ความเป็นธรรม เรื่องใหญ่ที่สุดของปร

ความเปนธรรม เรื่องใหญที่สุดของประเทศไทย ประเวศ วะสี ๑. เรื่องใหญที่สุด ถาเราทําแตเรื่องปลีกยอยเปนชิ้นๆ สวนๆ โดยไมเห็นเรื่องใหญที่สุด ก็ จะไมสําเร็จหรือขัดแยงกันมากขึ้น สังคมที่ขาดความเปนธรรมจะมีความขัดแยงและความรุนแรง ผูคนจะไมรักกัน และไมรักชาติ แลวก็จะวิกฤตมากขึ้นเรื่อยๆ จนลมสลาย ความเปนธรรมเปนเรื่อง ใหญที่สุดสําหรับมนุษยหรือแมแตสัตว ถาสุนัขตัวไหนมันไดกินมากกวาตัวอื่นก็จะกัดกันยกใหญ ถามันไดกินทัว่ ถวนกันทุกตัวก็จะเกิดความสงบ ถามีความเปนธรรมแลวมนุษยยอมไดทั้งสิ้นไมวา จะยากลําบากอยางไร หรือแมกระทั่งยอมตาย ถาขาดความเปนธรรมจะอยูรวมกันไดอยางไร ถาขาด ความเปนธรรมประเทศชาติจะเจริญกาวหนาไมได หรือแมลมสลาย การขาดความเปนธรรมเปนปญหาใหญทสี่ ุดของประเทศไทย ๒. “ชองวาง” ภาพมหาภาคของความไมเปนธรรม ชองวางระหวางคนจนกับคนรวม หรือระหวางคนขางลางกับคนขางบนคือ ภาพสะทอนมหภาคของความไมเปนธรรม เราเปนคน เหมือนกันควรจะมีศักดิ์ศรีและคุณคาของความเปนคนเหมือนกัน แตทําไมจึงแตกตางกันมาก เหลือเกินระหวางคนขางลางที่ปากกัดตีนถีบไมพอที่จะเลี้ยงลูกกันคนขางบนที่อาจมีรายไดเปน ลานๆบาท ตอเดือน เรามีปญหาความไมเปนธรรมทุกดาน ทั้งทางเศรษฐกิจ ทางสังคม ทางกฎหมาย และการเขาถึงทรัพยากร เรารูหรือไมวากฎหมายและการประยุกตใชกฎหมายมีอคติตอ คนจน ความ ขัดแยงทัว่ แผนดินเกิดจากการแยงชิงทรัพยากรที่รัฐไมอาํ นวยความเปนธรรม ๓. ตัวอยางและรายละเอียดบางประการของความไมเปนธรรม ความไมเปนธรรมมีอยูใน ทุกเรื่องแตเราอาจจะไมเห็นเพราะความซับซอนของมัน อยางเรือ่ งระบบบริการสุขภาพที่เรามี โครงสรางคอนขางทั่วถึง แตถาเอาเรื่อง “ชองวาง” เขามาจับก็จะเห็นความไมเปนธรรม เชนลูกคน จนยังตายมากกวาคนรวยถึง ๓ เทา คนจนตายจากเรื่องที่ไมควรตายมากกวาคนรวยเรียกวาความตาย ที่ไมเปนธรรม การคาเสรีและนโยบาย Medical Hub ที่ดึงเอาคนตางชาติเขามารับบริการใน เมืองไทยทําใหคนพวกหนึ่งร่ํารวยขึ้น แตมันไดดึงแพทยและพยาบาลออกมาจากการบริการคนจน ในชนบท ภายใตสิทธิธรรมของการคาเสรีที่อนุญาตใหรานคาปลีกขนาดใหญทุนหนาเขาไปตั้งใน ชุมชนไดทําลายอาชีพของรายเล็กรายนอยในชุมชนนัน้ ไมเปนจํานวนมากกวาจํานวนคนที่จางงาน ในศูนยการคาขนาดใหญ ตามชายฝง เชนที่จังหวัดตรัง จังหวัดปตตานี ชาวประมงที่ยากจนเคยหา เลี้ยงชีพดวยการจับสัตวน้ํา แตเมื่อนายทุนเอาเรือขนาดใหญพรอมทัง้ อวนลากที่ใชเครื่องจักรมาลา กกวาดเอาทุกสิ่งทุกอยางไปสรางความร่ํารวย ทั้งๆที่ผิดกฎหมาย คนจนหมดอาชีพลง ไปรองเรียน ๑

ตอรัฐก็ไมไดผล ความไมเปนธรรมสะสมความแคนไวในจิตใจของผูคนจนประทุออกมาเปนความ รุนแรงก็มี การใชทรัพยากรอยางไมเปนธรรมคือสาเหตุของความขัดแยงใหญในบานเมือง รวมทัง้ ความขัดแยงทางการเมือง ลองจับเรื่องอะไรก็จะเห็นความไมเปนธรรมในเรื่องนั้นทั่วไปหมด ไมวาจะเปนเรื่องตํารวจ เรื่องการศึกษา เรื่องการสื่อสารหรือเรื่องการพัฒนา การพัฒนาในชวง ๕๐ ปที่ผานมาทําใหชองวาง ระหวางคนจนกับคนรวยถางมากขึ้น (ไปดูตัวเลขของสภาพัฒนฯได) เพราะการพัฒนาที่ผานมาโดย สรุปคือ การไปเปลี่ยนทรัพยากรตางๆ ที่เปนประโยชนตอคนขางลางทั้งหมดใหมาเปนเงินของคน สวนนอย ชองวางที่ถางมากขึ้นนําไปสูปญหาตางๆ ทั้งทางเศรษฐกิจ จิตใจ สังคม สิง่ แวดลอม และ การเมือง โดยสรุปวิกฤตการณเกิดจากการขาดความเปนธรรมของการพัฒนา รัฐประสบความลมเหลวในการสรางความเปนธรรม หรือเปนตัวการใหขาดความเปนธรรม เพราะการขาดธรรมาภิบาลภาครัฐ ถาคณะกรรมการขององคกรขาดธรรมาภิบาลเกิดอะไรขึ้น เราจะ มองเห็นภาพไมยาก ถาบอรดการบินไทยขาดธรรมาภิบาลจะเกิดอะไรขึ้น ถาบอรดธนาคารแหง ประเทศไทยขาดธรรมาภิบาลจะเกิดอะไรขึ้น ถาบอรดของรัฐวิสาหกิจอื่นๆ ขาดธรรมาภิบาลจะเกิด อะไรขึ้นยิ่งกวานั้นถาการเมืองการปกครองขาดธรรมาภิบาลประเทศมิลมสลายหรือ การขาดธรรมาภิบาลขององคกรและสถาบันตางๆ เปนปญหาใหญอยางหนึ่งของความไม เปนธรรมของประเทศ ๔. ความซับซอนของความเปนธรรม เรื่องความเปนธรรมมีหลายมิติและซับซอนมาก ตั้งแตจิตสํานึกและวิธีคิด โครงสราง กลไก ไปจนถึงนโยบาย จึงเปนเรื่องที่แกไขไดยาก จะ ยกตัวอยางสัก ๓ กรณี เมื่อคุณชวนเปนนายกรัฐมนตรีครั้งแรกตองการแกปญหาโสเภณีเด็ก แตแก ไมไดเลย ปญหาโสเภณีเปนปญหาของการขาดความเปนธรรมอยางนาสลดสังเวชในสังคมไทย แต ก็แกยากมาก เพราะเปนปญหาเชิงโครงสรางอันซับซอน ประธานาธิบดีบิล คลินตัน ตองการปฏิรูป ระบบบริการสุขภาพของอเมริกัน ซึ่งไมเปนธรรมกับคนจน แตกป็ ฏิรูปไมสําเร็จ คอราซอน อะคีโน ขึ้นมาเปนประธานาธิบดีฟลิปปนสดวย การปฏิวัติของประชาชนที่ขับไลมารกอสออกไปคน ฟลิปปนสจิตขึ้นมากวา เปนโอกาสของประเทศฟลิปปนสแลวที่จะแกปญหาพืน้ ฐาน คือความ ยากจนและความอยุติธรรม ปรากฏวาแกไมไดเลย ทั้งๆ ที่อะคีโนก็เปนคนดี ในสังคมที่ซับซอน มีอุปสรรคมากมายที่ทาํ ใหสรางความเปนธรรมไมสําเร็จ ๕. แตกต็ อ งมุงมั่นรวมกันสรางความเปนธรรมใหสําเร็จ ขณะนีเ้ ศรษฐกิจของอเมริกา วิกฤตใหญที่สุดและกระทบไปทั่วโลก เพราะขาดธรรมาภิบาลของสถาบันการเงินของ สหรัฐอเมริกา และกลไกของรัฐในการควบคุมสถาบันการเงิน แสดงใหเห็นอีกครัง้ หนึ่งวาถาขาด ธรรมาภิบาลแลวไปไมรอด เรื่องความเปนธรรมถึงจะยากและซับซอนอยางไร เราก็ควรมุงมัน่ รวมกันทีจ่ ะทําใหสําเร็จ มิฉะนั้นประเทศไทยจะมีศานติสุขไมได

๒

ทุกภาคสวน ตองเขามาถือวาความเปนธรรมเปนเรื่องใหญที่สุดตองรวมกันสราง มหาวิทยาลัยทุกแหงตองวิจยั เรื่องความเปนธรรม ที่ประเทศเปนอยางนี้ก็ตองโทษมหาวิทยาลัยดวย เพราะเอาแตสอนหนังสือ แตไมไดเปนผูนาํ ในการสรางความเปนธรรม ประชาคมมหาวิทยาลัยนัน้ ใหญมาก ถาประชาคมมหาวิทยาลัยขับเคลื่อนเรื่องความเปนธรรมก็จะมีพลังมากที่สุด มหาวิทยาลัย ตองวิจยั เรื่องความเปนธรรมเพื่อคลี่ความซับซอนออกมาใหสาธารณะเขาใจ สาธารณะจะไดเขามา ขับเคลื่อนเรื่องความเปนธรรม ในเรื่องที่ยากและสลับซับซอนไมมีอํานาจใด ๆ จะทําไดสําเร็จ นอกจากการเปดพื้นที่ทางปญญา และพื้นที่ทางสังคมอยางกวางขวาง ๖. ฝายซาย สถาบันพระมหากษัตริย ความเปนธรรม ความขัดแยงรุนแรงเรื่องเกีย่ วกับ ทักษิณกับเรื่องการทําลายสถาบันกษัตริย จะลดทอนความซับซอนของความเปนธรรมลงมาเหลือ มิติเดียวและบิดเบี้ยวไป โดยสรุปอยางสุดโตงแมจะขจัดทักษิณไดหรือทําลายสถาบันลง ความเปน ธรรมก็ยังไมเกิด เพราะความเปนธรรมซับซอนและยากกวานั้น แตความเสียหายจากการตอสูนนั้ เกิดขึ้นมาก การตอสูมีหลายรูปแบบ มีทงั้ ที่ไดผลและไมไดผล มีทั้งเสียหายมากและเสียหายนอย นักยุทธศาสตรตองใชปญญามากใชอารมณนอย ในสังคมพหุนยิ ม ผูคนมีหลากหลายความคิดจิตใจ การมีคนนิยมกษัตริยบางไมนยิ มบาง เปนธรรมดา ทําอยางไรความแตกตางหลากหลายในสังคมพหุลักษณ จะนําไปสูความสรางสรรค รวมกัน ความเปนธรรมคือ สิ่งสูงสุดที่จะรวมกันได ไมมใี ครไมตองการความเปนธรรม แตถาระบบ ขาดความเปนธรรม พฤติกรรมความไมเปนธรรมก็จะปรากฎในบุคคล องคกร สถาบัน ทั้งหลายทั้ง ปวง ความเขาใจมุมมองและคุณคาของแตละฝายจะทําใหรวมกันได ในสังคมพหุลักษณอันซับซอน ไมมีกลุมองคกร หรือสถาบันใด มีลักษณะเดียวหรือเอกลักษณ กลุมทุน รัฐ คนจน คนรวย ฝายซาย ฝายขวา คงไมดีหรือเลวตายตัวถายเดียว สรรพสิ่งลวนเปนอนิจจังคือ เคลื่อนไหวเปลี่ยนแปลง คน ไทยตองเพิ่มสมรรถนะในการรอยเรียงความหลากหลายที่เคลื่อนไหวเปลี่ยนแปลงมาเปนความ สรางสรรค การขับเคลื่อนเรื่องความเปนธรรมจะทําใหทุกสวนของสังคมขยับปรับเปลี่ยนไปหาจุด ลงตัวใหม จุดลงตัวใหมจะหาไมพบในสิ่งอื่น ๆ นอกจากความเปนธรรม ถาเขาใจความเปนอนิจจัง จิตใจและยุทธศาสตรจะดีขึ้น เมือ่ อเมริกันเปนอริกับจีน คอมมิวนิสตอยางเอาเปนเอาตาย ผมบอกวายูจะไปทําอยางนั้นทําไม เพราะมันเปนอนิจจัง ในที่สุด คุณก็จะตองกลับเขามาหากัน ๗. ปฏิรูปประเทศไทย ๑๐ เรื่อง ในสังคมที่ซับซอนหลายมิติ เชื่อมโยงถึงกันและ เปลี่ยนแปลงอยางรวดเร็ว การที่จะธํารงบูรณภาพและดุลยภาพของประเทศไวได การจะทําอยาง หนึ่งอยางใดแบบแยกสวนจะไมสําเร็จ ตองทําหลายอยางพรอมๆกัน และอยางเชือ่ มโยงกันอยาง นอย ๑๐ เรื่อง คือ (๑) สรางจิตสํานึกใหม (๒) สรางระบบเศรษฐกิจศีลธรรมที่ถือการสรางสัมมาชีพ เต็มพื้นที่เปนตัวตั้ง (๓) สรางความเขมแขงของชุมชนทองถิ่น (๔) สรางระบบการศึกษาที่พาชาติ ออกจากวิกฤต (๕) สรางธรรมาภิบาลในระบบการเมืองการปกครอง ระบบความยุติธรรม และ ๓

สันติภาพ (๖) สรางระบบสวัสดิการสังคมที่กาวหนา (๗) สรางดุลยภาพในเรื่องสิ่งแวดลอมและ พลังงาน (๘) ปฏิรูประบบสุขภาพเพื่อสุขภาวะของคนไทยทั้งมวล (๙) สรางสมรรถนะในการวิจัย ยุทธศาสตรชาติ (๑๐) สรางระบบการสื่อสารที่ผสานการพัฒนาทุกเรื่อง ทั้ง ๑๐ เรื่องจะตองผสานกันเพื่อความเปนธรรม ประเทศจึงจะสามารถธํารงบูรณภาพและ ดุลยภาพไวได ถาธํารงไมไดก็จะแตกสลาย ไมมีความเปนธรรมเหลืออยู การตอสูถาขาดสติ และไม อยูในขอบเขต แทนที่จะเกิดสิ่งใหมที่ดี อาจนําไปสูการแตกทําลายได การรวมสรางนําไปสูสิ่งใหม ที่ดีได ๘. INN – รูปแบบที่คนไทยทุกคนมีความหมายและทําได คนทุกคนอยากทําอะไรดี ๆ แต ไมรูจะเริ่มที่ตรงไหนเมื่อเผชิญกับปญหาที่ใหญกวาตัวมาก INN เปนรูปแบบที่ทุกคนมีความหมาย และทําได I = Individual หมายถึงปจเจกชนแตละคนที่มีสํานึกในศักดิ์ศรีและคุณคาความเปนคนของ ตนเอง และลงมือทําอะไรดี ๆ ที่ตนเองสนใจเปนพิเศษ N = Nodes มีการรวมกลุมกัน ๕-๖ คนบาง ๗-๘ คนบาง รวมตัวรวมคิดรวมทําในเรื่องที่ กลุมสนใจรวมกัน ถาในสังคมมีกลุมที่ทํางานหลากหลาย สังคมจะเขมแข็งมากมีความเปนประชา สังคม N = Networks มีการเชื่อมโยงกันเปนเครือขาย ทั้งระหวางบุคคลและระหวางกลุม แตละ คนแตละกลุมเปนสมาชิกไดหลายเครือขาย INN เปนโครงสรางที่คนไทยทุกคนมีเกียรติเสมอกัน มีความเสมอภาค มารวมตัวรวมคิด รวมทําดวยความสมัครใจ ใชการเรียนรูรวมกันในการปฏิบัติ (Interactive learning through action ) เปนเครื่องมือ ไมใชใชอํานาจซึ่งจะไมไดผลในการเรียนรูรวมกันตองใชความรูทั้งเกาและใหม ใน หลายเรื่องจะไมมีความรูตองสรางความรูดวยการวิจยั INN จะเปนเหมือนโครงสรางของสมอง สมองมีเซลลสมองอยูหนึ่งแสนลานตัว แตละตัว เชื่อมโยงกับตัวอื่นอีกประมาณ ๗ หมื่นตัว เกิดเปนเครือขายเซลลสมองซึ่งเปนโครงสรางที่วิจิตร ที่สุดในจักรวาล และมีศักยภาพในการเรียนรูสูงสุด INN ก็เปนโครงสรางอันวิจิตรของสังคมและมี ศักยภาพในการเรียนรูสูงสุด โครงสรางอยางนี้จึงจะสามารถเผชิญกับความซับซอนและความยาก ของสังคมสมัยใหมได ไมใชโครงสรางอํานาจทางดิ่ง ความเปนธรรมเปนเรื่องที่ซับซอนและยาก สรางไมไดดวยอํานาจ อารมณและอวิชชาแต ตองการความเขาใจเชิงโครงสราง ถาไมเขาใจเชิงโครงสราง แมตั้งใจดีมีศีลธรรมก็สาํ เร็จเชน พระสงฆ มหาวิทยาลัยทั้งหมดควรเขามาทําการวิจยั คลี่ความซ้ําซอนออกมาใหสาธารณะเขาใจและ เขามาขับเคลื่อนเรื่องความเปนธรรม องคกรและสถาบันตางๆ คงจะขับเคลื่อนเรื่องความเปนธรรม ไมสําเร็จ เพราะองคกรและสถาบันนั้นๆ มักจะอยูในโครงสรางที่ไมเปนธรรม สาธารณะที่เขาใจ เทานั้นจึงจะเปนพลังขับเคลื่อนความเปนธรรมไดสําเร็จ มหาวิทยาลัยองคกรและสถาบันตาง ๆ ควร ๔

จะหนุนชวยสาธารณะใหเปนพลังขับเคลื่อนเรื่องความเปนธรรม พลังสาธารณะที่ขับเคลื่อนเรื่อง ความเปนธรรมคือพลังประชาธิปไตยที่แทจริง และเปนธัมมาธิปไตยดวย ประชาธิปไตยที่แทอันเปนอันหนึ่งอันเดียวกับธัมมาธิปไตยเทานัน้ ที่จะสามารถสรางศานติ สุขใหแกประเทศไทย --------------------------

๕