Bezet Verzet Ontzet Goes en omgeving

..i

BEZET \/ I]RZE-I( )N'l-71 --lGoes en

omยงe vinยง

1 in de bewoยงen jaren t94O-1944

\__

doo"

Nl". J. K".h"f, Jo..ro"lirt

UITG..\\'E, ALGEMEENE BOEKHANDEL J. DE JONGE

-

GOES

YLRZE,T

ONTZLT Go"a .r, om$evinยง itl ile Lesroien jarca 1940-1944

Joo.

Nic. J. K*Loร , JournJirt

I,ITGAVE. ALGEMEENE BOEKHANDEL. J. DE JONGE,

_

GOES

INLEIDING Àan het verzoek van den uitgever om aan het tíidvak der Duitsche bezetting een populair werkje te wijden, dat speciaal de gebeurtenissen

te Goes en Omgeving belicht, gaf ik gaarne gehoor, wetende dat

er

belangstelling voor dít onderwerp genoeg is, maar vooral, omdat hetgeen geschied is, niet aan de vergetelheid mag worden priisgegeven.

Intusschen beseÍte ik wel, dat deze taak haar eigenaardige bezwaren

heeÍt. Biikans ieder lezer van dit boekje heeft persoonlilk beleeÍd wat hier voorviel en zal daardoor over menig onderdeel der geschiedenis beter geïnformeerd zijn dan ik, urat een rijkvloeiende bron van critiek moet worden.

Ik vlei me evenwel met de hoop, dat ieder nog wel

iets zal vinden wat hem onbekend

was; dat eveneens alle lezers(essen)

zullen begrijpen, dat de omvang van

dit werkie tot beknoptheid drong

en dat men mii zal gelooven eerlijk en onbevangen de historie te hebben willen weelgeven. standigheden en

in

Zijn er Íeilen, men wiite dit aan deze

geen geval aan kwade trouw

oÍ aan

om-

partiidigheid.

De heer J. Vissers stond voor de illustratie van ,,Bezet, Verzet en Ontzet", uit ziin riike en vaak met veel gevaar samengestelde collectie,

een dertigtal Íoto's aan ons af, welke de documentaire waarde der uitgave zeer ten goede komen.

Dankbaar maakten we ook gebruik van het aanbod van den heer Hartstra, om een,,In Memoriam" te wijden aan vier in den ondergrondschen strijd gevallen makkers.

Onze erkentelijkheid tenslotte aan allen, die

wii lastig

moesten

vallen om inlichtingen, voor hun beleidwilligheid die te verstrekken.

DE SCHRIJVER.

IN MEMORIAM KEES DE GRAÀFF gefusilleerd l0 Augustus 1944 Vaak moet ik terugdenken aan een gesprek dat ik Kees had

in den tijd, dat het

met

ondergrondsche werk nog in

zijn beginstadium u,as. Hil zei me toen: ,.lk ben maar

een

eenvoudig mensch".

ln allen eenvoud heeft Kees zijn gevaarliik werk voor de goede zaak gedaan. Vele gecompliceerder menschen Lebben zich nooit kunnen opwerken tot het verheven stand-

punt dat hij innam. Voor hem was het verzet tegen bezetters geen probleenr.

Hij

de

moest zich verzetten, omdat

zijn rechtsgevoel zooveel onrecht niet kon verdragen.

Zíjn

werkzaamheden voor de illegale pers, een van de

belangrijkste onderdeelen van het verzetswerk, zijn de oorzaak geweest van het doodvonnis, doch zij vormden slechts

een klein deel van het vele *,erk. dat

hij

gedaan heeÍt.

Kees de Graaff, rvij zijn er trots op, dat

wij met

ie

mochten samcns,erken. Nedelland heeft ziln beste zonen

in deze oorlogsjaren verloren en jij was daar één van. God heeft beschikt, dat .r'ij zonder iou moeten voortbouwen en

\\,ij moeten dit aanvaarden. Je nagedachtenis sterkt in deze taak.

ons

NICO CORSTANJE

t

Nico Corstanie rverd één dag voor de bevrijding van ziin woonplaats op 28 October 1944 in Den Haag geÍusilleerd.

Hii was iemand met een dosis wilskracht en durf, die r.vist door te zetten om dat te bereiken wat hij meende dat gebeuren moest en tact had om anderen voor zijn inzichten

te winnen, De liefde voor zijn land bewees hij reeds in 1940 in Den Helder, maar vooral toen hij als beroeps marine-vlieger moest ,,duiken" bleek dat de bevrijding hem alles waard was.

Dit presteerde hij met geweldig gevaar voor zichzelf, want hij *,as steeds een voorbeeld van snel aanpakken, wat bij veel van zijn vrienden die met hem hebben samengewerkt en de gezinnen, die hem hebben voortgeholpen bil ziln tochten, overbekend is.

Overal aan meedoen, zelf de grootste risico's loopen is de oorzaak geweest dat hij op 28 October zijn laatste actie met ziin leven betaalde.

Het dagboek uit zijn hoofdkwartier spreekt nog 9 dagen tevoren ove! zijn geloof in een spoedige beslissing en de hoop op weerzien, maar God beschikte anders.

ADRI MEYLERT Een ander jong leven dat afgesneden werd door de teuoristen was dat van onzen 2z-jarigen stadgenoot Adri Meyler. Ander half jaar woonde hij onder den schuilnaam Slot als onderduiker te Barneveld, waar hij tot leider van de partisanengroep werd gekozen orn zijn onverschrokken karakter.

Door verraad viel hij op l5 September 1944 in handen van twee Landwachters, die hem overleverden aan de Duitschers. Reeds den volgenden dag viel hij te Ede onder de kogels van het executie-peleton. Ziin makkers wisten dezen dappere nog een waardige begrafenis te geven.

JOB.,VAN MELLE+ fob van Melle werd op 14 April 1945 te Amsterdam gefr.rsilleerd.

l4 April,

een lentedag olet zon en een blauwen

hemel en witte, zeilende wolken boven het Zeeuwsche land,

dat hii zoo lief had. Op dezen dag is hij voor het vuurpeleton geplaatst en voor zijn vaderland gestorven.

Wij, zijn vrienden in het onderglondsche werk

tijdens

de Duitsche bezetting. weten hoe hij gewerkt heeft en welk belangrijk werk hil cieed. Wij weten ook dat hij een mensch was van groote bescheidenheid, die nooit zich zelf zocht in het werk, een nobel mensch met een fijnbesnaarde ziel, rr"'aardoor hij meer leed dan vele anderen door het onrecht en de wreedheid der Duitsche onderdrukking.

Het zou dan ook niet in overeenstemEing met ziin persoonlijkheid zijn, verder uit te weiden over zijn werk. Wij kunnen slechts ons best doen, door ons leven en ons werk in het nieuwe Nederland, ons ]ob van Melle waardig te toonen. God schenke ons hiertoe iets van zijn moed, oĂ?Ă?ervaardigheid en bescheidenheid.

EERSTE HOOFDSTUK

Bezet In dien prillen

morgen rran Vrijdag

I0 Mei

1940, werden de

Goesenaren gewekt door het geronk van vliegtuigmotoren en het doffe geknal van afweergeschut.

Waren het Engelsche of Duitsche machines ?

Het gillend loeien der silenes en het geluid van explodeerende

bommen, die naar later bleek, op de vliegvelden van Vlissingen en Haamstede waren geworpen, maakte aan die onzekerheid een einde, want men begteep dat dit op vijandelijkheden duidde en tevens dat

zoo'nverraderlijke aanval niet van de ziide der Engelschen oĂ?

Franschen kon komen, die daarvoor te veel fatsoen hebben.. , daar was alleen het Duitschland der Nazi's toe in staat. het Duitschland wiens Fiihrer nog even te volen ongevraagd plechtig verklaard had, onze grenzen niet te zullen schenden !

Oorlog I Een doffe angst besloop de harten der burgers, die zich in glooten getale naar buiten begaven, om steun te zoeken bii elkaar en zich te verdiepen in gissingen. Anderen vingen met angstig oo! uit den aether de alarmeerende berichten op, Zoowel te Haamstede als te Vlissingen waren goede voorzorgsmaatregeleu genomen op de vliegvelden, waardoor de Duitschers geen landingen konden uitvoeren. Te Vlissingen waren bovendien de machines uit de hangars gehaald en in de nabiiheid gemaskeerd opgesteld. Zoo .rerden daar wel de hangars. maar niet de vliegtuigen .- hoofdzakelijk les-toestellen - vernield. Meerendeels konden ze door onze piloten naar Engeland worden gebracht.

Bii de eerste gevechten boven Vlissingens vliegveld werd een der

n Duitsche piloten door een kogel in de borst getroffen. Hij aanvaardde '" d"n terugtocht, maar werd door zijn wond gedwongen een noodlanding bi.i het Sas van Goes te maken. Het vliegtuig kwam vrij goed neer I

en de tweede inzittende, een in militaile uniform gestoken, zwaar bewapende parachutist, hielp zijn gewonden makker uit het toestel, om het daarna in brand te steken.

Beiden gaven zich daarna over, De parachutist werd ontwapend gevangen genomen ; de gewonde vervoerd naar het Gasthuis te Goes. en Evenals in iedere andere gemeente begon in Goes een nerveus gejacht, Honderden maatregelen moesten met bekwamen spoed worden uitgevoerd en militaire auto's suisden over de wegen. De plaatseliike politie had het ook bijzonder druk met de interneering van RijksDuitschers, N.S,B.-ers en verdachte elementen, Een der eersten die werd ilgerekend, was de toen reeds ,,vermaarde" ]an Dekker, Inspecteur Reneman, wethouder De Roo en hooÍdagent De Gooyer gingen dezen ,,zwaren jongen" inrekenen. Zíin teaclie §'as zeer merkwaardig. Toen de man ziin slaperig hoofd buiten stak om te informeeren, waarom de politie hem uit ziin bed trommelde en ten antwoord kreeg, dat de Duitschers ons land binnenvielen, Ílapte hii er uit : ,,Wat kunnen mij die Duitschers schelen ; voor miin part schieten ze ze allemaal dood I" Spoedig zou hij zeer dienstvaardig hun hielen likken.

Alle ,,kameraden" werden op het politie-bureau gedeponeerd, om later op den dag per autobus naar het Ellewoutsdijksche íort te worden get ra nsportee!d, Veel consternatie gaÍ natuurlijk de verdere doorvoering der inundatie om de stelling Kruiningen in den ,,staart van Zuid-Beveland" en de evacuatie van de dorpen in de gevaarlijke zóne, als Rilland, Hansweert, Krabbendijke, Kruiningen, Yerseke en Waarde. Een zielige stoet van deze vluchtelingen trok naar veiliger of veiliger geachte oorden. De ouderen per auto en boerenwagen; de iongeren met alle mogcliike andere vehikels.

Dien geheelen eersten dag door cirkelden Duitsche machines verkennend over onze provincie. Het enerveerend sirenegeloei was ri,:t van de lucht, vooral in de steden, en de eerste bommen werden naar strateqische pr,lnten uitgeworpen, Te Goes vielen in de omgeving van het statioo lichte bommen, waardoor ééu burger ernstig en twee licht gewond werden, De schrik begon erin te komen; vooral omdat eigen machines, noch die van Engelschen oÍ Franschen werden gezien. Wie nog geen schuilplaats had, probeerde er een te bekomen. Het beplakken der ruiten had overal plaats en niemand was biina in staat om te werken,

t2

PINKSTER-ZONDAG

Na verschillende nachteliike luchtgevaar-alarmeeringen brak de schoone dageraad van den Pinkster-morgen aan, die een ongewoon sensationeel verloop zou hebben. Nauwelijks immers v/as het licht, of een onaÍgebroken stroom van Nederlandsche soldaten golfde langs den Rijksweg Zeeland binnen. Een leger op ziin terugtocht, zonder veel verband en in ontredderden toestand.

Meer nog dan door dien aanblik werd de bevolking verontrust door wat deze militairen ten beste gaven over hun belevenissen. Een doIIe angst kwam over de bewoners, toen zii al deze sterkgekleurde verhalen hoorden over den strijd in de Peel en verderop in Brabant.

Na het moedgevend legerbericht van Zaterdag was deze desillusie bijna niet meer te verwerken.

Den geheelen dag rolde die stoet voorbil in personenauto's, op vrachtwagens en per Iiets. Middelburg v/as het eindpunt; daar zouden nieuwe ond.erdeelen gevormd moeten worden.

Tegen den middag beleelde men te Goes een bang avontuur. Een trein met militairen was iuist aan het Goesche station .Jearriveerd, toen een Duitsch luchteskader op een verkenningsvlucht naderde. Weldra had dit den trein ontdekt. De militairen zochten ijlings overal dekkingl en na eenig gemanoeuvreer werden enkele bommen uitgeworpen naar den trein rvaaronder één buitengewoon zware; de stad daverde ervan.

De aangerichte schade was gelukkig gering en niemand onder de soldaten werd gedeerd. Lang vlogen de toestellen met donderende motoren gedurende geruimen tijd over de stad, om eindelijk, zonder nieuwen aanval op den trein te.hebben gedaan, weg te vliegen.

Het lucht-alarm bii dezen aanval werd gemaakt, toen in de Goesche parochiekerk de Hoogmis bijna geëindigd was. Even ontstond e! een begin van paniek, toen de zware bom ontplofte, maar deze werd bezworen door Deken Nieveen van Dilkum en enkele Fransche soldaten, die den uitgang blokkeerden, Allen begaven zich toen naar voren, waar gezamenliik werd gebeden en gezongen, zoolang het gevaar dreigde.

In nerveuze stemming werd de nieuwe week begonnen. Biikans door de geheele provincie hoorde men de aanvallen op het Vlissingsche vliegveld, het Eiland, de havenwerken en het onderdeel der Engelsche vloot dat daar lag.

Terwijl de Franschen vooral ioegen op parachutisten en de vliegmachines beschoten, maakten de Nederlandsche militairen zich

verdiensteli.ik door jacht te maken op spionnen. De geladen sÍeer deed overal onraad zien, Zoo werd le Goes, na veel geschiet, een overspannen juffrouw uit Yerseke gearresteerd, omdat men haar voor een verkleede spion hield. De politie wist haar invrijheidsstelling te bewerken, waarop zij zich naar 's Heer Arendskerke begaÍ. Daar is de stakker, omdat zij, toen zii aangeroepen werd, in een boschje vluchtte, doodgeschoten.

Tusschen veel oncontroleerbare berichten door, bracht de radio de tijding, dat de prinses en de regeering naar Engeland waren gevlogen.

Ontmoediging daalde nog sterker neer in de harten toen de Koningin dier weg volgde. Pas laler zag men in, welk wijs besluit dit is geweest.

Een hevigen klap kreeg's avonds het moreel door de radio-mare, dat generaal Winkelman, om Den Haag, Amsterdam en Utrecht het lot te doen besparen van Rotterdam, tot de capitulatie had besloten, met uitzondering van Zeeland, waarmee hii geen contact kon krijgen.

Algemeen hield men het voor een valsch bericht.

De verwarring werd nog grooter, toen de opperbevelhebber de

overgave voor de radio bevestigen kwam, terwijl tegeliikertijd in Zeeland namens den commandant Zeelar,d, o{ficieel werd bekend gemaakt, dat het capitulatie-bericht valsch was I

Bii een bombadement oan het spoor-emplacemeflÍ te Goes, najaa, '44 oiel ec een Engelsche bom ulak bij cafe Nieuu, Goes. Veel schade, ínaat geefl slachtoffers,

13

14

ZEELAND VECHT DOOR 'Woensdag werd in Zeeland een proclamatie aangeplakt van den Commandant Zeeland mel de bekendmaking, dal Zeelatd door zou vechten. Indirect werd daardoor te kennen gegeven, dat dit elders

niet het geval was, Weldra zou de bevolking ondervinden, wat dit beteekenen moest voor haar. Van Brabant uit naderde het Duitsche leger en de Duitsche luchtmacht werd steeds meer actief.

Men voorvoelde wat komen ging, ook te Middelburg, waarom de Commissaris der Koningin den zetel van het provinciaal bestuur des Woensdags verplaatste naar Oostburg, In gezelschap van den griffier der Staten stak hij de Schelde over. De snel opeenvolgende gebeurtenissen deden het contact met hem spoedig verloren gaan, Ook de Commandant van Zeeland, v. d. Stad, ging naar ZeeuwschVlaanderen.

Woensdagmiddag blies men de prachtige stalen bruggen op bij Vlake en 'n deel van den nieuwen Rijksweg onder Kruiningen, doch daar men de dijken om de polders intact liet, kon het Duitsche leger met onverminderde snelheíd ook met zijn geschut en motoren oprukken.

Onophoudelilk, zelfs gedurende den nacht, dreunde het zware geschut op en om de Zeeuwsche stellingen in Zuid-Beveland, waarbij nog de verschrikking kwam van de bommen§/erpers en het afweergeschut. Het was een helsche nacht en de morgen bracht geen verademing, want de strijd werd op alle punten voortgezet, ook om de sluizen bij Wemeldinge en Hansweert en om het kanaal. De watertreiding-toevoerbuizen werden op eflkele punten getroÍIen, zoodat van Ossendrecht de toevoer stremde en Zuid-Beveland nu geholpen moest worden via het pompstation bij den Sloedam.

De Franschen hebben getracht de Zeeuwsche stellingen taai te verdedigen maar moesten, daar steun van het luchtwapen uitbleef, voor der krachtigen druk wijken.

Een

in

ulammen opgegane

graan-opslagplaats

in de

Bathgolders

Alleen het meÍalen geruamle ouerleefdc de ootlogshandelingen.

In de geheime

tegeltjesfabriek

bij den Heet

Van det HeIl,

Bi daizenden werden ze oetkocht ten bate uan hèt onde.gtondsche uetk en de steunvedeening,

Tusschen tien en elÍ uur volgden zij het voorbeeld der Nederlan.ische militairen en begonnen den terugtocht ten deele naar Hoedekens-

kerke, maar hooÍdzakelijk over Goes naar Middelburg.

Zii werden bijna op den voet gevolgd door de Duitschers en soms ook in den rug aangevallen door Duitsche parachutisten.

Het is een tÍagische tocht geworden, die vele Franschen het leven kostte, 'Waren er enkele snelle geallieerde iagers geweest. dan zott de aftocht gedekt ziln geweest en niet veel menschenlevens hebben gevergd. Nu werd het niet-gemotoriseerde deel der troepen een gemakkelijke prooi voor de Duitsche toestellen, die onophoudelijk over de wijkende colonnes cirkelden en de verschillende afdeelingen bombardeerden. Vooral bij Kapelle hebben de Franschen rake klappen gekregen. Ook het dorp zelf beliep in de kom sclade; o.m. verbrandde het gemeentehuis, De Fransche artillerie, die ondeg Kattendiike in den Wilhelminapolder had gestaan, probeerde over Goes te ontkomen. maar de paardjes vorderden slechts langzaam en nauwelijks hadden zij Goes bij den Ouden Singel bereikt, of een Duitsch eskader zat boven hen.

t6

BOMMEN OVER GOES

Dien Donderdagmiddag zullen de Goesche bewoners niet vlug vergeten. Bijna anderhalf uur donderden de Duitsche machines laag' over de stad. Het was later duideliik, dat vooral het verwekken van een paniek beoogd werd. Het voornaamste mikpunt vormde het ondertusschen verlaten Fransche hoofdkwartier op het Raveliin en de Fransche leger-onderdeelen. Verschillende lichte bommen vielen en twee ervan kwamen terecht in woningen op den Ouden Singel. Zes menschen kwamen hierbij direct om het leven; anderen ontsnapten op het nippertie aan den dood. De materieele schade aan den Ouden Singel en in de Julianastraat, waar ook bommen in de nabijheid waren ontploft, 'was zeer groot. Op de Kade bepaalde die zich tot gesprongen ruiten, Terstond na dit bombardement rukten de Franschen, die zoo goed mogelifk dekking hadden gezocht, weer verder, maar daar de Duitsche voorhoede inmiddels bliksemsnel was opgerukt, werden de meesten, met veel van hun materiaal, afgesneden en krijgsgevangen gemaakt.

Hier en daar werden nog schoten in Goes gewisseld, doch de bezetting voltrok zich zonder veel bloedvergieten.

Parachutisten uit de lichting van Kloetinge vielen op den Westwal de achterhoede van een Fransche auto-afdeeling, waarbiy zich ook Nederlandsche soldaten bevonden, als het ware op het lijf. Ternauwernood wisten zij te ontkomen, Onniddellijk vlogen de Duitschers op de garages van Spelier en Louisse af, forceerden den toegang en sleepten alle auto's naar buiten, om toen de wijkende tegenstanders te achtervolgen.

De telefooncentrale, die aldoor door een groep militairen bezet was geweest, verd terstond priisgegeven. Een kaartie rverd aan den deurknop gehargen met de kennisgeving r ,,Sleutel te bevragen op het politie-bureau".

ln de stad werd amper gevochten. Op de Vlasmarkt schoten de Duitschers, bij het meubelmagazijn der Ă?irrna Boone, twee Franschen neer. Op de Beestenmarkt zagen wii, hoe een groepje Franschen, dat dekking zocht achter enkele Nederlandsche soldaten, zich aan een paar Duitschers overgaf. Wij zagen d,aar nog iets zeer Ă erkwaardigs, n.l. dat een bervoner van den Beestenmarkt. die toen nog niet als N.S,B.-er bekend stond, naast een Duitschen motorriider in het ziispan-wagentie zat en allerlei aan$rijzingen gaf. Ook moet deze persoon adressen hebben meegedeeld van auto-bezitters, zoodat verschillende burgers

De redactie-staf tan

de

,,Vrije Stemmen" bij zijn illegalen atbeid.

terstond hun wagen kwiit waren' En toch werden de heeren later zeer boos wanaeer men hun verraad verweet !

Een Feldwebel had zich inmiddels op het stadhuis vervoegd orlr te kennen te geven, dat het met het Nederlandsch gezag gedaan was.

Toen wii terugkeerden van de kleine expeditie, zagen wij op den Westsingel een compagnie stoottÍoepen marcheeren, groote' Íelle kerels' die met een fanatisme, dat door merg en been ging, hun krijgsgezangen zongen. Bij de gevechten om den Sloedam ziin ze ongeveer allemaal gesneuveld.

Na het voorbijtrekken van die

geduchte §toot- en stormtroepen,

zag Goes in den namiddag den doortocht van het gemechaniseerde Duitsche leger, Het was overweldigend wat omvang, uitrusting en tempo betreft. In razende snelheid stoven de tanks, de pantser-auto's, de gevechtswagens en het geschut voorbij' Men had het Nederlandsche, men had het Fransche leger gezien en kon nu vergeliikingen treÍÍen.

Het was een bijkans beangstigend deÍilé en somber vroeg men zich a[, wat er van Walcheren zou overblijven, indien dit verdedigd zou worden.

De viiandeliikheden aan den Sloedam begonnen denzelÍden avond nog Een groot stuk van den straatweg bliezen de Franschen om kwart over negen op, met het gevolg, dat de electrische kabels werden veraield en geheel Zuid-Beveland zonder stroom zat' Ook de watertoevoer van Walcheren werd gestremd, wat nog gÍooter ongerief gaÍ, vooral voor de ziekenhuizen te Goes, die na de verbitterde gevechten op Zuid-Beveland, vol gewonden lagen.

Het kanon donderde aanhoudend' Het zware Engelsche scheepsgeschut nam mede de Duitsche stellingen onder vuur en de andere wapens spraken Írun dreigend woord ook mee.

Toch ademde men op Zuid-Beveland wat ruimer' daar het enerveerende luchtgevaar had opgehouden. Alleen Vriidagmorgen, half zes, loeiden te Goes weer de sirenes, omdat een Engelsche iager boven de stad verscheen, Na een kort luchtgevecht verdweea deze machine'

II R

Des middags maakten we een tocht door Oost Zuid-Beveland en

- *"rd"n we stil van de ravage, die aangericht was, De wegen lagen bezaaid met uitrustingsstukken, kapotte wagens en neergeschoten paarden.

Van teruggekeerde brandweermannen hoorde men de verschrikkeiijke bijzonderheden over Middelburgs ver$/oesting en later vernam men weer, dat Goes was aangewezen om dien nacht duizenden gasten

te herbergen.

In totaal werden n.l. door de Duitschers op Walcheren 'n 15 à 16.000 krijgsgevangenen gemaakt, waaronder ruim 2.000 Franschen, Het leeuwenaandeel van deze massa marcheerde Zalerdagmiddag van Walcheren op Goes aan.

De Franschen kwamen onder bewaking op het sportteuein en 'n negenduizend Nederlandsche soldaten moesten voor den nacht bll de burgerij worden ondergebracht, Dit gaf een roerige bedrijvigheid in de Ganzenstad en stelde de bevolking voor veel puzzles, daar drinkwater ontbrak. Maar gastvrij werden de militairen, die doodelijk vermoeid waren, ontvangen, Tusschen al die leden van de landmacht viel zeer in het oog een afdeeling der marine, n.l. de geheele bemanning van het opleidingsschip ,,Noord-Brabant", dat te Vlissingen uitgebrand was blil'ven liggen.

Daar Goes te klein bleek, werd in den avond nog een detachement van 1.000 man in Kloetinge ondergebracht.

Den volgenden morgen was het verzamelen voor deze duizenden.

De Duitsche autoriteiten beslisten dat allen naar Breda moesten. Dank zij het ontzaggelijk aaatal buitgemaakte vrachtauto's, kon ieder per auto vervoerd worden, wat een ware opluchting was voor de mannen, die den langen marsch van Zaterdag nog in de beenen hadden.

De wreede aard van de Duitschers bleek uit de wijze, waarop zij hun verslagen Fransche tegenstanders behandelden. Niet alleen dat deze den nacht in de open lucht moesten doorbrengen, maar zij gaven de menschen niet eens eten o[ drinken.

Het Roode Kruis te Goes greep toen in en zorgde, in samenwerking met de spijskokerij, voor de dappere Franschen.

De Fransche gewonden werden door de Duitschers eveneens aatl hun lot overgelaten. Het Gasthuis en ,,Sint foanna" ontfermden zich over hen en lange weken zijn ze daa! liefderiik verpleegd.

Toen de verzorging van de 60 à 70 gewonden, die in ,,St. ]oanna" lagen, de krachten van deze instelling haast te boven ging, waren er vele onder de Goesche burgers, die bijsprongen en behalve voedsel ook Íruit en andere delicatessen schonken,

It P, -

Des middags maakten we een tocht door Oost Zuid-Beveland en

*erd"o we stil van de ravage, die aangericht was. De wegen lagen bezaaid met uitrustingsstukken, kapotte wagens en neergeschoten paarden.

Van teruggekeerde brandweermannen hoorde men de verschrikkelilke biizonderheden over Middelburgs verwoesting en later vernam men wee!, dat Goes was aangerÀrezen om dien nacht duizenden gasten

te herbergen.

In totaal werden n.l. door de Duitschers op Walcheren 'n 15 à 16.000 krijgsgevangenen gemaakt, waaronder ruim 2.000 Franschen.

Het leeuwenaandeel van deze massa marcheerde Zaterdagmidd,ag van 'Walcheren op Goes aan.

De Franschen kwamen onder bewaking op het sportterrein en 'n negenduizend Nederlaodsche soldaten moesten voor den nacht bij de burgerij worden ondergebracht.

Dit gaf een roerige bedrijvigheid in de Ganzenstad en stelde de bevolking voor veel puzzles, daar drinkrvater ontbrak. Maar gastvrij werden de militairen, die doodelijk vermoeid wa.en, ontvangen.

Tusschen al die leden rran de landmacht viel zeer in het oog een afdeeling der marine, n.l. de geheele bemanning van het opleidings-

schip ,,Noord-Brabant", dat te Vlissingen uitgebrand was bliiven liggen.

Daar Goes te klein bleek, werd in den avond nog een detachement van 1.000 man in Kloetinge ondergebracht.

Den volgenden morgen was het verzamelen voor deze duizenden.

De Duitsche autoriteiten beslisten dat allen naar Breda moesten. Dank zij het onlzaggeliik aantal buitgemaakte vrachtauto's, kon ieder per auto vervoerd rvorden, wat een ware opluchting was voor de mannen, die den langen marsch van Zaterdag nog in de beenen hadden.

De wreede aard van de Duitschers bleek uit de wijze, waarop zii hun verslagen Fransche tegenstandels behandelden. Niet alleen dat deze den nacht in de open lucht moesten doorbrengen, maar zii gaven de menschen niet eens eten of drinken.

Het Roode Kruis te Goes greep toen in en zorgde, io samenwerking met de spijskokerij, voor de dappere Franschen.

De Fransche gewonden werden door de Duitschers eveneens aan hun lot overgelaten, Het Gasthuis en ,,Sint loanna" ontfermden zich over hen en lange weken zijn ze daar lieÍderiik verpleegd.

Toen de verzorging van de 60 à 70 gewonden, die in ,,St. foanna" lagen, de krachten van deze instelling haast te boven ging, waren er vele ooder de Goesche burgers, die bijsprongen en behalve voedsel ook Íruit en andere delicatessen schonken,

Zoo was Goes en omgeving dan bezet en ving een periode aan I van materieelen, maar vooral van geesteliiken druk, daar de overweldiger ons zijn aÍschuwelijke levensbeschouu,ing wilde opdringen en geen middel te laag en te wreed vond, om de rnenschelijke eigenwaarde en het nationaal bewustzijn te [nuiken. Een verschrikkelijke schuld laadden daarbij de N.S.B.-ers op zich, door als tegenstanders en beIagers van hun eigen burgers en landgenooten op te treden, De frontaanval der Duitschers was, en dit wisten zij ook, reeds zwaar genoeg; toch ontzagen zij zich niet om ons den dolkstoot in den rug toe te brengen.

Vooral te Goes, broeinest van de N.S.B., hadden de getrouwen het zwaar te verduren van die kleine minderheid, maar de geest der massa liet zich niet breken. Te opmerkelijker is dit, omdat de Duitsche successen de eerste jaren verbazingwekkend waren en het den schijn had, dat de Wehrmacht onoverr,,r'inbaar was. Menigeen ging gednrkt onder dit alles en meer dan gewone geestkracht kostte het, om de hoop levendig te houden. Toch geschiedde het en hoe het verzet nimmer ver'Ílauwde zal het tweede hoofdstuk leeren.

zi die bij t gehei,n waren bet.okken. Zíttend van links naat rcchtsi meor, Díkkenberg, mej. Neeltj. Domínícus. Staande uan links naat rcchts: dt Dikkenberg, M. Davidse, Àdri Snoodijk, A. de Roo, R, uan Dik,

De geheime zende. en

Ktiiget

(Kapelle).

l

q

20

FLITSEN UIT DEN BEZETTINGSTIJD Hoop doet leven ! De waarheid dezer spreuk hebben we allemaal leeren kennen. Wie in 1940 had geweten, dat het biina vier en een half jaar zou duren, voor de gehate indringers weer zouden afdeinzen, was de wanhoop nabij geweest. De hoop dat het vlug zou afloopen met de geweldenaars, hield den moed erin. Het bitterst is het in die vier iaren immer geweest, dat eigen landgenooten alti;d klaar stonden om hun eigen medeburgers te verraden; de schuld welke de N.S.B. hiervoor treft - we schreven het reeds - is zeer zwaar. Nooit zou het verzet tegen de Duitschers zooveel slachtolÍers hebben geëischt, indien de viiand niet beschikt had over een legertie medewerkers, die met de Nederlandsche toestanden en personen beter op de hoogte waren geweest dan zij.

Met de enkele flitsen, welke wii uit den bezettingstijd willen geven, beoogen we niet een volledig beeld te projecteelen van de bewogen dagen. We schrijven slechts enkele vluchtige indrukken nee!, uit eigen ervaring verkregen.

Na

eer ltrcinbeschletíng

naja$ '43 onder Vlake. Men 2/,, op de foto ttansport

d*

geuonden.

het

Bii het begin van den zomer in 1941 greep Duitschland het roode Rusland aan, uit zuiver materieele redenen. Toch gaf het dezen onvervalschten rooÍoverval den schoonen naam van kruistocht tegen het bolsjewisme, maar het Nederlandsche volk vloog er niet in. De Unie van het bekende Driemauschap, uitgenoodigd door de Duitschers om haar gevoelens kenbaar te maken, weigerde stelling te nemen in dit conflict, omdat het geen Nederlandsche aangelegenheid was. Tot dan toe was de Unie geduld; nu werd ze vogelvrij verklaard. ln Goes voelden de N.S.B.-ers zich onmiddellijk geroepen de Duitschers te behagen en zoo ensceneerden de heeren een inbraak in het Unie-pand aan de Goesche Kade. Een vakman op dit gebied zaagde in den nacht van 22 op 23 luli het slot uit de buitendeur, waarop de kameraden het pand binnendrongen om de schrifteliike bescheiden en het kaartsysteem, waarin de ledenlilst was verwerkt, te stelen. Lieden van den Sicherheitsdienst dekten de inbraak met hun aanwezigheid.

De ,,kameraden" boÍten niet, dat juist in die periode de heer À. de Roo als loco-burgemeester fungeerde, want die schroomde niet om hen aan te pakken zooals men dat misdadigers placht te doen, Denzellden dag verscheen te Goes het volgende plakkaat op de publicatieruimten:

Í.100.- belooning voor degene(n), die de polltie aanu,ijzingen geelt (geven), als gevolg waarvan een vervolging kan worden ingesteld tegen de lichtschuwe elementen, die in den nacht van Dinsdag op Woensdag j.l. inbraak, diefstal en vernieling hebben gepleegd in het perceel Turfkade 17.

De

loco-burgemeester,

A. DE ROO. Goes, 23

Jlh

19'11.

Het geheele Goesche publiek genoot van dezen durf, uitgezonderd dan de N.S.B.-ers. die terstond den schoen aanpasten en de hoo{den bii elkaar staken om zich te wreken. Hun woede nam nog toe, toen de loco-burgemeester, vergezeld van inspecteur Reneman en rechercheur Louisse een inval deden in het Krinshuis en daar op een heele reeks

Unie-bescheiden beslag legden, waardoor meteen vaststond, waar de daders te zoeken waren en proces-verbaal kon worden opgemaakt.

Den volgenden morgen kwam de N.S.B. reeds met haar troefkaart voor den dag, in den persoon van den roemruchten directeur-generaal

21

22 van justitie, Van Genechten, die den heer De Roo opbelde en hem vertoornd toesnauwde, dat hij de eerste burgemeester in Nederland was, die zooiets had durven bestaan en dat, indien het biliet denzellden dag niet weggehaald zou worden, er iemand anders in Goes zou worden weggehaald.

De heer De Roo nam het geval tamelijk laconiek op, liet de biljetten hangen en ging voor zaken'n dag de stad uit.

De gemoederen der N.S.B.-ers liepen tot kookhitte op, toen de voor hun boos geweten zoo tergende plakkaten bleven hangen. Zooals zij gewoon waren, klopten zij ook nu bii de Duitsche autoriteiten in Middelburg aan, die zich over hen ontfermden en de biljetten lieten wegruimen.

Voor den heer De Roo zag het er inmiddels minder prettig uit, omdat Van Genechten inderdaad een arĂ?estatie-bevel had gestuurd naar Middelburg, waaĂ?aan de ]ustitie met bekwamen spoed gevolg had te geven. Gelukkig voor den betrokkene, hadden Duitschers als Miinzer, die zeer nationaal voelden, in hun hart een diepen alkeer van elementen als N.S.B.-ers en een stille bewondering voor echte Nederlanders. Hii zond daarom zijn refereot Lanwehr naar Goes, waarschiinliik ook omdat hii twiilelde aan een op Vrijdagmorgen bij hem binnengekomeq klacht van de Goesche N.S.B.-ers, dat de heer De Roo den avond te voren anti-nationaal-socialistische relletjes op de Groote Markt niet onderdrukt zou hebben. Het bleek Lanwehr al ras, dat de aanklacht niet alleen valsch was, maar ook dat de incidentcn totaal waren verzonnen. Miinzer haalde daarop een streep door Van Genechtens rekening en liet het arrestatie-bevel vernietiqen. Wel had

Dolle Dinsdag. Tot op den tendet kropen de Duitschets om toch maat olug het hazenpad te kannen kiezen.

een en ander tot gevolg Jat rnr. Dielernan opdracht kreeq or,t des 2'1 oZalerdags den N.S.B.-er C. Lenshoek als waarncmend bu.gea""st", te beëedigen.

De kerken, zonder uitzondering. hebben zich in den titanenstriid tegen het nationaal-socialisme, dat zich in de periode 1940-1944 oppe!machtig waande, onvergankelilke verdienste verworven, omdat zii regelrnatig openlijk stelling namen, zoo\\,el tegen de dwalingen van het stelsel als tegen het brute machtsmisbruik en de gestadige rechtsverkrachting van en door de Dr.ritsche en Nederlandsche leiders. Deze fiere houding der kerken, hun priesters en voorgangers, hebben het moreel van ons volk ontzaggelijk versterkt, zoodat het in overgroote meerderheid onvatbaar bleek voor de geslepen propaganda en de verlokkingen der volksmisleiders. Vrijheid en levensgevaar niet duchtend, heeft de geestelijkheid haar hooge taak onbeschroomd vervuld, voor dreigementen noch geweld wijkend. Ds. van Voorst Vader te Nisse maakte het eerst kennis met de concentratiekampen van het barbaarsche Nazidom ; ook pastoor Kleintjes van Heinkenszand kwam terecht in het kamp te Amersfoort en daarna te Vught. Beiden keerden gelukkig behouden terug. Tragischer was het lot van Ds. v. d. Vegt te Goes, die zich, aangeklaagd door twee gezusters, die hij om hun wangedrag met Duitschers had vermaand, maandenlang heeÍt moeten schuilhouden. Kort nadat hil zich weer vrii mocht bewegen. werd hij op reis, bii een tieinbeschieting (September 1943) licht gewond; er kwamen echter complicaties bi;, waardoor Z.Eerw. na hevig lijden in Februari 1944 bezweek.

Dolle Dinsdag. Bepakt en bezakt strompelde de eens zoo machtige aífiee van het Herren oolk ooott. Vlachtende soldaten uic Fíanktijk passeeren den ooerweg

te

Goes.

14 Lt

Een van de sterkste indrukken ten aanzien van het algemeen verzet tegen de N.S.B. deden wii op bii de installatie van burgemeester Lenshoek op 19 Deceober 1941.

Temidden van zijn lamilie en de kopstukken der N.S.B. zat de nieuwbenoemde en had eveneens te luisteren naar de onverbloemde woorden van rvethouder De Roo, die hem installeerde. We hoorden volzinnen als deze:

,,Wanneer we terugdenken aan het ontslag van burgemeester Ten Kate en hetgeen daarvoor de vermoedeliike redenen zijn geweest, wanneer ik, wat mij persoonlijk betreft, terugdenk aan miin ontslag als waarnemend burgemeester, terwiil ik voor mezelf nimmer de overtuiging heb kunnen krijgen, dat ik iets gedaan had, waaraan dat plotseling ontslag en wat mii daarbii nog boven het hoofd gehangen heeft, was te wiiten, dan is het toch wel zeer begrif penlijk hoe moeilijk het is, mij met deze benoemiag te vereenigen."

Of

deze

:

,,Trots de groote macht, die den burgemeesters thans is toegekend,

is uw taak zeer zwaar, vooral omdat gii als nationaal-socĂ­alist in een gemeente komt, waar u, noch door het overgroote deel der burgerif, noch door degenen waarmee u dagelijks moet samenwerken, met vreugde wordt begroet," Openhartig zei de spreker nog, dat hii deze installatie, in verb4nd met dit alles, van een vreugdevolle stemming geen sprake kon ziin. De aanwezige N.S.B.-ers zatea zich op te eten van ergernis over deze koene woorden. De waarheid ontwend, gaven zij van hun ergernis blijk door boosaardige inteuupties als: ,,Moeten we dat toelaten ?"; ,,Het is eer schande"; ,,Laten we ziin gezicht dichtslaan".

' Ongetwijfeld zou het in die geladen sfeer tot handtastelljkheden zijn gekomen, indien de Beauftragte, Miinzer, die de krasse taal niet begreep en daarom onbeu,ogen toeluisterde, er niet was geweest. Nu moesten de Dekkers ook wel rustig blijven en konden de kameraden den moed niet opbrengen om toe te tasten.

Niet lang daarna werd de heer De Roo ook als eerste wethouder ontslagen

!

Een bewogen dag in de Goessche historie was rveer'4 Mei 194?, 25 toe[ plotseling negen burgers als giizelaals rverden opgepakt door den Sicherheitsdienst. Wel was reeds in October 1941 de heer Ztidena' hoofdreclacteur van ,,De Zeeurv" opgepakt. ,naar dat betroI slechts één persoon elr de arrestatie was door bijna niemand gezien Nu reed de schrik-auto urenlang door de stad, dan naar dit, dan naar dat adres. en om beurten werden de slachtolfers naar het potitiebureau gebr:acht. De gijzelaars waren I de heeren v. Ballegoyen de Jong' Chamuleau, v. Donk, ir. Dorst, mr, Kegge. Pieterse, Steketee, rnr'

Vlaming

et

mr. Zaayer.

De tu,ee oudsten. mr. Zaayer et Chamuleau, keerden na een week weer huiswaarts en wat later volodel nog de heeren v Donl< en Pieterse. Enkele rnaanden nadien is mt, Zaayer opnieuu' gearlesteerd en tct Septenber 1944 vastgehouden De vijf overigen waren reeds iets eerder bevr-ijd.

'n »aat daoen oóór dc oealtieerden kwamen' nant de Goesche Oítskommandant 6"'6"sran.'Vun tourer íenuuachrigheid koa hi zn uagen ni"t in gang kriigen soldaten hielpen hem staien.

26

NÀAR OOSTLAND WILLEN WE VAREN! Veel humor heeft de grimmige bezettingstitd in Zeeland niet opgeleverd. Tegenover een zee van ellende, bloed en tranen, zinkt de vroolijkheid totaal in het niet. Maar ontbroken heeft de lach toch ook weer niet. Zelden heeÍt de humor plezieriger gebloeid dan op een vergadering in het Goesche Schuttersho[, welke in den herfst van 1941 belegd was door de N.S.B. zelve, Ondanks alle mooie artikelen in de nationaal-socialistische pers, wilde het met de vrijwilligers voor het Oostlront niet erg vlotten, Men bedacht toen de schoone tluc van het kwasi-persoonlijk voorbeeld.

Met den noodigen omhaal werd op een goeden dag bekend gemaakt, dat drie kopstukken der N.S.B., namelijk Ernst Voorhoeve, propagandaleider, Melchert Schuurman, de zangleider der N.S.B. in Nederland en Van Leeuwenberg, de ,,gemachtigde van den leider" in Noordbrabant, zich hadden opgegeven als frontsoldaat tegen Rusland.

Een paar dagen later volgde het bericht, dat de drie helden in den dop, vóór hun vertrek naar het barre Oosten, in iedere provincie eerst nog een keer zouden optreden voor de kameraden el kameraadskes.

Voor Zeeland ge[oot Goes de eer van dit hooge bezoek. Alle partijgenooten waren opgetrommeld en zoo had men het Schuttershof vol gekregen met geestverwanten, die het propagandadrankje vol bedwelming zouden moeten slikken.

Het moet gezegd, dat alles goed in scène was gezet. Alle dignitarissen hadden hun mooiste pakje aangetrokken, spandoeken hingen in de zaal en het podium ging schuil onder de bloemen. De W.A', toen nog in haar gloriedagen, haalde met zwaaiende vanen en slaande trom het martiale trio binnen. De menigte bulderde van ,,'Wij ziin de zwarte soldaten en voor Mussert gaan we in gevecht". Kortom, het was bravoure, al wat de klok sloeg.

Geheel in stijl lieten de eeregasten vuurrverk-speeches de zaal in knallen en de clou van het program bestond uit het gezamenlijk zingen van het lied,,Naar Oostland willen we varen", onder leiding van den grooten Melchert, die laarzen droeg tot aan z'n heupen, Melchert schreeuwde de voering uit z'n keel en de kameraden gaven hem van katoen. Bij iederen regel van het vers, produceerde de zangleider een stamp met ziln laars op het podium, dat het donderde, en enthousiast stampten de toehoorders mee. De vrees dat plafond en vloer tegelijk zouden bezwijken van louter geestdriÍt, was niet denk-

beeldig. Het was waarliik verbijslerend. nret rvelk een geestchift dit volkje in de liin der leuze: ,,Hou-Zee , naar Oostlzrnd varcn q,ilde.

De drie voortrekkers qlunderden en meenden ongetr,r,ijfeld dat htrn netten stral(s zouden scheuren van de vangst. Doch toen de geltgenheid werd geboden zich op te geven, zweeg de zaal in visschenstomheid.

Weer u,erd een golf welsprekendheid over rle menigte uitgegoten; er u,erd geu,erkt op den Zeeuwschen trots en op het Zeerr,r,sch verleden.

Niets baatte. De gemachtigde transpireerde van geagiteerdheid en verzocht toen, ten einde raad, aan de paar niet-leden en aan de pels, de zaal te verlaten, om zijn lammeren nog eens onder vier oogen te nemen.

Den volgenden morgen informeerde een journalist met effen stem aan den propa gan dalei der, hoeveel Bevelanders hadden geteekend. Het antu,oord, dat zeer haperend ku,am, luidde: ,,t.r,ee".

Inderdaad hadden 's avonds tevoren tu,ee kameraden zich geofferd om de Zeeuwsche eer te redden, doch ze waren niet geaccepteerd, omdat de een een 60-iarige (een Limburgsche spoorman) en de andere een l6-jarige iongen §,as, wiens ouders hun toestemming u'eigerden I

De drie dappere kopstrrkken trokken onverrichterzake af, maar niet naar het Oostfront !

lp'

Op

hun met roof beladen ,,bokke*vagens" kniipen de DuĂ­tschcrs

er

tusschen ait.

27

28

PRACHTSYSTEEM

Àlle Duitsche soldaten leken wel vergiftigd met de ideeën van het nationaal-socialisme. De propaganda had hun blikken zóó beneveld, dat ze de werkelilkheid niet meer konden zien. Zeld,en, heel zeldei ontooette men wel eens 'n Duitscher, die het geval dóór had. Zoo troffen we op Kerstmis l94l op het Goesche politiebureau een soldaat aaa, die zijn troost daar was komen zoeken en een praatie met het aan§,rezige personeel maakte. Eerst ging het over neutrale onderwerpen, doch al spoedig werd, met de noodige omzichtigheid, het teuein der politiek betreden. De vreemde vogel hapte direct. ,,We hebben bij ons een schitterend stelsel; het is een prachtsysteem bii ons in Duitschland, maar iede! iaar moeten we'n paar landen uiteten, anders houdt het geen stand." Er werd hartelijk gelachen om dien zet, uit dien mond.

Later dachten we er nog wel eens aan en zagen steeds beter in, welk een gezond verstand en iuist inzicht in die typeering stak. De man had trouwens meer goede adviezen in petto. Zoo achtte hij de beste behandeling voor Herr Göbbels: dichtplakkinq van diens mond met isolatiebanci

!

Tenslotte nog een eere-saluut aan den kleinen man, die in meerderheid al even fel tegen de N.S.B. was als de andere volksklassen.

De Beweging had wederom eens een van haar groote dagen te Goes. Zooiets als een jubeltij van de W.A. Al wat uniform droeg bij de heeren en dames stond's Zaterdagsmiddags opgesteld op de Groote Markt voor het stadhuis. De W.A. maakte carré en de aller-opperst-stormband-groepen-aanvoerder, Ko Dekker stapte als een haan van 'n stooter langs zijn dapperen, De bonzen stonden opgesteld op het stadhuis-bordes, waar de

hoogst-aller-opperst enz. der 'W.A., kameraad Zondervan, een Germaansche speech afstak.

Overigens kon men een speld hooren vallen.

Plotseling stapte met een ratelend vuilnis-kruiwagentje, zooals hij

dat iederen Zaterdagmiddag qewoon was te doen, Remijn van

de

gemeente-reiniging uit de,,ingewanden" van het gemeentehuis te voorschiin. Bij 'n papiertie hield hii halt, pikte het op en ratelde voort naar

een volgend stukie ongerechtigheid, nabij het politiebureau. AlsoĂ? er niets aan de hand was, wilde de man, die zijn onnoozelste gezicht aangetrokken had, zijn kruistocht voortzetten, toen de Gemachtigde van den Leider, de groote Jan Dekker, stikvol gouden versierselen en een beroerte van boosheid nabij, op den plechtigheid-verstoorder toe-holde. ,,Hoe krijg je dat in je kop ?" siste de Gemachtigde ziedend.

Nog onnoozeler kijkend dan voordien, antwoordde de aangesprokene: ,,Er is toch zooveel vuttlte op de Markt".

Bedaard pakte Remijn daarop de berries beet en ratelde naar het stadhuis terug, ]ammer genoeg is de flinke kerel kort na de bevriiding verongelukt, doordat hii tijdens zijn werkzaamhecien bii het Roosjeshof op een landmijn trapte.

Onder geu'apend geleide uot.len Btaba,tsche boorr.starr.nen naat Zeeland gebcacht voor de Romnel-asperse-bedden.

))

'-1-."tiÍÈ:.

30

.^-, Ëen der opgeblazen flunitíe-schepen in den

De

tiÍt

Goeschen haoen-arm,

door de Dnifsc,lers zwaar beschadigde sluisdeuten

bij het

Goesche Sas.

TWEEDE HOOFDSTUK

Yerzet Het verzet tegen de Duitschers en de N.S.B. ontstond tegeiijk en geheel spontaan met de bezetting. Ieder hart, waarin nog eenig gevoel voor recht en vaderland, zetelde, kwam reeds in opstand tegen den verraderlijken overval van ons land -, zonder oorlogsverklaring en zonder aanleiding - in den nacht van 9 op 10 Mei 1940 en tegen de afschuweli.ike maníer, waarop vooral Rotterdam en Middelburg u,aren geschonden. Daarnaast leefde de diepe afkeer tegen hen, die ons van onze eeuwen-oude vrijheden beroolden en bovenal stak het ieder Neclerlander, dat de Duitschers toenadering zochten tot de, om haar landverraad algemeen verachte N.S.B. en de N.S.B.-ers zelve, de Duitschers van den eersten dag af achterla liepen, voor hen kropen en tot alle hand- en spandiensten bereid bleken, ja er niet voo! terugdeinsden om de goede vaderlanders aan te brengen bij den gevreesden Sicherheitsdienst.

Bii een warm onderhoud, dat schriiver dezes

in het beruchte pand ,,De Kubus" op het Middelburgsche Molenwater. met een beambte van den Sicherheitsdienst had over de vijandige houding der Zeeuwsche bevolking tegen de Duitschers, waalaan de niet-natioqaal-socialistische pers volgens hem de schuld droeg, viel deze, na ons verwiit over het optieden van den Sicherheitsdielst tegen onze menschen, kwaad uit: ,,ZelÍstandig ben ik nog nooit een onderzoek tegen een Zeeuw begonnen, het zijn altijd jullie eigen ,,volksgenooten", die ons met hun mondelinge en schriÍteJilke aanklachten daartoe aanzetten en verplichtten," Van den eersten dag a[ u,as ook in Goes en omgeving de atmosÍeer geladen tegen de overu,eldigers en al sleten in enkele kringen, vooral onder inwerking van materieel voordeel, de scherpe kantjes in den omgang Eet de Duitsche soldaten er aÍ, de geestelijke weerstand tegen het nationaal-socialisme, dat de bezetter ons als levensbeschouwing rvilde opleggen, bleeÍ tot het eind aan toe even krachtig. Daardoor kon het ook gebeuren, dat de N.S.B., ondanks al hetgeen zij aan te bieden had, zoo goed als geen vooruitgang in leden boekte. Naar verhouding

1) vo zij slcchts een gering aantal liedeq bereid, hun jasie om te draaien "en bilr,u altijd geschiedde dit dan nog uit eerzucht, eigenbaat oÍ vrees.

Het verzet barstte uit in allerlei vormen. Voor den een was iedere Duitscher en N.S.B.-er lucht; een ander sneed radicaal Íamilie,banden door, indien een vader, moeder, broer, zuster, e\2,, niet van vreemde smetten vrij bleek; 'n derde liep op nationale dagen, een procesverbaal riskeerend, met olanie o[ zette goudsbloeruen voor ziin ranen; anderen verscheurden ostentatieÍ aangeboden propaganda-tectuur en noemden, alle vrederechterii ten spijt, een verrader, 'n verrader. Er waren menschen, die geen enkel voorschrift van den vijand wilden opvolgen en hun betrekking er desnoods aan gaven; velen ook verdedigden, zonder hun beginsel prijs te geven, taai hun positie om zoo een onbetrouwbaar element te weren. In 1943, ta de groote deportatie, nam de onderduikerii groote ..afmetingen aan.

Duitschers en N.S.B.-ers hebben, woedend omdat zij de massa niet konden winnen, veel ged«tn om het verzet te stiirren.

Zotd.er het te willen natuurliik, heeft allereerst de. W.A. zichzelf, de N.S.B. en de Duitschers nog rneer gehaat gemaakf, dan dit reeds het geval was. Berucht werden de marschen door Goes, waarbil de burgerii schandeliik werd geterloriseerd. Onder leiding van Ko Dekker, een broer van Jan Dekker, die naar de N.S,B. was overgeloopen, toen hii dacht, dat de Duitschers Europa in hun zak hadden, zi;'n complete ranselpartiien georganiseerd. Menschen die bij het passeeren der woesielingen hun hooÍd aÍwendden, werden van de trottoirs gesiagen of gedwongen in de houding te staan en naar de heeren te kiiken. Toen er op den tweeden Pinksterdag van 1941 een gezellige drukte op de Markt heerschte, rukte de W.A. uit, trad tartend op door keer op keer dwars door de menigte te marcheeren en provoceerde zoo weer het gewenschte relletje.

De Duitscheis zorgden voor nieuwe verbittering door het arresteeren van giizelaars en het verjagen van |oden op onnoodig kwellende wijze. Zoo maakte de Sicherheitsdienst veel spektakel tegen een politie, agent, die een oude Joodsche vrouw op het station behulpzaain was geweest; Goessenaren, die naar het perron waren gegaan om een foodsche kennis een laatsten groet te breagen, werden gedwongen hun persoonsbewijs aÍ te staan.

De heeren Verhulst en Boetma oaa den O.D. met ta'ee geallieede piloten, die zlch op

Z. Be*land

hadden vetstoken.

De afkeer van de Duitschers nam weer toe na den ingriipenden Àrbeidsinzet, die gericht was tegen het getrouwe volksdeel en een golf van leed en ontreddering over de gezinnen bracht. In Februari 1943 werden onze iongens en iongemannen bil honderden opgeroepen en, daar de onderduikerii pas later de organisatie kreeg, die den gewenschten omvang had, werden velen het slachtoffer der deportatie. Na de verraderlilke gevangenneming der reserve-ofÍicieren, volgde in de zonermaanden het wegvoeren in krijgsgevangenschap der minderen, 'waalaan gelukkig velen ontkwamen. De roof der radio-toestellen joeg de menschen nog meeÍ in het harnas; alleen te Goes hadden er 1200 inleveringen plaats, omdat slechts een klein deel der bevolking het waagde zijn toestel te behouden. Een flinke gelegenheid om hun wrok te koelen en hun rancunes uit te vechten kregen de N.S.B.-ers toen hun Duitsche vrienden de zoogenaamcie spitterij uitschreven, die in het Iate na;aar van 1943 begon en pas in September 1941 eindigde.

Kwaad bloed zette tusschen dit alle§. door eveneens de Winterhulpactie, omdat deze door het drijven der N.S.B. in een Winterhulp-dwang ontaardde. Verschillende meer-gegoeden werden met het mes op de l<eel geïnviteerd een ,,vrijwillige" liiidrage af te staan, De tactiek was, dat.een ambtenaar van Winterhulp, in gezelschap van een Duitscher

De taee piloten gekiekt met han gulronde Zeeau'sche gastotatu.

--a

Canadeesche infanteííe marcheert stíaat naat het haïtider stad.

29 Octobet langs dc Wilhelmina

in uniform, bezoeken aflegde om zoo, al intimideerend, een bedrag los te krilgen, Ondanks dit kunst- en vliegwerk waren de resultaten zóó, dat ze nauwelilks voldoende waren om het Winterhulp-propagandaapparaat te bekostigen.

We rvillen, nu we over het lVinterhulpwerk spreke:, het volgende niet onvermakeliike incident verhalen.

Verschillende zakenmenschen ontvingen bij tijd en wijle formulieren, waarop zii zich konden verbinden een bedrag in-eens of in termiinen voor Winterhulp af te staan. Ook aan de fa. Dekker - de bakermat van de N.S.B. te Goes .- die nog nooit een cent aan Winterhulp had afgestaan, was zoo'n formulier gestuurd. Tot stomme verbazing kwam dit document ingevuld terug en nog wel met een bedrag van f 1000,-. Zooiets had men van de schriele heeren, die zoo uitstekend voor hun eigen belang zorgden, niet durven droomen en dagelijks keek men uit o[ de giro het soÍ[metie zou brengen. Wekenlang wachtte men tevergeeÍs, Eindelijk trok een der ambtenaren de stoute schoeneo aan en toog naar Goes om den ,,Machtige" aan den tand te voelen.

Die, zoowel als ziin stormban-broer, was nog meer verbaasd dan de Winterhulp-heeren. Een Goesche grappenmaker bleek zijn eigen formulier te hebben voorzien van de handteekening van den ,,Machtige" !

Deze honoreerde echter de op hem getrokken liefdadigheidswissel niet en zonder'n cent keerde de ambtenaar naar Middelburg terug.

Doch, om tot het verzet terug te keeren: De meest felle tegenstanders der Duitschers en hun handlangers zochten en vonden elkaar, daar zij begrepen in vereeniging meer te kunnen doen dan alleen,

35

DE ILLEGÀLEN De man die den eersten stoot gaf tot de illegale actie op ZuidBeveland was Piet Kloosterman van Nisse, reserve adj. onderolÍicier instructeur. Door de topleiding, die in Holland zetelde, was hij daartoe aangezocht en had zich onmiddellijk bereid verklaard tot handelen.

Voorzichtig begon hij met het voruerl van een kring vertrouwde personen uit eigen omgeving, welke hij vooral onder ex-militairen zocht.

Deze op hun beurt vormden ook wee! groepen. Tot ziin eerste medewerkers behoorden: de heer J. G. Sturm te Goes, de heer |ac. van 't Westeinde fr. te Baarsdorp, wiens afgelegen hoeve later voor zoovelen een veilig toevluchtsoord werd en de leeraar P. v. d. Geest te Goes. De heer Sturm heeft o.m. heel veel uitstekend werk gedaan op het gebied der ondersteuning van gezinnen van zeevarenden in geallieerden dienst e.d. Het bestek van dit werkje laat natuurliik niet toe. dat wii de namen van alle illegale werkers en alle illegale daden kunnen

__=.-: ' jll

-t

s

iï

! daar koult de ee*te

Canadeesche

tank uía de St Adíiz,anstftat naar de

Goote Matkt.

I

l§

noemen. Wil zullen ons moeten bepalen tot hen, die door hun actie naar buiten zeer bekend ';rrerden en tot de meest frappante feiten, voor zoover wii deze hebben weten te achterhalen, In Goes heeft o.m. veel van zich doen spreken - tegen zijn bedoeling in - Sam Buys, die trecht kwam ia de door Rob van Luyk eind 19.10 gevormde veÍzetsgroep, die, evenals de andere groepen, uit viff persoren bestond, Na eenigen tiid werd Buys Jr. zelf groepsleider en werkte toen veel samen met den dapperen Kees de Graaff, die helaas ziin moed met den dood heeÍt. moeten bekoopen,

í

!

-1

'I

Hoen

!

hier is ze!

Buys verspreidde aanvankelijk met Quant e.a. bladen als ,,Vrij Nederland" en ,,Je Maintiendrai". Veel hulp ondervond hiÍ daamaast van zijn vader, moeder en verloofde, Marie Mol uit Kapelle.

Vooral omdat Sam Buys ook via den I.D. ( Inlichtingendienst ) in het zuivere spionnagewerk kwam, vloeide het eene gevaarliike karweitie voort uit het andere. Allerlei militaire obiecten werden in kaart gebracht, plattegronden van door de N.S.B.-ers bewoonde huizen gemaakt, wapens verstrekt, vliegeniers verborgen, onderduikers geholpen, enz.

Verraad maakte een eind aan §alr Buys ziin illegale loopbaan.

In Zeeuvrsch-Vlaanderen woonde namelijk een ,,ondergrondsche", 'n zekere de 8., die zich ontÍermd had over een Duitsch deserteur, l,/ waarmee hii tenslotte geen raad v/ist en dien hil daarom overdroeg aan Sam Buys. Deze bracht hem naar de woning van zijn a.s. schoonouders te Kapelle, die ook illegaal werkten en verschafte hem, aleer hij

via Zeeuwsch-Vlaanderen naar België zou worden gebracht, in

het

ouderlijk huis ook onderdak. Alles zou wellicht goed zijn gegaan, indien de Duitscher had kunnen ontsnappen, maar hil werd in Frankrijk gegrepen en verried toen, om zijn hachje te redden, al zijn helpers in Nederland.

Loco-bu.gen este. de Roo en

&

Dikkenberg

ridet pet tank naat

het stadhaís,

Op Zondagmorgen 29 Augustus 1943, heel vroeg, werd de familie Buys uit haar slaap gewekt door de overgaande huisbel. Sam Buys keek uit het raam en zag den bewusten Duitscher op de stoep staan. die vroeg oÍ hil mocht binnenkomen, omdat de S,D. hem op de hielen zat. Nauweliiks had de moeder van Sam Buys de voordeur open gedaan, of er drongen ook twee Duitsche politiemannen binnen, die, revolver in de vuist, de trap opstormden en Buys arresteerden; ditzelfde lot deelden zijn vader en moeder en §/at lateÍ eveneens de familie Mol te Kapelle, Àl dadeliik vonden de Gestapo-bloedhonden bezwarend

Daar

in den vorm van distributiekaarten r,oor onderduikers.

38 materiaal. er nog veel meer in huis was, hebben 's nachts inspecteur Reneman en lechercheur Louisse, die ook bij den .,ondergrondsche" waren, ondanks het groote risico, zich toegang verschaft tot de woning en nog heel wat meegenomen, o.a. illegale lectuur, dat de aanklacht tegen de familie Buys verzwaard had, wanneer het in verkeerde handen was gekomen.

Duitsch en duivelsch heeft men de gevangenen mishandeld, vooral den heer Buys Sr., om hem tot bekentenissen te brengen, doch niemand sprak, Eerst r,verden de vrouwen vrijgelaten en daarna vader Buys,

luli 1944 te Utrecht het doodvonnis geëischt. Gelukkig voor hem is dit Íriet voltrokken, maar werd hij naar de gevangenis te Lutringhause, een dorp bii Rehmscheid in het Ruhrgebied, ondergebracht. Hoewel de S.S. bevolen had, de politieke gevangenen te vermoorden toen Rehmscheid werd omsingeld, ontliep Buys, door een serie gelukkige omstandigheden, wederom den dood en arriveerde 10 Mei 1945 behouden te Goes. doch tegen Sam Buys werd op 1

De eerste

Canadeesche

tank arÍioee bii het Goesche stadh

ts

HET MAANDBLAD,,TROUW'' Een belangrijk onderdeel van de illegale actie was de verspreiding van .,Trouw". Kees de Graaff was hoofdverspreider en zijn mederverkers waren : M. van der Hell, Ch. van Oosten, Hans Vos en Quant.

De bedoeling was niet alleen het levendig houden

van den verzetsgeest, maar ook steun aan het strijdersÍonds en hulpverleening aan onderduikers en hun gezinnen. Het blad werd iedere maand in een andere drukkerij gedrukt en toen het vervoer naar Zeelatd. gevaarlilk werd, belastten de gebroeders De Smit te Souburg zich daarmee. De pakken couranten werden meestal door Kees de Graaff en Van der Hell gehaald en te Goes aan de onderverspreiders verstrekt.

Op 28 fuli 1943 volgde plotseling een inval door den Sicherheitsdienst bij Van der Hell in de Lange Vorststraat. Deze was zelf gelukkig niet thuis en ziin vrouw had de tegenwoordigheid van geest om twee onderduikers te waarschuwen, die in het achterhuis bezig waren Margriet-tegelt jes te beschilderen, die eveneens ten bate van het Strijdersfonds werden verkocht. De speurhonden grepen er dus net naast en vonden alleen een zevenhonderd tegelties.

Van der Hell hield zich schuil, eerst bij een buurman en later, met nog twee andere onderduikers, in het schuurtie in den boomgaard van den heer Jos. Witkam onder Kloetinge. De grond werd hem echter. na de arrestatie van Hans Vos en Ch. van Oosten op 2 Septemb3r 1943, te rvarm, waarom hii uitweek naar Brabant. Gerold in een pasgeolied zeil, met drie mud anthraciet boven op hcm, maakte h:j ecn benauvrde reis in de auto van gebr. De fongh.

Kees de Graaff dook ook onder, maar de ill:gale werker uit Zeeuwsch-Vlaanderen. dezelfde die de Duitsche deserteur aan Sam Buys had overgedragen, verried, toen hij ook gepakt was, om ziln nek veilig te stellen, zijn collega's. ZelÍ ging hij met de bloedhonden van den Sicherheitsdienst op stap en leverde Kees de Graaff 20 September 1943 te Bergen op ZooÍi aan diens doodsviianden over. 5 Àugustus 1944 werd de onverschrokken jongeman ter dood veroordeeld en drie dagen later troffen de moordende kogels hem.

Ook foh. Vos werd geglepen en ter dood veroordeeld, doch evenals Sam Buys ontsprong hii den dans en keerde in Mei 1945 behouden te Goes terug.

40

VOOR DE ONDERDUIKERS

Het werk voor de onderduikers is gedaan, zoodra deze nieuwe categorie van staatsburgers in Nederland te voorschiin kwam. Aanvankelijk geschiedde dit door los van elkander staande personen oÍ groepen; de illegalen vooral lieten zich niet onbetuigd en zooals we reeds eerder schreven, werd een goed deel van hetgeen de illegale maandbladen opbrachten, besteed voor hulp aan de onderduikers.

Toen in Februari 1943 de deportatie naar Duitschlald op groote schaal begon, was de hulp, die kon geboden worden, ten eenemale ontoereikend, zoodat honderden noodgedwongen de verbanning in moesten, Gezien dit feit, werd de noodzaak gevoeld van centralisatie, althans een samenbundeling van de beschikbare krachten.

Moedig werk verrichtte tocn ds. Slomp uit Heemse (Overijsel), beter bekend als ds.,,Frits", die ook te Goes bijeenkomsten hield om de noodzakelijke eenheid te bekomen, welk doel inderdaad werd bereikt.

De onvoorzichtigheid werd echter begaan op een zeker moment met twintig personen tegeliik te vcrgaderen, wat er toe leidde, dat van een en ander iets uitlekte, wat verschillende ,,samenzweerders" noodlottig is gevorden. De voornaarlste werkers van deze nieuwe groepeering warer de heeren Sam Buys, Hartstra, de gebroeders Van Melle, ]iskoot, Barendse en het echtpairr v. d. Geest; de heer De Roo zocht meir aan, het Íinancieel gedeeltc voor zi.jn rekening te nemen, wat hii terstond aanvaardde. Met behoud van zelfstandigheid werkte een gereÍormeerde groep, waarvan de heer Laport de ziel was, samen.

In nationaal verband werden de zakel nu aangepakt en omdat nren de beschikking kreeg over distributie-kaarter, persoorsbewijzen.

Ausweisz-kaarten enz., konden op Zuid-Beveland een massa onderduihers (ongeveer 500) worden geholpen. Moesten er kaarten of bewijzen van een gemeentelijk stempel worden voorzien o[ van een handteekening, dan deed men nooit tevergeefs een beroep op Inspecteur Reneman. Menig bezoek bracht hij en anderen ook aan het Arbeidsbureau, doch irl den nacht en dank zij een sleutel, welke de griffier van de Breede Watering ter beschikking had gesteld.

Dien zomer werd een zwarte voor de Goesche en Bevelandsche Ondergrondsche. Na de arrestatie van de familie Buys en de werkers Vos, Van Oosten en Kees de Graaff, volgde half September een complete tazzia, waaÍvan de gebroeders ]oh. en Marinus van Melle - Job van Melle wist te ontkomen - het echtpaar v. d, Geest en mevr. Barendse,

het slachtoffer werden. De heer Barendse kon op het kantje al vluchten, 41 rr evenals de heer Hartstra. Later yerloren de heeren Quant, Klaaysen

en de onvetschrokken Marien de Groot nog hun vrijheid.

In de leiding bleven alleen de heeren De Roo en fiskoot over.

Geleidelijk aan moest een nieuwe organisatie worden opgebouwd. Daar de heer De Roo tot Districts-commandant van den O.D. was benoemd, legde hij de Iinancieele leider der onderduikers-organisatie neer; in ziin plaats werd dit toen door de heer J, Laport gedaan. Ook de heer Kok van Gemeente',À.,erken, kwam in de leiding, De heer v, d, Geest was tevens commandant der O,D, geweest; de heer Reneman volgde dezen Íunctionaris op. Schitterend werk verrichtten op dit gebied ds. Hulshof thans te 's-Heer Àbtskerke en de pater-gardiaan te Rilland, In dit verband is het misschien goed er op te wijzen, dat de benoeming van den heer De Roo tot Districts-commandant is uitgegaan van het Gewestelijk commando en geschiedde na overleg met den heer P. Kloosterman, die tot dan toe deze {unctie had bekleed. Redenen van practischen aard brachten den Gewestelijken commandant, fhr. De Casembroot, er toe, om voor het districtscommando aan iemand, die met het burgerlijk bestuur op de hoogte .a,as, de voorkeur te geven

van de ,,Signal-t.oops in acÍie olak oooï het kwartiet van den Ortskonnandant tè Goe§

Canadeesche soldaten

ge@ezen

y') boven een militair. In dien tijd is de heer De Roo ook reeds uitgenoodigd 'o o* ,,. de bevriiding als burgemeester van Goes te willen optreden.

Het distlicts-commando O.D. voor Zuid-Beveland, was geen gemakkelijk baantje. Afgezien van het levensgevaar dat beloopen werd, moest er leiding gegeven worden aan een 1200 man, ondergebracht in 33 afdeelingen. Baarsdorp en 's-Heer Abtskerke hadden de kleinste afdeelingen, nameliik ieder l0 man en Goes had met 200 man de grootste.

De plaatselijke commandanten waren r Ellewoutsdiik : G. Verheijke (bij het boerbardement van Ellewoutsdijk om het leven gekomen)l Driewegen r J. Sinke; Ovezande: P. de ]onge; Oudelande: C. Douw; Baadand: I. Fransen v. d. Putte; Hoedekenskerke: M. v. d. Ree; Kwadendarame I C, Rentmeester j 's-Gravenpolder : P, Kopmels : Nisse: f. Vermue; 's-Heer Abtskerke: A. Braamse; Baarsdorp: ]ac. van 't Westeinde j 's-Heer' Arendskerke : A. van Antwerpen ; Lewedorp r M. Polderman ; Nieuwdorp : W. van Boven ; 's-Heerenhoek : I\4. Paree ; Heinkenszand : Van Biezen ; Wolphaartsdijk r dr, Volmer ; 's-Heer Hendrikskinderen : |. Schipper ; Wilhelminadorp : C. Burger ; Kloetinge: W. Hirdes I Borssele r J. de Munck; Kattendiike: C. v. d.

Berge ; Wemeldinge : C. de Schipper ; Kapelle : f. Mol ; Biezelinge : J. Sandee; Schore: G, Goud; Hansureert: P. Hamer; Kruiningen: M. Almekinders ; Yerseke : De ]ager ; Krabbendilke : P. Tramper ; Waarde: M. v, d. Weele; Rilland: C, Meulenberg en Goes: inspec-

teur Reneman.

Het districts-commando was als volgt samengesteld : Commandaut: A, de Roo; waarnemende commandanten; J, Laport en fhr, v. d. Brandeler ; cheÍ staf: P. Kloosterman : Sectie-hooÍden: Krijger (Kapelle); H, Pilaar: 'W. van Wouwe; P. Dikkenberg; lac. van 't Westeinde (Baarsdorp); P. 't Hooft ; |. Sturm ; mr. f . v. d. Peyl

;

f. Geelkerker en ]. Eckhardt.

De jongedames Koos Lous en Co van Dijke te Goes maakten zich verdiensteliik met koerierswerk. ): .-t

Nog 'n

Canadeesche

Íanlc op de matkt.

Tasschen het publiek nog 'n paar DuiÍsche geoangenen.

I\

DE ZENDINSTALLATIE

43 I

_,

ten aldeeling van bijzonder belang was die van den radio-dienst, de zer:dinstallatie, waarmee Middclburg kon worden bereikt (Middelburg stond weer in verbioding met Engeland). HaIĂ? 1943 verklaarde dr. Dikkenberg zich bereid, het zendtoestel in zijn woning onder te brengen en gelegenheid tot zenden te willen geven. Door de heeren Krijger (Kapelle) en radio-commandant Van Dilk (Goes) werd dit geregeld. Als seiner fungeerde de heer M. Davidse en assistentie verleende Adri Snoodi;k. Daar er een seiner dag en nacht in de woning aanwezig moest ziln, werd het dienstmeisje, Neeltje Dominicus, rn vertrouwen genomen. Hoewel dus heel wat pcrsonen met het geheim op de hoogte waren, is dit nooit uitgel:kt, wat een compliment extra verdient. Oppassen was altijd geboden, want de Duitschers reden met drie peilwagens rond om de geheime zendels te zoeken. Deze wagens werden echter steeds geschaduwd en kwanen zij bij Goes, dan zweeg de zender, Critieke mome[ten braken de laatste daqen der bezetting aan. De tuin van dr, Dikkenberg werd toen gevorderd om er Duitsche auto's in te plaatsen en onder dit rollend materiaal was ook een seinwagen, die n,b. gebruik maakte van de oude, langs het huis bevestigde antenne der ondergrondsche. De nieuwe antenne hing tusschen twee boomen en die werd gelukkig niet opgemerkt. lederen keer nadat er toen werd geseind, brak men veiligheidshalve het seintoestel af, om het dan na eenige ulen weer te reconstrueeren. Er werden zulke onschatbare diensten aan de geallieerden bewezen, dat de Commandant van het 2le Canadeesch-Engelsche leger een speciale dankbetuiging zond-

Kloeke jongens bĂ­aken de Daitsche

boden van hel stationsgebouw af.

44

DE INLICHTINGENDIENST Een zeet interessante zijde der verzetsbeweging vormde de inlichtingendienst, die eind 1944 op volle toeren kwam. AIle Duitsche militaire lbiecten, steunpunten en posities moesten van dag tot dag door den

O.D. worden verkend en de plaatselilke commandant moest al die gegevens verzamelen. Zlj werdet opgegeven aan de ordonnansen Steketee en Verhulst uit Goes, die ze dan weer doorgaven aan Middelburg, waar alles verwerkt en naar Engeland werd geseind. Bovendien brachten de ordonnansen deze gegevens ook aan de verbindingsoÍÍicieren, die te Rilland en Baarland (waar de geallieerden werden verwacht) verbleven en die ze zorgvuldig op staÍkaarten bijhielden.

Te Baarland fungeerde als verbindings-of{icier dr. Fransen v. d.

Putte en te Rilland de heer ScheÍÍers en later ook mr. v. d. Peyl.

De heer ScheÍÍers verbleel in het klooster der paters Capucijnen te Rilland en mr. v. d. Peyl bij den landbouwer Meulenberg. Eerstgenoemde is op het kantje af aan den dood ontsnapt. Hem was een veilige schuilplaats aangewezen in een goed gecamoufleerde kast, maar bij een huiszoeking door een detachement Duitschers, bevingen hem de zenuwen en zocht hii zijn toevlucht in de hanebalken van den kerkzolder. De pater-Gard:aan loodste de speurhonden langs de kast heen en meende toen natuurlijk, dat alles veilig was. Van zorgen vrij, bracht hij de Moffen ook naar den kerkzolder en ]iet zijn zaklantaarn zonder reserve in alle hoeken schi;nen. Op enkele centimeters na schampte het licht langs den heer SchefÍers, die languit op een balk lag ! Op het nipp:rtjc a[ ontsnapte hij en de paters aan een wissen dood.

De Canadeezen namen dankbaar de door de heeren v. d. Peyl er ScheÍfers verzamelde gegevens in ontvangst en Schelfers werd terstond in hun gelederen als officier opgenomen.

Te Baarland verliep het minder vlot. Behalve dr. Fransen v. d.

Putte, was daar ook jhr. v. d. Brandeler aanwezig. die als stafofficiel r',,as toegevoegd aan den heer De Roo. Bij een dienstbezoek aan dr. Fransen v. d. Putte, \',/as hii verrast door de invasie en kon niel meer naal Goes teru.r;. De Engelschen hielden hen voor spionnen e:r het duurde twee dagen, vóór partijefl elkaar hadden gevonden.

De kleiae draadtoos bestuuóa.e

Íank, unlke de Daitsche.s vetgaten te geb.uiken,

DE POLITIE EN HET VERZET Een zeer bijzondere, vaak voor haar heel gevaarlijke rol, speelde de politie in de verzetsbeweging ; een rol, die door het publiek oveÍ het algemeen niet begrepen is, welk wanbegrip tot onrechtvaardige beoordeelingen leidde.

Het Goesche politie-korps, om ons daartoe te beperken, was op een enkele uitzondering na, betrouwbaar, wat voor de stedelijke samenleving van groot voordeel is geweest. Natuurlilk kon het alle onheil niet keeren, omdat het naast zich had staan de marechaussee, onder leiding van den bloedhond lan Kramer en ziln onderluitenant

Schalkoordt en bovendien werkte hier het laatste jaar ook het ,,Jan Hagel'' van de Landwacht en gieep de Sicherheitsdienst of de Griine Polizei zelÍstandig in. Dit bracht mee, dat er, zij het dan tegen heug en meug, \rzel eens opgetreden moest worden en slachtoffers werden gemaakt, r,rilde de agent persoonlijk zich niet aan een gevaar blootstellen, dat niemand, goed beschouwd, recht had van hem te eischen, Dat wil weer niet zeggen, dat zij steeds voor dit gevaar terugschrokken. Integendeel. Vaal'. hebben de agehten groot risico op zich genomen om een ander te redden en zeer in het bijzonder kan dit gezegd worden van inspecteur Reneman, die trouwens lange jaren in de ,,ondergrondsche" bev,,eging zat en ook tenslotte de leider van de partisanengroepen werd.

Zijn werkwijze bij de arrestaties was gewoonlijk zoo : Wanneer er een bevel kwam bij de gemeente-politie om iemand te arresteeren, dan waarschuwde hij een mannetje van den O.D., die zorgde dat er een seintje naar het slachtoffer ging. Dan werden er een of meer agenten naar het bewuste adres gezonden, die dan den vogel gevlogen vonden.

Deze tactiek was absoluut noodis om niet de verdenking te doen vallen op den inspecteur, die, wilde hi]. ziin nuttig werk kunnen voortzetten, geen argwaan mocht opwekken bij den vijand en diens handlangers.

Doch deze tactiek had het nadeel, dat naar buiten den schijn werd gewekt alsoÍ de inspecteur een gewillig werktuig in de handen der Moffen was. Prompt is dan ook later die beschuldiging tegen hem ingebracht, maar gelukkig door de autoriteiten op de juiste waarde geschat. Een enkele maal gaÍ de gewaarschuwde geen gehoor aan het alarm-sein eq werd dan opgepikt, wat opnieuw de gemoederen tegen den inspecteur in beroering bracht, wat ook het geval was, wanneer men oÍn zeeÍ zwaarwegende redenen ,- bijvoorbeeld wanneer men niet wist of de te arresteeren burger te vertrouwen was .. niet tot eeÍr waarschuwing overging.

45

46

Welk een geest er bij de politle heerschte, is niet beter te illustreeren dan door een paar typeerende Íeiten te vertellen.

Gedurende het radio-looze tiidperk kwam iederen morgen tusschen acht en half negen een clubie vaste bezoekers, waaronder wij zelÍ ook waren, de Engelsche radio-berichten halen, welke hoofd-agent De Gooyer prompt om kwart voor acht opving en met een nauwkeurigheid, die niet velen hem verbeteren zouden, aan zijn gehoor weergaf. Dit alles gebeurde met medeweten en met instemming van den inspecteur.

Wij vrillen ook niet onvermeld laten, dat we avond aan avond de laatste berichten van de,,Vrije Stemmen" ontvingen uit handen van den agent Borrie, die tientallen menschen op deze wijze op de hoogte hield.

De rechterhand van den inspecteur was rechercheur Louisse, De gevaarlijke karweitjes werden samen door hen opgeknapt en het pleit voor beider voorzichtigheid, dat. bLriten een heel klein kringetje, niemand van deze gewaagdheid wist.

Een der aaldigste affaires was die met de springstofÍen in het SchuttershoÍ, waarbij ook de exploitant, de heer Brandenburg een hoofdrol speelde.

In de groote zaal van dit gebouw, die door de Duitschers als opslagplaats werd gebruikt, hadden de heeren vier blokken dynamiet en zes Ílesschen met een venijnige en zeer brandbare vloeistof neergezet, voorzien van lonten en ontstekings-apparaten, Toen Zondag 3 September 1944 de Drritschers aanstalten schenen te maken om Goes te verlaten, waarschuwde de heer Brandenburg den heer De Roo, die beloofde de zaak te doen bekijken en inderdaad Louisse stuurde om poolshoogte le nemen. Deze beloolde hulp, doch in den nacht van 4 op 5 Septernber zag de heer Brandenburg, die een sleutel van de binnendeur der groote zaal had, de kans schoon een wacht te verschalken en de vier blokken dynamiet weg te halen. Gedurende enkele uren zette hij de blokken in een emmer water en bracht ze daarna weer op hun plaats terug. Den volgenden dag (Dolle Dinsdag) zag hij echter tot zijn schrik, dat de lonten aan de blokken, onder invloed van het water, slap waren gaan hangen. Op gevaar af gesnapt te worden door de af en aan loopende Duitschers, moest hii legelmatig probeeren de lonten weer rechtstandig te kriigen. Tegen den avond waren zij eindelijk droog genoeg geworden om niet meer om te slaan. Vervolgens moesten de flesschen nog onschadelijk worden gemaakt en hierbii staken de inspecteur en Louisse een handje toe. Op listige wijze werd de schildwacht in de luren gelegd en wist de heer Brandenburg op een avond wederom in de zaal te sluipen en de flesschen te bemachtigen.

Hij bracht den buit naar het politiebureau, waar op de kamer van {en

Leden oan den O.D.

trokken tei,§tond

na

de bewijding er op uit om zij die zich nisdíagen hadden te

inspecteur de geschiedenis werd afgewerkt. De Ilesschen, gevuld met een bruinachtige, vluchtige en sterkriekende vloeistol, werden geledigd in een groote glazen kruik, waarna ze volgegoten werden met koude suurogaatkoffie, tevoren gezet door het samenzwerende trio, Oorspronkelilk waren de kurken verzegeld geweest met een soort zwarte was; dank zij een doos schoensmeer, kon men die afsluiting vrij goed

nabootsen. De heer Brandenburg aanvaardde de terugreis, en na de flesschen met stol te hebben bestrooid, kon hij, na den schildwacht te hebben afgeleid, ze weer op hun plaats brengen.

In den avond van 28 October hebben de Duitschers een poqing gedaan om het Schuttershof, waarvan ze gezegd hadden, dat er nooit een Engelschman zou inkomen, op te blazen: althans tegen halÍ tien ,- des middags waren de in het gebouw gelegerde soldaten vertrokken - verschaften twee Duitschers zich, via'n raam dat zij insloegen, toegang tot het gebouw. Na tien minuten verlieten zij het weer langs denzelfden weg en snelden haastig heen. Toen de ontplolling uitbleef, keerden zij later met zes andere Duitschers terug, die bliikbaar ook geen raad wisten met het geval en toen des nachts veel van de aanwezige voorraad met wagens hebben weggebracht. Het Schuttershof bleef intusschen behouden, dank zij de drie genoemde mannen, Dat de Duitschers niet door de deur het gebouw waren ingegaan, had zijn reden; het bleek later namelilk, dat daar springstoÍ aan was bevestigd.

48

DE

PARTISANEN.GROEPEN

In Àugustus 194{ kwam uit Londen het bevel, dat de O.D. onmiddellijk over moest gaan tot het vormen van Knock-ploegen, oÍwel partisanen-af deelingen.

In Goes werden vier gloepen samengesteld, ieder van ongeveer 15 man; <!e algemeene leiding kreeg de heer Reneman en groepscommandanten werden: de heeren Rob van Luyk, Verhulst, Louisse en Eckhardt.

De omstandigheden werkten niet mee, zoodat de activiteit hier noch elders bijzonder omvangrijk is geweest. Allereerst werd een spaak in het wiel gestoken doordat het uitwerpen van wapens, dat zou geschieden op een akker van Jac. van 't Westeinde te Baarsdorp, uitbleeÍ en ten twcede werd de organisatie ontwricht door het onverwachte besluit der Duitschers om te Goes en elders de jongens en rnannen te evacueeren, wat leidde tot onderduiken op groote schaal, ook van de Goesche

politie. Toch is hier en daar nog aardig werk geleverd. Om ieder recht te laten wedervaren, laten we hier een uittreksel uit het officieele rapport volgen

r

Alle groepen hebben getracht contact te maken met de geallieerden, zoodra deze bereikbaar ryaren. In vrijwel alle gevallen gelukte dit; de een was daarbii wat voorspoediger dan de ander.

Rilland. Men moest zich beperken tot het inzamelen van wapenen; een belangriike veldtelefoon-verbinding werd doorgeknipt. De posities der Duitschers werden regelmatig opgegeven,

Kruiningen. De leden hadden vroegtijdig eenige wapens. zij kregen onderricht hoe er mee om te gaan. De telefoon van de Spoorwegen werd door doorvlechting onbruikbaar gemaakt. Verder bleeÍ het optreclen beperkt tot het opgeven van de Duitsche posities.

Waarde. I-lier moest men zich noodgedwongen beperken tot het onbruikbaar maken van de Duitsche veldteleÍoon.

Yerseke. De heeren Corn. Sinke en D. Pols deden mooi werk door. zoodra bleek dat de laatste Duitschers wilden vertrekken (26 October), de Canadeezen te Krabbendijke te gaan waarschuwen. Het gevolg was, dat Yerseke een beschieting bleef bespaard en het dorp ongeveer zes uur eerder vrij was, dan in het krijgsplan was opgenomen.

Wemeldinge, Van de twee aanwezige groepen zou één trachten wapens te verzamelen. Begin September .r'as reeds door drie leden de springstof uit de Postbrug verwijderd. Wegens onderduiking, in yerband met de verplichte melding van alle jongens en mannen, alleen gegevens kunnen doorgeven onder zeer benarde omstandigheden. Zondag 29 October zijn t\ ,'ee leden en twee Canadeezen naar Kattendijke gegaan en hebben daar met bluf een groep Duitschers gevangen genomen.

'W'egens gebrek aan rvapens, onderduiken en zware Kapelle-Biezeling€. beschieting, konden de bruggen niet behouden blijven.

Schore. Als voren, Posities werden doorgegeven.

Hansweert. Idem.

Katteadijke. Zondag 29 October contact met de geallieerden; negen kri.jgsgevan genen gemaakt.

Wilhelminadorp, Daar niet bekend was oÍ de Canadeezen van Kattendijke aÍ zouden doorkomen, of eerst Goes zouden nemen, gebood de vooÍzichtigheid te wachten. Daardoor kon weinig worden gedaan. Tildens de campagne in Noord-Beveland werd de zeedijk bewaakt om de vluchtende Duitschers op te vaflgen.

Wolphaartsdijk. De aanwezige 30 man verdeeld in 6 groepen. Zondag 29 October ongeveer 150 gevangenen gemaakt. Met de Canadeezen overgestoken naar Noord-Beveland en daar nog 60 Duitschers ontwapend, Kloetinge. Door onderduiking en wapengebrek kon niet worden opgetreden. Zoodra contact was verkregen werd verder gehandeld.

Goes, G r o e p I. Door onderduiken weinig succes. De poging de haven te blokkeeren, mislukte.

G r o e p II. Contact gemaakt op Patiinweg ; verdere beschieting van Goes werd hierdoor voorkomen.

Belangstelling van het publiek toen de kappers in de Beus het vonnis aan bepaalde petsonen vol-

40 '-

50

Bestond reeds in 1940, maar moest zich toen beperken tot optreden in geschri{te. September 1944 werd. ingebroken

Groep III.

in het Kringhuis der N.S.B. en in de woning van Dagevos. De poging de haven te versperren, mislukte ook deze groep. Op 28 October moest zij zich beperken tot het losmaken van enkele vaartuigen, die de Dlitschers wilden verbrander.. Op 29 October werd o.m. de lading uit de Steenen Brug gehaald.

Lewedorp. De groep moest zich noodgedwongen beperken tot het opgever van posities. Enkele plaatsen waren reeds bezet, Borssele. Wegens hevig artillerievuuÍ op 26, 27 en 28 October niet opgetreden. Op 29 October, in samenwerking met Wolphaartsdijk, 40 krijgsgevangenen gemaakt. In Borssele nog elf Duitschers ingerekend.

Driewegen. Donderdag 26 October geallieerde landing

tusschen

Everingen en Hoedekenskerke. Contact kon niet worden gemaakt.

Dit lukte eerct Zondag 29 October, \i"'aarbij Duitsche posities werden doorgegeven. Maandag 30 October, 's nachts half één, een patrouille Schotten door mijnenveld geleid; de verdere patrouille-weg werd verkend door de groep.

Nieuwdorp. Op 27 October wapens uitgedeeld en op 30 October 13 krijgsgevangenen gemaakt en ongeveer 50 wagens munitie veroverd. Posities doorgegeven. Duitsche zend-installatie buitgemaakt.

Hoedekenskerke. Moest zich beperken tot het gevangen nemen van Duitschers.

Ovezande. 26 October was Baarland niet te bereiken.

27 October verscheen een patrouille Canadeezen te Oudelande; wederom niet te bereiken.

28 October aanval met Typhoons; één lid gedood. Door andere leden uit het puin gehaald en begraven.

29 October. Blijkens verkenning waren er nog Duitschers op het

Vetbroedering met

de

Canadeezen aan

eind van het dorp. De sector-commandanr naar Kwadendamme § om contact te maken, 30 October stellingen doorgegeven. Patrouille door partisanen uitgezonden,

Baarland, Op 26 October een teleloonlijn van Duitsche Commandopost doorgesneden. Posities opgegeven ; één gevangene binnengebracht.

Oudelande. Op 26 October samen met Canadeezen veei gevangenen gemaakt; o.a. den Ortscommandant. Posities doorgegeven. Een Duitsche spion gevangen genomen.

In aansluiting op het verslag over dit soort activiteit, willen we niet onvermeld laten, dat de chef-staf van den O.D., de reeds meer geiroemde heer P. Kloosterman te Nisse, zoodra hij de kans daartoe had. zich bij de geallieerden vervoegde en hun den meest veiligen weg door de Poel wilde wijzen om Goes te bereiken en te veroyeren ; bekend met alle wegen en slingerpaden in dien doolhof, rvas hij u,el de aange\À.ezen gids. Àanvankelijk ging de commandant tliet op zijn voorstel in, doch tenslotte won hil ziin vertrouwen en kon iD een tank plaats nemen om de koers te bepalen.

Op zijn wenken werd een manoeuvre uitgevoerd, welke de Duitschers niet hadden voolzien en als bij verrassing stieten de eerstè Canadeesche tanks, via den spoorwegovergang bij het café van den heer Huige, Goes binnen. Ook dit moedig en beleidvol optleden van den chef-staf, die zijn leven riskeerde, heeft er waarschijnlijk toe geleid, dat Goes slechts lichr beschoren is.

Een daad van moed was het eveneens van den kapelaan van Kwadendamme, den u'eleelrv. heer v. d. Voort, dat deze, in gezelschap van den dokter, zich naar de vuurlinie begaf, om den Engelschen te orelden, dat in Krvadendaurrnc gcen Duitschers meer aanwezig vraren, wat tot gevolg had, dat het vurer werd gestaakt.

De g.ar"n u., O"n die vro? ons lielen.

1

52

DE ILLEGALE

PERS

Een belangrijk nriddel om de vlam van het verzet te voeden, was de illegale pers.

Over het werk der verspreiders en drukkers van Trouw en dergelijke bladen, zeiden we reeds enkele woorden, Thans rest ons nog een en ander te melden over den r"adio-berichtendienst, die ongetwijfeld ook in de rubriek perszaken thuisbehoort.

Toen de meeste menschen hun radio kwiit waren geraakt en iedereen toch brandde van verlangen naaÍ het ,,laatste nieuws", deed te Goes en omgeving de behoefte aan een dagelijksch bulletin zich gevoelen.

Zoo verschenen er te Goes twee uitgaven, namelijk ,,Vrij Goes" en ,,Vriie Stemmen uit de Ganzestad".

Eerstgenoemd bulletin was een uitgave van den heer ]. Geleedst uit de Ganzenpoortstraat. In het klein op 1 November 1943 begonnen, wies de lezerskring al ras en dank zii ook verschillende dames en heeren, die aich met die verspreiding belastten, konden jn de topperiode dagelijks 450 bulletins worden verstrekt. De geheele exploitatie

val

het blad heeft, naar de heer Geleedst ons mededeelde, Í 0.50 gekost, terwijl de opbrengst ten behoeve der slachtoÍÍers ruim Í 3500.- bedroeg ! À1 zijn vrijen tijd oÍferde de,,uitgever" belangenloos aan ziln blad op, zooals ook de boekhandel De Jonge gratis papier, stencils, inkt, kaarten, enz., verstrekte. Op 3 December 1944 verscheen het laatste nummer.

De,,Vrije Stemmen uit de Ganzenstad" kregen hun naam pas in Juni 1944, na de invasie, maar lang te volen was dit bulletin reeds

zonder naam verschenen. De heer Kloosterziel kwam naoelilk in October 1941 op het idee om met korte opmerkingen en berichten den moed bil de burgerij erin te houden. Aanvankelijk geschiedde alles op bescheiden schaal, doch al etende kwam de eetlust en tenslotte nam het ,,bedrijf" zoo'n omvang, dat naar assistentie moest worden uitgezien' S. Boerma werd door hem gevraagd en die was <inmiddetlijk bereid; later werd nog een,,filiaal" geopend boven de smederij van Hollestelle in de Lange Volststraat, waar de heer ]ac. Dominicus ondergedoken zat en die uu gelegenheid kreeg zich nuttig te maken. Op een andere plek r.rerkte weer de Haagsche onderduiker Diikhuizen. Na den radiodiefstal kwam de groote vÍaag naar de bulletins los en wist men, dank zij een geheele staf van medewerkers een oplaag van 2000 exemplaren te bereiken, die niet alleen in Goes, maar ook in den omtrek gretig

Off.cieel bezoek in de ,,fabriek ean de Vdje Stemmen na de beorijding van Goes.

Geheel rechts de hecr Kloosterziel: naast he,n de heet Vàz Dlas,

aÍname vond. De inkomsten stegen daardoor met sprongen; alleen de laatste drie maanden kon een bedrag van Í 23.000,- aan de onderduikers-organisatie worden verstrekt, Zoo sneed het mes van twee kanten, Aanvankelijk hadden de uitgevers het plan om na 30 October met hun werk te staken. Daar echter ingevolge het persbesluit de tot dusver verschenen couranten voorloopig werden verboden, veÍzocht het Militair Gezag aan,,Vrije Stemmen" als dagblad uit te komen, aan welk verzoek voldaan werd. Toen de heer Boerma verbindingsof[icier werd, nam de heer Kloosterziel de leiding alleen op zich.

We zouden niet volledig zijn, indien wè niet vermeldden, dat genoemde heereu tevens specialisten in eigengemaakte reisvergunningen en dergeliike papieren wa(en. De vaardigheid waarmee de heer Kloosterziel de handteekening van ,,burgemeester" Lenshoek kon zetten, was phenomenaal,

54

H.M.

in Zeetand de Konínein met de Comrrrissa'it det Koningin "ipïi,"iiÏii.ï'àr-"t,a-t'oi'-ao'a"" naar de hàar toeiuichende

'"!,"ffri,r0"#\,22

Sï,." fr:,:"i

jtu

Qwrles

meniste'

Yi;: ;:';::f.'i:!i"i"X;"!"''Í';:

"":

í:!'

DERDE HOOFDSTUK

Ontzet I

September

tot

31 October

l9{{

Zooals he| hooÍdstuk ,,Bezet niet geheel te scheiden was van het hooÍdstuk ,,Yerzet", zoo loopt het laatstgenoemde weer over in dit derde hoofdstuk, dat wii ,,Ontzet" doopten.

Daar echter een grens moet worden getrokken, namen wij den datum van I September, toen de gebeurtenissen aan het WestÍront hun schaduwen ver vooruit wierpen en we het ontzet in het vizier kregen. De spanning steeg met het uur; er vonkte iets ilr de oogen van allen die op een kentering hoopten en de vriiheid zagen naderen.

Daar de dagen van September en October zoo rijk aan gebeurtenissen waren, dat ze lastig in een beknopt bestek systemati§ch zijn te verwerken, kozen we voor ,,Ontzet" den dagboekvorm.

1 September. De snelle vorderingen der geallieerde troepen in Frankrijk en het verslappen van den Duitschen tegenstand aldaar, deden ieder opleven, behalve de N.S.B.-ers. Des avonds reden enkele Goesche kopstukken, o.a. de zoogenaamde Gemachtigde van den leider, fan Dekker, naar Mlddelburg, om zich daar met de Duitsche en Middelburgsche kameraden te beraden over den toestand' 2 September. Spoedeischende vergadering te Goes van den N.S.B. Weldra lekte het uit, dat men den partiigenooten dringend had aangeraden zich gereed te houden voor de vlucht naar het Oosten.

3 Septenber (Zondag). De geallieerde troepen trokken snel over de Belgische grens en's middags circuleerde het bericht, dat Brussel bezet .vas. De stemming wordt langzamerhand geladen. De alarmtoestand voor de Duitsche soldaten werd afgekondigd en honderden rrerlieten hun k.r,artieren om in de richtÍng Middelburg af te trekken.

§fi --

Verreweg de meesten gingen naar Zeeuwsch-Vlaanderen. Tegen 5 uur u-emelde het in de lucht van Engelsche verkenningsvliegtulgen, welke door de Goessenaren enthousiast werden gade geslagen.

4 September. Er liikt iets in de lucht te hangen. De Duitsche instanties vorderden vele wagens met paarden bespannen op. Verzamelpunt Groot Markt. Heel veel landbouwers gaven daar, hoe ongaarne ook, gevolg aan. Naar de meest uiteeÍrloopende richtingen werden de voe(tuigen gedirigeerd.

Geruchten dringen tot Goes door, over gedwongen evacuatie van Walcheren, Des middags halI Crie liet de Goesche ,,burgemeester", C. Lenshoek, den trveeden wethouder, den heer Vermaire, bij zich op hei Stadhuis ontbieden, gaf hem te kennen, dat hij Goes wenschte te verlaten en verzocht Vermaire de ïunctie over te nemen. Deze zei, dat dit niet hem, maar den eersten wethouder, Kleinjan - evenals den burgemeester een N.S.B.-er toekwam, waarop hij ten antwoord kreeg, dat ook Kleinian besloten had te vluchten. Pas nadat de heer Vermaire zeke:heid had, dat de overdracht in orde was .- het bleek nameliik dat Lenshoek ook den waarnemend Commissaris der provincie er in kennis van had gesteld - nam hij de functie en de sleutels van het gebouw ovet. Zonder van iemand afscheid te nemen, verliet de man, die zich zoo gehaat had gemaakt, voorgoed het gebouw.

In den avond passeelden te Goes auto's vol officieren en onderofficieren, die via Terneuzen, Hoedekenskerke en Breskens, Vlissingen over de Schelde uit Zeeuvrsch-Vlaanderen waren gekomen, om te verdwijnen in de richting van Noord-Brabant. Later bleken zij de ,,voorhoede" te ziin geweest van het in Noord-Frankrijk verslagen Duitsche leger. Verschillende kopstukken van de N.S.B. in Goes en omgeving verlieten per tÍein en auto de Ganzenstad, o.m, Jan en Ko Dekker, de Klooté's en Rosier.

5 September (de Dolle Dinsdag). 's Morgens vroeg meldde de Engelsche radio, dat de geallieerden Breda haddeo bereikt. Bii den ,,eersten trein" was het een gedrang van vluchtende militairen en N.S.B.-ers, terwijl tot enorme opluchting van het publiek ook de afschuwelijke Landwachters de beenen namen. Enkele lietsen van hen, die niet meer in den bagage-wagen konden, werden buitgemaakt door burgers,

Intusschen dromde een eindelooze stoet van rijdende, fietsende en loopende Duitsche soldaten, zonder eenig militair verband, langs den

Middelburgschen straatweg en den 's-Gravenpoldersche weg

in

de

ri.chting van Bergen op Zoom, Geen vehikel was voor deze ordelooze bende veilig. Met ruw geweld maakten de heeren zich van voertuigen

en Íietsen meester; een meisie uit Noord-Beveland, dat zich tegen <7 een dezer bruten velzette, werd neergeschoten en bezweek enkele -' dagen later in ,,St. Joanna". De rijwielgarage bii het station, werd in den morgen ook leeggestolen, Des middags trachte de eerste wethouder Kleinjan, die tenslotte niet was gevlucht, met de aoodige brutaliteit, het waarnemend burgemeesterschap zich toe te eigenen. De heer Vermaire gaÍ echter geen kamp, wist zich te handhaven en veel onheil te voorkomen. De spitterii zette hij dadelijk stop.

Dezen zellden dag was de treinenloop volkomen in de war en het telefonisch verkeer onmogeliik, omdat de Duitschers in hun verwarring des nachts de Goesche telefooncentrale-installaties hadden vernield met mitrailleurluur eÍr handgranaten. Daar vrachtwagens evenmin veilig waren op den weg, werden de bode-diensten stil gelegd.

De ,,ondergrondsche" werd actieÍ. Inspecteur Reneman gaf o.m, den rechercheur Louisse opdracht om de armbanden te doen bedrukken Eet het woord ,,Oranie". De rechercheur vervoegde zich bij ons en nadat schriiver dezes zich in verbinding had gesteld met den heeÍ Glerum van de drukkerij Glerum en Sampon, was deze zaak spoedig in orde. Helaas zou het nog weken duren, voor de banden ,,aangegord" konden worden, De Goesche burgers waren dien dag niet van de straat af te slaan en de meest opwindende geruchten over de naderende Engelsche troepen

deden de ronde. Langs den hooÍdweg zaten velen op huD intocht te wachten I 6 September. Eenieder blijft enthousiast, al zijn de geallieerden er nog rtiet. De voorzichtigheid wordt vaak uit het oog verloren. Menschen van wie men nooit wist, dat ze een radio hadden, inviteeren je zotder reselve, even te komen luisteren. Een onderwiizer deelde vertrouweli.jk, in een gezelschap waarin wii ons bevonden, mede, dat hii een aardig

wapendepót had aangelegd en voor ziin gehoor beschikbaar stelde.

Burgers zag men over straat schuiven met vlaggestokken, die een frisch verÍje noodig hadden.

En ondertusschen bleven drommen Duitschers zich langs alle wegeii in de richting Bergen op Zoom bewegen. Het rollend materiaal, waarover zij beschikken, is nog tienmaal meer miserabel dan dat wat de Franschen in 19{0 bezaten. Van de glorie der Duitsche Wehrmacht is niets meer over. ,,'Waren er toch maar een handjevol Engelschen, dan gaf het geheele rommeltje zich direct over", hoorde men geregeld zeggen. Men wist toen niet, dat de Duitsche linies langs de Belgische kanalen nog volkomen intact waren.

8 Septenber, Veearts Kleinjan, het brutale heerschap, doet een

58

nieuwe poging om te paard te komen, en bracht daarvoor een paar Duitsche ofÍicieren uit Middelburg mee. Als dit niet lukte, dacht hij I De heer Vermaire wees evenwel op zifn aanstelling door Lenshoek, die daartoe was gemachtigd door mr, Dieleman en daar desgevraagd de Ortscommandant van Goes verklaarde, dat de Goesche bevolking achter de heer Vermaire stond, bleel deze gehandhaafd en droop de op macht beluste veearts wederom af.

9 en 10 September. De Engelsche luchtmacht begint een groote activiteit te ontplooien op Zuid-Beveland. De van ZeeuwschVlaanderen komende colonnes worden regelmatig door jagers aangevallen en van de wegen geschoten. Van den Sloedam tot aan den Kreekrakdam werd vooral de Rijksweg gestoffeerd met kapotte wagens, uitgebrande wrakken en cadavers van paarden. 's Zondags werd de Goesche brandweer te hulp geroepen, om tusschen Lewedorp en Goes 'n dertig vehikels op te ruimen, De merrschen zijn vervuld van den strijd in België er zien reikhalzend uit naar de komst van onze bevrijders, 12 September. Na hevige borbardementen op den Kreekrakdam, worden de waterleidingbuizen vernietigd en ziet Goes en omgeving zich drooggelegd. Ook de Sloedam kreeg een beurt, zoodat naar andere ,,bronnen" moest worden gezocht. Alles komt in het geweer om eventueel hemelwater op te vaÍrgen; ook de gemeente doet haar best bij het treÍfen rran voorzieningen. In de dan volgende dagen wordt water geput uit een sloot onder Kloetinge, waarin geen riolen uitmonden; de brandrveer trekt uit om water te halen uit de weelen op ZddBeveland, wat dan, na zoo goed mogelijk te zijn gezuiverd, in de distributie komt. De Duitschers met de hun eigen inhaligheid, leggen hooÍdzakelijk beslag op wat er nog van het leidingwater in den watertoren rest.

13 September. De Duitschers kriigen belangstelling voor de radiodistributie, welke door den heer Polderman wordt bediend, en komen de zenders halen, de toestellen en de lampen. De heer Polderman laat evenwel trvee zenders ,,onderduiken", waarvan er later, bii den bominslag in de St. Jacobstraat één verloren ging. De tweede bleeÍ gespaard, zoodat de centlale terstond na de bevrijding weer kon werken.

15 September. De heer Kok van de Ondergrondsche onderneemt met de hulp van zijn verloofde een ,,kraakje" in het gebouw van den Volksdienst op de Opril Groote Markt. De huiseigenaar had hem een sleutel gegeven en, waar noodig, hielp een beitel hem verder. De buit was groot. Behalve de geheele kartotheek van den Volksdienst vond het tweetal lidmaatschapskaarten, identiteitskaarten, enz., allemaal kostbaar bewijsmateriaal voor later.

17 September. Honderden vliegtuigen passeeren Zuid-Beveland op weg naar Brabant en Arnhem, want het is de dag van de grootsche luchtlanding, die helaas slechts ten deele slaagde en duizenden geallieerden het leven heeft gekost. Intusschen stak dit feit ons weer een riem onder het hart.

19 September. ,,Hoog", maar ongewenscht bezoek van den BeauItragte Miinzer, Referent Korte en den slavenjager Mittelstenscheid.

Zii komen om huizen te vorderen voor de partij-instanties, die vreezen in Middelburg niet veilig meer te zitten. Miinzer kiest voor zichzelf en zijn staÍ het kantoor der Vebena aan den Ouden Kloetingsche weg.

Militairen trekken in Jan Dekkers huis.

Het stadhuis moet de heeren ook ontvangen. Zii komen, daar Kleinjan nog immer solliciteert naar burgervader, den waarnemend burgemeester nog eens aan den tand voelen. De heer Vermaire gaÍ te verstaan, dat de bevolking, noch het secretarie-personeel op Kleinjan was gesteld en dat de zaken naar behooren marcheerden. Hierop vroeg Miinzer waarom het portret van Mussert uit de burgemeesters-kamer was verdwenen. De waarnemend burgemeester antwoordde, dat hii dit had gedaan om incidenten te voorkomen en de rust te bewaren.

Daarmee waren de autoriteiten blijkbaar tevreden en meer pogingen om in het zadel te komen, deed de ambitieuze veearts niet meer. 'n Uur Iater stond de ,,slavenjager" weer bi.j den heer Vermaire

en eischte dat deze tweehonderd man zou aanwiizen om aan den Sloedam

te werken, wat geweigerd werd, daar het levensgevaarlijk was voor de burgers in de oorlogzóne te werken en het oorlogsrecht zich daartegen verzette. Tenslotte nam hil genoegen met een officieele oproep per aanplakbiljet. De mannen zouden alleen bll nacht behoeven te werken en per trein naar en van het werk worden gebracht. Indien het gevraagde aantal niet verscheen, dan waren represailles te wachten, Slechts enkele ,,liefhebbers" kwamen opdagen en menig mannelijk bewoner hield zich schuil, doch er gebeurde niet veel; slechts nu en dan werd iemand .,opgehaald".

Schoolkindercn b.engefidenBritschen cofifiandant, voot het hootdkua.tiet in

de landbouuuinteï school een hulde, bij

het beoijdingsfeest op I Mei 1945.

q6 //

60

September. Oostelijk Zeeuwsch-Vlaanderen is zoo goed als van _20 de I)uitschers qezuiverd.

2l §eptember. De politie kreeg bevel het oudergedoken spoorwegpersoneel op te zoeken. Dit gebeurde op dusdanige wijze, dat niemand van hen werd gevonden.

Daar de kolen der gasfabriek snel verminderen in hoeveelheid, worden er een paar scheepjes gezonden r.aar Zierikzee, dat, wegens de evacuatie, nog een Ílinken voorraad had. De affaire gelukte.

23 September. Nadat Goes een voorloopig crediet van [4000.had verleend, werden met medewerking van de Waterleiding te Heinkenszand, vie! Nortonputten geslagen en een ont-ijzelings-installatie met een miniatuur pompstation aangebracht, waardoor via het gewone buizennet der Waterleiding het water tot in Goes bij de distributieplaatsen werd gebracht.

2{-30 September. De bittere gevechten in België en West Zeeuwsch-Vlaanderen duren voort. De mislukking van den aanval met parachutisten op Àrnhem en de Rilnbrug weegt zwaar op de harten der menschen. De Ondergrondsche bliift actief. Rob van Luyk activeerde ziin kleine gevechtsgroep, die voor stoute stukies niet terugdeinst.

Zoo d,eden drie jongelui, Rob van Luyk, Jac. Kuiper en Hoogendoorn een overval op de woning van Van Damme ,,Tusschen t{'ee poorten", waar vóór zijn vlucht, de secretaris-penningmeester der N.S.B., Dagevos, gebivakkeerd had. De bewoner zei, toen hem door Van Luyk was verklaard, dat het om het archief van Dagevos ging r ,,alleen over mijn lijk", maar toen er twee gemaskerden naar voren sprongen, liet hii alles gewillig toe.

Regelmatig ontmoet men in Zuid-Beveland de moedige motorordonnansen Steketee en Verhulst, die o.m. de gegevens over de posities der Duitschers verzamelden om ze dan naar Middelburg te blengen oÍ naar de verbindings-oÍficieren te Baarland en Rilland-Bath.

Een hachelijk avontuu! had Steketee en zijn kameraad ,.]an van Schouwen" op den Sloedam. Steketee had te Middelburg een zendapparaat gehaald wat voor de illegale actie op Schouwen was bestemd.

Door een Duitschen post werd Steketee aangehouden, die vroeg wat er in het pak zat, dat de op de duo zittende fan van Schouwen droeg. ,,De distributie'kaarten", luidde het ants,oord. .,Maak het open" zei de Mof, Steketee begreep, dat ze beiden verloten waren, wanneer dit gedaan werd; hij bedacht zich niet en gaf vol gas. Toen de Duitscher van zijn vcrbouwereerdheid bekomen was, opende hij het vuur, maar gelukkig trolÍen zijn kogels geen doel. Steketee schoot een zijweg in en verborg het toestel op een stuk land, met de bedoeling het den volgenden dag te vervoeren. Voorzichtig opende hii toen het onder-

zoek, maat hoe hil ook zocht, het toestel bleeÍ onvindbaar. Na de 61 bevrijding pas kwam het terecht. Een Arnemuidenaar had het pak "' ontdekt er het mee naar huis gesleept, hoewel hij niets aan den inhoud had !

Het mooiste was, dat Steketee 24 uur nadat hij beschoten was, weer kalm over den Sloedam naar Middelburg toog en door denzelfden wachtpost werd ondervraagd naar de reden van zijn vlucht. Hil maakte den Duitscher wiis, dat zijn duo-passagier een onderduiker was geweest; dat de vrees voor diens hachie hem zenuwachtig had gemaakt met het bekende gevolg. De Duitscher slikie dit verhaal en maakte verder geen moeilijkheid.

2 October, De gaslevering te Goes wordt ingekrompen van zes tot drie uur per dag, Het geallieerde opperbevel waarschuwt de bewoners der eilanden in de Schelde-monding.

3 October. Een paar bommen worden geworpen op het Goesche spoorweg-emplacement. Veel ravage aan de daken der omliggende woningen. Des middags waren zware ontploffingen hoorbaar; de Westkappelsche zeedijk gebombardeerd. Een munitie-bergplaats bij Wolphaartsdijk vliegt in de lucht.

5 October. Hansweert wordt van Zeeuwsch-Vlaanderen uit beschoten. Diverse gezinnen nemen de wijk naar Goes, 7 October. Des nachts worden een paar bommen geworpen, welke gericht waren op de betonnen onderkomens aan den zoogenaamde Legerdijk (Westwal ) te Goes. Groote schade aan burgerhuizen.

Uit Walcheren komen ontzettende berichten over nieuwe dilkvernielingen door luchtbombardementen, nu in de omgeving van Vlissingen.

9 October. Een benzine-blik valt uit een vliegmachine door het dak van het pand der Ía. Boone aan de Vlasmarkt. Het Roode-Kruis organiseert postverzending, wat zeer gewaardeerd wordt. Met de inundatie van enkele polders in Oostelijk Zdd-Bevelard s,ordt begonnen.

10 October, Een der verzetsgroepen te Goes zet een ,,HuzarenstÍeich" ineen, De onversaagde Boerma trekt er met Kuiper en Geene op uit om een schip in de haven te doen zinken en zoo de andere daar liggende schepen te blokkeeren, omdat de Duitschers het plan hadden, er mee uit te varen. Het trio kreeg inderdaad het schip dwars in den haven-arm en ontstak de lont. De ontploÍfing der springstof volgde, doch jammer genoeg was de lading te zwak geweest om het vaartuig te doen zinken.

14 October. De oorlog nadert eindeliik van West Brabant rrit den Kreekrakdam. De spanning komt er opnieuw in en de illegale nieuwsberichten, veÍzorgd door Geleedst en de combinatie Boerma-

fr,) "-

Kloosterziei, wcrkt op volle toeren. Te Rilland worden munitie-depöts gebombardeerd, waarbij elf burgers sneuvelen.

18 October. Een paar bommen vallen in den omtrek van Goes, o.m. één bil het viadrict te Kloetinge. Ellewoutsdiy'k gebombardeerd.

19 October. In de Zonnebloemstraat vordert de legerstaf, welke de operaties op Zuid-Beveland moet leiden, velschillende woningen. Het Roode Kruis weet nog verzending van briefpost naar Zeeuwsch-

Vlaanderen te organiseeren.

20 October. Vernomen wordt dat Breskens den avond tevoren in brand stond en dat de Duitschers het verlaten hebben. De radio bevestigde dit.

De Beauftragte arriveert in Goes en betrekt de woning van den heer Van Baak aan den Ouden Kloetingsche weg. Het kantoor van de Vebena was namelijk door de Griine Polizei in beslag genomen. Een Duitsche Hauptman beklimt de stadhuistrappen en eischt dat de waarnemend br.rrgemeester 1000 dekens vordert. De heer Vermaire ging hierop niet in. ,,Dan zullen we het zelÍ doen", bromt het heerschap, maar er gebeurt niets. Zestien polders in det Zak van Zuid-Beveland moet worden geïnundeerd; zooveel mogeliik traineert men dit verwoestend rverk. De P.Z.E.M. kondigt een scherpe rantsoeneering der electriciteit af; het verbruik moet met vijftig procent omlaag.

21 October. 's Morgens het bericht, dat Aardenburg is genomen.

De Griine Polizei vordert het Weeshuis, om dit in te richten voor gevangenis; ze was blijkbaar heel wat van plan. Bath werd in den voormiddag ontruimd, daar het werd beschoten door de artillerie, die in Frederica-polder stond opgesteld. In den zak van Zuid-Beveland koortsachtige bedri.ivigheid om de veldvruchten voor het water te bergen. Inderhaast verplant men nog ionge fruitboomen. Het water begint te vloeieu over den straatweg bij Hoedekenskerke. Te Goes vormt zich een commissie, welke zich het lot der geëvacueerde Vlissingers aantrekt. Te Goes worden opmetingen gedaan in verband met een eventueelen aanleg van een dijk om de kom der gemeente te beschermen tegen water-overlast. Gebrek aan materiaal is oorzaak, dat de karwei niet doorgaat. Des avonds vallen plotseling een paar bommen in panden bij Vuilstraat en St, facobstraat, Groote velwoesting, doch geen verlies aan menschenlevens, al moest het bejaarde echtpaar De Visser onder het puin vandaan worden gehaald. Ook Yerseke wordt bestookt. Een paar scheepjes en drie huizen getrofÍen ; twee dooden. Ellewoutsdiik wederom zwaar gebombardeerd. De kerktoren, waarin een Duitsche uitkijkpost was, bezwijkt.

Zordag 22 October. De Duitschers vorderen twintig schepen in de Goesche haven en de burgemeester krijgt opdracht het personeel

te zoeken. Alle vogels zijn gevlogen, waarop de eisch komt. veertig 63 burgers te requiÍeeren. Met een zacht liintie weet men de geweldenaars weg te krijgen, die daarop naar Yerseke trekken om ,,bevaren matrozen"

te

zoeken.

Maandag 23 October, Met de brutaliteit van den beul, arriveert zoowaar in den nanacht het lugubere heerschap Seiss Inquart. Om vier uur in den nacht kwam hij met zijn ,,gevolg" biJ' hotel Korenbeurs aan en inspecteerde in den morgen met Miinzer alledei militaire obiecten.

Blijkbaar gaat de partii zich met de oodogvoering bemoeien, nu de landerigheid van de gezichten der Duitsche soldaten is aÍ te scheppen.

Half elf reed Neerlands verdrukker, bewaakt door de Griine Polizei. naar'Walcheren.

Luitenant Hoppe van de Griine ,- tot den laatsten dag moet dit Germanensoort organiseeren - riep le Goes de drukkers bileen en gaI hun opdracht al hun drukwerk-orders ter goedkeuring aan hem over te leggen. Aangenaam ! De R.À.F. pakt de zaak anders aan en smeet dien dag geschutsopstellingen bij Vlissingen in pulver. Geruchten over de evacuatie van Zuid-Beveland doen de ronde; angstige zielen slapen er slecht van.

24 October. In dien nacht worden veertig burgers uit hun slaap geklopt, om munitie te laden uit een schip in de Kade; het gevaarliike goedje wordt vervoerd naar den Zak van Zuid-Beveland en ten deele opgeslagen in de Hollandsche Hoeve onder Goes.

Felle gevechten op den Kreekrakdam; de Canadeezen vordereo iatgzaaa, doch gestadig, 25 October, Rilland-Bath, de eerste Zuid-Bevelandsche gemeente, bevrijd, 26 October. De klap op den vuurpijl ! Een oproep verschijnt er te Goes en eveneens te Yerseke en elders, van den Wehrmachtsbevelhebber, waarbij alle mannelijke personen van 17 tot 45 jaar zích op 27 Ocíobu moeten melden voor evacueering. Warme kleeding, dekens en voedsel voor drie dagen meenemen. De meldingsplaats te Goes is het barakkenkamp. Groote ontsteltenis I wat beenen kan maken doet dit en de rest gaat zoeken naar schuilplaatsen in eigen omgeving.

Geruchten over landing der Engelschen bij Baarland; het blijkt waar, De invasie geschiedde per amphjbie uit Zeeuwsch -Vlaanderen en werd voorafgegaan door hevig granaatvuur dat veÍ in het rond schade aanrichtte; te Nisse drie dooden.

De tegenstand der Duitschers was aanvankeliik zeer krachtig. De Engelschen evacueerden daarom de bewoners van Baarland per amphibie naar den overkant.

Vele Bevelanders trekken naar Wolphaartsdijk, dat Roode

Kruisdorp wordt. Te Goes wordt de Katholieke Meisiesschool gevorderd voor de ouden-van-dagen, die tot daD toe in de Vakschool vertoefden.

27 October. In den vroegen morgen blijkt dat de Griine Polizei des nachts gevlucht is; de landing

bij Baarland lag te zwaar op hun slecht geweten. In de Oostvest liggen verschillende radiotoestellen, welke de heeren daarin hadden gesmeten. De jeugd vischte er naar Aan het bevel om zich te melden gaven in de morgenuren slechts 'u dertig man gevolg. Dat was een blamage en maatregelen werden bedacht. Daar de Gri.ine Polizei er tusschen uit was, kreeg de gemeentepolitie opdracht, huiszoekingen te doen. Niernaad had zin, en met Feestoedichting oafl den Sladhr.kto..n biJ inspecteur Reneman en Hoofdagent de oiedng oan Neettands bewiJding l^ Mei. De Gooyer aan het hooÍd, dook biina het geheele corps onder. Toen moesten de Duitsche soldaten er op uit, maar met de Canadeezen en Engelschen, die in Oost ZuidBeveland en in den Zak snelle vorderingen maakten, in den rug, zonk hun animo beneden nul. Slechts 'n twintig ioígens en mannen hielden zii aan. Even na vijÍ uur moesten deze slachtoÍÍers naar Middelburg marcheeren, doch kregen daar, dank zij een luchtaanval, gelegenheid het Huis van Bewaring te ontvluchten, 's Àvonds werd bekend dat de Canadeezer bii het kanaal door Zuid-Beveland stonden. In den nacht had 's-Heer Àbtskerke zeer te lijden gehad van een kanonnade uit de richting Baarland; ook Hoedekenskerke zeer beschadigd, De Flak verliet de Katholieke Jongensschool aan den Westsingel.

28 October. Nervositeit neemt bii het uur toe. Wat zal het worden ? Het is schitterend vliegweer en de R.À.F. profiteelt daarvan.

De tactische luchtmacht nam het Duitsche militaire verkeer op den korrel. Door verraad van een omwonende wordt agent v. d. Kamer, die zich in een schuur van De Dreu aaa de Westerstraat had verstoken, gesnapt, maar later toch vrijgelaten. Er komt het goede bericht, dat de Canadeezen over het Kanaal een bruggehooÍd vormden en door

gaan stooten in de riihting Goes. De Duitsche eenheden verlaten jn 615 den middag de Ganzenstad in een afgrijselijke stemming, hoewel ze "'s avonds te voren nog naar een radio-victorie-speech van Göbbels hadden moeten luisteren, Tegen den avond kondigde de Goesche omroepeÍ zware explosies aan, die evenwel uitbleven. Bij het invallen der duisternis brand in de havenkom. De Duitschers hadden het Electraschip in brand gestoken en twee schepen, welke er naast lagen gemeerd. Het vuur dreigde over te springen op nog meerdere vaartuigen. Boerma was echter met enkele strijdmakkers op ziin post en kapte de kabels van de bedreigde schepen door, die daardoor afdreven en gespaard bleven. De brand boven het water leverde een fantastisch schouwspel op. Wat later haalde de groep-Boerma nog een lading trothyl uit de Van Dusseldorpschool. Een paar Duitsche soldaten pÍobeerden de Gasfabriek onklaar te maken, doch de aangebrachte schade was gering.

Even na middernacht begon een artillerie-duel in de onmiddellijke nabijheid van Goes, dat tot in den morgen van den Bevrijdingsdag, 29 October, voortduurde. Verschillende granaten sloegen in de Piccardtstraat in; tien huizen werden getroflen, maar geen slachtoffers.

Om drie uur in den morgen staken de Duitschers de Hollandsche hoeve, welke vol munitie zat, in brand, en trokken daarna naar andere punten voor hun vernietigingswerk. Hier en daar ,- bilv. in het Weeshuis kon door politie o[ leden van de Ondergrondsche, het gevaar worden bezworen. Om 4 uur kraaide de roode haan op de Christelijke Bewaarschool aan den Westwal, even later ging het pakhuis van Franken en Van Weel in de Poel eraa! en om vijf uur ten deele de garage van Spelier aan de Koepoort.

Ongeveer zeven uur verflauwde het kanon- en mitrailleurvuur, om tegen half tien weer op te laaien ; slechts 'n enkele kerkdienst ging door. Hulp-politie hield het publiek van de straat.

Machtige Engelsche schijnwetpe$ zetten de Grcote

Ma*t, bij

de beuríjdíng tfeesten

in hellea gloed,

66

DE BEVRUDING Stoute stukjes De verzetsgroepen, hoewel zwak bewapend en de leiding van inspecteur Reneman, die naar Noord-Beveland was gegaan, missend, gingen tot actie over. Op de Steenen Brug kwamen Boerma en z'n mannen in actie. Die had bemerkt dat twee Duitschers een tiental kistjes dynamiet in een pasgegraven gat plaatsten. Het sein werd gegeven en terwijl Boerma den eenen Duitscher nret ziin revolver in bedwang hield, greep loos Goedemondt den tweede om het middel, zoodat hij geen vio verloelen kon. Han Pik, S. van Kleunen en R. Traas haalden hierop de spriugstoÍ uit het gat en mikten die in het Vestwater. Omdat men niet wist, wat met de twee Duitschers aan te vangen, liet men ze schieten; snel trokken ze er tusschen uit' Boerma en de zijnen gingen vervolgens naar de Kade, waar andere leden van hun groep, onder Rob van Luyk het eveneens aan den stok hadden met Duitschers, die daar probeerden de nieuwe brug op te blazen, Deze Duitschers warel meer op hun gui vive en beschikten ook over een paa! scherpschutters. Han Pik, die als het ware in de armen liep van een Duitscher, die bemerkte dat hii een handgranaat onder ziin jas had, ontsnapte ternauwernood aan den dood. Ook de anderen moesten dekking zoeken in de richting van de Koningstraat en aÍ en toe floot een kogel langs hun ooren. Het dynamiet kregen ze niet te pakken, doch de Duitschers waretr zoo nerveus gemaakt, dat ze aÍdeinsden zonder hua taak te hebben volbracht.

Intusschen ging het gerucht, dat het Duitsche velzet te Goes was gebroken en dit gaf den agent Heinsbergen, die niet was ondergedoken, den moed, om twee zwaar bewapende Duitschers bii het politiebureau aan te houden en te ontwapeÍren. Het waren 'n vader Eet z'n zoon en papa droeg nog het ijzeren kruis ook. Van z'n verbazing bekomen, wilde de man tot verzet overgaan, maar Heinsbergen trok zijn revolver en loodste de vervaarlijke ,,familie" het wachtlokaal binnen. ,,Op rviens bevel gebeurt dit ?" toornde de veteraan nog. ,,Op last van Prius Bernard !" antwoordde een O.D.-er, wat de gevangene heelemaal razend maakte. Voor alle zekerheid bracht oen senior en iunior naar den stadhuistoren, doch toen later bleek dat de Engelschen e! nog niet waren en af en toe nog groepen gewapende Duitschers over de Markt gingen, voelde men zich niet bepaald prettig. Het liep

èvenwel goed aÍ, want ongeveer halÍ twee drong de eerste Canadeesche tank, nadat het vuren was verÍlauwd, via den spoorwegovergang in

de Poel, Goes binnen. Voorzichtig werd de Stationsweg genomen.

Bii de Jubileumbank werd halt gehouden en het publiek stormde opgelucht de straat op. Een incident volgde, Plotseling opende een licht stuk Duitsch geschut, dat achter het station stond opgesteld, het vuur en door de ontplofÍende granaten vielen er eenige slachtofÍers. Onmiddellijk wendde de tank zich, om die verzetshaard op te ruimen.

Iets oyer twee uu! kwamen tanks uit de richting Kloetinge de Wilhelminastraat oprijden. Reeds aan den Patijnweg waren de heeren Murman en Verhulst van den O.D. op den eersten tank gesprongen, om als gids te fungeeren. Hei gejuich en enthousiasme was onbeschriifelijk. De ontzaggelijke druk, die vier en een half jaar geduurd had en immer zwaarder was geworden, werd van de menschen afgenomen, Men kon het zich niet indenken weer een vrii burger oI burgeres van een vri;' land te zijn, De tanks doorkruisten de stad en pikten verschillende Duitschers op, die zich in de door hen destijds gevorderde huizen hadden verstopt om zich over te geven; van verzet was nergens sprake. Àardig was hel, te zien hoe vlug de Duitsche borden werden weggerukt.

In hun kleinzieligeu haat tegen onze Koningin hadden de Duitschers indertijd haar .naam in de |ubileumbank laten wegmetselen achter tegelties. n Paar leden der Íamilie Van Stee, die tegenover de banl

woont, zorgden er voor, dat die blaam uit de wereld werd geholpen, Op de Markt was natuurlijk de Íeestelijke drukte het levendigst.

Op het stadhuisbordes, waar de Canadeesche Commandant door den heer Vermaire begroet was, posteerden zich naast den Districtscom, mandant van den O.D. den heer De Roo, die met een tank was aangekomen, ook de voornaamste leden der verzetsbeweging is Goes.

Steeds meer tanks arriveerden op de Markt. Zii werd,en bestormd door jong en oud. Een paar gevangen genomen Duitschers keken hun oogen uit naar de vurigheid van de Zeerswet, die zij alleen kil en koel hadden gekend.

De Engelsche vlag wapperde naast de onze Íleurig van den stadhuistoren.

Een schaduw gJleed over de feestelijke blijheid, toen tegen half vijÍ opeens een Duitsche batterii in de omgeving van Heinkenszand op Goes begon te schieten. De meeste granaten vielen op den Westwal en den Westsingel en ook dit veroorzaakte weer eenige slachtoffers.

Aan de leden van den O.D. werden op het politiebureau de bekende banden uitgereikt. De zuivering der gemeente werd onmiddellijk ter

67 --

(,!

-"

hand genomen. N.S.B.-ers en volksvijandige elementen werden naar h"t Beursgebouw gebracht. Tevoren waren de lijsten reeds klaar gemaakt. Ook begon de vergelding tegenover de vrouwen en meisjes die met den vijand al te innige relaties hadden aangeknoopt.

Tegelijk met Goes waren dien dag ook de meeste dorpen in den Zak van Zuid-Beveland bevrild, helaas niet zonder dat er dooden vielen; in de gemeente Hoedekenskerke ruim 40 en in Ovezande 3.

Den geheelen nacht overigens donderde het Canadeesche geschut om de Duitschers bij Wilhelminadorp, 's-Heer Hendrikskinderen en verder op, op een afstand te houden. De bij Baarland gelande Engelschen hielden 's-Heerenhoek en Heinkenszand onder vuur.

Het laatste vernielingswerk aan Goesch bezit had eveneens dien nacht plaats, De sluizen van het Goesche Sas werden namelijk met dynamiet ernstig beschadigd, vooral de vloed-deuren en bovendien lieten de Duitschers drie met munitie geladen schepen in de buitenhaven explodeeren, waardoor ook de sluiswachterswoning goeddeels verwoest werd.

30 October. De rest van Zuid-Beveland. q,erd bevrijd, doordat een deel del Duitschers naar Schouwen vluchtte en de rest zich op den

Sloedam terugtrok.

Heinkenszand betreurde acht gevallenen, doordat een voltreffer verliezen aan burgerlevens geluk kig gering.

Goes was den geheelen dag nog opgetogen. Overal vlaggen en met oranje getooide etalages, Ingevolge de oÍíicieele opdracht werd een nieuw gemeentebestuur geformeerd met den heer De Roo als i.raarnemend burgemeester en de heeren Laport en Van Melle als wethouders.

De heer Vermaire werd als wethouder ontslagen, wat veler beyreemding wekte.

Als commandant van den Goeschen Ordedienst. welke een zestiental wachtposten betrok, fungeerde de op Maandag teruggekeerde inspecteur Renetran en als waarnemend commandant dr. Dikkenberg.

Districtscommandant bleef de heer De Roo en waarnemend districtscommandant jhr. v. d. Brandeler. De O.D. ging voort met het inrekenen van N.S.B.-ers en de vriendinnen van onze vijanden.

in een schuilkelder terecht kwam. Overal elders waren de

31 October. De Canadeezen staan voor den Sloedam. 'n Zevenlig van hun mannen sneuvelen en worden in den pastoÍie-tuin te Lewedorp begraven. Ook te Goes ter aardbestelling der dappere ..Liberators" die voor ons vielen en requiemmis in de Katholieke kerk voor hen.

De feestvreugde in de stad houdt nog immer aan. De in de Beurs opgesloten vrouwer en meisíes herkrijgen de vrijheid ten koste van

haar lokken. Des avonds groote attractie op de Markt, dank zij de Schotten, die een concert ten beste geven, waarvan voor ons de doedelzakken de meest opvallende surprise uitmaken.

Een andere geest is in de bevolking gevaren. De angst voor terreur, de slaafsche vrees voor verklikken bestaat niet meer. De knie is van de borst, de hand van de keel. Men ademt ruimer. Men is zichzelf 'weer; men is rveer mensch ! 'Werd voorheen inkr.r,artiering een beproeving gevonden, nu vecht men haast om een geallieerd soldaat te mogen huisvesten. Ieder doet z n best een mondvol Engelsch te spreken en nog nimmer is er in een vreemde taal op zoo'n groote schaal geknoeid, maar Canadeezen en Engelschen vinden het niet erg. Waarom ook? Ze hebben in hun leven al zooveel goed Engelsch gehoord, dat zij voor de verandering dit ,,abrakadabra" wel leuk vinden. Vermakelilk vonden we het een Goesche straationgen die op'n rookertje belust rvas. een Canadeesch te hooren vragen: ,,Aar joe een sigaret".

Prettig deed het ook aan, verschillende onderduikers weer boven zien te komen.

)

De

zend-installatie

,nn

den

O.D., dĂ­e oyesteld

stond

in

dr

Dikkenberys

woning

I

§!

70

DE EERSTE DÀGEN NÀHETONTZET

Àan het rapport, dat de O.D. in het district Zuid-Bevelatd uitbracht, ontleenen t'ii de volgende biizonderheden over de eerste dagen na de

bevrijding:

ln

de ?4 gemeenten bleven slechts in 4 gevallen de burgemeesters

gehandhaafd.

De wapenen voor den O,D. waren aanvankeliik zeer schaarsch; met buitgemaakte Duitsche §eweren werd dit tekort aangevuld. Gebruik behoefde er echter niet van te worden gemaakt, waaraan trouwens, vlak na de bevrijding het gevaar zou hebben gezeten, dat de Canadeesche troepen, die den schotklank van deze geweren kenden, daaruit oniuiste conclusies hadden kunnen trekken.

Het optreden als O.D.-man is voor enkele hunner noodlottig

ge-

worden. Zoo kwam te Rilland L. B. Kloeck om het leven bij het ontladen van eeo Duitsch stuk geschut.

Op 2 November werd ]. Zegers, die met de partisanengroep uit \Molphaartsdijk, samen met de Canadeezen bezig was de Duitschers uit Noord-Beveland te veriagen, door vijandelilk granaatvuu! doodelijk getroffen ; 6 November is hii te Wolphaartsdijk begraven.

Op 3 November had de dubbelpost P. de Regt en A. Vermet te 's-Heer Arendskerke, het ongeluk op een landmijn te trappen, toen zij zich naar hun wachtpost begaven; beiden verongelukten. Onder veel deelneming werden {e slachtolfers 6 November ter aarde besteld.

Wij

meldden reeds dat de plaatselijke Commandant

te Ellewouts-

dijk, Verheyke, om het leven kwam tijdens de beschieting. Ditzelfde lot trof te Ovezande de partisaan L. Verbeem. Een bom maakte 'n eind aan z'n jong leven, Tenslotte zij nog gemeld dat f. Raas te Lewedorp op 8 November ernstig werd gewond bij het onderzoek wan een hunker-

DE STEMMING NA DEN OMKEER

De lust om weer aan het werk te gaaí, was bii de bevolking niet dadelijk aanwezig. Na ruim een week was nog niet iedereen aan zjin werk.

Doordat het publiek niet op de hoogte was wat de O'D. deed en had gedaan, was de stemming wel eens afkeurend. Vooral personen, die vier en een hall jaar zich aÍzijdig hadden gehouden van ondergrondsch werk, leverden de meeste critiek.

De indruk, vrelke de O.D. op de geallieerden maakte. was goed.

Verschillende takken werden meer dan eens door hen gezocht en geroemd, zooals bi.jvoorbeeld de interneering. artillerie-materiaal (opsporen van landmiluen) en vooral de radio-dienst' Vau de gegronde critiek, welke uit het publiek kwam, werd dankbaar gebruik genaakt om de fouten te verhelpen. (Zoo hadden enkele onder-comrnandanten zich niet altiid gehouden aan de liist van te alresteeren personen, waar onschuldigen de dupe van werden.)

De levensniddelen, behoorend tot den krilgsbuit, werden ingeleverd bil de firma Gebr. Duvekot en kwamen in de normale distributie. Op een enkele plaats (bijv. Wolphaartsdilk) gaÍ die inlevering aanleiding tot llinder gewenschte gebeurtenissen.

De sectie interneering en politie-zaken ging op 1 December van den O.D. over naar Militair Gezag en nadat de bewakingstroepen waren geformeerd, werd de geheele O.D. gelikwideerd.

Hiermee eindigt het rapport en wij willen tevens dit boekie daarmee aÍsluiten, vertrouwend dat dit relaas over bewogen dagen, in al zijn beknoptheid en met de Íeilen die het aankleven, interessant genoeg was, den lezer eenige ureí te boeien.

7r

D'uli

C,cbr. St

p-"n

(irr behacr)

Go."

;1..

't' ,6

flil;

Il', lf

.

t

r I I

i

lEl-* .s

a