Wieś Senderki powstała w 1764 roku w dobrach hrabiego Antoniego Fortunata Tarnowskiego. W 1827 r. liczyła 24 domy i 119 mieszkańców. Była tu również karczma. Od roku 1880 aż do końca drugiej wojny światowej właścicielami Senderek byli Fudakowscy, do których należał Krasnobród wraz z przyległymi terenami. Pod koniec XIX w. były tu 3 domy dworskie i 25 włościańskich, w których żyło 169 mieszkańców. W 1921 r. Potok Senderki liczył już 52 domy i 309 mieszkańców (w tym 10 Żydów). Od 1929 roku funkcjonował tu również tartak. Nazwa miejscowości pochodzi prawdopodobnie od niemieckiego nazwiska Sender, co być może ma związek z kolonizacją niemiecką na tych terenach na przełomie XVIII i XIX w. Od chwili połączenia na początku XIX w. wsi Potok oraz Senderki, miejscowość nosi nazwę Potok Senderki.
Roztoczański pejzaż koło wsi Potok Senderki
POTOK SENDERKI - POŁOŻENIE I HISTORIA Wieś Potok Senderki (dawniej Senderki) leży w strefie krawędziowej Roztocza Środkowego w otulinie Roztoczańskiego Parku Narodowego na terenie Gminy Krasnobród. Niezwykłe walory tworzy tu zarówno piękny krajobraz, bogata przyroda, jak i ciekawa historia, związana przede wszystkim z trwałymi śladami górnictwa. Przez prawie dwa wieki wydobywano tutaj kamień unikalną metodą górniczą (eksploatacja podziemna).
Tak wygląda wnętrze dawnej sztolni
Widok na wieś Potok Senderki od północy
Rozwój wsi związany jest z odkryciem i eksploatacją złóż doskonałej jakości kamienia wydobywanego tutaj z głębokich podziemnych sztolni. Pierwotnie wykorzystywano go do celów budowlanych (fundamenty, ściany, elementy konstrukcyjne, gzymsy i nadproża, portale, dekoracje rzeźbiarskie). Natomiast ze skały o dużej twardości wyrabiano kamienie młyńskie, żarnowe i browarne. Ze względu na ogromny popyt w całym regionie, eksploatację złóż kamienia prowadzono tu na skalę niemal przemysłową. Wydobycie kamienia trwało od XVIII w. do pierwszej połowy XX w.
Do odłupywania kamienia stosowano siekiery, młoty, łomy i metalowe kliny, za pomocą których „łamano” duże bloki na mniejsze części. Kliny wbijano przy użyciu młota zwanego kijanem. W wydrążonych chodnikach stosowano podpory ze stempli drewnianych lub układano je z kamiennych odpadów poeksploatacyjnych. Wewnątrz sztolni stosowano tylko obróbkę wstępną za pomocą siekier, młotów, łomów i metalowych klinów. Kamienie wytaczano ze sztolni przy użyciu lin, drewnianych kołków oraz przy pomocy koni. Końcową obróbkę na powierzchni wykonywano za pomocą specjalnych narzędzi przypominających młotek (tzw. gecamber i pika).
Typowy chodnik wydrążony w górotworze (bez zabezpieczeń)
GÓRNICTWO I OBRÓBKA KAMIENI Wzniesienie, gdzie wydobywano kamień ma 320 m wysokości n.p.m. i położone jest za zachód od wsi. Występuje tu płat utworów trzeciorzędowych (mioceńskich) złożony z wapieni litotaminowych, piaszczystych oraz piaskowców, w których pierwotne lepiszcze węglanowe na przestrzeni dziejów zostało zastąpione krzemionką. Dzięki temu są one bardzo twarde. W tym wzniesieniu drążono korytarze różnej wysokości i szerokości w zależności od miąższości złoża i wielkości wydobywanych bloków skalnych. Sztolnie miały różną długość sięgającą nawet kilkudziesięciu metrów i często posiadały liczne odnogi.
Chodnik zabezpieczony drewnianymi stemplami
Podpora ułożona z kamieni (suchy mur)
Ściany chodnika obudowane suchym murem
Narzędzia stosowane do wydobycia i obróbki kamienia Klin
Mesel Pika
Wejście do jednej ze sztolni
Część wydobytych kamieni używano także do produkcji wapna w istniejących w okolicy trzech wapiennikach. W czasie I wojny światowej Austriacy wydobywali tu również kamień metodą odkrywkową i używali go do budowy dróg. Materiał wywożono zbudowaną specjalnie w tym celu kolejką wąskotorową łączącą Potok Senderki ze stacją Krasnobród (obecnie Józefów Roztoczański). Po II wojnie światowej zaprzestano eksploatacji kamienia, a tereny gdzie były sztolnie porosły lasem. Wejścia do większości sztolni zostały zasypane, tylko kilka z nich jest otwartych. Stanowią one obecnie ważne zimowisko nietoperzy.
Młotek (gecamber)
Zużyte kamienie żarnowe można jeszcze spotkać w okolicznych wsiach
Tak wygląda wyjście ze sztolni
NATURA 2000 - SZTOLNIE W SENDERKACH NATURA 2000 jest to obowiązujący w Unii Europejskiej system ochrony najcenniejszych elementów przyrody. Ma on na celu ochronę dziedzictwa przyrodniczego całego kontynentu. Europejska Sieć Ekologiczna została wyznaczona w oparciu o dwie dyrektywy: Dyrektywę Rady Europy 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dziko żyjących ptaków (tzw. Dyrektywa Ptasia) i Dyrektywę Rady Europy 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywa Siedliskowa). Tak więc sieć NATURA 2000 składa się z dwóch systemów obszarów chronionych, wyznaczonych niezależnie od siebie. W oparciu o zalecenia Dyrektywy Ptasiej wyznaczone zostały Obszary Specjalnej Ochrony (OSO) - tzw. ostoje ptasie, zaś zgodnie z postanowieniami Dyrektywy Siedliskowej wydzielone zostały Specjalne Obszary Ochrony (SOO) tzw. ostoje siedliskowe (habitatowe). Sztolnie w Senderkach to ważne zimowisko nietoperzy
W 2004 r. Minister Środowiska wyznaczył w Polsce pierwsze obszary ptasie (w tym 11 obszarów na terenie województwa lubelskiego) oraz przekazał do Komisji Europejskiej listę projektowanych obszarów siedliskowych. Wśród 36 obszarów siedliskowych z terenu województwa lubelskiego znalazło się min. miejsce zimowania nietoperzy - Sztolnie w Senderkach. Obejmuje ono obszar dawnych wyrobisk górniczych z całym systemem podziemnych sztolni i korytarzy w okolicy wsi Potok Senderki. Ze względu na panujący w nich korzystny mikroklimat, stały się one ważnym w tej części kraju zimowiskiem nietoperzy. Stwierdzono tu występowanie 9 gatunków tych rzadkich ssaków, w tym 4 gatunków wymienionych w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Są to: mopek, nocek duży, nocek łydkowłosy oraz nocek Bechsteina. Pozostałe gatunki to: gacek brunatny, nocek Brandta, nocek Natterera, nocek rudy i nocek wąsatek.
Nocek duży (Myotis myotis)
INNE WALORY PRZYRODNICZE Oprócz wspomnianych już gatunków rzadkich nietoperzy warto zwrócić uwagę na inne walory przyrodnicze tego terenu. W bezpośrednim sąsiedztwie sztolni występuje bogate stanowisko bluszczu pospolitego, jedynej naszej krajowej liany z rodziny araliowatych, oplatającej malowniczo pnie wielu drzew do znacznej wysokości. Bluszcz odznacza się tu niezwykłą żywotnością, ponieważ kwitnie i owocuje, co w tej części Polski jest rzadkością ze względu na zbyt surowy klimat dla tej śródziemnomorsko - atlantyckiej rośliny. Ponadto w okolicznych lasach rośnie wiele gatunków rzadkich i chronionych roślin. Występuje tu także: przylaszczka pospolita, kopytnik pospolity czy fiołek leśny. W 2006 roku Nadleśnictwo Zwierzyniec utworzyło ścieżkę przyrodniczą wiodącą od parkingu przy drodze Zwierzyniec - Józefów w kierunku wsi Potok Senderki. Na jej trasie można zapoznać się z najciekawszymi elementami przyrody tego terenu, wybranymi zagadnieniami gospodarki leśnej, jak również poznać historię górnictwa w tym niezwykłym miejscu.
Zakończenie ścieżki dydaktycznej wiodącej do sztolni
ZE WZGLĘDU NA OCHRONĘ NIETOPERZY I NIEBEZPIECZEŃSTWO ZAWALENIA SIĘ KORYTARZY, WCHODZENIE DO PODZIEMNYCH SZTOLNI JEST ZABRONIONE! Wnętrze sztolni z oberwaną częścią stropu
Schrony dla nietoperzy powieszone przez leśników w pobliżu sztolni
ZAMIERZENIA NA PRZYSZŁOŚĆ W celu popularyzacji walorów przyrodniczych, historycznych i kulturowych z jednoczesnym spełnieniem wymogów ochrony przyrody tego terenu, należałoby rozważyć podjęcie następujących działań: 1. Objęcie terenu zajmowanego przez sztolnie jedną z form ochrony przyrody np. przez utworzenie tu stanowiska dokumentacyjnego. 2. Zabezpieczenie wszystkich dostępnych sztolni przed postępującą wciąż degradacją (przede wszystkim ze względu na zimowiska cennych gatunków nietoperzy). 3. Rozważenie udostępnienia jednej ze sztolni do celów turystycznych po uprzednim odpowiednim zabezpieczeniu jej przez specjalistów z zakresu górnictwa. 4. Utworzenie niewielkiego skansenu lub izby muzealnej we wsi Potok Senderki z ekspozycją zgromadzonych narzędzi oraz wyrobów z miejscowego kamienia z wykorzystaniem mieszkańców do prowadzenia zajęć dydaktycznych. 5. Włączenie terenu sztolni do przyszłego szlaku geoturystycznego Roztocza wiodącego przez liczne kamieniołomy i skupiska skał tej krainy.
Okazałe stanowisko bluszczu pospolitego
koncepcja: Witold Zakościelny, Marian Brankiewicz, tekst: Wiesław Lipiec, zdjęcia: Wiesław Lipiec, Maciej Lipiec, Marek Piotrowski, Zbigniew Pietrynko grafika i skład: Marzena i Maciej Lipiec Wydawnictwo dofinansowane ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie
Bluszcz tutaj kwitnie i owocuje
Wydawnictwo Lipiec 2007 ul. Jasna 5/6, 22-470 Zwierzyniec tel/fax (084) 687 22 09, e-mail: lipiecphoto@pro.onet.pl, www.lipiecphoto.pl
P O Ł O Ż E N I E S Z T O L N I I W S E N D E R K AC H
ISBN 83-89931-12-5