Johan de Vries verteld over Terneuzen by Terneuzen info

5 C H E LD

rEsÍEe àraÉ --t--J

S (icÍ'

L.-,itÉdrr4

lÉr-a,lttÖ fËrr: É€

TERUGBLIK

' 'l .::"-s over je hoofd zijn gegaan, zoals dat bij mij hct . - r. er allicht toe je gedachten te laten afglijdcn naar r--::: :: ligt. Zeker, wanteer je het grootste decl van je ' ' : . ::.bracht in de stad waar je voor het eerst het levens' . - --' ie: TERNEUZEN. .. -,elen zal het behcnd zijn niet de eerste keer dat - :,- :-:,-:den met dit sooff van herinneringen. ... --aE\ KVART EEU\fl TERNEUZEN" heb ik al zo .-:J: rrilihren vast rc lcggen, daarbii op prachtige ui.jze - : , : :-.n'en die soms \ an mijn leeÍrijd warcn, sommige .. - :J -,r'.rr jonger, en die bereid waren hun herinneringen - ,, :: ,-3:!rOU§'en. -',..--:.: zal ik in het verloop van al hetgeen ik van plan : - := :ielJen, menigmaal moeten teruggrijpen, al was het :r:'reuqen op te frissen, naar gebeurtenissen die eerder .,-:::: Seschreven. En nu hoor ik U a1 zeggen: heeft dan -. . _..::;iiling wel nut? .. zou zeggen van ja! 1X/ant de eigenlijke bc<Ioeling van . , -,:::.::i.n is wel, eens te gaan kijken wat er in die vele ' l--:-z:n al zo is veranderd en U daarmec in kennis te , - - . e: U dat zell al niet had ontdekt. Maar dat laatste - . - - :: r-erste plaats voor de ouderen. -.-:-: -.r.il ik trachten te bereiken, al zal het voor hen wel - .:-:i; zijp zich dic oude toestanden yoor te stellen. '-, .: :=ikenmale bij iedcr afzondcrlijk hoofdstuk een paar . . ::ier aigedrukt, zal dit hoop ik vcrhelderend werken. -- : :,: ..r: door r-rli.jn hoofd speelt is misschicn wat ver ge- - : - -i :::.d zo gedacht dat zy, die na ons komen, laten we .- il ::..rr er mogeli.jk belang in zullen stellcn hoe het een- . -.,:. *.rarbij ik wel opmerk, dat de veranderingen maar , . ---:::. En aangezien er toch iemand moest zijn, die zich ' i. :erroosrcn dit door re geven. heb il, gemcenJ Jar ' .- : :.' ::oelen ne-ïrcn; daarbij geJreren door een warmc . .:.1:'!5 oude Terneuzen. - .. i: srad en ook wel daarbuiten in vcle delen (wijken)

rri.jn herinneringen aan dat

die U allen kent cn waar zoyeel is veranderc{.

Kon je vroeger die kern alleen maar binrrcrrkorucn vi;r

HOOFDSTUK ]

brugl;cn (Oost), nu is dat

Brug van Ribbens (\7est-) en Axelse brug alles veranderd, Hoe? Daar zullen we het straks over hebbenl Ln denk er aan, ik sprak U over 2 bruggen, maar dat was nicr juist! \(/ant die oude kern was bovendien nog omgcycn tioor wrrllcrr cn grachten zeiden we hier altijd en vanzclfsprch crrtl wrrcn - vestcnbruggen, - moestcn hier ook (houten) die gepasseerd wortlcn. Terneuzen was nl. door de vestingbouw van 1833-1839 dcstijds tor vesting verheven. Dat hield toen verband mct dc moeilijkhcdcn dic we van onze Belgische buren ondervonden. Ze warcn bezig, zich af te scheiden van Noord-Nede rland, waarmee ze na ,,rVarcrloo" (cigenlijk na hct Congres van 'Weenen) waren yerbondcn orrtlcr koning Villcm I. Daar zou heel vccl over te vertellen zijt, maar ik moet mc bcpcrl<cn. Hct gaat hier nl. niet over Vadcrlandse Geschicdenis maar ovcr dic van Terneuzen. Terug dus naar die oude kern. En geloof me, we waren al wat aan het moderniseren! Ja, ja, sinds 1901 hadden we al elektrische verlichting, op straat en in vele huizen. De olielantaarns op de straat waren verdwenen, maar denk nou liet dat we in een zcc van licht baadden! De néon-verlichting zou pas vcel later komen; bij lichte maantje een wat schaarser verlichtirrg in de straten en de Iichtpunten waren behoorlijk ver van elkaar opgcsteld.

Maar goed, we waren in Zeeland lang niet achterlijk ten opzichte van andere grotcre plaatsen in onzc provincie. Onze middelen van bestaan: scheepvaart, havenbedrijf, war kle;ne visserij wat handel en natuurli.jk de kleine middenstandsbedrijven. De tijd van Albert Heijn, de Gruijter en noem ze maar op moest nog komen.

Als ik U straks de Noordstraat beschrijf zult U dat wel merken! §7at de scheepvaart betreft, dat waren natuurlijk schepen van veel kleiner allure en dat gold dan zowel voor de zeevaart als voor de binnenschee pv aart. Ons havenbedrijf was niet onbelangri.jk, maar hoe dat een bijna dodclijke knauw krceg vertel ik U later wel. En daar nu een inleiding niet tc lang mag duren wordt her meen ik tijd een begin te maken met wat ik U beloofd heb, nl.

DE §TESTKANT VAN TOEN

Als ik spreek over de !íestkant, dan betekende dat in die dagen de ltrlcstkolkstraat, Postkantoor met begin Nieuwstraat, de van Bovenstraat, begin Dijkstraat, $/at kleincre straten zoals de 1e en 2e Kortestraat cn niet te vergeten de Rociersgang en verder nog een stukje Grenulaan. De bewoners van dit gedeelte van Terneuzen waren voor een gÍoor deel betrokken bij de scheepvaan. Heel war loodsen, Nederlandse en Belgische woonden op de Grenulaan, \Yestkolkstraat, van Bovenstraat en zo meer. Tij-mannen (de latcre bootsmannen), roeiers (denk maar aan de Roeiersgang!) kortom velcn die met het water of de scheepvaart te maken hadden trof jc in deze omgeving aan. En hoe zag het er daar aan die §íestkant nou wel uit? Laten we als uitgangspunt het postkantoor nemen. Dat was in 1901 verbouwd in de trant zoals het er nu nog uitziet. Terwijl ik dit schrijf is de tijd niet ver meer af, dat het hoofdkantoor als zodanig zal worden ondergebracht in cen moderne inrichting in Terneuzen-Zuid

(Alvarezlaan). vóór dc vcrbouwing van 1901 was het woongedeelte (lVcstkolkstraat) de dienstwoning van de Rijkshavenmeester; daarna werd het de dienstwoning voor de directeur PTT. Tegenover dat postkantoor stonden vrijwel aangeleund tegcn de dijk (gedcelte vestingwal) twee houten gebouwtjes. Dat waren de dienstverblijven voor de loodsen. Het kleinste gebouwtje was voor de Nederlandse het grootste voor de Belgische loodsen. Dcze gebouwtjes zijn na 1908 opgeruimd omdat in dat jaar de nieuwe zeesluis (voor ons oudcren ook nu nog: ,,Nieuwe Sluis"!) werd geopcnd en in de buurt daarvan nieuwe loodsenwachtcn waren gebouwd.

lk zou tc zeer in herhaling vervallen als ik U ging overstelpen met tle namen van tal van loodsen, maar enkele van de meest bekende n.rag ik toch niet weglaten. Ze leven bij ons ouderen nog voort in de r:cclachtcn,. Om dan enkele te noemen: loods Jansen (Ncd.), loods van Oppen (Ned.), loods Bal (Belg.), loods de Pauw (Bclg.). Zc gavcn met z'n allcn een bepaalde sfeer aan Terncuzen en zeker ran dc lVcstkant. Nu kunt U mij het verwijt makcn er maar enkele tc hcbbcn genoemd. 'Wel, als U er graag meer van zou willen weten, t{ru vcrwijs ik U naar mijn boek,,EEN K\(ART EEU\í TERNIiUZIIN", verschcnen in 1972. l)ic dijk achter de beide gebou*-tjes stond destijds onofficieel bekend als ,,1-ozcndick" (loodsendijk). Je kon daar allicht cen of andere kxrds zicn staan uitkijken, meestal in westeli.jke richting om te zien wilt cr op komst was. Dic dijk en dat voor jongeren en nieuwbrrhhcn Tcrneuz,enarcn is nu-begin Schcldekade, dus zo je wilt Schcldchrtlc-\Vest.

'Wanneer die

dijk zal plaatsmaken voor de Scheldekade is van later

zorÈ,.

Postkantoot aan d.e Westkant, Door de oerbouuríng.

Wr)sl.h, t)()t

: l.l op utttlrttltltnl§ I'ror)

l,(!/1.

1900.

ZoLmsrreeks 1908 is daar achter de toen verdwijnendc gebouwtjes een stenen trap tegen de dijk op gemaakt en boven op de dijk een kleine met paien Éek omheindÉ Àimte gemaakt, waar je van het uitzichr ovei de Schelde kon gcnieten. Ikïeet wel dat het heel wat voetjes in de aarde had eer dàt tot stand- kwam. Die dijk-(v-estingwali viel onder het Departement van Oorlog (dat heet nu Defensie!) en óie omheining was éen dwingende eis! De gemeerteraad van Terneuzen heeft e. iogal wat moeite mee gehad. Dank zij het raadslid Gerard §Tieland kràeg onre uitkijkpost de mooie naan.r Yan ,,Schapekot"! Want zei Wieland bij de behandeling in de raad: ,,Noe, mee al die houte plankcn Iiekt het weJ een schapekot!" Goed,-maar 't kwam er en dat was al wàt gewonnen, want beste mensen, wandelen op de wallen was in die tijd in het algemeen toegestaan aan de koeien en niet aan de mensen! De wallen werden ieelal verpacht aan Dieleman, van Kouteren of Loof e.a., die er hun beesties op lieten grazen. Maar nou moeien we eien rerder en dan gaan we eens kijken naar de aanlegplaats van de Provinciale (Vlissingse) boot. Die lag toen al op döelfde plaats waar die ponton nog ie vinden is. al is de bootverbinding met Vlissingen al vele jarcn opgeheven. Die met HoedekenskerkJ is enkele jarin geJeclen eveneens vervallen. Maar dat kan ik U wel zeggen, de aan[o-st van de laatste boot uit Vlissingen, circa 8 uur in de avo.td was des zomers een attractie voor velen. Je vraagt je misschien aÍ: vanwaar deze belangstelling? Ach, veel à"ders iieÍ er niet te beleven en om eerlijk te zijn 't was voor de passagiers niet altijd een pret;e, wanr aan de nodigc spot en kritiek óntbràh het veelal niet. Je kunt het een tijdsverschijnsel noemen en rratuurliik was dc jcugd àaarbii flink vertegenwoordigd. Even wil ik nog vertellen dat iot-in de 9O-cr jaren van de vorige eeuw de VIissingse boot zijn aanleeplaats had aan her cinde van de V/estpier, op ziin Terneuzens gczegd: aan ,,'t .Lnnent(h)oo[d". Daar 1ag aan de binnenharenkant een steigertie, dat ik als longen nog heb geweten. Ook stond daar toen een klein huisie (wachthuisje) dai lateieet, kroegje is geworden en nu al lang is verdwenen. Het stond even voorbij het kustlicht dat er nu nog staat. It meen in 1896 werd de aanlegpiaats verlegd naar de stadsziide, halverwege het pustkanroor en d( reeds gettoemde ponron. -gebouwtjt op de pier bereikte een kleine Óok stond,.,óór je het stcncn bcrgplaats, het ,,Oliekot", dat was dan de bewaarplaats van olic, bcstcmd voor het kunstlicht. AJs jc ccn blik slaat op oude foto's van de westelijke haven is dat toch wcl ccn intcressani gezicht geweest. Een viermasrer (bark), een prlilr (lricrn.rslcrs (schoclirs), tuai kleine stoomschepen en dat alles i.rg .'1.r,, t" wachtcn tot de opkomende vloed het mogeli.jk maakte de §ícstslLr is(kolk) binrrcn tc vàrcn. [r kon worden op- of afgeschut

'4r

Proo- Boot, omlLo()g ap

WestpieÍ.

I rrrrr r,ror l,,r \ r1r rr Ir,,,,Iil.rrr'r lrr,l.rt I , r , I t , , , r r rr,r.rr ,1,W,rtsltris §.r,u in (lr( rii,l sIrrisrrr,r''r. r l,,cl.,nrcijtr ,lc ,li,.rlit trit v,r'r.ic. Ilij rvrxrrrde rrr ,.rr l,.lcrrrt .iicnstw,rtting llrr 11c wcstzijdc r,,rn tic slttis (rrrrrltlzijrlr rlus). ()nr rlc picr tc Lrcrcilitr l:rg cr rrlrr dc zeczijdc vxrl ,.lc slrris ccrr snrrl loopbÍugjc, bclicncl els ,,hct hogc bruggctje", zo ()ngcvccr tcÍ hoogtc v,rn p()stkil n toorl RocicÍsgall g. lli zci hct el ccrrlcr, dc tijnrlnnen vonden hier hun werkkring. Zc h,rcltien ool< ccn h.'cl klcin houten gcboun,tjc te hurncr bcschikking, !\'irir zc zo notlig overdag of 's nachts hondcn verblijven; dat gc boLrwtjc l:rg rcgcnovcr hct postkantoor. Alwccr bctcr llccn naÍrcn tc r)ocrncn! mrrar Jantje de Regt natLLLlrIijh in lrct bczit van cen schcldnaam of zo U rvil bijr.raanr: Jantj. I'lling. l-in ook Jrntje Klaasscn, hardstikke doof, r,andaar ,,Dovc lantjc" nocten wc toch cven aan de vcrgetelheid onttrckkcn. iicnmael cie sluis binnen kondcn clc schcpen, nadat gclijkc w:rterstand rvrs vcrkregcn hct kanaal op. I)c brug dic claar rocn lag was de llolbrug. In cle volksrloncl bekentl als ,,de brug van Ribbens", want clc ouc{e heer Ribbens die ver in dc 90 is geworclen had vlak bij de brug ccn winkel var schccpsbenodigdheden, in het bijzondcr voor cle rrl

, rr'

I .

binnc'nschcepvaart, l)e rraam ,,Rolbrug" zegt het U al, die wcrcl nret lrandkricht door hct sluispcrsoneel opcngerold. l)ez-e mcnscn haddcn hun woonplaats in

4-3-1907.

dc diensrwoningen staande ongcvccr tcgcnovct hotcl Rotterdam. De afbraak van dezc noningcn vond vorig jaar (1976) plaats. Nu kunncn wc van het oude mocilijk afscl.rcicl nemen zondcr even tc heirLrcn aangcstipt, dat dc zceschepen die onze have'n binncnkrvamen nroesten worden beloodst voor dc verdere vaart ntr:Lr Gent. Naclercle dus een boot dc haven cliur ontstond ecn soort van racc t!rsscn dc Ncclcrlandsc en Bclgische roeiers. \Want het sprcekrvoord, ,,rWic't eerst komt, 'r eerst mnalt" was dikwij)s van toeptrssing, al waren er wel, voor:rl wcckbotcn, dic stecds voorkeur hadden voor ccn vastc Joods, hetzij Ncderlandse of tselgische. I)at hct bij die races soms nict al tc zachiT-innig tocging wilt U virn mij wel geloven, al moet ik er dade)ijk aan toevocs3rl, riet or,crigens de verhoudingen tussen de beide groepcn uitstckcnd was. Alvorens te beslLriten necm ik U nlcc naar l'éo der kleir-re stratcn achtcr dc Gren u )aan/l) ijk straat cn wel naar clc 2c Kortcstr;rlt. \Want op ecn vrij grotc rlrimre achter dat straatje vcrrccs in l9C1 eerr clc'ktriscl.rc centrale, deel uitmakende van cle lnclustriölc Mij. te Amsterdam. I-:1ten wc vaststellen dat Tcrncuzen wcJ plczicr hceit beleeicl ,r,rn die

verliclrting, maar datzclfdc kr-rn je niet zeglicn van zijn directeur, dc hcer van dcr Lubbc. Als ik zeg: ,,ecn lastig heerschap", dan bliif ik bcpaa)d aan cle beleefde kantl Nou wil ik nict tclkcns n.rar mijn boek,,lJen Kwarteeuw Terneuzcn" vcrrvijzcn, maar daar kunt u zo hct ccn cn ander aan cle wect homen ovcr de min<ler prettige vcr houdiog tusscn dircctcur, klanten en Genreente. u,

HAFOLD

t.,. t. "rlrti

q. t-. L, nsolt -

|ru,

Bij de komst van het IJ allen bekende elektriciteitsbedrij t de PZEM moest de centrale hier verdwijnen en zoals vele Terneuzenaren weten, is nu op deze plaats het schildersbedrijf van de Vin gevesrigd. Zo, nu heb ik U, zij het naar mijn gevoel erg beknopt, ingelicht, althans gepoogd in te lichten hoe het er ir.r die dagen uitzag en hoe het er soms toeging,

IIet wordt tijd eens te gaan kijken welke veranderingen zich in

loop van vele jaren hebben voltrokken. Maar dat wordt dan een verhaal op zichzelf n.l.

HOOFDSTUK

DE §(/ESTKANT

- NU

Laten we dan maar weer beginnen bij het postkantoor.

Na het verdwijnen van de

loodsenhuisjes verandert er voorlopig nog niet veel. Datzelfde kun je niet zeggen van de haven. Hier verdwijnt na 1908 de zeescheepvaart met al de bedrijvigheid die dit meebracht. De winkel yan de oude heer Bliek weet daar rrar mec te praten! Hij met zijn toen nog jonge kinderen waren de leveranciers van vooral tabaksartikelen aan de zeeschepen en zullen hun aktivi teiten nu moeten liaan verleggen naar,,de Nieuwe Sluis". Maar goed, dat q/as een persoonlijke zaak, F{et wegvallen van de zeescheepvaart bracht een algehele verandering in het beeld. \Mel werd de binnenscheepvaart voor een klein deel via de \(estsluis gevoerd, maar de interessante sfeer was verdwenen,

ga U natuurlijk niet lastig vallen met de bouw van huizen en kantoren in de §lestkolkstraat, maar de naam van de firma August de Meijer mag toch wel even worden genoemd, gezien ook de ontwikkeling van deze firma in latcr jaren, in het bijzonder na 1960. Dan breekt de eerste wereldoorlog uit,4 augustus 1914. Nog zie ik ons jonger.rs, zittend op de Loodsendijk in de warme oktoberzon. Ar.rtwerpen is gevallen en onder de duizenden Belgische soldaten die onze grens zijn overgekomen bevindt zich ook een groep Schotse soldaten, allen gekleed in lange khaki-jassen. Al deze geinterneerden werden met extra-provinciale boten afgevoerd naar kampen, ik meen voornamelijk Amersfoort. En wi.j maar proberen met onze beperkte kennis van de Engelse taal kontakt te krijgen met de gedemoraliseerde groep. maar dat betrof dan \íalen, dus Frans-sprekend Zo herinner ik me - zochten op de dijk (ja, ja, daar mocht.je nou die ook yerpozing -ineens op wandelen; vraar een oorlog al niet goed voor is!) Ze werden door ons aangeklampt. Kees Lensen, roen 1J jaar oud, zoon vrn de bckende redàr Branr Lensen, trachtte zijn chauvinisme tc luchtcn door tcgenover een 'i/aal te beweren dat Nededand zo'n stcrkc vlurt hltl! Vant zci hij: ,,La Hollandc à bcaucoup de tor12

petedobatou" ! (Nederlar.rd had zoveel torpedopootjagers !) Overigens ,,Frans" met een luchtje er aan! Na al deze emoties, want het waren toch wel schokkende dagen, begon men in Tcnreuzen met het gedeeltelijk slopen van de wallen. Eerst aan de zuidzijde, maar daar kom ik straks op terug als we daar zrln aangeland. §íat wel veranderd was, was de wal(dijk) bij

het postkantoor. Die dijk werd opengesteld voor het wandelend publiek en je kon nu rustig een rondje maken langs de,,Diek van van Kouteren", en zo verdèr langs het wegje van het vroegere werfje weer op de smidswal en de Markt terecht komen. \(at wordt het nou moeilijk voor de jongeren. Maar geen nood, die ,,Diek" daar zullen we het nog wel eens over hebben. \(e zien nu geleidelijk aan in de jaren'1914-1918 de wallen vanaf het postkantotr tot het oude Vissershaventje verdwijnen en zo rond 192Ó begint de bouw van de Scheldekade. Het is rvel moeilijk om hier uitsluitend de \íestkant in beschouwing te nemen, maar het li.jkt me toch wel nodig voorlopig Scheldekade-noord en Scheldekade-oost er buiten te laten. D"z" Scheldekade op dat moment een ideale plaats om te wonen voor hen die van de Schelde (de zee zeggen we hier meestal) houden met zijn drukke vaart. Jarenlang kon deze toestand voortduren tot;n l95J ont precies tc ziin in de nacht van Jl ianuari op 1 februari een storm.oloid ons land teisterde en er later maatrÀgelen mocsren worden getroffen om de oeververdediging te ver,irr., .,.r te verhogen. 't 1s waar, het heeft vele jaren geduurd voor aa,n de uitvoering van de dijkverhoging werd begonnen, althans wat betreft de Scheldekade. maar daar hielp geen moedertie-lief aan Ondanks vele protesten is het dan nu zover dat- we kunnen zeggen dat de Scheldekade or.rt-

luisterd is. Daar komt dan nog bij, dat een rondweg. ai beginnende bij de rotonde bij Driewegèn ook oyer de Scheldekade is doorgetrokken, zodat van veel Íu5t Been sprake meer is. Dat brengt me nu meteen terug tot de Vestsluis(kolk). Na de totstandkoming van de nieuwe binnenscheepvaartsluis (later daarover meer) begon de afbraak van de sluis, nadat een gedeelte van de §íesthaven 1ot aan de aaulegplaats lan de boot in 1968 was volgespoten. En wie nu orn zich heenziet in deze omgeving s/eet, dat de io-"v"n genoemde rondweg verder yoert ov€r de plaats -waar het ,,hoqe brLreie", kolk en rolbrug werden gcronden. U weet het necm ik i"n, d.r" ronJwcg leidt o,a. rlaar dc niettwe brLrggen over de binnenscheepvaartsluis en de zeesluis. Bcn ik nu volledig gewcest in de opsomming van de veranderingen of te uitgebreid? Ik weet het niet! Maar nog één ding, dat toch ook bij de \(estkant werd gerekend ,ro"t"r, i" ,,og ,,rd". bekijken. Dat is de §íestpier ('t Ennent(h)oofd"). 13

1961 rccds vond ook daar een verhogilg plaats en tevcns werd de grasbcgrociing vervangen door zware tegels. Hoe U nu op dc pier terechtkomt is vrij cenvoudig, n.l. vanaf het postkantoor. Maar om evcn terut te gaan tot mi.jn eigen jonge jaren kon jc of via hct Hogc Brugje óf over dc Brug van Ribbens het laantje volgen dat achter de sluismeesterwoning licp, toen nog beplant met zware olmen en dat de prachtige naam droeg van,,Stille

5 minutcn"! I)e oucleren in Terneuzen weten wel wat ik daarmee bedoel, maar één ding is zeker: in de avonduurties gingcn de jongelui bij voorkeur cloor dat laantje naar de pier. En als het zo pas gaf kon je achter één van die dikke bomen wel ecns een gezellig kwartiertie doorbrengen met z'n tweetjes dan! Dat begrijpt U zeker wel? Vcrdorie, hoor ik de oudc Ternerrzenaren zeggen: nou moet hij roch weer over die,,Stille 5 minuren" praten. Mag hct alstublieft? Er is nu, althans dat is mijn mening, genoeg over dc'i/estkant verteld. Het wordt tijd ovcr te stappen naar het volgende onderwerp en dat

wordt dan

De Westpier ('t Ennent (H)ootd. !)

HOOFDSTUK

III

tgn1.

DE BRUG VAN RIBBENS EN VROEGERE BRUGGEN OVER DE NTESTARM l)aarbij blijven we voorlopig nog aan dc westzijdc van Tcrneuzen. [)e rolbrug, dic de oudercn nog gckcnd hcbben en die veel later vervangen werd door een hefbrug, datcert van 1894. Vóór dic tijd werd de westclijke uitgang van Terneuzen geleid over een ijzeren brug, dic in 1872 werd gebouwd en in 1894 werd weggenomcn. \(anneer je clie ijzercnbrug overging met de bcdoeling buiten dc stad te geraken

kwam jc ongevecr terecht bij wat we altijd ,,de Sasse Poort" hebben genoemd. Je moest dan via die poort een houten brug passeren en dan was jc buiten de vesting. Aan die brug waren enkele windingen opgcstcld met behulp waarvan zonodig de waterstand van de vestinggracht kon worden verhoogd. Het water wcrd onttrokken aan het kanaal dat met cen kleinc inham tot aan dc linkerzijde van de brug rcili.tc,

tcrwiil ecn stenen beer met inundatiemogelijkheden de onder-

grond van de brug vormcle. Dan stond vlak bij de poort aan de binncnzijclc van de vesting ecn wachthuis, dat in september 1944 6íj d,e [.lcvrijding door cen bomtrcffer dc lucht is ingegaan. llclnraal ovcr dc brug volgde je dc weg langs het kanaal, richting Sluiskil of slocg (al vrij vlug) rcchtsaf als je de richting Hoek uir mocst, (lc V)ooswijkpoJdcrse wcg volgende.

.lc nroct cr bij dcz-c bcschrijving wel aan denken dat dit de toestand w,rs vr'rtir tic airrrvang van cle kanaalwcrkcn 1901-1908. 'lircn cl,rrr rlc,,Nicuwc SlLris" (nu oude zccsluis) was voltooid, was ttt.tiltltr

tl'..1 \L,\LIIII,Ix.

/rnl.r, tt/'sll'.r'r

nl)rrl Itxir

rÍ ..s.-:--a ::--:;

t -é

tll

ïf

--**i;

I-

_l Th

f" I

w;rl!r 5r.rta \

z.anJla9

6 0è

-t \ wr'si.

o-r-a-.

;lil. ,i

§E

. ,t t

tlal

ó"

À)

NleuP w. s r.n r,

,lil

zo o

-t

e'J c ,fl. a,

Íl

<lt

1."

F 2

tt it 'r

í o! g o .

,0!o

-t

'.'7

i-s

t. t.

-l it

t s ut o t

l8 I

;l-l

\\:

,{:

íi,

polóer

'-l'1

I= à9l.,!.aln.»ttt A\

5g<

t I

r r ; 51}l .

I i

t a Schàal

ffixx,

. a a.

i a c.

Ii-H :i. tt

.? e.

o o

(J I

o o o

Sltuatb versterkt T

ï€srce sct.-.(o§

a.§

"*, f: \.

WestdrnT Loopt op

zijn

eínd,.

Brug Ddn Ríbbetus opgebldzen.

7967.

sept.

1944.

Jacht ,,Alberta" Dan koníns Leopold,Il (België). -

West(Lrra met SclLepeÍLd.Uk; achter de bomen

26-9-1899

is de GrenulotLn. -

1905-

ook een nicuwc weg daarhccn aangclegd, vanaf de Rolbrug via poort en houten brug. Later na dernping van dc kleine kanaalinham bij de houten brug werd de weg om de poort cn brug heen gelcid. Nu nog evcn ver tcrug in de tijd. Yó6r 1872 vond je een brug ter hoogte van die Vlooswijkspoldcrse weg die naar Terneuzen vocrde en ongevecr ter hoogte van begin Vlooswijkstraat uitkwam.

t-.o

\X/ij als jongens spraken altijd over,,het Flodewick" (Flodewijk) als we dic straat bedocldcn. En dat was zo gek nog nict, want als je een

,,'i i

oude kaart bekijkt, waar de Vlooswijkpolder op voorkomt dan zie

je daar staan :,,Flodewijkpolder".

in 1872 de ijzeren brug gereedgckomen was verviel dus de zojuist bcdoelde brug. Ntr bemerk ik, dat ik U nog wat verschuldigd ben, nl. dc vcrkccrssituatic richting Sluiskil en Hoek na totstandkoming van de,,Nicuwe SlLris" (1901-1908). Ik wil trachten U dit duidelijk tc maken. lWant cr was ccn nieuwe kanaalarm aangelegd vanaf de Nieuwe SIuis, die samenkwam bij het oude kanaal, ter hoogtc van waar nu de T.S.M. te vinden is. l)at was dan wat men nu nog noemt het Separatiepunt. Dc vcrbinding rechtdoor langs het kanaal naar Sluiskil was dus vcrbrokcn. 'Wclnu op dit punt werd een brug aangelcgd ovcr de nicuwe kanaalarm, de Hoekse brug, dic wij de brug van Notebaart noemdcn. Notebaart was nl. in dienst van de Rijkswaterstaat en was bclast mct het bchecr over die brug. Dus richtirg Sluiskil: ecrst brug over en vcrder het kanaal volgcn; Tocn

BoDefistltk RibberisbrLg

in de takets aan bok ..Wtlcheren',

richting Hoek: brug over en rechtuit wcg naar Vulpcnbek en de Knol volgcn. Iets wat U vanaf 1968 nog doer, met dicn verstande dat er gecn Hoeksebrug meer is (die ging mei 1940 de lucht in cn wcrd niet meer hcrbouwd), maar via een van dc twee bruggen over de nieuwe zeesluis. Ziazo, h* wordt hoog

tijd na dic hele vcrkcerskwcstic tcrug te keren tot ons eigcnlijk ouderwerp,,de bruggen". Ve kome n nu wccÍ wat meer in onze tijd terug cn vóór 1930 wcrd dc rolbrug vervar)gen door een hcfbrug. Jammer genoeg is dezc om te beginncn mei 1940 opgeblazen; later weer wat herstcld, maar in septcmber I944 andcrmaal de lucht ingegaan. Nou, ik heb ver na 1944 dc brug ook dc lucht in zien gaan, maar dat ging dan op een mecr vreedz-ame manier! I)at was cind maart 1968, tocn de bok ,,\íalcheren" de brug in dc takels had. Er was vcel belangstelling en lJ mag me gcloven, bij velcn ontstond toch wel ecn ogenblik een wcemocdig gcvoel. Het betekende het afscheid van ccn pcriode, maar ook het wegvallcn van een typische sfcer dic de schecpvaartbeweging van voordicn mecbracht. §0ant laten we eens kijhcn wat daarop volgdc; ik bedoel na het wegnemcn van de brug. I)c kanaalarm wcst werd al vlug daarna volgcspotcn met grond afkomstig van de graafwerken, die werdcn uitgevoerd i.v.m. aanleg nieuwe sluis en kanaalverbrcdir.rg. I)aarbij wcrd ook clc z.g. vluchthaven voigespotcn, waardoor na aanrricuwc sluizen voor Terneuzen daar lcg ven tic Tvcg Arclse l)anr

llJ

|-rl

,fi ,

l/i)lst)rir.r W.,skrrrr h?UiIr.

t)ril

1lt,N

24-3-tg6ï

een geheel andcr beeld te voorschijn kwam. Nu noet ic, als je over zulke zaken schrijft altijd cen beetjc oppasscn, vooral als je op leeftijd

bent heb jc al gauw dc neiging die veranderingen te betrcuren. Ik vraag mc wel ecns af, hoe zou dat er hebben uitgezien als Axelse brug en de brug van Ribbens in stand warcn gcbleven cn dus de bcide kanaalarmen \West cn Oost hun functie hadden bclrouden! Laten we zcggen dat de nicuwe situatic die na de demping is ontstaan een grotc verbetering in het verkecr tot gevoig hecÍt gehacl. Nog even cen blik op de nicuw ontstane toestand. Eigcnlijk overbodig want ik heb al over dc rondweg en verbincling Axelse Dam sluizen gesproken. lVat vooral wel even mag wordcn gezegd is de goede maatrcgel die gcnomcn is zowel bij het binnenscheepvaarrverkecr als bij de nieuwe zeesluis, nl. dat je nooit of te nimmer tijdcns het schutten hoeft te wachten en wel omdat van het 2 stel bruggen altijd een voor het wegverkecr vrij blijft. Mecr wil ik over deze hcle bruggenkwestie niet meer vertellen.

\íe

gaar.r ons bezighoudcn met:

HOOFDSTUK IV

HET §flESTELIJK BOL§7ERK

Westel\jk BolllJerk (gezien aa1t.aÍ zeed,ijk) nog in oolle gtorie.

1!t)0.

Voor een goed begrip breng ik evcn in herinncring het vcrloop val de vesting vanaf Axelse brug tot kort bij de brug van Ribbens. U hcrinnert zich ook dc ijzeren brug tot 1894. 'Welnu, in onze gedachten steken we op dit punt de brug over en komen dan terecht bi.i de ,,Sasse Poorr". §íe volgen Bastionsgewijzc (Bastion VIII) de vestingwal tot bij de plaats waar cens de rolbrug heeft gelegen. Daar begon verder Bastion IX. Alwecr de wallen verdcr volgend komcn we dan terccht bij de Yy'estbccr. Dat was de afsluitiug van dc vestinggracht, die, dat begrijpt U, de beidc Bastions in hun verloop volgdcn. Je stond dar.r op bet punt kort bij het z.g. ,,Hoge Brugje" dat aan de noordzijde van de westsluis was gelegcn. Het laatste stuk van Bastion IX had in de volksmond de naam gekregen van ,,Luie

Dickie". \íant van dat gcdeelte van de wal was zo'n 200

meter

toegankelijk voor het publick. Een bepaal deel van dat publiek en dat waren dan veclal ouderen maakten op mooie zomerdagcn gebruik van deze gelegenheid wat uit te kijken over de Schelde en als het zo uirkwam daar in het gras een tukje te doen. Terneuzenaren zullen wetcn, dat we hier spreken over de noordzijde van de vesting. Verderop gaanr{e via het,,Luie Diekje" dus even terug in wcstelijke richting stonden daar op de hoek van Bastion IX nog tot 1914-1918 een twectal kanonnen opgesteld. Dat was een zware kustbarterij van 24 cm. Dic stukken zijn in 1886 overgebracht van l)en Heldcr naar Terneuzen, Als ik U nu vertel dat aan de ovcrzijdc van de Scheldc (noordzijde dus) in Ellewoutsdi.jk een fort l:rg dan bcgrijpt U tlat dc vaàrt op de Schelde in tijd van oorl<.,g )o

-,.r " Si

hier volledig kon wordcn geblokkeerd. Zovcr is hct niet gckomcn, maa. o\icr cen mccr yrcdelievend sebruik van dcze vuurmondcn kan ik U nog rvcl war vertellen. [)et w.rs tcr crc vln dc seboorre vaD Prinscs Juliara op 30 april

190q. Wc btrften nrear d.rt we garnizocnsplaats tvarcn en mcn boycndien nog bcschiktc or.cr 2 kanonnen. Dic dag, ik hcrinncr me clat nog lcvcnclig, stonclcn wij snorapcn) rerrridden vau ccll lirotc ntenigrc in dc buurt van hct,,Hoge brugjc" cn ,,dc Stille 5 minuren" tc wachten tot de 5l saluutschotcn ter erc van die gcboortc zouden wordcrl

telost.

rVc vonden hct tocn wel jammcr dat hct ccn Prinsesje was; de gcboortc yan ccn Prins zou ons 1Ol-schorcn hebbcn opgclcvcrcll Dat rveet ik nel, dat het cen koudc vochtigc dag was en dat een stricmcnde noordcnwind met z.g. ,,Noordsc clrift" (zo wcrd ecn koudc motrcgen uit het noordcn roen (enoer)rll) het vcrblijf aldaar cr nict aanscl)amer op mlakte. Tcrzijdc'; ,,Noorderstof dè korr mooi weer of", zcg[len zc in Yerseke! 't Zal rvel waar zijn, maar ik hcrinner me dirt alth:rns bij clic gclcgcnhcid niet! Dat lratste had nou helcmaal nicts nrct hc't Westelilk bolrvcrk tc makcn maar ja, af cn toc'en tlitmaal tcrwillc van tle ,,slcchtwecrkijkcrs" kun jc zo'n zijsproneetjc van mij wcl vcrwrclrtenl Goecl, nou evcn ovcr dic Vcstbeer: daar )ag een brug overhcen, waarmce jc tle wcstpicr kon bcrciken, maar dltr wist U mecn ik al. Er wls ook in dic stencnbeer onderaan cen mogelijkhcid ovcrtol)ig water van dc vestc bij cb in dc haven tc lozcn. Enigc tocvocr van water, n.raar dat wcrd beöindigd na volrooiing van dc kanaalwerken 1901-1908 kon plaats vinden via de lciding die van Sas van Gcrrt via Sluiskil na:rr TerneuzcÍl was aangclc*d. Na 1908 krecg die omgclegclc leicling ecn Lritmonding in de z.g. Nicuwe havcn. Iíaar prc, cics, dat hoop ik U straks te vcrtcllen. Vat zich binnen de beiclc Bastions VIII cn IX bcvond wil ik ook noEi cven toclichten. Om te bcginnen dc Sasscpoort, claar vl,rk vóór binncn dc vesting srond ccn wachthuis. 'Wat naar achteren vond U een tamelijk síroot kruitmagazijn, dat latcr nog ti.jdeliik dicnst hceft gedaan als onderkomen voor dc padvinders. Dat cl;rn wat betrcft Bastion VIII. \(aar Bastion IX begon lag dc z.g. \Waterpoort, ccn soort van uirvalspoort dus. Hicr werd later door clc firma Ribbens gcbrr-rik van gcmaakt als olie-ogrslagplaats. Dan de 2 kanonnen op de §/cst-noord hoek cn bijna vl..rk daarachter, bcneclcndijks dus lau ccn bomvrije bergpla.rts voor krLril enz. Dc wallen waar ik U nu hcb hccngevocrd warcn in rrijn jonge jarcn beplant mct geboonrte, nrccst olmcn cn tor irl de 60-er jarcn is clat zo gcb)even. lWaar Bastions zijrr vindt n.ren ook Ravclijnen, zodar aan de overz-ijdc van cle vestinggracht, dic, dat bcgrijpr U het vcrloop van de wallcn .,,olgdc lagen daar Ravelijk VIll en TX. Ook om de Rave)ijncn rrof n1en ccn vcstingsgracht a.tn, m.1ar wel snraller als clc ,,vcstc". Iu dc 22

Waid.elpolk Westeltjlt Bol..rerk

\'olksrnon(l §'er(l (l.rt l(.rvclijr ,,lrct cil.rrr,lj, " gtrrrrnrri. l).t,tr hortrlcrt l.ltcr virl ccn tl.rrrr, rlc kt:ctjes v.rrr l)iclcrrr.rrr ()P gr,l7(r rrr sehriL niet nroclrtcrr wij lls tlc bccstjc,i cl.lcrr \\'.lr..n, ()l) ,,'ottb.rlllrr.'l'c - van dc ,,gr,rmofoonplatcn" clic .lc bccstrrr h,rrl.lcn gctl,. pomidden neerd! Maar wc waren in die dagcrr rrict zo kicskcurig wat,,sport-

velden" betreft! Om nu nog even dezc ztjde van dc vcsting voor IJ bcgrijpclijk tc maken en dan ga ik niet verder terug dan tot 1908: vanaf de rWestbeer had de zccdijk (Scheldedijk) hetzelfde verloop als dc vestinggrachten en kon men langs de beide loodsenwachten (NederlandBelgië) die daar inmiddels waren verrez-en en verder via een smal klinkerpad langs de nieuwe havcn de ,,Nieuwe sluis" bereiken en dan weer terug door de Sassepoort ecn aardig rondje wandelen. Gaande in de richting van de nicuwe sltris vond je links van dat klirrkerpadjc hct eerste voetbalveld van Terneuzen, waar clc voetl:alclub ,,Hercules" haar aktiviteiten tcn toon spreidde, ïen paar namen van de toen jeugdige spelers wil ik noemen, o.a.: Izak val dc Sande, Dolf de Patrw cn Izak van Dijke. Na 1914 werd het voetbalveld herschapen in bouwlaud i.v.m, de toenemende levcnsmiddelenschaarste.

Ik heb nu, naar ik hoop de oude toestand zodanig voor u beschreven dat ook de niet-rasecht Terneuzenaren z-ich er een voorstelling van zullen kunncn maken. En dan wil ik nu over gaan naar het volgende deel van c{eze,,wijk" en wel:

Verd.u níng W. Boluerk; hiet kornt ha»en bin1/,enscheepva.Lrt. -

HOOFDSTUK V

§(/AT ER VAN HET §TESTELIJK BOL§íERK OVERBLEEF

Om het in ccn paar woorden te zegg€n: bitter weinig! Althans weinig herkensbaars. Het wordt zelfs voor dc doorgcwinterde Terneuzenarcn al moeilijk nu nog cnkele punten aan tc wijzen waar eens oude vertrouwde stukjcs van dat bolwerk warcn te vinden. Als ik U op dit punt nog even helpcn mag en U graag z.ou weten, waar de Sassepoort heeft gestaan, altlrans als U voor zulk een herinnering belangstelling mocht hebben, volg me dan even. Uitgaande van het postkantoor gaan we de rondweg op richting bruggen. \íe kiezcn de weg naar de noordelijkc brug van de bir.rnenschecpvaartsluis. Op het punt dat LJ daartoe op de rondweg rechtsaf slaat, ziet U aan Uw rcchterhand een bazalten glooiing en dat is dc plaars waar cenmaal de oudc poort stond. Als U omkijkt in de richting van de stad ziet U de Jozinastraat, veor zover de flink opgcgrocide bonren aan de vroegere Sclrependijk dat niet bcletten. De glooiing zelf, die de oostelijke wand van de binnenschccpvaarrhaven vormr is eigenlijk het verloop van dc vroegere weg brug van Ribbens oude poort.

Wofiin1 sluislneester ; lresteltk boluJerk Derdllí1Lt. -

1961.

1961-

Vorrr hct olcriq.' is lrijwtl lrcr Iclrclc \\,cstclijl( lx,lrr',r'1, v.,r',lrv.rr,.rt in clc bitrrcrrschccpv.l.lr(ll:rvcn. l).rt ,rllts lrcclt ,, iclr loItlrrli.hcrr irr rlc jarcn 1961 1968- ln 1961 vontl rlc rl[rr'.r.rh v.rl (lc p(x)rt plrr.rts; wrrt later werd het grote kruitn.ragazijn rcsloopt. Niruurlijl< gl ik U nict vervelen met hct opnoemen van alle onclcrdclcn, clic óI wcrdcn l{c sloopt óf afgegraven óf weggebaggerd werden. lVel kan ik U vertellen dat ik in deze periode zoveel mogelijk (periodiek dan) dia's heb gemaakt van al hetgeen gedoemd was te verdwijnen, maar ook van het nieuwe dat tc voorschijn kwam. Het is nict mogelijk dat alles voor U in deze beschrijving aanschouweliik te makcnJ maar in icdcr geval is bij mekaar heel wat vastgelcgd, waar U, wie vr'eet wanneer, ooit eens kennis nee zult kunnen maken. Nu ben ik met mijn beschrijving van de veranderde toestand vrijwel onmiddcllijk in de 60-er jaren beland, eigenlijk wel, omdat tot 1960 betrekkelijk weinig veranderingen in clat Vestelijk Bolwerk plaats vonden.

Zeker, U weet het al, de sluiswerken 1901-1908 hadden tot gevolg dat de oude kanaalweg richting Sluiskil wcrd onderbroken. Verdcr wcrd een weg om de Poort heen geleid; ook dat weet U en Poort en Brug werden aan het verkeer or.rttrokken, Geleidelijk aan werd het §festelijk Bolwerk tot een wandelpark verheven, waar velen toch wel van hebben genoten. Maar voor het overige duurde het toch tot 1960 dat dit typisch stukje Terneuzen yerdween. Kijken we nu nog even naar de noordzi.jde van de vesting. De 2 kanonnen waren al lang opgeruimd, Terneuzen was allang geen vesting meer. De \íestbeer zou aan de beurt komen gesloopt te worden. Dat doet me nog even terugdenken aan de jaren 1914-1918- Men had al dadelilk na 4 augLrstus 1914 de bovenbouw(brug) over dc -Westbeer afgebroken. Aan de binnenzijde (zijde veste) van de \flestbeer was door middei van ladders en loopgangen van planlien een mogelijkheid gemaakt om de zeedijk en de pier te bereiken, dat was voor de loodsen o.a. cen groot gemak. Anderen maakten ook wel eens van deze mogelijkheid gebrr"rik en daar behoorde ik ooh toe! Heel wat keerrjes heb il< dat niet helemaal ongevaarlijk oversreekje in de donker gemaakt. En ik was niet alleen, als U dat soms denkt! Maar kom, ook dat is verleden tijd! Ik vertelde U zo straks over de rondwandeling \íestbccr Zeedíjk - \i elnu, Nieuwesluis en terug brug van Ribbens. -daarLoodsenwacht kwam een eind aan toen de zeedijk ongeveer ter hoogte van het vroegere,,eilandjc" werd doorgegraven, beter gezegd doorgebaggerd. Daar ter plaatse kwam de oostelijke pier van de binnenscheepvaarthaven te liggen en ontstond natuurlijk ook de havenir.rgang. U weet ook, dat de loodsenwacht nu is verdwenen en ondergebracht in hct nieuwe Havenkantoor staande bij de nieuwe sluizen. Tot zover dan het een en ander over de veranderingen die het \(este-

lijk Bolwerk moest ondcrgaan. Ik zal de vraag niet stellen of we er nu op voor- of op achteruit gegaan. Dergelijke vragen 26

BotLrD

,,Nieutl,e Sluis"

oud,e

eeeslu'is). 2-7

1903-

zijn

zijn doelioos! Weg i,aM gereedgekomen ,,Níe1.tue

Sluis". na

1908-

Vc strrppcn irI

r,.rtt

tlit ondcrwcrP crr wc

zrrllr''rr orrs grrrrrr bczig hou<lcn

lCI

HOOFDSTUK VI DE NIETI§TE SLUIS (de oudc zeesluis)

De nieuwe sltris, die nu betcr de,,oude sluis" zou kunnen worden genoemd, dat is dan de zeesluis die na 19 december 1968 voorlopig buiten gebruik is gesteld. Ja, wij ouderen zullen die woorden,,Nieuwe Sluis" wel blijven gebruiken, maar lJ weet, er is daar in dc buurt het een en ander gebeurd. Daar zal ik nu nict direct op ingaan, dat komt later wel. \We gaan ons eersr bezighouden, mer war russen 1901-1908 alzo heeft plaats gcvonden inzake sluisbouw enz. Gent zat weer eens aan te dringcn op karaalverbetering en op de bouw van een nieuwe grotere sluis. Nattrurlijk vereisen zulkc zaken vooraf besprekingefl tussen de beide regeringen. Het is voor ons van

ï",í

geen belang daar verder aandacht aan te schenken.

Vat ons wel mag interesseren is de uitvoering van de werken, die Terneuzen ccn geheel ander gezicht gaan gcven, wanneer alles ecnmaal voltooid zal zíjn- De stille Vlooswijkpolder zal het toncel worden van ingrijpende veranderingen. In 1901 wordt begonnen aan de bouw van de zeesluis. Vanneer U een foto van de bouwput, gcnomen in dat jaar beziet, dan valt dadelijk op dat men ook op deze plaats op overblijfselen is gcstuit van

Schaatsen op

het ,.DÍoogd,okje" bi:) Ntel/../)e sluis. -

wat wij 60 jaar latcr,,het verzonken bos" zullen noemen. Alleen al in deze bouwput zijn destijds 6000 m3 veen cn hout uitgegravcn. Men heeft daar toen niet de aandacht aan bcsteed, zoals in 1960 en later. óf de wctcnschap was nog niet zover,6f dc belangstelling ontbrak. Met dat graven was men toch al verdcr gekomen dan in 1825/

1827, toen het kanaal Gent-Terneuzen werd aangelegd en alle qrondwerk nog rnet schop en kruiwagen moest plaatsvinden. Men had en dat bleek voor vele nieuwsgicrigen een grote attractie een graafmachine een zg. ,,Excavateur" dic de weidse -naam kreeg toebedeeldopgesteld, van ,,IJzerenman". Mcer ga ik daar niet over vertellen, want in ,,Een Kwarteeuw Terneuzcn" vindt U het hele verhaal in geuren en kleuren. Vat ik mij nog goed herinner, dat is het smalle nooddijkje dat ongeveer ter hoogte van de later tc bouwen Loodsenwacht nog enkele jaren verbinding mogelijk maakte met dc zcediik van de NieuwNeuzenpolder. Aan de binncnzijde van dat dijkje waren tal van kleine houten kcten opgebouwd, waar veel wcrklieden van elders gekomen, verblijf hielden. Vóór dat dijkje lag dus het gebied waar de haveningang zou komen. Ik herinner me ook het moment v/aarop de werkzaamheden aan de haven en sluis zover waren gevorderd dat het dijkje, nadat alle keten waren afgebroken, vanaf de buitenzijde 2A

Ni€1rr,e slris nos

ín

bt2d,ri.j|.

- april

1968.

1920.

wcrLi (loo rgcL):ri"g( Í(1 . l),rr rr)r(l l)l.l.lrs r)l) volgrlc tlc vertlcre uittlicping v,rn tlc hlvcrr.

fll

rrr,r,rrt l')0i^i. l),r,rro1r

Kortom, cJaar vicl in dic rlagcn hccl wet Lc bcliijlicn. Zo hclinncr iL ih naahtc als 8 oI 9 jrri*c jongcn nret mijn pa cn ecn oom. \We liepen roen langs ccn brede uitgraving, dic eens,,hct nicuwc kanaal" zou worden genoemd. Dat stuk liep, dat begri.jpt U wel vanaf het zuidclijk deel van de sluis tot waar latcr de Hoekse brug zou worden gebouwd. Het punt waar die brug werd ge):ouwd kennen we nu als her ,,Separatiepunt". Immers, de schepen, straks komende vanuit de Nieuwe sluis moesten via dat nieuwe stuk op hct oudc kanaal worden gebracht. Daarmee, dat zult U ook begrijpen, was de rechtstreeksc wcgverbinding Terneuzen Sluiskil ook onderbroken. Vandaar die brug. Voor wie uog wel wat onduidelijks in de beschrijving zou liggcn, het Separatiepunt is de plaats waar nu me ook nog een wandeling dic

de Terneuzense Scheepsbouw

Mij.

is gevestigd.

Al mct al ben ik wel ccn bectje van mijn wandeling afgedwaaldl \(at ik ook nie! vcrgeren ben is l-rer ontdekken van ecn aantal wateraders die door de diepe uitgraving waren doorgesnedcn, zodat mer

pompen moest woÍden gewerkt om de zaak voorlopig droog te houdeu. Je kon tocn nog rondwandclen aan dar eind, waar Iarcr de brug zou komer.r. Ik weet wel dit daar een opzichtcr bii de werken, een ,ekere

mijnheer Stuurman s/ooncle. En als het LI intercssecrr zijn knappe dochtcr Bcrtha was vriendirr nrcr mljn zu,,ter. Je wandelde dan terug in de richting Terneuzen langs hct kanaal. Een 6001700 meter vóór de brug ran Ribbens srond toen een rameiijk groot gebouw, dat diende als kantoorruimte van een Belgische aannemer Medaets, naar ik meen afkomstig yan Zelzate. Daarnaast was op een hoge houten stellir.rg cen installatie aangebracht voor de warervoorziening. Dat ding, in de winter omwikkeld met hooi en stro te€ien bevriezing, is op 23 januari (het jaar wect ik niet meer) maar die datum was mijr.r moeder jarig (vandaar!) in brand gcraakt. Dat weet ik wel, dat het blussen bij harde yorsr een koude beweging was, waarbij zich bij ,,een paar Hoge Pieten" bij de brandweer bevriezingsverschijnselen voordeden. Vraag me niet wat voor soort verschijnselen en bij wie, vrant dat zeg ik toch nict (maar ik weet her wel!). Keren we weer terug naar de sluis. De bcdicning van bruggen en sluis zou d.m.v. elehtriciteit geschieden. Lr werd dus een elcktrische centrale (rijkscentrale) gebouwd nret daarbii woningen voor het bediencnd pcrsonccl. Natuurlijk verrczcn bij de sluis ook dienstwoningcrl voor hct pcrsoncel van de rijkswaterstaat. Dan zou het kanaal, zowel op Ncderlands als op Bclgisch gcbied verlicht worden, zodat vaart des nachts ook mogelijk was. Een en ander, wat de elektriciteit betreft werd in 1910 vohooid. De ot'liciële opening vond plaats op 16 oktober 1910. Voordien cchter waren al schepen, o.a. op 6 oktober 1908 door de sluis gepassecrd, o.a. het 30

lllitr,

rt,r,rrrrrclril, ( )rrscl, nret [,, rt, rrrrttrng ( ictr( r,oot' .It Iilrrrl .|oIrrr. l). llcst. lrcrr pir.rl rl,rgcrr l,rtcr op 8 ol<tobcr 1908 wcrd het cerste Ncclerlandse stoonrschip, de,,lrljs:rbcth" van clc rcclerij van Bram Lensen te Ter ncuT-clr opgcschut, clitmaal met llestemming aan een det loskaden te Tcrncuzen. Alvorcns dit deel af te sluiten wil ik rrachten het bccld rondom deze sluis en later voor lJ te schetscn; hct ouclc bccld dus, dat nu totaal is verdwenen. Uitgaande van de brug van Ribbens volgen rvc de weg om de Sasse Poort en de houtcn brug heen, die daar met een rechtse bocht overg.ret in ecn nicuwe ramelijk brcde weg, die naar de brug vocrt die ovcr het lroordclijk gedeelte van dc nieuwe sluis is gebouwd. Bij hct zuideinde van de sluis is overgang slechts mogelijk via het smalle p.rJ over de sluisdeurcn. Natuurlijk, tijdens het schutten moest je wel cens voor de brug wachten. Je kon in dat geval doorrijden naar de Hoekse brug, maar de kans dat die gelijktijdig was opengedraaid was dan wel groot.

Even voor het bereiken van die brug had je aan de linkerhand de dienstwor.ringen var het havenpersoneel, dan de rijkscentrale cn de clienstwoningen van het personcel dat hierbij wcrkzaam \vas. Even voorbij dc bibouwing lag een kleine brug met links het z.g.,,droogdokjc". Dat dicndc om c'cnruclc hcrsrelling arn sluisdcuren uit te loeren. In dat g.val Iiet men hct dokje vol water lopen en konden de deuren worden binnengevaren, l-ater, in de 30-er jarcn is naast dat dokje nog een zwembad opgericht. \íe hebben er 's winters nog

wel eens geschaatst ook. Dc weg vàorbij die brug liep door t:t cle Hoekse brug, die overigens ook te bereiken viel als jc voorbij dc Sassepoott rcchtdoor het kanaal volgde.

Nou keer ik met U toch nog even terug naar dc brug over de nicuwc.ltri. orrr U duidelijk re makcn op welke wijzc ie hicr richting

Hoek, Sluiskil enz. kon uitgaan. Eenmaal de brug over kon jc rechtsaf de Nieuw Neuzenpolder en het Boerengat bereiken (dar alles is in de nieuwe havcn 1960-1968 vcrdwenen). Links afslaand over de brug kon je de weg iangs het nieuwe kanaal volgen en wanneer je al vluf rechtsaf sloeg ging je de Vlooswijkpolder in, richting Bocrengat. Bleèf je het kanaal volgen, dan kwam je dus in Sluiskil terecht. En ik heb at verreld, dat ter hoogte van dc Hoekse brug een rechtse

af')ag wa' nrar \WulpenLr.k cnz. Ik hóop nu het beeLd voor lJ wat duidelijkcr te hebben gemaakt en dat is dan in hoofdzaak voor de jongeren en voor dcgencn die later in Terneuz.'n zijn komcn wonetr. Ik zou nict graag beweren, hiermee alles te hebben gezegd, wat er over dcze weiken (1901-1908) te zeggen viel. Veel ooh daarover heb ik reeds eerder gepubliccerd en lJ weet nu waar lJ dat vinden kan. Maar één ding moet ik er toch nog aan toeYoegen en dat is een uitspraak van de Belgische regering nei 1902 te Gent. 31

l)c IlclLlisLlr, raSrr'iril \\,1\ ltlrn \,ur rrr(nrlll tl.tt tlt li:tn.t.rlvtrLretcrrn*en cn (lc nicuwc s]uis lr,'le rnerrzcn nu wcl voor :rltijcl voldoende zourlcr blijli.cn! Vcrgcct hct nriarl l)cr1li mairr a:1n 1960 1968, hct hooi'c{stuli dar rr r.r volqt.

I IOOFDSTT]K VTT

DE SLUIZENBOU§(/ EN DÈ KANAAIVIRBREDING 1960- I968 -We

ga:rn nr.r resenover het ,,oude" dat U zojuist hcbt gclczcn het ,,nieuwe" stellen. In de tusser.rliggcndc jaren 1910-1960 kun je eigenlijh nict vatr ingrijpcndc vcranderinsen spreken. Maar dan komen na vooreIg:r:nde langc besprckingcn N cderland-België cn natuurlijk op veízoek van Gent,-le plannen tot uitvoering, clie zullen leiden tot een gehcel ander beeld van de ,,Nieuwe sluis" en omgcving. Nlr was ik sedert maarr 1960 r.eer woonachtig in Tcrneuzen n: een 11 jariq

vcrblijf tc Flulst cn tocn ik nrijn functie neerlcgdc' op 1 december 1961 had ik ailc gelcgenhcicl dc nicuwe werken re volgcn, d.w.z{otc,grafisch Í,art het aantal dia's dat ik th 1968 heb gemaakt zijn nict in 10 tallen, cerder in 100 talien uit te clmkken. NatuurJijk kan ik die niet a1le voor U te voorschijn tovcrcn; zij zijn ook niet alle cven intercssant, maar vormen bij elkaar wel cen documentatie. Wat warcn nu dc bccloelingcn van al deze werken? De meesten rran U die dit |ezet zal dat wel bekend zijn, maar wat wctcn de jongcren J.r.rr rroq rarr? ZcLcr als 'rc straks J5 jaar rcrdcr zijrr. I)aarom wi] ik dc moeitc ncnren dit nog eens samen te vatten. De,,Nieuwe sluis" (oude!) kon zeeschepen tot 10.000 ton hct kanaal

BoLtuput binnenscheeptaurtsllLís ( tLc]lter Rijksce i.tïdle)- a .g.

1963

opschuttcn; Gcnt vrocg hct opvaren van het kanaal voor schepen met een toturertlaat var-r 50.000 moeelijh tc maken, Wat nu dc binncn scheepvaart bctrof, hicrvoor wertl tegelijk cen oplossing gevonden. Dc Oostkolk cn clc \[estkolk nocstcn verdwijnen en daarvoor in de plaats kr,:rm dal de lietLwe binnenschccpvaartsluis en haven. D:rt bracht trree, dat de kanaalarm-oost zoLL wordcn opÍjespoten van, af de Àxelsebrug tot cn met de Oostkolk (dat laatstc is later min of rneer herzicn). Dc karaalarm-west zou ror aa:r dc jachtschccpslvcrf Vcrmculcn worcicll vol€iespoten en dc r'luchthaven, dat spreekt varzclf zou ook aan de beurt komen. 'Vaar irom jc aan al die groucl? f)at was niet moci)ijhl Massa's grond

vrij bij het uitgrar.en vair bolrwpurtcn, zowel voor de ]:in, nenvailrt als voor de zecsluis. Daarbij en dat was niet mis kwan nog- dc aerleg van clc havcn voor cle binn enscheep v aar t, waarlMestelijk gehele eigenlijk het door Bolwerk werd opgeslokt. I)at alles ging via pijpleidirger en wat de technische uitvoering be !Ícft rehen ik het niet tor mijn taak en bevoegdheid daarop diepcr ln te gaan. kwamen

Verduijnins W. Bolrr,erk : lli.er is

rL..

haren Bnnensch eeptuttrL )uLi

191j7

\\r( (l.ur,lllrrc(,rst tlc bLrtrrvPrrrtcrr zierr vc.r'sclrijncnl tlic L)irrrcnsclrccpv,rlr-tslrris .rchtcr dc lijlisccrrtralc, dic voor dc zccslLris tc rcl(cncn vlrnll clc hooftlwcg :rfsleg kanaal \X/ulpenbck (zuid) tot aaÍr dc tocn nog bcstaande weg ,,Nieuwc sluis" Vloos',vijkpolcler (noord). Àl war cr aan bcbouwing iJesrond in dc-bouwput zccsluis wcrd onteigend en verdween. De oude, zo bekende boerderij van Rcinicr Schcclc (aan de wcg,,Nieuwe sluis - Vlooswijkpolder). Het Piermansdijkjc, bcLcnd bij dc ouclc Tcrncuzenaren, de Noordpoldcr, dc boerderij de Jonge (eertijds Heine Volfcrt) viclcn in dc havenuitbreiding en niet te vergeten ,,'t (h)uusje van Been". IrcLrlren

!(x)Í dc

Been was een vroegere lichtwachter; in die lichtwachterswoning woondc het laatst Sam Mielen. Misschien dat die opsomming van nauten dc jongcren niets zeBr, maar de oudcren zullen dit naar ik meen wel op prijs stellcn. Nou ga ik natuurlijk op al die werkzaamheden gedurcnde de jaren

196a-§68 niet te diep in. Het gaat er maar om, voor U straks

cefl becld van de nieuwe toestand re schetsen.

Sasse

Poort werd

1961 opgcruimd. Het opspuitcn van de

wesrclijl(c kanaalarm vond in 1968 plaats, na het wegnemen van de bovenbouw van de brug. \(at daar verder aan de §íestkolk verdween

dat weet U al. U kent wcl dc Schepcndrjh;

dc groene vlakte tussen Schependijk en de hoofdverkeersweg \vas eens de westelijke kanaalarm. Ovcr de vluchthavcn, nu volgespoten loopt de verbindingsweg Axelse Dam bruggen binnenschecpvaartsluis. Naar l,erkiezing en ook rekenilg-houdencle met het openstaaD van één van de bruggcn komt U via de verkeerswcg bij de zeesluis. Passeert f-I, alweer naar verkiezing een van de bruggen over de zeesluis dan hocf ik U verder niet meer te vertellen op welke rvijze U óf richting Sluiskil óf richtir.rg Hoek ku,.rt nemen. Nu moet ik toch nog op cel-t wegje wijzen, waarmee U wat vlugger de DOlV-fabriekcn kunt bereiken. Als U de 2c brug over de zeesluis bent gepasscerd vindt U bijna dadclijk rechts dir wegje (ccnrichringsverheer!) En waarom maak ik U hierop attent, \{cl, als U op dar wcgic bij een prurt bcnt gekomen waar L, even linhs cn d:rclelijk daarop rechts afslaat om de DOV te bereiken (H. I)ow weg) dan staat U op een punt waar eens de weg ,,Nieuwe sluis" Vlooswijk-

Bou,) bínnenscheepuoar.rs]1ris.

- aus.

1965.

poldcrscweg aansloot op de wcg naar hct Boerengat.- U bent dan tevens vri.jwel op het pulrt waar eens het Piermansdijkje begon.'t Is maar een kleine aanwijzing, maar dat mag tocb nict gchccl en al

worden vcrgeten! Ik hoop dat dit nieuwe beeld, dat de meesÍen van U wel kennen, voldocnde is bclicht. U weet her, de Loodsenwacht is verdwenen, maar verschenen is het Flavengebouw. Vat het verkeer betreft hebbcn wc vecl gcwonncn, maar anderzijds is veel van het oude vcrtrouwde verloren gegaan. Dc,,Nicuwc sluis" na 1908 was vooral op zondag, als het tijdens de daguren schutten was een grote attractic, Jc mocht toen nog op 34

le nlsclLuttirLg íloor

bi nnenLo«

sl'111s.

25-J-1968.

hct sluistcrreirr horrrcrr cr korr rle zccschcpcn varr kortbij lrcwondcrcn. l)lt is voorbij! Zowcl rlc binncnschccpvlartsluis als dc zeesluis is

voor het pr.rblick afgcslotcn. Misschicn ccn gocde veiligheidsmaatregel, maar de lol is er af! Vellicht onnodig nog te vertellen dat bij de sluis van 1908 de woningen, zowel van sluispersoneel, als van het personeel van de rijkscentrale en de centrale zelf alle zi.jn opgeruimd. En waar kunnen we nu beter mee besluiten dan met de officiële opening van de zeesluis en die voor de binnenvaart. De opening van deze Iaatste sluis vond plaats op 25 maart 1968, 's middags om kwaÍt over drie, maar zonder veel tam-tam. De opening van de zeesluis daarentegen op 19 december 1968 om 12 uur op dc middag was een feestelijk gebeuren. Koningin Ju)iana, Koning Boudcwi.jn en natuurJijk enkcle ministcrs waren aanwezr'g. Naruurlijk ook tal van officiële personen die bij de werken betrokken waren geweest en zo meer. Laat ik daar nou ook hebben mogen staan, ik bedoel vlak bij het bedieningshuis van het zuidelijk sluiseinde! Nou, dat had me moeite genoeg gekost! De B.V.D. (binnenIandse veiligheidsdienst) moest er aan te pas komen; die zag me zeker voor een soort van samenzweerder àan, maar dank zij de toenmalige Inspecteur van Polide kreeg ik toch toestemming. De schoolkinderen waren ook aanwezig, maar die hebben van het hele gebeuren weinig kunnen zien omdat ze aan de overkant op een flinke afstand waren opgesteld. En als U nu de afloop van de plechtighcid

wil weten: om 5 voor 12 gaan de gekroonde hoofden met de andere aanwezigen naar het bedieningshuis. Om 12 uur drukken beiden op een knop; Juliana laat de bnrg omhoog gaan; Boudewijn opent de sluisdeuren. De sirenes op dc schepen loeien, de vele fotografen (pers) stormden als een waterval op het bedieningshuisje af, waar ik rustig zittend op een paaltje enkele opnamen heb kunnen maken. Dan vertrekt het hele gezelschap per Provinciale boot, die al op het kanaal ligt naar Gcnr, waar de zaak feestelijk wordt voortgezet. In Terneuzen keert de rust weer, die overigens niet verstoord was! En zodoende, beste mcnsen verlaten we de zeesluis en gaan over naar het volgende onderwerp: HOOFDSTUK VIII

IANGS DE OUDE KANAAL\rEG NAAR SLUISKIL Als ik U op deze wandeling meeneemr dan moet ik U wel ver in de terugplaatsen. Laten wè zeggefl 1905. In ieder geval vóór de rijd waarop her Separatiepunt ontstond (zie hiervoor). Een vrij slecht onderhouden weg, beginnende dus bij de Sassepoort en doorlopend tot Slniskil en verder. le zag dar aan de overzijde van het kanaal

tijd

hct rx,g.rl betlrijvigc ,,S1.ltxrr" rttct ziin los cl ll.rtlpl.r,rtsctt, w.l.rrv;rn ,,lllililicrr llrrngar" wcl lrct tnccstc opviel. Vat vcrc{cr, tcr hoogtc van dc wat lanclwaarts liggcndc laandijk warcn grote opslagplaatscrr van hout opgcstapeld, en dat strekte zich uit tot'bijna aar ïe staalfabriek (op die fabriek kom ik veel later terug). Dit hout, vrijwel uitsluitend aangevoerd uit de Oostzeestaten ,"r íoo. het grootste gedeelte bestemd voor \flillebroeck (België). \íe zijn nu op de Kanialweg al cen aardig cind gcvorderd, to-t onge,""r bil d" iosplaats ,,Goese Polder", wàar o.a. in de herfst- veel bieten werdcn àa.rge,roerd, die daar ook konden worden -ingeladen in het schip. Dan k-rijgen we een serie huizen, beter gezegd huisies die als verzaÀelnaam in de volksmond ,,De Kanaaldijk" werden genoemd. Daarachter langs een laag dijkje haddcn we nog een rij huisjes, bij ons oudercn bekend als ,,De Zcven (H)uusjcs". Er was aan de Kanaaldijk ook een soort van overzetveer (1e overzetveer), waardoor om van of naar de Baandijk te gaan je de hele omwcg via Terneuzcn niet hoefde te maken. F,en paar kilometer verder, tegenorrer de Blikstraat (oostziide kanaal) was een tweede ove-rzetvcir. Dat werd onderhouden door Eeckhout die daar ook een cafeetje had. Ook hier was een stortplaats voor de suikerbieten, die daar dan tot de huizenrij ook weer in het schip geladln werden. Je kreeg dan '\íat je er wel vond, waar Sluiskil begon veàer geen bebouwing meei' dat waren notenLo-en, waàr we in september nogal eens probeerden wat af te knuppelen. Maar je moest wel oppassen wanr de politieman te Sluiski[ (heette hij niet Meulbroek?) zat ons menigmaal achter de vodden! Stuiskil zelf was niet erg uitgebreid. Behalve de Kanaalweg had je de Picrssenspolderweg en eett paar kleine straaties. Àan de Kanaalweg stond o,a. een kèrkjc en een openbare school. Van hoofdonderwijïer Risseeuw heb ik'later op de normaalschool te Axel nog les clc z,g.

gehad.

bij de bruggen, want je had er later twee; ook een voor de spoorweg Gent -"-Terneuzen, hct cafó van de Krijger

Bekend was kort

(Kriegertjei en Fais. Dan vond je op Sluiskil een groot bouwwerk met de R.K. kerk, dat was het Capuciinerklooster. 'We mogen ook de molen van Lijbaart niet vergctcn, al is dic hclaas opgcruimd. En het is juist over die opruiming dat ik U heb meegenóàe.r latrgs het kanaal naar Sluiskil. Straks gaan we dat eens nader bekijkcn. Ik heb U over de kanaalwerken 1901-1908 al het ecn en ander verteld en ook Sltriskil was daar ten nauwste bij betrokken, ook voorbij Sluiskil. Behalve verdieping van het kanaal werd ook een nieuwe arm gegraven, oostelijk àm het oude kanaal heen (daar vindt je nu het z.g. industrie-eiland). Mede tengevolge van die nieuwe arm or!-de stond Axelse Vlaktc, waarover ik niet verder doorga met vertellen. \?'at voor Sluiskil later wel gunstig was, was de vestiging van eerst de Carbinisation in 1911 en wat Éter de l'Azote Dat laatste is nu de N.S.M. (Ned. Stikstof Mij.) geworden.

l..ttcrr st nu ('(r)\ ll.lilrr kijkcn r'.rr r',u,t' v.r.trt,lct'itrqctt cr hclrlrctt Plrr.rts gr.'vorrtlcrt .tr rl,t.trortt nr.rlicrr wij:

HOOÍrI)S1'UI( IX DEZELFDE \TANDELING MAAR NU

1975

Vanzclfsprekcnd ligt het zwaartepunt over wat ik U ga meedelen bij dc kanaalverbreding, uitgevoerd in de jaren 1960-1968. Maar U begrijpt dat in al die jaren daarvóór toch ook wel het een en ander aan hct oude beeld verandcrd is. U zult het met mc ccns zijn dat het nict mogelijk is alle kleinerc wijzigingen na te gaan, die zich hebben voorgcdaan. De stol zou veel te uitgebreid wordcn en ook niet meer irteressant zijn. Maar enkele opmerkelijke feitcn wil ik roch wel cvcn nader bezien. Dan nccm ik de periode 1914-1918, de eerstc wercldoorlog, die Terneuzcn als havenplaats een gcduchte knauw hccft gegeven. Voordien, c(,n jJar tevoren, om prccies te ziin op zaterdag 2 augustus 1913 brak een grote brand uit aan het ,,Spoor".

Brusje bU Gocsepolde, (oLtde toest$d) I..ltgs katool

De grote houtopslaten waar ik op wees tijdens onze eerstc wandeling gingen vrijwel geheèl in vlammen crp. Op zichzelf een ramp, maar het betekende tcvcns het eind van dc houtaanvoer. Jaren voorclien had onze stad al een grote teleurstelling mocten verwerkcn. Immers, de staalfabrick, waarvan men zich vccl voorstelde als werk-object is nimmer in bedrij{ genomen. Ik vcrmeld dat zor:,aal in één enkele zin; de details heb ik al eerder en zo volledig mogelijk beschreven

19t;2

(Kwarteeuw Terneuzen). Nu denkt U misschien dat ik door herhaalde vcrwijzing naar dit boek bezig ben reclame te maken, maar dat is niet als z-oclanig bedoeld. Ik moet er terdege voor oppassen dat ik geen plagiaat ga plegcn uir mijn eigen werk! Nu dan 1914-1918. !íe blevcn buiten de oorlog, maar België werd o.a. het slachtoffer. Natuurlijk was het op slag afgelopcn met de zeescheepvaart op het kanaal; niet alleen voor de havcn van Gent maar ook bij ons viel de drukte bijna geheel weg. En wat crg€r was, na 1918 vervielen voor onzc havcn de gunstige talieven voor het goederenvervoer op de Belgischc spoorwegen. Om nu hier niet al te lang bij stil te sraan: eigenlijk vanaf de 60-er jaren is er sprake van een goedc oplcving, dank zij ook door de aanleg van instcckhavcns, o.a. het Zevcnaardok. \(e hebben dc hoop dat die opleving blijvend zal zijn en wellicht nog gÍoter vorm zal aannerncn. Na deze zccr summiere opsomming van een paar feiten, gaan we eens kijken in hoeyerre het tijdvak 1960-1968 het beeld langs hct kanaal tot Sluiskil heeft veranderd. §íc zullen nu onze wandeling aanvangen op de plaats waar eens de Hoekse brug lag, dat is om het U goed duidelijk te maken het punt, waarop U komende van Terneuzen rechts naar Hoek kunt afbuigen. Een brced kanaal ligt voor U!

h,.

Boerderi Willem Scheele ll ngs kereal) Derduenen. aptil

t:t62.

'.iG.,

lrr tltir. tit.rgrl't.s ir,lic v,.r'lrrerling t(l st.lr)(l gcl({)nr(rr: rlc ccrsll v.rr tlc zctslrris (zrritl,.lijk rlcel) tot orrgcvccr teÍ h{x)gtc vrrr clc or.rclc stlrl-

,,Kanuald,Ak" ak ,,ZeDerL Huísjes". petd.uenen-_

- o.prit

1§62.

l:rbrich; hct nvcctle rlccl tot kort v1)(')r Sluiskil; hct dcrtic tlccl tot voorbij SluiskiI (Stroodorp). Onr tc bcginncn was dc oude Kanaalweg gcdocmd tc verdwijnen en omdat ccn nieuwc brede weg werd aangclegd, zoals U kunt weten om Sluiskil heen, mocst aan de westzijde van het kanaal heel wat worden opgeruimd. Kort samengevat vcrdwenen respectieveliik de ,,Kanaaldi.jk", de ,,Zeven Uusjes", de mooie boerderij van Villenr Schcelc, die van ,,Daantje Dees", ,,Eeckhout", de hele huizcnrij van SIuiskil, voor zover die langs het kanaal was gebouwd. En nict alleen de huizen vóór de brug (oud), maar ook de rij daar voorbij gingen voor de bijl! lVat vooral in Sluiskil niet erg op priis werd gesteld, de oude Lclybrug en de spoorbrug moesten eveneens verdwijncn, terwijl een paar kilometer noordeli.jk, dus in de richting Terneuzcn, een grote verkeersbrug (ook voor spoorwegverkeer) werd aangelegd. Zeker, Sluiskil kreeg een pracht van een stoompont maar men stond daar niet tc juichen! lVanneer jc dezc nieuwe zaken nu beziet dan kun je niet anders zeggen, dan dat ecn stel goede wegen is aangclegd. De aansluiting St. Anna (voor minder goede bekenden dus op hct kruispunt Terneuzen-Axel-Zaamslag)-nieuwe brug ik moct wel even dit zijsprongetje maken voor een goed begripis eigcnlijk bedoeld als een snelverbinding Perkpolderhaven - Breskens. Straks komt zeker een rechte verbinding Brug - Braakmanweg bij Hoek tot stand. Helaas moet ik hier toch een minder leuke opmerking maken. Als het autoverkcer daar gebruik van maakt wat het verkeer om Ter- er terdege neuzen heen wel kan verlichten dient men rekening mee te houden, dat ook het scheepvaartverkeer doorgang moet yinden. Nu ligt die brug op zodanige hoogte, dat dc meeste binnenvaartschepen onder de brug door kunnen passeren, maar dat geldt natuurlijk niet voor de zeeschepen. Er moet dtrs rekening worden gehouden met een openstaande brug en dat kan je soms een kwartier of meer kosten.

Komaan, gelrocg over die verkeersproblemen. AIs U ti.jdens de wandeling Uw oog op de oostelijke kanaaloever richt, dant kunt U zien, hoe de bedrijvigheid in onze haven is toegenomen. §íe kennen allemaal de grote silo bij het Zevenaardok; de grote vlucht ook die het bedrijf van v/h Aug. de Meijer heeft genomcn; de nieuwe insteekhavens enz. Van de oude staalfabriek is niets mecr tc bespeuren. Ik eindig met dit onderdeel en voor hen die buitcn Terneuzen woonachtig zijn hcb ik maar één goede raad; kom zelf eens kijken!

le stxk kdnaílL,€rbTedtng oanaï TerneL.eiL

- sept.

1963.

ll(x)l,l)\'ltJl\ I

)t] NIÈU\í.N[UZI]N

POLDER

§íc glan nu ccns kijkcn hoc het cr uitzag bewesten dc ,,Nieuwe Sluis"

cn nemen dirn het jaar 1908, na de totstandkoming dus van

nieuwe sluis en haven. Àls je dc brug overging in de richting van de Nieuw-Neuz-cnpolder stonden vlak bij de brug (rechts) een paar gebouwrjes van de douane en van de bootsmannen. Daarachtcr, dijkafwaarts lagcn aan de ponron al een paar sleepboten. §íe slaan rechtsaf en zicn dan aan onze linkerhand een leiding, die hier onder de weg door bij eb haar overtollig (vuil) water kwijt karr. U zult zich herinneren dat die leiding vóór de vernieuwingcn, vóór

Huízcll

etu

caré's Slt.iskil. -ter.dlrencn-.

- apfi,t

1901 dus, uitkwam in de veste, niet ver van de Sassepoort. Ik ga dat alles niet herhalen, maar de doorgraving bij het Scparatiepunt (U nu wcl bekend) maakte hct nodig, dat de leiding werd omgelegd. Al re fris zag dat water er niet uit, maar lJ moct wel bedcnken dat het hoofclzakelijk afkomstig was van de fabrieken te Sas van Gent. Op dit punt gekomen kon je drie kanten uit. Dat is te zeggen: rechtdoor de haven volgende kwam jc aan de nieuwe westpier terecht. Iets verder doorlopend kon je kiezen: óf rechts de april (afrit) af en zo naar de N.N.-polder óf linksaf naar beneden gaan, dan kwam je aan het Picrmansdijkje. Dat is te zeggen, als je beneden |inks aanhield, maar de rechterbocht volgend kwam je terecht bij hct Boeren-

j960.

gat.

Achter het Piermansdijkje (begin) lag de Noordpolder met daarin ook nog een kleinc boerderij. Zo, ik hoop, dat U de situatie van toen zo'n beetje hebt kunnen volgen, maar 't zal voor jongeren en geïmporteerden wel lastig ziin. Daar gaan we dan de Nieuw-Ne uzenpolder (NNP.) in, dus de rechtse,,april" af. §7e hebben dan aan de linkerhand de,,stee" van Heine \íolfert, later de Jonge. De ,,stee" van lMolfert mag ik niet onvermeld laten, daar was voor ons in sommige winters dc ijsbaan te vinden. Als het gerucht door Terneuzen liep dat jc ,,op het vieverrje van V'olfert" kon schaatscn, (dat was in het najaar eigenlijk ecn stuk ondcrgclopen wciland zeker omdat de afwatering toen nog niet zo goed geregeld was), dan kon je de schaatslicfhebbers er heen zien sncllen! Aan onze rechterhand ligt in een soort van driehoek een hoog opgespoten stuk grond (bagger r"rit de havenaanleg), dat niet al te vruchtbaar bleek cn daarom al gauw dc weidse naam van ,,Canada" kreeg. Dan volgde de lichtwachterswoning, bij ons ouderen bekend als,,'t uusje van Been". Je kwam dan al gauw aan de zeedijk. Onderaan Iiep de weg een heel eind door, om dan verder over te gaan in een onverharde weg. Nagenoeg aan het eind van de verharde weg vond je, op de dijk gcbouwd het huis van de dijkopzichter Visser. Even daar voorbij, cveneens op de dijk gebouwd stonden een paar kleine

:gi:. Transport boDenstTtk nieruDe brltg l)(lDoJ Shiskil.

jÍLi.tí

1967-

r[_

l-l De,,Stee",dn Heíne Vlolfett (Later de Jonge)

N.N

P. 'Deralwenen-. -

-i 1964.

,,Huusje Dan Been" (later

jdn.

Wrí,r Èrscls. T'orpadoilser ,,Valentlrtr" l)iJ N.N.l'.

mei

1940

I't-

1964.

Sa7l]"

Míelen) N.N.P

arbciderswoningen, waaÍ o.a. de familie Pijpelink heefr gewoond.

Even daarvoor heb jc de,,Inlage", ecn vroegeÍe dijkdoorbraak met een slaperdijk daarachter. Als jongcns gingen wc daar in het geschikte seizocn meermalen heen om wat,,kaarden" tc vergaren. Dat was een grote rietsoort met aan de top cen ronde, 2 cm dikke cn soms 10 cm larrge kop, die erg poreus was. Als het je gelukte thuis wat pctroleum te jatten, liep je daar 's avonds n.ret een flambouw door cle straat!

Er liep toen vanaf de woning van Visscr een ,,dreef" (landwegje), dat uitkwam kort bij het Bocrengat; hct gehucht waar ik U straks ook nog heenbrcng. Dan had je op het eind van die ,,drcef" de 7-Hofstedcnweg, maar daar kom ik straks op tcrug als we bij het Boerengat zijn gekomen. Overigens was deze poldcr, die pas in 1816 is ingepolderd maaÍ matig bcwoond. Er zijn nog een paar puntjcs die ik wil noemen, alleen maar omdat zc bij de oude Terneuzenaren zo goed bckend waren.

Dat was dan,,de Peilboot" cven vóór Visser, cr lag daar een roeiboot van de Rijkswaterstaat die gcbruikt werd bij dc pcriodiekc peilingen. En darr helemaal achteraan in de poldcr, daar waar dc Braakman begint lag,,de Kocpel", een kustlicht. Dit punt was tot in de 60-er jaren cen recreatieplaats waar ook werd gezwommen, al was dat niet helemaal zonder gevaar, want dc stroom liep hicr vlak

Boerengot

onder dc wal. '§7e

zullcn van hicruit de dijk (Braakmandijk) nict verdcr volgen, maar tcrugkeren naar hct punt waar we de NNP. binnengingen. Dus bij de Noordpolder naar beneden, langs een rij huisjcs (rechts) waar o.a. ,,Kootje Maslier" woonde. Ecn beetjc vreemd typc. Je kon er in die dagen ook een flesje bier kopcn, vandaar het gezegde:,,Bij Kootje Maslier drink je het beste Sasse bier"! De weg onderaan dc dijk volgende kwam je op hct Boerengat terecht. Desti.lds een vrij afgelcgen gehucht waar de Terneuzenaar niet al te hartelijk werd begroet (misschien haddcn ze daar wel redcn voor!). Jaren later, toen ik fotografeerde was het Boerengat mi.jn )ievclingsplekje cn dat wil ik er bij zcggen: ik was daar volkomcn geaccepteerd! Als ik aan dat Boerengat van ,,toen" denk en zie wat er nu van overgebleven is zou ik wel kunnen huilen! Maar 't helpr zo weinig! Ik hoop U toch aan de hand van ccn paar foto's met 50 jaar tijdsverschil duidelijk te maken wat verlorcn ging. Al is de krcek achter het Bocrcngat nog altijd een prachtig plekje natuur. Vóór U het Boercngat bcreikte kreeg jc rechts ccn polderwcg, waarlangs jc de z.g. Zevet Hofstedenweg kon berciken en als jc dat wilde op het eind van dic weg de richting Lovenpoldcr uitgaan cn terugkeren naar het Boerengat langs dc Lovcnpoldersedijk. Om hct nietingewijden wat makkelijkcr tc makcn: je zou dan nu dc ,,waterfabriek" aan je linkerhand hebben en de ,,april" op, ,,april" af de Lovenpolder bercikcn. Die nieuwe brcclc verkecrsweg dic over hct Bocrcngat naar dc Braakman loopt vcrgeten wc dan maar evcn! 46

1920

t, r:

',!

fusii:i

À:Íri

HOOIII)STUK XI HOE,ZIET HET DAAR BIJ DE N.N.P. NU UIT? !7e zouden een grote sprong kunnen maken tot na 1968. Maar daarvoor is er teveel gebeurd in en om de NNP. dat we toch zeker niet mogen vergeten.

Dat is dan om te beginnen mei 1940. Het oorlogsgeweld heeft ook onze provincie bereikt, maar nog is het zuidelijk deel van Zeeland, Zuid-Beveland, \flalcheren en Zeeuwsch-Vlaanderen niet door de Duitsers bezet. \íe hebben a[ dadelijk nà 10 mei de uittocht gezien van alle mogeli.jke scheepstypen uit de Antwerpse havens, waarbij bombardementen vanuit de lucht niet achterbleven, maar betrekkelijk weinig schade aanrichtten. Maar dan op een middag, enkele dagen later vaart een Engelse torpedobootjager de Valentyne de Schelde op en wordt nabij Terneuzen vanuit de lucht duchtig bestookt. Ik herinner me nog goed hoe we bij ons thuis (Scheldekade) plat op de grond lagen (dat vonden we toen de juiste houding!) en we omstreeks 2 uur in de middag een zware ontploffing hoorden. Het Engelse vaartuig was getroffen en naar later bleek tegen de wal op de slikken gezet in de buurt van de Peilboot, langs de dijk van de NNP. Heel wat doden en gewonden werden of ter plaatse begraven of afgevoerd naar België. Nu zouden zich op dat schip gasbommen hebben bevonden, ik meen fosgeengas. Gevolg was dat de lichtgewonden, die sigaretjes rokend op de Rode Kruiswagens zatenr 24 uur later waarschijnlijk zouden sterven aan longoedeem. Althans dat werd destijds

voor waaf aangenomen. In de dijkwand (binnenkant) van de N.N.P. werden nog een paar van de mensen tijdelijk begraven; later werden de overblijfselen weggehaald.

Ik heb U nu even geconfronteerd met een stukje oorlogsgebeuren, maar omdat het wrak vele jaren lang als droevig overblijfsel ter plaatse was te zien, meende ik daar toch niet over te mogen zwijgen. Dan treft een tweede gebeurtenis, ik mag weJ zeggen een katastrofe de N.N.P. In de stormnacht van 31 januari op 1 februari 1953 ontstaat in de dijk van de N.N.P. een doorbraak, ter hoogte van de boerderij, destiids bewoond door Henk \flolfert. Gevolg natuurlijk, dat de gehele polder door het zeewater wordt overstroomd. De gevolgen, hoe erg ook, waren wàt het verlies aan mensenlevens betrof gelukkig beperkt gebleven. Dan bleef de polder dank zij de ebwerking niet al te lang onder water staan. In verhouding tot wat elders aan de kusten van Zeelar.d. en Zuid-Holland is gebeurd kwamen we er hier nog tamelijk goed af, al zullen de naweeën wat betreft de verzilting van de goede landbouwgronden zich vrel hebben doen gevoelen.

I{er gar van de doorbraak werd vrij

spoedig gedicht, en overigens bleef de polder nog wat hij altijd was geweest, een rustig plekie waar 48

De ,,WaterĂ?abriek" in I{.N.P

meĂ

1169.

jc bij tijd cn wijlc cco kaLn ficts- of wirudclrochtjc doorhccn kon makcn. Maar dat zou vcranclcrcn! lln hoc! De vestiging van de DO\í-fabrick, dc Air-products en de ,,'Vaterfabriek" hebben op een klein gedeelte na de hele polder in beslag genomen. De mooie boerderijen langs de Zevenhofstedenweg: verdwenen! Maar voor het zover was heb ik mijn best gedaao, ze alle op de kleurendia te zetten, om tenminste nog ééns te kunnen zien hoe dat alles er eenmaal uitzag. En nu weer eyen een zijsprongetje! Er is mij, jaren geleden al, door iemand eer. yÍaag gesteld: ,,Jij, de Vries, man van ,,Oud-Terneuzen" wat zeg je ervan dat die mooie stille polder wordt veranderd in een industriegebied?" Nou, mijn antwoord mag IJ gerust weten. Natuurlijk ging het me aan het hart dat rustige gebied, dat leuke

wegje met zi.in mooie boerderijen te zien verdwijnen en industrie daarvoor in zijn plaats te zien komen. Maar andere overwegingen hebben voor mij gegolden en ik heb er begrip voor, dat het niet alles verlies heeft betekend. \(e zijn in Nederland met velen, we willen graag werken om het kostje te verdienen, maar dan moet er ook werk zijn! Voordien vonden misschien 50 of meer mensen

en arbeiders hun werk - boeren deze polder. Nu vinden er ('1977) naar ik- meen 2100 mensen werk en bestaan, nog afgezien van de opleving die Terneuzen

en brood

(en omgeving) ondervinden door de vestiging van zulk een bedrijf. En ik mag dan niet technisch zijn, maar velen zullen het met me eens zi.in dat van een vuile (ik meen milieuvervuilende) fabriek niet kan

worden gesproken. Vergeef me deze ontboezeming, maar dat moest ik even kwijt! §íe gaan nu nog even kijken naar de veranderingen die na 1968 niet zozeer d,e N.N.P., dan wel de toegang tot die polder en naaste omgeving hebben gewijzigd. Boerderij de.]onge, ,,Uusje van Been": verdwenenl De leiding IJ weet nu wel welke ik bedoel nogmaals omgelegd. - van het ,,verionkin Bij die omlegging kwam weer een groot gedeelte bos" te voorschijn. Dat heeft de bijzondere aandacht gekregen van geologen uit Groningen en uit Leuven (België). Een onderzoek i:racht o.a. aan het licht, dat deze bomen en daar - tijd daar waren flinke knapen bij omstreeks 3300 jaar voor onze hebben gegroeid. De opruiming van deze opgegrayen massa's heeft nogal wat moeite gekost. De eenvoudigste, misschien ook wel goedhoopste wijze was, er de brand in te steken. De weg van de ,,Nieuwe sluis" (1901-1908) naar en door de Vlooswijkpolder eyeneens verdwenen, maar dar vertelde ik U al eerder.

De voortzetting van deze weg door de §Tillemskerkepolder, nu H" Dow-weg werd enkele jaren later doorgetrokken over het ge' huchr Boerengat heen, als verbinding mer de Braakmanwegen. Nu, rerwijl ik dit alles neerschri.jf wordt een ander groot werk uitgevoerd, de inpoldering van de z.g. Mosselbanken, maar dat ga ik 50

Opsputten Vluchthaoen.

- aprít 1968.

rri.t irr ,llzc l,,,,lrlijvirru ol)r(nr(n, ,l.trr [,,trr.tt w( lc vcr brritcn 'l'tt' n(u7rn (r ,l,r,u' i1.t.tt lr,t t,,elr cig.rrliili.rll,rrr.r,rl onr! llr,t rlo,.t nrt (r' l(vrns .r.rr .lcrlicn nr.1.rr' z() ll.lLrw nloilclijli tcruil tc

licrcrt n.t,tt'l'ctrrcuzcr, wi1!1r wc ons glrlrr bczighoudcn mct I

IoOIII)STUK XII DE SCHEPENDIJK EN NAÀSTE OMGEVING

Weg noar d.e brlggen oDer opgespoten VllchthdDen

toD_

1968

Dic Schepcndijk, U kcnt hem al uit mijn eerdere beschrijving, maakte dccl uir van dc vcstingwal, lopendc vanaf de Axelse brug tot bijna aan dc Ribbensbrug. \Vat ik in dit hoofdstuk als,,naaste omgeving" wil rekenen, omvat de Grenulaan, dc Schoolweg (beide namen vroeger bekend als ,,Het Groot en het Klein Schulpenpad"). Yerder ,,hct Gat", later bckcnd als de Vluchthaven en dan nog ecn stukje Donze-Visserstraat, Tholensstraat en Vlooswijkstraat. Als ik oret U over dit stadsgedeelte ga praten moet U zich maar voorstellen dat U in 1905 vertoeft. Uitgaande van de Axelse brug volger.r we de achterkant van de kanaalarm oost. Aan onzc Íechterhand hebben we een hoge dijk, in Bastionvorm, r-aarachter het,,Schulpenpadje" ligt opgesloten. En waarom rru die naam ,,Schulpenpadje" ? Zowel langs de Grenulaan als langs de Schoolwcg lag op zij van beide straten een pad, verhard met schclpen; op oude foto's uit die tijd is dat nog duidelijk zichtbaar. Over dat ,,Schulpcnpadje" wil ik verder nict praten. In één der artikelen in de P.Z.C., waarin ik mijn jeugdherinneringen l.reb opgchaald (december 1976) is hierover voldocnde geschreven. Liever vervolgen we onze weg langs dc waterkant. Al vrij vlug laten we de oostarm liggcn en rcchts het Bastion volgende zijn we nu gekomcn aan wat we toen,,het Gat" noemden. Je vond daar tal van kleine loopbrr.rgjes, aan het eind waarvan de schippers meerden, die daar op ecn vrachtje lagen te wachten. Die brugjes strekten zich uir tot de ,,li7aterpoort". Dat was een poort, eigenlijk toen al een opening in de vestir'rgwal gelegen tegenover het begin van dc DonzeVisserstraat; met enkele brede trappen af te dalen kwam .je in die straat terecht. Om het voor velen duidelijk te maken: later verscheen op de plaats naast de poort het tramstation van de Z.V.T,M., maar ook dat is 'verledcn tijd. Als U tegenwoordig rijdt, komende van de Axelse Dam, in de richting van de bruggcn over de sluis en U slaat voordien rcchts af (bordje Centrum), dan passeert U dc piaats die ik als \Warerpoort aanduidde. Volgen we dc vestingwal, alwcer met de Bastionbochten, dan komen we aan de plaats waar eens als een soort losse houtvlorten bomen

werden ,,gewatcrd". Die plaats kan ik uiet beter aanduiden dan U te wijzen op de nu verdwerren woning (1976) van de technisch ambtenaar. ld,em ni,a GrenLlaan

naar Centr nt.

no7,.

1!)68

Als we hier rechtsom buigen dan komcn

-c

cindelijk terecht bij wat

wij de Schependijk noemden. In die dagen lagen daar meestal kleine Engelse zeilschepen, schoeners en barges, waar wij als kwajongens vóór de middagschoolti jd aanvine ons kaai-Engels benutten en te schooicn om ,,matches-boxes" of,,bisquits" voor de kleine,,boy"! Soms lukte dat wel eens, maar als je van dat harde scheepsbeschuit in de klas stiekem onder de bank wat afknabbelde, raakte je dat aan de meester in de kortste tijd kwijt! Dan moet ik er ook nog op wijzen dat tegenover ,,het Gar" en de Ilaterpoort het z.g. ,,Eilandje" was gelegen, dat nu allang geen

eiland meer is. Ik heb het begin Dor.rze-Visserstraat, Tholensstraat en Vlooswijkstraat als ,,omgeving" genoemd, maar dat had hoofdzakelijk hiermee te makcn dat vooral op zaterdag de mannen de schuurdag - het kanaal uit deze buurt met een juk en een paar- emmers water uit kwamen scheppen, om moedcr de vrouw hiermee van dienst te zijn. Een en ander droep; er toe bij, dat deze plaats zich uitstekend leende voor eer gezellig buurpraatje. Daar was toen nog tijd voor! De Grenulaan is zo genoemd naar een wethouder uit de jaren 1870, mà^Í zaÈ er in die dagen wel anders uit dan nu het geval is. Meest kleine huisjes, met uitzondering van een paar woningen bij begin Joz-inastraat en wat verderop in de richting Schoolweg. Een foto uit die tijd zou wat dat betreft verhelderend werken.

HOOFDSTUK

,De StooÍ" (ing. um DaIe) bij Droeger tramstatíon. -Derd,u)enen- - dec.

XII]

DE SCHEPENDIJK EN OMGEVING NU Laten we weer beginnen vanaf de Axelse brug, nu bekend als Axelse

Dam. Kort na 1905 werd de vestingwal die vlak daarbij begon voor een deel afgegraven tot ongeveer waar de Openbare Lagere school B stond, die nu in gebruik is als Chr. kleuterschool. Vele jaren later ging die afgraving verder en ook de Schependijk kwam aan de beurt. Natuurlijk bleef een hoog grondvlak liggen, want het zal U bekend zijn dat dit gedeelte van Terneuzen beneden het kanaalpeil ligt. Toch bleef de Schependijk de Schependijk en al vraren de Engelse zeilschepen na 791411918 verdwenen, de westarm van het kanaal bleef tot 1968 gehandhaafd. Maar toen heeft er dan ook een totalc vcrandering plaars gevonden! De opspuiting van die kanaalarm, tot de jachtwerf Vermeulen (U reeds bekend) en de opspuiting van de Vluchthaven hebben deze omgeving een totaal ander beeld gegeven. U weèt het of U kunt het weten, de Schependijk is een stil smal weg-

je gewordcn, tcrwijl U hct drukke verkeer op de weg postkantoor bruggen kunt zien voorbijrazen op wat eens de overkant van het kanaal heeft uitgemaakt. 54

SI,rr,r./,,r'rI /l)Jli 'ir' (;r( xrrllarr

1963.

l)c verbintlirrg Axclsc l).rrrr - brtrr:tcrr ovcr «le sluizcrr heb ih ll .urrgegcvcn. Vó/rr U de zuirlclijkc [rrr.rg v.rn tlc bilncrrschecpvrrrrrtsluis bereikt vindt U, komcnclc vau tlc Axclsc L)am uog ccn wcgic dltt naar het z.g. Scparatiepunt vocrt. Heel veel is over,,de naasre omgcving" nict te vcrtellen, maar U bcgrijpt dat daar ook het een en ander is veranderd en verbouwd. De huisjes uit 1905, die op het ,,Schulpenpadje" stonden zijn verdwenen. In een van die huisjes had ik het genoegen mijn entree in de wereld te maken. Ze zijn op gewelddadige wijze verdwenen. In 1940 weggebombardcerd, spoedig in wat moderner stijl herbouwd en in september 1944 opnieuw ten offer gevallen aan hct oorlogsgeweld. U vindt hier ook de brandweerkazerte. Deze laatste mededeling kan nuttig ziin om u te oriënreren. De reeds eerder genoemdc straten hebben in de loop der jaren een ander en meer welvarend uiterlijk gekregen. Daar wil ik verder niet op doorgaan want elke vernieuwing aan te geven heeft geen nut. Dat is dan, misschien wat beknopt, wat ik U over dit stadsdeel had te vertellen. rWe blijven voorlopig nog wat in de buurt en gaan eens kijken hoe het er uitzag bij

Aaelse brug met Herengracht-

HOOFDSTUK XIV DE AXELSE BRUG EN OMGEVING

\(e zijn nu op een punt gekomen waarover nogal wat te vertellen valt, in 't bijzonder wat het verleden betreft. Ik beloof U dar ik zal trachtcn me wat te bepcrken, maar ik ga U om te beginnen terugvoercn naar een lange voorbije tijd en wel 1825. Het jaar waarop werd begonnen met de aanleg van het kanaal Gent - Terneuzen. Om, voor zover nodig, Uw geheugen op te frissen: Noord- en ZuidNederland waren toen in één Koninkrijk verenigd onder Koning Willem I, zoon yan onze laatste stadhouder Iflillem V, die bij de komst van de Fransen in 1795 was uitgewcken naar Engeland. Dat graven van het kanaal nam 2 jaar in beslag en wel van 18257827 U z.th zeggen: nou, dat hebben ze hem vlug gelapt! Maar we moeten wel bedcnken dat er tussen Gent cn Sas van Gent al een vaarweg was. Die zal toen wel verbeterd zl1n, d,aar twijfel ik niet aan, maar de breedte en dc diepre van het kanaal was natuurlijk niet te vergelijken met de tegenwoordige toestand. Daar stond wcer tegenover, dat alle graaÍwerkzaamhedcn met schop en kruiwagen, dus met handkracht moesten worden uitgevoerd. Duizenden mensen, ondcr wie een groot percentage vrouwen, vanwege de grote werkeloosheid die toen in V.laanderen heerste, zíjr, daaraat te pas gekomen. Maar nu was dan toch een behoorlijke verbinding voor de havenstad Gent gereed gekomen en tevens voor Terneuzen. Men stelde zich toen hier veel van voor, maar het heeft zeer lang geduurd voordat het kanaal voor onze stad goede vruchten afwierp. 56

7 i I

De oud.e Rosegracht.

1916.

1832.

(icrrrr'ri lricrortri cn (,rr [] (nr+, ir(lrLrl! l( rlt,\'(.r lro(.,lit k,rrr.t.tl ct' tritz.tg Lr,rt ih lricrlrij Lr'rr ioto.rlrlrrrli.li(rr (.cr) rcpro(lul(tic v.ur cc,r orrrlc qr.rvr.rre) Lrit h,.,t jrr.rr lll-J2. U zict hicr.lan clc Axclsc brug nrct tlr,rro;r twcc ,,sjcczcrr". l)an nroct ik U cr op wiizen dat na de brugovcrgarlil Tcrneuzen in fcitc achtcr jc lag cn jc dus gehccl ,,buiten" was. llrmcrs, vxn vestingwallen, poorten en bruggen is nog geen sprakc; daar zal pas in 1833 mee worden aangevangen. Daar hoort U mecr over als we het onderwerp ,,Oostelijk Bolwerk" onder de loep ncmcn.

U rechts midden ccn stulrjc oudc vcstingwal; daar vindt U nu de Herengracht. Onder aan de voet van die wal ziet U een zij armpje van het kanaal (rechts); dat was bestemd voor waterverversing van de haven op de markt (ook daarover latcr meer). '/e laten nu de oude historie in de steek en komen geleidelijk in de richting van de 20c eeuw. \(e moeten wel even bcdenken dat tot in de 80-er jaren van dc vorigc eeLrw, wat de binncnschcep".aart bctrcft nog geen sprake was van stoom- of motorschepen. Dat bracht mct zich mec, dat de meeste zeilvaartuigen die het kanaal opgingen zeker bij tegenwind gebruik moesten makcn van paardenkracht. En daarmee komen we op het terrein van dc ,,ketsers", maar daar vertel ik liever wat meer over als we het oude Java gaan bekijken. Dit kan ik U nog zcggen dat in die 80-er jarcn per dag 4 schepen (open af-) de Axelse brug passccrden. De betrekking van bruggedraaier of bruggewachter zal wcl niet tot de zwaaÍste beroepen hebben bclioord cn zeker niet tot de best bctaalde! Maar de tijd schrijdt voort en in 1911 wordt een nieuwe ijzeren draaibrug over het kanaal gelcgc{. Ik hcb me door de oude heer Heine Kayser laten vertcllen, hoe deze brug na rotstandkoming werd beproefd ! Een mer zwarc stenen beladen wagen, getrokken door 4 paarden rijdt de brug over cn is er blijhbaar niet doorgczakr! Intussen is in dc loop der jaren de binnenscheepvaarr flink toegenomen. F{et ongerief van het wachtcn voor de opengedraaide brug cn tegelijkerrijJ als regel ook het smallc brugjc dat lag tegenover het nu nieuwe politiebure;ru heeft nogal cens gclcid rot kÍirische opmerkingen in de toenma)igc Terneuzense Courant. U bcmcrkt het, men begon toen ook al cen beetje haast te krijgen! Het zag er daar aan dc Roscgracht en aaD de Herengracht heel anders uit d:rn nu het geval is. Gaandc vanuit Terneuzen over de Axelse brug vond je op de Rosegracht (na 1906) ccn scric kolcnloodsen van .|an van Rompu (dcstijds een zeer l:ekendc figuur in Tcrneuzcn). Daarnaast stond een tamelijk groot woonhuis, dat was de ambtswoning van dc ingcnicur van de Rijkswatersraar. Verderop woonde Tollcnaar, dic ecn winkcl van scheepsbehoeften dreef, daar voorbij alweer een kleinerc kolenloods van Frans van de Ree en als afsluiring op een kleine verhoging een aardig huisjc mct lagc lindebomen ervoor, waar naar ik meen ene Suy woonde. En wic wc vooral niet mogen vergeten dat was van Kerkvoort die naast het ingenieurshuis woonde. De van Kerkvoorts waren destijds van vader op zoon de l)ar.r zier

Laatste Lanalíng oon St. lviklads b4 Herengracht-

18-11-1967.

cnigen in'lcrncuzen, clie rrls duilicr ircl<rlcl stonrlcrr. l.ln rlrrt wls rrict zo ccnvoudig als tcgenwoordiu nct ccn snorkcltjc! l)aar hwarrr nogal 'wat voor kijken! Allereerst ecn vollcdig cluikcrpak mct helm en"dc -drijvende schoenen, yerzwa.ard met lood; bovendien een installatie met daarop luchtpompen, slangen en natuurlijk bediencnd personeel. Dat weet ik wel, als er een enkele keer onder water wat màest wo.den nagezien aan sluisdeuren of anderszins dat heel wat mensen en natuurlijk ook wij jongens ons verdrongen om roch maar getuige te

kunnen zijn van die ,,gevaariijke" ondórneming! Nou nog even de }lerengracht. Het eerste huis bij de brug werd bewoond door de technisch ambtenaar bii de Provinciale lWaterstaat, de heer de Masier (daar vindt je ru de Rabobank). Komende van de Axelse brug richting Terneuzen kon je langs dat huis via het Brugpad, dat er nu nog is, tveneens de Noordstraat bereiken. Achter de Masier, dus aan het Brugpad stond toen de Marechaussee kazerne. Dat complex werd làter door

G. Klouwers als pakhuis voor graDen en piulvruchten verbouwd, rcrwijl voor het huis van de Masier her woonhuis van Klouwers in de plaats kwam. Dat was het huis met het torentje dat tot in de

60-er jaren dat punt gemarkeerd heeÍt. Nu ga ik U alle woningen op de Herengracht niet opnoemen, maar één uitzondering 'wil ik maken. Dat ,À,ai het huis dit de aannemer Piet v. d. Velde liet bouwen, zo omstreeks 1910 en waar later resp. dokter Spruitenburg en dokter van Breda Vriesman hebben gewoonà. Vele jaren later werd de ijzeren brug vervangen door een hefbrug, die net als de brug van Ribbens in 1940 de lucht inging. Over het verdere oorlogsgebeuren in de jarer l94All945 ga ik niet vertellen, dat is een geschiedenis op zichzelf. Ons gaat het er nog steeds om, de oude toestanden trachten te beschrijven en het nieuwe daar tegenover te stellen. '§7'e nemen daarom een gÍote sprong en belanden À de jaren 19651968. U weet het, grote kanaalwerken zrjn gaarde en ook deze zijde van Terneuzen zal grote veranderingen ondergaan. Op 5 april 1968 in de middag hangt een deel van de bovenbouw van de Axelse brug tussen een paar kranen in de lucht te bengelen. Bij

dat toch wel hisrorisch gebeuren kon ik moeilijk achterwege blijuen. Inmiddels was men al begonnen de kanaalarm Oost vanaf de brug tot en mcr de Oostkolk op te spuiten. Dat alles, U snapt het, ging via buizenstelsels en de grond was afkomstig van de kanaalvcrbrcdings-

werken enz. Over het volspuiten van dit stuk is nogal wat te doen geweest, zowel in de gemeenteraad als in de krant. Enfin, er is een compromis bereikt en een waterpartij bij de Herengracht en de Oostkolk kwam tot stand,

Als ik goed ben ingelicht zijn de weggenomen brugdelen vervoerd naar de llaarlemmermeer. Met enige weemoed zagen we de sleep vertrekken, die de Axelse brug meevoerde, de brug die tot dusverre 60

len zo lr.l.rnglijIe pl.r.rts lrrrtl ingerrorrrcn irr tlc.hrrrtcn v;ur tlc 'lcr.rcLrz(,n.1rcnt rxrk .rl hcbbcrr zc wcl ccns gc,nroppcrtl als ic wirt lang opcrrstond

Orn:rf te slLritcn ga ik nog eenmaal met U de brug over, richtirg

Terncuzen om hct doorgaand verkeer te volgen. Die weg was dan brug afrir naar de Schoolweg (Klein Schulpenpad) Grenulaan - Schulpenpad) (Groot oprit naar de lVestkolkstraat - brug van

Ribbens.

Het ,,Klein Schulpenpad" is nu een stil buurtje geworden; het verkeer over de Grenulaan is sterk afgenomen. HOOFDSTUK XV

DE NIEI]§TE TOESTAND BIJ DE AXELSE BRUG Van Axelse brug kunnen we niet meer spreken, al zal de herinnering aan die naam bij ons ouderen nog lang blijven hangen. Maar U weet het, de brug hangt er allang niet meer. Ik heb U verteld hoe op 5 april 1968 de brug, althans voorlopig de bovenbouw werd weggenomer en weggevoerd. De opspuiting, zo U wil de demping van het kanaalgedeelte tussen }lerengracht en Rosegracht wrs zo goed als beeindigd; evenzo de Oostkolk. Ik heb U ook verteld oyer de weerstanden die i.v.m. die demping ontstonden en dat waren dan vooral de middenstanders van Noàrdl straat en omgeving. Tensiotte kwam een smalle warerpartij voor de dag tussen Rosegracht en Flerengracht met aan weerszijden mogelijkheid tot parkeren. Dat de Oostkolk aanvankelijk geheel opgespoten, toch weer volledig in een waterpanij werd veranderd, was hoofdzakelijk te danken aan de bouw van het nieuwe stadhuis. En ik mag wel zeggen dat dit een goede oplossing is gebleken. Al was daar dan geen rekening mee gehouden, bleek

in de korte vorstperiod e in

'1976

hier vrijwel vlak bij het centrum een ideale schaatsgelegenheid te zijn ontstaan, waar dan ook bijna een week lang een zeer druk gebruik van gemaakt werd. Bij het overzicht yan de oude toestand heb ik in het vorige hoofdstuk de Rosegracht en de Flerengracht min of meer beschreven. FIet ziet er nu heel anders uit. Nu was er vóór het verdwi.jnen van de brug al heel wat veranderd. U kent het grote gebouw op de Rosegracht, waar de diensten van de belasting en de Rijkswaterstaat zijn ondergebracht. Daarnaasr, waar ecns de ambtswoning van de ingenieur van de Rijkswaterstaat stond, verrees een gebouw voor de dienst van Sociale Zaken. Pas enkele jaren geleden werd het nieuwe politiebureau gebouwd, ongeveer op de plaats waar ik U dat laatste aardige huisje op de Rosegracht bescl-rreef. 61

l)r'r'tstr'tt r',trr tlc Ar.lrr'Irt'11g 11,.'1.1.,, \'{)()r'z()v('r rr,xlit vcrwij,l.'r'rl olvc'rtlwenerr z,rntlr't nrcct,rrrc]ct rlc ilrontl bij c1c:rlrnlcg vlrrr tlc,,[)lnr".

Wrrt rxrh vcr.lwccl wils hcl zo bekcrrtlc huis l)rct hct torcntje var) Klouwcrs. Wat cr vcrclcr op dc I-Icrcngracht voor wijzigingen kwanrcn (cn nog steecls komcn) zal ik niet stuk voor stuk beschrijven, maar als U er langs rijdt of wandelt, dan ziet U dat dit stadsgedcelte heeL lichtjes doet denken aan d€,,\trallstreet" in New-York, althans wat de vestiging van kantoren en banken betreft. §íat ik nou wcl jammer vind is, dat de nogal opvallend witte woningen hoek de Jongesraat en hoek Blokken ook opgeruimd zijn. Natuurlijk zal geen van de jongeren hierover treuren, want ze hebben dat veelal niet gckend, maar r.oor de ,,ouwentjes" is er iets heel vertrouv/ds verdwenen. Daar zullen we aan mocten wennen'w-ant het laat zrch aanzien dar in afzienbare tijd het stadsbeeld van het centrum uog grotere veranderingen te zien zal geven. Een ieder kan weten dat temidden van de waterpartij HerengrachtRosegracht een monument is opgericht ter nagedachtenis van de ,,Vliegende Hollander", dat officieel is onthuld op 9 mei 1.974. Nu Terneuzen dcze ,,legendarische figuur' als symbool heeft gekozen, wil ik hieraan niet zonder meer voorbijgaan. Ik meen dat U, voor zover het riet bekend mocht zijn, er recht op hebr iets over deze geschicdenis te vernemen. Immers het boek,,De Vliegendc Hollander", geschreven door Captain Marryat een Engelsman, die met zijn dochter ccn poosje in Terneuzen zou hebben gewoond en onzc havenplaats als woonplaats van

Botenstel A:relse brug ín

d,e

takels.

5-4-1968

een (denkbeeldige) scheepskapitcin \Villem var.r der Deckcn, als hoofdfiguur voor zijn boek had gekozen, is var grote bekendheid. Er bestaat zelfs een opcra van die naam. En orrï niet te vergeten: het muziekkorps in onze stad heeft ooh deze naam aangenomen. Nu zou volgens de legende van der Decken hebben gewoond in de Havenstraat waar nu de speelgoedzaak van Baaima wordt gevonden. Een andere lezing spreekt over het ,,P.rstersbos"; ook wordt het Zwaantje als verblijf van van der Decken aangegeven. Maar hoe dit zij, Terneuzen dat toch al over weinig historie beschikt heeft nu eenmaal voor de,,Vliegende Hollander" gekozen. En nu ga ik U eens op een stukje Zuid-Afrikaans trakteren, nl. een uittreksel uit,,Die Afrikaanse Kinderenenseklopcdie", mij destilds toegezonden c{oor een oud stadsgenoot, J. C, Jansen, zoon van de heer Jansen die kort na 1900 hoofd van de Chrisrelijke school op Driewegen was. Hij woont in Groenkloof bij Pretoria. Nu weet ik wel, dat ik flink buiten mijn boekje ga in Ierterlijke en figuurlijke zin, maar ik kan nou eenmarl niet Iaten U deze uitleg voor te leggen. Mocht dat door U war ondeugend worden gevonden, dan word ik hiervoor behoorlijk gestraft, want het overtikken van dit Z.-Afrikaanse taaltje is nogal bewerkclijk! Zichier dan de F{istorie:

Orid€rsÍel AxelsebrlLs in

O1t

d.e toesLand

d,e

tokets.

eitfl jlrli

Ooslkolk en Oostorm.

19t)7.

1968.

l)I It v t.[i(; tiNt)l] Hot-t-AN

t)I111

HENDRIK VAN DER DECKEN was in diens yan die Nederlandse Oos-Indiese Kompanjie en een van die Kompanjie se knapste seekapteins. Hij was 'n groot frisgeboude manJ'n meester van die oop see, 'n man wat hom deur niks of niemand laat stuit het nie, 'n man wat'n bevel kon gee en almal het gedraf om dit uit te voer. Geen ander skipper kon so vinnig vaar en het so min ongelukke gehad nie. In 1678 het hy in vyf maande en vyf dae gevaar van Holland naar Indië, terwyl ander sewe tot twaalf maande vir die reis nodig gehad het.

Maar hier 1ë sy skip nou al dae lank in die hawe. 'n Hewige stormwind stoot dwars op die kus aan en geen skip kan dit waag om uit te YaaÍ nle.

Van der Decken is vasgekeer en hy is boos, baie boos, Hy stap op en in sy kajuit en stamp ongeduldig met sy voet op de vloer. Kortkort kyk hy deur die patÍyspoort na die lug en die water, snuif die wind, vloek en bal sy vuiste. ,,Móre vaar ons uit" skreeu hy vir die stuurman. ,,Maar móre is dit Pase, skipper! Op dië heilige dag vaar geen skip uit nie." Van der Decken se winkbroue trek saam en vuur skiet uit sy oë toe hij skreeu:,,Ék së jou, móre vaar ons uit! Niks of niemans sal my kÉer nie! EÉ'vaar í".rrr"". wil! Verstaan jy?" "k geslaap. Laat die storm maar loei, hy Dié nag het die skipper rustig is weer die baas baas oor die storm, baas oor die see, baas oor homneer

self.

Toe die dag breek, roep hy al sy matrose aan dek en beveel hulle om al die seile voor die wind te span. Joelend en skreeuend vlieg hulle die toue in. Hulle is trots op hul skipper. Hy is darem maar 'n man van durf,'n magtige mens. Maar toe begin die Paasklokke te lui. Plotseling bly hulle stil het opgestaan! Die klokke roep, -'Christus bulder nog harder bo die gebrul van die maar hul skipper se stem wind uit. Hulle vergeet hul angst en weldra kom die skip in beweging. ,,§íat vang jy aan?" skreeu die kaptein van'n ander skip wat daar

naby lè. ,,Ek vaar!" skreeu Van der Decken. ,,Maar hoor jy nie die klokke en sien jy nie die storm nie?" ,,Ek vaar! al moet ek ook tot in der ewigheid vaar! Ek vaar!" En nou gebeur daar iets wat almal verstom laat staan. Die matrose bly stil en selfs die magtige skipper staan met verstarde oë op die dek. In plaas dat die wind die seile skep; bol die seile teen die wind in. Almal het verwag dat die skip nie eens uit die hawe sou kom voordat dit deur die wind en die golwe op die strand te pletter geslaan wor nie. Maar hier skiet die skip die hawe uit asof dit deur 'n onsigbare krag aangedrijf word, en dit met die seile teen die wind gebol.

Nlctrse lr.tltll,xr1, n,r ,lic li.r,ri orr rlic vrcr,rrtlc sliorrsPcl rc sicn. llicr ilcbcLrr ccr wondcrwcrli,'n won.lct vill (l()(1. Wrrrrt hct tlic skippcr cian lic Cod uits:eclaag nic? Vol rngs srlar tlm:11 na die skigr toe'n

groot swart voël laag daardoor hccn vlieg. En hun angst verander in skrik toe hullc mctcens die sor.r op die seile sien skyn. Sonl En daar is dan gecn son niel Brand die skip? Nee, daar is geen rook, geen vlamme nie! En tog blink die seile vuurrooi en is die romp van die skip swart soos die nag. Vaar hicr 'n spookskip? Het God die skip gedoem? Nog een maal hcr dic vcrbaasdc tocskouers op dic Laai die skip op'n hoë golI sicn ry en toe het dit verdwyn. Die srorm het geloei en dje Parsklokke

hetgelui...

Dic skJp her nooir in lndië angekom nic, ook nooit teruggekeer na sy thuish.rwc nie. Mrar roe gebeur dit een dag dat'n Oost-Indiëvaarder om die Kaap dc Goeie Hoop vaar op pad naar Holland. Toe die skip nog so lustig voor die oostewind vaar, sien'n ou matroos meteens'; ander skip hier vlak bij hulle uit die Iae wolke rvas dit uit die - of golwc opduik? Hy skreeu van skrik en sy hare sraan orent, want - het ie nog nooit gesien in al die jare war hy al op see is nie. so'n skip Die bloedrooi se:Lle bol teen die wind lz er.r dic romp en die maste is spookagrig swart.

AI die

matrose hardloop nader om die vreemde skouspel te sien en staar met wijdgerekte oé oor die dekvcrskansing. Die vreemde skip schiet vinnig verby hrlle, teen die wind in. Op sie dck is daar geen lewende wese nie, 'n snaakse blou lig speel daarom heen en in die lug vlieg een groot swart yoël. ,,'n Spookschip" roep een van die matrose beangs. ,,Roep gou die skipper!" Maar die skipper wat die vreemdc skip nie gcsien het nie, het hulle bespot en gcsë hulle is self spoke. Die volgende dag is hulle skip der.rr een ky.aai storm getref en op die rotse te pletter geslaan. Dic ou matroos was een van die weiniges wat die kus lewendig bereik her. Daarna het ook andere skepe dic geheimsinnige spookskip gesien. §(ant dat dit'n spookskip was, was sekcr; en dat dit Van dei Decken was daaraan het gecn matroos getrvijfel nie. Altyd is dit in de buurt

van tlie Kaap die Goede Hoop gcsicn. Dit het gelyk of die spookskip in die Lrische Oceaan wou kom, maar dcur 'n geheimsinnige mag teruggehouden is. En as'n skip hier die spookskip op sy pad ontmoet, her 'n ramp so een skip getref dit - of het op die rotsc geloop, brand of siekre het daarop uitgebreek, die matrose het gemuir. Die ,,VLIE.GENDE HOLLANDER" het die verskrikking van dic sec geworcl. Ander matrose wat dic spookskip gesien het, het vertel dat daar wcl soms een bemanning op die skip se dck was. So het'n skip, dic \(/APEN VAN BATAVIÀ", een maal dvrars deur die spookskip gevaar, sonder om'n skrapie op te doen. I)ie beangste matrose het die kapitein op die spookskip se dek sien staan -'n lang maer figuur, mer sy wit hare fladderend in dic wind, sie gesigr 66

tt rl,x,,ls lrlcck vr,rr rlic rlootl, sv ,,ii irrl:t t,tl irr ltttl li.tstt tn.tcr rvit lt,ttrrle lt.t gclijli ,,1 hrrllc a,rrr .lic tlcli visgcilru(i w.rs cn boklnt .lic ruri scilc in tlic bloLragtigc lig onr clic ship hct'n swirrt voöl gcvlicg, Op dic rlck hct claar matrosc gclè.n Mcus l<on nct hul kopbcnc sicn, want dié was lig. So vaar tlie VLIECENDE HOLLANDER die eeue deur. Net een maal elkc scwe jaar, so word verrel, kom die skip 'n kort tijdjie tot stilstand en rLrs. Dan hoor 'n mcns die geratel van ankerketting cn roep daar iemand met een hol srem oor die water: ,,Ek bring briewe". Dan hooi een mcns dcur die water aangcplas kom,tr h;rnd verskyn en see dic bricwc aan. Srrlkc brieqe moct dadclik arn dic mas gespykerd word. andcrs gebeur Jaar iets met jou skiP. Daar staan ,rri"n-rd" odresse op dielriewc, name van mense \vat eeuc geleje al dood is, name vaÀ strate en stede wat nie meer bestaan nie. Maar die VLIEGENDE HOLLANDER weet nie dat ie al ecue op die see rondswalk nic... hy vaar maar altyd deur... vaar tot il alle ewig

v.r,rl

krrp!

heid

l)ir

Zo, probeert lJ er maar uit te komcn, dat zal wel lukken denk ik en anders lecst U het nog maaÍ eens over! Al met al is er nu genoeg gezegd over de Axelsc brug en omgeving, zoclat we nu zullen oveÍgaan naar

HOOFDSTUK XVI

oosTKoLK - JAVA - OOSTBINNENHAVEN GEDEELTE OOSTELIJK BOL§(iERK

\(e zijn nu aan een gedcelte van Terneuzen gekomen, waarvan gezegd kan wordcn dat de rnensen die daar woonden een bijzondere inslag hadden. Om hct maar eens populair uit te drukken: we maken kennis met de ,,-Javanieters". Nou denkt U misschien dat ik bezig ben

die mcnscn tc'bcledigen! FIet tegendeel is waar! Voor hen was dat in die dagcn een ercnaam! Die nu nog in leven zijn, maar niet meer op die ouàe plek zelf wonen, zullen dit zeker met me eens zijn. Ik hcb de vergelijking mct de ,,Jordaners" in Amsterdam wcl ecns eetder

gerrokkcn. Ook die zijn (Earen) lier op hun naam. Zo menigmaal heb ik me afgevraagd waar die wijkaanduiding ,,Java" toch wcl vandaan komt. Ook de oude Heine Kayser kon n.re rict

helpen en darrom heb ik tenslotre z,elf maar een theorie opgebouwd. U mag dat mct mc ccn5 zijn ol rrier: ik la.rt zc U toch horen U weet, in 1825 7827 werd het kanaal Gent Terneuzen gegraven. Toen de werkzaamheden kort bij Tcrneuzen hun hoogtepunt bereikten konden de arbeiders en arbcidsters uit Noord-Vlaanderen moci liik daÍreliiks n.rar hun woonplaatsen terugkcrcn. Er werden toen op de plairs waar de wijk ,,Jara" eens komcn zou een soort var hutten 67

rrrl ri(l.n,l,rl.,tt ,,l,rl,l,,,ttu,l, ,rlr rijrlclijk otr,l. t'li,,rrrcrr rorrr rlc wcr. hct'r r.rrr ll,llls. llrr rrLr is el welliclrt ecrr ol .rrr(lcrc gr.rpj.rs gtwccst, rlic, clcrrlicrrrlc .r.rr ()ost Irrrliii, wct.l scïnsprirccrcl r]qrr riic rictcn rl,rlibcrlchliing crr dc n;rln'r ,,Java":rau rlic ncdcrzctting heeft gellcv cu.

Mairr hoc clan ook, dat oude Java zo wij ouderen dat gekcnd hcbbcn, had larcr wcl geen huisjes met rieten daken, maar veel moet lJ er z-ich toch nret van voorsreller.r. [én ding staat vast, er is daar bij tijd en wijlc zcker armoc gcledcn, want de vcrdiensten fvarcn slecht, zeker vóór cn kort na 1900. Vclcn van hcn wcrktcn bij ,,hct Spoor", (daar praten we later over) velen ook l.radden als beroep voor dc binncnvaart of de zeevaart gekozen. Maar wat er steeds aanwezig was:

Spti.n ;n OosLhF,.

4oD-

t1C0.

de humor! Dc echte gezonde volkshumor! Het ging er niet zo zoetsappig toe, maar dar kon je, gczien hun soms behoeltige omstandigheden ook maar moeilijk vcrwachten. In al die smalle straatjes, Kazernestraat, I)oelclerstraat, dokter Buijzcstraat het Laantje en zo meer, daar woonden niet alleen mensen, daar woonde ook hulpvaardigheid en vriendschap voor hun buurtgenotenl Maar ze voelden zich wel koning op het eigen erf! Geen wonder, als U de ligging nasaat: toellang over de Axelse brug of via het klcine brugje (nu J:ij het politiebureau). Dan was er nog het z.g. Hoge brugje (nu ongevecr ter hoogte van de nieuwe $/eg stadbuis - Havenstraat). Van buiten Terneuzen komcnde mocst je tsree houten bruggen en twee poorten prsseren om Java (en narurrrii.jk ook

Terneuzen) binnen te komen (dat werken we straks nadcr uit bij ,,Oostelijk Bolwerk"). Vrocger heb ik al eens geschreven, dat je als jongetje uit Terneuzen (de oude kern dus) beter nict het Jar.a kon binnersrappen. Ik wil daar niet verdcr op ingaan en z-ij het met enige terughoudendheid verwijs ik U lievcr log een keer naar,,Een Kwarteeuw Terneuzen". Dan kunt U nog eens lachen ook! Ik sprak zojuist over het Oostelijk Bolwerk, maaÍ een gedeelte daarvan bin ik toch verplichr bij de be, schrijving van het oudc Java in beschouwing te nemin, wilr U zich althans kunncrí intlcnken hoe hct er daar vroeger uitzag. ï(e begir.rr.rcn bij cic Oostbeer, waàr o.a. de Lrirmondirg van dc lciding, komende van de Otheense krcek werd gevonden. Evcn ten zuidà van de Oostbcer vildt U nu het nicuwe stadhuis. Daar beson wcer dc vestingwai ir.r aansluiting op die aan de overzijde v.rn'de oostbinncnhavcn gcJcgen ,,Diek van van Koutcren", Natuurlijk ook weer Bastionsgewrjzc (III en IV) liep de w.rl in oo^,tclijke richting tot ongeveer waar nu de watcrtorcn st,l;rt cn boog dan zuidclijkci af. [,en zeer hoog stuk wal met daarachtcr een klein kruitmagazijn, weer Joorlopcnd r,,r ran dc Axelse poon. D.rr rrs d.rn tor wlir je nu hcc stukjc Schooll.ran virrdr: dat i. her overgcblcrcn stuk, d.rr jc vanaI de Axclsestraat (zaak van L. HamcJink) kunt in gaan. En achter die wallen lag dan hct oude Java. Dàn moet ik cr nog bij vertellen, dat achter her gedceltc u,al OosrbeeÍ tot aan (nu)

Opspuitetl d.eel Oo\Lhaïen.

meí

196E.

strililtjcs cr hLrisjcs liorr lrer,.rttcrr. l)czc s(tl,rclrtc z.rl zclicr ,r,,li ,,1, horlcn bij dc vclc mcnscn vllr) hct ou(lc.J,rv,r,.lic 11u v()()Í hc1 rncrcndccl ccn gcrieflijk onderkonrcrl hcbLrcn gevonclcn in t1c bcitlc bcj,rrrdenflats A. en B. van,,dc Vcste". Tegenover het nieuwe politieburcau ligt nu inplaats van het vroegerc smalle brugje een $/at bredere ophaalbrug. Deze brug decd voorheen clienst als overgang van het zijkanàal Sluiskil - Axelsassing en was gclegen bij de N.S.M. (Nederlandse Stikstof Mij.) te Sluiskil. De afbraak van de Oostsluis (noordzijde) vond plaats na de gedeeltelijke demping van dc Oosthavcn in 1968. Allecn de Oostkolk, nu waterpartij, herinnert U nog aan dc sluis, maar wannccr wc van de stadhuiszijde naar het centrurn gaan herinnert niets fJ meer aan de vroegere toegang voor de binnenscheepvaart. Nu we dan toch a.rn deze ztjd,e van de Oostkolk zijn belaud kunnen we meteen zien, wat cr van hct Oostelijk Bolwerh is overgebleven. Het nieuwe stadhuis met ziin war vreemde bouwstijl opent de rij van de straat of weg, met enkele bungalows verderop en als afsluiting de watertorcn. Gelukkig is de benaming ,,Oostelijk Bolwerk" behouden gebleven, wat zich dan verder ook voortzet bij de reeds genoemde bejaarclenflats van de Veste. AIs ik zo de berichten lees, zal een derde flat niet lang mcer op zich latcn wachten. Nu moet ik gaan oppassen geen verdere opsomming te geven vàn wat er is geschied met de straatjes die het oude Java omsloten. Dat behoort weer rot de y/ijk, die ik heb ingedeeld als ,,Oostelijk Bolwerk", een deel van de vroegere vesting waarop ik later terugkom. Van de Oostbeer is niets meer overgebleven, maar de oostpier is nog altijd bcreikbaar, al is het daar de laatstc jaren weJ stil en eenzaam geworden.

Ik wil nu van het oude Java afstappen en met IJ de binnenstad gaan bekijkcn. \(e kunnen dan het beste beginnen met HOOFDSTUK

eens

XVIII

DE NOORDSTRAAT EN OMGEVING (TOEN) FIet wordt bepaald door velen moeilijk zich de Noordstraar rond 1905 voor de geest te halen. Zekcr, ook toen was het /e winkelstraat van Tcrneuzcn, maar al re veel moet U zich daar nu ook weer nict van voorstcllen. Ik zou dric, vicr winkels kunnen opnocmen die boven die andere kleine zaakjes uitstakcn. Zonder de,,kleine" daarmee te discrimineren, dat zoudcn dan zijn: de galanteriewinkel van Jac. (Kootje) de Kok, de zaak yan Jurry-Hoebé, in die dagen gespecialiseerd in boerenklerling, bakkerij ,,de Tijd" van Joh. de Smidt, dc lilcdingzaak van Rommel-Brocksma en die van J. de SmidtPothoven, wcllicht nog een paar andcre zaken ook. Om het U gemakkelijk te maken loop ih even vooruit op wat straks voigt, onder het hoofd: ,,de Noordstraat NU". 72

Z.r.rli ,1, |t,,1., Lrt,r \ t,l,.rctt ('litrrrrr, r'rrr,rrr); lrrlr'1 llrxlrtl, tttru st.c,lt l,,sr,r,rrr,l ,,n,l, r' ,l, rr.r.rnr ,,.lrrlly", rr.t.rr sttrk uiLgcbtci.l (troctcnlil..ling is .rl l.urg t,. r ziclc!) ,,tlc 'l'ijcl" is nLr lr.,rvclurs, I{omntcllJroclisrnr is vrrn clcr Mccr.

W.rt nu de hlcincrc wini<cls bctrof, dic ik natuurlijk niet allcmaal ga oplrocrllcn wil ik toch wcl opmerken, dat de gezapigc, rustige sfeer clie claar bij dc bcdicning heerste nu vrijwei zoek is. Ik licn in de Noordstraàt nog één winkel dic dc moderne tijd heeft

getrotseerd en er vrijwel uitziet als in mijn jeugd. Dat is Ce zaak van

iabaksartikelen van.de hecr van den Ouden en ik geloof dat dit niemand ooit weerhouden hceft, daar ziin inkopen te docn. Ik ga met U thans dc Noordstraat eens doorwandclen cn dan beginncn wc in de buurt van de Axelse brug. De bcide café's Gust Maandag en dc Zeeuw (vroeger dan) na het overlijden van haar man, stond het laatste bekend als ,,bij Betje"! Het dateert, wat mij persoonlijk betreft niet vanaf 1905 (stet je voor!) maar 10 jaar latcr wist ik als zo menig Terneuzenaar dat je daar het beste citroentje (eigenmaak) kon verschalken! De bakkerij van Bart Koenè, zo bekend in dic dagen, wat verderop ecn hLris mcr ccn verdieping, waar een Lrithangbord a.rn de muur hing. Daar rnoet ik toch wat mecr over vertellen hoor! Dc ouwe heer Heine Kayser heeft mc daar zo keurig over ingelicht! Ik vroeg hem een keer, wijzend op een oude (slechte) foto van begin Noordsiraat of hij wist wat er op dar bord heeft gestaan, want dat was op de foto niet te zien. ,,Ja meneer, daar stond op: La Bavière, barbier. Hij was ecn Fransman die al cnige jaren in Terneuzen woonde, maar de Nederlandse taal maar matig wist te gebruiken. Echter wel doeltreffend! ,,'i(ant", zei Kayscr, ,,als er cen klant binnenkwam vroeg hii als regel: haar

knip of meid spreek !" \flant hij had àaar boven eens paar ,,dames" zitten, die laten we zcggen ,,aanspreekbaar" waren!!

heb hartelijk om deze uitleg ge-

lachen.

Maar Kayser, vroeg ik hem, jij bcnt in 1865 geboren, was jij daar soms ook klant ? ,,Nee, nee, mcnlcr ik lict me altijd scheren bij Kaan in de Brouwerijstraat, voor 3 cent of voor 5 ccnt." ,,'Waar kwam dat verschil dan vandaan, Kayser?" ,,'Wel, voor 5-centstarieí nam hij een scheerkwast en zeepte je daar mee in; wilde je voor 3 cent geschorcn -rorden dan spoog hij in zijn handcn en werd je op die wijze ingezeept!" Coedkoop maar wel onsmakelijk! Maar we hadden toen wel een paar rarc barbicrs in Terneuzen! En als U graag wil wetcn, jc vindt nu op dczc plaats de stoffenzaak van lVim Bliek. Ecn eindje voorbij her barbierszaakje kreeg jc hct oplopende Tuinpad, dat er nog steeds te vinden is. Even verdcr de oprit naar de molen, toen van Passchicr (Schier) van \(ijck. De molen is in het begin van de 3O-er jarcn vcrdwenen uit het stadsbeeld. 73

I I

ยง

ik kan orrnrogclijk;rllc r(rcn besrrrirr(lc zilkcn opnocmcn, maar ééntjc kan ik toch nicr voorbijlopcn. Dat is dc krLridcnicrs/ sigarenwinkel van Simon val Rccs (latcr dc Gruijtcr, nu ccn lamNo1; ccns,

Penzaak).

heb daar menig zarerdagavondje als jongen van 12-73 jaar

winkel doorgebracht.

Ik mocht dan draaien aan de grote koperen koffiemolen die aan het eind van de toonbank was vastgemaakt, Maar dat was niet de belangrijkste hulp die ik bewees! Ik zat n[. al wat vroeg vol met kwinkslagen en kon op die manier de dienstmeisjes die de boodschappen voor hun mevrou'w. haalden wat vermaken, terwijl van Rees rustig de klantjes bediende! Merkt U wel, dat er toen nog ,,tijd" was! Als U het graag wil weten, Simon van Rees was een boezemvriend van mijn papa, .vané,aarl Mogelijk dat deze persoonli.ike ontboezemingen U niet interesseren; neem ze toch maar even door! In de aangrenzende Kersstraat vond.je naast de winkel van Van Rees een hoeden- en pettenzaak van Maatje Quintus. Voorbij dat allesl Als U me op de wandeling hebt gevolgd, dan merkt U, dat we de rechterkant tot nog toe in beschouwing hebben genomen. Dat wil ik nog even blijven doen, maar dan gaan we een flinke sprong maken, tot voorbij de apotheek van Van Borssum l(aalkes (nu Haman). Even daar voorbij, aangeleund tegen de Gereformeerde kerk was een klein winkeltje van schrijfbehoeften en ook wel kinderspelen, o.a. het ganzebordspel. Met een paar treedjes ging je dit vinkeltje binnen en iedereen in Terneuzen wist dan dat je bij ,,Janrje van de Trapjes" was aangeland. §reer een flinke stap en dan staan we aan het eind van de Noordstraat, maar dat laatste stuk stond bij ons bekend als ,,Schotse Hoek". §(aar die naam vandaan is gekomen zou ik U niet kunnen zeggen. Er woonden wel een paar Engelsen in deze buurt, maar voor zover ik weet hield dat geen verband met die naam, Ik ga met U nog even met een sneltreinyaartje terug, de andere kant van de Noordstraat volgen. Tegenover het begin van de \íalstraat woonden twee joodse mensen, Jozef en Idje van Leeuwaarden. Jozef was oproepeÍ bij notariële verkopingen. Idje kon, als het 's winters vroor een centie bijyerdienen als kantinehoudster bij de ijsbaan (later 38

zult U wel zien waar die lag). Voor 2rlz cent,,,een halve hluit" of nog beter gezegd op z'n Terneuzens: voor twee cent en (h)alf kon je bij haar een kopje waterchocolade kopen. Op de hoek Noordstraat - Korte Kerkstraat vond .ie de galanreriezaak yan Daan '§(olfert. Een zeer bekende figuur en begiftigd met een grote dosis humor! Aangezien ik aan deze zljde van de Noordstraat al een paar zaken heb'aangeduid (Kok - Jurry) snellen we verder tot aan de ,,Paardegang". Dat smalle steegje dat de verbinding vormt met de Lange Kerkstraat. De apotheek Klaassen stond bij de Paardegang. 76

De molen bd"n ,,Schiet" aan Wick Noord.strodt. -

1910

ĂŻ--lll '}t;t

Z:rl ik «lc liruitlericrsz.r,rli. v.trr ,1,.. wcrl. A. ll. l)onzc orrli nrrq crcrr noemcD? \flaar jc op zatcrtl,rg'rvontl rrls I ring in (lL,r()rr jc bcut't stond af tc wachten, nraar dat voncl jc hccl gcwoon! Voorwaarts nu tot in§lang Lange Kcrkstraat. Even daar voorbij vond je het café 's Lands \ /elvaren van Marien Adriaansen. Dat is veel latcr afgcbrand cn je vindt daar nu de Hema. Vcrder rot de hoek Noordstraat - Vlooswijkstraat waar de schoenhaude) van Moggré s/as te vinden.

Even de Vlooswijkstraat naar beneden afgaand was naast Moggré de smidse van Verlinde te vinden en daar stond toen waarachtig nog ccn ,,tÍavaille". Als U met dat woord last mocht hebben wil ik dat wcl even vcrduidelijkcn. Dat was een hoefstàl waarin de paarden werden beslagen. Een knap man, die cr nu in Terncuzen en ook daarbuiten nog een vindt. lVat ik nu verder tot omgeving Noordstraat wil rekenen is het nog bestaande Tuinpad met aansluitend Vissteeg en Kandeelstraatje. Dat l.r.rrste str:rarje Llrengt je weer rerug in de Noordsrraat. Je kunt even voor je de Visstecg bereikt rechtsaf de trappen volgen om in de Jongestraat te komen. De oude glorie van het Tuinpad is voorbij, maar gelukkig hecft de heer Van der Meer (modezaak Noordstraat) een paar oude huisjes, krotjes kur.r je wel zeggen, laten omtoveren in een paar juweeltjes van huisjes. Laten we hopen dat de komcnde plannen voor sanering van de binnenstad het enige stukje ,,oud" Terneuzen onaangetast laten!

Over Lange Kerkstraat, Brouwerijstraat en nog een paar kleine stÍaatjes, die ik wel bij ,,omgeving Noordstraat" reken, ga ik niet verder schrijven. \X/ellicht komen die bij de volgende wijken van de oude kern nog wel aan de beurt. \íe gaan nu eerst eens kijken naar HOOFDSTUK XIX

HET NIEU§(/EDIEP EN OMGEVING FIet staat er nu eenmaal en ik ga U natuurlijk over dir stadsdeel wat vertellen, maar eigenlijk had ik dit hoofdstuk n.roeten aankondigen als: ,,DE LANGE KERKSTRAAT en OMGEVING". \Vant lang vóór het Nier.rwediep een woonwijk was, bestond reeds de Lange Kerkstraat. Dat komt duidelijk rot uiting als U de foto, een reproduktie van een oude gravure bekijkt, die hierbij wordt afgedrukt. Ik ga U er even bij helpen. Komende vanuit de Noordstraat slaat U vandaag de dag nog linksaf en komt dan in de Korte Kerkstraat. \fle Iopen nog een eindje door, tor waar de Lange Kerkstraat begint. \(elnu, bekijkt U de foto maar goed, dan ziet U aan de rechterzijde een soort van vcstinggracht, waar later dan de Lange Achterweg en het Nieuwcdicp zullen verrijzen. De Lange Achterweg, dat is de smalle BO

\lc(11. \v.r,rÍ r,llrr r,tn lJ $,elli(lrr r,,rt rr,,,,it ,,tr rr'.t lt.lrl,r'rr r].'zcl. 'lirr[i rr,r,tr rl( ()o(l( 1\r,l\urc. U zitt ,.l.rrr.l.tt .l. bochtctt itt,lc str,rllt r,,t ,,1, lr.,lt,rr n,'r: lrctzclÍ.lc vcrloop hcbbcr. l)c bcbouwins linIs is

eigcnlijk .lc .rchtctzijtlc v;trr rlc wonirtgcn in dc Noordstraat. Links zict U ccn cinc l<crk staan, dat is de Hervormde herk in de Noordsrtilat, nog in bcscheiden vorDr) want deze gravure geeft dc toestand wccr rontl 1840. Pas in 1884 is de Hcrvormde kerk verbouwd in zijn tcgenwoorc{igc vorrr, al is, nu 10 of meer jaren geleden vooral het inwcndige van de kerk sterk veranderd. lX/e volgen de bochtcn vcrder en zien dan rcchts ccn molcn staan. Dat is de Pclmolen, die in 1901 is afgebroken. F{et verdere verloop richting Noordstraat is op de gravure niet meer zichtbaar, maar dezellde bochten clie IJ nu nog vindt waren ook toen aanwezig. Gcen wonder, want de Lange Kcrkstraat was eigenlijk een dijkEen oude oom van mij, bakkcr Pict Geclhoedt, wist me eens te vertellcn, dat in 1880, toen hij als bakkersleerlir.rg r.raar Terneuzen kwam, die gracht (latere Nieuwediepstraat) nog heeft geweten. Nu we dan toch eerst zijn begor.rnen met de Lange Kerkstraat, wil ik er op wijzen dat de Pelmolen van eertijds aan de vergetelheid is onttrokken. De meeste van IJ weten wel, dat dc Pelmolen stond op dc plaats tusscn de bcide rrapjcs, rcspectieyelijk de Pelmolengang, dat naar het Nieuwediep voert en dat je langs het andere trapje via de Dwarsstraat de Vlooswijkstraat kunt bereiken. Voorlopig genoeg or,er de Lange Kerkstraat; het Nieuwediep (zo noemden we dat altijd en nog wel!) komt aan de beurt. Dan kunnen wc beter maar de Vlooswijkstraat afdalen, vanuit de Noordstraat en komen zo terecht in het Nieuwediep, Even oppassen en bedenken dat hct 1905 is, dat ik U hier binnenleid. Rechts op de hoek bij het begin woont bakker Var.r der Plassche al, een paar huizen verder de stalhouderij Van Loof. Bij de eerste bocht gekomen viuden we hier cen boerderij, midden in dc stad, de zo bekende,,stee" van Dekker. Als U even de oude R.K. kerk in gedachten necmt (nu een recreatiezaal) dan vond IJ toen tussen Dekker en de kerk een groot stuk weiland, dat ik nog heb geweten. Maar dat veranderde al gauw. Eerst verscheen de 1e Verbindingsstraat en al spoedig daarop de 2e Verbindingsstraat. Die naam heeft het gekregen omdat nu cen verbindirg tot stand kwam tussen Noordstraat - Lange Kerkstraat - Nieuwediep enerzijds en Donze Visserstraat en Tholensstraat anderzi;ds. I)e oude hcer Kayser vertelde me eens, dat vóór die tijd ecn soort van voetpadje kon gebruikt worden, maar je moest dan wel ovcr cen smalle sloot zien te geraken! I)e ,,stee" zal nog er.rige jaren bewaard blijven. Verder gaande in de richting van de R,K. kerk met alweer een paar bochten komen wc op de kruising met dc Kortc Kcrkstraar terecht cn krijgt dc straat de naam van Dijkstraat. Bil dc laatstc bocht vóór dit punt was een steegje, waar je met trapjes in de Lange Kerkstraat kon komen, aan de achterzijde van de kerk. In dat steegje woonde B1

De Lange Kerkstraat; 7\)eter is Latere Nieuuerliep_

1850

Dbarsstraat, richtins NielLuediepยงr|.'Vloosd-rkstr. BA d.e Kromme ร Llebaos, achte.r Lanse Ketksfitjot_

rg?4

1971

o.il.,,M.rio()rtic" (rlir voor rlt. r,urlc'l't.rrrctrzt,rr.rrerr!). lh hcb U al.gczcg«l drt lchtcr hct Nicrrwctlicp dc l-rugc Àchtcrwcg liep, maar dic begint.cigenli.ik pas bij dc krirising Pclmolcngang Elleboog. tiíat daarvóór 1ig zijn de stccgjcs, gclcgcn àchter de vócgcre Pclmolen en wel dc reeds genoemdc l)*a.ssrralr cn IIlcboog. Overbodig wellicht er op te wijzen, dar we nu in het lage "gedeelte van Terneuzen vertoeyen. Nou, daar weten de bewoners vàn "Dwarsstraat, Elleboog en Lange Achterweg - van vÍoeger dan - over mee te praten! Bij hevige stortbuien, in hoofdzaak in de zomer bii zware onweders liepen die steegjes soms een halve merer onder wàter. Er was wel riolering,.maar bij ongunstig getii, als dus (nabi.i het postkantoor) niet in de 'Westhaven kon worden geloost, ondervonden ze de grootstc ellende. FIet is een wat onpretig praatje, maar als U bedenkt dat de ,,w.c.,s', toen de weidse naam yan ,,pleedjes" droegen, behoef ik U niet te vertellen, dat het daar dikwijls een hopeloze smeerboel wasl Natuurlijk is daar verbetcring in gekomen, maar rot in de 20-er jaren heeft dat voortgeduurd. Na de bcschrijving van dit waterlestijn, waar dan toch noq op ruime schaal door dc talrijke jeugdigc bewoners werd ,, poot je-gebaad " keer ik terug naar hct punt waai de Dilkstraar beginr. Evin wil jk U noemen de toen zeer bekende afspanning van Àet hotel-café Galle, met daarteBenover Hotel de Appe1, waai de echtgenote van de heer De Booij, ,,madammeke" De Booij een zeer bekende figuur in Terneuzen was. U begrijpt het wel, ze bezaten beide man en yrouw de Belgische nationaliteit. Iets verderop, aan de linkerkant dus tezien de loop die we volgen verscheen voor die dagen een -café mer een bijzónderheid, nl. een -groot elektrisch orgel. Dat was het café van,,De Duitser". '§íieckhorst, De eigenaar, was nl. van Duitse nationaliteit. Nu breng ik U op de Dijkstraat niet verder, dan tot waar rechts de Roeiersgang begint. Zoals U zich nvellicht herinnert is het verdere stuk en ook de Roeiersgang opgenomen onder ,,de §lestkant en Omgeving" (Hoofdstuk I). Ik zou niet graag beweren alles te hebben verteld over dit stadsdeel, maar het zou me te ver voeren vele toen bekende figuren naar voren te halen, iets wat ik rrouwens in ,,Kwarteeuw Teineuzen" al heb gedaan en dus alleen maar in herhaling zou treden. Beter is het over te gaan tot:

t()()t;t)s'tUK

l ll:1' NIIlLl§íEDlhP EN OM(;IrVING

l)it tlan

zou wcl ccns ccn kort hoofdstuk kuunen worden en wel om meer éc(n rcden. Allcrccrst dan, omdat in al die jaren 1905-1970 be-

trckkelijk wcinig is veranderd in dit gedeelet van Terneuzen. Zeker, veel woningcn zijn verbeterd; oude vervallen huisjes afgebroken, maar behalvc dan het betere aanzien heeft dit stukie van de oude kcrn in grote trekken ziin vroegere vorm behouden. Dan komt er nog war bij.-Ouer de Lange Kerkstraat en de daarachtcr gelcgcn sreegjes heb ik zo het een en ander geschreven, dat bij wiize van aflevering in de Provinciale Zeeuwse Courant (r.rov./dce. 1976) reeds werd gepubliceerd. i{omaan, laten we toch maar eens gaan zien, hoe het er nu voor staat, temeer, omdat in de naaste toekomst in het oude centrum grote ver-

anderingen kunnen worden verwacht. Het is niet onmogelijk, dat ook dit gedeelte hieronder zou komen te vallen. U herinnert zich, dat ik in voorgaand hoofdstuk met U, via Korte Kerkstraat, dat zeer oude beeld van de Lange Kerkstraat ben binnengegaan. Als ik terugdenk aan mi.jn jeugd vanaf het moment dat mijn àuders in de Lange Kerkstraat een perceel grond kochten in deze straat, dan heb ik het gevoel dat er van achteruitgang moet worden gesproken. De destijds bedrijvige pakhuizen en werkplaatsen, ot der andere in de buurt van de verbinding Paardegang - Noordsrraat zijn langzamerhand in onbruik geraakt en vervallen of opgeruimd.

le had daar het graanpakhuis van Dirk Scheele, de werkplaats van Tacob de Bruijne, die een winkel in de Noordstraat had, waar nu de iaak ta.t Versloot is gevestigd; verder het magazijn van de firma Jurry (Noordstraat). Ik noem eÍ nu maar enkele, waarbij ik mezelf èr op betrap, dat ik bezig ben de,,oude" toestand te beschrijven. Ie h;d da;r zelfs naast dit magazijn nog een café van De Smet' Maar terugkerende naar onze tiid wil ik er op wijzen dat in de eerste bocht, komende van de Noordstraat de achterbouw van de Hema het beeld van de straat volkomen heeft veranderd. Er zijn, een bocht verder een paa! ,,model"-woningen van gemeentewege gesaneerd, maar overigens wil ik de Lange Kerkstraat laten voor wat ze nu, vandaag, is. Over dè steegjes achter de Lange Kerkstraat kan ik geloof ik beter zwijgen. Het is bekend, dat in het bijzonder in de omgeving van de (Kromme) Elleboog een doorbraak tot stand zal komen, die verbinding za[ vormen met het Nieuwediep en de Vlooswi.lkstraat. Verder zal ook daar een belangrijke sanering plaats vinden. \Wat nu het Nieuwedicp betreft, ik zei het reeds, de ,,stee" van Frans Dekker is allang verdwenen en vlak bij deze plaats werd een ver-

enigingsgebouw ,,Emanuë1" opgericht (inmiddels 84

VÀN NU

ook weg).

Een 85

cindje dlrrr vtxrrbij, a.rrr hct [regin v.rrr rlc ]c VcrbinJingsstr.r.rt wcrtl destijtls cvcnecns ccrr cIcrgclijli gclrouw opgcriclrt cn wcl Iret loliaal ,,Bethel". De bctekcnis virn dit gcbouw is voor ccn groot clccl vcr-

loren gegaan. Nu valt me zowaar in dc gedachte iets dat ik toch vcrmclden nroet. Het voert lJ wecr even terug naar vroeger, maar ik zie het voor me staan een tamelijk laag gebouwtje, op een kleine verhoging gebouwd en dat iets had te maken met de vestirgwerken. Het werd destijds bewoond door ene Verschelling. Zo, dat moest ik nog even kwijt! Het heeft verder geen zin op dc kleine veranderingen te wijzen, die zich in al die jaren verder in de straat en ook in de Dijkstraat hebben voorgedaan. §íc kunnen Lreter eens gaan kijken naar een gedeelte van Terncuzen, waar grote veranderingen hebben plaats gevonden en dat betrefr dan: HOOFDSTUK XXI

DE SCHELDEKADE EN DE MARKT ROND I9O' De Markt, ja, dat is juist, maar wie dacht er rond 1905 aan om over ,,de Scheldekade" te spreken! Daar werd zelfs niet over gedroomd! De,,Diek van Van Kouteren" dat had de naam van een deel van dit hoofdstuk moctcn zijn! Maar omdat velen moeite zouden hcbben gehad met deze laatste benaming heb ik maar voor Scheldekade

Scheld€kdde-Nootd,

..]lord,ing.

1920

gekozen.

U weet het, over het westclijke deel van dc dijk, dus vanaf het postkantoor tot dc aanlcgplaats Provinciale boot heb ik U al eerder ingelichr; dear kom ik voorlopig nict op tcrug. Maar het verdere verloop van de vestingwal gaan we nu volgen. Om te beginnen was het voor de reizigers die met de ,,Vlissingse" boot arriveerden, niet mogclijk Terneuzen binnen te gaan via de dijk. Een hoog houten hek sloot her kleine pleintje vóór het gebouw van de Provinciale boot (kantoor - wachtkamer - goederenbergplaats) hier af, zodat men uitsluitend de weg richting Nieuwstraat of §[estkolkstraat moest volgcn om welke sraat dan ook in de (thans) oude kern van Terneuzen te bereiken. wandelen op de oude vestingwal taboe was. l)at neemt niet v/eg, dar ik er U, zij het in gedachten daarover heen ga voeren, Dan zien we beneden vooreerst een groot vierkant gebouw, dat is de ,,Infermerie", de z.iekenboeg voor de milirairen. Daarnaast de z,g. ,,bomvrije" kazernc, met daarachter, dat wil dus

U herinnert zich ook, dat

zeg€ien

naar ons toegericht, aan de dijkzijde dus, een langgcrekt

houten gebouw, het z.g. Arsenaal, bij ons toen beter bekend als de affuitloodsen. Even daar voorbij zien'we q/eer ecn vrij groot gebouw met veel ramen en in het midden een brede toegangsdeur. Dat is het bejaardenhuis van dc Hervormde gemeente, maar in de volksmond het ,,Ouw-Mannenhuis" geheten! Daar wil ik even bij stilstaan, al 86

Jachthaoe.r"

bti Schetitekaile'noord. -

20-6-1968

was hct alleen maar om U te vertellen, dat de laatstc benaming onjuist was! Er woonden niet allccn mannen, maar ook vrouwen in dit huis; veelal waren dit oude en wc kurnen wel zeggcn min of

meer behoeftige echtparen,

Eer seluk voor dczc mensen op deze wrjze op je oude dag re worden opgenomen. Lrderdaadl Maar het \{as geen onverdecld geluk! Om 9 uur 's avonds het bed in, de mannen rechts en de vrouwcn links (of andcrsom, maar dat doet er niet toe). Over de verdere bel.randcling ga ik U niet te veel vertellcn, daar vreer ik tc weinig van. Er warer een ,,Vader" en een ,,Moedcr" aangesreld en dic zullen hun best wel hebben gcdaan. Maar het tekent tóch wel de tijd waarin ik U tracht te verplaatscn. Dan stond cven voorbij dit huis, op de hoek Arsenaalstraat-Noordstraat ecn huis met schuur cn stallen van l,evien Dieleman. Iets verderop, aan het eind van de \(/alstraat srond weer een soort r.an stalhouderij anncx boerderij en dat was dan het bedrijf van Van Kouteren, huurder van de grazige vlakte ('t Plein van Var.r Kouteren!) en een gcdeelte van dc achterligeende dijk(wal). En nu begrijpt U tevens hoe de naam,,Diek van Van Kouteren" in cle wereid is gekomen.

Tegen de wal aan, on€ieveer ter hoogte waar nu de tuin van de woning van de heer \íabcke word gevonden, stond een klein kruirmagazijn, ook ,,bomvrij" genaakt. Op dit hoge, halfronde geval hebben we wat afgespecld! Eu nou vraagt U n.rtLrurlijli: hoe was dat mogelijh? .Je mocht daar niet eens I'omen. Ecstc mcnsen. hebben jullie wc' ccns sprceuwen rrir een kerseboom verjaagd? Zo ja, dan z-ul je weten dat, zodra je ze de rug toekeert, ze alweer ir de boom zitten! Dat heeft de oude Van Koutcren of een van zijn zoons ook ervarcn; want al werdcn we dikwijls verjaagd, we waÍen er niet weg te slaan! Dat eren rerzijde.'t is voor mij inrmers nog m.r.rr l9O5l De dljk die we nog sreeds volgden, aar.rvankelijk in oosteli;ke richting, br"rigt zich even voorbij dàt kruitmagazijn. naar het zuiden af, om dan te eindigen bij het oude vissershavèntje, waarover ik U dadelijk nog meer ga verteller.r. \7c volgdelr intuisen het verloop van de Oosthavcn, waar langs de dijk eeu steiger is aangcbracht voor de schepen om daar te meren en het gunstig tij af te wachter.r om op re schutten, het kanaal op dus via de Oostlolk die U al kent. Aar.r die steiger lagen ooh de weinige vissersschepen die Terneuzen rijk was. Ln cian zijn we bij clat vJsscrshcvcnrje, dat .loorliep rot aan dc Hrvcnstr.rrt Smidswal. Van de diiL aÍgaand k.,n jc e.rr smal wegjc 'olgen, dat om her oude schccpswerfje hccn licp en uirkwrrr op d. Smidswal. Dat oudc srond ongcvccr op d. pl.r.rrs urar 'cheepswerÍjc U nu het kantongerccht vinclt. Hoewel het de naam van scheepswcrf droeg bctekende het allecn maar, dat herstellingen aan kleine binncnschepcn werden uitgevocrd. In mijn eerste boekje or.er Terneuzen (1852-1899), clat jammcr genoeg nict mccr te krijgen is heb ik heel war ovcr clat werfje vcrtclcl. BB

Delnpíns rest yissersha»entje. Íebz.

í)r':i/1,,,,r (r,slld|,,rr

Sr',r'/rlIl,rr'ir'

1968

llrt;i

Om kort tc giilni ccn wirrstgcvcntl bctlrijl is hct ntxrit llcwcest cn

toen het tcnslottc door dc gcrnccrrte wcrrl overgcrronrcn, blcek hct in 1911 toen het op een middag in dc pinkstcrvakantie in vlanrnrcn opging, een goede oplossiug. Denk nou nict dat ik suggcrcer dat ecn of andere vlijtige gcmeente-ambtenaar de brandstichter is geweest, want het bleek dat spelende kinderen ,,vuurtje" hadden gestookt tegen dat houten geval aan. Dat was voor ons jongens nog eens een prcttig brandje, '§íe waren juist aan het zoeken van ,,mikerwten" in de ,,Leeuwerkeput" (daar vindt je nu een paar bungalows op de Zeedijk). Nou maak ik wcer een zijsprongetje; je ziet, ik kan het niet laten. ,,Mikerwten" cen soort van wilde erwt, die als ze rijp waren kleine harde korreltjes vormden, waarmee we bij voorkeur op zaterdagavond in de Noordstraat door middel van een hol rietje met kracht bliezen en je mikken kon op de blote armen van de boerinnetjes. Die kwamen meest van ,,Noten" (Othene) of van't,,Naaikussen" (Driewegen) en omgeving. Die hadden als gewoonte op die avonden te flaneren in de Noordstraat van Moggré tot Daan Wolfert! U merkt het wel, we zaten vroeger ook al vol met slechte streken! Nou moet ik toch gaan oppassen en weer gauw terugkeren naar de oude vissershaven. Dat haventje liep bij eb droog cn was een nogal modderig geval. Aan het eind, bij de Havenstraat s/as een stenen trap aangebracht, waar de vissers bij gunstig tij gebruik van maakten hun vangst aan wal te brengen. Je vond daar ecn klcin stenen gebouwtje, dat was dan de vismarkt. §íe hadden toentertiid een stadsomroeper, Johan de Smit, die, als er vis te koop werd gesteld, de stad rondging. Zijn vrij schorre roep weerklonk dan door Terneuzens straten: Hedenmiddag 3 uur, verkoop vis aan de vismarkt! Die verkoop ging anders dan tegenwoordig. Op een rieten deksel werd een ,,zoodje" bot, schol of schar uitgespreid; dat ging dus niet per gewicht. De omroeperwas tevens afroeper en dat ging aldus

toe; wie biedt: 52-5A-48-46-44 enz. cent? De liefhebbcs(sters) riepen op een Bunstig ogenblik ,,mijn" en kregen dan het,,zoodje" toegewezen. Wij snotapen stelden ons wel eens verdekt op en schreeuwden het woord ,,mijn" tot grote verontwaardiging van afroepers en kopers! Zo zie je maar weer! Het zag er daar bii de Havenstraat en Smidswal heel anders uit dan tegenwoordig. !í'aar nu de za.ak van Joop Verlinde is gevestigd stond de smederij van zrjn grootvader J. Verlinde. Daar werden ook paarden beslagen en er stond dus een travaille, U weet uit de beschrijving van begin Vlooswijkstraat wat dat betekent. Op de Smidswal was het politiebureau gcvestigd, dat tot voor kort op de Markt in een zeer klein gebouwtje was te vinden. Het gebouw op de Smidswal had eerst dicnst gedaan als school, later als (klein) ziekenhuis. Voor degene die op dat politieburcau toen de scepter zwaaide hadden we destijds groot ontzag. Inspecteur Kees Klaassen en niet te vergeten zijn onafscheidelijke herdershond ,,Max" wist er de wind onder te houden, dat kan ik U verzekeren. En als ik een paar van de toen nog 90

Víoeger iloorloqetude vísseÍshaqetu tot Zandstraat -

tot

18?0

wc'irillc irgcrtct nlrlll n()cnlcn, l(w.trtli crr l)c Vit, rxrk !(x)r dic twcc haddcn we cen hcilzairnr ontzag! Voor zover dat gaat natuurli.jk, want als wc op <le Markt rrrct ccn heel klein ballctje aan het voetballcn waren (dat kwam roen cigcnlijk pas in zvlang) en we door de politie prompt verjaagd werden, kon je ons na hun vertrek weer gauw daar terugvinden. Nog even een kleine bijzonderheid voor wat daai op de Kade nog te vinden was. \Waar nu de kledingzaak op dc hoek Markt - Havenstraat te vindcn is stond, op een kleine verhoging gebouwd, de woning van Johan de Smit, onze stadsomroeper. Bij die woning stonden enkele kleine houten hokken; daarin werden op bepaalde dagen de varkens gewogen. Vanaf de woning tot aan de overzijde van de Markt (nu ongeveer waar het Chinese eethuis staat), was ecn meterhoog muurtje iangebracht, met in het midden een brede opening. Bij gevaar voor stormvloed, waarbij de kade onder water kwam te staan werd deze opening door zware sturbalken afgesloten. r{/at niet wegnam dat ondanks deze versperring menigmaal het water de Markt oversÍroomde, zelfs tot aan de Kersstraat en ik moet er aan toeyoegen: tot onze grote vreugdc!

Overigcns waren die muurt.ies een geliefdkoosde speelplaats en niet te ver€ícten een pracht van een zitplaats als op 15 augustus (halfoogst) het traditionele ,,\íiclerfeest" op de Markt werd gehouden. En nou is het weer oppassen geblazen, maar ik zal de verleiding weerstaan U zo'n fcest te beschrijven. Dit, en dan heel kort, wil ik nog aan U kwijt: om te beginnen was er een tamelijk homogene feestcommissie, waarin o.m. de oude heer Tinus Eiike als regel de functie van voorzitter was toebedeeld. AI die andere namen ga ik

U besparen. Natuurlijk werd ecn en ander opgeluisterd met muziek en vrijwel altiid door hct muziekgezelschap ,,de Verenigde '§íerklieden". Dan stond op het Kazernepad, dat lage wegje vindt je nog sreeds in de Nieuwstraat naast dc ,,bomvri.fe" kazerne, een z.g. ,,Kwaje Katrien". Een houten pop, voorstellende een boos uitziende vrouw, met beide hotrten armen horizonraal uitgespreid. De deelnemers op - van de fiets natuurlijk aan een of ander spel moesten dan in één dc armen een pen trachten tc steken, Bi.i mislukking kregen de meesten

een flinke mep met de andere arm. Ook dat behoorde bij het ,,Vielerfeest"! De Markt. Laat ik U nu eens veel verder in de tijd mee terug nemen dan tot 1905 en wel vóór 1869. §flant voor die tijd liep het Vissershaventje door tot ongeveer de hoogte van de Zandstraat. U zult zich de oude gravure van de Axelse brug in 1832 herinneren, waarbij ik er op wees, dat rechts onderaan op de foto een soort van verversingskanaaltje afboog naar de richting Markt. Nu we dus op de Markt zijn terecht gekomen zal U deze verwijzing hoop ik duidelijk zijn. Omstreeks 1820 vond de demping op het gedeelte Markt plaats en 92

()rrrloJiË rr.. /+'Hllcll' (l'rt ,lus ,x,k r'.rr ltct sttt.llle ttrtv,rer k.rrt.t,tlti' tle M rrl<t wcr(l('ll ()l)op llr(rrlrlic\ ir"* ,l.t.,r,,., clt u,ritrr.t lreselttevcrr uctÍ()l(l(,Jlr.

iiï;; ;;.t:it l')o5 op clc Markt stJan(lc korr jc t1c korcnntolen van i;;"i.,,';ï; ir"-""i,,ït-'t "d.i1Í zicn vat er van ove rgcblcven is' de

io,r',p, zal U bckend zijn. Laten we nog cen paar puntJes van dc Markt in beschouwing.lemen was Ï'*"r"ur*ï ëàïi"it'". Hotel du Commercc' Aanvankelijk rij tegeq aangrenzendc,huizen de met c.n,r""t Hài.i ir u"r.riJ,'à", dit niet zal à; g;",r3 ro, g""n, maar juist deze week-lccs ik' dat aan de andere de scbeurcn. lammer genoeg zullen ',witte".Ïuizen gezegd! dat spilt.me.eerliik en ;'dwiinen 9i;ïï,ï' i; M;;i,";l

'tiË;';oo.-à; M;'r.i plaats biedi' dat is de kermis' die '.e-ii""a' september en een wcek duurt ;i;ii ;;;,;;*; ;p'à. 3"" -^"nd'e inwil ik de kermis laten rusten' Vcrd"er ilÏ"-";";é' ïr;'r.il"ng.l).

[;";;.;il;,

,n?n Àp

mïn'l""ttiid sterk geneigd

tot idealiseren!

aa-l:pl?-k dan ïi'Èirliïi.'",Ëli ;"i d" l"?-i' terugkcrend een" was kcrmis toett iaarliiks. lmmcrs rceenwoordig. .r".',"-"... Èii *iire ,"n spreken: nu is het rlle dagen kermrs:. al zou rk nog lk zal het wat dii gedeelte betrcft nu vcrder bt;.,latcn' het' om met wcet ik En vertellen kunnen qr'ol, li4arkt die or"t h""i

dc'mensen-uroclel

m,e91

ik eentonig ben!"' maar itiri.",riii" tpi"t "n' ,,Ik *"", het lezers dat Kwarteeuw Terneuzcn"' naar ,,Een i[ ,or-U ,l*.t. -oeten verwijz-en in dit hoofdik. waar veel, hcel hoe t i[,* i,'frïi'".ït-i. !"r" ",ii", beeld ander totaal een ilï't;;;Ï;i; ;;,.Ë,"u.n' is uerandcrd en vertoont. en daaiom volgt hier:

HOOFDSTUK XXII DE SCHELDEKADE EN DE MARKT ,,NU" de loop der tiiden is voor het beeld en voor velen van u'.Iezers geweest u"r, dir xadsdc"l zccr ingrijpend al was he[ maar ln geziin, eenvoudig nict het zal o[ lezeresscn

Vat er dan elzo is verandcrd in

,tr.ilÀ. ri.h ïr:';;;;;;*h

die oude toestand in te denken' É"ginn"n bij dc diik tegenover.het postkantoor' De

vooilopig met uitzondering van het J,:'.ïil;i;;*";"àïwas".'ii"g' wai lr"t."[t i"i Oosreliik Bolwcrk. en het w*..t"lll'r.'ï31*"rk, heel eind gevorderd ,In de ;:à:liiii'#;i;'i,n-à" "",'ing al cenwaar w-e-oÀ in voriB.hoofd-

ÍJJLi'i'örB:iöàöï*,..* arn t"if.a.elte van liuk ,r"" hebben bczig gehouden aan dc bcurt Na dc atgravlng hoogte' oP zodanise rot natuurlijk àï:#;:;àt;I;'. u-,ï'RJ,r.""di"k, over àri h", *r,"t van de Schelde ons niet kon bedretgen' grng,men vrn dit dc noordzijde gelegen 'ran ÏJJ r.iï.pïrir* u"'n à.1 sri,iont vestingeedcelte.

oPsPurten . was. geen D" ;;;l nogal wat ti.id in bcslag, want van in de Schelde platèn de werd ïand IöË'M;ï;r"ï".1"ép;"t "an

.'tlnil(v(\'r(l cr zo kr)rl r[, jcugJ v.rrr 'l'crrr,.rrzcrr gcclurcrrtl., rlc z,rrucr vatr IylU gc,lrcrcl) v.1n ccD soort v.rD kurr*trrr,ttig rlrrinA.,bic.l. lirch warcn op,het uitcrstc oostclijkc sruk .rl cnkclc ti;r.ri i.,t_,*a. Zo nennncr rk me dc bouw van hct eerste huis op wat de-schcldckade -a"-'àïr**f<'Z zoy,,worden genoemd.. Die wonirrg stond précies tp

zulohoek cn was roen het eipendom van twce bek ende-figu ren, nl. en Tannetje de Smidt, juwelierszaak hadden inJan _die ïesrryds een de Noordstraat. waar nu de kaashandel van Fassaert is te vinden. Iets verder terug in westclijkc richring werden ;i gen opgetrokken, o.a. dle van dokter van Ncs, het"i;;;;[;i""'..","_ huis dat nu wordt bewoond door dokter Dorrepaal. Nu ga ik U'"i;; ;;;à;-;;

v€rmoelen, maar zo omsrteeks 1930 was de gehele Scheldekade.""*.n zoals U die nu kent, volgebouwd. Het was i" di; d;s;; ;-*"fllf f.".ra" prcK om,te wonen. lle grote schecpvaart passeert hier rrlak voor de naven; de.aantegplaars van de boor, die later inplaats van op VIis_ srngen gcrrchr re zlrn, n-u aanvankelijk op Hoedekenskerkc en'Hans_ wecrt en daarna ecn drensr op Hocdekenskerke ging ondcrhouden oracnr teven en verrrcr cn veel afwisseling. Achrer hcr diikecdeehe spoedig één en ander. o'n ,."u"g;n;n à"' gi.ji"'lrr,;,_ I.lq*""1."1 rooosen (Arsenaal). Het,,Plein van Van Kouteren,' yerdwcen en de Burgemeester Geill_ straat begon deze- plaats tc vullen. om hct niei ï"rii* ïàà. makcn trreng rk U nu naa-r de oude Vissershaven. "i* Daar ïad al u,eei.. eerder een grote verandering plaats gevonden. Reeds in 1913 werd Degonncn mer de bouw van een .,Cemeenrelijke HBS,,. Ik sa U niet j.'g"r;ilï',ïa**ii, het gekost t""rt, I-":l.Jf:: ller re k-n,gcn. Vel wil ik er bi, vertellen, rnnchrrnt dat de toe_

[T]":l fq:l*

ll.

al na.enkele jarcn werd gewijzigd in de ,,Rijks HBS" en veel later werd vervangen door h"ï ,,Érr'us Horr_ dius" Lyceum. Daar dc HBS op d" pl"iii ;i;;;;";";", B._ deelte van de oude Vissershauen, mo"ïr. dit h,u.,ii" làoi".n"g.oo, gedeelte worden. gedempt en algedamd. È"i tl";"" ,iill"'ar, naven v_oegrng ,,Gemeenrelijke"

overbteet rs bu dc grore wijziging in l96g (verdwijnins binnen_ "t, scneepvaart vra (Josthavcn en Oosrkolk) bij velen van U nog wel bekend. Als bijzonderheid cn zcker rot ài"i"*Ji ,", "LtàJ.r;g';" -terneuzenar:n, brak in dc zomer van l9l3 de voörlopige :::",1?rg: zandrge damatslurtrng bij ee_n onvervTashls hoge vloed door. war

zeKer wel dragen.

tot verrraglng rn de bouw van de HBS zal helrben

bijge_

U merkt,het.al,.grore veranderingen doen zich hier voor. Ik vertelde y^l],.::1e; dar het scheepswerlje.in, t9t.t was afgebrand. De muurtjes naorJ dc Markt verdwcnen en ook het huisjc van Joharr de Smidr,'U

wect wel die. woning dic op eer kleine verhoging ;r;;.b*;;:r-le ouoe )mrdswal en een klern srukje Valscraat blevin vriiwel on_ veranderd. U kent nu allen de Burgéme.r,". C.iffii.""i, È"Ii".*a" ,'xz".t ,-,"r"* HBS (nu. gebor-rw öpenbare ïFi'ï"s."_ llij.., woordrge kantongerechr. Misschien voor velen overbodig ",J-ài wil ik ioch even de benaming van deze straar toelichten. ».

"rr"iï".d'g.,ro.*a

r.r.rr l,rrrËr'rrrccrrcr'.1. A. l'. ticill,.lic r'p l5 i('lrru.rri ltl99 qls rorl.rrrig wcrtl bettocrtrl crt tlic vrxrrtlictr lrurgerttce,,ter wls vlrr Yèrschc. Hij wls burgcnrccstcr tor irirrr zijn ovcrlijclcn op l6 jarruari l9l2 cn rlat zrrl ili hicr nu txrk nraar vcrmcldcn wcrd opgevolgd door bu rgcrrrccstcr .1. Huiz-inga, dic voordicn burgcmeester van Axel was. Dc wijzigingen gaan intussen yerder en al betreft het dan niet de Schelclekade; dc tcgenover het oudc havent.je gelegen school A (Zandplcin) dat ik ook bij deze omgeving betrek, zal veel later, in de 30-cr jaren wordcn opgeheven. Dit bouwwerk zal dan ti.jdelijk dicnst gaan doen, gedceltelijk als politiebureau, gedeeltelijk als badhuis-

En dan de Markt. Nou, behalve dan enkele huizen die werden bijgebouwd aan de zijde, waar eens de Vissershaven was gelegen, als ook de huizenrij in de nu verder doorlopende Hayenstraar is er eigeniijk op de Markt zelf niet zo heel yeel veranderd. Dat zou wel eens anders kunnen worden als de plannen die men met een doorbraak van het centrum op het oog heeft, ooit tot uitvoering komen. Maar hoewel ik over het ,,Verlcden" wel het een en ander kwiit wil, over de,,Toekomst" ga ik niet schrijven, want mer helderziendheid heb ik maar weinig ervaring en dan nog slechte! Met wat zich zo geleideli.ik aan voor mijn ogen ontrolt zijn we nu wel aan een ti.ldstip gekomen, dar, vooral bij de ouderen, herinneringen oproept en wel niet van de beste soort! En wel 1940, om precies te zijn.l0 mei 1940. Daar wil ik niet geheel aan voorbijgaan, al staat dat buiten mijn beschrijving van de vele veranderingen in ons stadsbeeld en omgeving.

'Wanneer

ik dus even dat oorlogsgebeuren aanroer, dan dient U te weten, dat we toen op de Scheldekade woonden, ongeveer ter hoogte van de aanlegplaats ven de boor. Ik ga U beloven, zo bcknopt mogelijk te zijt, et zeker ga ik niet uitweiden over de voorgeschiedenis van dit rampzalig gebeuren. Maar als je 's ochtend! 10 mei om 4 uur wakker wordt door het ge dreun van veel laagvlicgcnde grotc bombard ementsv liegru igen en je bij het opencn van de ramen aan de achterzijde van je woning, je achterbuurman, dat was dan de marechaussee hoort roepen: ,,meneer De Vries, 't is oorlog!", dan zou de schrik in je benen kunnen slaan, ware het niet, dat ik er enigszins op was voorbereid. Ik was in die tijd wegens ziekte van de direkteur Horensma van het postkantoor, waarnemend direkteur en had in de nacht van 9 op 1O mei, 's nachts om 12 uur een uiterst dringend regeringstelegram onrvangen, bestemd om tc y/orden doorgegeven aan alle burgemeesters in ZeeuwschVlaanderen. Het ,,overspreken" van dat bericht, bestemd voor 29 burgemeesters kostte me precies 2 uur en toen ik daarna weer in bed stapte zei ik tot mijn vrouw: ,,Morgen is het oo og"! '§fanr een stukje van de lange inhoud van dar telegram luidde:,,Alle telefoon- en telegraafverkeeÍ met Duitsland is verbroken", '!í'at ik nu tevens verbreek is mijn ambtseed (nog alrijd geldig!) wanr ik mag dat eigenlijk niet openbaar -aken. MàaàangezËn to"en iede. 95

tlaarnl dit bcricht in dc kr,rrtcrt orrtlcr hcr t,r,g krccg, vocl ih nrc nu niet e rg bezwirard ! Maar ik zou kort zijn, dat beloofdc ik U inrrrrcrs! Velnu, nog één kleine gebeurtenis en dan is voor U cn mij de oorlog voorbij. Enkele dagen later, U wect het, Zecland blijft Dog cven doorvechten arriveert tegen 10 uur 's avonds een militaire vrachtwagen bemand met een officier en 2 soldaten, die de kassen van postkantoor Goes en Kruiningen komen afleveren op het postkantoor Terneuzen.

En daar zit je dan maar mee! 't §ías natuurlijk wel voorgeschreven, al kon ik er toen al het nut niet van inzien. Met mijn collega's dat hele spul gecontroleerd en nageteld. Tegen 2 uur waren we klaar. De officier was bij kennissen in Terneuzen gaan slapen; dc 2 soldaten moesten maar zíen waar ze het hoofd zouden neerleggenl '§íat doe je dan? Kom mee, jongens, je kunt wel bij mij thuis slapen, mijn vrouw zal wel een bed voor jullie opmaken. Maar dat liep anders! Geen vrouw te bespeuren, wel een briefje waarop staat: Slaap vannacht bij oom Bcrt in de Kersstraat." Geen bezwaar bij de jongens. ,,\(e hebben in twee nachten niet geslapen, maak verder niets klaar, 't is een moordbed". Eerst koffie, boterham met kaas en dan naar boven, proberen enkele uren slaap te vinden. Daar is niet veel van gekomen! De verdere nacht tot licht worden toe en dat deed het al om 4 uur, was het een leven van belang. Franse troepen werden yoortdurend overgebracht naar Zuid-Beveland. Ten overvloede hoorde ik zo tegen 4 uur weer Duitse vliegtuigen naderbij komen en dat met die troepenverscheping! Dus er uit; de beide jongens snurken nog door. Alles loopt gelukkig goed af, geen gesmijt met bommen. En dat was dan inderdaad een geluk! §7ant als ik tegen 7 uur de Kersstraat opbel en mijn vrouw aan de telefoon krijgt vertelt ze me, dat de vorige avond politie en marechaussee huis aan huis is komen vertellen, dat op de open ruimte tussen ons huis en de marechausseekazerne enkele grote Franse vrachtwagens staan geparkeerd, gevuld met landmijnen, AIle bewoners van Scheldekade en omgeving waren daarom gesommeerd elders in de stad een onderkomen te zoeken. En wat er allemaal verder is geschied ga ik niet vertellen, anders wordt dit korte verhaal een geschieden;s over de oorlog 1940-19451 En daar hecft niemand behoefte meer aan; er is lektuur te over, als U toch nog nieuwsgierig mocht ziin. Mopper nou niet op me, maar ik kon er echt niet helemaal aan voorbij gaan. Laten we het ,,herinnering aan de Scheldekade" noemen! Terug naar ons eigenlijk onderwerp en dan is het inmiddels 1950 geworden. Nu is er, wat het stadsbeeld betreft in de jaren'50 niets veranderd, maar wel deed zich in deze periode iets voor dat we allemaal hebben onthouden; nl. de stormvloed in de nacht van 31 ianuari op 1 februari. Ik heb hierover al eerder in een van de eerste hoofdstukken verteld. Maar nu geldt het de binnenstad van Terneuzen en wel het laag gelegen gedeelte. Het water, dat via 96

,1,'Nicrrrrstr'.r.rt .rlr ccrr rv,ttlrlrtl (lr'lr,ll)i(.s.rlst(lltt( ili,rctloel Jc tr.lpi(s (lic je lt,tllct rvciic cie Nier.rwstr.r.rt virrlt err ccn vcrbinclilg vornr(n nr(r tli l.rgcr gclcgcn l)ijhstra:rt. lh g.r U .lc vcr(icrc nerighcid clic dc bewoners van hct lagc gecleelte, zij hct slcchts tijdclijk ondcrvonden, niet nader beschrijvcn. Maar tlczc rarnp zou jarcn Jatcr gevolgen hebben voor de Scheldekadc. Als U crhccn wandelt ziet fJ nu een dijkverhoging, die enke)e jaren gcleden tot stand is gckomen en dic hct mooie uitzicht, althans yanuir de bcncde nwor.rir.rgen volkomen heeft bedorven. Maar daar is het niet bij gebleven, dat hoort U straks nog wel. lVant de gedeeltelijke demping van de Oosthaven, de Oostkolk enz. hcbbcn hier het stadsbeeld zodanig veranderd, dat oude Terneuzenaren, die elders wonen en eerst na lange jaren hun stad bezocken zich in de beginne moeilijk de oude toestand voor de geest kunnen halen.

Dcze grote veranderingen vonden plaats in 1968, maar niet, vooren aleer de binncnschcepvaart zijn nicuwe vaarweg kon volgen, U weet hctt via de binnenscheepvaartsluis, ten 'westen van Terneuzen. Nog voor die tijd werd het overgebleven stukje van de oude Vissershaven afgedamd en gedempt. Geleidelijk aan werden dc zwarc steigerpalen (oostclijk deel Scheldekade) en ook de steiger weggenomen. De stenen glooiing opgebroken en weggevoerd. De afbraak van de Oostsluis (noordzijde) kwam tegelijk aan de beurt en via een kilometerlange pijpleiding begon het volspuiten van een gedeelte van de Oosthaven. Ja, daar viel in die dagen het ecn en ander te bekijken en ook te fotograferen. Hoe graag ik U ook met dit iaatste zou willen confronteren, ik moet me daarin zeer beperken; het aantal foto's zou vele pagina's in krant (of boek?) in beslag nemen.

I(anneer U thans het voorrecht een keer geniet, de hoogste, dus 9e verdieping van het stadhuis re betreden, met name de Burgerzaal, dan ziĂ¨t U, arngenomcn dac het oude U goed bekend was, welk een veranderingen zich hier hebben voltrokken. Over het stadhuis zelf komen we nog te spreken als een gedeelte van het Oostelijk bolwerk aan de beurt komt. Nog even terug naar de Scheldekade, die nu de naam draagt van Schelde-Boulevard. Behalve het ongerief van de dijkverhoging loopt nu de rondweg (rotor.rde Driewegcn - Bruggen) over de boulevard, wat dc rusr niet bevorderd. Bcschouw dit laatste niet als een jammerklacht; we leven nu eenmaal nict meer in 1905, tocn ik de eerste auto in Terneuzen zag verschijnen. De verbinding stadhuis - ccntrum kent U al cn telkens als ik die route neetrr komt nog het ,,Hogc Bruggctje" in mijn gedachten op, want daar ongeveer lag dat geval. Dat was het dan ongeveer, wat ik U over dc nieuwe siruatie wilde vertellen. Zrjn we er op vooruit gegaan? Nou ja, afgezren dan van de gezellige binnenschcepvaart die daar is weggevallen, wil ik die vraag toch wel met ,, ja" beantwoorden! 97

l\,

De z.g.n. Lange (houten) brug, geziell Danuit d,e le Arelse Poort, aLíe

leídde

iadr

RaDeL'ijn

Iv en v.

RomeniLe oanuit oude 1t)c1.s

ilít

d,e

kern Terneuzen, Di.r d,e Aïetse brug

1e Atelse poott_

Rechts ooer ile brus is ale uroegere ,,Bedekte Weg"

too

trl

)s'l'u t.i x x

oosTELrJK ROL§íE|K Een ander stadsdeel, dat misschien nog mccr het aanzicn van Teroeuzen hccft veranderd dan hct gcval was mct hetgeen in lrct vorigc hoofdstuk is bcschreven, is wel het Oostelijk Bolwerk (Bastion III IV en V). Een gedeeltc daarvan en wel daar waar het nieuwe stadhuis en de watertoren worden gevondcn cn ook het toen achter de wal)cn liggende Java heeft U kunnen nagaan in hoofdstuk XVI. Vat ik daarbij niet heb vcrmeld is, dat daar eenmaal ccn kazerne hecft gestaan, die de naam droeg van Cavalier Kazerne. Omstreeks 1910-1911 is die gesloopt. U begrijpt dan tevens waaraan cle namen Kazernestraat en Kazerneplein waren ontlecnd. Nog heden is het Kazernestraatje gemakkelijk terug te vindcn. Als U komcnde van Flerengracht of Blokken de kleine hefbrug overgaat hebt U aan Uw rechterhand het nieuwe politiebureau en vindt LJ, wat naar beneden gaande het straatjc ligi€ien, dat nu nog ecn verbinding vormt met de Van Steenbergenlaan, Maar U weet, huizen moet U hicr niet meer zocken, althans voorlopig niet. Komt cr hier eenmaal bebouwing, dan zuh U dit oude straatje wel nooit meer terugvinden. Om ons nu met het overig gcdeelte van het Oostelijk Bolwerk, zoals dat er tot 1,914-1915 uitzag bezig te houden, wil ik beginuen U wederom tcrug te plaatsen in 1905-1906. Om zoveel mogelijk gelijkvormigheid in de beschrijving van ons oude Terneuzen re bereiken, houd ik meestal dit jaartal aan. Ik ga probcren U buiten Terneuzen te brengen, zoals dat in die dagen moest geschicden. Het is voor mezelf vrij eenvoudig om dit aan de hand val mijn dia's of foto's duidelijk te maken, maar reeds eerder zei ik U, dat dit een zwarc belasting zou wordcn, mochten deze beschrijvingen ooit in boekvonn ver-

Waor het kí,.il loopt los eertijd: de kleiie (hollten) brr'g Nu Derbi,.díÏ"g V erlengde Pan Steefibergetllaan-Ttomstraat'

schijnen.

Velnu, daar gaan we dan, komende uit dc Noordstraar gaan we de oude draaibrug over. Rechts ligt het Schutrershof, waar ik U later nog langs breng, maar mct een flauwe linkse bocht passeren we links de kolenloodsen van Jan van Rompu, die net in 1906 ziin gebouwd en ook het schoolhuis van de ,,bovenmeester" van school C, dat kan Gelijn Jurry zijn geweest en rcchts een wachthuis voor de militairen. We staan nu voor een poort, de 1e Axelse Poort en moeten nu een lange houten brug overstekcn. Reeds nu wil ik er op wijzen clat het water van de vestinggracht aan Uw linkcrhand eenmaal grasveld zal worden, gelegen vóór dc huizen van de Van Steenbergenlaan. De brug over, zijn we gekomen in Ravelijn IV cn V, en om U wat te helpen, ongeveer op hct punt waar IJ nu op de Axelsestraat de Huizingabank vindt. Om nict tc worden misverstaan: geen bank voor geldzaken, maar voor mensen cn dat zijn dan meestal bejaarden om, zo men dat verkiest, wat-uit te blazen! (kasseien) Midden in dit Ravelijn brengt een met ,,kinderhoofdjes" 100

Hoek Tramstraat-Àxelsesttaat. nens eindpunt van de z'g ,,Bedekte weg"

bcstrrtc wcll U nlrrr tlc le Axclsc. l\xrlt cn rrls U dc rl.r.rr gclc6c,, korte houtcn brut, gclcgcn tlvcr dc lc gr.rcht ovcrstcckt bcnt U op de z.g. ,,Bedekte 'Weg" gckomcn. Alwccr onr hct U cluidclijh tc makenr U bent dan halverwege in wat nu dc Tramstraat heet. lh wil trachten dit punt zo duidelijk mogelijk aan tc geven. Als U schuin regenover de Huizingabank de Verlengde van Steenberl;enlaan volgt,

dan is het laatste huis aan die nu voor U linkerzijde, het punt waar de 2e brug begon en dan ziet U yanzelf dat IJ tegenover dc Tramstraat staat. Vandaar volgen we maar nu weer terug naar 1906 * de Bedekte - eens 2 stenen Weg, die eindigde waar muurtjes (terzijde) waren aangebracht en waar IJ tegenover de inrijlaan van de boerderij ,,De Leeuwtjes" (Leeuwenhoeve) kwam te staan. Om het ook hier wat te verduidelijken: nu zou fJ staan op het punt waar de Tramstraat oveÍgaat in de Axelsestraat. Maar nog steeds ziet U hier tegenover U de beide ,,Leeuwtjes" op dezelfde plaats, maar op een heel andere

wijze opgesteld dan voorheen. Dat was dus de inrijlaan van de boerderij. Ik hoop dat U eruit komt, maar het kaartje van de oude vesting Terneuzen dat, mocht dit ooit een boek worden, hierbij zal worden gevoegd, zal U dan zeker van nut kunnen zijn. iets meer verOver dat laatste stuk Bedekte §íeg - de - UwilaanikUw linkerhand tellen. Bij de 2e brug dus, linksafslaand hebt en 2c vestinggracht en aan Uw rechterhand een vrij laag dijkje, dat eindigde bij de zojuist genoemde stenen muurt.ies. Als U over de brug rechts zou ziin afgeslagen zou lJ zijn terechtgekomen bij de Zuidbecr. Als ik U straks over het Schuftershof ga vertellen wordt het U wel duidelijker. Het lage dijkje, rechts dus, eindigt hier. Achter dit lage dijkje lag een vrij ondiepe droge gracht, die zich dus uitstrekte van de Zuidbeer (later vanaf de Nieuwe Stationsstraat) tot aan het eind van de Bedekte weg, U weet wel, tot bij de muurtjes. Deze gracht werd in 1898 met behulp van een comité, dat zich daartoe had gevormd, des winters tot ijsbaan verheven. FIet water benodigd om de gracht te vullen kon worden onttrokken aan het kanaal. Vandaar dat U nu rcrztlde van de Tramstraat de IJsbaanstraat vindt. Nu kunnen we niet blijven stilstaan bij de Leeuwtjes en zou ik U verder moeten voeren op de Axelsestraat in de richting van Zwaantje en Driewegen, maar dat yerneemt U in een afzonderlijke beschrijving over deze beide delen. \(e zijn nu zowat buiten Terneuzen gekomen en ga ik met U het verloop van dc 2e vestinggracht aan IJw linkerzijde volgen. Bij nader inzien doe ik dit niet, temeer omdat we op een andere manier toch weer zullen uitkomen bij de 2e gracht. Daarom gaan we oversteken naar de inrit van de Leeuwtjes. \(e laten die inrit rechts liggen en volgen een smal, bijna onverhard wegje. Rechts ligt de weide met fruitbomen van de Leeuwtjes; ideale mogelijkheid om re ,.bogeren", d.w.z. meestal onrijpe appels of peren 102

óósteli,ke \»olerleitirg mPr /i?iks oeslinggrocht' ae Leiiing ëÍoeser het 2s "Penontie"' Rechts de,,Leeuuerke9ut".

ííiíii,i-t,;n

tc pLrkl(cn tc krijucn, ol ccrr p.rli rl.r.ru.rls j«,p(clr h.l(l; jc dan ook wcl vcrtlicntl!

rrr.r.rr rl.rt hl.'l

gatrw zien we a.rn onzc linl<crh:rrrcl, w:r,rt zich txrh ccrr onrlicpc gracht bevindt een gcgrayen watcrpurj gchccl omhcintl nrct ccn hck, waar we menigmaal salamandcrs hcbbcn gevangen. Uit dezc put, dic in zandgrond was uitgegraven kon in tijden van gÍorc droogtc dik-

wijls drinkwater worden gehaald. Àls we het wegje verder volgen komen we op de plaats waar eenmaal het ,,slachtveld" weÍd gevonden, dat wil zeggen, de meestc varkens werden daar geslacht en wel op een handkar naartoe gebracht, om daar ,,gebrand" te wordcn. Geschroeid beter gezegd; men deed dat door bossen stroo ovcr de geslachte varkcns te strooicn en die in brand te steken. Ja ja, het ging toen allemaal een beetje primitief en al heb ik er zelf eeen gebruik van gemaakt, menig ,,Javanietertje" heeft geprofiteerd van de ,,schoentjes", dat waren de halfverkoolde hoefjes van de varkens die hen dan werden toegeworPen.

Alweer om lJ wat te hclpen: op deze plaats vindt U nu het Juliena Ziekenhuis. Daar voorbij, gaalde in de richting van dc leiding, dat was de afwatering Otheense Kreek - Oostbecr - Oosthaven lag een tameliik groot stuk grond, overdekt met vrij hoog struikgewas en dat bii ons bekend stond als,,het Bosje"! Een eldorado voor de avontuurlijke jeugd, die daar hun Indianenspel in prakti.jk plachten te brengen. Je stond dan met ie neus voor de vestinp;gracht enerzijds en de leiding anderzijds. Ongeveer op deze plaats vond men eens het ,,Penantje". Dat was een smal brugje, dat het voor de militairen mogelijk maakte vanuir de vesting hct voorgclegen ocfenterrcin (de al eerdcr genoemde,,Leeuwerkeput" oftewel Leeuwerikkenput) te bereiken. Nu was in 190511906 dat brugje al vele jaren geleden afgebroken, maar daar de fundamenten en ondergrond van de brug op dat punt '§íat nog altijd een ondiepte vormden werd daar veel gezwommen. vrij gevaarlijk was want zij die de kunst maar half meester waren maakten van deze ondiepte ook gebruik. Meerdere malen hoorde je van ecn verdrinkingsgeval op deze plaats. \Me kunnen hier dus niet verder. §íel lag er een voetpad lanBs dr: leiding in de richting van de Essenbrug (dat was even voorbij de plaats waar nu Bachtendieke ligt). Maar voorlopig blijven we nog uit die buurt. \íat mij nu nog rest is U langs het Schuttershof naar de Zuidbeer te brengen, dan hebben we het Oostelijk Bolwerk wel

r,islo(n te potLl Sted.hltis (burg Aschol) -

16-9-1969

gehad.

Dat Schuttershof lag om zo tc zef,gen tegen hct zuidelijk Basriou (V) aangedrukt. Je vond, als je de Axelsebrug vanuit Terneuzen was overgegaan, allereerst de afspanning van Van de !íalle in de Bastionsrraat. Verder 3 huisjcs, wat laaggelegen, o.a.2 als café ingericht. Je kon die huisjes door middel van een loopbrugje bereiken. Nou, al te goed sronden dezc gclegenheden in die dagen niet bekend. Ik zou hier cen heel verhaal kunnen ophangen over ,,Dikke Neele" 104

jan lJspÍet op oostkolk ooor Stadhuís -

1976

(vernr«rrti) cn ovcr hct,,l)ertlcnr.rd.rrrrrchc,,(rcctls lang ovcrlcderr), maar arngczicn tlczc ccbcurr,.rrissc,, .,1 .l;;,; ;,;i *"r.t",, g"_ boekltaafd ga.ik hierain vc,orbry. ""r.l"r Hct Schurtershof, lang vóór t9O5 werkclijk cen ,,Sch u trcrshof,, was o.a.. de ptaats ,an het"kantoor Riií;L;È;,i1,ïïr.'ï"iili je daar toen de kolenhandcl ,"" """d.d";J;;"d;, Ëj""i".[rli]"' "o,,,a

mer."n b,""Í,tià;;;i;Ë;;'à;ï;;ir;,", !l :lj:f maakte, verschnkkrng was ",i1 de aanvoer van suikerbieten, ptaats

""" ài. a"", ,"nd"". t"-*à.àï. ï".*r,".pa à" ,"rrir;;;j'; ï;;"d ,n." ";raiga" d;';".à'r' van de vcstinggra.fi'J;; í.#_j""zria-

roen op hopen werden neerpesrort o,n Voorbij_ gebroeders Hamerli"nck

als afscheiding beer-

Laat ik tot slot nog mogen verrellen, dat de zuidelijke gracht in de winter de iisbaan ias a, -inà"rsà*rj.ï, i.i,,";;i'Íà'iirur"", """". die ik U zó.straks ,.h"trt. ,ooi;l{;;;;-Ë;;d',,"!, ï].',i r,so per jaar als Iid konden opbrengen. Tot slot kom ik U nogdar over de Zuidbeer een houten tlq1 waarlangs 1e de"ertelËn, weg naar het Station kon bereiken. Aan de llug Kanaatztlde van dre brug _lag cen korte ijzercn spoorbruq, wanr er lag roen een rarls tor aan de Oostkolk.

Maar nou is het welleries! '§fle gaan nu kijken hoi dat alles is geworden rot op deze tijd.

HOOFDSTUK XXIV

§74ÀR EENS HET OOSTELIJK BOI§rERK LAG BoJwerk_ nog iets zichtbaars §^ï-l: :1, darzouOostelijk rret.antwoord kunnen luiden: ja en neel

overgebleven?

,,Ja" voor de oudere rasecht" Tcrneuzerraa"rr, ,,na"', voor de jongere en zeker vo-or hcn, die zich hi., *."""i-a]" '"' "" itoo't;Ëtlï lK ga met U dar nieuwe eens bekilken en dan biginne"n we bij hct nieuwe stadhuis, dat niet ver at ligt plàiiï"*r".'"im a" (Jostbeer werd gevonden. Dit monumentale "i; ' à"gebou*, een scheppinj van Professor Bàkema.in ..n Ji, ï."i..J'*"àà*a" surl, wordt nu toch algemeen""nu"nk.li; als een sieraad van Terneuzen be_

schouwd. Bij her inslaan van, de le paal door Burgemeester Aschof op I6 sep_ tember 1969 was ik ook aanwezig, ik hËrinner -" no*à"iéZi "'' "" ,un de werkers die naast me stond -r;ii""" ""n-'oprn"ii.inn zei hij, ,,dat atie.maat ítauwe krf h;;;;;;" paat hcbben lyT:"','l we oer grster al rngeslagen!"

t"dat àeze Xï_:l::^1.*]:.f totogratrsch werd vasteelesd! .sy-bolische

handcling terdege door mi.i

Voor hen, die het stadËuis"nog niet hebben bezichtigd zou ik willen zcggen: bezoek. de burgerzaal eens op de 9e verdieping, dan kunr U oaarooven genreten van een schitterend uitzicht! En nou hoop ik

llt.r.tr, rlrtl zc trre rl,t.tr ol)

kw.rlijk

Vrrt

rrcrnerr

h(t

stir(llruis tlczc rr;uttt|octligittg rtict

tlc wrltcrtorcn dic ll vccl vrocgcr rlan het (lair gebouwcl is. Nu zou ik U graag wcer ccn goedc tip cn U willcn aarrradcn eens rlct cle lift naar boven te gaan,

vcrtlcroP zierr wc

stlr(lhuis

gcvcn

zoals dat voor eer paar jaar geleden nog mogelijk was in het zomerseizocn. Helaas is hieraan een eind gekomen. \íat de juiste oorzaken daarvan zijn zou ik niet met zekerheid kunnen zeggen. §íel weet ik dar de V.V.V. er desti.jds bemoeienis mee heeft gehad. Ook weet ik, dat er in de zomermaanden een tameli.jk druk gebruik van werd gemaakt. '§flant nog mooier uitzicht dan op de 9e verdieping van het sradhuis krijgt U hier aangeboden! temeer omdat men hier kan rondsrandelen en dus aan alle zijden het uitzicht kan bewonderen. Kom V.V.V., of wie dan ook, geef een zetie en laat deze attÍactie opnieuw tot leven komen! Ve hebben op dat gebied in Terneuzen niet z-o heel veel te bicden! Aan de zeezijde, voorbij de watertoren loopt een deel van de rondweg en neerziende op dat punt zie ik voor mijn geestesoog weer de oude leiding, die uitwatering van de Otheense Kreek, maar dat zegt

jullie.jongeren natuurliik niets! De opspuiting van die leiding vond in de 6O-er jaren plaats. U weet wellicht dat nog een klein stukje ,,leiding" is overgebleven en wel tussen Bachtendieke en de rotonde bij her Juliana ziekenhuis. Ook daar werd in .januari 1976 tijdens een vorstperiode druk gebruik van gemaakt. '§íe dvralen wat af! Terug naar de'§?atertoren, waar we scherp rechts afbuigen. §íe vinden hier 2 bejaardenflats met de zeer toepasselijke naam ,,de Veste". Er is sprake van een 3e flat, Hier ongeveer vond U dat hoge gedeelte van de vestingwal waar ik U in hoofdstuk XVI even opmerkzaam op maakte en dat was dan tevens het eind van het ,,schietplein". AIweer, elk gebouw aangeven zou een saaie bedoening worden, maar het kantoor van het Ziekeqfonds, dat in stijl een beetje overeenkomt met het stadhuis; het verderop gelegen gebouw van ,,het Groene Kruis" mogen we niet vergeten te noemen. Ook het Juliana Ziekenhuis kunnen we niet zonder meer voorbiigaan. Ik heb U al verteld op welke vroegcre plaatsen Groene Kruis en ziekenhuis zijn gelegen. \íe zijn nu aangekomen bij de Van Steenbergenlaan. Dat wil zeggen, het gedcclte dat er nog van is overgebleven. \flant de heie ril huizen vanjf dc watertoren tot tegenover het Groene Kruis is net als het oude Java weggebroken. De resterende huizen aan de Van Steenbergenlaan die omstreeks 1920 werden gebouwd en bestemd waren vooÍ de beter-gesitueerden, destiids wat smalend betiteld als ,,Margarinelaan" werden vorig ja,ar, 1976, gcsaneerd, wat niet ovcrbodig was te achten. Ik wil er nogmaals op wijzen, dat het brede, met bomen beplante grasveld vóói de huizenrij eenmaal één van de opgevulde grachten was en de huizenrij zclf op de plaats staat van de vroegere (afgegraven) vestingwal.

106 107

Nog v,it'rr 1940 r,crtl l(,llcl,)\cr r[ V.rn Str'r.rrbellcnl.r.ur tlc tclclool ccntrillc gcbouw(l (:rutornlriscring). ltr t))ci I94O wcrrl tlc tcchnischc inrichting vernicld cn hct gcbouw door dc l)uitscrs iu bcslae genomen. Aan het cind, evcn dc Axclscstraat ovcrstehcnd, konrt lJ dan aan de Verlengdc van Steenbergenlaan, mcr daarachrer ([inks) de Tramstraat (de vroegere ,,Bedekte '§íeg"). Dic Axclsestraat was in 1920 nog vriiwel onbebouwd. \(at cchter al vrij spoedig verrces was de ambachtsschool nu lts genoemd. Rcchts zijn we nu genaderd tor bi, het Schurtershof, waar men nu (1977) bezig is ecn hoge kantoorflar re bouwen op de plaats waar eens die drie huisjes stondcn. Vecl is er overigens aan her Schuttershof nic't verandcrd; dc kolcnhandel van Gcbrs. Hamerlinck is al lang gcleden opgcheven.

I)aarmce zijn we nu sekomcn op het punt waar de Stationsweg begint en het lijkt me dan ool( maar hcr beste fJ even mce tc nemen naar

HOOFDSTUK XXV

HET STATION EN OMGEVING Zo hecl veel valt hierover niet tc vertellen, wanr dit gedeelte van Tcrneuzen heeft er altijd maar zo'D bcctje aangchangcr.r! Even wil ik U nog een paar feiten in hcrinnering brengen, waarbij wc dan in dit geval mecr dan 100 jaar rerug moeten gaan. Ik zou U kunnen verwijzen naar cen ,loor mri it 1967 geschreven boek, g"titeld: ,,Historie van het .fongstc Verleden vln Terneuzen", maar aangezien dat bock al sedert 1970 nier meer verkrijgbaar is zai het velen moeilijk vallcn, die oude zaken nog rerug tc vinden. Ik ga daarom een stukje uit dit bock voor U o',àrncmerr, dan weet lJ tenminste iets ovcr onzc vrocgere spoorwegvcrbindingen met België. ,,Gaan we ons thans wciden aan de voor Ncuzen zo bclangrijke gcbeurtenis: de spoorwegvcrbindingcn met België. Uit verschillcnde berichten blijkt, dar de conccssievoorwaarden voor de aanlcg van de spoorweg Neuzcn - Axel - Hulst en verder naar St. Niklaas in de Staatscouranr van 15-1-1864 zijn opgenomcn en

KerkhoJlotllt, boeÍderíj

j P de Feijt{ (rrt Schokel) -

ondcrtckend door minister Thorbecke, in die dagen cen giote politieke

Íiguur, voornran vlrr dc libcrale plrrii. de krant van 5-8-1864 zijn in het bijvoegsel opgenomen cle con, cessievoorwaarden voor de aanleg van een spoorwég Gent - Zclzate Sas van Gent - Sluiskil - Terneuzcn, nlct aansluiting tc Sluiskil op de lijn St. Niklaas - Tcrneuzcn en met bewecgbarc 6rug te Sluiskii. Langzaam maar zcker nadert de dag, waarop Ncuzen uir zijn isolcment zal zijn verlost. Reeds op 1-1-1866 wordt de ,,ijzeren weg" geopend tusscn Gcnt en Zelzate, waar driemaal pcr dag een spoorwcgdiens! wordt onderhouden. Op 3 april 1868, U merkt, het duurde nos wel een tijd, riidt de

108

SaneÍíng Dekketstrd(t'

- okt

lÍ)69

1910

ccrstc lokomoticf op hcr gcdccltc Srrs vlu (icnr - Sluishil cn zullen dc werkzaamheden op het gedccltc'sluiskil - Tcrncuzcn nrcr I(rilchr worden voortgezcr. Ve zijn waarlijk nicr achtcrlijk mcr onzc spoorver bindingen in Zeeuws-Vlaanderen, want ilmiddels lecs ik, dat op 1 juli 1869_de 1e (feesttrein) te 12.10 uit Bergen op Zoom naar Goei zal vertrekken. Pas in 1866 komt een berich"t voór, waarin sraar te lezen, d,at de onteigening van de percelen t.b.v. de spoorwes Goes Middelburg - Vlissingen door de eirste kamer wordr'aaneen;men, De woorden dic op 26 mei t862 door Z.M. Villem I It uïgeso.okcn

tijdens zijn verblijf in onze stad: ,,Neuzen gaar een..hóone toekomst regemoet"! zullen zeker wel verband -hebben gehouden met de toen reeds bekende plannen betreffende onze spà'orwegverbindingen mcr België. Op 8 luli 1868 wordt de eersre sreen;an her statio_n-sgebouw Neuzen - Mechelen/Neuzen - Gent gelegd door de heer_H. van 'Watryne uit Sas van Gent. En nog is hàt 1ï08 en wel 'vrijdag 27 november te 10 uur, als voor het é"r* lokomotief met. enige wagens erachrer langs de spoorweg Gent - "., Terneuzen ons stationsemplacement binnenriidrl Als eerste stationschef wordt benoemd de heer van Leul, voorheen als zodanig aangesteld te Moerbeke (België). De officiële ind ienststelling vindr op I april 1869 plaats. Voorlopig worden geen festiviteiten gehouden bii deze openinr. Men zal wachten tot de opening van de-lijn Mecheien - Tein"uzïn een feit is geworden. De Neuzenaren kunnen zich dus nu de weelde veroorloven van een reinreisje naar Gent tegen de voor die rijd wel schappeli.jke prijzen die ik, evenals de vertrektijden graat even memoreer: De prijzen der vervoerbiljetten waren als volgt: Enkele reis Neuzen - Gent 1e klas I 1,20 2e klas | 0,7 5 3e klas 10,60 Neuzen - Sas van Gent 3e klas 10,25 Neuzen - Sluiskil 3e klas 10,10 Voorlopig wordt 3 x daags gereden en wel vanuit Neuzen te 6.20, 9.50 en 4.40 uur; vanuit Gent 9.15, 4.25 et 7.2O aur. 300 Gentenaren, als vanouds tuk og een reisje, komen op dinsdag 18 mei met de eerste pleziertrein ti Neuzen aan. Een honderdta-i van hen reist met de ,,Telegraaf" naar Vlissingen. Ze vertrekken om 19 uur'savonds weer naar Gent. Die 200 anderen hebben zich te Neuzen vermaakt, misschien wel met krabben vangen! In ieder geval za.l er wel menige ,,Ollandsen druppele" zijn geóttigd in Neizen! Er wordt al dadelijk druk gebruik gemaakt van dl lijn Gent Neuzen, want op 1 april (opening t/m 30 juni 1869 zijn vrn het station te Neuzen yertrokken: 4690 reizigers en vervoerd aan vrachtgoederen 324.000 Lg.

Het duurt nog tot zaterdag 26 augusrus 1871, eer de lijn Mechelen Neuzen volledig in dienst wordt gesteld. 110

l\4,'elr.ltrr Ilrrlst virr.'lt ic.ts er''rJ' r ltlTl' .rugtrstLrs lrclit ,rl,r.rti.,rl. ir,lc ccrstc ccn ii.' .,ftr.ii't" oDcttirtq gr.rt n,,, zoalt ih rccds vcrtrclddc, nrct rtiet is daarvan vccl JrLrkte hccl i.l"i,r" i.",iri"li, g"li""tJ, -"". l:"-""t r. ó,rk .,p',lcre lijrr wordt J x daegs geredcn en wel vanuit uur en 5.50 uur n m' il"ur.nr -*lrit ," 6,30 uur, 10.45 niet! Op l-11-1871 wordt een sneltrein Neuzen - St' È" N;klrr. innelced. vertrekkende 2.16 uur n m uit Neuzen' H;;;;i ;;ï L'uii"n h"t kader vallend van wat deze beschri.jving Ë"."*, iÀ'll g".cend U dit srukie historic,.waar dit stadsgedeehe l)c

otrcrrst.'lling v.ttt tlc s,ctit'

zo nàuw bij was betrokken, niet te mogen onthouden' Terug dan wecr naar ons uitgangspunt van zoeven, de )tattons..r""ï. Nu kon men in 1905 inderdaad via deze straat he! statron L;;"k"r,;"4 enkele jaren ter'I.rg was dat op deze.wiize nog niet í.-"Ïiii.. i"'*o"* ,o." na het p;sseren van àe Zuidbeer rechtdoor il;;'k;';;"i;;i;"; toi waar het eigenlijke spoorwcgemplacement begon.

tijd nogal bïi, linkrrfrlr"nd had ie aan je linkerhand.de voor,die annex café lag dan het station tesenover ;;; i;;;;h";à;i u"n Btil; de z.e. .,Theetuin".

deze ,'Theetuin" min oI meer ,wat bijgedragen aan Éet cultutele leven in Terneuzen. Op zondag' rn.cle zomer altnans' van muziekurtvoertngen 1n.de vroege konden de leden hier genieten "dez" gezelschappen kwamen maar ;;;;à;;;. í""1 ,r"r, -uit België, hun best' toe al en deden ook onze ..Vereniqde \ícrklieden"

ï"t""irl,s L;"t,

en met il'f,..i".èl ." "Ëg' l* ik als ventje van 7-8 iaarLrar 'ader veel rndruk ;;;à;; ;"" mocht."Nou zal de muziek wel niet zo maar er was ook een verversingstenlie, waat -"-n"-""k, hebben, "" Mariakoekies kon krijgen De verkoopster' ,*.. ."n, i"';;;." ;é; h.or" ,"n Vaes, die over de honderd is gcworden en naar rk. meen ,,oude" vrouw! ir iszi ir overl;den' was toen voor mij al..eenjeugdherinneringen!

ïÀ""" 1""n". daar

í;;ï.i;;ï'N;;,

ik weer af naar miin Ë,"n drn nog! Vant het behoorde tot de klassieke sleed

sewoonte na aÍloop van het concert een rondwandellng. te maken vla à" ó"- É"i;,"tt,.ra't, Kerkhoflaan om over de Yestingbruggen v/eer terug TeÍneuzen binnen te komen' herinner is. dat halverwegc de.KerkhofV"iir à" à"-tsii-Àot nog"boerderij van Pietie de Feijter, dikwiils. de de van h"; ËÉ il;; ;;; aan zich liet voorbiitrekken Het biizondere .ï;;;;à;;;;ielaars A. hii J. ànig" *rs, althans in Terneuzen' die gekleed in

;ï;;i, J"io.r"nài".ti nog eà ouder*etse boeren-hogehoed. droegl hJ ia,' ook gedaa" zijn met die oude herinneringen' i,ir;;;;;;; .

Nogmaals: vott ermeel

terus naar het station, waar de heer Clepkens de,,rode je ".r"n ,ài9 at""g. Él; È"r"t d. Belgische nationalite;t en was wat

N.,"o

noemt: een heer! Nu zou het toch zonde en jammer zijn, een paar- anecdotes die betrekking hebben op de stationschef achterwege te larenl 1t1

Wclnu, oP zckclc.l.rg li,,rrrt .err ol ,rrr.I,.r't Ir,rrr,IcI,r,rl .Ir zijn li.rrrrorrr voor vcr!()( f v.ln irirrd.ll)l)clcIl tc l,csprclicn. A,rrwczig was toevallig dc ouclc nrrgccrricr Allalrt (dic ih *o,.'rl gckcnd heb), dat dien ik voor een lioccl Lrcgrip tc vcrnrcldcn. Nr h.rtl .le h.rnJelrar een klein gebrckjc; hij sprak cnigszins,,vochtig". w.r.rrop dc chcf uirroept: .,AÍlaart, sta gij dicnen nlan tc woord, ci

()r1l ccn Pil:1r w:lljoDS

cloc nict .rs mij bcspckclen!"

Naast clc hunror zit er toch ook een tragisch kantjc aan dit geval: Allaart, de ondergeschikte, was nl. gocd lienoeg, re worden [rc-

spckclcl!

Kwrnr cr aI er toe eens een ,,Hogc Pict" uir St. Niklaas voor inspcctie op zijn burcau en trof hij daar sonls cen aankomend jochie als nicuwcling aan, dan placht de chef, als naar de capacitcitcn van de jongcling rvcrd gevraagd re zcggcn:,,Gccf 'cm'n een port-plume en 'r ès 'n een comptabel!" Zo, tlar bcctje nonsens ben ik ook wccr kwijtgeraakt en IJ weet her, sirrds lang zijn we onze spoorw egvcrbirrd in gcn kwijt. 'l'rouwcns op hct Nederlands gcdeelte Tcrncuzen - Sas van Gent of Tcrncuzcn - Hulst is nimmcr sprakc gcwecst van druk personenvcrvocr. lVur nog bijkwam, dat vooral in de Iaarstc jarcn vau het bestaan van Ccnt - Terneuzen op zondag de trcin voor clc helft was gevulcl met merscn clic cen ,,vriikaart" hadden! Eerlijk gezegd kon je op het lartst je plczier in de rijtuigen wel op; rls het flink reeende moesr je sorns in dc trcin je paraplu opstckcn. 'Wat nu het eigenlijk emplaccment betrcfr, cn daar wil ik ook bijrekencn de los- en laadplaatscn langs tlc kaden, dat was tot 1914 nict onbclangrijk. Dat ga ik nu niet allcmaal bcschrijvcn, want zeer r.ritgc'brcitl kunt U hierover lczcu in ecn ,,Kwartecuw". Wel wil ik er nog cvcn op wijzen, dat al dat latlcn cn lossen voor het grootstc qcLlecltc m.ur-werk was. Kr.rllcrr cn z() n]ccr kwrnren pas latcr. Hct kont me voor, dit dccl van Tcrncuzcn, althans war betrcft ,,Tocn" lrier af te sluiten en over te giíLl1 tot

------a'-

AÍbraak B/..a'.dijk. -

ial1-

I9t;7

'{?frí 112

AÍbÍttcLk Baandíik.

jan

lg(t-

'i"*'-.-.'_..tÉE1 {Í.r,, .r"í* .

;r., . ..,..- le.{1rr

HOOIIDSTUK XXVI

HET STATION EN OMGtsVING ,,NU" Het komt me ook voor, dat dit geen omvangrijk deel gaat uitmaken van de beschrijving, waar ik me nu al enkele weken mee bczig houd. Geen wonder, want hoewel bepaald ingrijpende veranderingen zich in al de tussenliggende jaren hebben voorgedaan, is en bli.jft dit stadsgedeelte toch wat op zichzel{ staan, alrhans, dat is mijn persoonlijke mening. Het kan dan ook wel aan mij liggen dat ik het zo zie, maat nog deze morgen, 3 mei 1977, heb ik mijn fietsje genomen om eens goed te kijken, waÍ er zo al veranderd is. U mag het weten, ik was daar in geen tijden geweestl lX/el, dat is in één woord gezegd:

()rrr tl.ur tt hcrlrritcrr nrct rlit wcl zc'cr bchrtoPt ovc'r'ziqltt: hct z.rl vclcr nit't nrccr bchcnrl zijrt wlrrr ecrrs ltct olttlc l<crhlrol llcclt gclcgcn. §7c'lrrr.r, rlic pl,r.rts is voot ccn groot clccl ingcnorlcn tloor gc b.ir.,wc,r v,r,r clc Hoop. Maar het zal u nu duidclijk zijn waaraan dc l(crhhoflaan haar naam heeft ontlcend. Na 1919 wercl hier niet meer begrarcn; cen nieuw kerkhof, ook alwecr sedert jaren niet meer in gebruik werd aangelegd naast het .[uliana ziekénhuis. Velen van U zullen weten, dat het nu wordt doorsneden door de §V'illem de Zwijgerlaan. Na al dit geschrijf ben ik nu op een punt aangekomen, waar we ons vroeger al buiten Terneuzen waanden en wel

onvoorstelbaar!

Vanaf het begin van de vroegere ijsbaan tot en met her vroegere kerkhof aan de Kerkhoflaan is het één emplacemenr geworden van de bouwmaterialenhandel N.V. de Hoop. De oprichter, de metselaar Govert van der Peijl, die ik nog goed gekend heb kan wel de,,hoop" hebben gekoesterd eenmaal te zullen uitbreiden, maar zal zeker niet gcdroomd hebben, welk een vlucht dit bedrijf heeft genomen! Voeg daarbij nog een grote uitbreiding, die aan de kanaalzijde te vinden is, dan ziet U hoe dit stadsdeel door deze N.V. wordt gedomineerd.

Verder de Stationsstraat doorrijdend zie je de grote houthandel yan

Schoenmakers, waarbij het vroegere houtbedrijf van

Bril wel in

het

niet verzinkt! Daar op de hoek van de Stationsstraat rechtsafslaand ligt een van de kantoren van de N.V. de Hoop en bij het zien van dit grote ouderwerse huis gaan mijn gedachten nog even rerug naar wat daar vroeger was geyestigd en wel het kantoor yan de firma,,Little en Johnston", destijds een Engelse firma op scheepvaartgebied, die veel heeft bijgedragen aan de werkgelegenheid bij het lossen en laden yan zeeschepen aan het ,,Spoor". Deze firma was tevens de grondlegger van het muziekgezelschap ,,De Verenigde §flerklieden", in de volksmond ook bekend als,,Het muziek van Little"! Bij het station gekomen, rrant dat oude bouwsel staat er nog steeds, is het niet meer mogelijk via de De Feijterstraat de Kerkhoflaan te l:ereiken. U vindt achter deze straat tal van kleinere industriebedrijven. Het is dus via een stukje Industrieweg en een stukje Haar-

jk de Kerkhoflaan bereik. Daar ziy't de laatste jaren de oude huisjes aan (nu voor mij de linkerkant) afgebroken en een nieuw, vrij klein maar gerieflijk woningtype heeft ook hier het aanzien manweg dat

totaal gewijzigd. Ten overvloede: waaÍ eens baas De Feijter aan het hek van zi.jn boerderij stond, zoals ik hiervoor beschreef met zijn boeren-hogehoed, vindt lJ nu ongeveer het gebouw ,,de Schakel". 114

HOOFDSTUK XXVII

DE AXEISESTRAAT(§rEG) VANAF DE LEEU§íTJES TOT DRIEWEGEN En nu, ik ben me daar terdege van bewust, gaat het erg moeilijk worden voor de jongeren en de nieuw-gekomenen in Terneuzen! Ik beloof U, ik ga Àijn uiterste best doen, het voor U allen zo begrijpelijk mogelijk te maken. ZoÉven heb ik U buiten Terneuzen gebracht op de wiize, zoals dat ror 1915-1916 en ook nog wel iets later gebruikelijk was. Maar stelt ÍJ zich vanaí die ,,Leeuwties" de Axelseweg (nog niet Axelsestraat) even yoor. En weer houd ik mij aan 1905. Opzetteli.jk, want reeds in 1901 werd begonnen met de bouw van een pirticulier ziekenhuis, dat tot in de 3O-er jaren daar zijn plaats heeft behouden. En om het niet al dadelijk moeilijk voor U te maken: U vindt op deze plaats nu het gebouw van de P.Z.E M. Overigens is het nog steeds weiland, dat U aan deze zijde (linker) van di Axelscweg iutttr"ft. Eensdeels behoorde dit weiland tot de bezitting van ,,di Leeuwtjes", anderzijds, voorbij het-,ziekenhuis maakte-het weiland deel uit van de boerderii ,,de Moffenschans", waar toen Kees Zegers woonde, Aan onze rechterhand zien we het eind van de iisbaan, waar U al mee bekend is; verder liggen daar de Dekkerstraat en de KerkhofLaan, waar U zich geen àl te mooie voorstelling van mag maken, want het was daar in die dagen ,,armoe troef"! Even voorbij de Kerkhoflaan woonde de heer F. Moens, íustend land-

bouwer, die jarenlang de functie van wethouder in de gemeente Terneuzen heéft bekleèd. Dan vond U, gelegen tegenover de boerderij ,,de Moffenschans" drie huizen, waarvan de laatste eigenliik meer 115

ecn l(l(in( lxrcr,lt.tij hort w,rr.letr gcr,rctttrl cr w.l.u l'i(l(r,lr' lr.ijrcr', t lr. k, trtl ,,rr,lct ,lc n,r.tttt v.ttt ,,,1c l'ir,l.'tr,.',''t.'t ' wix)n(l(.

()rrr rl.rt voor U wrrt tr vcr«luitlrlijkcrr; l)c lreijtcr ltrrrl rrls rrcvcrtbcrocp ,,hcrrgstcrrsnijrlcr", dat betckendc v:1r ccn nlan n cticsv culen ccn run nrrkcn. [):rt had in clic dagcn wcl wat tc bctckcncn, want mc maar tot het Land van Axel tc bepcrken clc mccstc lrocrcrr - om 20 paardcn op hun bcdrijf lopen. Daar kwam haclden 15, soms -nog bij dat dc Feijter, hoewel hij niet de bevoegdheid van veearts bczat, roch menigmaal te hulp werd geroepen als er met een paard wat aan de hand was. Naast De Feijter stond toen het huis van de familie De Kraker, gewezen landbouwer. De ouderen hebben hun zoon en vooral hun dochter goed gekend. Ze waren beide bij het openbaar onderwijs berrokken en de dochter stond, om het maar eens populair te zeggen, bekend als ,,\íanne van de Schanse". §íanne was de gebruikelijke verbastering van Johanna! Die naam dankte ze natuurlijk aan de regenover hun woning liggende ,,Mof f enschans". Van haar heb ik op school ,,B" (Klein Schulpenpad) nog lcs gehad. Ze was zeer streng en een bepaald prettige herinnering heb ik niet aan haar overgehouden! Hoeoe ,d,e Z7baan", M. d.e Regt.

jar-.

1964

\Ve zullen na al die jaren maar zeggen:,,De mortuis nil nisi bene". Vat in fatsoenlijke taal betekent: van de doden niets dan goeds! Als je bij de Moffenschans links afsloeg lag daar een hoge dijk, de Molendijk, waarlangs je via de Koediik, Othene kon bereiken. Dit gedeelte moet ik buiten deze beschrijving laten, want we gaan de Axelseweg volgen. Iu tegenstelling met mijn vorige uiteenzettingen zult U ditmaal geen afzonderlijk hoofdstuk zien volgen over dit gedeelte van Terneuzen, ,,NU". Ik moet dit achterwege Iaten omdat het voor velen te lastig zou zijn, als ik alleen de oude toestand zou bcschrijven in dit hoofdstuk. Naast de opsomming van het ,,oude" zal ik tÍachten U duidelijk re maken hoe het er,,nu" uitzict. Velnu, al gauw vinden we rechts de boerderij van ,,Kippertje" (de

Kubber) bekend als de plaats waar je, als het zover was, kersen kon eten. Daar vindt ie nu o.a. de wasserij van Karreman. Het was cen laaggelegen stuk weiland naast de boerderij en in de winter kon je tussen de,,kopbomen" (knotwilgen) door wel eens schaatsenri.iden op dat plekje. Evcn daar voorbij, links, lag de boerderij van Huijssen, dat is de plaats waar nu de,,Blide" is gevestigd. De vijver nàast de Blide is eigenlijk de sterk vergrote drinkput voor dc paarden van weleer. En dan zijn we al gauw bij ,,het Zwaantje", wat U daar tot op de dag van vandaag kunt vinden, maar waar wcl het een en ander is gewijzigd! Je vond daar toen rcchts een paar kleine woningen en links cen rijtje kleine huizen mer op het eind ecn café, waar ,,Vrouwtje van den Bossche" de scepter zwaaidel -Even voorbij dat café begon, afgesloten door een ijzeren hek de oprijlaan van de ,,Zwaanhoeve" (vandaar ,,het Zwaantje"), waar desHoe»e ,,ile Zuaan".

ronil

1910

117

M,r.rrr rlr. l(r.1it s,rxrrrk. ()p zijrr u,r.i, rlic zillr rrirrrr.ckrt. ror vrxrllrij lrct I)unl w.r.rÍ lret rijtjc htrizcrr (lirrhs) \\,.rs icl){rrÍ§,(l rr(,cl cens cctt rlccl v.trr rlrrt weillrrcl k«,rkhol zijn gcwccst. Als jorrgcrr hcrirtncr ili nrc wilt onelfc,rhcdcrr en ool< ccu grotc stccrr tc hcbben zicn liggcn. Als ik nou cven mas jamrncrcn! Janrmcr, jammcr, dat ze Zwaanhoeve bij het voortschrijdcn van de nicuwbouw hebben opgeruimd! Het zou heus nict hebben misstaan tusscn al dic modcrne huizcn. Je zou dic woning dan hebben aangetroffen in de Jacob van Lennepstraat, onticveer waar nu dc doktcrs Vercouteren en Meijerink hun praktijk uitocfenen. Nu nog cvcn wat over dat oude Zwaantje! Daarbij moet je bcdenken dat je in dic tijd (1905-1910) gchcel ,,buiten" was en ccn wandcling naar het Zwaanrje of Driewegen rust en verademing betckende. Op 2e paasdag viel er voor de jcugd var.r Terneuzen wat tc beleven. Dan was hct nl. ,,Zwaantjcs Kermis". Stel je daar niet re veel van voor: één snoeptentie, maar wel een ,,Pèrleboot". Een gekke raam, ik weet ook niet waar dic vandaan kwam. Het was een klein soort kindercaÍousseltje, zondcr houtcn bodem; je korte beentjes slecpten bijna over de grond en hct geval werd nrcr ,,mankracht" draaiende gehouden. ,,Rijn Leunis" een nogal bckende fi, guur in Terneuzen, in het bczit van een houten been, was daar helpcr. Ik herinner me nog goed dc typische uitroep van de baas: ,,Jongens in de brockzak; meisjes in de rokzak! Rijn, geeft dà meisscn

tijtls

BoeÍderiitje ,,cle Stoo!" bii Dtiewesen (Derdlre\ent

- matÍt

1s6s

een pinne!"

Behalve de oudere Terneuzcnaren kunt U er vcrnrocdelijk gcen rouw aan vastknopen! Maar dat zat zó: de rit kosrte 1 ccnt, maar je krecg al ronddraaiende dc kans op een gratis ritjc als je het geluk had met een houten pen, dic je allcmaal bij het opstappen kreeg, de ring van een heen en weer slingerende bal op je pcn te prikken! Vandaar die uitroep!, als de een of ander nog geen pen )racl gekrcgen. Dit heb ik nog eens een kcertje voor U opgeschrcven. orn U. welvarende sterveling van vandaag enig inzicht te gcven, wat cen cenr toen voor orrs betekcnde! !íe gaan weer verdcr en zien nu aan onze rechterhand cen lcuke klcine boerderij helaas met daarnaast een minder pretrig aandoende opslagplaats van straatstencn, gasbLrizen en zo mecr.

Iets daar voorbij vindt U nu dc boerderij van De Feijter, bij clc U bekcnd als ,,het boertje", waar lJ te kust en te kcur grocute en fruit kunt bekomen. -{7aar die fruitkwekerij ophoudr vond (vindt) je nu nog cen voetpad, dat dwars door het bouwland lopend een verbinding vormde mct tle daarachterliggende ,,Hoge Dijk" (einde van de Graaf Jansdijk). Dat voetpad bestond al in mijn kinderjaren en ik moet bekennen, ik had het zo*,at uit het oog verloren. Toen deze morgen (19 mei 1977) Hemelvaartsdag, een stralcnde mecsten van

Het Derkeer gaat nog iloot Driewegen_

- okt.

i968

119

Ir(t §.lr( tr)l ror [,,r'r lrctrtrxhrlt .t,rrslr,,,,r',1,..lr,.rr LijIcrr lr,,. lr.t tttct tl.tt p.t(lic /.rrt. .lc z,rrr li.trrrrrcn sptckcr vilD ccrr ,,()ptrl[)irrinij"! lVlnt jc zult hccl vcr in Zccuws-Vlllndcrcrl lloctcl zockc[ orn ccn tlubbelc rij krotwilgcn van clezc vornr cir afmctirrg tc vinden. l)at moctcn al zccr oude bomcn zijn en ik kon dan ook niet nalaten hicr cen paar foto's te nemen. Vic wect of vandaag of morgen een nieuwc stadsuitbrciding aan deze z.ijde van de Axelseweg ook dit smallc laantie zal opslokken! Maar ik had tegeli.ikertijd nog een bcdoeling, toen ik dit voetpad ginB opzocken. Immers, wanneer je dat wegje de rug toekcert sta ie op de plaars waar vroeger het bij ons zo bekende Donkerstraatje was te vindcn. Dat was een smal wegje, waarlangs je de Catspoldersedijk kon bereiken. Om het voor minder ingewijden wat duideliikcr te maken: U weet allcn wel waar de sporthal is te vinden; welnu, een 200 of 300 meter verder lag een hele mooie boerderij, genaamd ,,Landbor"rwerslust". En op het eird van het weiland, rechts van de bocrderij (voor een goed begrip dus de linkerzijde van de Axelseweg, lag dat Donkerstraatje. \íilt U wel gelovcn dat ik daar niet zonder meer aan kan voorbijgaan! In mijn kinderjaren woonde daar de wed. Bakker, voor mij ,,opoc Bakker"! Maar ze was helemaal geen,,opoe" van me, maar wcl van mijn necfje in Zaamslag, Jan Geelhoedt. Mcnigmaal als Jans' vader (mijn oom Bcrt Geelhoedt) met ziin auto (K. 46) naar Terneuzcn kwam en ik soms mee terug mocht ri.lden, ging hij even aan bij dc wed. Bakkcr, dat was dc stiefmoeder van mijn ooms eerste (zeer jong gestorven) vrouw, Maria Moens. lVat me voor altijd is bijgebleven is wcl, dat,,opoc" cen enkele maal haar grote zwarte portemonnee op dc tafel uitschudde en Jan en ik de daartussen liggende centen n.rochten uitzoeken en behouden! I)at vertegenwoordigde menigrnaal voor ons beiden een kapitaal! En nu gaat U mij, cn zeer terecht verwijten: wat heeft dat nou met de bcschrijving van dit gedeelte (Driewegen) te maken? Niets; voor U tennrinste, maar alles voor mij! En dat is de reden dat ik dit allemaal nog eens opschrecf! Hct laatst, dat is het begin 1960, \voonde op deze bocrderii ene Haak. En van de hele boerdcrij met zijn waterpartiitjes en een grote drinkput voor de paarden is niets meer terug te vinden. Alvorcns verder te gaan tot Driewcgen nog even iets over die,,Hogediik". De daarnaast eelegen smalle weg vormdc ccnmaal de verbinding tussen de Baandijk en Driewegen. Een stukje van deze weg (ik volgde dat deze morgen) is nog terug te vinden, maar de stilte, de eenzaamheid van vroeger is verdwcncn. Je vindt cr nu, inplaats van enkele arbeiderswoningen van weleer, heeL wat kleine industriebedrijvcn. F,n voor hen, die dat wegje moeilijk zouden kunnen vindcn: komende vanuir het gehucht Driewegen loopt parallel met de Flaarmanweg. ,,orrrrr1j rl.r11 nrr'.rl\

ili,.rrs

bb Drieuesen (de Btuiine).

okt.

1966

BoeÍd.erij »lak dchter Drieuegen Dan Dan Hoeae.

o1r9. t965

1g.t,tn

121

ll,n wrtt vcleu r,.rr U wcllicht niut rvclcrr (ih lr.r.rl.l,., lr.t z,,str.tli.s.rl aan) was dic,,Hogc Dijk" hct cinclc v,'rn rlc in Zct u ws- V l.r.r»rlcrcrr z<, bekende ,,Graaf Jansdijk", die diep in Vlaauclcrcn bcgor cn tenslottc via rVestdorpc, Schapcnbout en Spui bij de Baandijk eindigde. Meer durf ik U over die dijk niet te schrijven, wanr ik heb het gevoel dan al te r,er buitcn mijn boekje te gaan! Over dat Donkerstraatje hoort U straks nog wel meer, als ik met U de vroegere Catspoldersedijk ga bezoeken.

Op dus naar Driewegen. Dadelil'k voorbij het voetpad (dus rechts van U) begonnen de kleine huizen van Driewegen, maar ook die zijn sedert 1960 of icts later, opgeruimd. Daar waar dc oude Axelseweg op het gehucht Driewegen is afge sloten, begint nu weer de bebouwing cfl tot aan dit punt vindt U

(rechts) nog een paar boerderijen, die je vroeger vanaf de weg nier zo opmerkte, omdat de (afgcbroken) huisjes ervoor stonden. IJ bent nu op het punt aangekomen waar links de grote flats aan de Dicpenbrockstraat zijn gelegen en dat zullen velen van U weten, zich eenmaal de kapitale boerderij van J. Huijssen (later L. de Feijter) bevond. Je bent dan vrijwel op het punt gekomen waar zich de rotonde bevindt. Nog slechts enkele jaren geleden kon je zeggen dat hier de nieuwbouw van TeÍneuzen eindigde. Daar klopr al niets meer

van, want voorbij de boerderij (eens de Moor) aan de linkerkant dus, strekt zich verder en verder de bebouwir.rg uit. Behoef ik U nog te wijzen op de nieuwgebouwde M.T.S., met al wat

Huisjes a&íL d,e ueg (dijkje) Kraag-Catspolaler

(Tleriluenen) aug

1965

ligt (de Rivierenbuurt)! hou mijn haÍt vast als ik aan die leuke boerderij dènk die wat verderop ligt (tegenover het Straatje van Ferlemanl). Ik vrees dat de tijd niet ver meer weg is dat ook deze zal verdwijnen. U vindt me vandaag misschien wat pessimistisch? Dat zal dan wel komen door dat oude voetpad, waar ik vanmorgen even ben ingedwaald! Ik zei U al in den beginne, dat het voor de duidelijkheid beter was, dit hoofdstuk niet in,,Toen" en,,Nu" te splitsen. \[elnu, ik maak hier een eind aan dit gedeelre en ga met U heel even daar achter

naar

122

,d.e VíLIa" (stadslnoÍ'it g) aan de C.Ltspolitersedlik (Derduanen) -

duq

1968

I l(

X)lrl)S l U h

\\\'lII

DE CÀTSPOI-I)I1I{ I]N O]\1(;IiV IN(; Ook hier gcltft. w:rt ik alrn lrct sl()t van Ïorig hoofrlstuk necrschrcul; ilcen splitsing clus in.,Tocn" en ,,Nu". Dat z-ou r.rxrr velcn r.an lJ voor cen gocd besrip erotc nrocilijkheden kunncn oplcvcre'n. \íant cle gchclc uitbour., r':'rn Tcrneuzen tusscn Àxclscrvcg Carspoldcrse clijk, met her d.rilràchtcr liggcnde bunerlowpark en de bcbouwing ,,Langs dc l(rcch" n,as ror I960 nos u.,iLu,,,en bouwland. Hoc nroct U zich tlic tocstrrnd van ,,Toen" voorstcllcn? lh ga probcrcn U dat duidclijk tc nrrhcn, [)c Carspolclcr, r]lr w;rs vrxrr ons dan cie Ciltspol(lcrscdijk koD je v.rr (iric kilntcn lrcnadcren. l)i1t \\,as dan allcrccrst vlluit Terncuzen vir de hogc dijk dic bij ric iVIoIfenschans begor.r (clc Molcnclijk) en die bij dc oude Koedijl cindigdc. [)ar cind. ik-heb hcr ,rl ccrdcr gczeud \\',1\ ()r'tc\((r rCr llu,,{tc r.ur tle I'rrng.rlo\ r.rrr Ir. N,'rrlr.tr.,:. lcgcn in Ju.J.rcob C.rrssrril.1r. \/Lr(l(r kon je dirn bct kronkclcnclc dijkjè vol gcn nrar hcr Otheense bru:jc. Dar was ccn brug ovcr dc oostelijkc rv:rtcrleiding, dic bil tlc Orlrcc'nsc krcek begon, ccr) uirwilrering dus. .jc vindt daar bil hct bcgin vi» clic lciding n.,g cc,r ;,,r,rr ciijksr;kken tliu..le.l,reek insrckcn. Onr ru prccies te z-ijn: op clit prunr, clLrs vóór jc ,.lc_lrrLrg n,r;rr Othun. z.rr hunnen overgr.rr], bcgon dc' Catspol .icrrcrlijk 1n Lr Ruosevr-ltn e-). AIs het U rLr no{ nicr hel,.rrr.r.rl dLriclelijk zou zijn: lirrks virl \!':1r wc nu rle Rondneg noenrcn bcgint ecn r.oetpad naar tlc Iiinderboerderij. l)c tleeclc bcnadering s-:rs, tlc Axelsc*-cg rr-. rolgcn r()t cvcn voorbi, ric boerdcrij,,Lanciboul'erslrrsr' (lionrcnde r..rnuit Tcrneuzcn clus aan Urv linkcrhand) cn dat \\,ils rirn hcr ons zo goc,.l bckcndc Donkcr-

ÍltLis de I3l(ati, un u)eo Krxas C(tsDot(l,|r ír)orrlu'enen) -

l1lli'5

straatlc.

lk wil trachtcn IJ nu hct jLrisrc r.erloop vln thr voornr,rli!l straàrje lilll Ic gcven. Aan Uw rcchtcrhrnd zic-t U hct snrlllc vilctpacl mer de zwlrc knotwilgcn, dot ili in ltct voris hooftlstLrk bcschrccf. Links,

claar tcgcnover bcgon tlat stleltjc. Onr hct U nog dLriclclijlicr re n)ilken: dat str:r:rtjc licp,"lek l;rngs clc pl:1irts waar nu de le flet r'.rn clc Die penb rockst rle t Iigt, snijdr deze stra;1t cn eindiet bii witt wc nu cl.' Peter van Anrooijlaarr noemen. I).rrrr bcrciktc je dan dc CltspolJersetlijk. \var wc nu ,,Rondr.eg" nocnrcn. f)an \ras cr rensl()ftc nttg ccn manier ont de Citspoldcrseclij)< tc bcreiken cn (l:1r was tl.rn vanaf de' Krrrrgbrug (or-er dc C)theerrsc I(rcck) recl-rts ccn snr.1l \ve{ic in ru rl,r.rrr, rv.r.rrl.rngs je nu in hct zuidelijk deel vrn hct l)urlijllowprrk r.,rc.hrl',rnrt, ,ri.rr tocn dc Catspoldcrsedijk bcrciktc. Nict ellcen voor fJ$- tlLriclclijkhcid, maar ool( onr ntczelf war mecr zckcrhcid te verschaffcn bij 11 drt nicuw-verrczcnc hcb ik dezc midcleg maar rveer hct ficrsjc geprekt. Nou Jigt het ccht nier in nrijn bcilocling IJ straat voor stritilr re scltersen, dat ntoc'r U in dit gedcelte vrrr Tcrne,uzcn maar ccns zcll ga.rn ontdekkenl 124

z-,

.'r

BoriLirrp nr(li.n rPrreiI CaÍspolde,-(?(/rili

/9íi5

En mccrdcrcn v;rrr U, clie nict in dir gcrlceltc w<lnen zullcrr lrt,r rrrct dit gczien n)ag wordcn. Ilij hct volgerr vrrn lrct l'ictspad (1e benadering) vanaf her vroegere plrnr ,,Notcnsc brrrgje" hcb ik mc in een of andere Gelderse omgeving gcwaand. De vele bomcn en het struikgewas dic het pad begeleiden maken her tot een genot, hier langs te rijden. De derde, dus laatste benadering (vanaf de Kraag) is evenzeer een prettig tochrje. Dat lage dijkje, waar vroeger enkele arbcidersme eens zijn, dat

huisjes stonden is nu voor een deel volgebouwd met leuke bungalows. Even voorbij de kromming van dit wegje (richting bungalowpark) liep vroeger een ,,dreef", tot over het ,,hof" (de boerderij) van Huijssen (later L. de Feijter). Je mocht als voetganger of fietser wel yan die dreef gebruik maken om op deze wi.jze het gehucht Driewegen wat vlugger te bereiken. Ik weet nog wel dat aan het begin van de dreef de oudc De Blaaij woonde, een bekende stratenmaker. Dat zal velen niet interesseren, maar wellicht stellen de oude Terneuzenaren daar wel belang in! Ja, wat moet ik over deze vernieuwingen nog meer vertellen! Dat we daar bij de Kreek een leuke haven hebben gekregen voor jachtjes en kleine boten is U bekend. Hiermee is dan één van mijn jeugddromen verwezenlijkt. §íant ook al ben ik nooit een zeiler geweest menigmaal heb ik me vroeger afge-,raagd waarom hier op zo'n mooi breed wat€r geen zeilsport werd beoefendl Maar het is er! \(ellicht hebben daar de welvaart en ook de techniek (r'ervoer van kleine boten en jachtjes over de weg) hieraan het

nodige aan bijgedragen. Om nu nog even tot de oude toestand terug te keren: AIs je vanaf het Donkerstraat de Catspoldersedijk links opging, vond je daar, behalve een paar arbeiderswoningen een wat groter gebouw, dat al gauw de mooie naam van,,de Villa" werd toebedeeld. Het bood af en toe onderdak aan enkelen, die ik - het spijt me dat het zeggen moet de onderste trede van de maatschappelijke ladder - bestegen, Het waren als regel mensen, die nergens nauwelijks hadden onderkomen konden vinden. Ik kan beter maar de namen verzwijgen van hen, die daar soms voor lange rijd werden ondergebracht. Misschien dat ik daar bij het laatste hoofdstuk, dat over personen en typen zal handelen, nog wel eens op terugkom. Dan is de naam ,,Catspoldersedijk" tientallen jaren wat in opspraak geweesr, door wat de meesre Terneuzenaren zich nog wel zullen herinneren: ,,de moord op de Catspoldcrsedijk". Daar vertel ik U verder niets over, want in alle details kunt U die geschiedenis volgen, als U zich de moeite zou getroosten het door mij geschreven boek ,,Die Goeie Ouwe Tijd", verschenen in 1,975 na

te lezen.

acht

U nu wel voldoende ingelicht over dit geheel nieuwe stadsik de plattegrond van Terneuzen bezie, sta ik er

gcdeelte. §íanneer 126

Ha»entje Otheense Kreek (Catspoldeï). -

aLg.

1974

v.ul \ clstcl(1. \rcll\ cclr lilcirr strrlil. ,,rrzc ,,rr,l, l'r'r'rr uirrrr.r.rlr r.rrr ir.1c ltxrp tlct ja rctt i. lrijrcl,,'rrrv,l lk rvil dan nu ovcrgililn tot ccrr r'rijwcl ;urrqrcI)zcrrd gc(lcclt(.(, w(l

allcs, rvrt cr

HOOFI)STUK XX IX

KOIDIJK - OOSTELIJKE \(/ATERLIrDrNG SERLIPPENS - OIISTI]RPUT . VAN ,,TOEN" \íanneer ik nu zcii: ,, MoÍfensc han s", dan bchocft daar voor U geen onduidelijkheid nrccr te besta.rn; immcrs reeds eerder in dezc beschrijving heb ik dit puDt naar ik meen voldoende :rangegevcn, Vclnu, laten we nlaar wecr tenlggaan tot onrstreeks 1905 cn clan wil ik U voor]op;!i brengen tor aar het ,,Notcnse brugje", dat natur.rrlijk al gertrime tijd geleden is vcrclwencn. 1Vc komen vanuit Terneuzcn, dat nog gehecl in zijn wallcn en grachtcn is ingcslotcn. Dat ligt nu achter U cn verbeeldt U zich maar, dat U ,,dc Lccuwtjes" hebt bcreikt en dc Axelseweg (nog rict Axclscstraat) vol!it, tot waar bij de Moffcnschans cen vrij hoge dijk begint. Bcstraat met kasseicn (kinderhoofdjcs) en een soort van rijwiclpad van grove grintstcen clairrnaast. Aan weerszi;den van dc dijk allcs nog bouwland. Links ovcr het lantl heenkijkend z,ict U ir clc vertc de Ocstcrput en de zccdijk. Rechts de wei vln Zegcrs mct een grote clrinkput voor de paartlcn. Voor U uit liggen dc huisjcs van dc Koedijk. Die hoee dijk, dat hcrinncr ik me nog ilocd, toer ik w:rt oLlder geworden een ficts had ,,vcrovcrd", had twcc lange hellingcn, eentjc vanaf cle Moffcnschans (opklimmcnci) en een nairr clc I(oedijk (aÍhellcnd); cen vlak gedcelte was cr n:rgenoeg niet. Bcncden bij de Kocdijk gekomcn kon jc linksaf, m,rar daar brcng ik U straks wel hecrr. '\íc zijn nu op weg naar clc Notense brug en volgcn een sterk kronkelend laag rlijkjc, aan wccrsz-ijden bcplant nrcr knorwi)gen en ccn cllcndig stuk voctpad, latcr gcpromoveerd tor rij-

De t,ei.lira íterdu cr.n) !enaÍner i

Ítl ÀroÍen\? br'(,.

1961

wiclpacl!

t.inks bij dc laatstc bocht lag ontlcr aan de dilk ccn klein arbe;dcrshuisjc. Je was drn vlak bij hct Notense brugje. In dc beschrijving vrn ,,Nu", drt ra dit hoofdstuk volgt, maak ik U duidelijk waar dar huisje ecns te vinden was. Voorlopig gaan wc de brug niet ovcr, want ik vocr U Iangs één van cle clijken van dc lciding rerug. Nog vandaag clc dag ziet U, waar vanuit dc Othccnsc kreek de w:rterleiding begon, rwcc soorten van hoofdcn (dijkstukkcn) uitstcken n cle kreek. I)ic lciclingdijken, dat begrijpt U, warcn ontstran bij her gravcn van dic ;rfwatering. Zc waren vrij z-anderig en bcvatten veel ,,derrie". 124

lIr{isie bii Athecnsr t.ttlts rbrlr9 rerlr/s boretr)

lt')crduri?1ren)

- dec

ll)íi:l

ciat was ecn soort

vin zoutc vccnlxilll rlic onrlcr dc klci

wortlt

gevonden. Zo hcrinncr ih mc, tlat op één van clic dijlistukkcn, die ik hiervoor noemde in een droge zomcr, ik mccn 1911, door hct vur-rrrjc

stoken van een ,,koeter" (koejongen) die opgegraven veenlaag in brand geraakte en dat hield vele weken aan. Je kon daar niet lopen, want ie zou tot op kniehoogte in de vurige as zijn terecht gekomen. Maar we volgen nu de linkerzil'de van de leiding en komen dan na misschien 11/: km terecht bij ccn tweedc brugje, het ons Terneuzenaren zo goed bekende ,,Essenbrugje". Onnodig te zegg€n dat ook hier nog alles bouwland was, waar je de blik ook heenrichtte.

Om het niet al te lastig voor IJ te maken wil ik er op wijzen dat naast de rechter leidingdijk de Serlippenspolder werd gevonden, die in 7725 werd, ingedi.jkt. Naast die polder lag een kleine polder, de Nieuw-Othenepolder, ingedijkt in 1848. En nu moet ik hier toch even de huidige situatie beschrijvcn anders zullen velen van U er niet uit komen. U kent allen wellicht het Esso-tankstation gelegen op het punt, waar U gaande in de richting Othene de rondweg (Pr. Rooseveltweg) oversteekt. Natuurlijk lag er vroeger een scheidingsdijk tussen die beide genoemde polders en het is die vroegere dijk, die nu, afgegraven, als rondweg in de richting ,,Terschorre" bekend is.

Terzijde

wil ik nog opmerken, dat inplaats van de

gedempte

Het ,,EssenbrLgje" net lei.d,ing (DerdueÍLen) -

Oostelijke waterleiding in de Nieuw-Othenepolder een nieuwe afwatering met gemaal is aangelegd. Dat was voorlopig een uitstapie naar de ,,Serlippens" en nu we het over de Oostelijke waterleiding hebben keren we terug naar ons ,,Essenbrugje". §íe steken dit over en hebben dan aan onze rechterhand weer de Serlippenspolder, alles nog bouwland. Slaan we linksaf dan komen we terecht bij de Oesterput. Ik zou U een heel verhaal kunnen vertellen over die Oesterput, maar dat is reeds opgenomen in een van mijn vorige boeken (de F{istorie van het Jongste Verleden van Terneuzen). Aangezien dit boekje niet meer verkrijgbaar is wil ik er heel in het kort even op ingaan. §íat aanvankelijk als een hoopvolle yestig;ng in Terneuzen werd aangezien - de Oesterputten voltooid .in 1882, is uitgelopen op een grote teleurstelling, beter-gezegd op een grote financiële strop voor de aandeelhouders. De al spoedig ten onder gegane onderneming met een aandelenkapitaal r'an I 50.000,-, werd na een paar jaar yoor iets meer dan I 1.000,- verkocht. Jarenlang is de heer Jan van Rompu, een zeer bekende figuur destijds in Terneuzen, daarvan de eigenaar geweest. Later is daar, ik meen in de 30-er jaren een zwembad van gemaakt, dat nou niet bepaald aan

hoge eisen voldeed, maar waar wel druk gebruik van werd gemaakt. En U kunt het weten, lJ vindt daar nu het moderne Scheldebad.

Nu wil ik U toch nog even verder brengen via de Zeedijk, richting 130

De Leíding - nr ileel Rondureg.

sept.

1962

'lirrr.rr,,,n,'' s,lrr,r,rl lr.t 1,,1,,1, ,r,r,rr ,1, 1, I'rt ,1, -lr.r.rr ,,r,,.r' trrllii rr.rrr r L,,rr l,,zlrr ,,, ,,t,1 ,,, ,lL ( )r,rtlr.rr, ',lrn;i rr. l).rt s.rs rl.r.rr tcr'Pl.r.rtsc bij Jc ()osthc.t.r'. l).u zcSt r,clcrr rricts t.rr d,r,rr,'rtr vert,.l ik U, tl.rt rlczc ()ostber, r icts tcrr nrxrrrl.,rr v,rrr hct lcv,rrrl w.ls tc vindcr. NetuLrrlijk llg ovcr dic Oostbecr ook ccn (houtcn) brug, w,rarmcc jc Tcrncuzen wccr kon binncngaan. \íc gaan nu noia evcn terug naar dc oudc Kocclijk. Ik liet U daar aanvankclijk rcchtsafslaan richtir.rg Othene, maar je kon ook linksaf. Eeu smal wcgjer nret rechts een laag dijkje bracht je dan eveneens aan rrieLrwc st:r«llruis, overzijdc Sch cltlclnu

het Essenbrugjc, Even daaryoor was links ecn ,,dreef" (voetpad) waarlangs jc weer terzijde van de ,,Leeuwtjes" weer op dc Axclse-

wcg terecht kwam, Bijua alles wat ik hicr over de toestand van weleer heb verteld is verdwenen, opgeslokt door de sterkc uitbreiding van Terneuzcn. Ik mecn dan ook, dat we nu eens gaan kijkcn wat daarover nog te vertellcn valt. Dat wordt dan het Iaatste hoofdstuk en wel

HOOFDSTUK XXX KOEDTJK-O. - \TTATERLETDTNG - SERLIPPENS

,,NU"

t atr !llt ltl

..,i i);].-

I ',1 ' ,lu

Scheldebod.

1966

!(/at oe nu nog rcst is U met de huidige tocstand op de hoogte te brengen als tegenstclling van al hetgeen ik in het voorafgaande hoofdstuk ovcr vroeger heb geschrevcn. Daarbii zal ik in grote lijnen dezelfdc volgorcle aanhoudcn, omdat ik meen dat dit voor velcn van U gen.rakkelijk zal ztyt om U te oriënteren. Vandaar dat ik U weer even breng naar het punt op de Axelsestraat, waar U nog steeds het huis ,,de Moffenschans" vindt. En voor wic dat nog moeite op zou lcveren: het pand is gelegen tegenover zelfbcdicning De Vriendr (tevens postagentschap). Vanaf dc Axelsestraat zo heet nu dit gedeelte van de voornralige Àxelseweg sllat U -linksaf en dan bcnt U aan her begin van de - Al gauw ziet U (links) de half-afgegraven Molendijk, F{ondir.rsstraat. nu gchccl volgebouwd met bungaloe/s, die om en om hun front hebben in dc Oranjestraat of in dc Jacob Catsstraat. Deze laatste straat gaan wc volgen, s/ant de Hondiusstraat buigt al gauw rechtsaf. Nog nraar kort geleden (zomer 1976) werd door het doortrekken van dc 4-baanswcg over dc \Willem de Zwijgcrlaan het doorgaand verkeer via de.|acob Catsstraat ordcrbroken, zodat we nu, te voet of met de fiets ecn zcbrapad moeten overstekcn om de Jacob Catsstraat verder te volgcn. Ik wil U nl. brengen naar her punr, waar eens dc t33

Begin bouln Peifl.s Eoïrd.irs LlceLm. -

Z1iídlaLdtheater en Lucelrn-

- sept 1969

19ti8

D" Goede Herder kerk. -

1967

Bejeatdenhuís ,,Bachten Díeke".

- april

1968

,,IJspret" op 1) Der Spartpork.

.,IJsterdri,et op Dijoer spoïtpark

13-12-1968

Serl'íppe1ls pold,er, nog olles bouul&nd,.

De SeïLíppeflspald,er, opgespoten, nog

DoL

1961

uftter,

- okt.

1963

::.;;;i:- '.rfr"T.

rlippel]-spo

ld.e r

SerlíppenspoLder

: nog geen huize . (lanaÍ Wotertorell).

lnet

i./,oninse1/l

( hteroronat Othene) -

t!60

tg7s

('url, l\(r'(lri[ \\(ril ll \(!rr(l(rr. l),r.tt ts trrclt rrr((r \.rtr t,r'rr1i t, rrrr,l,rr, .lc,,,r,l, lrrrr.1.' rijrr ,rl l,..11i'r I')í,0 1csl,lr1rr. Ilcr lrxlrrirc rlijhj. na.rr' ()tlrcrrc vcrJrvcctr ,.rr ,1. 1,l.t.rt. tt.t.tr' ,l.rt ccllDl.r.ll wrÍ(l ge\,ol](lcll is vlijrvcl niet rllcar .1.rrl tc rltr;(len. ()nr n L'r ()tlrcnc tc bcrcihcrt tlicrt U als ijcnrilikelijl(stc nrilnier (lc Zuitlllntlstrlat tc volilctr cn vcrdcr de Scrlippcnsstra:1t. Latcn wc zcggcn toi cvcrr voorbii hct Esso-tankstatioD, clat ik al eerdcr nocmdc. \,Vant ondanks allcs is het toch mijn bcdocling U naar clc plaats tc brcngen wàar ecns hct,,Notcltsc brugje" )ag. Om dat precies te bepalen is niet zo moeiliik. \Ve slaan na,,Esso" rechts:lf en volgen de ronclwcg (Pr. Rooseveltwcg). Vanneer U op dc 2c ciijkhoofden van links ccn punt bent gekomen waar U de oorspronkelijke lciding dc'krcek- ziet instckcn, hoLr dan even ,,halt" cn dcnkt U dan maar dat U op het Notense brugjc staat! ln gcd:rchtcn het brugje overgaand en rechtsafslaancl vond U dan .lat huisjc onder aan de dijk, dat ik in vorig hoofclstuk noemde. U bcnt dan tcvens via hct krommc dijk je op wcll naar de Koedijk ! O, ik wect het wcl, ik schrijf daar zo gemakkclijk over, want dat alles ontrolt zich voor mijn gccstesoog! Mear ik vond dat U het toch ook mocht wetenl 'Wc kcrcn nu terug naar dc pl,rats, waar eenmaal de oude Koedijk begon. U weet het wcl, cvcn voorbii de bungalow van Fr. Koulen. Ve bcrcihcn clir punt nrz door even vóór hct cind van de Jacob Catsstraat I;nksaf te slaan. Necm maar aan, dat U dan ongeveer bent, waar ccns de oude Koedijk werd gevonden. Rccht doorgaand komt U op de Koninginnelaan, voorbij de Gocde Herdcrkerk. Rechtsaf passecrt U,,Bachtendiekc", het bejaardenhuis; daar voorbij vond U hct Esscnbrugjc en de lciding, waar trouwens (links) nog cen stukje van ovcrgcbleven is. U konrt op deze wijze tevens terecht op de zecdijk, waar fJ rechts de gchclc bebouwing van dc Scrlippenspolder kunt overzien, mct zijn Schcldeflats, Fahrenhcitflat,,,Terschorrc", inrichting voor lichamelilk cn geestclijk gcstoorden. Als zij, dic evenals ik tot in het begin van de 60-cr jaren die poldcr als bouwland hebben gckend; Iatcr de opspuiting (grond uit de ik kanaalwcrken) van de poldcr cn nu al die strrtcn, waarvan moet hcr cchr bekennen ik al de namen niet wect, dan kom je-even - r.ritbreiding, dic hicr in betrekkelijk kortc in vcrlrazing over de enormc tijd tot stand is gekomen. En vclcn van U zal het bekend zijn, dat planncn voor de bouw van een mocicrn hotel wcldra de nog overgeschotcn bouwruimtc zal bczcttc'n. Vanaf het punt waar we nu staan (voor dc Terneuzenaren het 2c Schclpenhoekje !) brcng ik U via dc zccdijk tcrug naar wat wij gcwoon zijn te noemen: Terncuzen! Behoef ik nog op het Schcldebad, op het nieuwc stadhuis oi op.lc flatgcbouwcn ,,de Veste" te wijzen. Overbodig clachr ik want dat llles nroct dc meesten van U bekend zijn. 139

(l rrrlllit hct wcl, ili. lrcb irr clc'zc l.t.rtstc' lrcscluiivirrg ttjet.r.tr gt' w.r.rg,l .r.rrr .ll w.lt strilirt ol Plcin ol slxrrttcrrcitt is rttllc'r Uw :r.rtt-

rl,rcht tc Lrrcngcrr. Hct zou ccn riorrc opstrnrnring worclcnl l)e intlruli zou bij mecrc{crcrl l(unncn ontstaan) clat ik ovcr dit gcdeclte vrij onvolledig ben gcblcven. Maar U moet wel bcdenken, dat dc hele opzet van mijn verhaal hoofdzakelijk was, LJ even terug te voeren naar het oude, het verdwencnc. Mocht dit geschrift, verri.jkr met veel foto's over vroeger ooit in boekvorm verschijnen, war ik toch wel prettig en ook nuttig zou vinden, dan zou ik mij beloond achten, als U verder de moeite zoudt willen nemen af en toe eens een kijkje te gaan nemen hoe al dat nieuwe er is gaan uitzien. En als het kan, denkt dan nog cven aan het ,,oude". U moet dit maar als het slot van mijn betoog beschouwen, al was ik

van plan gewccst er nog een hoofdstuk aan toe te voegen. Daarin zou U hebben kunnen kennismaken met veel oude figuren en typen uit onze stad. Maar aangezien ik in vorige boeken en ook af en toe in dit schrijven al heel wat figuren naar voren heb gesleept kon dit hier maar beter achterwege blijven. Nogmaals, lees prettig en als het pas geeft, denk met mij nog eens rerug aan ons ,,oUD-TERNEUZEN"! Gedaan te Tcrneuzen, 1 jloni 1977. Johan de Vries.

Scheld.eĂ?Iat (1e)

141

INHOUDSOPGAVE ln

Ieiding;

Hoofdstuk I Hoofdstuk ll Hoofdstuk lll Hoofdstuk lV Hoofdstuk V Hoofdstuk Vl

Hoofdstuk Vll Hoofdstuk Vlll Hoofdstuk lX HooÍdstuk X Hoofdetuk Xl Hoofdstuk Xll Hoofdstuk xlll Hoofdstuk XIV Hoofdstuk XV Hoofdstuk XVI

Terugblik ,,ïOEN" De Westkant van ,,NU" De brug van Ribbens en vroegere Westarm Het Westelijk Bolwerk

De Westkant van

7 12

bruggen 15

Wat er van het W. Bolwerk overbleef . De ,,Nieuwe Sluis" (nu oude zeesluis) De sluizenbouw en kanaalverbreding

28 32

Langs oude kanaalweg naar Sluiskil Dezelfde wandeling maar nu in 1975

De Nieuw-Neuzenpolder Hoe ziet het er nu bij de N.N.P. uit ?

36 39 43

Hoofdstuk XVll

De Schependijk en naaste omgeving ,,TOEN" De Schependijk en naaate omgevlng ,,NU'' De Axelsebrug en omgeving De nieuwe toestand bij de Axelsebrug . Oostkolk - lava - Oostbinnenhaven gedeelte Oostelijk Bolwerk Wat van het oude.lava en omgeving is

Hoofdstuk xvlll

De Noordstraat en omgeving ,,TOEN"

overgebleven

Het Nieuwedièp en omgeving Het Nleuwediep en omgeving ,,NU" Hoofdstuk XX De Scheldekade en de Markt rond 1905 Hoofdstuk XXI De Scheldekade en de líarkt ,,NU" HooÍdstuk XXll Hoofdstuk XXlll Oostelijk Bolwerk Hoofdstuk XXIV Waar eens het Oostelijk Bolwerk lag Het station en omgeving ,,TOEN" . Hoofdstuk XXV Hoofdstuk XXVI Het station en omgeving ,,NU" Hoofdstuk XXVII De Axelsestraat (weg) vanaf de Leeuwtjes Driewegen

6l 67 71

72 80

HooÍdstuk XIX

tot

53 54 56

85 86

93 lO0 106 108 114

Hoofdstuk XXVlll De Catspolder en omgeving . HooÍdsruk XXIX Koedijk - Oostelijke Waterleiding - Serlippens Oesterput van ,,TOEN" Hoofdstr-rk XXX Koedijk - Oostelijke Waterleiding Serlippens ,,NU"

115 124 -

12A 133

Tekening stofomslag: J. M. C. Verschuren

143

!! !!!l !!!!

- -t '-

órToÀTlt TERT'EOZETí

ódra^^L l: lo.ooo

na bouw nieLrwe zcesluis Lït kanaalverbreclhrg l960 - l96u

iritil,i

?ii?'!:ili:;L\)

ri\\iiiii