατασκευάζει η Julia Kristeva το geno-text και το phenotext αναφερόμενη στο κείμενο ως κατασκευή19. Εξηγεί πως το pheno-text είναι του κειμένου ως οπτικό αποτέλεσμα που βλέπουμε μπροστά μας. Από την άλλη το geno-text αναφέρεται στην πράξη που γεννά το pheno-text. Το geno-text με άλλα λόγια είναι η διαδικασία και το pheno-text είναι το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας, μια λογική πολύ παρόμοια με αυτή του παλίμψηστου όπου πάνω σε ένα υποκείμενο δρουν διαδοχικές δράσεις. Έτσι το geno-text διαγράφει ένα προηγούμενο pheno-text γεννώντας ένα καινούριο στην θέση του. Ο Christopher M.Johnson που μελετά αυτές τις έννοιες σημειώνει πως ένα pheno-text πρέπει να περιέχει μέσα του ίχνη του geno-text, “οι εικονικές οντότητες που δεν έχουν υλοποιηθεί στον χώρο αλλά που θα μπορούσαν να υπάρξουν”20(Johnson,1988). Είναι προφανές πως στην περίπτωσή μας έχουμε να κάνουμε με ένα pheno-text μέσα στο οποίο υπάρχουν ίχνη πολλών geno-text. Έτσι μπορούμε να παρατηρήσουμε πως το geno-text αντιπροσωπεύει κατά κάποιο τρόπο το ενσυνείδητο ενώ αντίθετα το pheno-text αντιπροσωπεύει το ασυνείδητο που δέχεται επάλληλα γραψίματα. Το geno-text δεν γνωρίζει τι υπάρχει στο pheno-text ακριβώς όπως δεν γνωρίζει στο Mystic Pad η χάρτινη επιφάνεια τι έχει συσσωρευτεί στην κέρινη επιφάνεια. Τα παραπάνω παραδείγματα περιγράφουν μια σχέση μεταξύ συνειδητού και ασυνείδητου. Αν όμως αυτή την σχέση την παρομοιάσουμε και την εντάξουμε στα πλαίσια της κατασκευής ενός παλίμψηστου μπορεί να μας οδηγήσει σε δύο συμπεράσματα. Αφενός στο να καταλάβουμε, πως πολλές φορές οι πράξεις κατά την διαδικασία κατασκευής μεταξύ τους μπορεί να μην έχουν καμία σχέση όσον αφορά τις προθέσεις και τον τρόπο που γίνονται, και αφετέρου στο να συνειδητοποιήσουμε την μεγάλη δυσκολία που υπάρχει να γνωρίζει επί της ουσίας ο εξαλειπτής τις αξίες, τις ιεραρχίες(αν υπάρχουν) και τις συνολικές αρχές του σύνολου πάνω στο οποίο δρα. Από την άλλη ο χρόνος είναι η προϋπόθεση για να υπάρξει ένα παλίμψηστο. Η τομή του χρόνου με τον εξαλειπτή μπορούμε να ισχυριστούμε πως μας αποκαλύπτει το σύνολο των πράξεων που έχουν γίνει πάνω στο υποκείμενο μετουσιώνοντας το σε παλίμψηστο εκείνης της στιγμής. Αναγνωρίζοντας ένα παλίμψηστο την στιγμή που το παρατηρούμε είναι σαν να έχουμε “παγώσει” κατά κάποιο τρόπο την διαδικασία και να περιπλανόμαστε σε ένα χώρο, πιφάνεια, σημείο το οποίο μας αποκαλύπτει το σύνολο των μετασχηματισμών που έχουν πραγματοποιηθεί. Ο P.Lukez αναφέρει τον χρόνο ως το άθροισμα των σταδίων που αναφέρει. TIME = READING+ WRITING+ ERASING21 (P.Lukez, 2007) δηλαδή το σύνολο των μετασχηματισμών. Από την άλλη ο χρόνος δεν είναι μόνο δείκτης των μετασχηματισμών. Μπορεί να

Kristeva, Julia, [1980], Desire in Language: A semiotic approach to literature and art, Νέα Υόρκη: Columbia University

20 21

Johnson, Christopher M., [1988], Intertextuality and the psychical model, σελ. 71-89

Press

Lukez, Paul, [2007], Suburban Transformations, Νέα Υόρκη: Princeton Architectural Press, σελ. 26-27

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

πάρει τον ρόλο του εξαλειπτή, και να επιδράσει στο υποκείμενο ή και να το καταστρέψει (θυμίζουμε παραδείγματα παλίμψηστων που στον χρόνο έγινε δύσκολο και αδύνατον να διαβαστούν, όπως αυτό του Αρχιμήδη). Τέλος στο παλίμψηστο συμβαίνει το έξεις παράδοξο: ενώ ο χρόνος ως βασική προϋπόθεση της διαδικασίας μιλάει για μια γραμμική εξέλιξη των δράσεων, εν τούτοις στην προσπάθεια μας να αποκρυπτογραφήσουμε ένα παλίμψηστο (τομή χρόνου)θα διαπιστώνουμε πως σε μια βάση (υποκείμενο) συνυπάρχουν θραύσματα και ίχνη του παλιού και το καινούριου χρόνου.Αυτά τα ίχνη δεν είναι πάντα επαρκεί για να μας αποκαλύψουν την εξέλιξη των δράσεων και ως εκ τούτου ο χρόνος φαίνεται να δρα και να “παγώνει” κάθε φορά που εμείς προσπαθούμε να αποκρυπτογραφήσουμε την διαδικασία.

Β.4 TO ΣΥΝΟΛΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΤΡΩΣΕΙΣ (LAYERS) ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ Το παλίμψηστο στο σύνολό του αποτελεί έναν πεδίο πάνω στο οποίο συνυπάρχουν πολλά ίχνη που λειτουργούν ως δείκτες πράξεως και σταδίων της συνολικής διαδικασίας. Το υποκείμενο που προκύπτει όταν κανείς πάει να το διαβάσει “παγώνοντας” τον χρόνο-εξαλειπτή, συνειδητοποιεί πως δεν έχει ούτε αρχή, ούτε τέλος. Είναι αντιθέτως δυνατόν να διαβαστεί σε πολλές κατευθύνσεις και με πολλές αφετηρίες διαβάσματος.Εξαρτάται από τον αναγνώστη. Το παλίμψηστο δεν έχει ιεραρχίες, αλλά ακόμα και αν έχει,αυτές αντιστρέφονται διαρκώς. Ως εκ τούτου δεν έχει ούτε πυρήνα. Δεν είναι μια σύνθεση, μια πρόταση, με αρχή μέση τέλος και με ένα και μόνο νόημα. Το παλίμψηστο έχει πολλά νοήματα καθώς πάνω σε κάθε ίχνος, υπονοείται και μια σκέψη που πάνω στο παλίμψηστο άφησε κάποτε το ίχνος της. Ο Thomas De Quincey αναφέρει χαρακτηριστικά: “Το παλίμψηστο είναι μια ουτοπική δυνατότητα για αιώνια διαφύλαξη...” ΟΙ ΣΤΡΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ Η κατασκευή στην οποία αναφερόμαστε μέσα από την εξέλιξή της παράγει στρώσεις.Κάθε γράψιμο,κάθε πράξη αποτελεί και μια στρώση. Η λογική των στρώσεων (Layers) γενικότερα, υποδεικνύει στρώσεις/ σύνολα από στοιχεία που είναι κοινά μεταξύ τους ως προς ένα χαρακτηριστικό. Το χαρακτηριστικό μπορεί να είναι οτιδήποτε, ανάλογα με τον τρόπο που εξετάζουμε την κατασκευή και βάση αυτού διαχωρίζεται

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

σε σύνολα-κατηγορίες. Κάθε σύνολο εξαρτάται από το άλλο καθώς η λογική των στρώσεων βασίζεται στο θέμα της διαφοράς. Αν δεν υπάρχει το ένα σύνολο, το άλλο δεν έχει λόγο ύπαρξης, το ένα αναδεικνύει το άλλο. Ως προς ποιο χαρακτηριστικό λοιπόν διακρίνουμε τις στρώσεις σε ένα παλίμψηστο; Εν τέλει ποιες είναι αυτές οι στρώσεις και τι σχέση έχουν μεταξύ τους; Σε μια εισηγιση σε επιστημονικό συνέδριο , το παλίμψηστο χαρακτηρίζεται ως χωρο-χρόνος (Chronotope= από τα ελληνικά χρόνος+τόπος).22 Ένα σύνολο από διαφορετικές στρώσεις χρόνου οι οποίες περιπλέκονται σε μια ενότητα στην οποία ερμηνεύονται ξανά και ανακαθορίζονται. Κάθε στρώση έχει το δικό της νόημα προσδίδοντας στον σύνολο μια ποικιλία. Έτσι σε κάθε διάβασμα το νόημα είναι διαφορετικό. Στο παλίμψηστο το βασικό χαρακτηριστικό που διαχωρίζει τα σύνολα μεταξύ τους είναι ο χρόνος στον οποίον “γράφτηκαν” οι στρώσεις οι οποίες είναι τα ίχνη του χρόνου. Τα ίχνη από την άλλη υπάρχουν στο παρόν και ταυτόχρονα το ενοποιούν με το παρελθόν στο οποίο είναι προσανατολισμένα. LAYERING (ΑΠΟΚΡΥΠΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗ) Το σύνολο που συνθέτουν οι στρώσεις δεν είναι ένα σταθερό σύνολο,με ιεραρχία με έναν πυρήνα και αρχή μέση και τέλος όπως αναφέραμε προηγουμένως. Είναι ένα σύνολο που διαρκώς μεταβάλλεται, ανακατασκευάζεται και λειτουργεί σε ένα μεγάλο εύρος κλιμάκων ταυτόχρονα. Σε αυτό, οι στρώσεις δεν είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους. Βρίσκονται μόνιμα σε μια διαλεκτική σχέση. Ωστόσο και όπως αναφέρει και η C.Bundgaard23, οι στρώσεις δεν έχουν πάντα ισορροπημένες σχέσεις. Άλλοτε η μία στρώση επικαλύπτει την άλλη, άλλοτε μεσολαβούν χάσματα, άλλοτε γειτνιάζουν, άλλοτε είναι διαδοχικά και συνδέονται με μια συνέχεια, άλλοτε ανταγωνίζονται μεταξύ τους και άλλοτε, πολλές φορές ταυτίζονται. Οι σχέσεις μεταξύ τους μπορεί να γίνονται εύκολα διακριτές αλλά ταυτόχρονα να έχουν πολύ λεπτές και “εύθραυστες” συνδέσεις. Η Anne-Catrin Schultz ασχολείται με την λογική των στρώσεων(layering) στην διατριβή της. Αναφέρει πώς υπάρχει μια ένταση στην σχέση μεταξύ των χαρακτηριστικών των στρώσεων και της αμοιβαίας σχέσης τους(A.C.Schultz 1999). Ασχολείται παράλληλα με τις ιστορικές στρώσεις του χώρου, στα πλαίσια της αρχιτεκτονικής δίνοντας έμφαση στην δουλεία του Carlos Scarpa του οποίου η δουλειά είχε αυτήν την ιδιαιτερότητα24. Αναφέρει: “Το Layering είναι μια μη ιεραρχική δομή που εμφανίζει μια πληθώρα μορφών και έχει όχι μόνο φυσική αλλά

Koo, Young Min, An Analogy of palimpsest as a strategy transforming urban structure into architectural discourse, 4th International conference of the International Forum on Urbanism (IFoU) 2009 Amsterdam/Delft http://newurbanquestion.ifou.org τελευταία επίσκεψη: 1/8/2012

Bundgaard, Charlotte, [2009] Framing fragmentation: The architect as a master of montage, Delft, Faculty of Architecture. http://www.changingroles09.nl/uploads/File/Final.Bundgaard.pdf τελευταία επίσκεψη: 26/6/2012

Schultz, Anne-Catrin, [2007] Carlo Scarpa:Layers, Stuttgard/London: Edition Axel Menges

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

και μια συστατική συνιστώσα”.

...και συνεχίζει: “Οι στρώσεις,είναι μέρος της αντίληψής μας για την καθημερινότητα, βασισμένη στην ταυτόχρονη ύπαρξη

των αντικειμένων που έχουν διαφορετική ηλικία και προέλευση. Αξίζει να σημειωθεί ότι υπάρχουν και οι παραδόσεις, οι συνδέσεις, και οι αναμνήσεις που δίνουν καθημερινά στην ύπαρξή μας μια ιστορική διάσταση. Ιστορία,προσωπική ρίζες, και πρότυπα σκέψεων που επικαλύπτονται με τις νέες εντυπώσεις και τις διαδικασίες μάθησης που επεκτείνουν συνεχώς ό,τι είναι ήδη εκεί” (A.C.Schultz, 1999).

Εικ.6, Η ανθρώπινη στρώση στο τοπίο

Εικ.1 Πόλη, μια κατασκευή , Νέα Υόρκη, εξέλιξη της κορυφογραμμής

Η ΠΟΛΗ ΩΣ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Αντικείμενο μας στο προηγούμενο κεφάλαιο ήταν η κατασκευή ενός παλίμψηστου. Με αφετηρία το υποκείμενο, μελετήσαμε την έννοια της διαγραφής ως γενεσιουργό δύναμη του παλίμψηστου. Έπειτα αναφερθήκαμε στις δράσεις της κατασκευής ενός παλίμψηστου (Διάβασμα, Γραφή, Διαγραφή) καθώς και σε άλλες συνιστώσες όπως ο χρόνος και ο εξαλειπτής που παίζουν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη. Σ’αυτό το κεφάλαιο θα μελετήσουμε με ανάλογο τρόπο την πόλη. Θα αναγνωρίσουμε δηλαδή την πόλη ως μια κατασκευή και εν τέλει ως ένα παλίμψηστο. Για να γίνει αυτό δανειζόμαστε την δομή της κατασκευής που μελετήσαμε και προσπαθούμε να τα αντιστοιχίσουμε στην πόλη. Έτσι, θα αναφερθούμε στο υποκείμενο, θα μελετήσουμε την έννοια της διαγραφής στα πλαίσια της πόλης, καθώς και ορισμένα στοιχεία που καθορίζουν γραφές, διαγραφές και γενικότερους μετασχηματισμούς. Ιδιαίτερα σημαντικό εργαλείο εδώ θα αποτελέσει η δουλειά του Aldo Rossi ο οποίος κάνει μια κατατοπιστική ανάλυση της δομής αυτής της “κατασκευής”. Τέλος θα ασχοληθούμε με την πόλη ως ένα πολύπλοκο σύνολο από θραύσματα που προκύπτει από αυτήν την διαδικασία, εστιάζοντας στις ιδιαίτερες σχέσεις που προκύπτουν μεταξύ των στρώσεων, τις συνέχειες και ασυνέχειες που εντοπίζονται καθώς και στην πόλη που κατά κάποιο τρόπο προκύπτει ως αποτέλεσμα κολλάζ μιας πληθώρας μορφολογιών και προθέσεων.

Γ.1 Π Α Λ Ι Μ Ψ Η Σ Τ Ο Σ Τ Ο Ν Χ Ω Ρ Ο - Η ΠΟΛΗ ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ, ΚΑΠΟΙΕΣ ΠΡΩΤΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Η πόλη είναι μια κατασκευή, έργο των χεριών του ανθρώπου όπως χαρακτηρίζει ο Aldo Rossi1. Η πόλη είναι το βασικό σημείο αναφοράς της ανθρώπινης δράσης και αποτελεί το βασικό ίχνος της παρουσίας του στον χώρο. Ο άνθρωπος διαμορφώνει την πόλη που είναι το βιώσιμο περιβάλλον του και ταυτόχρονα διαμορφώνεται μέσα από αυτήν την κατασκευή του. Μια κατασκευή στον χρόνο, που αποτελεί την συλλογή όλων εκείνων των δράσεων που έχουν πάρει μέρος στην διαμόρφωσή της. Το παλίμψηστο της πόλης λοιπόν, προκύπτει από ένα σύνολο “διαγραφών” σε διάφορες ιστορικές περιόδους της πόλης (ορισμένες φορές μια περίοδος μπορεί να έχει πολλές δράσεις διαγραφής). Ανάμεσα σε πολλούς ο Huyssen θεωρεί την πόλη ως ένα παλίμψηστο με πολλές στρώσεις ιστορίας, όπου κάθε στρώση είναι το αποτέλεσμα κοινωνικών, οικονομικών, οικολογικών και πολιτικών δυνάμεων. Έτσι κάθε στρώση αποτελεί το αποτύπωμα ενός πολιτισμού που έδρασε και ταυτόχρονα αποτελεί ένα στάδιο στην διαμόρφωση της μορφής που έχει σήμερα.

Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Η ΠΟΛΗ ΩΣ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ

Προκύπτει, λοιπόν, ένα πολύπλοκο αποτέλεσμα με ένα σύνολο από στρώσεις. Ορισμένες έχουν παραμείνει ίδιες σε όλη την διαδικασία μετασχηματισμού. Άλλες έχουν διαγραφεί, άλλες έχουν αλλοιωθεί και άλλες έχουν παραμείνει ίδιες αλλά η σημασία τους έχει αλλάξει για την πόλη. Οι στρώσεις αυτές μεταξύ τους διαμορφώνουν ορισμένες σχέσεις. Άλλοτε οι στρώσεις συγκρούονται μεταξύ τους, άλλοτε διαδέχονται η μια την άλλη σε μια αρμονικότητα, άλλοτε ένας πολιτισμός που έδρασε καλύπτει το αποτύπωμα ενός παλαιότερου πολιτισμού, και άλλοτε ένας πολιτισμός τοποθετείτε απέναντι σε έναν προηγούμενο αναπτύσσοντας μια διαλεκτική σχέση. Όπως αναφέρει ο Kahn Marcuse, το σύνολο παρουσιάζει πολλές πόλεις μέσα σε μια πόλη2. Η πόλη άλλωστε είναι μια δυναμική οντότητα. Δεν είναι σταθερή, εξελίσσεται μονίμως, δεχόμενη άλλοτε νέες στρώσεις ιστορίας και άλλοτε διαγράφοντας προηγούμενες. Η εγγραφή των στρώσεων ωστόσο δεν είναι παντού ξεκάθαρη, ούτε ομοιότροπη. Τα ίχνη εγγράφονται και μένουν στον ιστό της σε άλλα σημεία περισσότερο και σε άλλα λιγότερο. Και πράγματι, η πόλη παίρνει και διαμορφώνει την μορφή της μέσα από αυτό το σύνολο διαγραφών/μετατροπών που άλλοτε προσθέτουν και άλλοτε αφαιρούν στρώσεις ιστορίας ανάλογα με την σημασία τους για το σύνολο. Μια πόλη κρατάει αυτό που θέλει να κρατήσει και να θυμάται και σβήνει αυτό που θέλει να ξεχάσει και δεν θέλει να αποτελεί κομμάτι της. Έτσι η πόλη αποτελεί ένα συσσωρευτικό παλίμψηστο, μια επιλεκτική συλλογή των υπαρχόντων μορφολογικών συνόλων που υπήρξαν και υπάρχουν στον ιστό της. Κάποιος ακόμα μπορεί να διακρίνει τα ίχνη από του πολιτισμούς που έζησαν και ανέπτυξαν μια ιδέα για την πόλη αφήνοντας έτσι το σημάδι αυτής της ιδέας. Αυτές οι ιδέες διαδέχονται η μια την άλλη διαμορφώνοντας την πραγματικότητα του παρόντος. “Η μορφή της πόλης είναι πάντα η μορφή μιας εποχής και στην πόλη συνυπάρχουν πολλές εποχές” (A.Rossi, 1991, σελ.67).3 Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΜΑΣ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Η Πόλη είναι κάτι δυναμικό και κινείται, εξελίσσεται αναδιαμορφώνοντας τον χαρακτήρα και την μορφή της. Δεν είναι μια σταθερή οντότητα καθώς αποτελεί την μορφοποίηση της ανθρώπινης δράσης. Έτσι, συλλογικά αλλά και μεμονωμένα δεν είμαστε απλοί παρατηρητές της εξέλιξης αυτού του παλίμψηστου. Συμμετέχουμε. Με τις δράσεις μας το εξελίσσουμε και το μετασχηματίζουμε. Ο De Certeau αναφέρει πως διαβάζουμε την πόλη “σαν ένα κείμενο, αλλά ταυτόχρονα γράφουμε πάνω σε αυτο”’4. Ακόμα και χώροι που

Brown, Robert, [2011], Mapping the Unmappable, Knowing the Unkowable βλ. http://darc.imv.au.dk/publicinterfaces/wp-content/uploads/2011/01/Brown.pdf, Τελευταία επίσκεψη: 15/4/2012

Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press

De Certeau, στο Rafailaki, Eirini, Univesity College London, Informative Monads Shaping Cognitive knowledge:

σελ.67

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

ανήκουν σε μια περασμένη εποχή και που δεν έχουν κανένα ίχνος της σημερινής εποχής, ζωντανεύουν με την παρουσία μας η οποία τα επαναφέρει και τα καθιστά κομμάτια της σημερινής πραγματικότητας. Η D.Massey θεωρεί το περιβάλλον ένα προϊόν κοινωνικών σχέσεων και ως εκ τούτου εμείς το βοηθάμε και το διαμορφώνουμε(D.Massey 2005)5. Έτσι και η πόλη είναι ένα πεδίο δράσεων και σχέσεων. Αυτές τις σχέσεις τις συνδέουμε και τις αποσυνδέουμε σε μεγάλο ή μικρό βαθμό. Είμαστε μέρος αυτού του παλίμψηστου που λέγεται πόλη είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα. Ο χώρος όμως και ως εκ τούτου και η πόλη αλλάζουν είτε με μας είτε χωρίς εμάς. Οι πράξεις μας είναι στιγμιαίες. Ο χώρος όμως συνεχίζει να υπάρχει και να εξελίσσεται είτε είμαστε μέρος του είτε όχι. Ο χώρος που αφήσαμε πριν λίγο καθώς κινούμαστε προς έναν άλλο χώρο δεν είναι ο χώρος που ήταν πριν λίγο, αντίθετα έχει αλλάξει και αλλάζει διαρκώς. Από την άλλη ο χώρος προς τον οποίον κινούμαστε, κινείται ήδη. Πάντα εξελισσόταν είτε επί της παρουσία μας είτε στην απουσία μας. Καταφθάνοντας σε εκείνον τον χώρο στην ουσία είναι σαν να συγχρονιζόμαστε μαζί του, σαν να εισβάλουμε και να παίρνουμε μέρος στην διαμόρφωση του χώρου εκείνου στο χρονικό που θα είμαστε μέρος του. Φτιάχνουμε ιστορίες στον χώρο που κάθε φορά βρισκόμαστε και αυτό είναι εν τέλει που τον διαμορφώνει. Ένας χώρος, λοιπόν, και συγκεκριμένα η πόλη είναι το σύνολο τον εγγραμμένων ιστοριών όλων των ανθρώπων που έδρασαν σε αυτήν από την στιγμή της δημιουργίας της. Ένα μεγάλο σύνολο ανθρώπων που διαμορφώνει, εξελίσσει και τροποποιεί των χώρο της πόλης μέσα από άλλοτε ατομικές δράσεις και άλλοτε από συλλογικές. Άλλωστε, και η δημιουργία της πόλης προέρχεται από αυτό ακριβώς. Μια επιθυμία μια πράξη από κοινού ενός συνόλου ανθρώπων σε μια προσπάθειά τους να οικειοποιηθούν έναν χώρο. “Η αρχιτεκτονική είναι η σταθερή σκηνή όπου εξελίσσεται η ζωή του ανθρώπου. Είναι φορτισμένη από

συναισθήματα γενεών, από πολιτικές ταραχές, από ιδιωτικές τραγωδίες, από διάφορα γεγονότα παλιά και καινούρια. Το συλλογικό και ιδιωτικό στοιχείο (η κοινωνία και το άτομο) αντιμάχονται και συγχέονται μέσα στην πόλη, όπου τα άτομα,στην προσπάθειά τους να τακτοποιηθούν, δημιουργούν παράλληλα ένα δικό τους μικρό, αλλά ευνοϊκό περιβάλλον μέσα στο γενικό”. (A.Rossi, 1991)6

045 The urban Palimpsest of Piraeus, Greece βλ. http://www.spacesyntaxistanbul.itu.edu.tr/papers%5Clongpapers%5C045%20-%20Rafailaki.pdf Τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012

5 6

σελ. 21

Massey, Doreen, [2005], For Space, London: SAGE Publications, σελ.111-117

Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Η ΠΟΛΗ ΩΣ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ

Γ.2

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

“Η πόλη δεν είναι μόνο ένα αντικείμενο που γίνεται κατανοητό από εκατομμύρια ανθρώπους διαφόρων χαρακτήρων, αλλά είναι και ένα προϊόν πολλών εργατών που μονίμως διαμορφώνουν την συνολική κατασκευή, καθένας για λόγους δικούς του. Παρόλο που μπορεί να φαίνεται σταθερή (η πόλη) γενικότερα για κάποιο χρονικό διάστημα, εντούτοις μετασχηματίζεται μονίμως σε λεπτομέρειες. Στην γενική ανάπτυξη και μορφή μπορεί να υπάρξει μόνο μερικός έλεγχος. Δεν υπάρχει τελικό στάδιο, μοναχά ορισμένες φάσεις μιας συνεχόμενης εξέλιξης” (K.Lynch, 1960).7

Η πόλη, λοιπόν, μπορεί να θεωρηθεί ως ένα παλίμψηστο από στρώσεις ιστορίας. Ας θυμηθούμε σε αυτό το σημείο τα χαρακτηριστικά και την ανάλυση που κάναμε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Ένα παλίμψηστο αποτελείτε από ένα υποκείμενο, δηλαδή κάτι το οποίο μετασχηματίζεται, ωριμάζει και τροποποιείται μέσω αλληλοσυγκρουόμενων δράσεων επί αυτού στον χρόνο.

Θα προσπαθήσουμε τώρα να ορίσουμε το υποκείμενο του παλίμψηστου της πόλης, να εντοπίσουμε ποιες είναι αυτές οι δυνάμεις που δρουν σε αυτό το υποκείμενο καθώς και τις επιπτώσεις των δράσεών τους, δηλαδή τις διαβαθμίσεις των διαγραφών που προκύπτουν από αυτές. Επιπλέον θα εξετάσουμε τον τρόπο που μια γραφή επηρεάζει μια επόμενη της, δηλαδή κάποια ιδιαίτερα στοιχεία της πόλης που διαμορφώνουν επόμενα γραψίματα αλλά παράλληλα και τα ίδια μετασχηματίζονται στον χρόνο. ΤΟ “ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ” ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Η πόλη έχει ένα βαθύτερο στοιχείο, μια βασική ιδέα στην οποία βασίζεται η δημιουργία της.Προσπαθώντας να ορίσουμε το “υποκείμενο” της πόλης, πρέπει να καταλάβουμε τον λόγο που αρχικά αυτή χτίζεται και αναπτύσσεται. Η πόλη δεν είναι μόνο η μορφή της. Την βασική της αφετηρία αποτελεί ο άνθρωπος και συγκεκριμένα μια συλλογική επιθυμία για ζωή. Έτσι οι πόλεις αναπτύσσονται και στην συνέχεια μετασχηματίζονται προσπαθώντας κατά κάποιο τρόπο να ερμηνεύσουν αυτήν την επιθυμία. Οι πόλεις, λοιπόν, ως μορφή είναι η ερμηνεία καθώς και η μετουσίωση αυτής της βασικής επιθυμίας στον χώρο. Με την ίδια λογική οι στρώσεις στις οποίες αναφερόμαστε, είναι γραψίματα διαφόρων εποχών που ουσιαστικά εκφράζουν εκδοχές και τρόπους με τους οποίους αυτή η επιθυμία έχει ερμηνευτεί σε διάφορες χρονικές περιόδους. Μια παλιά πόλη που υπάρχει μέσα στα όρια μιας σύγχρονης πόλης στην ουσία αποτελεί μια ιδέα για έναν τρόπο ζωής που αναπτύχθηκε από τους κατοίκους της σε μια παλαιότερη εποχή, η οποία μετασχηματίστηκε με αλλεπάλληλα “γραψίματα” και σήμερα εκφράζεται από το σύνολο των στρώσεων που υπάρχουν στα όριά της.

Lynch, Kevin, [1960], The image of the city, Cambridge Massachusetts: M.I.T. Press, σελ.2

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Ο Eisenman προσπαθώντας να ορίσει ποια είναι η μεταφυσική έννοια της αρχιτεκτονικής αναφέρει πώς πρόκειται για ένα από κοινού σύνολο από προσδοκίες οι οποίες έχουν υπάρξει και συνεχίζουν να υπάρχουν αποτελώντας τους βασικούς σκοπούς της αρχιτεκτονικής όπως η προστασία, η δομή, η διάρκεια, η τάξη, η ομορφιά και το νόημα8. O Levi-Strauss παρατηρεί την πόλη ως ένα έργο τέχνης που βρίσκεται περισσότερο από κάθε άλλο μεταξύ τεχνητού και φυσικού στοιχείου χαρακτηρίζοντάς το ως αντικείμενο της φύσης και υποκείμενο του πολιτισμού.(A.Rossi, 1991)9 Μια άλλη ενδιαφέρουσα θεωρία είναι αυτή του χωρικού μύθου που ανέπτυξε ο Yi-Fu Tuan10. Σύμφωνα με αυτήν την θεωρία ο χωρικός μύθος αποτελεί μια υποκειμενική γνώση μέσα από εμπειρία που αναπτύσσεται από την μία σε μια περιοχή και από την άλλη ένα σύνολο αξιών που προκύπτουν οι οποίες συνοδεύουν τους ανθρώπους και τις δράσεις τους σε έναν τόπο. Βασίζεται στην φαντασία και στην ουσία αποτελεί παραποίηση της πραγματικότητας, ή αλλιώς την αναζήτηση μιας άλλης πραγματικότητας μέσα από υπάρχουσες. Ο Yi-Fu Tuan αποσαφηνίζει πως ο πραγματικός μύθος είναι η πραγματικότητα βιώνουμε, ή οποία παραποιείται διαρκώς. Έτσι κάθε παραποίηση που αποτελεί και μια ερμηνεία της πραγματικότητας αποτελεί και μια στρώση αυτού του παλίμψηστου που προκύπτει. Σύμφωνα με τον Yi-Fu Tuan το παλίμψηστο αποτελείται από αυτές τις πολλαπλές ερμηνείες ενός αρχικού μύθου. Η αναζήτηση μιας πραγματικότητας η οποία δεν έχει τελικό στάδιο.(Tuan, 2002) Το υποκείμενο της πόλης συνεπώς πηγάζει από αυτήν ακριβώς την επιθυμία,τις πολλαπλές προσπάθειες για ερμηνείας και είναι η μορφή και ο τρόπος ζωής,που κάθε πόλη ερμηνεύει και εκφράζει ξεχωριστά, με βάση τους κατοίκους της,την γεωγραφία της και η οποία μετασχηματίζεται σε βάθος χρόνου ανάλογα με τις δυνάμεις που δρουν, είτε πρόκειται για νέα γραψίματα που απεικονίζουν μια επιθυμία μια νέα ερμηνεία ή μια ανάγκη, είτε πρόκειται για εξωγενείς επιβολές οι οποίες επηρεάζουν. ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΠΟΥ ΔΡΟΥΝ

Ας προσπαθήσουμε τώρα να ορίσουμε αυτές τις δυνάμεις που επηρεάζουν τον τρόπο ζωής της πόλης και ως εκ τούτου την μορφή της. Ένας βασικός παράγοντας που επηρεάζει και οδηγεί σε μετασχηματισμούς είναι το θέμα της οικονομίας. Ο A.Rossi πραγματεύεται το θέμα της οικονομίας ως έναν κυρίαρχο παράγονται που έχει τροποποιήσει και κατά καιρούς μετασχηματίσει την μορφή των πόλεων.

8 Solzhenitsyn, Aleksandr, Deconstruction and architecture:A brief Critique βλ. http://www.thursdayassociates.net/Texts/deconstruction.html, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012 9

σελ.36

Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press

Yi-Fu Tuan, Mythogeography: Region as palimpsest of identity, http://www.pdfdetective.com/pdfs/862635.pdf, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Η ΠΟΛΗ ΩΣ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ

Σύμφωνα με τον A.Rossi οι οικονομικοί παράγοντες επηρεάζουν στην εξέλιξη της πόλης άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο11. Πόλεις εξελίσσονται μέσα από δυνάμεις που δρουν και κάθε εξέλιξη έχει τον δικό της χρόνο με τον οποίον εκδηλώνεται. Οικονομικοί παράγοντες μπορούν να κάνουν μια πόλη να μεγαλώσει και να εξελιχθεί ή να αντιστρέψει πολεοδομικές καταστάσεις(πόλεμος, απαλλοτρίωση). Σε κάθε περίπτωση αυτές οι δυνάμεις και οι προθέσεις που επιβάλλουν αυτές τις μετατροπές είναι εύκολο να οριστούν. Σε κάθε περίπτωση πάντως είναι φανερό πώς η οικονομία οδηγεί σε μετασχηματισμούς διαφόρων τύπων είτε πρόκειται για περιπτώσεις γραφής, είτε πρόκειται για περιπτώσεις διαγραφής και επιδρά με στρώσεις στο ήδη υπάρχον παλίμψηστο. Ένας άλλος παράγοντας που δρα ή διατηρεί πολλές φορές τον μετασχηματισμό της πόλης είναι πνευματικοί τομείς όπως η θρησκεία και τα βαθύτερα πιστεύω και οι θεσμοί μιας κοινωνίας. Ο Rossi αναφέρει τους θεσμούς ως κάτι το οποίο περνά από μια γενιά σε μια άλλη και καταφέρει και μένει ανεπηρέαστη από τον χρόνο.Αποτελεί κανόνες και συνήθειες τις οποίες χαρακτηρίζει απαραβίαστες και “επάνω στις οποίες το μεμονωμένο άτομο δεν έχει καμία δύναμη” (Aldo Rossi, 1991, σελ. 25). Η πολιτική ζωή μιας κοινωνίας έχει με την σειρά της επηρεάσει πολλές φορές τον μετασχηματισμό της πόλης. Στην αρχαιότητα πόλεις όπως αυτές των Σουμερίων ή πόλεις όπως η Αθήνα έχουν σχηματιστεί αντανακλώντας τις αξίες και τις κοινωνικές ιεραρχίες που όριζε το εκάστοτε κοινωνικό και πολιτικό σύστημα. Τέλος υπάρχουν και εξωγενείς παράγοντες όπως φυσικές καταστροφές οι οποίες συνήθως καταστρέφουν στρώσεις και επηρεάζουν σε διαφορετικό βαθμό κάθε φορά τον μετασχηματισμό μιας πόλης. Πόλεις έχουν καταστραφεί από ακραία φυσικά φαινόμενα(σεισμοί,τυφώνες,πλημηρισμούς κ.α.) και άλλοτε οι καταστροφές είναι ολοκληρωτικές, άλλοτε οι καταστροφές είναι αναστρέψιμες σε ένα βαθμό και η πόλη τείνει να τα επαναφέρει πάλι στον ενεργώ ιστό της. ΣΤΡΩΣΕΙΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ Υπάρχουν στρώσεις στην πόλη που επηρεάζουν τα καινούρια γραψίματα που πρόκειται να μετασχηματίσουν την πόλη. Αποτελούν κατά κάποιο τρόπο σταθερές για τα επόμενα γραψίματα παρά το γεγονός ότι μπορεί να είναι ιδιαίτερα δυναμικές ως οντότητες. Θα βασιστούμε ιδιαίτερα σε αυτό το κομμάτι στην δουλειά του Aldo Rossi ο οποίος κάνει μια ιδιαίτερα κατατοπιστική και οργανωμένη καταγραφή. Πρόκειται

203-206

Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press σελ.

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

λοιπόν, για δυναμικά στοιχεία τα οποία με την σειρά τους επηρεάζουν επόμενες στρώσεις. Ίσως είναι η γενικότερη κατηγορία των στοιχείων που επηρεάζουν καθώς και τα στοιχεία που θα αναφέρουμε στην συνέχεια μπορούν να θεωρηθούν υποκατηγορίες. Πρόκειται γι αυτό που ο A.Rossi αποκαλεί ως πρωτογενή στοιχεία. Ο Rossi αναφέρεται στα πρωτογενή στοιχεία ως οντότητες που συμμετέχουν στην εξέλιξη της πόλης και αποτελούν πυρήνες συγκέντρωσης. Η ένωσή τους με τις περιοχές αποτελούν και την φυσική δομή της πόλης. Διαθέτουν έναν ιδιαίτερα συλλογικό χαρακτήρα και όπως τονίζει και ο A.Rossi είναι ικανά να επιταχύνουν την διαδικασία αστικοποίησης. Δεν αποτελούν ωστόσο πάντα φυσικές οντότητες. Ένας χώρος που έγινε ένα ιστορικό γεγονός για παράδειγμα μπορεί να αποτελεί ένα πρωτογενές στοιχείο. Αυτό που καθορίζει τα πρωτογενή στοιχεία είναι η διάρκειά τους. Με αυτήν την λογική ο A.Rossi θεωρεί ένα ιστορικό κτήριο ως πρωτογενές στοιχείο. Ακόμα και στην περίπτωση που η λειτουργία του αλλάξει με τον καιρό, η αξία του και η ποιότητα όπως τονίζει ο A.Rossi μπορεί να είναι το ίδιο μεγάλη για την αστικοποίηση. ΣΧΕΔΙΟ ΠΟΛΗΣ ΚΑΙ Ο ΔΡΟΜΟΣ Το σχέδιο πόλης είναι μια βασική παράμετρος η οποία επηρεάζει σημαντικά την πόλη και την εξέλιξή της. Αναφέρουμε το σχέδιο πόλης και τον δρόμο ως μια στρώση(παράγωγο του σχεδίου τις περισσότερες φορές) που επηρεάζει παρόλο που θα μπορούσε να είναι και ως μια δύναμη που δρα, όπως πράγματι είναι. Παρόλα αυτά μας ενδιαφέρει να αντιληφθούμε το σχέδιο πόλης ως ένα στοιχείο που θέτει τους όρους κατά κάποιο τρόπο και προκαθορίζει τις επόμενες στρώσεις παραμένοντας αμετάβλητο σε βάθος χρόνου. Θα μπορούσαμε να πούμε πως αποτελεί έναν κώδικα πάνω στον οποίο πατάει η πόλη και στην συνέχεια μετασχηματίζεται πάντα με βάση αυτόν. Τα γραψίματα και οι μετασχηματισμοί δεν είναι ανεξάρτητοι του σχεδίου. Ο Rossi τονίζει ένα μεγάλο συμπέρασμα που εξήγαγε ο Marcel Poete στην έρευνά του: “Οι πόλεις τείνουν να παραμείνουν στους άξονες ανάπτυξης τους, διατηρούν τις χαράξεις τους και

αναπτύσσονται σύμφωνα με την κατεύθυνση και τη σημασία των παλιών συντελεστών, που είναι συχνά ξεχασμένοι από το σήμερα”.12 (Rossi 1991, σελ62)

Για τον Rossi το σχέδιο πόλης και ο δρόμος αποτελούν τα πιο σημαντικά στοιχεία διάρκειας. Ωστόσο το σχέδιο πόλης είναι μια παράμετρος που απασχολεί ιδιαίτερα τον Rossi στο βιβλίο του. Αναφέρει το σχέδιο πόλης ως μια στιγμή (της διαδικασίας μετασχηματισμού της) και ως εκ τούτου δεν μπορεί να δώσει οριστική λύση στην πόλη. Ωστόσο το σχέδιο πόλης μπορεί να θεωρηθεί ως ένα πρωτογενές στοιχείο για τον Rossi από την στιγμή που μπορεί να αποτελέσει αφετηρία αστικοποίησης. O Rossi κάνει μια σύγκριση της ανάπτυξης μεταξύ πόλεων που έχουν σχεδιαστεί και πόλεων που προέκυψαν στην

σελ.62

Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press

Εικ.2 Δρόμος, ως μια στρώση που καθορίζει επόμενες Φλωρεντία, τυπολογική αποτύπωση της συνοικίας S. Crose

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Η ΠΟΛΗ ΩΣ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

συνέχεια. Οι πρώτες επινοήθηκαν και θεμελιώθηκαν στην συνέχεια ενώ οι δεύτερες δημιουργήθηκαν χωρίς συνειδητό σχέδιο και ως εκ τούτου το σχέδιό τους έχει προκύψει από την συγκέντρωση γύρω από ένα πυρήνα. Ο P.Lavedan ωστόσο αναφέρει: “Αδιαφορώ αν πρόκειται για μια πόλη που έγινε τυχαία ή όχι η χάραξη του τοπογραφικού της και το σχέδιο

του οδικού δικτύου δεν είναι τυχαία. Υπάρχει μια υπακοή στους κανόνες, είτε ασυνείδητη στην πρώτη περίπτωση, είτε συνειδητή και φανερή στην δεύτερη. Υπάρχει πάντα ένα στοιχείο που γεννά το σχέδιο πόλης”(P.Lavedan 1936).13

Θα προσπαθήσουμε τώρα να παραθέσουμε την άποψη του de Certeau για την γραφή ως στιγμιαία πράξη που φαίνεται να αποτελεί για το παλίμψηστο του χειρόγραφου ό,τι το σχέδιο αποτελεί για την πόλη: “Το γράψιμο είναι μια συγκεκριμένη πράξη που κατασκευάζεται στον δικό του “λευκό χώρο”-την σελίδα και

ως εκ τούτου παράγεται ένα κείμενο που δεν επηρεάζεται από εξωγενείς παράγοντες από τους οποίους είναι αρχικά απομονωμένο”(D.Massey, 2005).14

Το σχέδιο κατά κάποιο τρόπο απεικονίζει μια ιδέα, μια ερμηνεία που δεν έχει έρθει αντιμέτωπη με την δυναμική τους μετασχηματισμούς της πόλης. Είναι απομονωμένη και ως εκ τούτου δεν επηρεάζεται. Είναι ενδιαφέρον πως ο C.Rowe θεωρεί την ουτοπία ως το ψυχολογικό υπόστρωμα κάθε αστικής θεωρίας και εφαρμογής.15 Με την έννοια δηλαδή ότι το σχέδιο κατά βάθος δεν περιορίζεται στα δεδομένα του χώρου αλλά εκπορεύεται από μια μεγαλύτερη και ανεξάρτητη ιδέα. Όταν εφαρμόζεται συνιστά μια ιδέα που πρέπει να “ακουμπήσει” στην πραγματικότητα της πόλης και σε όλη την πολυπλοκότητα με την οποία αυτή συνοδεύεται. Αποτελεί μια στιγμή που πρέπει στην συνέχεια να μετασχηματιστεί σε οποιονδήποτε βαθμό ούτως ώστε να μπορέσει να εναρμονιστεί και να αποτελέσει μέρος του υποκειμένου της πόλης. Ο δρόμος από την άλλη είναι μια παράμετρος πολύ βασική για την πόλη η οποία ορίζεται επακριβώς συνήθως από το σχέδιο πόλης. Συγκεντρώνει το κύριο μέρος της κίνησης και λειτουργεί ως δίαυλος επικοινωνίας ανάμεσα στα μέλη της πόλης. Ο A.Rossi το κατηγοριοποιεί ανάμεσα στα τρία συστατικά (κατοικία,μόνιμες δραστηριότητες,δρόμος). Για τον M.Poete ο δρόμος συνιστά ένα ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο καθώς όπως αναφέρει η πόλη γεννιέται σε δεδομένο τόπο, ο δρόμος όμως την διατηρεί ζωντανή. Και πράγματι, μπορούμε να ισχυριστούμε πώς μια πόλη χωρίς την ύπαρξη δρόμων αποτελεί κάτι το αδιανόητο16. Ο δρόμος ως εκ τούτου αποτελεί ένα στοιχείο,μια στρώση η οποία επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τις υπόλοιπες γραφές, οι οποίες ακολουθούν τα ίχνη σε όλη του την διάσταση. Αν αναλογιστούμε τις αλλαγές των κτηρίων και των όψεών τους κάτω από το σταθερό σχήμα του δρόμου,

13 14 15 16

σελ.50

ό.π. σελ.141

Massey, Doreen, [2005], For Space, London: SAGE Publications, σελ. 111-117

Rowe, Colin, και Koetter, Fred, [1984] Collage City, Cambridge, Massachusetts: The M.I.T. Press

Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Η ΠΟΛΗ ΩΣ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ

θα συνειδητοποιήσουμε πόσο σταθερό στοιχείο και πόσο αμετάβλητο είναι. Αποτελεί βασική παράμετρο η οποία δύσκολα αναστρέφεται ή διαγράφεται. Ο A.Rossi τονίζει ένα μεγάλο συμπέρασμα που εξήγαγε ο M.Poete στην έρευνά του: “Οι πόλεις τείνουν να παραμείνουν στους άξονες ανάπτυξης τους,διατηρούν τις χαράξεις τους και

αναπτύσσονται σύμφωνα με την κατεύθυνση και τη σημασία των παλιών συντελεστών,που είναι συχνά ξεχασμένοι από το σήμερα”.(Rossi 1991, σελ62)

ΜΝΗΜΕΙΟ “Τα μνημεία είναι όπως οι ημερομηνίες.Χωρίς αυτές,χωρίς ένα πριν και ένα μετά,δεν μπορούμε να

κατανοήσουμε της ιστορία”.17(A.Rossi, 1991, σελ.184)

Το μνημείο από την άλλη παρά το γεγονός ότι μπορεί να μην συνοδεύεται πάντα από συγκεκριμένη λειτουργία, αποτελεί ένα πρωτογενές στοιχείο και ως εκ τούτου επηρεάζει γραφές και διαγραφές που γίνονται στο παλίμψηστο της πόλης. Ο A.Rossi αναφέρει με ενδιαφέρον την περίπτωση που μια πόλη συρρικνώνεται(λόγω πολέμου καταστροφής κτλ) τείνει να συγκεντρωθεί γύρω από τα μνημεία της. Τα μνημεία ως εκ τούτου αποτελούν τότε την αφετηρία και το σταθερό σημείο γενικότερα για να υπάρξει στην συνέχεια οποιοσδήποτε μετασχηματισμός. Τονίζει πώς το μνημείο είναι φορτισμένο με μία αξία πιο ισχυρή από το περιβάλλον και την μνήμη. Έχει μια αυτονομία και όλη η δομή των μνημείων συγκεντρώνεται στην μορφή τους. Αποτελούν σταθερά σημεία όπου κοιτώντας τα μπορεί κανείς να αναγνωρίσει την πόλη ως κάτι που εξελίσσεται και μετασχηματίζεται όντας αυτά συγκεκριμένα σημεία και στάδια του μετασχηματισμού. Παρά το γεγονός ότι τα μνημεία συνδέονται με την διατήρησή τους και συνοδεύονται από μια σταθερότητα και στασιμότητα, εν τούτοις επηρεάζουν την διαδικασία μετασχηματισμού της πόλης. “Η δυναμική πορεία της πόλης τείνει περισσότερο προς την εξέλιξη και λιγότερο προς την διατήρηση και

σ’αυτήν την εξέλιξη τα μνημεία διατηρούνται και είναι οι προωθητικοί συντελεστές αυτής της ίδιας της ανάπτυξης”(A. Rossi σελ.67).18

Τα μνημεία αποτελούν ενδεχομένως θα μπορούσαμε να πούμε βασικά σημεία αναφοράς που έχει ανάγκη μια πόλη για να μην χάσει την επαφή της με το παρελθόν της προχωρώντας στο μέλλον. Είναι κατά κάποιο τρόπο ένα σύνολο από φάρους που υπενθυμίζουν στην πόλη κάτι το οποίο ήταν (ή υπενθυμίζουν μια στιγμή,ένα γεγονός) κάποτε το οποίο έχει επιδράσει σημαντικά στην διαμόρφωση και τον μετασχηματισμό της.Και γι αυτόν ακριβώς τον λόγο το παλίμψηστο της πόλης που βασίζεται τόσο πολύ στην δυναμική και την εξέλιξη της πόλης, βασίζεται ταυτόχρονα σε έναν πολύ μεγάλο βαθμό σε αυτές τις τόσο στατικές οντότητες.

17 18

ό.π. σελ.184 ό.π. σελ.67

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ=ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ

Η επιβίωση και η ζωή της πόλης έχει ως βασική προϋπόθεση την εξέλιξη και τον μετασχηματισμό της. Είναι αδύνατον να παραμένει στάσιμη ως μορφή από την στιγμή που πάνω της δρουν δυνάμεις οι οποίες δεν είναι ποτέ ίδιες και σταθερές σε ένταση. Συνεπώς μια πόλη μετασχηματίζεται συνέχεια και σε διαφορετικά επίπεδα κάθε φορά. Ο R.Koolhaas αναφερόμενος στο κέντρο των γενικών πόλεων που αποτελεί σύμφωνα με τις παρατηρήσεις του ένα κέντρο μετασχηματισμών, που”πρέπει διαρκώς να

συντηρείται, δηλαδή να εκσυγχρονίζεται. Ως ο σημαντικότερος τόπος πρέπει παραδόξως να είναι, ταυτόχρονα, το πιο παλιό και το πιο νέο, το πιο καθορισμένο και το πιο δυναμικό, υφίσταται την πιο έντονη και συνεχή προσαρμογή η οποία μεταβιβάζεται και περιπλέκεται από το γεγονός ότι πρέπει να είναι μια ανομολόγητη μετατροπή, αόρατη από το γυμνό μάτι”(R.Koolhaas, 1995).19

Ακόμα και οι πιο παλιές της στρώσεις πολλές φορές αλλάζουν. Αν όχι σε μορφή, τότε σε λειτουργία. Ακόμα και στα πιο παλιά στοιχεία μια πόλης μπορεί να παραμένει η μορφή όπως ακριβώς ήταν,η λειτουργία τους όμως,ενδεχομένως να αλλάζει συχνά με αποτέλεσμα η αρχική λειτουργία ενός στοιχείου να μετασχηματίζεται. Ο Rossi αναφερόμενος στο Pallazo della Ragione της Pavoda σχολιάζει το πόσο εντυπωσιακό είναι το πλήθος των λειτουργιών που μπορεί να επιτελεί ένα τέτοιο ιστορικό κτήριο,λειτουργίες οι οποίες είναι μάλιστα ανεξάρτητες από την μορφή του.20 Είναι σημαντικό ακόμα να προσθέσουμε πώς με πολλαπλούς μετασχηματισμούς που μπορεί να υποστεί μια οντότητα σε βάθος χρόνου, από την στιγμή που καταφέρνει και επιβιώνει(επιβιώνοντας εννοούμε να εξακολουθεί να έχει ενεργώ συμμετοχή στην ζωή και την δομή της πόλης) αποκτά ταυτόχρονα μια αναδυόμενη αξία για την πόλη επηρεάζοντας την. Αυτή η αναδυόμενη αξία είναι που επαναφέρει το στοιχείο στην ζωή της πόλης καθιστώντας το ένα παλίμψηστο. Με άλλα λόγια ένα τέτοιου είδους παλίμψηστο ιστορικό κτήριο μπορούμε να ισχυριστούμε πως είναι ένα κτήριο που πέρα από την μορφολογική σημασία του, έχει χρησιμοποιηθεί πολλαπλά και σε βάθος χρόνου από μια πόλη διατηρώντας την αυθεντικότητα της μορφής. Από την άλλη βέβαια μπορεί να είναι ένα κτήριο του οποίου η λειτουργία έμεινε ανεπηρέαστη και διαχρονική όπου και σε αυτή την περίπτωση η αξία είναι ίδιας βαρύτητας. Ακόμα και εδώ όμως κάποιος μπορεί να εντοπίσει μετασχηματισμούς μικρότερου βαθμού. Το να χαρακτηρίζουμε ένα κτήριο ως παλίμψηστο σημαίνει πώς η χρήση του για την πόλη ενδεχομένως επαναπροσδιορίστηκε και άλλαξε ορισμένες φορές.

19 20

σελ.31

Koolhaas, Rem, S,M,L,XL, [1995], Generic City (Η Γενική Πόλη), Rotterdam: 010 Publishers, μετφρ.: Γιάννης Αίσωπος Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press,

Είκ.3 Palazzo Della Ragione- Pavoda

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Βλέπουμε,λοιπόν, πως κάθε οντότητα (πλην μερικών περιπτώσεων που η λειτουργία και η μορφή εξαρχής είχαν και συνεχίζουν να έχουν μεγάλη ιδιαιτερότητα), μετασχηματίζεται σε μεγάλο ή μικρό βαθμό. Μετασχηματισμοί γίνονται σε όλες τις κλίμακες της πόλης με διαφορετικά χρονικά διαστήματα κάθε φορά. Σε περίπτωση που ένα στοιχείο σταματήσει να εξελίσσεται τότε η επιβίωση και η σημασία του για την πόλη εξαρτάται από άλλους παράγοντες όπως θα δούμε παρακάτω. ΜΝΗΜΕΙΟ Η ΕΡΕΙΠΙΟ

Ένα στοιχείο μιας πόλης μπορεί να θεωρηθεί ιστορικό στην περίπτωση της διάρκειάς του στον χρόνο. Είδαμε ότι στην περίπτωση που αυτό επαναπροσδιορίζεται από την πόλη και μετασχηματίζεται σε κάτι λιγότερο η περισσότερο ενεργό για αυτήν ,αυτό το καθιστά ένα παλίμψηστο στον χρόνο το οποίο μπορεί ενδεχομένως να θεωρείτε και μνημείο. Ο Rossi γράφει για το Pallazo della Ragione της Pavoda: “Αυτό το κτήριο χρησιμοποιείται εν μέρει ακόμα και σήμερα και,παρόλο θεωρείται ένα έργο τέχνης αυτό

δεν εμποδίζει να λειτουργεί στο ισόγειό του μια λαϊκή αγορά. Αυτό αποτελεί δείγμα της ζωτικότητάς του”.(A.Rossi, 1991, σελ64)

Στην περίπτωση όμως που οι μετασχηματισμοί σταματήσουν,τότε ένα στοιχείο μένει στάσιμο και αναπαριστά μια παύση. Μνημείο ή ερείπιο; Σύμφωνα με τον A.Rossi αυτό που φαίνεται να αποφασίζει είναι η μορφή. Έτσι, μπορεί ένα ιστορικό κτήριο να πάψει να μετασχηματίζεται, ωστόσο η μορφή να είναι αυτό που θα το καταστήσει ως μνημείο. Ενδεχομένως να είναι εκείνη η ιδιαιτερότητα ή η βαθύτερη ιδέα που ένα στοιχείο αντιπροσωπεύει και έχει τόσο μεγάλη σημασία για την πόλη που αποφασίζει να το θεωρήσει ως κάτι σημαντικό για την ζωή της. Από την άλλη πλευρά το ερείπιο είναι ένα στάδιο ενός στοιχείου που ενώ φαντάζει νεκρό στην ουσία όπως χαρακτηρίζει ο Cattaneo βρίσκεται σε κατάσταση λιποθυμίας (A.Rossi 1991, σελ187).21 Ένα στοιχείο μετατρέπεται σε ερείπιο όταν παύει να έχει κάποιο συγκεκριμένο ρόλο για την πόλη όσον αφορά την λειτουργία του, και παράλληλα όσον αφορά την μορφή του που δεν έχει καμία σημασία. Η πόλη, λοιπόν, δεν χρησιμοποιεί αυτό το στοιχείο και το εγκαταλείπει. Το στοιχείο λοιπόν πέφτει σε αδράνεια και γίνεται ερείπιο. Τα ερείπια λοιπόν δεν είναι νεκρά στοιχεία, είναι αδρανή. Μέχρι τουλάχιστον να καταστραφούν και να διαγραφούν οριστικά περιμένουν την δράση αυτή που με το γράψιμο της θα τα επαναφέρει στην ζωή. Να τονίσουμε εδώ πως ένα ερείπιο μπορεί να προκύπτει από αμέλεια ή από λανθασμένη μεταχείριση και συνεπώς κακή εκτίμηση της αξίας του για μια πόλη. Επιπλέον πολλές οντότητες μετατρέπονται σε ερείπια σκοπίμως επειδή είτε έρχονται σε αντίθεση με την ιδέα της πόλης, είτε είναι ανεπιθύμητα. Αν και μπορούμε να πούμε πως και σε αυτές τις περιπτώσεις συνήθως μετασχηματίζονται σε κάτι το θετικό.

σελ.187

Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press,

Είκ.4 Παρθενώνας, η χρήση του ως εκκλησία

Είκ.6 Φανταστική απεικόνιση από την ανατίναξη του Παρθενώνα

Είκ.5 Παρθενώνας, χρήση ως τζαμί στην τουρκοκρατία

Είκ.7 Ακρόπολη, ερείπιο και μνημείο

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΕΙΣ ΔΙΑΓΡΑΦΩΝ

Θα προσπαθήσουμε τώρα να καταγράψουμε όσο γίνεται κάποιες βασικές μορφές διαγραφής που πραγματοποιούνται στην πόλη. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε πως η έννοια της διαγραφής (όπως είδαμε και στο δεύτερο κεφάλαιο) δεν αποτελεί αρνητική έννοια. Είναι δημιουργική και συνιστά μια πράξη που αποδεικνύει ότι υπάρχει μια κοινωνική εξέλιξη και δυναμική. Η διαγραφή δεν είναι ποτέ απόλυτη και ολοκληρωτική. Μένουν πάντα ίχνη μετά από κάθε διαγραφή τα οποία μαρτυρούν τα γεγονότα είτε με την κυριολεκτική έννοια ως φυσικά ίχνη, είτε με την έννοια της μνήμης αυτού του γεγονότος που ενεργοποιείται με την ανάμνηση. Επιπλέον η διαγραφή οδηγεί σε μια ατέρμονη εξέλιξη και σε έναν συνεχόμενο μετασχηματισμό σε διάφορα επίπεδα και με διάφορες μορφές. Κάθε διαγραφή άλλωστε στην πόλη δημιουργεί χώρο για νέο γράψιμο και νέους μετασχηματισμούς. Μια διαγραφή μπορεί να είναι ακραία και ολοκληρωτική. Στρώσεις της πόλης μπορεί να διαγραφούν ολοκληρωτικά για διάφορους λόγους. Μια περίπτωση θα ήταν επειδή δεν έχει καμία σημασία ο ρόλος τους για την πόλη πλέον και δεν μπορεί να μετασχηματιστεί και να συμβαδίσει με αυτήν άρα αποτελεί πλέον “ξένο σώμα”. Οι λόγοι εδώ συχνά είναι οικονομικοί (εγκαταλειμμένες βιομηχανικές,τουριστικές περιοχές κτλ). Ένας άλλος λόγος μπορεί να είναι ένα γεγονός που οδήγησε σε αυτό το αποτέλεσμα όπως ένας εξωγενής παράγοντας (πόλεμος,απαλλοτρίωση κτλ) ή μια φυσική καταστροφή (πλημμύρα,σεισμός κτλ). Από την άλλη μπορεί αυτή η διαγραφή να γίνεται ηθελημένα από την ίδια την πόλη, στην περίπτωση που αυτή η στρώση ή οντότητα δημιουργεί ασυνέχεια στην πόλη, και είναι ανεπιθύμητη ως κομμάτι ταυτότητας(ένα ίχνος παλαιότερου κατακτητή ή μια δυσφημισμένη περιοχή που εκκενώνεται και εγκαταλείπεται). Ακόμα και σε αυτές τις περιπτώσεις όμως όταν δεν υπάρχουν καθόλου ίχνη η μνήμη του ανθρώπου μπορεί να τα επαναφέρει.

Από την άλλη μια διαγραφή μπορεί να είναι μερικού χαρακτήρα.Μια διαγραφή μπορεί να πραγματοποιείται μέσω μια νέας γραφής πάνω στην παλιά στρώση. Θυμόμαστε την στρατηγική sous rature του Derrida. Με αυτό τον τρόπο μια νέα στρώση γράφεται πάνω σε μια υπάρχουσα με αποτέλεσμα αν αυτό γίνει με δημιουργικό τρόπο να δημιουργήσει μια συνέχεια ανάμεσα στις δύο στρώσεις, μια εξέλιξη και μια διαλεκτική σχέση. Σε αντίθετη περίπτωση ενδέχεται να δημιουργηθούν ασυνέχειες και νεκροί ουδέτεροι χώροι μεταξύ τους. Τα αποτελέσματα πάντως ποικίλουν. Επιπλέον μια οντότητα ή μια στρώση μπορεί να διαγράφεται σε διαφορετικό επίπεδο,διατηρώντας την μορφή του και αλλάζοντας την λειτουργία η οποία διαγράφεται από κάποια άλλη. Εδώ αλλάζει λίγο ή πολύ η σημασία του για την πόλη. Η διαγραφή επομένως σε μια πόλη δεν συνιστά μια έννοια αρνητική ή καταστροφική,είναι μια πράξη που εισάγει νέες στρώσεις σημασίας σε μια πόλη ή δημιουργεί χώρο και προϋποθέσεις για νέα γραψίματα.

Προκύπτει λοιπόν ένα σύνολο πολύπλοκο που τα ίχνη του μπορούν να μας αποκαλύψουν τις διαγραφές που έλαβαν τόπο.

Είκ.8 Μορφή διαγραφής, Ναγκασάκι, πριν και μετά το 1945

Είκ. 9 Μορφή διαγραφής Νέα Υόρκη, πριν και μετά την 11/9

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Γ.3 Ε Ν Α Σ Υ Ν Ο Λ Ο Α Π Ο

ΘΡΑΥΣΜΑΤΑ

ΕΝΑ ΣΥΝΟΛΟ ΑΠΟ ΘΡΑΥΣΜΑΤΑ

Οι πόλεις μεγαλώνουν πάνω στον εαυτό τους, μετασχηματίζονται και εξελίσσονται. Μέσα από αυτήν την διαδικασία κάθε εποχή, κάθε σημαντικό στάδιο για την πόλη αφήνει το ίχνος του το οποίο αποτελεί και μια στρώση. Το αποτέλεσμα, λοιπόν, όπως έχουμε ήδη τονίσει είναι ένα σύνολο από ίχνη αυτών των περιόδων. Πολλές περίοδοι γίνονται διακριτές από τον αρχιτεκτονικό τους χαρακτήρα. Αυτό όμως δεν μπορεί να αποτελέσει βασικό κριτήριο διαχωρισμού και αποκρυπτογράφησης αυτών των στρώσεων καθώς η πόλη εξελίσσεται συνέχεια είτε πολύ είτε λίγο και οι εξελίξεις μπορεί να είναι πολλαπλές και δραματικές ακόμα και σε μια περίοδο που ο μορφολογικός χαρακτήρας μπορεί να είναι ο ίδιος. Η ανάλυση που έγινε πριν βασισμένη στην δουλειά του Aldo Rossi πολύ πιθανόν να βοηθά ιδιαίτερα αυτήν την αποκρυπτογράφηση αν κανείς προσπαθήσει να λάβει υπόψιν του την τους βασικούς συντελεστές αστικοποίησης κάθε περιόδου και να διαχωρίσει ιεραρχίες ανά περίοδο. Έπειτα υπάρχουν τα στοιχεία και οι γραφές που έμειναν ανέγγιχτες και διακρίνονται από μια συνέχεια.Αυτό βέβαια συνιστά μια σύνθετη και με ιδιαίτερες δυσκολίες ανάλυση. Θα αναφερθούμε τώρα σε μια πρόταση που κάνουν οι C.Rowe και F.Koetter.22 Το Collage City είναι η ιδέα τους για μια πόλη που συγκεντρώνει ταυτόχρονα τα χαρακτηριστικά της ουτοπίας και της παράδοσης χωρίς να συγκλίνει σε κάποιο από τα δύο. Παράλληλα όμως είναι ευέλικτο για να είναι διαχρονικό και προσαρμόσιμο σε μελλοντικές καταστάσεις. Η πόλη κολλάζ είναι μια πόλη από θραύσματα, ένα σύστημα με μικρές “σκόρπιες” ουτοπίες από το παρελθόν και το παρόν. Οι συγγραφείς κάνουν την σύγκριση μεταξύ του απόλυτου σχεδιασμού από την μια και του σχεδιασμού με ανόμοια θραύσματα από την άλλη για να παρουσιάσουν τόσο το απολυτό των ουτοπιακών προτάσεων όσο και το χάος του ¨τυχαίου¨.23 Ακολουθούν πολλές αναφορές και συγκρίσεις με σκοπό να διαχωρίσουν το δίπολο απόλυτος έλεγχος και χάος, συνέχειας και καινοτομίας, αναφέρονται στην θεωρία του Levi-Strauss σχετικά με την φύση “Engineer” και “Bricoleur” που αποτελούν και την διπλή φύση του αρχιτέκτονα από το οποίο προκύπτει η ανάγκη συνδυασμού. Η πόλη μουσείο με πρώτο το Παρίσι στα τέλει του 19ου αιώνα από τον Napoleon I όπου η πόλη γίνεται μια “έκθεση της ζωής της πόλης” αποτελεί το σημείο αναφοράς με τυχαία αλλά προσεκτική επιλογή των θραυσμάτων. Η πόλη μουσείο φαίνεται να απαντά σε πολλά προβλήματα καθώς αποτελεί την ενδιάμεση λύση. Είναι φιλόξενη, ποικίλη, φαίνεται να είναι σκεπτική και προβληματισμένη λόγω του μεγάλου αριθμού των “εκθεμάτων” της και συγκεντρώνει πολλαπλότητα σκέψεων. Το μεγάλο

22 23

Rowe, Colin, και Koetter, Fred, [1984] Collage City, Cambridge, Massachusetts: The M.I.T. Press

Αναπτύσσουν μια σύγκριση μεταξύ του κήπου των Βερσαλιών και της Villa Adriana. Η Villa Adriana παρά το γεγονός ότι φαίνεται να αποτελεί το αποτέλεσμα πολλών χεριών (στην περίπτωσή μας κατά κάποιο τρόπο ένα παλίμψηστο φαίνεται να προσφέρει την ευχαρίστηση των πολλών εκπλήξεων).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Η ΠΟΛΗ ΩΣ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ

πρόβλημα που εντοπίζουν οι συγγραφείς σε όλες τις περιπτώσεις διπόλων και απόλυτων προτάσεων είναι το πρόβλημα της ουδετερότητας που φαίνεται να αποτελεί φόβο όλων των προηγουμένων. Η πόλη μουσείο στο σύνολό της είναι μια ουδέτερη πρόταση με πολλές αναπαραστάσεις της παράδοσης. Μια πολυπλοκότητα μέσα σε μια απλότητα και γενικότητα. Αντανακλά τις πολλαπλές σκέψεις των κατοίκων της. Έτσι λοιπόν το Collage City αποτελεί την βέλτιστη για τους συγγραφείς πρόταση καθώς απελευθερώνει την πόλη από το απόλυτο της ουτοπίας και αποτελεί ένα σύνολο θραυσμάτων τα οποία είναι δυναμικά και αλλάζουν. Η πόλη μπορεί να κατασκευάζει, να διαβάζει και να αναπροσαρμόζει νοήματα μέσω θραυσμάτων τα οποία είναι στρατηγικά τοποθετημένα στον ιστό της. Στην περίπτωσή μας βέβαια τα θραύσματα είναι αποτέλεσμα βάθους χρόνου και επάλληλων στρώσεων ιστορίας. Αλλά παρόλα αυτά η στρατηγική τους διάταξη μέσα από μια ιδέα σίγουρα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στο σύνολο της πόλης παλίμψηστου και μέσω αυτής το σύνολο μπορεί να αναλυθεί και να αποκρυπτογραφηθεί. Είναι καλό όπως τονίζει και ο K.Lynch να υπάρχει μια αναρχία στα πλαίσια μιας τάξης(K.Lynch, 1960). ΣΥΝΕΧΕΙΑ-ΑΣΥΝΕΧΕΙΑ (ΠΑΛΙΟ ΚΑΙ ΝΕΟ) Για να καταλάβουμε τις συνέχειες και ασυνέχειες που παρουσιάζουν οι στρώσεις της πόλης θα πρέπει να εστιάσουμε στα στοιχεία εκείνα που παρουσιάζουν μια διάρκεια στην ιστορία της. Θα μας βοηθούσε εδώ να καταλάβουμε ποια στοιχεία είναι αυτά που παραμένουν αναλλοίωτα στον χρόνο και κατά κάποιο τρόπο λειτουργούν σε διάρκεια επηρεάζοντας την ζωή της πόλης σε βάθος χρόνου και ενοποιώντας το παρόν με το παρελθόν. Ενδιαφέρουσα φαίνεται να είναι η δουλειά του Μ.Poete και του Lavedan οι οποίοι ασχολούνται με αυτό που ο Rossi ονομάζει θεωρία της διάρκειας.24O M.Poete ασχολείται με τους αστικούς συντελεστές ως κατεξοχήν οντότητες διάρκειας.25 Και αυτοί ακριβώς οι συντελεστές αποτελούν κατά κάποιο τρόπο τις σταθερές στην εξέλιξη της πόλης. Ο Rossi φέρνει το παράδειγμα του δρόμου. Ο δρόμος,που είναι προϊόν σχεδιασμού τις περισσότερες φορές, μένει αναλλοίωτος ενώ αντίθετα οι όψεις των κτηρίων πάνω από τον δρόμο είναι κάτι πολύ πιο μεταβλητό. Ο Lavedan από την άλλη θεωρεί την διάρκεια ως το γενεσιουργό στοιχείο του σχεδίου της πόλης θεωρώντας πως η ανάλυση της έννοιας αυτής μπορεί να οδηγήσει στην εξαγωγή συμπερασμάτων για τον τρόπο που διαμορφώνεται ο χώρος της πόλης.26 Ο A.Rossi έπειτα τονίζει πώς η διάρκεια βασίζεται

Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σσ.

25 26

ό.π. σελ.50

50,51,61

ό.π. σελ.51

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

ουσιαστικά στην διαφορά ανάμεσα στο παρελθόν και στο μέλλον που όπως αναφέρει είναι ότι το παρελθόν βιώνεται εν μέρει στο παρόν. Έτσι καταλαβαίνουμε πως δεν είναι δυνατόν να προβλεφθεί εξαρχής αν ένα στοιχείο πρόκειται να έχει διάρκεια χρόνου. “Η διάρκεια είναι το στοιχείο του παρελθόντος, που εξακολουθεί να αποτελεί τμήμα των τωρινών βιωμάτων μας”.27(A.Rossi 1991, σελ.62)

Σύμφωνα με τον A.Rossi μόνο ο εντοπισμός των στοιχείων που διαρκούν και η εξέτασή τους έξω από την λειτουργία τους(η οποία διαρκώς αλλάζει) είναι αυτή που μπορεί να διαφοροποιήσει το παρελθόν από το παρόν. Ταυτόχρονα όμως είναι και αυτά τα στοιχεία που δημιουργούν μια συνέχεια στην ιστορία της πόλης. Εδώ το βασικό στοιχείο που συγκεντρώνει όλη την διάρκεια και την συνέχεια είναι καθαρά η μορφή που παραμένει αναλλοίωτη σε βάθος χρόνου. Οι λειτουργίες μπορεί να μεταλλάσσονται (και όπως δείξαμε προηγουμένως αποτελεί και προϋπόθεση για την επιβίωση),αλλά η μορφή παραμένει ως δείκτης του παρελθόντος που συνυπάρχει με το παρόν. Ο Α.Rossi αναφέρει για το Pallazo della Ragione της Pavoda: “Εδώ η διάρκεια δεν σημαίνει μόνο ότι μέσα από αυτό το μνημείο μπορεί κανείς, ακόμα και σήμερα,να

διακρίνει την μορφή του παρελθόντος, αλλά σημαίνει επιπλέον και ότι αυτή η φυσική μορφή του παρελθόντος απόκτησε διάφορες λειτουργίες, συνέχισε να λειτουργεί επιδρώντας στον αστικό περίγυρο και αποτελεί γι αυτόν ακόμα και σήμερα ένα σημαντικό σημείο”.28(Α.Rossi 1991 σελ.64)

Πώς όμως προκύπτει η συνέχεια μεταξύ των στρώσεων; Πως η μια στρώση διαδέχεται την άλλη χωρίς να υπάρχει αποπροσανατολισμός και καταλαβαίνουμε ότι τόσο η μια όσο και η άλλη αναφέρονται στην ίδια πόλη και στην ίδια ιδέα; Ας κάνουμε κάποιες σκέψεις με βάση τα παραπάνω. Ενδεχομένως και μέσα από αυτά τα δυναμικά στοιχεία τα οποία μετασχηματίζονται διατηρώντας παράλληλα σταθερή την μορφή τους, η οποία με την σταθερότητά της αποτελεί το σημείο αναφοράς γύρω από το οποίο θα αναπτυχθούν νέες στρώσεις και εξαιτίας αυτής της μορφολογικής σταθερότητας, οι στρώσεις αυτές μπορούν να αναφερθούν σε αυτά. Έτσι, οι στρώσεις ορίζονται με βάση αυτά τα σημεία αναφοράς είτε ως κάτι μεταγενέστερο που φαίνεται να είναι σε άρρηκτη σχέση με αυτό είτε ως κάτι προγενέστερο το οποίο φαίνεται ξεκάθαρα πως αγνοεί το σημείο αναφοράς και δεν έχει καμία σχέση με αυτό. Ο Lowenthal αναφέρεται στην λέξη κληρονομιά ως “η χρήση του παρελθόντος με σύγχρονο τρόπο” (Α.Orbasli, 2000). Αν, λοιπόν, αυτήν την κληρονομιά μπορούσαμε να την προσωποποιήσουμε σε ορισμένες οντότητες που διαρκούν στην πόλη (μετασχηματιζόμενες ωστόσο σε διαφορετικό βαθμό), πολύ πιθανόν να εντοπίζαμε και τα βασικά σημεία όπου στην πόλη φαίνεται να αναπτύσσεται ένας ουσιαστικός διάλογος με το παρελθόν οδηγώντας την πόλη σε μετασχηματισμούς οι οποίοι να αποτελούν το φυσικό προϊόν αυτού του διαλόγου. Τις επόμενες στρώσεις σε πλήρη συνέχεια με τις παλιές.

27 28

ό.π. σελ.62 ό.π. σελ.64

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Η ΠΟΛΗ ΩΣ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ

Οι C.Rowe και F.Koetter χαρακτηρίζουν πως “το μέλλον είναι έμβρυο του παρόντος” και ότι αναδύεται με μια φυσική συνέχεια τονίζοντας πως πρέπει να υπάρχει μια σκεπτική αντιμετώπιση και επεξεργασία του. Μπορούμε να προβλέψουμε τον μέλλον, τουλάχιστον σύμφωνα με την φυσική ροή του, καθώς η κοινωνία είναι ένα σύνολο που “δεν πρέπει να διακόπτεται” όπως χαρακτηριστικά δηλώνουν. Οι περισσότερες ουτοπικές λύσεις όπως πάντα οδηγούσαν την πόλη στην εξάπλωση και απομακρύνονταν από το υπάρχον πρόβλημα με την ελπίδα μιας ουτοπικής τελειότητας άνευ προηγουμένου. Αντίθετα οι συγγραφείς σχολιάζουν πως αυτή η εξάπλωση και η συνεχόμενη αλλαγή ιδεών που συνοδεύονται πάντα με μια δόση απολύτου στην ουσία αποτυγχάνουν γιατί η ουσιαστική λύση ίσως πρέπει να αναπτυχθεί και να ωριμάσει κυριολεκτικά πάνω στο πρόβλημα (C.Rowe και F.Koetter, 1984).29 Οι συγγραφείς τονίζουν με άλλα λόγια πως η πραγματική και φυσιολογική συνέχεια μια πόλης πραγματοποιείται όταν η ήδη υπάρχουσα πόλη μετασχηματίζεται αντί να εξαπλώνεται. Τονίζουν έτσι την ανάγκη που έχει μια πόλη να συνδέει ταυτόχρονα (ως χωρικό βίωμα) το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον μιας κοινωνίας.Ακόμα και όταν αυτή η συνέχεια διακόπτεται η κοινωνία που επιβιώνει τείνει να την επαναφέρει: “Το φυσικό περιβάλλον είναι μια ενσάρκωση του χρόνου. Είναι επιτακτικό για τις αισθήσεις μας για την

ταυτότητα και την συνέχειά μας,για την αίσθηση ενότητας με το παρελθόν μας και ως εκ τούτου με το μέλλον μας. Ωστόσο όπως και στην Πολωνία, το μεγαλύτερο τμήμα της συνειδητής δημόσιας διατήρησης του περιβάλλοντος έγινε με τέτοιο τρόπο που στενεύει διαστρεβλώνει το παρελθόν που διασπούσε την συνέχεια της ατομικότητας και συλλογικότητας”(Κ.Lynch, 1975).30

ΠΥΡΗΝΕΣ-ΙΕΡΑΡΧΙΕΣ-ΑΝΑΓΝΩΣΗ Τα πρωτογενή στοιχεία σύμφωνα με τον Α.Rossi μπορεί να αποτελέσουν βασικό πυρήνα συγκέντρωσης. Τα στοιχεία αυτά και ιδιαίτερα τα μνημεία όπως είπαμε και προηγουμένως αποτελούν ιεραρχικά στοιχεία για το σύνολο της πόλης. Αλλά γενικότερα τα πρωτογενή στοιχεία χαρακτηρίζονται από αυτήν την ατομικότητα. Επιδρούν σε άλλες στρώσεις και είδαμε πως κατά κάποιο τρόπο αποτελούν τα σταθερά σημεία αναφοράς και τους σταθμούς αυτής της εξέλιξης. Ποιες είναι όμως οι ιεραρχίες μέσα στο παλίμψηστο της πόλης; Αν λάβουμε υπόψιν τα παραπάνω μπορούμε να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι η ιεραρχία του παλίμψηστου της πόλης συγκεντρώνεται σε αυτά τα πρωτογενή στοιχεία. Όμως το παλίμψηστο συνιστά ένα πολύπλοκο σύνολο,με πολύπλευρους τρόπους ανάγνωσης και χωρίς σαφείς ιεραρχίες. Οι ιεραρχίες παρουσιάζονται όταν αναλύουμε την κάθε στρώση ξεχωριστά, ή μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή εξέλιξης. Ένα μνημείο για παράδειγμα ιεραρχεί την περιοχή του και στον χρόνο που αυτό δρα. Μια πόλη έχει μνημεία για κάθε σημαντική εποχή της. Δεν υπάρχει επικρατέστερη αντιθέτως υπάρχει το σύνολο. Ενδεχομένως να ήταν λανθασμένο να συγκεντρώνεται όλη η σημασία σε μόνο ένα μνημείο γιατί τότε η πόλη το καθιστά ως το βασικό συντελεστή της και αυτή θα της έδινε μια μονόπλευρη διάσταση που αντιτίθεται με την λογική του

29 30

Rowe, Colin, και Koetter, Fred, [1984] Collage City, Cambridge, Massachusetts: The M.I.T. Press

Lynch, Kevin, [1995], City Sense and City Design: Writings and Projects of Kevin Lynch, Banerjee, Tridib, και Southworth, Michael, (επιμ.), Cambridge, Massachusetts: The M.I.T. Press σελ.628

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

παλίμψηστου. Τότε η πόλη δεν περιέχει πολλές εποχές αλλά μια στιγμή την οποία θα αναπολεί χωρίς να μπορέσει ποτέ να κοιτάξει μπροστά. Τα μνημεία βρίσκονται στις πόλεις μας για να μας υπενθυμίζουν κάτι που ήμασταν κάποτε και ένα κομμάτι από αυτό που ήμαστε τώρα. Διαφορετικά ζούμε για το τότε και η πόλη στρέφεται γύρω από την νοσταλγία και την αναπόληση και μόνο.Ο Α.Rossi αναφέρει: “Στην πόλη δεν υπάρχουν άμορφες ζώνες ή εκεί που υπάρχουν,είναι στιγμές μια διαδικασίας

μετασχηματισμού,παρουσιάζουν, σαν να λέμε, τις νεκρές στιγμές της δυναμικής της πόλης” (Α.Rossi, σελ133).31

Για τον Α.Rossi o χαρακτήρας της πόλης συγκεντρώνεται ακριβώς στις εντάσεις μεταξύ περιοχών και στοιχείων. Αυτές οι εντάσεις προκύπτουν από τις διαφορές μεταξύ των στοιχείων της πόλης και κατά κύριο λόγο από την διαφορά των εποχών προέλευσης του καθενός. Έτσι συμπεραίνουμε πως η σχέση μεταξύ των στρώσεων διαδραματίζει έναν σημαντικό παράγοντα στην διαμόρφωση του χαρακτήρα της πόλης. Η πόλη είναι ένα σύνολο από εποχές που αντανακλώνται στην μορφή της. Εποχές που διατηρούνται, εποχές που δεν μπόρεσαν να διαγραφούν ποτέ, εποχές που προσπάθησαν να ξεπεράσουν τις προηγούμενες, όλες γίνονται φανερές μέσα από το παλίμψηστο της πόλης που φανερώνει αυτήν την τόσο πολύπλοκη και δυναμική φύση. Κάνουμε μια παρένθεση σε αυτό το σημείο για να φέρουμε ξανά την πρόταση του Collage City του C.Rowe και του F.Koetter. Καθώς αναλύουν την πρότασή τους αναφέρονται σε ένα δίπολο που ενδεχομένως να προκύπτει μεταξύ της δομής της πόλης και των γεγονότων της(Scaffond and Exhibit). Παραδείγματα όπου η δομή ήταν το γεγονός (μοντερνισμός) και το γεγονός ξεπερνούσε και επικάλυπτε την δομή (Dysneyland) είναι περιπτώσεις που οι συγγραφείς προσπαθούν να βάλουν στην άκρη και να βρεθούν στο ενδιάμεσο όπου υπάρχουν συνεχόμενες μεταμορφώσεις και μια “ανακύκλωση μηνυμάτων και εννοιών” που κατά την γνώμη τους αναδεικνύει και τα δύο, δομή και γεγονός (C.Rowe και F.Koetter, 1984).32 Ανάγοντας τα παραπάνω στην πόλη παλίμψηστο ίσως η ιεραρχία μεταξύ δομής της πόλης και πυρήνων όπως τους αναφέρει και ο Rossi να πρέπει να είναι αμφίδρομη. Δεν είναι βέβαιο αν θα ήταν επιθυμητή η επικάλυψη της δομής της πόλης κάτω από την ένταση και την σημασία των πυρήνων με τον ίδιο τρόπο που δεν θα ήταν επιθυμητό να υπερισχύσει μία στρώση ιστορίας σε βάρος μιας άλλης. Έχει μεγάλο ενδιαφέρον να αναφερθούμε εδώ στον τρόπο με τον οποίο κωδικοποιείται η πόλη και γίνεται αντιληπτή ως αντικείμενο πλέον και όχι ως υποκείμενο. Ο K.Lynch προσπαθώντας να ορίσει από την σκοπιά του κάτοικου μιας πόλης το πως αντιλαμβάνεται και κωδικοποιεί-οικειοποιείται μια πόλη(η μελέτη γίνεται σε αμερικάνικες πόλεις). Αξίζει να τονίσουμε εδώ πως πολλές στρώσεις του παλίμψηστου υπακούν σε ορισμένους κανόνες οι οποίοι μπορεί να είναι σχέδια πόλεων που παραμένουν σταθερά. Δεν θα επιμείνουμε στην μελέτη του Lynch συγκεκριμένα, αυτό που μας ενδιαφέρει είναι το ζήτημα της αναγνωσιμότητας που θέτει ως μια πράξη που σχετίζεται με τον χρόνο παρατήρησης ενός αντικειμένου.

Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press,

Rowe, Colin, και Koetter, Fred, [1984] Collage City, Cambridge, Massachusetts: The M.I.T. Press, σελ.136

σελ.133

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Η ΠΟΛΗ ΩΣ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ

Η ανάγκη να μπορούμε να αναγνωρίζουμε και να κωδικοποιούμε το περιβάλλον μας είναι απαραίτητο για την εύκολη και γρήγορη κίνηση μέσα σε αυτό. Αλλά πέρα από αυτό για το Lynch ένα κωδικοποιημένο περιβάλλον μπορεί να αποτελεί σημείο αναφοράς και να μας δίνει δυνατότητα για παραπέρα ανάλυση. Είναι προφανές πως μόνο όταν γνωρίζουμε καλά κάτι μπορούμε να εμβαθύνουμε. Έτσι μια καθαρή εικόνα μιας πόλης όπως την αναφέρει είναι προϋπόθεση για την οικειοποίηση και ωρίμανση της γνώσης της. Επιπλέον πολύ σημαντικό ρόλο παίζει και ο χαρακτήρας που προέρχεται από την ιδιαιτερότητας της εικόνας αυτής. Ένας χώρος κωδικοποιείται όταν η εικόνα του είναι “καθαρή” μνημονεύεται όμως και αποκτά ιδιαιτερότητα συνοδεύεται από έναν ξεχωριστό χαρακτήρα. “Πρέπει να αναγνωριστεί πως υπάρχει μια γοητεία στην αμηχανία του λαβύρινθου ή του απροόπτου μέσα

στο περιβάλλον. Πολλοί από μας απολαμβάνουν το Σπίτι με τα κάτοπτρα και υπάρχει μια γοητεία στους ανέντιμος δρόμους της Βοστόνης”(Κ.Lynch, 1960).33

Το παλίμψηστο της πόλης είναι ένα σύνολο από στρώσεις που μπορεί να οδηγήσει στο απόλυτο χάος με αποτέλεσμα να προκύπτει μεγάλη δυσκολία στην ανάγνωσή του. Δεδομένου του ότι οι στρώσεις αντιπροσωπεύουν επιθυμίες για μορφές και στάδια της πόλης είναι ιδιαίτερα σημαντικό να εστιάζουμε και να αναγνωρίζουμε την βαθύτερη αλήθεια του υποκειμένου, τις βασικότερες αρχές και ιδέες που συνοδεύουν κάθε στρώση. Υπάρχουν περιπτώσεις που οι στρώσεις δεν έχουν συνεχή σχέση μεταξύ τους. Σε αυτή την περίπτωση η ανάγνωση και η κωδικοποίηση της πόλης γίνεται πιο σύνθετη και απαιτεί παραπάνω ανάλυση. Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι όλη αυτή η πολυπλοκότητα μπορεί να κωδικοποιηθεί από τον κάτοικο έπειτα από οικειοποίηση. ΤΥΧΑΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του παλίμψηστου της πόλης που προκύπτει μέσα από την πολλαπλότητα και πολυπλοκότητα των στρώσεων του είναι ορισμένα “ενδιάμεσα σημεία” όπου ο χώρος παρουσιάζει μια τυχαιότητα, κάτι το οποίο δεν μπορεί να προβλεφθεί και ως εκ τούτου μπορεί να βιωθεί μόνο μέσα στον χώρο και είναι πάντα κάτι το απροσδόκητο. Για την D.Μassey υπάρχει πάντα ένα στοιχείο που μπορεί να προκαλέσει “χάος”. Αναφερόμενος στην πόλη η Massey αναφέρει αυτούς τους ¨τυχαίους” χώρους να αποτελούν μια πολύ ενδιαφέρουσα ιδιαιτερότητα και από άλλους να εκλαμβάνονται ως χώροι που χαρακτηρίζονται από αναρχία και από άλλους να εκλαμβάνονται ως χώροι απόλυτα σε τάξη.Μια λαϊκή αγορά για παράδειγμα που είναι ένας χώρος που εκ πρώτης άποψης φαντάζει χαώδης συνοδεύεται από τις δικές του αρχές και την δικιά του οργάνωση. Προφανώς εδώ έχουμε να κάνουμε με μια γραφή περιστασιακού χαρακτήρα και κάτι τέτοιο είναι αναμενόμενο αλλά αυτό που θέλει εδώ να τονίσει η D.Massey είναι αυτό το δίπολο μεταξύ τάξης και χάους που μπορεί να ερμηνευτεί αμφίπλευρα.34 Ο Sadler από την άλλη αναφερόμενος στην πόλη και τα σημεία αυτά αναφέρει πώς αυτού του είδους οι χώροι έχει υπάρξει κατά τύχη (σοκάκια,γκέτο κτλ.) και παρά την τυχαία ύπαρξή τους,τέτοιου είδους χώροι

33 34

Lynch, Kevin, [1960], The image of the city, Cambridge Massachusetts: M.I.T. Press, σελ. 5 Massey, Doreen, [2005], For Space, London: SAGE Publications, σελ. 111-117

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ παίζουν κυρίαρχο ρόλο στην εντύπωσή μας για έναν χώρο(D.Massey, 2005). Ο B.Tschumi για μια δουλειά του σχολιάζει πως η πόλη είναι ένα σύνολο από χώρους θραύσματα που συνοδεύονται από τυχαιότητα (D.Massey, 2005).35Και ένας βασικός λόγος που αυτό συμβαίνει για την Massey είναι από την μία η δυσκολία πρόβλεψης αυτών των καταστάσεων που θα προκύψουν και από την άλλη η αβεβαιότητα με την οποία κατά κάποιο τρόπο πραγματοποιείται ο μετασχηματισμός και η εξέλιξη της πόλης. Ο Lechte από την άλλη θεωρεί πως αυτή η τυχαιότητα προκύπτει από την “τομή” δύο ή περισσότερων κρίκων μίας αλυσίδας αιτιών(στην περίπτωσή μας στρώσεων). Υπάρχει ένα χάος που προκύπτει από μια τάξη (ή και πολλές). Ο Lynch τονίζει πως τα στοιχεία έκπληξης μέσα στην πόλη είναι επιθυμητά μόνο όταν δεν συνοδεύονται από τον κίνδυνο να χάσουμε τον προσανατολισμό μας. Το στοιχείο της έκπληξης πρέπει να είναι αντιληπτό στα πλαίσια της κωδικοποίησης και της τάξης. Επιπλέον πρέπει το ίδιο να συνοδεύεται από αρχές και ιεραρχίες.” Απόλυτη αναρχία χωρίς καμία συνοχή δεν είναι ποτέ επιθυμητή”.(K.Lynch 1960)36 Στην περίπτωσή μας λοιπόν ίσως αυτή η τυχαιότητα θα λέγαμε πως προκύπτει από τους συνδυασμούς και τα σημεία τομής μεταξύ των στρώσεων. Εκεί που η μια συναντά την άλλη και ανάμεσά τους εμφανίζεται ξαφνικά ένας χώρος που κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει. Ακόμα και στην περίπτωση που οι στρώσεις τοποθετηθούν έτσι ώστε να συνιστούν μια συνέχεια κανείς δεν γνωρίζει τι εμπειρίες χωρικές μπορεί να προσφέρουν οι ενώσεις τους. Και ενδεχομένως αυτό να αποτελεί ένα από τα πιο χαώδη και πλούσια χαρακτηριστικά του παλίμψηστου της πόλης.

35 36

ό.π, σελ. 111-117

Lynch, Kevin, [1960], The image of the city, Cambridge Massachusetts: M.I.T. Press, σελ. 6

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Σε αυτό το κεφάλαιο αφού μελετήσαμε την πόλη ως παλίμψηστο, θα προσπαθήσουμε να οργανώσουμε τις σκέψεις μας γύρω από την ταυτότητα που προκύπτει μέσω της κατασκευής. Η ταυτότητα της πόλης είναι κάτι το οποίο αφορά όπως θα δούμε όχι μόνο το κτιστό περιβάλλον αλλά πηγάζει από την βασική ιδέα που μορφοποιεί αυτό που αντιλαμβανόμαστε στον χώρο. Η ταυτότητα είναι κάτι που κατασκευάζεται και εξελίσσεται μαζί με τον μετασχηματισμό της πόλης. Είναι δηλαδή σε διαρκή σχέση με την πόλη και συνεχώς επαναπροσδιορίζεται. Στην συνέχεια του κεφαλαίου θα αναφερθούμε στην διαδικασία σχεδιασμού που λαμβάνει υπόψιν αυτούς τους μετασχηματισμούς και μετέχει σε αυτήν την διαδικασία και πώς κατά κάποιο τρόπο η σύνθεση και ο σχεδιασμός μπορούν να αποτελέσουν αφετηρίες για τον επαναπροσδιορισμό, την συνέχεια, και την έμφαση αυτής της διαδικασίας.

Δ.1 Τ Α Υ Τ Ο Τ Η Τ Α Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ Η ταυτότητα μιας πόλης αναφέρεται σε κάτι πέρα από το κτισμένο σύνολο. Πέρα από τους ανθρώπους και τα χαρακτηριστικά τους μεμονωμένα. Όπως κάθε παλίμψηστο έτσι και η πόλη αφορά ένα υποκείμενα που μετασχηματίζεται και διαμορφώνεται συνεχώς. Ορίσαμε ως υποκείμενο της πόλης στο προηγούμενο κεφάλαιο εκείνα τα βαθύτερα πιστεύω και έναν συλλογικό τρόπο ζωής η κουλτούρα που συνοδεύει κάθε κοινωνία. Μια αρχή, ένα σύνολο από ιδέες που διαμορφώνουν μια κοινωνία και εκφράζονται με πολλούς τρόπους ένας από τους οποίους είναι και η πόλη ως κτιστό γεγονός. Θυμίζουμε τόσο τον χωρικό μύθο του φιλοσόφου Yi-Fu Tuan, όσο τον Eisenman που προσπαθεί να ορίσει την μεταφυσική της αρχιτεκτονικής, όσο και τον Levi-Strauss που μιλάει για την πόλη ως αντικείμενο φύσης, υποκείμενο πολιτισμού. Όλες αυτές οι αναφορές και οι χαρακτηρισμοί αναγνωρίζουν μια βαθύτερη ύπαρξη που κρύβεται πίσω από τα κτήρια μια πόλης η οποία είναι και το αντικείμενο κάθε εξέλιξης και αυτό που δέχεται τις δυνάμεις και τις γραφές-διαγραφές και διαμορφώνεται στο βάθος του χρόνου. Για τη συγγραφέα S.Springgay η ταυτότητα συνιστά μια διαδικασία ανταλλαγής και σύγκρουσης, που παράγει νοήματα μέσα σε έναν χώρο.1 Αυτή η διαδικασία όμως αφορά ένα βασικό στοιχείο που αλλάζει, ένα υποκείμενο.

1 Springgay, Stephanie, Pensilvania State University, An Intimate Distance:Youth Interrogations of Intercorpoeal Cartography as Visual Narrative Text, Journal of the Canadian Association for Curriculum Studies, Volume 3, Number 1, Fall 2005 βλ. http://www. jstor.org/discover/10.2307/20715447?uid=3738128&uid=2129&uid=2&uid=70&uid=4&sid Τελευταία επίσκεψη: 20/6/2012

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ

Αυτό το υποκείμενο γίνεται ιδιαίτερο, ξεχωριστό και αποκτά ως εκ τούτου μια δικιά του ταυτότητα. Καμία πόλη άλλωστε μέχρι στιγμής δεν εμφανίστηκε χωρίς την δικής της ιδιαιτερότητα (A.Rossi, 1991).2 Κάθε πόλη που είναι η ιδέα των ανθρώπων της για το τι είναι πόλη, γεννάται και εξελίσσεται με διαφορετικό τρόπο και αυτή η διαφορετικότητα είναι και ένα βασικό χαρακτηριστικό της. Η ταυτότητα λοιπόν, δεν αναφέρεται στα κτήρια ή στους ανθρώπους αποκλειστικά. Προκύπτει και αναφέρεται σε βάθος χρόνου σε μια ιδέα των ανθρώπων για την πόλη η οποία και την γέννησε. Η ίδια ιδέα που κατασκεύασε τα κτήρια της πόλης, ή ίδια ιδέα που την μετασχημάτισε και μετασχηματίστηκε ταυτόχρονα, αποτελεί και την ουσία της ταυτότητας της. ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ Κάθε μετασχηματισμός του υποκειμένου οδηγεί και στον μετασχηματισμό της ταυτότητάς του. Ως εκ τούτου με τον ίδιο τρόπο που ένα υποκείμενο κατασκευάζεται, ομοίως η ταυτότητά του γίνεται αντικείμενο κατασκευής. Ο J.Corner γράφει πώς η αρχιτεκτονική (κτιστή πόλη) αποτελεί ταυτόχρονα καθρέπτη μιας κοινωνίας και ένα εργαλείο διαμόρφωσης της κουλτούρας και της ταυτότητάς της. Με τον ίδιο τρόπο ο αμερικανός συγγραφέας St.Brand γραφεί χαρακτηριστικά: “Πρώτα μορφοποιούμε τα κτήρια μας, έπειτα μορφοποιούμαστε από αυτά.” (W. Churchill)

“Πρώτα μορφοποιούμε τα κτήρια μας, έπειτα μορφοποιούμαστε από αυτά, έπειτα η διαδικασία επαναλαμβάνεται” (St.Brand, 1943), κάνοντας εμφανές πώς η ταυτότητα είναι κάτι το οποίο κατασκευάζεται

και μετασχηματίζεται ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που μετασχηματίζεται η μορφή μιας πόλης. Οι προθέσεις μας αντανακλώνται στην κατασκευή της πόλης, στις διαγραφές και τις γραφές που γίνονται. Κάθε αλλαγή και μετασχηματισμός συνοδεύονται ή είναι το αποτέλεσμα μια πρόθεσης. Σε αυτές τις περιπτώσεις η ταυτότητα δεν προκύπτει αλλά αντιθέτως επιδιώκεται και καθορίζει μετασχηματισμούς του υποκειμένου προκειμένου να πραγματοποιηθεί.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΜΟΡΦΗ Το κτιστό περιβάλλον της πόλης αποτελεί ιδιαίτερα σημαντικό φορέα ταυτότητας. Αυτή η κατασκευή η εικόνα, η μορφή συνοδεύεται σχεδόν πάντα από μια ιδιαιτερότητα, μια αρχιτεκτονική. Άλλωστε η αρχιτεκτονική πάντα αποτελούσε έναν μέσο για τον σχηματισμό και την ενίσχυση πολιτιστικής κοινωνικής και ατομικής ταυτότητας. Ο A.Rossi υποστηρίζει πώς βασικό σημείο της διάρκειας των αστικών συντελεστών της πόλης (ένας βασικός φορέας ταυτότητας) είναι η μορφή τους η οποία τους δίνει ιδιαιτερότητα. Για τον A.Rossi η αρχιτεκτονική είναι αναπόσπαστο μέσω έκφρασης και χαρακτηριστικό γνώρισμα μιας πόλης:

σελ. 136

Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press,

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

“Αλλά ένας λαός μπορεί να είναι ευχαριστημένος με ένα Stonehenge μόνο αν δεν έχει ακόμα αισθανθεί την ανάγκη να εκφραστεί μέσα από τη μορφή (...). Έτσι ο χαρακτήρας ολόκληρων εθνών πολιτισμών και εποχών, διαφαίνεται μέσα από το σύνολο των αρχιτεκτονικών έργων τους που αποτελεί το εξωτερικό τους περίβλημα”(A. Rossi, 1991, σελ.192).

Ο C.Rowe τονίζει από την άλλη πώς για τον αρχιτέκτονα ενδεχομένως πάντα η ηθική υπόσταση και ο χαρακτήρας μια “καλής” κοινωνίας ήταν κάτι που η αρχιτεκτονική της πόλης έπρεπε να τονίζει και να ισχυροποιεί. Η ταυτότητα της πόλης, λοιπόν, είναι άμεσα συσχετισμένη με την εικόνα της πόλης, την μορφή της και την αρχιτεκτονικής της.Η ταυτότητα και ο χαρακτήρας τόσο ενός κτηρίου μεμονωμένα ή ενός χώρου όσο και μιας πόλης προκύπτει μέσα από μια διαφορετικότητα δηλαδή μέσα από μια ιδιαιτερότητα και μοναδικότητα που παρουσιάζει. Ο K.Lynch θεωρεί πως η ταυτότητα ενός αντικειμένου προκύπτει από την διαφοροποίησή του από άλλα αντικείμενα και πως αυτή η διαφορά είναι που δίνει νόημα και έναν ισχυρό χαρακτήρα. Έτσι, όπως περιγράφει, ένα βουνό μέσα σε μια πεδιάδα αποκτά ιδιαιτερότητα και σημασία γίνεται διακριτό και αναδεικνύεται μέσα στο περιβάλλον του. Με αντίστοιχη λογική μπορούμε να καταλάβουμε πως μέσα στην πόλη στοιχεία-στρώσεις μπορούν να αποκτούν ιδιαίτερο χαρακτήρα από το περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται. H D.Massey κάνει λόγο για τον σχηματισμό ταυτότητας ως μια ιστορική εξέλιξη (ως μια διαδικασία γραφών και ως εκ τούτου στρώσεων στην περίπτωσή μας) μέσω της οποίας τα μέρη του κόσμου διαχωρίζονται και παράλληλα συνδέονται.3 Έτσι, λοιπόν, η ταυτότητα κάθε πόλης μπορούμε να ισχυριστούμε πως προκύπτει μέσα από μια πορεία και μετασχηματισμούς που μαρτυρούν την ιδιαιτερότητα της και τον τρόπο με τον οποίο η ίδια η πόλη αντιδρά σε μια γενικότερη εξέλιξη της ιστορίας. Κάθε πόλη διαμορφώνεται επηρεάζεται-επηρεάζει την εξέλιξη της ιστορίας και ως εκ τούτου αυτό την διαχωρίζει.

ΣΤΡΩΣΕΙΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ ΠΑΛΙΟ ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ Η Πόλη ως παλίμψηστο συνιστά όπως είπαμε ένα σύνολο από στρώσεις ιστορίας. Αυτές οι στρώσεις είναι ίχνη του παρελθόντος που συνυπάρχουν με το παρόν και δημιουργούν μια συνέχεια. Αποτελούν δείκτες μιας προϋπάρχουσας πραγματικότητας η οποία έρχεται σε μια διαλεκτική σχέση με το παρόν και ως εκ τούτου πραγματοποιείται μια συνέχεια. Το κτιστό παρελθόν μιας πόλης αποτελεί ιστορικό ντοκουμέντο της όχι όμως απαραίτητα και ένα κληρονομικό στοιχείο. Η κληρονομιά είναι μια έννοια που ενέχει μια δυνατότητα συνέχειας από μια γενιά σε μια επόμενη. Δεν αποτελεί μόνο ένα σύνολο στοιχείων που μεταδίδεται, αλλά αποτελεί ένα σύνολο στοιχείων που μια

Massey, Doreen, [2005], For Space, London: SAGE Publications, σελ,130-133

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

γενιά οφείλει να σέβεται να εκτιμά και να βιώνει με ιδιαίτερο τρόπο (Α.Orbasli, 2000).4 Ταυτόχρονα αποτελεί μια αίσθηση διαφορετική για κάθε άτομο σχετικά με την σχέση του με έναν τόπο και την συνέχειά του (Millar, 1995). O καθηγητής στον τομέα της διαχείρισης της κληρονομιάς Ashworth από την άλλη αναφέρεται στην κληρονομιά ως τη σύγχρονη χρήση του παρελθόντος (Ashworth 1997). Έτσι η κληρονομιά χαρακτηρίζεται από τον Orbasli ως μια συσσωρευτική εμπειρία και ως μια εκπαιδευτική συμπλοκή και διαλογισμός με προηγούμενες γενιές καθώς επίσης και μια μορφοποίηση του γενικότερου πνεύματος μιας κοινωνίας. Έτσι η κληρονομιά αποτελεί ένα στοιχείο με ενεργώ συμμετοχή στο παρόν. O K.Lynch περιγράφει το περιβάλλον ως φορέα ταυτότητας και συνέχειας που συνδέει το παρελθόν με το παρόν, δίνει ωστόσο έμφαση και προσοχή στο τι θεωρείται κληρονομιά. Σχολιάζει την τάση του ανθρώπου να θεωρεί ως φορείς κληρονομιάς(μνημεία) κτήρια μεγάλης ηλικίας, ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής και συνήθως αντικείμενο των πλουσίων και από την άλλη να απορρίπτει άλλα στοιχεία κληρονομιάς τα οποία ενδεχομένως να αποτελούν ουσιαστικούς μάρτυρες της ιστορίας μιας πόλης. “Αλλά τι θα μπορούσε να αποτελεί την βασική αρχή της δημόσιας συντήρησης; Το να διατηρούμε όλα τα

γνήσια και άσχημα αντικείμενα; Τουλάχιστον να μην απορρίπτουμε το άσχημο και το γνήσιο. Είναι όλα ιστορικά; Βεβαίως! Αυτό σημαίνει πως πρέπει να διασωθούν τα πάντα; Όχι! Όχι μόνο επειδή το κόστος θα ήταν αστρονομικό αλλά κυρίως διότι η μορφοποίηση του παρελθόντος αποτελεί μια επιλεκτική διαδικασία συλλογής που περιλαμβάνει το να ξεχνάς να καταστρέφεις αλλά ταυτόχρονα το να θυμάσαι”(K. Lynch 1995).5

Η επιλογή και η διαχείριση του παρελθόντος αποτελεί μια διαδικασία επιλογής βάση της οποίας το παρελθόν μορφοποιείται και στην συνέχεια έρχεται σε διαλογή με το παρόν. Διαμορφωνόμαστε από το παρελθόν μας συνεπώς αυτή η διαδικασία με βάση την οποία επιλέγουμε τι θέλουμε να θυμόμαστε και τι όχι αποτελεί μια διαδικασία πολύ βασική για την διαμόρφωση της ταυτότητας μας. Σε αυτό το σημείο ας αναφερθούμε σε έναν άλλο φορέα ταυτότητας που παρουσιάζει μια σταθερότητα και διατηρεί μια συνέχεια σε βάθος χρόνου. Αναφερόμαστε στην παράδοση που αποτελεί μπορούμε να πούμε μια σταθερά και κάτι που προσαρμόζεται και αλλάζει από γενιά σε γενιά εκφράζοντας ωστόσο βασικές ιδέες και αρχές της κοινωνίας. Ο K. Popper θεωρεί την παράδοση ως απαραίτητο συστατικό μιας κοινωνίας και την χαρακτηρίζει ως ένα όχημα βελτίωσης της. Γι αυτόν οι παραδώσεις είναι σαν θεωρίες που στοχεύουν έστω και ατελώς να εξηγήσουν την έννοια της κοινωνίας. Αποτελούν κάτι δυναμικό που πρέπει μονίμως να μετασχηματίζεται ώστε να διατηρείται(C.Rowe και F.Koetter, 1984).6 Έτσι η παράδοση χάρη στον δυναμισμό της αποτελεί σταθερά σε μια κοινωνία η οποία συνδέει το παρελθόν με το παρόν δημιουργώντας μια συνέχεια.

4 5

Aylin Orbasli, [2000], Tourists in Historic Towns: Urban Conservation and Heritage Management, Taylor & Francis, σελ.12

Rowe, Colin, και Koetter, Fred, [1984] Collage City, Cambridge, Massachusetts: The M.I.T. Press, σελ.120-124

Εικ.3 Ηρώδειο θέατρο, Αναβίωση

Είκ.4 Συλλογική μνήμη ,Νέα Υόρκη,

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Ο συνδετικός κρίκος ωστόσο και το βασικότερο στοιχείο που καθορίζει μια συνέχεια και οδηγεί σε αυτήν είναι η συλλογική μνήμη. Μέχρι τώρα αναφερθήκαμε στα κτήρια και το κτιστό περιβάλλον που αποτελεί στοιχείο ανάμνησης του παρελθόντος. Παρόλα αυτά η μνήμη δεν ενεργοποιείται πάντα μέσω φυσικών εκπροσώπων ή τέλος πάντων όχι πάντα μέσα από μνημεία και στοιχεία που αναφέρονται τόσο συγκεκριμένα σε ένα αντικείμενο μνήμης. Ένα τέτοιο αντικείμενο μνήμης μπορεί να αποτελεί τόσο ένας χώρος, όσο και η αποτύπωση στιγμή και τα δύο πάντως έχουν ιδιαίτερα μεγάλο βάρος στην διαμόρφωση ταυτότητας μιας πόλης. Η συλλογική μνήμη αποτελεί την από κοινού ανάμνηση μιας ομάδας στον χώρο και τον χρόνο. Η πόλη αναπτύσσει μια συλλογική μνήμη σε βάθος χρόνου. Μέσω αυτής η πόλη διαγράφει και διατηρεί ότι θεωρεί απαραίτητο και σημαντικό για την ταυτότητά της. Αυτά που διατηρεί, δηλαδή η κληρονομιά της αποτελούν φυσικούς δείκτες της συλλογικής μνήμης της. Η πόλη συνεπώς αποτελεί κατά κάποιο τρόπο ένα σύνολο από ίχνη και σημάδια συλλογικής μνήμης, το “locus” της συλλογικής μνήμης όπως αναφέρει και ο A.Rossi. Είναι σημαντικό να τονίσουμε πως η συλλογική μνήμη εστιάζει κυρίως στο θέμα της συνέχειας μεταξύ των στρώσεων της πόλης και όχι τόσο στο θέμα της συλλογής των στρώσεων και μόνο. Είναι σημαντικό να έχουμε υπόψιν μας πως η συλλογική μνήμη έχει άμεση σχέση με τον χώρο και την διαμόρφωση του. Τα ίδια τα αντικείμενά μας αποτελούν προσωπικά μας ίχνη και ίσως γι αυτό δενόμαστε τόσο πολύ με αυτά(M.Halbwachs, 1950).7 Αποτυπώνουμε τα χαρακτηριστικά μας μέσω αυτών, κάθε άτομο με διαφορετικό τρόπο με την ίδια λογική που κάθε περίοδος και κάθε γενιά αποτύπωσε με διαφορετικό τρόπο τα “αντικείμενά της στον χώρο της πόλης”. Είναι, λοιπόν, ξεκάθαρο πως η συλλογική μνήμη αποτελεί την αφετηρία κάθε κοινωνικής ταυτότητας και κάθε συνέχειας που πραγματοποιείται και είτε αυτή αποτυπώνεται στον ιστό της πόλης, είτε μορφοποιείται μέσω της παράδοσης και άλλων στοιχείων μη φυσικών. “H μνήμη δεν συνιστά αποκλειστικά το σημάδεμα του παρελθόντος,όσο περισσότερο τον εορτασμό του παρόντος”(K.Lynch, 1975). ΤΟ ΓΡΑΨΙΜΟ ΚΑΙ Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΜΑΣ Κάθε ατομικότητα επηρεάζεται από την πόλη και τις στρώσει της ιστορίας της. Η ταυτότητά μας αλλάζει από την γενικότερη μορφή σε ένα μικρό η μεγάλο βαθμό και η πόλη στην οποία κατοικούμε ως ένα σημείο μας αντιπροσωπεύει. Παράλληλα όμως με αυτό οι ίδιοι διαμορφώνουμε τους εαυτούς μας μέσα στην πόλη μέσα από πράξεις δικές μας και προσωπικές γραφές πάνω σε δικά μας μέσα στην πόλη παλίμψηστα. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον το γεγονός πως παρά την δυναμικότητα που παρουσιάζει η πόλη εμείς αντιλαμβανόμαστε αυτήν την δυναμικότητα μόνο στο σημείο που μας επηρεάζει δηλαδή μόνο αν τα σημεία αναφοράς (αυτά που ορίζουμε ως σημεία αναφοράς) μεταβάλλονται. Η αλλαγή αντίθετα

Halbwachs, Maurice, [1950], On Collective Memory, Chicago: University of Chicago Press

Είκ.5 Άνθρωπος, Πόλη

Είκ.6 Άνθρωπος, Πόλη

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ δεν γίνεται εμφανής όσο τα κτήρια, οι δρόμοι τα στοιχεία που έχουμε κωδικοποιήσει και αποτελούν προσωπικό μας χάρτη της πόλης έχουν παραμείνει αμετάβλητα. Είναι χαρακτηριστικό πως ένα σύνολο ανθρώπων φαίνεται να επηρεάζεται περισσότερο από μια πεζοδρόμηση ενός γνωστού δρόμου ή από την κατεδάφιση ενός σημαντικού γιαυτό το σύνολο κτηρίου παρά από μια δραματική εξέλιξη της πολιτικής ζωής της χώρας για παράδειγμα. Κάθε ατομικότητα έχει την ανάγκη να αναπτύσσει με τον χώρο του (μέσα στην πόλη του) μια δικιά του σχέση και να εγγράφει τον εαυτό του σε αυτόν. Μέσα σε αυτό το παλίμψηστο, το άτομο αναζητά να αφήσει το ίχνος του. Πράγματι, αν σκεφτούμε τα graffiti που αναπτύσσονται μέσα στις πόλεις αποτελούν σημάδια της ύπαρξής μας σε μια προσπάθεια που πηγάζει από μια βαθύτερη θέλησή μας να αφήσουμε κάτι “πίσω μας”. Κάτι που ενδεχομένως να ξεπερνά σε διάρκεια ζωής την δικιά μας. Κάτι που θα ενοποιήσει το παρελθόν με το παρόν και ως εκ τούτου με το μέλλον. Αποτελεί μια δικιά μας γραφή πάνω στο παλίμψηστο της πόλης, μια απάντηση αλλά παράλληλα και μια συνεισφορά σε κάτι ανώτερο από μας. Δημιουργούμε έναν διάλογο με την πόλη η οποία μας επηρεάζει αλλά παράλληλα επηρεάζεται και από εμάς. Η ταυτότητά μας είναι ενδεχομένως άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτό το σύνολο γραφών που είτε είναι δικές μας είτε διαγράφονται από τις δράσεις μας και μετασχηματίζονται σε αυτό το μεγάλο σύνολο από στρώσεις... “Όταν ζεις στην Ιταλία συνειδητοποιείς πως ζεις σε έναν τόπο όπου έχουν ζήσει τόσοι άνθρωποι πριν από εσένα που τα ίχνη τους φανερώνονται παντού.Δεν είναι μόνο το graffiti αλλά συνολικά η χώρα που αποτελεί ένα παλίμψηστο όλων των γενιών που έχουν ζήσει σε αυτήν πριν από εσένα. Γράφουμε τους εαυτούς μας πάνω στα τοπία με τον ίδιο τρόπο που τα τοπία εγγράφονται πάνω σε μας. Παρόμοια με την γενετική ή την γλώσσα μας: τα πρόσωπά μας είναι “γραμμένα” πάνω στα πρόσωπα των προγόνων μας, και οι φράσεις μας είναι “γραμμένες” πάνω στις προτάσεις των ανθρώπων που τις χρησιμοποιούσαν πριν από μας”(A.Doerr για το Παλίμψηστο της Ρώμης).8

Roman Palimpsest ,του Anthony Doerr The Morning News (TMN), βλ. http://www.themorningnews.org/article/romanpalimpsest , τελευταία επίσκεψη: 26/4/2012

Εικ.7 Doris Salcedo, Unland: The Orphan’s Tunic

Εικ.8 Συνύπαρξη

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Δ.2 Σ Χ Ε Δ Ι Α Σ Μ Ο Σ ΚΑΙ Π Α Λ Ι Μ Ψ Η Σ Τ Ο Η πόλη διαρκώς μετασχηματίζεται και η δυναμική αυτή μπορεί να εντοπισθεί όπως αναφέραμε σε ένα μεγάλο εύρος κλιμάκων. Στρώσεις γράφονται, διαγράφοντα και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους στο συνολικό παλίμψηστο. Η γραφή καινούριων στρώσεων είναι αποτέλεσμα σχεδιάζουμε. Σχεδιάζουμε και εφαρμόζουμε νέες στρώσεις σε μια πόλη οι οποίες αλληλεπιδρούν με τις προϋπάρχουσες και καθορίζουν το γενικό σύνολο. Θα αναφερθούμε στην διαδικασία σχεδιασμού που εφαρμόζεται πάνω σε ένα υπάρχον παλίμψηστο με σκοπό την συνέχειά του και όχι την καταστροφή του. Αναλύοντας ορισμένα σημεία και έννοιες θα εστιάσουμε στα στάδια του σχεδιασμού και τέλος την επίδραση της στο πολύπλοκο σύνολο. Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφερθούμε στο σχέδιο που αποτελεί ένα σημαντικό μέρος του σχεδιασμού και ταυτόχρονα όπως διαπιστώσαμε μια στιγμή του μετασχηματισμού της πόλης. Ενδεχομένως να θεωρείται πολλές φορές πως το σχέδιο αναπαριστά έναν μετασχηματισμό ενός τοπίου-μιας πόλης. Είναι ωστόσο σημαντικό να έχουμε υπόψη πως το σχέδιο έχοντας μια ιδιαίτερα δυναμική φύση σε αυτές τις περιπτώσεις οφείλει να αφήνει τα περιθώρια και να προσπαθεί όσο είναι δυνατόν αν όχι να αναπαριστά την δυναμική της πόλης-τοπίου τουλάχιστον να αποφεύγει να αναπαριστά μια στατική εικόνα. Το σχέδιο δηλαδή οφείλει να είναι μια δυναμική αποτύπωση της ιδέας στον χώρο και όχι τόσο μια στεγνή απεικόνιση του τόπου με νέες στρώσεις. Και πέρα από αυτό ίσως ο σχεδιασμός περισσότερο από άλλες περιπτώσεις ουτοπικών εφαρμογών και προθέσεων για παράδειγμα να γίνεται εδώ εμφανές πως συνεχίζεται σε όλη την διαδικασία πέρα από το σχέδιο, δηλαδή αφορά μια ζωντανή γραφή-διαγραφή στο παλιό την ώρα που συμβαίνει. Μια διαδικασία που αλλάζει ταυτόχρονα με τις αλλαγές που ορίζει επαναπροσδιορίζοντας συνέχεια το τοπίο και τον εαυτό της. Κάπου εδώ θυμόμαστε τον C.Scarpa οποίος μονίμως μετασχηματίζει και εξελίσσει την σύνθεση κατά την διάρκεια της κατασκευής, την ώρα που προσπαθεί να εδραιώσει έναν διάλογο μεταξύ παλαιών και νέων στρώσεων. Η σύνθεση εδώ ξεπερνά την στιγμή του σχεδίου και γίνεται μια διαδικασία σε βάθος, μέρος του μετασχηματισμού, και ένα στάδιο του παλίμψηστου. ΞΑΝΑ- ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ Σχεδιάζοντας πάνω σε μια υπάρχουσα οντότητα όπως είπαμε δεν σημαίνει την επικράτηση της γραφής μας, ούτε την άγνοια όσων προϋπάρχουν. Τα υπάρχοντα στοιχεία αποτελούν δείκτες του παρελθόντος σε μια επιλεκτική διαδικασία που ορίζει την κληρονομία μας. Σε έναν σχεδιασμό που δεν αποσκοπεί στο να επικρατήσει διαγράφοντας και καταστρέφοντας ότι προϋπάρχει ο αρχιτέκτονας καλείται να δημιουργήσει μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στις παλιές και τις καινούριες γραφές. Δεν αναζητάτε μια ιεραρχία ή μια επικράτηση όσο το σχέδιο αποτελεί την απαρχή ενός διαλόγου. Ο σχεδιασμός στοχεύει στην γεφύρωση και σχέση με το παρελθόν, την στέγαση των αναγκών και των χρήσεων του παρόντος, καθώς και την συνέχεια στο μέλλον με νέες γραφές και διαγραφές σε μια συνολικότερη διαδικασία μετασχηματισμού. Ο J.Corner αναφέρεται στο τοπίο και στον σχεδιασμό του τονίζοντας πώς ο επαναπροσδιορισμός που

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ

επιτυγχάνεται αφορά την επαναφορά της μνήμης, τον εμπλουτισμό της πολιτιστικής κουλτούρας ενός τόπου, συλλογικές λειτουργίες και χρήσεις οι οποίες μπορεί να είναι καινούριες, καθώς και μια εξασφάλιση για ένα βιώσιμο μέλλον (J.Corner, 1999). Μέσω του σχεδιασμού δηλαδή ο αρχιτέκτονας καλείται να ενεργοποιήσει τα ίχνη του παρελθόντος επαναφέροντας τα στο παρόν και σχεδιάζοντας πλέον με βάση το προϋπάρχον. Δεν αποτελεί μια σύνθεση με αρχή μέση και τέλος όσο αποτελεί μια σύνθεση που συνεχίζει κάτι μετασχηματίζοντας ένα σύνολο. ΑΝΑΓΝΩΣΗ - ΓΡΑΦΗ/ΔΙΑΓΡΑΦΗ Η ανάγνωση -η αποκρυπτογράφηση αφορούν την ανάλυση όσων υπάρχουν και την αξιολόγηση του παρελθόντος με σκοπό την αποσαφήνιση του συνόλου εκείνου που θα επιτελέσει τον βασικό πυρήνα με τον οποίον θα συνδιαλλαχθεί το καινούριο- ο σχεδιασμός. Η αποκρυπτογράφηση μελετά το υπάρχον σύνολο, παλίμψηστο ή μη, εντοπίζει τις ιεραρχίες, τα σύνολα, και τις στρώσεις και όσο είναι δυνατόν το σύνολο των δράσεων και μετασχηματισμών που έχουν πραγματοποιηθεί. Όσον αφορά την ανάγνωση ενός τοπίου και την αποκρυπτογράφηση των ιχνών, ο Christophe Girot συνιστά τέσσερα στάδια (Landing, Growing, Finding, Founding) μιας διαδικασίας όπου σηματοδοτεί το παρελθόν, την μνήμη και τον επιλεκτικό καθορισμό της μελλοντικής κληρονομιάς αποκαλύπτοντας παράλληλα τις κρυφές πτυχές του τοπίου.9 Έτσι λοιπόν ο αρχιτέκτονας “προσγειώνεται¨ (Landing) σε μια άγνωστη περιοχή και εκείνη την στιγμή ακριβώς ξεκινά η διαδικασία αποκρυπτογράφησης. Έπειτα ακολουθεί η διαδικασία της ανάλυσης. Μια διαδικασία όπου ο αρχιτέκτονας αποκρυσταλλώνει το τοπίο και προσπαθεί μέσα από συνεχείς διεργασίες να κατανοήσει τις δυναμικές και τους μετασχηματισμούς του. Είναι σημαντικό να έχουμε υπόψη αναφέρει ο Girot πως η σημασία δεν πρέπει να εστιάζεται στα υπαρκτά και τα υπάρχοντα στοιχεία όσο και σε στοιχεία και δυναμικές που πιθανόν να απουσιάζουν αλλά ωστόσο να επέδρασαν σημαντικά σε ορισμένες διαδικασίες μετασχηματισμού. Σε αντίθεση με το στάδιο της ανάλυσης,(grounding) η “προσγείωση” (landing) πραγματοποιείται μόνο μια φορά. Στην συνέχεια ο αρχιτέκτονας με την διαδικασία της ανάλυσης φτάνει το στάδιο της αναγνώρισης (Finding) όπου στην ουσία το τοπίο αποκαλύπτεται στον αρχιτέκτονα σε διαφορές κατευθύνσεις που αυτός αναλύει. Ο αρχιτέκτων διαβάζει πλέον το παλίμψηστο, τις γραφές και τα στάδια του μετασχηματισμού και έτσι, το υποκείμενο που εξελίσσεται του αποκαλύπτεται. Το τελικό στάδιο αποτελεί τον σχεδιασμό. Τα τρία πρώτα στάδια συνδυάζονται και ο αρχιτέκτονας καλείται να προσθέσει στο τοπίο νέες στρώσεις που είτε θα αναφέρονται στο παρελθόν και σε κάποιο γεγονός που συνέβη στο τοπίο, είτε θα συνιστούν μια καινοτομία ανεξάρτητη του παρελθόντος και περισσότερο αυτό-αναφορική. Αν και πρέπει να υπενθυμίσουμε πως για αυτήν την έρευνα μας ενδιαφέρει περισσότερο μια διαδικασία συνέχειας και διαλογής με το παρελθόν και το μέλλον παρά μια διαδικασία που οδηγεί σε αυτό-αναφορικές στρώσεις

Corner, James, [1999], Recovering Landscape, Essays in Contemporary Landscape Architecture, James Corner (επιμ.), Νέα Υόρκη: Princeton Architectural Press, σελ. 59-67

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

που ενδεχομένως να προκύπτουν από ουτοπικές προθέσεις. Ο αρχιτέκτονα, λοιπόν, αναγνώσκει το υπάρχον παλίμψηστο, αναγνωρίζει τις στρώσεις του και την ιστορία του μετασχηματισμού του και εισάγει σχεδιάζει, συνεχίζει την εξέλιξη. Αυτές οι στρώσεις μπορούν να εναρμονίζονται με τις παλιές όσον αφορά την μορφή και τις λειτουργίες τους, αλλά μπορούν και να συγκρούονται με αυτές όσον αφορά την μορφή και την χρήση. Πολλές φορές μάλιστα οι νέες στρώσεις μπορούν να αφορούν νέες χρήσεις και να μην έχουν την ίδια δυναμική με τις προηγούμενες. Η διάκριση παλιών και νέων στρώσεων (χρήση ή μορφή) είναι δυνατή άλλοτε ευκολότερα και άλλοτε μέσω ανάλυσης και αποκρυπτογράφησης. Σχεδιάζοντας νέες στρώσεις σημαίνει να προσθέτουμε νέες έννοιες σε ένα πολύπλοκο σύνολο. Στρώσεις με αναφορά στο παρελθόν, χρήσεις και λειτουργίες του παρόντος που να εξασφαλίζουν μια συνέχεια και βιωσιμότητα στο μέλλον. Ο Graeme Brooker αναφέρεται στην διαδικασία μετασχηματισμού και σχεδιασμού ως μια διαδικασία πού σηματοδοτεί την εξέλιξη και διηγείται τους μετασχηματισμούς σε έναν τόπο. Ένας σχεδιασμός δηλαδή μπορεί να περιγράφει την διαδικασία προσαρμογής του παρόντος στο παρελθόν και να καταγράφει αυτές τις αλλαγές. Ο G.Brooker αναφέρει τρείς στρατηγικές σχεδιασμού που φέρουν ισορροπία μεταξύ παρόντος και παρελθόντος (Intervention, Insertion, Installation).10 Στην πρώτη περίπτωση μια νέα στρώση εισάγεται πάνω σε υπάρχουσες στρώσεις, και καλείτε να συνδιαλλαχθεί με αυτές. Το αποτέλεσμα μπορεί να οδηγήσει σε ένα είδος δημιουργικής καταστροφής όπως το αναφέραμε και προηγουμένως. Στην περίπτωση της προσθήκης (Insertion) ο G.Brooker περιγράφει την εισαγωγή μιας νέας οντότητας η οποία καλείται καθαρά να συμπληρώσει τις προηγούμενες στρώσεις. Μπορούμε να πούμε πως περισσότερο επιχειρείται εδώ μια ολοκλήρωση ενός υπάρχοντος συνόλου και ταυτόχρονο επιτυγχάνεται μια συνέχεια. Δεν αλλάζει το σύνολο τόσο έντονα όσο στην πρώτη περίπτωση, ταυτόχρονα κάθε στρώση υπάρχει ανεξάρτητη από την άλλη και γίνεται διακριτή. Δεν παρατηρείται τόσο έντονα η σύγκρουση όσο στην πρώτη περίπτωση. Τέλος η εγκατάσταση (installation) αποτελεί μια στρατηγική όπου η καινούρια στρώση είναι πιο περιστασιακού χαρακτήρα και αναφέρεται συνήθως στην διάρκεια και διαχρονικότητα του παλιού. Ο μετασχηματισμός ενδεχομένως να μην είναι τόσο καθοριστικός και μη αναστρέψιμος ωστόσο μπορεί να αποτελέσει σημαντικό εργαλείο διαλόγου του παρόντος με το παρελθόν. Το αποτέλεσμα αποτελεί ένα σύνθετο και πολύπλοκο σώμα. Ο σχεδιασμός εδώ χάνει την τελειοποιημένη της υπόσταση, δεν έχει αρχή μέση και τέλος παρά αποτελεί ένα μέρος μιας συνολικής διαδικασίας. Δεν υπάρχει τελικό προϊόν αλλά ένα δυναμικό υποκείμενο. Αν διαβάσουμε όμως το σύνολο ως ένα χρονικό κολλάζ από στρώσεις μπορούμε να διαχωρίσουμε σύμφωνα με την C.Bundgaard τέσσερα στοιχεία: (the fragment,the plane,the interval,the seam)11 το θραύσμα που αφορά ένα υλικό αντικείμενο με ιδιαιτερότητα,

10 Graeme, Brooker, Infected interiors: Remodeling Contaminated buildings, 2006, IDEA journal, Manchester Metropolitan University, UK βλ. http://www.idea-edu.com/Journal/2006/Infected-Interiors-Remodeling-Contaminated-Buildings Τελευταία επίσκεψη: 26/6/2012 11

Bundgaard, Charlotte, architect, ass. Professor PH.D. Aarhus School of architecture Denmark Framing Fragmentation the

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ

την επιφάνεια που συγκεντρώνει και ενοποιεί τα θραύσματα, το διάστημα μεταξύ των θραυσμάτων που αποτελεί συνήθως την ουδέτερη ζώνη και έναν ενδιάμεσο χώρο και η ραφή δηλαδή ο συνδετικός κρίκος των στρώσεων, το στοιχείο δηλαδή που μας βοηθάει να κινούμαστε ανάμεσα στις στρώσεις χωρίς να αποπροσανατολιζόμαστε. Ας προσπαθήσουμε πολύ επιφυλακτικά να κάνουμε μια αντιστοιχία στην δομή του παλίμψηστου της πόλης. Εντοπίζουμε θραύσματα χρονικά, είτε πρόκειται για κτήρια, η γενικότερα οντότητες και συντελεστές από διαφορετικές χρονικές περιόδους (παλαιά τείχη, ιστορικά κτήρια, δρόμοι κτλ) την επιφάνεια που είναι το έδαφος με τα χαρακτηριστικά του που επηρεάζει την οργάνωση και τον τρόπο που τα θραύσματα τοποθετούνται, τα διαστήματα μεταξύ των θραυσμάτων που ενδεχομένως να είναι χώροι πιο ουδέτεροι χωρίς κάποιο ιεραρχικό ρόλο είτε πρόκειται για κατοικίες που αναπτύσσονται γύρω από τα θραύσματα αυτά, είτε πρόκειται για κτήρια καθαρά λειτουργικού χαρακτήρα χωρίς έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα είτε μιλάμε για ουδέτερους υπολειμματικούς χώρους και τις ραφές που αποτελούν έναν κώδικα που οργανώνει και συνδέει τα θραύσματα που συνήθως πρόκειται για το σχέδιο πόλης, το πολεοδομικό σχέδιο και τον τρόπο που οργανώνεται μια πόλη και συνήθως αναφέρεται τόσο στις παλιές στρώσεις όσο και στις καινούριες. Η λογική της διαστρωμάτωσης (stratification) είναι μια διαδικασία στην οποία ο αρχιτέκτονας καλείται να εργαστεί να συνθέσει με στρώσεις. Είναι μια μέθοδος που διαχωρίζει και ταυτόχρονα ενοποιεί θραύσματα αρχικά ανεξάρτητα μεταξύ τους αφήνοντας έτσι στην κάθε στρώση και στο κάθε θραύσμα την αυτονομία του αλλά παράλληλα χωρίς να διαμορφώνονται ιεραρχίες. Ο αρχιτέκτονας έτσι κυρίως ως οργανωτής συνθέτει και δημιουργεί πολύπλευρες ιεραρχίες. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ο τρόπος που χειρίζεται τα θραύσματα στην αρχιτεκτονική του ο Scarpa ο οποίος εισάγει στρώσεις δικές του οι οποίες αναφέρονται στις παλιές και κατά κάποιο τρόπο αναπαριστούν τον τρόπο με τον οποίον τα θραύσματα προέκυψαν. Ο Scarpa χρησιμοποιεί τρία στάδια με τα οποία διαχειρίζεται και συσχετίζει την μια στρώση με την άλλη: διαχωρισμό, εκτομή και αντίθεση με αποτέλεσμα τα θραύσματα να διατηρούν την αυτοτέλειά τους αλλά παράλληλα να αναπτύσσουν μια διαλεκτική σχέση. (A.Catrin Schultz 2007)12

architect as a master of montage, βλ. http://www.changingroles09.nl/uploads/File/Final.Bundgaard.pdf Τελευταία επίσκεψη: 26/6/2012

Schultz, Α.Catrin, [2007], Carlo Scarpa-Layers, Stuttgart/ London: Edition Axel Menges σελ. 9,10

100

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΕΧΕΙΑ Το ‘δύσκολο σύνολο’ που αναφέραμε μπορεί ενδεχομένως να γίνει ελέγξιμο θέτοντας αρχιτεκτονικά πλαίσια (architectural frames) σύμφωνα με την C.Bundgaard και μέσω του σχεδιασμού με στρώσεις.13 Ο αρχιτέκτονας μέσα από αυτή την στρατηγική ενδεχομένως να μπορεί να διαχειριστεί δύσκολα σύνολα και να τα οργανώσει θέτοντας κριτήρια και κανόνες κάτω από τα οποία να προκύπτουν κάθε φορά διαφορετικές δομές και ιεραρχίες. Πάντα όμως αφήνοντας περιθώριο για παραπάνω μετασχηματισμούς και εξέλιξη της κεντρικής ‘μεταφυσικής ουσίας’ που τα συγκροτεί. Ο ρόλος του αρχιτέκτονα ‘μετασχηματίζεται’ από τον κλασσικό και παραδοσιακό του ρόλο σε έναν που καλείται εκτός των άλλων να διαχειριστεί και να οργανώσει ένα πολύπλοκο σύνολο μετασχηματίζοντάς το διατηρώντας μια συνέχεια και δίνοντας την δυνατότητα για την εισαγωγή νέον στρώσεων. Η σύνθεση αποσκοπεί μέσα σε ένα πολύπλοκο σύνολο στην σύνδεση του παρόντος με το παρελθόν, που είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ωρίμανση και την εξέλιξη στο μέλλον.

Bundgaard, Charlotte, architect, ass. Professor PH.D., Aarhus School of architecture, Denmark, Framing Fragmentation the architect as a master of montage, βλ. http://www.changingroles09.nl/uploads/File/Final.Bundgaard.pdf Τελευταία επίσκεψη: 26/6/2012

CASE STUDIES

104

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Το τελευταίο κεφάλαιο έχει ως στόχο να συγκεκριμενοποιήσουμε όσο γίνεται τα όσα έχουμε αναφέρει μέσα από την μελέτη κάποιων πόλεων. Όπως έχει αναφερθεί οι πόλεις απεικονίζουν σε μια συλλογική δυναμική η οποία συνοδεύει τους ανθρώπους της και εξελίσσεται διαρκώς. Οι μετασχηματισμοί της αντικατοπτρίζουν και ταυτόχρονα διαμορφώνουν την συλλογική ταυτότητα μιας κοινωνίας. Τρεις διαφορετικές (γεωγραφικά) πόλεις, λοιπόν, θα μας απασχολήσουν, το Βερολίνο στα τέλει του 20ού αιώνα, η Ρώμη κυρίως στην εποχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και αργότερα στην εποχή του μεσαίωνα, και η Αθήνα από την έναρξη της ιστορίας της ως πρωτεύουσα. Οι πόλεις επιλέγονται σε περιόδους όπου παρουσιάζουν ιδιαίτερους μετασχηματισμούς προς αναζήτηση ταυτότητας. Μας ενδιαφέρει να εντοπίσουμε σε κάθε περίπτωση(με βάση κάθε φορά το ιστορικό πλαίσιο) τους μετασχηματισμούς των πόλεων και να τους αναγνώσουμε ως δράσεις διαγραφής, να εντοπίσουμε τα ίχνη που αφήνει κάθε δράση στο παλίμψηστο της πόλης και παράλληλα τον τρόπο που αυτά τα ίχνη αντιμετωπίζονται και χρησιμοποιούνται για την κατασκευή της ταυτότητας. Πρέπει να τονίσουμε πώς λόγο της πολύπλοκης διάστασης του ζητήματος της ταυτότητας η προσέγγιση μας ενδεχομένως να είναι μακροσκοπική και μονοδιάστατη. Παρόλα αυτά είναι απαραίτητη προκειμένου να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι και να αντιληφθούμε την ταυτότητα ως μια επιλεκτική διαδικασία κατασκευής.

Εικ.1 Το Τείχος του Βερολίνου 1961-1989

Εικ.2 Το Τείχος του Βερολίνου 1961-1989 Εικ.3 Χάρτης του Τείχους, Βερολίνο

Εικ.5 Conrad Schumann, ένας στρατιώτης του ανατολικού Βερολίνου αποδρά προς τη δυτική πλευρά

Εικ.4 Το τείχος ως πραγματικότητα

Εικ.6 Το τείχος, μια “ακαριαία” γραφή. Φωτογραφία κατά την διάρκεια κατασκευής

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε CASE STUDIES

Ε.1 Β Ε Ρ Ο Λ Ι Ν Ο - ΤΟ ΤΕΙΧΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Η πόλη του Βερολίνου μας απασχολεί μετά το τέλος του Β΄Παγκοσμίου πολέμου (1945) όπου και αποτελεί πεδίο δράσης τεσσάρων μεγάλων δυνάμεων (Αγγλία, Γαλλία, Αμερική, και Σοβιετική Ένωση) οι οποίες στην συνέχεια διασπούν την συνοχή της πόλης οδηγώντας στο Τείχος του Βερολίνου (1961-1989) που αποτελεί και τον δείκτη του Ψυχρού πολέμου. Το Βερολίνο, λοιπόν, χωρίζεται σε Δυτικό και Ανατολικό καθένα από τα δύο εξελίσσεται διαφορετικά σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Η ανάπτυξη και τα προνόμια ήταν σαφώς διαφορετικά για την κάθε πλευρά με την ανατολική να είναι στην ουσία η πλευρά που αναζητούσε απόδραση. Η δυτική πλευρά είχε την δυνατότητα επίσκεψης της ανατολικής πλευράς πάντα όμως υπό όρους. Με την πτώση του Τείχους το 1989, και με δεδομένη ήδη την ιστορία της πόλης ως κέντρο του Ναζισμού, ξεκινά μια προσπάθεια ανάπτυξης και επαναπροσδιορισμού της εικόνας της πόλης η οποία έρχεται αντιμέτωπη με την σκοτεινή πλευρά του παρελθόντος που προσπαθεί να ξεχάσει. ΤΟ ΤΕΙΧΟΣ ΤΟΥ ΒΕΡΟΛΙΝΟΥ (ΜΙΑ ΜΟΡΦΗ ΔΙΑΓΡΑΦΗΣ) Η πολλαπλές μετακινήσεις πληθυσμού από το ανατολικό προς το δυτικό μπλοκ καθώς και οι διαφωνίες μεταξύ των κατακτητών το 1960 οδήγησαν στην ανέγερση του Τείχους τον Αύγουστο το 1961 από την GDR (German Democratic Republic) που άλλαξε δραματικά την ζωή του Βερολίνου. Η πόλη χωρίζεται σε δύο κοινωνίες οι οποίες εξελίσσονται η μια δίπλα στην άλλη. Κάθε πλευρά είχε συνεπώς την δική της οργάνωση και αποτελούσε μια πόλη ανεξάρτητη από την άλλη για 28 χρόνια μέχρι την πτώση. To Τείχος κατά την GDR αποτελεί ένα “αντί-φασιστικό προστατευτικό τείχος” στις δυνάμεις της δύσης. Ωστόσο τα θύματα που προσπάθησαν να διαφύγουν το Τείχος δεν ήταν λίγα. Στα 28 χρόνια του τείχους 5000 άτομα κατάφεραν να διαφύγουν, 3200 όμως απέτυχαν και παραπάνω από 100 δολοφονήθηκαν. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον το γεγονός ότι το Τείχος αποτελεί μια χειρονομία γραφής η οποία έγινε ακαριαία. Μπορούμε να θεωρήσουμε το τείχος ως ένα αποτέλεσμα σχεδίου πόλης το οποίο εφαρμόστηκε και επέβαλλε στην πόλη να προσαρμοστεί πάνω σε αυτό. Το Τείχος χτίζεται και έτσι μια γραφή “διαγράφει” την κοινωνική συνέχεια μιας πόλης αφενός και από την άλλη δημιουργεί μια ασυνέχεια στον αστικό ιστό της. Το Τείχος ως οντότητα της πόλης είχε και αυτό τις στρώσεις του, αναπτύχθηκε ενδυναμώθηκε με σκοπό την αποτροπή αποδράσεων. Όσον αφορά την σχέση του Τείχους με τους ανθρώπους, η γραμμική αυτή στρώση λειτούργησε ως διαχωριστικό στοιχείο και σιγά σιγά έγινε μέρος της ζωής των κάτοικων του Βερολίνου ιδιαίτερα στην δυτική πλευρά: “Οι Βερολινέζοι της δύσης συνήθισαν αυτήν την περίεργη κατάσταση. Μετά από καιρό έπαψαν να νιώθουν

107

108

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

την παρουσία του Τείχους. Είχε γίνει μέρος της ζωής τους. Ωστόσο φιλίες, έρωτες συνέχισαν να υπάρχουν στις δύο πλευρές παρά το τείχος”(J.Verlag, 2002).1

Το Τείχος είχε διαφορετική σημασία για την κάθε πλευρά και πολλές φορές ο χαρακτήρας και η σημασία του άλλαζε. Στην δυτική πόλη το Τείχος βιωνόταν πολλές φορές ως κάτι το ουδέτερο. Είναι χαρακτηριστικό πως η GDR προσπάθησε να προωθήσει μια θετική εικόνα του τείχους και μια “αθώα” διάστασή του προς τα έξω. Έτσι το Τείχος αποτέλεσε έναν τεράστιο καμβά για τέχνη και μια επιφάνεια έκφρασης (για το δυτικό Βερολίνο). Το Τείχος λοιπόν ως οντότητα μετατράπηκε σε ένα παλίμψηστο μηνυμάτων που κωδικοποιούσε πολλές φορές τις απόψεις και τα ίχνη των κατοίκων της πόλης. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον πως μετά την πτώση του κομμάτια που φέρουν έργα έχουν αποκτήσει εμπορική αξία και πωλούνται ακόμα και σήμερα. Παρατηρούμε πως η στρώση του Τείχους παρά την λειτουργία της επιτελούσε μια δεύτερη λειτουργία που του έδωσε αξία κάνοντάς τον ένα επιθυμητό θραύσμα. Το ίδιο το Τείχος που διαχώριζε αποτέλεσε την επιφάνεια έκφρασης της πτώσης του.Έτσι με την πτώση του Τείχους το 1989 ,το Βερολίνο ενώνεται και αργότερα αποτελεί πια την πρωτεύουσα της Γερμανίας. Το Τείχος αποτέλεσε μια στρώση που διέγραψε την κοινωνική συνέχεια της πόλης, μια γραφή που επικάλυψε και έσβησε άλλες στρώσεις όπως κτήρια που εκκενώθηκαν, δρόμους που έχασαν την λειτουργία τους καθώς χαρακτηριστική είναι η καταστροφή της εκκλησίας του Bernauer Strasse του 1985 η οποία βρισκόταν στον άξονα του τείχους. Μια γραφή που ο κόσμος τους Βερολίνου αποφάσισε να διαγράψει για να εξασφαλίσει την κοινωνική του συνέχεια. Παράλληλα ξεκινά μια δυναμική προσπάθεια για την διαμόρφωση της πόλης μέσα από έναν διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό του IBA Berlin ο οποίος είχε ξεκινήσει για το δυτικό Βερολίνο πριν από την πτώση του Τείχους (1979). Στρώσεις προστίθενται και το Βερολίνο προσπαθεί να αποτελέσει μια σύγχρονη μητρόπολη επαναπροσδιορίζοντας τον χαρακτήρα και την εικόνα της πόλης. Παρά το γεγονός ότι ο διαγωνισμός στόχευε στον σχεδιασμό μεμονωμένων κτηρίων, εντούτοις επεκτάθηκε σε ένα δεκάχρονο πρόγραμμα έρευνάς που αφορούσε νέες κατασκευές και ανακαινίσεων για όλη την πόλη, εστιάζοντας σε περιοχές που είχαν παραμείνει κενές μετά το τέλος του πολέμου.2 Το πρόγραμμα ήταν χωρισμένο στο IBA Neubau (νέα κτήρια) και στο IBA Altbau (συντήρηση ανακαίνιση και μετασχηματισμός υφιστάμενων τετραγώνων). Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΤΗΣ (ΤΑ ΙΧΝΗ) Το Βερολίνο προσπαθεί να επαναπροσδιορίζει την εικόνα της πόλης μέσα από νέες γραφές και παράλληλα μέσα από τα ίχνη του παρελθόντος. Τα ίχνη του Βερολίνου αποκαλύπτουν με έντονο τρόπο την ιστορία της πόλης στον 20ο αιώνα. Πέρα από τα υπαρκτά ίχνη όμως η μνήμη και τα γεγονότα του 20ου αιώνα αποτελούν κομμάτι της πόλης. Πολλές γραφές αναφέρονται στα γεγονότα του παρελθόντος του

1 2

Verlag, Jaron, [2010], Divided City: The Berlin Wall, Germany: Druckhaus Schutze GmbH, Halle, σελ. 25 Architecture in Berlin, βλ. http://www.architectureinberlin.com, τελευταία επίσκεψη: 18/8/2012

Εικ.7 Το Τείχος ως ένας καμβάς έκφρασης και διαμαρτυρίας

Εικ.8 Η πτώση του Τείχους

110

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Βερολίνου. Ο A.Huyssen αναγνωρίζει το Βερολίνο ως ένα παλίμψηστο μια πόλη-κείμενο που έχει γραφτεί και ξαναγραφτεί και γι αυτόν το Βερολίνο αποτελεί ίσως την πιο χαρακτηριστική πόλη της δύσης που διατηρεί τα ίχνη του 20 αιώνα τόσο έντονα και τόσο ενσυνείδητα. “Ο πόλεμος και η επανάσταση, η δημοκρατία, ο φασισμός, ο Σταλινισμός, και ο Ψυχρός Πόλεμος, διαδραματίστηκαν εδώ”( A.Huyssen, 2003).3

Η εικόνα του Βερολίνο σήμερα εστιάζει τόσο στο παρελθόν του και τις στρώσεις που αυτό έχει αφήσει, με αποτέλεσμα να αποτελεί ένα παλίμψηστο της ιστορίας του στο περασμένο αιώνα. Οι μετασχηματισμοί και όλες αυτές οι αλλαγές αποκαλύπτουν αυτόν τον δυναμισμό της πόλης η οποία εξελισσόταν και συνεχίζει να εξελίσσεται. Ακόμα και τα κτήρια που παραμένουν εκεί αποκτώντας μια διάρκεια και μια σημασία για την πόλη διαρκώς επαναπροσδιορίζουν την λειτουργιά και την σημασία τους για την πόλη. Το Τείχος από την άλλη παρόλο που δεν επιτελεί καμία λειτουργία πλέον ως αστικός παράγοντας, η πράξη της διαγραφής του έχει σηματοδοτήσει την πόλη καθιστώντας τον ως ένα μνημείο. Η σημασία του για την πόλη και την ιστορία της είναι τόσο μεγάλη που ξεπερνά την λειτουργικότητα και τον καθιστά αναπόσπαστο κομμάτι του Βερολίνου και ένα αντικείμενο που καθορίζει σημαντικά τον τρόπο με τον οποίο η πόλη μετασχηματίζεται αναφερόμενη πολλές φορές σε αυτό, είτε με την μορφή μνημείων που αναφέρονται άμεσα σε αυτό είτε με μνημεία που μιλούν γι αυτό τον διαχωρισμό, προσπαθώντας να ανακαλέσουν την μνήμη του παρελθόντος. Βλέπουμε λοιπόν πως το τείχος αποτελεί ταυτόχρονα και έναν πυρήνα για επόμενες στρώσεις. Παράλληλα, έπειτα από την πτώση του το Τείχος ανακάλεσε μνήμες του σκοτεινού παρελθόντος. Οι ουδέτερες ζώνες που υπήρχαν κοντά σε αυτό τόσο από την Ανατολική όσο και από την Δυτική πλευρά οδήγησαν έπειτα από την διαγραφή σε τεράστιες ουδέτερες ζώνες για την πόλη οι οποίες είχαν μείνει πίσω σε ανάπτυξη. Μπορούμε εύκολα να φανταστούμε σε αυτό το σημείο πως οι δύο πόλεις που χώριζε το Τείχος καθορίζονταν σε μεγάλο βαθμό από αυτό όσον αφορά την ανάπτυξή τους. Σε κάθε περίπτωση είτε το Τείχος γινόταν αντιληπτό ως κάτι το περιστασιακό είτε γινόταν αντιληπτό ως κάτι μόνιμο στρώσεις τόσο στην μία όσο και στην άλλη πλευρά επηρεάζονταν με αποτέλεσμα μετά την πτώση του Τείχους να δημιουργηθούν ασυνέχειες στον αστικό ιστό. Η Διαγραφή του τείχους ήταν μια χειρονομία που ένωνε δύο πόλεις, οι οποίες όμως για 28 χρόνια αναπτύσσονταν και εξελίσσονταν με διαφορετικό τρόπο η κάθε μία. Ο διαχωρισμός τους παρά την διαγραφή και την πτώση είναι αισθητός ακόμα και σήμερα. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε πως ο διαχωρισμός αυτός ενδεχομένως να μην επικαλυφθεί ποτέ καθώς αποτελεί ένα χαρακτηριστικό και ένα παρελθόν τόσο για το ανατολικό Βερολίνο όσο και για το δυτικό. Άλλωστε εξακολουθούν λεκτικά να διαχωρίζονται έτσι ακόμα και σήμερα. Και γενικότερα, πολλές νέες στρώσεις της πόλης αναφέρονται πολύ συχνά στον 20ο αιώνα προσπαθώντας να δημιουργήσουν έναν διάλογο του παρόντος με το παρελθόν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί

Huyssen, Andreas, [2003], Present Pasts:Urban palimpsests and the politics of memory, California: Stanford University Press, σελ. 49-66

Εικ.10 Τα ίχνη του Τείχους σήμερα

Εικ.11 Τα ίχνη του Τείχους σήμερα

Εικ.12 Τα ίχνη του Τείχους σήμερα

112

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

το εβραϊκό μουσείο του Libeskind το οποίο προσπαθεί να ζωντανέψει την μνήμη του φασισμού και να προάγει μια κριτική σκέψη του παρελθόντος. Αντίστοιχα το κοινοβούλιο Reichtag σχεδιάζεται με έναν θόλο από τον Foster με σκοπό να προαναγγείλει μια διαφάνεια και να επαναπροσδιορίσει τον ρόλο της νέας πρωτεύουσας. Νέες γραφές, νέες στρώσεις επαναπροσδιορίζουν τις παλιές με σκοπό να διαγράψουν ανεπιθύμητα τμήματα και κομμάτια. Κομμουνιστικά μνημεία στο Ανατολικό Βερολίνο καταστράφηκαν και ονομασίες οδών άλλαξαν με σκοπό τον κοινωνικό διάλογο και την διαγραφή ορισμένων θραυσμάτων όντας ανεπιθύμητα στο παρόν. Εξάλλου το παλίμψηστο της πόλης αποτελεί μια επιλεκτική διαδικασία στην οποία ορίζουμε και επιλέγουμε το παρελθόν το οποίο διαλογίζεται με το παρόν και συνεπώς με το μέλλον.Το Βερολίνο αποτελεί μια πόλη παλίμψηστο όπου στρώσεις ιστορίας διαδέχονται η μια την άλλη χωρίς κάποια συγκεκριμένη ιεραρχία και χωρίς μόνο έναν μόνο τρόπο ανάγνωσης. Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ Όπως είδαμε το ζήτημα της ταυτότητα αφορά ένα υποκείμενο, στην περίπτωσή μας αναφέρεται στην δυναμική των κατοίκων του Βερολίνου και της ιδέας για την πόλη τους. Το Βερολίνο διαμορφώνει την ταυτότητά του στον 20ο αιώνα με ίχνη που μαρτυρούν το παρελθόν και τους μετασχηματισμούς οι οποίοι δεν ήταν πάντα σύμφωνοι με την κοινή επιθυμία και τα βαθύτερα πιστεύω των κατοίκων της, ή τέλος πάντων αυτό που ορίζεται σήμερα ως υποκείμενο του Βερολίνο έχει καταδικάσει και αποστραφεί πολλές στρώσεις από το παρελθόν και πραγματικά ακόμα και οι στρώσεις που παραμένουν υπαρκτές, παρουσιάζουν αυτήν την κατάσταση της αποστροφής και της διαγραφής τους που αποτελεί βασική πεποίθηση των ανθρώπων. Η γραφή των στρώσεων είδαμε πως ήταν τόσο έργο των ανθρώπων της πόλης όσο και εξωγενών παραγόντων. Στο τέλος όμως το υποκείμενο της πόλης αποφασίζει τι είναι το Βερολίνο. Διότι μπορεί το Τείχος να χώρισε την πόλη στην μέση, το σημερινό Βερολίνο όμως μιλά για μια διαγραφή. Μια πράξη αντίδρασης σε κάτι εξωγενές. Το Τείχος αποτελεί για το Βερολίνο μια ανεπιθύμητη στρώση που όμως δεν μπορεί να διαγραφεί εντελώς! Υποδεικνύει μια ιστορική στιγμή ιδιαίτερα σημαντική και η πράξη της διαγραφής του ένα χαρακτηριστικό και μια απόφαση της κοινωνίας για ελευθερία, κομμάτι της ταυτότητάς της. Το Βερολίνο μετασχηματίζεται διαρκώς, έντονα στον 20ο αιώνα με δραματικό τρόπο και έπειτα από την πτώση του Τείχους με ένα πιο σκεπτικό τρόπο όσον αφορά την σχέση του με το παρελθόν. Τα πάντα μετασχηματίζονται ή αποκτούν μια ιδιαίτερη σημασία για την πόλη που τα κρατά ζωντανά και ξεπερνά την ωφελιμότητα τους. Η ταυτότητα του Βερολίνου θα λέγαμε ορίζεται στην διάρκεια και μιλά για μια πόλη με επάλληλες αλλαγές χαρακτήρα και δυναμικότητα στον 20ο αιώνα: “Το Βερολίνο ως κέντρο του Ναζισμού και ως κέντρο εντολών του Β’Παγκοσμίου Πολέμου και του

Ολοκαυτώματος, το Βερολίνο ως ένα συμβολικό τοπίο που ανακλά τον Ψυχρό Πόλεμο μεταξύ Ανατολής και Δύσης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε CASE STUDIES

με Αμερικανούς και Σοβιετικούς να βρίσκονται απέναντι ο ένας από τον άλλον στον σταθμό Checkpoint Charlie , ο οποίος σήμερα είναι ένα αμερικανικό κέντρο επιχειρήσεων με ένα Άγαλμα της ελευθερίας σε σμίκρυνση τοποθετημένο πάνω σε έναν άλλοτε γερμανικό πύργο ελέγχου”(Huyssen 2003).4

Μια πόλη που προσπαθεί να ξεχάσει κομμάτια του παρελθόντος της ή ενδεχομένως να τα αναγνώσει με μια κρητική σκέψη μέσω νέων γραφών χτίζοντας έτσι μια νέα ταυτότητα. Μια ταυτότητα ωστόσο που για τον Huyssen επικεντρώνεται κυρίως στην εικόνα παρά στην λειτουργία.5 Για τον Huyssen το Βερολίνο τείνει ορισμένες φορές να διαγράψει το παρελθόν του παρά να το συντηρήσει, σε μια προσπάθεια που αναφέρεται περισσότερο σε μια τουριστική ατραξιόν παρά σε μια νέα πόλη. Νέες στρώσεις γράφονται που αποσκοπούν στο να γίνει το Βερολίνο μια μητρόπολη του 21ου αιώνα με σύγχρονες στρώσεις γυαλιού να βρίσκονται σε διάλογο με βομβαρδισμένα κτήρια του ναζισμού ένας διάλογος που επικεντρώνεται όπως είπε καθαρά στο θέμα της εικόνας και όπως χαρακτηρίζει αποτελεί την χειρότερη αφετηρία της πόλης αυτής για τον νέο αιώνα. Τέλος αναφέρεται σε ένα νέο Βερολίνο που θα μπορέσει να ξεπεράσει το παρελθόν του μαθαίνοντας από αυτό εξελισσόμενο και απαλλασσόμενο από τον ακόμα και σήμερα νοητό διαχωρισμό της ανατολικής και δυτικής πλευράς. Η πόλη του Βερολίνου σε κάθε περίπτωση είναι ένα σύνολο από ίχνη που διαμορφώνουν το παρόν της, άρρηκτα συνδεδεμένο με το παρελθόν. Η Συλλογική και ατομική μνήμη ενεργοποιείται στην πόλη τόσο για το σύνολο όσο και για κάθε έναν μεμονωμένα. Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας συλλογικής προσπάθειας και επιθυμίας και ακόμα και σήμερα τα ίχνη των κομματιών από μπετό παίζουν σημαντικότατο ρόλο στον χαρακτήρα και την διαμόρφωση τόσο της πόλης όσο και κάθε ατόμου ξεχωριστά που είτε το έζησε, είτε το έριξε, είτε μεγάλωσε με αυτό.

Huyssen, Andreas, [2003], Present Pasts:Urban palimpsests and the politics of memory, California: Stanford University Press, σελ.49-66

Huyssen, Andreas, [2003], Present Pasts:Urban palimpsests and the politics of memory, California: Stanford University Press, σελ. 49-66

113

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε CASE STUDIES

Ε.2 Ρ Ω Μ Η - T FORUM ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Το ρωμαϊκό Forum (Forum Romanum) και ο τρόπος που εξελίχθηκε αποτελεί εξαιρετικό παράδειγμα παλίμψηστου. Στα χρόνια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και προτού τα κτήρια αποκτήσουν μουσειακή αξία, μετασχηματίζονταν, χρησίμευαν ως υλικά για καινούριες οντότητες και γενικότερα, το Forum παρουσίαζε μια έντονη δυναμικότητα, άρρηκτα συνδεδεμένο με τις εξελίξεις της Ρώμης. Αποτελούσε τον κατεξοχήν δημόσιο χώρο της πόλης με αποτέλεσμα οι πολίτες να περνούν ιδιαίτερα πολύ χρόνο σε αυτό. Το ρωμαϊκό Forum ωστόσο καθ όλη την διάρκεια της ζωής του συγκέντρωσε πολλές χρήσεις κατά καιρούς όπως εμπορικού, διοικητικού, καθώς και λατρευτικού και θρησκευτικού χαρακτήρα. Έχει σημασία πως το Forum αποτελούσε έναν καθρέπτη της Ρώμης τόσο δυναμικό που αναπροσαρμοζόταν (τόσο σε χρήση όσο και σε λειτουργία) κάθε φορά στην υπάρχουσα κατάσταση που επικρατούσε. Ένα σύνολο στο οποίο προσθέτονταν διαρκώς νέες στρώσεις και μετασχηματίζονταν με αποτέλεσμα να αποτελεί ένα ανοιχτό βιβλίο για την ιστορία της Ρώμης. Το Forum της Ρώμης ξεκινά να υπάρχει με την ίδρυση της πόλης, μετασχηματίζεται έντονα κατά την ακμή της Αυτοκρατορίας, και αλλάζει στη χρήση χάνοντας παράλληλα την δυναμική του κατά τον Μεσαίωνα. ΤΟ FORUM ΚΑΙ ΤΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΡΩΜΗΣ Ο ιδιαίτερος αυτός δημόσιος χώρος στον οποίον αναφερόμαστε αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της Ρώμης. Για τους Ρωμαίους, κάθε τοποθεσία της πόλης είχε την δικιά της ιδιαιτερότητα και μια δυναμική που ενεργοποιούσε ο άνθρωπος μέσω της δράσης του (spirit of place).6 Αυτή η αντίληψη καθιστούσε το Forum όχι απλώς έναν ανοιχτό χώρο για της πόλη, αλλά ως έναν φορέα της συλλογικής συνείδησης. Ο A.Rossi αναφέρει το Forum ως έναν χώρο/αστικό συντελεστή της Ρώμης στον οποίον συνοψίζεται όλη η ιστορία της και παράλληλα αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της πόλης.7 Σε αυτό το σημείο καταλαβαίνουμε την σχέση του Forum με το γενικότερο υποκείμενο της Ρώμης. Διότι αν το υποκείμενο της Ρώμης εστιάζεται στις βασικές ιδέες που γεννιούνται, μετασχηματίζονται και αντιπροσωπεύουν τους ανθρώπους της, τότε το ρωμαϊκό Forum (μέχρι κάποιο βαθμό) αποτελεί εκτός από μικρογραφία της πόλης και μικρογραφία του βασικού υποκειμένου της, άρα και δείκτης ταυτότητάς.

Favro, Diane, The roman Forum and roman memory, βλ. http://places.designobserver.com/media/pdf/The_Roman_Foru_964. pdf, τελευταία επίσκεψη: 10/8/2012

σελ.176

Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press,

117

118

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Είναι ο κατεξοχήν χώρος της συλλογικής ζωής. Και πραγματικά ο τρόπος που η Ρώμη αναπτύσσεται μορφολογικά είναι παρόμοιος με τον τρόπο που αναπτύσσεται και μεγαλώνει το ίδιο το Forum κατά την διάρκεια της ιστορίας του. Η Ρώμη γενικότερα έχει χαρακτηριστεί από πολλούς ως ένα παλίμψηστο. Ο Freud όπως έχουμε αναφέρει αναγνωρίζει την Ρώμη ως ένα παλίμψηστο στο οποίο κάθε στρώση που έχει γραφτεί δεν έχει εξαλειφθεί ποτέ με αποτέλεσμα να προκύπτει μια συσσώρευση.8 Παρόμοιου τύπου παλίμψηστο όπως θα δούμε και στην συνέχεια αποτελεί και το Forum Romanum, ένα πολύπλοκο σύνολο του οποίου οι στρώσεις γράφονται προοδευτικά η μία δίπλα στην άλλη μετασχηματίζοντάς το ανάλογα με την εποχή. Είναι σημαντικό ωστόσο να τονίσουμε πως από ένα στάδιο και μετά, η πολιτική και θρησκευτική ζωή της Ρώμης μετατοπίζεται εν μέρει και το Forum χάνει έτσι την δυναμική του. Ακόμα και αυτό όμως μας αποκαλύπτει ορισμένα στοιχεία της κοινωνικής ζωής της πόλης και του υποκειμένου της. ΣΥΣΣΩΡΕΥΤΙΚΟ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ Το Forum γεννιέται και αναπτύσσεται στενά συνδεδεμένο με την ιστορία και την γεωγραφία, υποστηρίζει ο A.Rossi καθώς βρίσκεται σε μια κοιλάδα την οποία όμως ο άνθρωπος ενεργοποιεί με την δράση του. Σύμφωνα με αυτόν το Forum αναπτύσσεται ακολουθώντας από την μια την μορφολογία του εδάφους και από την άλλη τις “συνθήκες ανάπτυξης της πόλης” (Rossi).9 To ρωμαϊκό Forum αποτελεί ένα συσσωρευτικό παλίμψηστο, στο οποίο οι στρώσεις γράφονται κυρίως δίπλα από τις προηγούμενες οδηγώντας έτσι σε μια εξάπλωση, άλλοτε πάνω από υπάρχουσες, και άλλοτε χρησιμοποιώντας υλικά από προηγούμενες οντότητες. Στο Forum κάθε γεγονός αποτυπώνεται, κάθε νίκη συμβολίζεται, κάθε μεγάλη προσωπικότητα αφήνει το στίγμα της είτε σε μορφή αγαλμάτων ή μνημείων, είτε κιόνων. Στην Ρώμη άλλωστε ο κάτοχος της εξουσίας φαίνεται πάντα να μετασχημάτιζε την πόλη και να άλλαζε συνέχεια την κατεύθυνση και τις ιεραρχίες της (J.McGregor 2005).10 Ταυτόχρονα διακρίνεται ένας σεβασμός σε κάθε προϋπάρχουσα (πολύτιμη) οντότητα ο οποίος ωστόσο είναι κυριευμένος και κυρίως βασισμένος στον φόβο. Το Forum μετασχηματίζεται και η βαρύτητά του αλλάζει ανάλογα την συγκέντρωση δύναμης. Αρχικά φαίνεται να αποτελεί την καρδιά των εξελίξεων καθώς ο λαός μαζί με την Γερουσία παίρνουν τις

8 9

McGregor, James H.S., [2005], Rome from the ground up, Cambridge:Belknap Press of Harvard University Press, σελ. 33-59

McGregor, James H.S., [2005], Rome from the ground up, Cambridge:Belknap Press of Harvard University Press, σελ.33-59

σελ.171

Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press,

Eίκ.14 Ο συλλογικός χαρακτήρας του Forum

Είκ.15 Το Forum, αξονομετρικό

Είκ. 17 Forum Romanum 1880 μ.Χ.

Είκ.15 Το Forum, τομή

120

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

αποφάσεις, στην συνέχεια αποδυναμώνεται όσον αφορά την πολιτική του βαρύτητα καθώς η δύναμη συγκεντρώνεται στον αυτοκράτορα και στον χώρο συνήθως του παλατιού του (ο χώρος διοίκησης μετατοπίζεται από παλάτι σε παλάτι ανάλογα με τον αυτοκράτορα). Παρόλα αυτά εξακολουθεί και αποτελεί το επίκεντρο της κοινωνικής ζωής. Αργότερα με την άνοδο της εκκλησίας το Forum χάνει την δυναμική του και μετασχηματίζεται με σκοπό να μπορεί να χρησιμοποιηθεί από την νέα δύναμη (εκκλησίες κτλ). Δεν αποτελεί ωστόσο κοινωνικό επίκεντρο πλέον. Με βάση αυτές τις δυνάμεις που αλλάζουν, το Forum μετασχηματίζεται σε λειτουργία,μορφή και βαρύτητα. Έτσι λοιπόν το Forum ξεκινά σύμφωνα με την ιστορία ως ένα επίπεδο γύρω από μια Συκιά και ορίζεται έτσι η πλατεία(J.McGregor 2005) γύρω στον 6ο αιώνα π.Χ.11 Αποτελεί χώρο συζητήσεων και κοινωνικής ζωής. Έναν αιώνα αργότερα το Forum γίνεται κέντρο του εμπορείου και η δυναμική του ενδυναμώνεται. H Basilica Aemilia αποτελεί μια από τις γραφές όπως και η Basilica Sempronia (170π.Χ.) η οποία αργότερα μετασχηματίζεται σε Basilica Julia (46π.Χ.). Θυμίζουμε πως το Forum αποτελεί στην ουσία έναν υπαίθριο χώρο που καταξιώνεται από τα κτήρια που έχει γύρω του. Αργότερα συγκεντρώνονται σε αυτόν και κτήρια θρησκευτικού περιεχομένου όπως το Temple of Vesta και το Regia. Στα χρόνια της ρωμαϊκής δημοκρατίας το Forum αποκτά έντονο πολιτικό ρόλο και έτσι νέες γραφές διοικητικού και κυβερνητικού χαρακτήρα μετασχηματίζουν το παλίμψηστο της δημόσιας ζωής. Κτίσματα όπως το Rostra για ομιλίες και το Curia ως κτήριο Γερουσίας αποτελούν τις κυριότερες γραφές στο Forum. Στα χρόνια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας γράφονται νέα Forum δίπλα στο Forum Romanum πάντα τα οποία αναφέρονται σε αυτοκράτορες.Το 52π.Χ. ο Καίσαρας κατασκευάζει το μεγάλο Forum Iulium για εμπορικούς κυρίως λόγους και στην συνέχεια ο Αύγουστος (29μ.Χ.) προσθέτει δίπλα σε αυτό το δικό του Forum Augustum για να μπορέσει να στεγάζει όπως δήλωνε τον μεγάλο αριθμό κατοίκων. Αντίστοιχα άλλοι αυτοκράτορες κατασκευάζουν άλλα τρία Fora στα ανατολικά της πόλης πλέον όμως αποκομμένα από το Forum Romanum. Σε αντίθεση με όλα τα μεταγενέστερα, το Forum Romanum είναι το μόνο που εμφανίζει τόσο συλλογικό χαρακτήρα ώστε να αποτελεί ένα μνημείο για την πόλη. Φαίνεται πως ο συλλογικός του χαρακτήρας είναι αυτό που τον καθιστά ως έναν σημαντικό συντελεστή για την πόλη, μια μικρογραφία της Ρώμης και ως εκ τούτου αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητας της. Παρόλα αυτά με τα νέα Fora το αρχικό κέντρο της πολιτικής ζωής (Forum Romanum) αποδυναμώνεται σημαντικά. Η πολιτική ζωή εστιάζεται στο πρόσωπο του εκάστοτε αυτοκράτορα και μετατοπίζεται από το ένα παλάτι στο άλλο και έτσι ο τόπος συνεύρεσης των πολιτών είναι για πρώτη φορά εξαιρετικά μεταβλητός. Έτσι το Forum αποκτά δευτερεύουσα σημασία και μετατρέπεται σε μεταβατικό χώρο. Με την πτώση της αυτοκρατορίας το Forum χάνει την δύναμή του ως φορέας συλλογικότητας και τα κτήρια του εγκαταλείπονται. Η πρωτεύουσα μετακινείται στην Κωνσταντινούπολη από τον Μ. Κωνσταντίνο. Τον 6ο αιώνα μ.Χ. και έπειτα από 100 χρόνια που τα παγανιστικά κτήρια είναι κλειστά, στο

McGregor, James H.S., [2005], Rome from the ground up, Cambridge:Belknap Press of Harvard University Press, σελ.33-59

Είκ. 18 Κάτοψη, οργάνωση του Forum

Η Ρώμη στα χρόνια της αυτοκρατορίας

Είκ. 19 Fora αυτοκρατόρων δίπλα στο αρχικό

130

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Forum χτίζονται εκκλησίες μέσα στα υπάρχοντα κτήρια όπως επίσης αργότερα εκκλησίες χτίζονται σε άλλα σημεία χρησιμοποιώντας τα υλικά των κτηρίων του Forum. Θυμίζουμε πως το Temple Divine Julius χρησιμοποιείται αργότερα για την κατασκευή του ναού του Αγ. Πέτρου τον 15ο αιώνα μ.Χ. Εν ολίγοις, το Forum αποδυναμώνεται πλήρως καθώς δεν έχει σχεδόν κανένα συλλογικό σκοπό και χρησιμοποιείται εξολοκλήρου για την νέα δύναμη της εκκλησίας. ΤΟ FORUM ΩΣ ΜΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Αυτή η δυναμική φύση του Forum και η μορφή τους που μεταβάλλεται ανάλογα με τα στοιχεία που αποκτούν ή χάνουν σημασία παρουσιάζει μεγάλη ομοιότητα με σημερινές καταστάσεις ανάμεσα στις οποίες είναι και το Internet. Με τον ίδιο τρόπο που στο Forum συσσωρεύονται διάφορες οντότητες που το μορφοποιούν, με παρόμοια λογική το Internet αποτελεί τον σύγχρονο “τόπο” όπου συσσωρεύονται και διακινούνται ιδέες ανοιχτές σε κριτική και διάλογο. Αυτό το μέγεθος πληροφορίας και το ζήτημα της αξίας και πνευματικής ιδιοκτησίας μέσα σε όλη αυτή την δυναμικότητα είναι και το σημείο που ενοποιεί και συνδέει το ρωμαϊκό Forum με την σημερινή κατάσταση του Internet. Όπως ακριβώς η δυσκολία του να οριστεί σε κάθε αλλαγή της Ρώμης το τι ήταν πολύτιμο και τι όχι έκανε τα κτήρια και τα άλλα στοιχεία του Forum να μετασχηματίζονται, να αλλάζουν λειτουργίες ακόμα και να χρησιμοποιούνται ως υλικά για άλλα κτήρια που κατασκευάζονταν, με παρόμοιο τρόπο και στο Internet εμφανίζει μια κατάσταση όπου δεν είναι διακριτή η αξία κάθε πληροφορίας καθώς και η πνευματική της ιδιοκτησία. Και ακριβώς όπως στην Ρώμη κάθε ατομικότητα συνείσφερε με νέες γραφές στην συνολική διαμόρφωση του παλίμψηστου του Forum, έτσι και κάθε ατομικότητα διαμορφώνει τον διαδίκτυο με νέα δεδομένα καθιστώντας το ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο παλίμψηστο πληροφοριών. Ταυτόχρονα το Forum φαίνεται να έχει μεγάλη σχέση με την σύγχρονη πόλη στον τρόπο που αποτελεί έναν αστικό συντελεστή που βιώνεται χωρίς απαραίτητα να κατανοείται η λειτουργία του. Έτσι το Forum για τον A.Rossi γίνεται ένας “εξαιρετικά σύγχρονος συντελεστής”. “...είναι η σύγχρονη πόλη,ο άνθρωπος του πλήθους, ο αργόσχολος που συμμετέχει στον μηχανισμό της πόλης χωρίς να τον γνωρίζει, που συμμετέχει σε αυτόν μόνο με την εικόνα του”(Α.Rossi, 1991).12

Όπως βλέπουμε το Forum ξεκινά με απλή δομή που συνιστά μια πλατεία και στην συνέχεια μετατρέπεται σε κάτι εξαιρετικά σύνθετο. Όπως ένα παλίμψηστο έτσι και το Forum επαναπροσδιορίζεται αλλά δεν καταστρέφει τις βασικές του δομές. Η ανατροπή δεν μπορεί να επηρεάσει τις αρχικές του δομές, οι οποίες διατηρούνται κατά βάση. Με τους πολλαπλούς μετασχηματισμούς το παλίμψηστο αυτό μεγαλώνει σε όγκο πληροφορίας αλλά και στο συνολικό μέγεθος. Δεν μετασχηματίζονται οι υπάρχουσες οντότητες σε τόσο έντονο βαθμό όσο κυρίως προστίθενται πληροφορίες χωρίς να επιδιώκεται κάποια τελειότητα, μια σωρηδόν συλλογή πληροφοριών που καθρεφτίζει την συνολική ιστορία της.

σελ.176

Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press,

Είκ. 20 Το ρωμαϊκό Forum, τρισδιάστατη απεικόνιση

132

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Η ταυτότητα της πόλης όπως βλέπουμε συγκεντρώνεται στα χρόνια που εξετάζουμε σε ένα μεγάλο βαθμό στο Forum καθώς αποτελούσε τον κατεξοχήν χώρο συλλογικότητας. Αντανακλούσε τα πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα και γινόταν ο μάρτυρας της κοινωνικής οργάνωσης καθώς και της μορφής της κοινωνίας που “στέγαζε”. Το υποκείμενο που βρίσκει έκφραση σε αυτόν τον χώρο ο οποίος αποτελεί τόσο καθρέπτη όσο και μέσο για τον μετασχηματισμό του υποκειμένου. Όλα αυτά συνδέονταν στενά με την μορφή και τους μετασχηματισμούς που παρατηρούμε στο Forum. Μια κοινωνική ζωή που βρίσκει έκφραση σε μια “πλατεία” και ενδυναμώνεται, η αλλαγή της δύναμης από το πλήθος στα χέρια του αυτοκράτορα που αντανακλάται στην επέκταση του Forum και στην συνέχεια στην ολοένα εγκατάλειψη του, άμεσα συνδεδεμένο με την κατάσταση της πόλης γενικότερα. Κάθε μετασχηματισμός της Ρώμης γενικότερα βρίσκει έκφραση στον χώρο του Forum, καθώς θα ήταν αδύνατον το Forum να μείνει ανέγγιχτο όταν η εκκλησία απέκτησε δύναμη και ήταν η νέα μορφή εξουσίας στην πόλη. Έτσι λοιπόν, η Ρώμη και το Forum συμβαδίζουν στην κατασκευή της ταυτότητας (στα χρόνια τουλάχιστον που το Forum παρουσιάζει μια σημασία). Τα επάλληλα γραψίματα στον χώρο του Forum μας αποκαλύπτουν μια δυναμική και μια εξέλιξη μετατρέποντάς το σε ένα καθρέπτη/παλίμψηστο της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Στρώσεις δύναμης, ο λαός στο επίκεντρο, γύρο από το οποίο αναπτύσσονται όλα και έπειτα στρώσεις που αφορούν νέες δυνάμεις όπως η γερουσία, ο αυτοκράτορας, και η εκκλησία με αποτέλεσμα την διαρκή μετατόπιση του κέντρου του παλίμψηστου.Ακόμα και σήμερα, ο μουσειακός αυτός χαρακτήρας του Forum είναι άμεσα συνδεδεμένος με την γενικότερη κατάσταση της Ρώμης η οποία στο κέντρο της έχει γίνει μια ιστορική πόλη εστιάζοντας σε παλαιότερα στάδια και στιγμές της ιστορίας της.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε CASE STUDIES

Ε.3 Α Θ Η Ν Α - Η ΝΕΑ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΚΑΙ Ο ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Από το 1834 που η Αθήνα ανακηρύσσεται πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κράτους, αρχίζει μια συστηματική προσπάθεια για την μορφοποίηση της πόλης με βάση τον νέο της ρόλο. Πρόκειται για μια περίοδο έντονων μετασχηματισμών για την πόλη η οποία έχοντας να διαχειριστεί το βαρύ φορτίο της αρχαιότητας προσπαθεί να προσδιορίζει τον εαυτό της και ταυτόχρονα να ενταχθεί στον δυτικό πολιτισμό. Οι “γραφές¨ διαδέχονται η μια την άλλη και η Αθήνα διαρκώς μετασχηματίζεται. Ταυτόχρονη στην Ευρώπη εκδηλώνεται ο νεοκλασικισμός, ένα ρεύμα που αντιδρά στις “μορφολογικές υπερβολές” του μπαρόκ και του ροκοκό στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Καθώς η Αθήνα καλείται να διαχειριστεί την μακρά ιστορία της, και ταυτόχρονα να αποτελέσει μια νέα σύγχρονη πρωτεύουσα, στην πόλη φθάνει ο νεοκλασικισμός όπου βρίσκει και έδαφος. Ένα ρεύμα που εκφράζεται κυρίως από Βαβαρούς αρχιτέκτονες δεδομένη την βασιλεία του Όθωνα και την γενικότερη επιρροή. Ξεκινάει, λοιπόν, μια συνολική προσπάθεια σχεδιασμού μιας πρωτεύουσας με αναφορά στο παρελθόν της και ταυτόχρονα την εδραίωση και οργάνωση της πόλης θέτοντας έτσι τις προδιαγραφές που θα καθορίσουν την ανάπτυξή της στο μέλλον. Έτσι σταδιακά συνθέτεται ένα πολύπλοκο σύνολο με θραύσματα ιστορίας και επιθυμιών.

135

Είκ.22 Σχέδιο Αθήνας 1832, από τους Κλεάνθη και Σάουμπερτ

Είκ.23 Τελικό σχέδιο Αθήνας 1834, Leo Von Klenze

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε CASE STUDIES

ΓΡΑΦΕΣ - ΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑΣ Έπειτα από την σύσταση του νεότερου ελληνικού κράτους, με την Αθήνα αργότερα να ορίζεται ως νέα πρωτεύουσα, υπήρξε επιτακτική ανάγκη της συγκρότησης μιας κοινώς αποδεκτής πολιτισμικής ταυτότητας, μια ανάγκη που ταυτίστηκε και εκπροσωπήθηκε από τις αρχές του νεοκλασικισμού. Η αρχιτεκτονική αυτή θα αποτελούσε το μέσο με βάση το οποίο η πόλη της Αθήνας θα δημιουργούσε μια συνέχεια και μια σύνδεση με το αρχαίο ελληνικό πνεύμα σε πολλές κλίμακες και βαθμούς, τόσο στην διαχείριση του ιερού βράχου που μετά τον απελευθερωτικό αγώνα είχε μετατραπεί σε ένα φρούριο έχοντας πάνω του οθωμανικά και ενετικά ίχνη, όσο και στην γενικότερη πολεοδομική οργάνωση της πόλης που μετά την απελευθέρωση αποτελούσε μια τουρκική επαρχεία. Υπήρχε η ανάγκη να προβληθεί η ιδιαίτερη σημασία της αρχαιότητας της πόλης. Έτσι, το 1832 o Κλεάνθης και ο Schaubert σχεδιάζουν την νέα πόλη γύρω από την παλιά. Ο στόχος της Αθήνας είναι να δείξει την συνέχεια και την βαθιά ιστορία της με ανάδειξη του αρχαίου πνεύματός της. Προτείνεται ένα ισοσκελές τρίγωνο με το το ανάκτορο να βρίσκεται στην κορυφή και τρεις φαρδείς δρόμους λεωφόρους, να ξεκινούν ακτινωτά από αυτό. Το σχέδιο δίνει βαρύτητα σε δύο σημεία: από την μία την τοποθέτηση της Βασιλικής έδρας στο επίκεντρο του συμμετρικού σχεδίου και από την άλλη την έμφαση στον ρόλο της πρωτεύουσας ως κέντρο εμπορίου και πολιτισμού με την διάνοιξη μεγάλων δρόμων με εμπορικά κτήρια και άλλα πολιτιστικά ιδρύματα.13 Το σχέδιο αργότερα τροποποιείται από τον Leo Von Klenze, βασιλικό αρχιτέκτονα. Οι λόγοι ήταν κυρίως οικονομική καθώς το κόστος απαλλοτρίωσης για την περάτωση του έργου θα ήταν τεράστιο. Εκτός από αυτό όμως η τροποποίηση του Klenze χαρακτηρίζεται από μια χαλάρωση της αυστηρότητας και της συμμετρίας που πρότεινε το πρώτο σχέδιο, πρώτων γιατί θεωρούσε υπερβολικά τα έργα για τις, κατά την γνώμη, του μέτριες προοπτικές ανάπτυξης της πόλης, και επιπλέον γιατί η υπερβολική γεωμετρία δεν ήταν σύμφωνη με την συνθετική νοοτροπία των αρχαίων Ελλήνων οι οποίοι έδιναν βάση κυρίως στα οικοδομήματα και όχι τόσο στην σχέση μεταξύ τους.14 Παρόλα αυτά το πολεοδομικό σχέδιο ακολούθησε σε γενικές γραμμές την αρχική ιδέα των δύο αρχιτεκτόνων Κλεάνθη και Schaubert.15 Έτσι το σχέδιο εφαρμόζεται το 1834. Και στις δύο περιπτώσεις ωστόσο το σχέδιο αναφέρεται σε μια νέα πόλη που οργανώνεται και αναπτύσσεται μακρυά από την αρχαία, γεγονός που ίσως αντικατοπτρίζει την βαθύτερη τάση που παρουσιάζει το Βερολίνο με τον διαχωρισμό παλαιών και νέων πολεοδομικών στρώσεων.16

Μπατσέα, Ελένη, [2000], Αθήνα 1834-1896: Νεοκλασική πολεοδομία & ελληνική εθνική συνείδηση, Αθήνα: LIBRO

14 15 16

Βλαστός, Θάνος, [2007], Αθήνα Vs ‘Αθηναίοι’, βλ.www.greekarchitects.com, τελευταία επίσκεψη: 10/8/2012

A.E.

Καρδαμίτση- Αδάμη, Μάρω, Μπίρης, Μάνος, [2001], Νεοκλασική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Αθήνα: ΜΕΛΙΣΣΑ Μπατσέα, Ελένη, [2000], Αθήνα 1834-1896: Νεοκλασική πολεοδομία & ελληνική εθνική συνείδηση, Αθήνα: LIBRO

137

Εικ.24 Το Πανεπιστήμιο Αθηνών 1841, Chr. Hansen

Είκ.26 Το οφθαλμιατρείο, Αθήνα, 1847, Chr. Hansen

Είκ.25 Κατοικία Δεκόζη-Βούρου 1834

Είκ.27 Τα Παλαιά Ανάκτορα του Όθωνα 1835, η σημερινή Βουλή, Φρειδερίκο φον Γκέρτνερ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε CASE STUDIES

Ταυτόχρονα ο νεοκλασικισμός εκφράστηκε και σε κτήρια μεγάλου δημόσιου χαρακτήρα. Η Αθήνα θα δημιουργούσε μια ταυτότητα μέσα από γραφές που περιλάμβαναν μεγαλεπήβολα κτήρια μνημειακού χαρακτήρα. Ο νεοκλασικισμός ήταν πράγματι η ιδανική λύση. Τόσο το παλάτι του Όθωνα στην κορυφή της Ερμού, όσο και κτήρια όπως το πανεπιστήμιο, το νομισματοκοπείο, το τυπογραφείο κ.α. αποτελούσαν γραφές και κτήρια η αρχιτεκτονική των οποίων θα εντασσόταν στο παρελθόν της πόλης, όσο και θα ενδυνάμωνε τον χαρακτήρα της Αθήνας ως μιας σύγχρονης ευρωπαϊκής πρωτεύουσας. Αρχικά με μια έντονη λιτότητα όπως μαρτυρούν κτήρια όπως η οικεία Δεκόζη- Βούρου (1833) η οποία αποτελεί χαρατηριστική μορφή της πρώιμης μορφής του κλασικισμού που αργότερα επεκτείνεται και σε μνημειακή κλίμακα (κτήριο ανακτόρων στην κορυφή της οδ. Ερμού, η σημερινή Βουλή) και αργότερα με πιο έντονο τον διάκοσμο όπως στο κτήριο του Πανεπιστημίου από τον Chr. Hansen δίνοντας έτσι έναν εκλεπτυσμένο τόνο στον νεοκλασικισμό της Αθήνας. Παρόμοιο προσανατολισμό είχε και το έργο του Th. Hansen με κτήρια όπως το οφθαλμιατρείο, το μέγαρο Δημητρίου κ.α. Βλέπουμε επίσης να υιοθετούνται πρότυπα από την βυζαντινή παράδοση γεγονός που μαρτυρά αφενός την εκτίμηση και τον σεβασμό προς την πολιτισμική κληρονομιά (η σχολή του Schinkel στο Βερολίνο είχε τέτοια κατεύθυνση γενικότερα και ως εκ τούτου και οι απόφοιτοί της) και αφετέρου δικαιολογεί το γεγονός ότι ακόμα και σήμερα στην Αθήνα τα βυζαντινά ίχνη είναι υπαρκτά. Ο σεβασμός και η αναγνώριση της αξίας των βυζαντινών “θραυσμάτων” από βασικούς Βαβαρούς αρχιτέκτονες, καθώς και η ένταξή τους σε ορισμένα αρχιτεκτονήματα, έκανε το βυζαντινό στοιχείο μέρος της συνολικής ταυτότητας που κατασκευαζόταν.17

Καρδαμίτση- Αδάμη, Μάρω, Μπίρης, Μάνος, [2001], Νεοκλασική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Αθήνα: ΜΕΛΙΣΣΑ

139

Είκ.28 Φραγκικός πύργος στα προπύλαια

Είκ.29 Παρθενώνας, Ερείπιο και μνημείο

Είκ.30 Οθωμανικά ίχνη που εξαφανίστηκαν, ο Παρθενώνας ως τζαμί στην Τουρκοκρατία

Είκ.31 Πρόταση του Schinkel για το παλάτι στην Ακρόπολη 1834, Κάτοψη

Είκ.32 Πρόταση του Schinkel για το παλάτι στην Ακρόπολη 1834, Τομή

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε CASE STUDIES

Η διαχείριση του παρελθόντος φυσικά εκτός από την χάραξη νέου πολεοδομικού σχεδίου και τα νέα κτήρια τοπόσημα δεν θα μπορούσε να μην αφορά τον τρόπο διαχείρισης του ιερού βράχου. Ο τρόπος που η Αθήνα θα αντιμετώπιζε και θα συντηρούσε την Ακρόπολη διαγράφοντας ανεπιθύμητες οθωμανικές και ενετικές στρώσεις θα καθόριζε την νέα της ταυτότητα. Εξαρχής υπήρξε ο στόχος για ανάδειξη και συντήρηση του αρχαίου κλασσικού της χαρακτήρα. Το 1833 ο Κυριάκος Πιττάκης αρχαιολόγος και επικεφαλής της συντήρησης ξεκίνησε μια συντονισμένη προσπάθεια για την ανάδειξη του αρχαίου μνημείου με ανασκαφές γύρω από τον Παρθενώνα, τα Προπύλαια και το Ερέχθειο. Ο Leo Von Klenze από την άλλη, έκανε πρόταση για την εξαφάνιση οποιοιδήποτε ίχνους ενετικών ή οθωμανικών γραφών. Έτσι αφαιρέθηκαν τόσο οι οχυρώσεις και ο Φραγκικός πύργος στα προπύλαια, όσο και ίχνη από την εκκλησία που στέγαζε ο Παρθενώνας.18 Παράλληλα θα ανοικοδομούσαν τα τρία κτίσματα και θα σχεδιαζόταν ένα μουσείο για τον αρχαιολογικό χώρο. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε πως οι γραφές που είχαν πραγματοποιηθεί σε αυτό το παλίμψηστο της Ακρόπολης χρησιμοποιούσαν ως υλικά και μάρμαρα από τα υπάρχοντα κτίσματα μετατρέποντάς τα έτσι σε ερείπια. Η συνολική προσπάθεια διάσωσης ωστόσο θα μετέτρεπε τον ιερό βράχο σε ένα μνημείο αρχαιολογικού χαρακτήρα. Σε γενικές γραμμές η ακρόπολη θα αποκτήσει την αρχαία της αίγλη. Έχοντας υποστεί πολλαπλές γραφές που στην ουσία διέγραφαν την αρχική της μορφή αποτελεί με την σειρά της μια μικρογραφία παλίμψηστου όπου οι δράσεις μέχρι το 1833 μαρτυρούσαν την ιστορία τόσο της ίδιας, όσο και της Αθήνας. Σε κάθε περίπτωση πάντως η διάσωση των αρχαίων μνημείων ήταν καθοριστική για την εδραίωση της συνέχειας με το παρελθόν, κομμάτι της ταυτότητας της νέας πρωτεύουσας. Είναι σημαντικό ωστόσο εδώ να αναφερθούμε στην πρόταση του Schinkel για το παλάτι στην Ακρόπολη. Σε μια εντυπωσιακή αλλά ιδιαίτερα τολμηρή πρόταση ο αρχιτέκτονας, πρότεινε την εγκατάσταση του παλατιού στον ιερό βράχο γεγονός που προκαλεί ακόμα και σήμερα έντονες αντιδράσεις. Το σχέδιο του αρχιτέκτονα ωστόσο εκτός του ότι ήταν μη εφαρμόσιμο θα ήταν αντιθετικό για μια Αθήνα που θα τοποθετούσε στο “ανώτατο σημείο” δίπλα από τον αρχαίο πολιτισμό της το παλάτι του βασιλιά την ίδια στιγμή που θα έπρεπε να ενταχθεί και να αποτελέσει κομμάτι της Ευρώπης. Η Αθήνα στην ιστορική περίοδο που εξετάζουμε μετασχηματίζεται, νέες στρώσεις προστίθενται, άλλες αφαιρούνται με στόχο την επίτευξη και την κατασκευή μια ταυτότητας που θα ήταν τόσο πολιτειακή όσο και εθνική. Μια ταυτότητα με κομμάτια από το παρελθόν και τον νέο ευρωπαϊκό της ρόλο. Βλέπουμε δηλαδή μια πόλη, η οποία επιδιώκει την κατασκευή της ταυτότητάς της, πράγμα που γίνεται στόχος και καθορίζει δράσεις.

Χασανάκη, Μαρία, Μαλλούχου, Φανή, [1985], Τhe Αcropolis at Αthens: consevation restoration and research 1975 1983, Μίτσιγκαν: Επιτροπή διατήρησης των μνημείων της Ακρόπολης

141

142

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

ΟΙ ΣΤΡΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΝΟΛΟ Η Αθήνα στην περίοδο που εξετάζεται παρουσιάζει έντονους μετασχηματισμούς. Πρόκειται για μια νέα πόλη που αναζητά ταυτότητα. Έχοντας ένα ιδιαίτερο παρελθόν να διαχειριστεί η Αθήνα επιλέγει και διατηρεί τον αρχαίο της χαρακτήρα, διαγράφει ανεπιθύμητες στρώσεις οι οποίες επισκίαζαν τις πρώτες, και από την άλλη γράφει/σχεδιάζει νέες στρώσεις με αναφορά στις παλιές οι οποίες τις προσδίδουν τα χαρακτηριστικά και την αίγλη μιας ευρωπαϊκής πρωτεύουσας. Ας αντιληφθούμε τώρα την Αθήνα σαν ένα παλίμψηστο. Γραφές κατά την τουρκοκρατία έσβησαν με το γράψιμο τους προηγούμενες στρώσεις (όχι ολοκληρωτικά) και παράλληλα παλαιότερες στρώσεις διαγράφτηκαν εντελώς. Από την άλλη είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι διατηρούνται ίχνη της βυζαντινής περιόδου παρά την τουρκοκρατία και ως εκ τούτου υπάρχουν ακόμα και σήμερα ίχνη που αποτελούν ένα σημαντικό κομμάτι ταυτότητας. Μια νέα στρώση, λοιπόν, αυτή του νεοκλασικισμού, έρχεται να συνδιαλλαγεί με το παρελθόν, να το ενδυναμώσει αφενός και αφετέρου να αποτελέσει συνέχειά του, να επιβάλει ιεραρχίες στο πολύπλοκο σύνολο και να προσδώσει χαρακτήρα και ταυτότητα. Το παλίμψηστο της Αθήνας αφορά ένα υποκείμενο/μια ιδέα για μια νέα πρωτεύουσα ενός νεότερου ελληνικού κράτους. Αυτό αποτελεί σε μια πρώτη ανάγνωση την αφετηρία όλων των δράσεων. Ο ρόλος αυτός οδηγεί σε γραφές και διαγραφές που στόχο έχουν ένα επιθυμητό αποτέλεσμα. Από την μία ωστόσο οι γραφές ήταν εξωγενείς δεδομένης της πολιτικής κατάστασης από την άλλη ωστόσο οι κάτοικοι της Αθήνας αντιστέκονταν ορισμένες φορές σε αυτόν τον νέο τρόπο ζωής αναζητώντας και προσφεύγοντας στον έντονο θρησκευτικό τρόπο ζωής τους. Δύο πλευρές εδώ λίγο ή πολύ συγκρούονται κάτω από έναν κοινό στόχο. Αυτό που προκύπτει σήμερα μέσα από τα γεγονότα και τις δράσεις που παρουσιάσαμε συνοπτικά είναι ένα παλίμψηστο με στρώσεις(από την αρχαιότητα μέχρι και τα τέλη του 19ου αιώνα) που είναι δύσκολο να αποκωδικοποιηθεί και να ιεραρχηθεί. Είναι ενδιαφέρον πως το παλίμψηστο αυτό προκύπτει με αρκετή τυχαιότητα λόγω του πλημμελούς σχεδιασμού της. Έτσι συνυπάρχουν μνημεία διαφόρων εποχών στον αστικό ιστό της δημιουργώντας ωστόσο, μια μοναδική πραγματικότητα(Κ.Μπούρας, 2009).19 Μεταξύ των στρώσεων παρουσιάζονται μεγάλες αντιθέσεις. Το ορθό-κανονικό συγκρούεται με το οργανικό και το άναρχο αναδεικνύοντας το ένα το άλλο. Η αρχαία πόλη με την οργανική της ανάπτυξη συνυπάρχει με την κανονικότητα του νεοκλασικισμού και το εμπορικό τρίγωνο, αλλά ακόμα και τότε η σύγχρονη πόλη εξελίσσεται άναρχα γύρο από το σχέδιο της. Άλλωστε ένα διαχρονικό χαρακτηριστικό των Ελλήνων από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα είναι η βαρύτητα που δύνεται στα οικοδομήματα και όχι στις σχέσεις μεταξύ τους, το ίδιο χαρακτηριστικό που ανέπτυξε την αρχαία Αθήνα και που τώρα αντιτάχθηκε

Μπούρας, Κωσταντίνος, [2009], Athens revisited (μέρος 1): Η Αθήνα ειδωμένη μέσα από τα πολλαπλά επίπεδα που συνθέτουν την αστική της μορφή, βλ. www.greekarchitects.com, τελευταία επίσκεψη: 10/8/2012

Είκ.33 Ο νεοκλασικισμός και η αρχαιότητα στο βάθος

144

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

στην κανονικότητα του σχεδίου(Θ.Βλαστός, 2007).20 Αυτή η αντίθεση μεταξύ των layers δημιουργεί για την πόλη τόσο ασυνέχειες καθώς κανείς περνάει από μια ιστορική αναφορά μιας εποχής σε μια άλλη όσο και μια συνέχει για την συνολική αφήγηση που έχει να κάνει η πόλη. ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ Ποιο ήταν λοιπόν, το υποκείμενο το οποίο εδώ εξελίσσεται/μορφοποιείται και μαζί με αυτό μετασχηματίζεται και η πόλη; Στην περίπτωση που εξετάζουμε είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι το υποκείμενο δεν μπορεί να οριστεί ακρίβεια ή τέλος πάντων δεν είναι σίγουρο το κατά πόσο εκπροσωπείται αυτό από τις νέες γραφές. Σίγουρα οι κάτοικοι της Αθήνας ήθελαν την αναβίωση της αρχαίας Αθήνας και την ενίσχυση της νέας ταυτότητας της πόλης, άλλα το κατά πόσο ο νεοκλασικισμός ήταν το μέσα που θα αντιπροσώπευε θα ενσαρκωνόταν και θα ανταποκρινόταν στις βαθύτερες ιδέες της αθηναϊκής κοινωνίας είναι πράγμα αβέβαιο. Όταν το υποκείμενο είναι συγκεκριμένο και δρα τότε και η πόλη μετασχηματίζεται βάση αυτού και αποτελεί καθρέπτη και εργαλείο εξέλιξης. Η συνέχεια των στρώσεων προκύπτει με φυσικό τρόπο καθώς το υποκείμενο είναι αυτό που μέχρι τώρα εξελίχθηκε και συνεχίζει να εξελίσσεται. Το γεγονός ότι η Αθήνα υιοθετεί σε αυτήν την περίοδο ξένα πρότυπα ενδεχομένως να την οδήγησε στο να σχεδιαστεί και να αναπτυχθεί με έναν τρόπο διαφορετικό από αυτόν που θα όριζε η αθηναϊκή συνείδηση. Και πραγματικά, σε ένα νεοσύστατο κράτος και μια πόλη που έκανε ένα νέο ξεκίνημα ήταν δύσκολο να υπάρξει συνείδηση εξαρχής. Η πολιτική δύναμη που δρα αυτή την περίοδο είναι εξωγενής γεγονός που κάνει πολλούς σήμερα να αμφισβητούν σημαντικά αυτές τις πρώτες χαράξεις. Ο Θ.Βλαστός αναφέρει χαρακτηριστικά: “Όχι μόνο απώθησε κατά δυο χιλιάδες χρόνια την ιστορία της αλλά και την παραμόρφωσε συνειδητά.

Επιχειρήθηκε να οικοδομηθεί πάνω της ένα ψεύτικο σκηνικό”(Θ.Βλαστός, 2007).21

Η ταυτότητα και σε αυτήν την περίπτωση του παλίμψηστου της Αθήνας βλέπουμε πως κατασκευάζεται και ταυτόχρονα κατασκευάζει την πόλη. Η συνέχεια με το παρελθόν που εδώ αποτελεί αυτοσκοπό του νεοκλασικισμού είναι δύσκολο να προσδιοριστεί κατά πόσο εν τέλει επιτεύχθηκε. Η Αθήνα θα είχε συνεχίσει στα ίχνη του, αν πραγματικά αποτελούσε ένα ουσιαστικό κομμάτι του υποκειμένου. Παρόλα αυτά η Αθήνα αναπτύσσεται άναρχα στην συνέχεια, σε αντίθεση με το ορθό-κανονικό που όριζε ο νεοκλασικισμός. Σε κάθε περίπτωση πάντως το ρεύμα αυτό και οι μετασχηματισμοί που εξετάσαμε αποτελούν ακόμα και σήμερα κομμάτι της ταυτότητας της Αθήνας και ως τέτοιο πρέπει να αναγνωρίζονται. Είναι μια γραφή/ μια στρώση που σχεδίασε και έθεσε ιεραρχίες στο υπάρχον σύνολο σε μια προσπάθεια για αναζήτηση ταυτότητας. Και σαφώς επηρέασε και μετέπειτα στρώσεις.

20 21

Βλαστός, Θάνος, [2007], Αθήνα Vs ‘Αθηναίοι’, βλ. www.greekarchitects.com, τελευταία επίσκεψη: 10/8/2012 ό.π., βλ. www.greekarchitects.com, τελευταία επίσκεψη: 10/8/2012

Είκ.34 Η Ακρόπολη

146

ΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΣΚΕΨΕΙΣ

148

ΠΟΛΗ - ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ - ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΣΚΕΨΕΙΣ Η έρευνα που πραγματοποιήθηκε είχε ως στόχο να αντιληφθούμε την πόλη και να την αναγνώσουμε ως ένα παλίμψηστο. Με άλλα λόγια, η πόλη συνιστά μια κατασκευή που διαρκώς επιδέχεται νέα γραψίματα, νέες διαγραφές και μετασχηματισμούς. Το ίδιο ισχύει και για την ταυτότητά της, η οποία αναδύεται και επαναπροσδιορίζεται και παράλληλα αποτελεί μια κατασκευή που όπως είδαμε μπορεί να γίνει αυτοσκοπός αφετηρία ορισμένων μετασχηματισμών σε μια πόλη. Πότε λοιπόν μια πόλη, ένας τόπος, είναι παλίμψηστο; Απ’ όσα έχουμε πει καταλαβαίνουμε πως βασική προϋπόθεση είναι ο μετασχηματισμός, δηλαδή δράσεις που διαδραματίζονται σε έναν χώρο, ένα υποκείμενο. Μια πόλη με άλλα λόγια που αλλάζει διαρκώς μορφή, κρατά στοιχεία από το παρελθόν, τα εντάσσει στο παρόν και εφαρμόζει νέα γραψίματα τα οποία με την σειρά τους θα μετασχηματιστούν στο μέλλον. Επιπλέον κάθε νέο γράψιμο, κάθε μετασχηματισμός αφορά ή γίνεται γύρω από έναν πυρήνα, ένα στοιχείο που έχει κάποια σημασία. Σε καμία περίπτωση δεν θα γραφούν, δεν θα μετασχηματιστούν οντότητες και στοιχεία που για την πόλη θεωρούνται ασήμαντα. Εκτός βέβαια, αν πρόκειται για μια σκόπιμη επαναφορά ενός στοιχείου του οποίου η αξία δεν έχει εκτιμηθεί μέχρι τώρα. Η αξία ενός θραύσματος από το παρελθόν αξίζει να τονίσουμε πως δεν είναι το θραύσμα αυτό καθεαυτό, όσο είναι αυτή η σημασία, τα όσα αντιπροσωπεύει και συμβολίζει για την πόλη και την ιστορία της. Αυτή λοιπόν η αξία άλλες φορές είναι προφανής, από την λειτουργία και τον ρόλο της για την πόλη και άλλοτε επαναπροσδιορίζεται και συνεπώς επαναφέρεται. Σε κάθε περίπτωση πάντως διαπιστώνουμε πώς η πόλη κρατάει και επιλέγει κομμάτια από το παρελθόν της τα οποία θέλει να θυμάται και να την χαρακτηρίζουν. Άλλοτε τα καθιστά ως μνημεία, αμετάβλητα τα οποία αναφέρονται σε μια στιγμή ή μια περίοδο στην οποία έδρασαν, άλλοτε τα μετασχηματίζει διαρκώς και άρα συνδέουν το παρόν με το παρελθόν οπότε και αναφέρονται σε μια διάρκεια, με σκοπό να δημιουργήσουν και να αναπτύξουν μια συλλογική μνήμη και συνείδηση. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον από την άλλη, το γεγονός πως με κάθε γραφή και μετασχηματισμό, με κάθε προσθήκη και δράση, αντιστρέφονται οι ιεραρχίες του συνόλου. Αρκεί να σκεφτούμε μόνο το γεγονός ότι με μία γραφή σε ένα παλίμψηστο, το υπάρχον(μέχρι τώρα παροντικό) μετασχηματίζεται πλέον σε κάτι παρελθοντικό. Αντίστοιχα, το στοιχείο που αποτελεί πλέον το παροντικό θα αποτελέσει κάποια στιγμή κάτι παρελθοντικό μαζί με τα όσα ήδη προϋπήρξαν. Έτσι, με τον καιρό σε αυτό το σύνολο των παρελθοντικών στοιχείων θα συσσωρευτεί ένα μεγάλο πλήθος στοιχείων εκ των οποίων κάποια θα εξαφανιστούν (διότι δεν θα έχουν αξία) και άλλα θα διαρκέσουν, όντας διαχρονικά και μεγάλης σημασίας για το σύνολο. Σε κάθε γραφή, ωστόσο, που πραγματοποιείται πάνω σε μία προϋπάρχουσα οντότητα μπορούμε να καταλάβουμε πώς συγκρούονται παρελθοντικές επιθυμίες με παροντικές. Ας το φανταστούμε λίγο στα πλαίσια της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Ένα υπάρχον κτήριο, μια ιδέα, ένα concept, έρχεται να

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ (ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ)

συμπληρωθεί και να μετασχηματιστεί από μια νέα ιδέα/concept, που ενδεχομένως να αναφέρεται στην υπάρχουσα αφήνοντάς της την αυτοτέλειά της ή να ορίσει νέα σημεία ενδιαφέροντος τα οποία μέχρι τώρα ενδεχομένως να ήταν διαφορετικά. Το παλίμψηστο πάντως, σαν χαρακτηριστικό μιας πόλης, υποδεικνύει μια κοινωνία στην επίμονη προσπάθειά της να ορίσει, να οικειοποιηθεί έναν χώρο, να ωριμάσει, να διδαχθεί από το παρελθόν της, να θυμάται την ιστορία της, και να πατήσει στο υπάρχον, στο γνωστό στο οικείο, προκειμένου να προχωρήσει και να επαναπροσδιορίσει τον εαυτό της. Το παλίμψηστο της πόλης μιλάει, βαθύτερα, για κοινωνική εξέλιξη. Δηλώνει πως μια κοινωνία δεν αρνείται το παρελθόν της, αντιθέτως, το θεωρεί αναπόσπαστο κομμάτι από αυτό που σήμερα είναι, κομμάτι της ταυτότητάς της. Ίσως γι αυτό σχεδιάζουμε, χτίζουμε και ζούμε στις πόλεις που ήδη υπάρχουν και δεν ξεκινάμε αντιθέτως στην μέση του πουθενά μια νέα πόλη. Ίσως διότι έχουμε αυτήν την ανάγκη της ανάμνησης που αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα του ανθρώπου, το να βιώνουμε καθημερινά το παρελθόν μέσα από το παρόν, με τον ίδιο τρόπο που θυμόμαστε τι κάναμε χθες με τα δεδομένα του σήμερα και εν τέλει να μαθαίνουμε μέσα από αυτό και να κοιτάμε μπροστά. Έχουμε ανάγκη από αυτόν τον διάλογο με το παρελθόν μας και αυτό υποδηλώνεται μέσα από αυτήν την συνύπαρξη (ο λόγος που ξεκίνησε αυτή η ερευνητική). Ζούμε το τώρα, βιώνουμε το σήμερα και αποτυπώνουμε το στίγμα μας στην πόλη. Στην προσπάθεια μας να το συνδέσουμε, να συνδιαλλαχτούμε με παρελθοντικά βιώματα επιθυμίες και ίχνη δημιουργούμε, μετασχηματίζουμε την πόλη μας σε ένα παλίμψηστο όπου υποκείμενα ίσως να είναι και αυτή η από κοινού επιθυμία για ζωή. Με το στίγμα/ίχνος της κάθε γενιάς, κάθε άτομο συνεισφέρει σε έναν κώδικα (που είναι η μορφή της πόλης) που μας πληροφορεί για τον τρόπο που η πόλη αλλάζει. Μαθαίνουμε να προχωράμε και ταυτόχρονα επιλέγουμε το τι θέλουμε να θυμόμαστε και το τί να ξεχάσουμε από το παρελθόν μας. Όλες αυτές οι επιλογές αποτυπώνονται και διαμορφώνουν την πόλη-παλίμψηστο, η οποία αποτελεί καθρέπτη και μάρτυρα των πράξεών μας. Ίσως πάλι, όλα ξεκινούν από την βαθύτερη τάση του ανθρώπου να αφήνει το αποτύπωμά του σε οποιαδήποτε “επιφάνεια” βρέθηκε ποτέ μπροστά του, είτε πάνω σε μια περγαμηνή είτε πάνω στην πόλη στην οποία ζει. Μια τάση, που παρά το γεγονός ότι έχει ως αφετηρία το να τονίσουμε το εγώ μας, εντούτοις καταλήγει στο να συνεισφέρει σε κάτι πολύ ανώτερο που ξεπερνά τον ίδιο μας τον εαυτό. Κατά κάποιον παράδοξο τρόπο τονίζοντας το εγώ μας, το ίχνος μας γίνεται ένα κομμάτι, μια στρώση ενός πολύπλοκου συνόλου. Ενός παλίμψηστου του οποίου οι σημερινές πράξεις μας, επιλέγουν, τονίζουν, ξεχνούν και θυμούνται όλα όσα προϋπήρξαν, στην προσπάθειά μας να οικειοποιηθούμε το παρόν μέσα από το παρελθόν. Με τον ίδιο τρόπο που στο μέλλον τα δικά μας ίχνη, όσα σχεδιάζουμε και όσα διατηρούμε θα επαναπροσδιοριστούν και θα αποτελέσουν ξανά αφετηρία οικειοποίησης.

149

ΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

152

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αριστοτέλους, Περί μνήμης και αναμνήσεως, Κεφάλαιον Α’, μετφρ. Γρατσιάτου, Π., Αθήνα: Εκδ. Φεξή, [1912], Χασανάκη, Μαρία, Μαλλούχου, Φανή, [1985], Τhe Αcropolis at Αthens: consevation restoration and research 1975 - 1983, Μίτσιγκαν: Επιτροπή διατήρησης των μνημείων της Ακρόπολης Καρδαμίτση- Αδάμη, Μάρω, Μπίρης, Μάνος, [2001], Νεοκλασική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Αθήνα: ΜΕΛΙΣΣΑ Μπατσέα, Ελένη, [2000], Αθήνα 1834-1896: Νεοκλασική πολεοδομία & ελληνική εθνική συνείδηση, Αθήνα: LIBRO A.E. Corner, James, [1999], Recovering Landscape, Essays in Contemporary Landscape Architecture, James Corner (επιμ.), Νέα Υόρκη: Princeton Architectural Press Davies, Bronwyn, [1990-1999], A Body of Writing, Οξφόρδη: Rowman & Littlefield, 2000, Derrida, Jacques, [1967], Of Grammatology, έκδ. 1998, μετφρ. Gayatri Chakravorty Spivak, Βαλτιμόρη: JHU Press Derrida, Jacques. [1998], Monolingualism of the Other or the Prosthesis of Origin, αναθεωρημένη έκδ.1998, μετφρ. Mensh, Stanford, (ΜΟ) Stanford University Press Jacobs, Allan, και Appleyard, Donald, Towards an Urban Design Manifesto, Journal of the American Planning Association, [1987], στο The City Reader, [1996], Stout, Frederic, και LeGates, Richard T. (επιμ.), Λονδίνο: Routledge Urban Reader Series Johnson, Christopher M., [1988], Intertextuality and the psychical model Halbwachs, Maurice, [1950], On Collective Memory, Σικάγο: University of Chicago Press Huyssen, Andreas, [2003], Present Pasts:Urban palimpsests and the politics of memory, Καλιφόρνια: Stanford University Press Kristeva, Julia, [1980], Desire in Language: A semiotic approach to literature and art, Νέα Υόρκη: Columbia University Press Lukez, Paul, [2007], Suburban Transformations, Νέα Υόρκη: Princeton Architectural Press Lynch, Kevin, [1960], The image of the city, Cambridge, Μασαχουσέτη: M.I.T. Press Lynch, Kevin, [1984], Good City Form, Cambridge, Μασαχουσέτη: M.I.T. Press Lynch, Kevin, [1995], City Sense and City Design: Writings and Projects of Kevin Lynch, Banerjee, Tridib, και Southworth, Michael, (επιμ.), Cambridge, Μασαχουσέτη: The M.I.T. Press Massey, Doreen, [2005], For Space, Λονδίνο: SAGE Publications McGregor, James H.S., [2005], Rome from the ground up, Cambridge:Belknap Press of Harvard University Press Orbasli, Aylin, [2000], Tourists in Historic Towns: Urban Conservation and Heritage Management, Λονδίνο: Taylor & Francis Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου, Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press

Rowe, Colin, και Koetter, Fred, [1984] Collage City, Cambridge, Μασαχουσέτη: The M.I.T. Press Schultz, Anne-Catrin, [2007] Carlo Scarpa:Layers, Στουτγάρδη/Λονδίνο: Edition Axel Menges Verlag, Jaron, [2010], Divided City: The Berlin Wall, Βερολίνο: Druckhaus Schutze GmbH, Halle

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ-ΑΡΘΡΑ Σπανομαρίδης, Αθανάσιος, Ζαχαριάδης, Γιάννης, αρχιτέκτονες, [2009], “Α’βραβείο στον διαγωνισμό Αποκατάσταση και νέα χρήση του Ανατολικού Νεωρίου, της Δεξαμενής ΖΑΝΕ και της Αποθήκης Άλατος στο λιμάνι του Ηρακλείου Κρήτης”, Αρχιτέκτονες, 75, σελ.66-67 “Layers of meaning”, [2007], Architectural Review, 1329, σελ.33-52 Doerr, Anthony, “Roman Palimpsest” The Morning News (TMN), July 2005, βλ. http://www.themorningnews.org/article/romanpalimpsest , τελευταία επίσκεψη: 26/4/2012 Koolhaas, Rem, S,M,L,XL, [1995], Generic City (Η Γενική Πόλη), Rotterdam: 010 Publishers, μετφρ.: Γιάννης Αίσωπος

ΦΙΛΜΟΓΡΑΦΙΑ Archimedes Palimpsest http://www.youtube.com/watch?v=S19Xyjxl4fI, τελευταία επίσκεψη: 5/6/2012 Collage city http://www.youtube.com/watch?v=P3RAo3Sd4Jg, τελευταία επίσκεψη: 30/5/2012 Palimpsest http://www.youtube.com/watch?v=DSlG0J5U_K0, τελευταία επίσκεψη: 1/6/2012 Palimpsest http://www.youtube.com/watch?v=kBWw0MeiycE, τελευταία επίσκεψη: 31/7/2012 palimpsest for Zebra Film Festival 2008, Berlin http://vimeo.com/1910488, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012 Robert Rauschenberg - Erased De Kooning http://www.youtube.com/watch?v=tpCWh3IFtDQ, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012

153

154

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ Architecture, writing and music as palimpsests http://www.twotreatises.org/261, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012 Architecture in Berlin, βλ. http://www.architectureinberlin.com, τελευταία επίσκεψη: 18/8/2012 Brown, Robert, [2011], Mapping the Unmappable, Knowing the Unkowable βλ. http://darc.imv.au.dk/publicinterfaces/wp-content/uploads/2011/01/Brown.pdf, Τελευταία επίσκεψη: 15/4/2012 Bundgaard, Charlotte, Framing Fragmentation-The architect as a master of montage http://www.changingroles09.nl/uploads/File/Final.Bundgaard.pdf, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012 De Certeau, στο Rafailaki, Eirini, Univesity College London, Informative Monads Shaping Cognitive knowledge: 045 The urban Palimpsest of Piraeus, Greece βλ. http://www.spacesyntaxistanbul.itu.edu.tr/papers%5Clongpapers%5C045%20-%20Rafailaki.pdf Τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012 De Quincey, Thomas, [1845], The palimpsest of the human brain http://essays.quotidiana.org/dequincey/palimpsest_of_the_human_brain/, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012 deconstruction, Internet encyclopedia of philosophy, βλ. http://www.iep.utm.edu, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012 Eisenman, Peter, Long Beach Cal State University http://www.twotreatises.org/261, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012 Favro, Diane, The roman Forum and roman memory, βλ. http://places.designobserver.com/media/pdf/The_Roman_Foru_964. pdf, τελευταία επίσκεψη: 10/8/2012 Galpin, Richard, [1998], Erasure in art: Destruction, Deconstruction and Palimpsest. http://www.richardgalpin.co.uk/archive/erasure.htm, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012 Graeme, Brooker, Infected interiors: Remodeling Contaminated buildings, 2006, IDEA journal, Manchester Metropolitan University, UK βλ. http://www.idea-edu.com/Journal/2006/Infected-Interiors-Remodeling-Contaminated-Buildings Τελευταία επίσκεψη: 26/6/2012 Hendrix, John, [2011], Palimpsest http://docs.rwu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1013&context=saahp_fp, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012 Hosken, Dan, Erasing Xenakis: Creating a Palimpsest of Palimpsest http://www.twotreatises.org/261, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012 Jamison, Martin, [2006], Palimpsest new and old, Ohio State University, βλ. https://kb.osu.edu/dspace/bitstream/handle/1811/24146/palimpsests?sequence=3, σελ.12, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012 Ashton, Kevin D, Palimpsest as a Layered Progression of Change Through Use, http://www.synapticflux.com/portfolio/palimpsest-as-a-layered-progression-of-change-through-use, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012 Koo, Young Min, An Analogy of palimpsest as a strategy transforming urban structure into architectural discourse,

4th International conference of the International Forum on Urbanism (IFoU) 2009 Amsterdam/Delft http://newurbanquestion.ifou.org τελευταία επίσκεψη: 1/8/2012 London Palimpsest http://christopherhauke.com/?p=194 τελευταία επίσκεψη: 1/8/2012 Palimpsests as a metaphor http://cabinet-of-wonders.blogspot.gr, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012 Peters, Michael, Post-structuralism, The Encyclopedia of educational philosophy and theory, University of Auckland, http://www.ffst.hr/ENCYCLOPAEDIA/doku.php?id=poststructuralism_and_philosophy_of_education, τελευταία επίσκεψη:

26/7/2012

Solzhenitsyn, Aleksandr, Deconstruction and architecture:A brief Critique βλ. http://www.thursdayassociates.net/Texts/deconstruction.html, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012 Springgay, Stephanie, Pensilvania State University, An Intimate Distance:Youth Interrogations of Intercorpoeal Cartography as Visual Narrative Text, Journal of the Canadian Association for Curriculum Studies, Volume 3, Number 1, Fall 2005 βλ. http:// www.jstor.org/discover/10.2307/20715447?uid=3738128&uid=2129&uid=2&uid=70&uid=4&sid, τελευταία επίσκεψη: 20/6/2012 Yemeena, Mubarak, [2010], City As Palimpsest: Implications For The Planning Of Colombo, http://www.presidentsmedals.com, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012 Yi-Fu Tuan, Mythogeography: Region as palimpsest of identity, http://www.pdfdetective.com/pdfs/862635.pdf, τελευταία επίσκεψη: 26/7/2012 Βατόπουλος, Νικος, [2007], “Τι είδους πόλη θέλει να είναι η Αθήνα;”, βλ. www.greekarchitects.com, τελευταία επίσκεψη: 10/8/2012 Βλαστός, Θάνος, [2007], “Αθήνα Vs ‘Αθηναίοι’ “, βλ.www.greekarchitects.com, τελευταία επίσκεψη: 10/8/2012 Μπούρας, Κωσταντίνος, [2009], Athens revisited (μέρος 1): Η Αθήνα ειδωμένη μέσα από τα πολλαπλά επίπεδα που συνθέτουν την αστική της μορφή, βλ. www.greekarchitects.com, τελευταία επίσκεψη: 10/8/2012 Σαρηγιάννης, Γεώργιος, [2010], Τα ρυθμιστικά σχέδια Αθηνών και οι μεταβολές των πλαισίων τους, βλ.www. greekarchitects.com, τελευταία επίσκεψη: 10/8/2012

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Παπαγεωργίου Δήμητρα, Οπτικές και εργαλέια της αρχιτεκτονικής στην διάχυτη πόλη, [2011], επιβλ. καθ. Πέτρος Μπαμπασίκας Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Δυονυσόπουλος Γεώργιος, Η ταυτότητα του τόπου. Σύγκριση παραδοσιακής κληρονομιάς και καινοτόμου σχεδιασμού: Η περίπτωση της Αθήνας [2007], επιβλ. καθ. Λιάπη Αικατερίνη

155

156 Π

ΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α

Εικ.1 http://surfaceresearch-hj.blogspot.gr Εικ.2 http://snarkmarket.com/blog/snarkives/monthly/june_1_2009_1200_am/ Εικ.3 http://www.historyofinformation.com Εικ.4 http://www.philipharland.com Εικ.5 http://www.tikirobot.net Εικ.6 http://simple.wikipedia.org/wiki/The_Brothers_Karamazov Εικ.7 http://www.segerman.org/book_covers_and_posters.html Εικ.8 http://www.ox.ac.uk/media/news_releases_for_journalists/120911.html Εικ.9 http://www.ox.ac.uk/media/news_releases_for_journalists/120911.html Εικ.10 http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Codex_Arabicus.jpg Εικ.11 διαδίκτυο Εικ.12 http://benatlas.com/2009/06/palimpsest-restarchitektur-reminiscence/ Εικ.13,14 http://thegatekeeperslodge.blogspot.gr/2011/05/architectural-palimpsest.html Εικ.15 προσωπικό αρχείο Εικ.16 http://drawingarchitecture.tumblr.com/post/19133286605/carlo-scarpa-study-for-the-entrance-at-the-museo Είκ.17 http://www.yangsquare.com/carlo_scarpa_architectural_craftsmanship/ Είκ.18 προσωπικό αρχείο Εικ.19 διαδίκτυο Εικ.20 http://www.architectural-review.com/buildings/neues-museum-by-david-chipperfield-architects-berlin-germany/8601182. article Εικ.21 http://uk.phaidon.com/agenda/architecture/picture-galleries/2011/june/21/peter-zumthors-architecture-through-the-eyesof-helene-binet/?idx=7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β

Εικ.1 http://nobodysdiary.tumblr.com/post/225135251 Εικ.2 http://freeartlondon.wordpress.com/2010/09/24/nights-of-skoob-sadness/ Εικ.3 http://www.flickriver.com/groups/1667663@N24/pool/interesting/ Εικ.4 http://www.popwars.com/blog/tag/david-higgins/ Εικ.5 http://noise-admiration.blogspot.gr/2011/05/artwork-of-day-102011-joseph-kosuth-1.html Εικ.6 διαδίκτυο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ

Εικ.1 διαδίκτυο Εικ.2 Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου, Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press Είκ.3 Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου, Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press Είκ.4 http://www.ekt.gr/parthenonfrieze_text_version/introduction/history.jsp?w=1440 Είκ.5 http://www.ekt.gr/parthenonfrieze_text_version/introduction/history.jsp?w=1440 Είκ.6 Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου, Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press Είκ.7 διαδίκτυο Είκ.8 διαδίκτυο Είκ.9 διαδίκτυο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ Εικ.1 διαδίκτυο Είκ.2 διαδίκτυο Εικ.3 διαδίκτυο Είκ.4 http://www.nyposter.com Είκ.5,6 διαδίκτυο Εικ.7 http://designblog.rietveldacademie.nl/?tag=fragile Εικ.8 διαδίκτυο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε

ΒΕΡΟΛΙΝΟ Εικ.1,2 διαδίκτυο Εικ.3 διαδίκτυο Εικ.4 Verlag, Jaron, [2010], Divided City: The Berlin Wall, Germany: Druckhaus Schutze GmbH, Halle Εικ.5 http://scheong.wordpress.com Εικ.6 http://aipetcher.wordpress.com/tag/john-steed/ Εικ.7 διαδίκτυο Εικ.8 διαδίκτυο Εικ.9 διαδίκτυο Εικ. 10,11,12 διαδίκτυο και προσωπικό αρχείο ΡΩΜΗ Είκ.13 διαδίκτυο Eίκ.14 http://et.wikipedia.org/wiki/Pilt:Forum_romanum_1880.jpg Είκ. 15,16 Rossi, Aldo, [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης, μετφρ. Πετρίδου, Βασιλική, Θεσσαλονίκη: University Studio Press Είκ. 17 http://et.wikipedia.org/wiki/Pilt:Forum_romanum_1880.jpg Είκ. 18 διαδίκτυο Είκ. 19 διαδίκτυο Είκ. 20 http://intranet.grundel.nl/thinkquest/homeforum.html ΑΘΗΝΑ Είκ.21Σαρηγιάννης, Γεώργιος, [2010], Τα ρυθμιστικά σχέδια Αθηνών και οι μεταβολές των πλαισίων τους, βλ.www. greekarchitects.com Είκ.22 http://courses.arch.ntua.gr/el/analysh_toy_graptoy_kai_toy_sxediasmenoy_arxitektonikoy_logoy/askiseis-_ergasies/ ergasia_1.html Είκ.23 Σαρηγιάννης, Γεώργιος, [2010], Τα ρυθμιστικά σχέδια Αθηνών και οι μεταβολές των πλαισίων τους, βλ.www. greekarchitects.com Είκ.24 http://el.wikipedia.org/wiki/Εθνικό_και_Καποδιστριακό_Πανεπιστήμιο_Αθηνών Είκ.25 http://www.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_9.aspx Είκ.26 http://digitalschool.minedu.gov.gr/modules/ebook/show.php/DSGL106/282/2021,6897/ Είκ.27 http://el.wikipedia.org/wiki/Παλαιά_Ανάκτορα Είκ.28 Χασανάκη, Μαρία, Μαλλούχου, Φανή, [1985], Τhe Αcropolis at Αthens: consevation restoration and research 1975 1983, Μίτσιγκαν: Επιτροπή διατήρησης των μνημείων της Ακρόπολης Είκ.29 διαδίκτυο Είκ.30 Μ.Κορρές, 1987 Είκ.31 Μπατσέα, Ελένη, [2000], Αθήνα 1834-1896: Νεοκλασική πολεοδομία & ελληνική εθνική συνείδηση, Αθήνα: LIBRO A.E. Είκ.32 Μπατσέα, Ελένη, [2000], Αθήνα 1834-1896: Νεοκλασική πολεοδομία & ελληνική εθνική συνείδηση, Αθήνα: LIBRO A.E. Είκ.33 http://helectra.wordpress.com/2009/05/17/σε-κατοικούνε-θεοί-ξελογιάστρα-μου-αθ/ Είκ.34 Μπατσέα, Ελένη, [2000], Αθήνα 1834-1896: Νεοκλασική πολεοδομία & ελληνική εθνική συνείδηση, Αθήνα: LIBRO A.E.

157

My nerves, your laugh. Our eyes meeting. Weâ&#x20AC;&#x2122;ve been here before...but not together.