Pamiyabe Book

PAMIYABE BOOK

1

From the Resident Panelists PAMIYABE BOOK Volume 1 Issue 1 Copyright © 2019 Pamiyabe, a regional creative writing workshop and fellowship of The Angelite, the official student publication of Holy Angel University.

For comments and suggestions, you may see or contact us: The Angelite’s Office, Mamerto G. Nepomuceno Blg., Gr. Flr., Holy Angel University, Sto. Rosario St., Angeles City, Pampanga. Landline no.: [045] 322-6372 local 1490 E-mail address: theangelite.hau@gmail.com Website: theangelite.com Facebook: fb.com/theangelite All rights reserved. This book or any portion thereof may not be reproduced, distributed, or transmitted in any form, or any means without the express written permission of the authors, artists, and photojournalists except in the case of brief quotations embodied in critical reviews permitted by copyright law.

Cover design by Klenia Ern Mendiola Layout by John Maurice Cruz This book is not for sale.

Hindi lamang tinitipon ng Pamiyabe ang mga batang manunulat ng aming rehiyon, kundi maging ang mga bitbit nilang wika at danas. Mahalaga ito para makita ang kolektibong identidad ng fellows at panelists, sa pamamagitan ng (at sa kabila ng pagkakaiba sa) kultura at politika. Mahalaga sa akin na may puwang din sa Pamiyabe ang pagsulat ng awit at iskrip sa pelikula, at pagkilala sa papel ng Center for Kapampangan Studies sa kalinangan ng rehiyon.

— MARK ANTHONY ANGELES

Pamiyabe has always been one exciting workshop to attend, what with some of the most talented young writers in this part of the country. There is a lighthearted atmosphere yet the organizers are dead serious about honing the craft in three languages--English, Filipino and Pampango. And throughout the years, Pamiyabe has nurtured the pride of this community, the young people who are out to prove themselves as among the best in the writing field.

— ROMULO P. BAQUIRAN, JR.

Institusyon at tradisyon na ang Pamiyabe nang una akong maimbitahang maging isa sa panelists noong 2017. Tumatak sa isip ko ang maigting na pagsusuri ng bawat akda, tula, sanaysay, atbp., magkatuwang ang panel at ang fellows. Nagmarka rin ang Fellows’ Night kung saan nagbihis-babae at nag-Miss Q&A ang mga lalaki, na sabi ng isang panelist ay tradisyong mula pa sa pagkakatatag ng palihan. Naging magandang alaala naman ang pagba-bonding namin sa isang isla ng Zambales. Pero ang masasabi kong pinakatampok sa lahat ay ang pagkilala sa pinakamahuhusay na likha sa pagtatapos ng palihan. Inspirasyon iyong iniwan ng Pamiyabe sa bawat isa.

— ROSA MAY M. BAYUGA

PAMIYABE BOOK

“Pamamuklud king Pamiyaliua, Pamananalakaran king Pangatau” (Clustering Differences, Upholding Identity)

PAMIYABE BOOK

PAMIYABE 15

“PAMANULI, PAMANYULUNG” (Homeward Bound, Transcending Beyond)

JERICHO GATIP 1st Best Panelists’ Choice Awardee LESTER MAY CASTILLO 2nd Best Panelists’ Choice Awardee LAWDENMARC DECAMORA 3rd Best Panelists’ Choice Awardee JOSEPH ARGEL GALANG Special Citation

For those who took the leap of faith amidst the uncertainties beyond yet carried the torch acquired from home.

May the light lead you further.

1

2

PAMIYABE BOOK

That thing called Taydana â–ş

Jericho Gatip

tadhana, (tad-ha-na) noun 1. something that is to happen or has happened to a particular person or thing; lot or fortune.

2. the predetermined, usu. inevitable, course of events.

3. the power or agency that determines the course of events. taydana, (tey-de-neeeeeeh) noun, pronoun, verb, adjective, kahit anong parts of speech 1. gago 2.di 3.naman 4.ito 5.totoo 6. kasinungalingan 7.walang katotohanan 8. talk shit Para sa lahat ng umibig, nasaktan, at nagkasakitan, iniwanan, you know, ng mga putang ina. ~ UNA ~ Lahat ng tao hahantong sa punto ng buhay na solid sa kaputanginahan. Lahat.

Walang exempted. Magkakaiba nga lang ng anyo, oras, timing, bigat at kulay pero darating yon.

At heto ang sa akin. “Tanginang gagong demonyong may glow-in-the-dark na sungay� sinigaw-bulong ko sa putanginang cellphone kung saan binabasa ko ulit yung mga text messages namin nung kami pa. Tangina, akala ko, namin, kami na talaga. Puta! Pag binoblowjob niyako nararamdaman ko sa mga labi niya yung lalim ng pag-ibig niya sakin. Pag nagpapalitan kami ng laway tuwing naghahalikan parang nagsasalinan kami ng pangarap sa buhay.

Tuwing pinapasukan ko siya parang parte ako ng katawan niya, parte siya ng katawan ko.

Para bang iisa kami. Iisa nalang kami.Noon. Pero putang ina, ano ngayon? Andito ako, nagjajakol mag-isa, at wala na akong balita sa kanya. Di niya pinaalam sakin.Pinagkait

Artwork 3 by JOHN MICHAEL MANALASTAS

4

THAT THING CALLED TAYDANA

niya. Tinanggap ko. Siguro.By choice.Masakit pero kailangan tanggapin.

“I love you bebe ko. Amishu.Kailan tayo magkikita? Gusto na kita makasama eh.”

Tangina. Ang sakit sa tenga. Ang sakit sa mata. Dati, ang sarap non. Parang pain reliever na kapag nabasa ko o narinig para akong tinurukan ng pampakalma. Ngayon, parang cancer cell. Pag nakita ko, parang chain reaction ang pagkalat ng inis sa katawan ko.

Hanggang ngayon tinatanong ko parin sa mga madre sa Carmelite kung bakit naging ganito kami. Lahat ginawa ko, dude. Lahat. Sabi ng mga kaibigan ko mag-offer daw ako ng itlog sa Carmelite. Nung una nagbigay ako ng isang tray.Tapos naging tatlong tray hanggang isang dosena.Wala pa rin. Puta! Gusto ko na magdonate ng poultry para lang ma-enlighten ako kung bakit kami naghiwalay. Willing din ako magbigay ng egg sandwich, ng leche flan, ng eggnog o kahit anong egg. Basta mabigyan lang ako ng sagot. Pero wala akong narinig.Wala akong naintindihan.

Eight years. Walong taon. Walong taon na masasaya, matatamis at mapupusok. Tangina walang mag-aakalang maghihiwalay kami. Mayroon kaming nuebeng fans club. Pag anniversary namin nakakatanggap kami ng maraming regalo. Mga t-shirt na may picture naming dalawa, mga baso na may pangalan namin, mga paborito naming pagkain at siguradong makakakita kami ng tarpaulin sa tapat ng munisipyo na nakasulat ang malaking-malaking happy anniversary para sa’min.

Akala ko talaga siya na. Pero tanginang akala yan ah.Pinaniwala ako. Lahat ng mga nangyayari sa’min mapapaniwala ka talagang siya na yung babaeng ilalakad ko sa altar.

Sasabihin mong siya na yung magiging nanay ng mga anak ko. Pero ngayon, tangina di ko siya ilalakad sa altar.

Iguguyod ko siya bitbit paa, sayad mukha. Mula sa Quiapo hanggang Vatican. At hinding hindi ko siya aanakan. Never na niyang matitikman ang tamod ko. Not even once. *** Nakatulog na ko sa kakaisip kung bakit niya ako iniwan. Or kung bakit ko rin siya iniwan. Para di magulo, kung bakit ko pinayagan na iwanan niya ko. Para sakin kasi, maging ang pang-iiwan ay mutual. Dapat laging desisyon niyo yon bilang mag-jowa. Di pwedeng iniwan ka niya o iniwan mo siya. Kasi kung one way ang pang-iiwan, di yun pang-iiwan, abandonment yon.

Kapag kasi iniwan ka, dalawang bagay lang yan, papabayaan mo or ipaglalaban mo.

Nasa sayo yung desisyon kung hindi mo ilalaban. Kung isusuko mo na kaagad. Dati, sabi nila, kung mahal mo ipaglaban mo. Pero kung dalawa sila, paglabanin mo. Sa kaso namin, hindi ko alam kung dalawa ba kami. Pero ang choice na pinili ko, pabayaan kong iwanan niya ko. Hindi ko pinaglaban.

Lagi akong tinatanong ng mga kaibigan ko kung ano na ang nangyari samin. Laging ngiti lamang ang mga sagot ko. Hanggang ngayon, pinipilit ko pa ring bumuo ng sagot na maiinitindihan nila. Pero paano mangyayari yon kung ako mismo hindi ko maintindihan. Pinipilit kong magbigay ng sagot na hindi ko masisira ang pangalan niya. Tangina kahit balibaligtarin ko pa ang mundo, kahit i-falsify pa natin ang pagka-oblate spheroid

5

PAMIYABE BOOK

nito, minahal ko yun. Or mahal ko parin yun.

Kaya masakit magbitaw ng mga masasakit na salita sa taong dati mong minahal. O sa kaso ko, di ako sure kung mahal ko parin siya.

Kasi naman yung babeng yun ang unang dumakma ng etits ko nang buong giliw.

Siya ang unang lumunok ng akin. Siya ang unang nakasama kong pumasyal sa gawa-gawa naming langit. Yung mga labi namin ay dating masaya. Tangina lagi kaming magka-hawak kamay. Parang di ako mabubuhay kung wala siya. Pero ngayon, iniwan niya ko, and pinabayaan kong iwan niya ko, di ko alam kung tama ba ang ginagawa kong pinoprotekhatan ko parin kung ano ang iisipin ng mga tao, nga mga kaibigan namin, sa kanya.

Ganon talaga siguro. Kasi di ko siya pinaglaban. Naniniwala kasi ako na kapag mahal mo, at true love yon, kapag nawala, babalik muli sa di panong hindi mo inaasahan.

Tadhana.Yan daw ang tadhana e. Teka sandali lang, puuuu-tang-i-naaaang tadhanang yan! Pag yan napadaan-daan sa kanto namin gigrupuhan ko talaga tagiliran ng gagong yan. Taydana! ~ IKALAWA ~ Tae! Tanghali na puta! Kagabi, umuwi akong lasing. At iba ang depinisyon ko ng lasing sa lasing-lasingan. Yung lasing na tinutukoy ko, hardcore. Yung napagkakamalan kong taong condom yung driver ng jeep at imbes na “bayad po” ang sabihin ko, “anong flavor mo?” ang nasabi ko. May follow up pa ko “super sensitive ka ba?” Buti nalang di niya ko pinatulan kasi kung hindi jajakulin ko ulo niya.

Perstaym kong malasing, uulitin ko, hardcore. Kasi para sakin ang mga lasing ay walang long term perception sa buhay. Though understandable na kaya sila naglalasing ay kasi gusto nilang kumawala sa problema, hindi parin tama para sa akin ang sagarin mo.

Hindi tama para sakin, noon. Kagabi ko lang hinipnotize ang sarili ko para labagin ang paniniwala ko. Meron kasi akong tatlong gospel truth sa kalasingan: 1. Hinding hinding hinding hindi aaminin ng taong lasing na lasing siya. Kaya yung mga self- proclaimed na nagsasabi na “tol lasing ako” “tol lasing nako” “tol lango na ko” mga kupal yang mga yan. Ang hardcore na lasing, puro denials yan. “Siiiinoooonnnggg laasssshhhhenngggg?” “Shooooottttt pppaaaa pppaaaaareeee” 2. Alam mo pa rin ang ginagawa mo pag lasing ka. Ang pagkakaiba, malakas lang ang loob mo. Ang bobo ng excuse na “lasing ako tol, pasensya na wala ako sa sarili ko.”

Ulol. Alam mo yon. Alam mo lahat. Yun nga lang, auto delete lahat ng takot mo. Nawawala ang kaduwagan. Kasi ayon sa science (ewan ko kung tama yung inexplain nung nagmamarunong na professor ko nung college) yung alcohol daw ay nagpapa-numb ng mga sensors ng neurons natin. Kaya malakas ang loob kasi eliminated ang maraming factors tulad ng outcomes, consequences and repercussions.

3. Ang paglalasing ay desisyon. Walang napasubo.Walang napilitan. Kung iinom ka, alam mo kung hanggang saan ang kaya mo. Yung mga uuwi nang pasuray-suray sa daan na sinusukahan bawat poste ng kuryente na parang stations of the cross, sila yung mga taong nagdesisyong maglasing. Sila yung mga taong nagdesisyong mawalan ng kontrol sa kanilang sarili. Kaya ang mga nalalasing tas halos mamamatay-matay, choice niyo yan,

6

PAMIYABE BOOK

THAT THING CALLED TAYDANA

gago.

Pero lahat yon, winapakels ko. Nalasing ako. Hardcore.

Umuwi ako na sinukahan ko yung pedicab driver habang inaabot ko yung bente pesos sa kanya. Kaya minura niya ako na siyang dahilan kung bakit nagising ako ng kaunti.

Tatlong hakbang.

Bagsak. Pinilit kong gumapang para maabot ang bakal ng gate at hinatak. Kinalampag. Hindi ako makasalita. Parang inuusad ko na lang ang kakaunting hininga ko para mabuhay. Naaninag ko si Nanay na nagmamadaling kinuha ang susi ng gate. At natatarantang binuksan. Niyakap ako. Nilinisan ng mukha gamit ang kanyang nanginginig na kamay. At narinig ko nang mahinang-mahina ang isang “Diyos ko po.” Kahit lasing ako hardcore, naawa ako sa Nanay ko. Naawa ako sa sarili ko. Gustong gusto kong humingi ng tawad at pasensya kay Nanay pero naisip ko yung mga gospel truth ko ng pag-inom.

Desisyon ko yon. At pinabayaan ko ang sarili kong maitangay ng alak. Ginusto ko, somehow. *** “Atong, anak. Sinigang. Paborito mo. Tara.” Nakangiting sabi ni Nanay habang tinatanggalan ako ng kumot at parang inaabot ang kamay ko para tumayo.

Ngumiti rin ako. Pero di ako nagsalita. Medyo nahihiya pa ako sa nangyari kagabi.

Kumain ako. Humigop ng maasim na sabaw. Uminom ng iced tea. Pero si Nanay, pinapanood lang ako. Nakikita ko sa kanyang galaw na naawa siya sakin.

“Atong,” mahina niyang sabi. Nakangiti.

Tumingin ako nang bahagya sa kanya. Ngumiti ulit siya. At hindi tinuloy ang sinasabi. Pero parang nagtatanong ang kanyang mukha. May gusto siyang malaman pero di siya sigurado kung mabibigay ko sa kanya ang sagot na hinahanap niya.

Tinapos ko ang pagkain at naglaro ng Clash of Clans habang nanonood ng tv si Gambang. Alaga namin. Di naman talaga alaga. Pamangkin siya ni Bobeng na kapitbahay namin. Laging nasa bahay si Gambang pag ganitong oras na. Afterlunch. Papasok siya sa bahay na para bang bahay niya rin to at uupo sa sofa na nakaharap sa tv. Uupo muna siya don at tititig sa tv bago hahanapin ang remote control. Tsaka niya sisindihin.

Matalinong bata si Gambang. Siguro ay walong taon na siya. Yun nga lang, may mga nakikita siyang di nakikita ng normal na tao. Pinagtangkaang ipalaglag ng nanay niya.

Pokpok e. Kaya lumaki siyang palutang-lutang sa daan. Inaabutan ng pagkain.

“Gangbaaaaaaang!” Bati ko sa kanya at sinapok ko nang pabiro. Tiningnan niya lang ako. Walang imik.

“Bang! Bang! Bang!” Habang umaaksyon ako na parang binabaril ko siya nang sunud-sunod.

“Gam-bang po eh” sabi niya. Gangbang ang tawag ko sa kanya. Kasi sobrang napormahan ako nung nalaman kong Gambang talaga ang pangalan niya. Siguro kasi ginangbang yung nanay niyang pokpok. In memory siguro.

Umupo siya sa sala at tumunganga tulad ng inaasahan kong gagawin niya.

“Manonood ka ng tv, Gangbang?” Tanong ko habang nakatingin parin ako sa cell-

7

phone ko.

“Hindi naman pinapanood ang TV kuya Atong. Baliw ang manonood ng TV. Yung programa sa TV yung pinapanood. Hindi yung TV mismo. Lagi nilang sinasabi na manonood sila ng TV pero mali yon Kuya Tong. Kasi ang TV, TV lang siya. Programa yung pinapanood.” Sagot niya sakin habang tuloy parin ang titig sa nakapatay na TV. “Tangena Bang san mo galing yon?” Tuwang-tuwang tanong ko sa kanya. Tumayo siya para hanapin ang remote control at sinindihan ang TV. *** Bente sais anyos na ko. Tatlong taon ang lumipas mula nung nag-gradweyt ako sa college. Business course. Napilitan. Kaya wala akong trabaho ngayon. Bahagi ako ng unemployment rate ng bansa. Nakaambag ng mangilan-ngilang buwan pero di nagtatagal.

Siguro dahil iba ang utak ko sakanila. Di kami magkasundo.

Nagsusulat ako. Bata pa lang ako ginagawa ko ng lollipop ang lapis. Nauna po akong tumula kesa magmura. Tangina. Oo. Yung tula ko nung bata yung parang Balagtas. Siyempre, iba pa ang pananaw ko ng tula noon. Lahat ng tinutula ko galing lang sa mga titser ko. Sumali ako sa mga pakontes nung elementary sa pagsulat ng essay. Nanalo ako.

Walang palya. Pano ba naman, sa edad kong nuebe anyos ay may pananaw nako ng komunismo, dialectical materialism, state crisis, nepotism, democratic rights at orgasm.

Kaya pag nag-eesay ako, nagpapakamatay yung mga judges kasi di nila matanggap nung makita nilang ako ang sumulat non.

Nagsusulat ako. Noon. Hayskul hanggang college, editor-in-chief ako. Don ko siya nakilala. Puta oo! Writer din siya. Well, naalala ko yung usapan namin dati. Nagpapataasan kami ng apog nang sabihin kong hindi ako writer. Kasi hindi naman talaga nagsusulat. Di nako gumagamit ng lapis, ballpen o kahit ano pa man. Nagta-type nalang ako.

Kaya typer ako. Di ako writer.

Siya si Tin. Ang babaeng nang-iwan sakin at ang babaeng hinayaan kong iwanan ako.

Tadhana. Yan ang pinanghawakan ko, namin. Sabi namin sa isa’t isa, tadhana ang gumawa ng paraan para magkita kami, para magkakilala, magtitigan hanggang magibigan. Paniwalang paniwala ako tangina. Hindi ako nagduda. Buong akala ko kami na ang makakatupad ng pangako. Kami ang magpapatunay na may forever.

Pero puta wala na. *** Tinititigan ko ang balat ng dibdib ko kung san nakaukit ang kanyang pangalan katabi ng akin. Nagpa-tattoo ako nung 1st anniversary namin. Kasabay ng pagpapabutas niya sa dila. Masaya kami noong gabing yon. Hinding hindi ko naramdaman na aabot kami sa ganito.

Pero heto, umabot. At masakit. At patuloy akong naghahanap ng sagot, ng dahilan, ng mga ekasi at kasi naman na pupuno sa mga patlang ko ng bakit at papaano.

8

THAT THING CALLED TAYDANA

PAMIYABE BOOK

Maghihintay ako. Oo. ~ IKATLO ~ Tadhana. Bakit ba kasi tayo nagpapaniwala sa gagong ito.

Destiny, fate, cupid, romance, forever ---- shet. Shet lahat ng yan. Bakit ba tayo nagpapauto sa tadhana. Para tayong mga batang sama nang sama sa kung kaninong may hawak na basket na nagsasabing marami siyang kendi at tsokoleyt.

Naniniwala tayo? Siguro. Pero saan nanggagaling ang ating paniniwala? Sa ating kagustuhang maging masaya. Sa ating kagustuhang lumigaya---sa kendi at tsokoleyt o sa taong gusto nating makasama, forever. Tadhana. Tad-ha-na. Tatlong pantig. Walong letra. Isang kasinungalingan. Para sakin. Dahil nakita ko kung paano ako putanginahin ng tadhana.

Ganyan naman tayo. Ang depinisyon natin sa mga bagay ay nakabatay sa ating pansariling karanasan. Nakabatay sa ating kani-kaniyang nung ako kasi at ganito kasi yan.

Kaya ang ating depinisyon sa love, depende kung iniwanan ka, malapit ka nang iwanan, takot kang maiwanan o naniniwala kang di ka daw iiwanan. Ang laman ng mga kwento natin ay naka-ayon sa kung ano ang nararamdaman natin. Kung napasaya tayo, magkukwento tayo nang nakangiti. Kung nasaktan, magkukwento tayo nang umiiyak. Kung ginalit tayo, nang pasigaw. Laging tugma ang karanasan sa ating pinapaniwalaan.

Naalala ko ang tanong ni Gambang sa akin “kuya Atong meron ba talagang forever?� Hindi lang si Gambang ang nagtatanong niyan. Marami sa atin ang gustong malaman kung ang forever na yan ay isa lang ilusyon.

pagtaksilan ako. Bakit ganoon no? Putanginang best man yan. Bakit pa nauso yon.

Marami kaming plano. Pero mananatili nalang silang mga plano. Hinding-hindi na sila matutupad. Siguro. *** Tinanong ulit ako ni Gangbang. Paano daw malalaman kung true love yon. Ngumiti ako.Hindi ako sumagot. Hindi ako nagsabi ng kahit na isang salita. Kasi, para akong napahiya. Buong akala ko true love yung samin ni Tin. Napaka-vocal ko tungkol don.

Pag may nagpapdefine ng true love, kahit di ko kilala, sasabihin ko yung kwento namin.

Pero ngayon, wala. Wala na.

Habang nakatitig ako sa patay na TV pag-alis ni Gangbang, meron akong nabuong bagong depinisyon ng true love. True love yon kapag dumating siya sa di inaasahang pagkakataon, at bigla siyang mawawala at babalik sa di inaakalang pagkakataon. True love yon kapag akala mo wala na, pero bumalik parin.

Babalik pa kaya ang sa amin? Babalik pa ba siya sakin? Babalik pa ba si Tin?

WTF = Wala Talagang Forever Saksi ako kung paanong ang What The Fuck ay naging Wala Talagang Forever. Tangina naman, kung maghahanap ka ng testigo sa katarantaduhan ng tadhanang to, ako na yon. Lahat naman kasi ng pangako ng happy ending pinakita saken ng pagkakataon.

Lagi akong nananaginip na naglalakad siya sa altar, nakaputi, napakaganda niya, kasama ang mommy at daddy niya. Ako, nasa harap. Nakatitig sa kanyang mapupungay na mata.

Naghihintay. Sinusundan ang bawat hakbang niya. Hakbang na papalapit sakin. Unti unti. Papalapit siya sa akin.

Mayroon na kaming bank book. Nagbukas kami ng account nung 3rd anniversary namin. May hinuhulugan na kaming bahay. Sa Bulacan. 3 bedrooms. Kasi gusto namin meron kami ng extra room para pag aawayin niya ko, di ako matutulog sa sofa. Tatawagin naming Sumpong Room yun. At yung isang room, para sa mga bags, damit, sapatos at mga anik anik niya. Sabi ko ko kasi, ayaw kong matulog sa kwarto na kasama mga yon.

Jusko ang dami non. Sabi ko sakanya kung matutulog kami kasama yon parang natulog kami sa department store ng SM. May listahan na kami ng iimbitahan namin sa kasal. Meron na ring entourage. Pero di pa final. Kasi hanggang ngayon bakante parin ang Best Man. Lahat kasi ng best man na kilala ko, traydor. Lahat ng mga prospects naming maging bestman, may tendency na

9

10

PAMIYABE BOOK

OTOÑO (TAGLAGAS) ►

Lester May Castillo

I. Aking apoy, Nandito ako sa dati nating tagpuan sa puso ng tinalikdan mong siyudad, tinakasang kaguluhan at pasubali mula sa labis-labis na pilat ng nakaraan – ipinagpalit sa matamis na tahanang bagong tuklas.

Kaharap ko ngayon ang nakakapasong kape, paborito nating libro ng mga tula, nabuburang retrato na itinago sa pitakang una‘t huli mong regalo. ngunit dati rati‘y ikaw mismo ang nasa kabilang dako ng lamesang pagitan, walang sugat at buong-buo bilang isang nilalang.

Sa labas, walang kahina-hinala, umaalingasaw lamang ang mapusok na singaw ng lungkot ng kalsada. ang tanging tagasubaybay ko lang ay ang di-napapagal na buwan. gustong-gusto ko sanang itanong sa kanya at sa anak nitong mga bituin sa madilim na tahanan kung, Kamusta ka na?

Ang pagsagasa ng mga dahon sa isa‘t isa ay nagpapaalala sakin sa marahil mong pagdausdos sa matatarik na bangin.

Sa bawat kong paghinga at paglagok ng tubig, ay taimtim kong pagbabakasakali na sana di ka nilalamig sa bawat gabi.

Artwork by 11 AIKEN JASON FERNANDEZ

Ang paghigop ko sa nakakapasong kape at pagdampi ng aking tuyong labi sa porselanag labi ng bilog na bilog na tasa, ay kasabay ng pagsalakay sakin ng pangambang, Baka ikaw ay nadaplisan na ng mga bala?

Suot ko pa rin ang kwintas na inukit mong simbolo sa‘yong dakilang pag-ibig at paniniwala.

Paulit-ulit kong binabasa rito ang iyong tula ng pamamaalam, na isinulat mo sa huling dahon ng aking talaan.

Nililigawan ako ng iyong mga tugma na hinabi ayon sa mithiin ng nakararami, upang samahan ka sa bawat pagtapak sa walang katiyakan, ngunit ang sabi mo‘y itong pagkilos mo, ang pinakasigurado, sa walang kasiguraduhan.

II. Aking liwanag, Walang kasiguraduhan. hindi ko hawak at tanaw ang bawat – hanggang sa muli, sa susunod, sa muling pagkikita, Walang bathala ang magliligtas sa akin, huwag ka sanang umasa ng lubos, sa mga posibilidad na iluluwal ng bawat sandali.

Ang lahat ay nakabatay sa solidong pagtitiyak, anumang ingay at kaluskos at tunog ay binabantayan, habang garalgal

12

OTOÑO (TAGLAGAS)

ang puso sa pagtangan ng armas na magpapahinto ng buhay nino man.

Unti-unti ko nang nakabisado ang bawat espasyo sa napakalawak kong tahanan, ang mga liko‘t lalim, matatarik at makikipot na daanan, ay bahagi lamang ng napakagandang luntiang kabuuan.

Sa mga oras na ito kung saan gising ang aking diwa, kung saan nakahiga‘t tanaw ko ang isang parte ng kalawakan. habang ikaw marahil ay naglalakbay na sa iyong panaginip, Marahan akong pumitas ng isang dahon sa aking tabi, itinutok ko ito sa kaisa-isang liwanag na aking tanaw – ang buwan ay tinakpan ko. para lumamlam ang liwanag. para lumamlam ang aking takot. para lumamlam ang aking pangamba. para lumamlam ang labis-labis na init ng pananabik ko sa iyo.

Labis-labis. labis-labis kitang inaalala. sa bawat sinag – pagkat ikaw ang pinakamatingkad kong liwanag.

Milya-milya marahil ang ating distansiya, ilang mga bundok, ilang mga ilog, ilang mga bangin ang kailangan tawirin. subalit kahit ganito kalawak ang ating pagitan, lagi ka pa ring tanaw sa aking ulirat. tagabantay at tagasubaybay.

PAMIYABE BOOK

III. Aking apoy,

patawad,

Nakaamba ang pagguho ng oras sa gabing ito. kasabay ng pagguho ng ating kabuuan bilang iisang nilalang.

ang hindi ko na muling pagsulong.

Titigil sa pagpilantik ang sukatan ng mga pagitan. saan ka ngayon? saan ka paroroon? maaari ka bang lumitaw sa tabi ko ngayon?

Pagkat mahal, ako‘y nakatigil. kumawala, lumaya, lumisan.

Maaaring sabihing naduwag.

Ngunit hindi ko nais na maging bahagi ka ng malaking kalahati na aking iiwanan.

Hindi ko inakalang ang bumubuo pala ng kalahati ng ako, bukod sa paninindigan, bukod sa paniniwala, bukod sa prinsipyo‘t ideolohiya, Ay ikaw.

Mahal, pinili ko munang huwag nang maglakad sa madilim na kalsada, marahil tuluyan akong napaso sa ningas at apoy ng katotohanan. marahil sabihing ako‘y napagod, naupos.

Dahil tuluyan nang gumuho ang aking kampo, nabitawan ang mahigpit na pagkapit sa dakilang pag-ibig sa kailaliman ng nakakalunod na kahinaan, kung maaari sanang mapawi ng salitang

IV. Aking liwanag, Pumaimbulong sa akin ang balita, ngunit hindi kita kailanman maaaring husgahan, sa pag-igting ng tunggalian Kahit ang liwanag mula sa kaisa-isang buwan, ay natatabunan ng makakapal na mga ulap ng alinlangan. kahit ang isang mayabong na puno, ay nalalagasan din ng maraming mga dahon ng tapang.

Maging ako na iyong apoy, ay minsan na ring humina sa paglagablab, at ikaw na aking liwanag, ngayon ay umaandap‘andap.

Ngunit mahal, sana‘y hindi mo nalang sakin sinabi, habang ako‘y narito, habang ako‘y ang tanging lakas ay ikaw. sinasalakay ako ng pag-aalala, Saan ka ngayon?

Hindi kita kayang hanapin, at ako rin, ay siguradong hindi mo naman matatagpuan.

Paano sayo makakarating itong liham? maaari pa ba kitang hawakan? maaari pa ba kitang mapabalik, dito nalang sa aking pinananahan?

Nakaamba ang pagguho ng aking

13

katatagan. kasabay ng pagguho ng aking kabuuan kung saan ang kalahati ko, na ikaw. ay tumakas sa digma.

V. At sa bandang huli, Lahat tayo‘y mga kriminal, sa sari-sarili nating bersyon ng mga kasalanan, sa ating bawat libog o kapusukan, o sa bawat libak at kawalang-bahalang nagnanaknak mula sa ating kilos at isipan.

Lahat tayo‘y may kanya‘kanyang lalim at babaw ng kamalian. kagaya ng ating bersyon sa pagtimpla ng kape: anong pait saki‘y matamis sa iyong panlasa, anong sakto sa akin ay kulang o hindi sasapat sa nais ng iyong dila.

Binansagan tayong kriminal, dahil sa labis-labis nating pagmamahal.

Labis-labis na pag-ibig na naghatid ng sapat-sapat na kaliwanagan sa sangkatauhan ngunit nagningas naman ng malaking kaguluhan, kapangahasan at kasakiman.

Biktima tayo ng liwanag ng katotohanan, biktima tayo ng apoy ng pagkilos, biktima tayo ng sarili nating konsensya, biktima tayo ng sarili nating damdamin.

Ito ang landas na nilikha ng ating kabuuan, kabuuan na natuklasan sa pagpanig sa tuwid na pangarap.

14

PAMIYABE BOOK

OTOĂ‘O (TAGLAGAS)

ito ang landas na tinahak ng mga nagmamahalan, mandirigma sa siyudad at kanayunan, Tayong mga naging biktima, at ngayon nama‘y binansagang mali, kriminal. itong ating paglaban, ang pagmamahal sa bayan, Ito ang pinakadakila sa lahat ng mga kasalanan.

15

Artwork by JOHN MAURICE CRUZ

16

PAMIYABE BOOK

FX Tadhana: Poems ►

Artwork by AIKEN JASON FERNANDEZ

Lawdenmarc Decamora

FX Tadhana A leaf, four or five whizzed past my sight‘s stirring. Time thinks it‘s never too late to blush, that pinkish tenderness recklessly teetering after signs of love once again filled the streets. Like people, like rocks grumbling for shared placelessness in the usual fun caught in the tide of this strange unknowing. Unknowing— for I saw a teenage couple holding hands, as if paper wrapped around an empty bottle of gin, sharing emptiness which for them was love to the brink. I searched for this unknowing, though a little heady about the brewing relationship between sunshine and your paean-pitted smile, this glistening silence astir, this conversation heartspun, waiting for the breeze to bind bridges till whittled down to this very moment— this path I could take with you.

Flesh of sound flecked with sweet words, this couple I saw, as the city unfurled the luxuries of light in a fit of champagne and movies and pretty cars, were dimming into the distance. This date their own movie, reflecting the kindled cinematography of love over fish balls, milk tea, wasi. Or, was it

17

called isaw? Spells decrypted, this life on FX Tadhana.

I saw this day rise from its ruins; the couple happy, then I saw you beaming from afar, and the world shone, the feeling mutual— untranslatable.

Tabs For in this jeepney ride to Katipunan the fractal silences of passengers swirl, habitués themselves in this drug-crazed communal pleasure, dirt by eddying dirt they spare their faces that titillate with talc, even their breath hyphenated as the fierce dark exhaust fumes divide in clueless declension, and when I peruse a book in the biting heat their feldspar heads hallucinate with palm-ready tablets, tablets, tablets: Tabs that tranquilize human tongues for Candy Crush, Clash of Titans— these painless worth thanking summer.

Begin summer haze Summer haze begins this rattle of art, exits and transits the smell of thermal souvenirs overhead dream and Coke and butterfly wings in a secondhand fizz—all‘s a headfoam!

18

PAMIYABE BOOK

FX TADHANA: POEMS

DV Sorry

►

This is DV Sorry deviously impervious to plastikTabora, tansopeso, and kinky Apo by learning all 168 tricks of haggling.

O, may dalagang ganda‘y mahiwaga‘t marilag Ang sa Nunong nagpala‘y labis na nagmataas Nagkaluntiang pakpak bago pa makalibak Hindi na s‘ya makita sa kanyang munting sukat

And then I pay for the drink. And then I sip. And then I pocket the change. And then I flee.

This is DV Sorry, a wisp of memories.

A black and white photograph, my feet baked under this penciled daydream.

Something dissolves in my head.

Something re-appears.

This white crave for dirty ice cream.

19

Pitong Tinta, Pitong Alamat

I place Hauteur in the land of sticky paradise, but there are corsages of doubt as to where I will place her, left or right, in front of now or at the back of beyond, or underneath the carton-shroud spaces of tiangge stalls where the only thing that matters for vendors is the vitamin sky flowering upon spirited eyes, citrine prize to please the iris. Sans the wearing medallion of gas and jitney drivers‘ knitted brains for basketball talk, I hold Hauteur with my shawarma grip so tight I will not let her go. I walk toward the samalamig stands, perhaps Hauteur is thirsty.

I place her on top of my head and she wanders through my thought:

Joseph Argel Galang

Isang paghihiganti ang gumuhit sa diwa Ng dakilang sakada na sa nayon nagdusa Pinapulang silakbo ang sa kanya‘y sumira Lumipad sa karimlan bungo n’yang nagbabaga Di nagsawa ang Datu sa pag-ipo‘t pagbilang Ng ginto, pilak, rubi‘t malakahel na hikaw Maging ang sa Bathala ay kanya nang kinamkam Pagsulyap sa salami‘y siya ay nagkasungay May timawang nagnakaw ng kabayo ng Doña Mga mata‘y nanilaw sa bagay na di kanya Ang tinakbong di kanya‘t siya ay naging isa S’ya ngayon ang alipin ng ginintuang hibla

Isang reyna ng dagat ang s‘yang pinagnasahan Ng namamalakayang silaw sa ganda‘t laman Sumpa ang ipinataw ng mga dugong bughaw Nagi s‘yang malaisda‘t lumangoy habambuhay Malaki nga ang bisig, sa gawa nama‘y hirap Anyil na‘ng kalangita‘y tabako lang ang hawak Prayle‘y nagdilang anghel, nagi n‘yang hinaharap Ay ang humiga lamang sa puno n‘ya ng duhat Hindi s‘ya nabinyagan, maaga s‘yang pinaslang Hindi man lang nalamnan ng gatas ang kanyang t‘yan Kaya walang bituka at lila na ang kulay Ng mga kinain n‘yang ugat ng kasamaan

20

PAMIYABE BOOK

Photo by JUSTIN BASCO

21

Artwork by JOHN MICHAEL MANALASTAS

22

PAMIYABE BOOK

PAMIYABE 16

“PAMANGAMBUL PARA KING BAYUNG SULI” (Pagbubungkal Para Sa Bagong Sibol)

REGINALD GREGG CEBALLOS 1st Best Panelists’ Choice Awardee MANUEL SEBASTIAN DELA CRUZ 2nd Best Panelists’ Choice Awardee MARY ROSE IGGIE ESPINOZA 3rd Best Panelists’ Choice Awardee

For those who have dug the land of their souls for the cultivation of the new seeds of literature.

The plant burgeons, not for ourselves but for others.

23

24

PAMIYABE BOOK

Ofelia ►

Reginald Gregg Ceballos

Everything was silent and still.

One by one her friends disappeared into the woods leaving the young girl alone, standing in the middle of the waterfall’s plunge pool.

By the river’s side, there were two men carrying a big water drum. They made sure that there was no one around to see what they were about to do. The taller one rolled up his sleeves, revealing a snake tattoo on his arm, and opened the lid of the drum revealing a foul-smelling red liquid. They carefully poured whatever it was in the drum into the river like a knife making it bleed. The red liquid spread among every inch of the river insinuating itself to every bend it passes through until it reaches the waterfall where the young girl was; floating with her eyes closed, unaware of what was to come. The plunge pool slowly turned into a sinister dark red. The young girl opened her eyes. She struggled, grasping for air but with every breath she took she felt like her lungs were burning with a gasoline tinge. Every drop of water that touched her skin scorched it like it was some kind of liquid fire. Her once white dress got redder and redder with each second that passed as so did the white of her eyes.

Everything was silent and still, Except for her screams. *** DARWIN OPENED THE window of the car and started to smoke a cigarette while Ringo was outside asking for directions. His phone rang. Darwin took it from the cup holder and glanced at the caller ID that flashed on the screen. It was Elise, their news producer.

“Punyeta! This was supposed to be your job” Darwin angrily mumbled to himself as he returned his phone to the cup holder. He wasn’t in the mood to talk to Elise until the interview was over. It was supposed to be Darwin’s day off today but all of a sudden Elise called at three am to dump this interview on him. It was like a big middle finger to Darwin’s face.

Ringo entered the car from the Driver’s side.

“Manong told me that we are in Castillejos” Ringo said.

“That’s obvious already. There’s a big sign over there saying: Wet Market of Castillejos” Darwin said in a sharp tone.

“Darwin, don’t start. Okay?”

“Fine” “Back to what I was saying, Manong said that we should make a U-turn and …” Ringo noticed that Darwin was not paying him any attention and was just staring at his ringing phone. He took a peek at Darwin’s phone to see who was calling and saw Elise’s caller ID flashing on the screen.

“Dude, answer your phone. You know Elise, she’ll bug you ‘til kingdom come”

Photo 25by MATTHEW GABRIEL SANTIAGO

26

OFELIA

PAMIYABE BOOK

“Well screw her” “Darwin.”

“Ringo, Please. Let’s just focus on the interview. Let that motherfucker be.” Darwin’s phone rang again. This time Ringo took the phone and answered the call.

“Punyeta!” Darwin shouted.

“Hello Elise” Ringo said. He had to move the phone away from his ears because Elise was shouting. Even Darwin can hear Elise’s screams.

“Calm down Elise. What? You want to talk to Darwin? Okay. Wait a minute.” He gave the phone to Darwin but Darwin just ended the call.

“What the fuck dude?! Elise will go beast mode on you.”

“Then let that little fucker go beast mode. Basta, I don’t want to hear a single word from that wench” “Dude, Tangina. You’ve already used a lot of bad words on Elise. What’s your problem with her?”

“Well she should’ve respected my Day Off” “If you didn’t want to go then you shouldn’t have” “If I only can but that asshole threatened to fired me. I was supposed to be in bed today watching How to get away with murder instead of being inside a car heading into the middle of nowhere in Zambales.”

“Are you sure that that’s the real reason you’re mad?” Darwin didn’t answer.

“What happened between the two of you?”

“I don’t know.”

“I don’t know? So, your relationship ended with an ‘I don’t know?’ You two used to be the strongest couple in the newsroom. That could’ve not ended just with and ‘I don’t know.’

“First of all there was nothing between us or at least we did not have any labels. I really don’t know what happened to that. I don’t know if the problem was with her or it’s with me.

It just happened that one day we started to not see eye-to-eye anymore.”

“That’s it?”

“Yes, that’s it. Now instead of just probing into whatever love life I have left, why don’t you just drive so we can finish this shit and go home?”

“Okay, Okay. But first, throw your cigarette away. It’s bad for the car’s AC” “Fine” Darwin threw his cigarette outside the window. On the other hand, Ringo turned the car’s key into ignition and the engine roared to life. Darwin leaned on the window. He watched the scenery outside started to blur as they took up speed but he still couldn’t stop thinking of Elise. *** IT TOOK THEM a one and a half hour drive to reach their destination, a small barrio by the foot of a mountain in Balaybay, Zambales. Darwin was the first one to get out of the car.

He started to smoke again while Ringo prepared the camera gear in the trunk inside its bag.

The old welcome arc towered right in front of them. If you’d look closer, you can still see the faded “Welcome to Sitio Balingtanaw!” painted on it. When everything was set, Ringo and

27

Darwin entered Sitio Balingtanaw.

It was a rather sleepy barrio. There we’re a lot of houses there which were mostly kubos and unpainted stone houses. Even though there were a lot of houses, they could only see a few people. They met up with Elise’s contact Melchor, one of the local leaders of Sitio Balingtanaw, in the kubo near a big acacia tree. He was playing with his dog when the two arrived there. He wore a light blue long-sleeved shirt that covered his a rms.

“Good Afternoon. Are you Melchor?” Ringo asked.

“Yes I am. You must be the people from TV. Come in. Do you want juice, coffee, or anything?” Melchor politely asked.

“No. We’re good” Darwin declined. “Can we start the interview now? Because, it’s a long drive back to manila and we were aiming to get back before midnight.”

“Sorry but you have to wait for a while because most of the people here are still at the pagulgul” Melchor lead them to a river in the grasslands a little bit far from Sitio Balingtanaw.

There they saw the townsfolk on the other side of the river. From the number of houses they sae, Darwin expected there to be a lot of people but there are only half of what he expected there.

Ringo took out the camera gear from the bag and started to record. He always had an eye for good footage.

Everyone hushed to a silence. One of the old ladies started to pray. Her voice had a solemn ring to it. After the prayer, a group of girls carrying piles of clothes walked closer to the river. One by one they laid the clothes carefully in the water, letting it drift away with the current. After that a group of men threw five hog-tied chickens in the water that also drifted along the current until it sank into the river.

“The pagulgul is a tradition here in Zambales.” Melchor explained “After one dies, their relatives throw the deceased’s clothes and chicken as a pabaon to the dead person.”

“Why five chickens though? Isn’t that too much?” Darwin asked.

“Five chickens...” Melchor sighed “Because five people died” *** ON THE WAY back Melchor explained the five deaths. Three of them we’re poisoned because they drank from a river that a local mining site allegedly threw mining waste in.

Darwin was skeptical about this because Melchor couldn’t prove it. The other two deaths were two children who were playing just outside Sitio Balingtanaw when a huge chunk of soil slid from the mountain and buried them alive. The townsfolk tried to save them but in the end they only managed to uncover their lifeless bodies.

When they reached Sitio Balingtanaw Darwin and Ringo started the interview. They were slated to interview three people. Elise strictly ordered them to prove that there were no mining activities in that area. The first one was a “supposed” former worker from the “so-called” mining company that “operated” there. As Darwin would put it, that person had no substantial evidence to support his claims. The second one was a young child. They easily manipulated her to imply that there was no mining. The last one was a woman named

28

OFELIA

Myra. She was the mother of the first person, a young girl, to die because of alleged mining activities.

Ringo prepared the camera while Darwin was outside smoking a cigarette. When all was set Ringo called him into the house. He threw his cigarette away before he came in.

Myra was sitting on a pillowless bamboo couch. The house was very mundane and what you’d expect from a normal Filipino house. Furniture, Random Displays, Take-home gifts from weddings and Debuts decorated the house in an unordered-orderly fashion. Ringo signaled Darwin that he was already recording. Darwin sat on a monoblock chair right in front of Myra and spoke first.

“Good afternoon” he said “Good afternoon din” Myra said with a cheerful smile and gave out a low chuckle “Sorry. It’s my first time to appear on TV. I’m an Artista na” Darwin just smiled and bobbed his head agreeingly even though he was annoyed by what she said. “For formalities, I would like to ask you to introduce yourself and tell me something about yourself” “I’m Myra Celis. 63 years old but as they say may asim pa ako” Myra laughed “I used to work as a maid but now I’m retired and now I’m just kept alive by the sustento from my pamangkins” “So you’re just relying on the support of relatives?”

“Yes” “Don’t you have any immediate family?”

“I had a husband. I loved him very much but one day he didn’t return. I kept waiting for him but it turns out he went to another barrio and left me for another woman. I used to have a daughter to until she died” Her last words echoed with pain and longing.

“You had a daughter?”

“Yes, her name was Ofelia.”

“How did she die?”

“Ofelia was a nice girl. She was mature for her age so I trusted her a lot. One day she and her friends said that they’ll just play in the waterfall not so far away from here. I let her go because I thought that there was no harm to it. But, I got scared when she didn’t return after sunset. I asked her friends about her whereabouts they said she opted to stay behind so I went there, to the waterfalls. I was shocked when I saw her on the rim of the plunge pool writhing in pain.” Her voice started to drag and got filled with sadness. A teardrop started to run from her left eye. She wiped it and tried to stop herself from crying. “Sorry, it’s just hard to not cry when I remember her body full of burn marks. Her once beautiful face was scorched, leaving only half of it to be recognized”.

This time Myra couldn’t stop herself from really crying.

“A sad story” Darwin said. “But, A story is that’s what it all is.”

“Excuse me?”

Darwin’s next line of questioning was more aggressive. He pushed the interview into an angle that made the story of Ofelia seem like it was made up. With every question Darwin asked, Myra answered with an angrier turn. Darwin on the other hand retaliated with an intense line of questioning that wasn’t on Elise’s guide questions. People were

29

PAMIYABE BOOK

already starting to look inside from the windows because of their heated argument. Darwin was bent on making Myra look like a liar. Ringo had enough of what was happening. He stopped recording and tapped Darwin’s shoulder.

“Outside. Now” He said.

Ringo and Darwin went to a secluded part of Sitio Balingtanaw.

“Dude, what’s your problem?”

“That liar. They’re just using us to gain sympathy.”

“Oh please, you’re just still mad at Elise and you’re pouring it all over her.”

“Elise has nothing to do with this. I’m just doing my job as a journalist. Interviewing people” “No. You’re doing an execution, a witch hunt, not an interview.”

“Call it any way you want it. It’s still my job.”

“Since when has your job become humiliating someone on live TV” “Since our news producer told me so.”

“She didn’t tell you to do that. You’ve swayed from the guide questions and turned this into a war.”

“Whatever!” Darwin screamed “Punyeta!”

“You know what. You’re in no position to finish this interview. I’ll finish this on my one” “If that’s what you want then go ahead. Be my guest. I’ll just stay in the car.” Darwin said as he walked away.

Ringo continued the interview alone while Darwin stayed at the car, using the guide questions Elise sent. The sun has already set when they wrapped it up and went back to the car Ringo turned the key up to ignition. The problem is that the car won’t start.

“Punyeta!” Darwin shouted “What happened?”

“I don’t know.” Ringo said as he checked the engine. It turned out that the car engine broke down. They asked Melchor if there was a mechanic nearby but he explained that the nearest mechanic is two towns away and that he wouldn’t venture at this time because it’s dangerous to travel at night. They had no choice but to spend the night at Sito Balingtanaw.

Ringo stayed at Myra’s house while Darwin stayed at Melchor’s. Melchor lent him a fresh set of clothes. Darwin went to bed the moment he changed so that that “bullshit day” as he put it would end already. *** DARWIN COULDN’T SLEEP. He’s not sure if it was because he feels guilty over what he did earlier or is it because of the lack of air-conditioning.

Elise owes me big time. He thought to himself.

Suddenly, Darwin heard an unearthly low humming which little by little grew louder and louder. It started to sound more and more like people chanting hallelujah in a slow but passionate manner. Small balls of light flickered outside of the window caught Darwin’s attention. He went outside to take a closer look but he made sure that he kept his distance so that he would remain unseen.

30

OFELIA

The flickering lights were actually people, the townsfolk of Sitio Balingtanaw, carrying candles. One by one they started to disappear into the woods leaving only a trace of light for Darwin to follow. Their chant started to grow louder as they reached a clearing where a small waterfall was they stopped right in front of its plunge pool but they seemed to stop short of the area where the water from the plunge pool splashes. It seemed like they were avoiding to get hit by the water.

The townsfolk dripped some wax from the candle just outside the rim of the plunge pool and erected them on that spot. They started to hold hands and recite the rosary. Darwin almost fell out of balance when suddenly a hand touched his shoulder. It was just Ringo.

“Stay quiet.” He whispered. Both of them watched the townsfolk as they proceed on to a Hail Mary.

“What’s happening?” Darwin asked.

“They’re praying for the soul of Ofelia who apparently died in this very same waterfall.

Melchor said this is a nightly thing” “So that was a real story? I thought they were just playing the sympathy card” “Well, if you weren’t so conceited. You’d know from the looks on their faces that Ofelia was a real person. The people of Balingtanaw really loved her.”

Darwin fell silent. He felt a little bit guilty. Ringo gestured to Darwin to follow him.

The two started to come out of hiding and joined the townsfolk. Darwin stared at the illuminated faces of the townsfolk. All of them were filled with grief and sadness, a certain void that can’t be filled. Melchor’s face struck him the most. The heaviness on his face was even greater than Ofelia’s mother Myra. Aside from grief, there was also something else; something like a hint of guilt that radiated on his face. He just stood there at the back far from the other townsfolk with his arms crossed and his sleeves rolled up revealing a faded snake tattoo.

After the rosary the townsfolk left, leaving their candles to light the waterfall like an altar glowing in the night. He kept thinking about the documentary. He doesn’t know what to do anymore.

A strong gust blew from behind making the flames on the candles struggle before they died. Darwin flinched a little because of the sudden darkness. Light started to return because of the clouds revealing the moon that it once hid; it rendered a soft glow to everything it touched.

One by one the fireflies who got scared away by the lights from the candles returned.

The scenery looked like it was pulled from a fantasy book especially the waterfall. The water flowing from it looked like it was made with liquid crystals that sparkled under of the moonlight. The plunge pool itself looked like a big silver mirror that rippled with every drop that fell into it.

Darwin lost all of the thoughts that wriggled in his head because he got mesmerized by what he saw. He forgot about Elise and the documentary. The only thing he wanted to do was to dive into the water. He kneeled near the rim of the plunge pool and stretched his arms to touch the water.

“Don’t” a voice said.

Darwin froze and quickly retracted his hand. He looked for where the voice came from

31

PAMIYABE BOOK

and saw a girl. He can’t clearly see her whole face because of the shadows casted by the trees but he can clearly see that she was wearing a white dress.

“Don’t touch the water” She repeated.

Darwin got curious because of her warning. A small mouse came out from the grass.

Suddenly a big snake pounced on the rat but the rat quickly dodged its predator. The snake then fell to the ground and slipped into the water. It remained still for a few seconds before it violently wrestled itself from the water. The skin of the snake started to have burn marks even though there was no fire to be seen. It continued to struggle until it had no more fight in it. The remains of the snake started to sink until can’t be seen.

“As beautiful as the water may seem, the waters there bring nothing but death” She explained.

“Excuse me?” Darwin, puzzled by her words, asked.

“It kills whatever it touches; No matter how big or small it is” “Are you from Sitio Balingtanaw?”

“Yes” Little by little her face gained more definition as she paced closer to Darwin.

“Why haven’t I seen you there?”

“Because maybe you were not looking closely. I’ve been there even before you arrived” The girl’s face became clear because of the moonlight. Even though she was young, she had beauty that could’ve rivaled anyone she met. “So extranghero, why are you still here? The others have already gone back.” The girl was probably around fourteen or fifteen but she talked like she was older.

“I don’t know. Just clearing out some thoughts, I think. Wait a minute, I should be asking that question. Why are you still here? Shouldn’t you be at home with your parents at this hour?”

“I’m here because I want to and they’re not looking for me because they know I can handle myself” “Lol. You should go home already.”

“I’m already home. The whole Sitio Balingtanaw up to the mountains and as far as you can see up to the horizon is my home.

“You’re one weird kid” “Normal is relative. How can you say that anyone’s weird when we’re all different?”

“Well, if that’s what you think” Darwin said as he lit a cigarette.

“You said something was bothering you?”

“It’s kind of something personal. Do you know Ofelia? The girl who died here.”

“Yes. She’s a real person.”

“So you’ve heard of the commotion I caused earlier? I didn’t mean to cause a commotion though. It’s just I was trained to be critical of stories.”

“Yes, the whole Sitio was talking about it. It’s not bad to be critical. The person who trained you must be proud of you” “The person who trained me is a bitch” “A what?”

“Nevermind, forget that I said that.”

32

OFELIA

“You seem to have certain bitterness for the person who taught you. Was she a past lover or something?”

“Well yeah she was but it’s more than just about love.”

“What’s it about then?” “She’s making me do something. At first, I wanted to do it because she’s my boss but now it feels so wrong.”

“Then don’t do it.”

“But I’ll get fired if I do it” “This is what I can’t understand with you city people. You make life complicated by doing stuff you don’t want to do just because you’re compelled to then you complain about it after.”

“What choice do we have? It’s the way things go.”

“You have all the ‘choice’ you refer to because it’s you who makes the decisions.”

“But… I don’t know anymore. I want to do the other thing because it feels right. If I do it, I won’t have to destroy a lot of lives. I can even help them” “Then do it. Simple logic.”

“Has anyone told you that you talk like an old person?”

The girl just smiled at Darwin.

“What’s your name by the way?”

The girl stood up and walked a few paces facing the other way from Darwin. She looked back at him and said “Ofelia”.

Her voice sent a chill down Darwin’s spine. Suddenly, a man’s voice shouted Darwin’s name. He looked to the direction where the voice came from. It was just Ringo. He looked back at Ofelia a’s direction but she wasn’t there.

“Thank god. You’re just here. I thought you already went back earlier but when I went to your room you weren’t there” Ringo said.

“I-I was just sitting here, clearing my head” Darwin stuttered, still skeptical of what happened. He was still finding a way to rationalize things.

“Did it work?”

“No. It left me with more questions. You should go back and sleep. I’ll just stay here for a few minutes” “Well if that’s what you want” Ringo said before he disappeared back into the woods.

Before Darwin went back to Sitio Balingtanaw, He did one small task to clear his mind.

He went to the forbidden area where there was an alleged mining activity was. He made sure that no one can see him.

Myra was right. There really was a huge excavation in that area that spanned three times the size of Sitio Balingtanaw. With this thought in mind, He returned to Sitio Balingtanaw and went back to his host home. Darwin wanted to sleep away what he saw but his conscience won’t let him. Ofelia’s words echoed in his head.

“Simple Logic.” Darwin whispered to himself. He took his phone from his pocket and called someone.

“Hey. Sorry for bothering you” he said.

“Can you still make edits to the script for the mining documentary? You can? Yes!

33

PAMIYABE BOOK

Don’t tell Elise about this, Okay? So here’s what I want you to do…” *** DARWIN SAT NERVOUSLY on the black couch at Elise’s office. Elise was sitting on the table with her leg propped up. The red lipstick she had in her lips matched the red pencil dress and stilettos she was wearing. They were watching the final output of Darwin’s Documentary on her Macbook.

“This is the Story of the people here in Sitio Balingtanaw.” Darwin’s voice emanated from the Macbook “This is the story of Ofelia”. The screen turned to black as the end credits started to roll.

Elise paused the video. She stood up and took a deep breath while she checked if her hair was still in a perfect bob. There was a great silence between them. Darwin avoided eye-contact with her because she knows when she is mad. This time he knew that she wasn’t mad. She was furious. Tangina. I’m gonna receive that long Elise Canlas brand of a sermon.

Elise turned on the exhaust fan in her office and started to smoke.

“Do you know what’s wrong with this Documentary?” She said “The color grading is kinda off?” Darwin replied, still avoiding eye contact.

“Try again. And this time, Try to think of an intelligent answer” Elise’s voice was filled with a sharpness that cut stone.

“The Camera was shaky in some parts and the transitions weren’t smooth but it’s not something that can’t be cured with editing” “You always play the fool when you try to avoid answering the question.”

“Well. Sometimes -” Elise cut him off.

“This is not the fucking Documentary I asked for!” Her scream echoed across the newsrooms. All of the staff momentarily froze. They felt a slight chill in their back bone especially those who conspired with Darwin to produce this documentary.

“It is the ‘fucking’ documentary you asked for. Or else, it wouldn’t end up in your computer” Darwin yet again tried to divert the conversation.

“Look, I don’t know if your just plain stupid but, My God Darwin, It was supposed to be an investigative report that proves that there was no sign of mining there but instead you turned it into an expose. There was already a script and some guide questions but you didn’t follow any of them. Dios mio! I need a drink.” She took the ice bucket from the mini fridge just behind her table and put two ice cubes in the glass beside the Macbook.

“So you want me to lie?” There was firmness in Darwin’s Voice.

“Pardon me?” Elise said as she poured some whiskey in her glass.

“So you want me to lie? You’re not blind, Right? You can clearly see, based on our documentary, that there really is mining there. That people are dying because of the chemicals they dump in the rivers and landslides that happen because of this mining.” This time Darwin started to make eye contact with Elise. His eyes, glaring with rage. “It’s not lying. It’s called framing. We show the truth we want them to see.”

“Then why not show this side of the truth?”

“Because, Can’t you see that this is a big controversy? We just needed a 30 minute filler

34

OFELIA

for a time slot because of that stupid AlStillas love team tv special but instead you decided that we should do the nation’s greatest expose” “What’s wrong with that?”

“Do you know what happens when a big company is targeted with a controversy? The CEO of Torres Mining company will personally call our CEO and ask why we released that story. Take note. It’s the CEO, Not the HR or Public relations. Our collective asses, especially my ass, will be under a lot of heat and I don’t want that” “Wait, so you knew that there was mining there?”

“Darwin, I’m the news producer. It’s my Job to know. I always know” “So, why the hell did you still send us all the way to Zambales then? Why push for the documentary. You already know there is and you wanted to slam the truth away.”

“Because, that’s what’s good for the network.”

“How?” “I think you know that most of our commercial slots are purchased by Torres Mining Co. and its sister company. It’s like a small favor for them?”

“But, what about the people of Balingtanaw?”

“What about them?” Elise snapped.

There was silence between them. Darwin was just staring at Elise. He couldn’t believe that out of all the people he knew Elise would be the one to say that.

“You’ve changed Elise.” He said. Elise did not reply. She just took a sip of whiskey from her glass.

“What happened to the Elise back in college? You used to be a defender of human rights. You used to write about oppression about how wrong the system is but now you’ve become part of that wrong system.”

“That Elise grew up. She had bills to pay and bosses to please. Now, I wish that Darwin back in college would also grow up too and realize that he also has bills to pay and a boss to please.”

“It’s just disappointing that the person who inspired me to shift from architecture to journalism so I can have a more meaningful life lost her own meaning.”

Elise turned her face to the side but Darwin could still see the teardrop running down her face.

“If you’re doing this to get back at me, please, it won’t work,” She said “Elise, this is more than about me and you. It’s about the people of Balingtanaw. Their stories need to be heard. Remember what you said to me before: Serve the People, Fight for the oppressed.”

“A young idealistic Elise said that to you, not me. She fought for the oppressed and served the people because she doesn’t know what the real world looks then like I do know.

Money and ratings rule our world, not principles and what is right. As your news producer, I get the final call and I say scrap this shit you made and this time be a good soldier and follow orders. Now go home and go feed your dog or something” “Punyeta!” Darwin shouted as he went out of the door. He got hurt. Not because their documentary got scrapped, but because of Elise. She used to be something else, now it’s like she’s someone else.

35

PAMIYABE BOOK

*** “This is the story of Sitio Balingtanaw where the mining rumors proved false” The voice on the television said. Darwin took the remote and turned it off. He didn’t bother to watch it because take the lies he told. Deep down inside he knew what’s really happening.

He couldn’t stop thinking of Melchor, Myra, and all of the people at Sitio Balingtanaw, especially Ofelia.

“Screw it” Darwin said.

He took the USB from his drawer labeled “SB Orig Documentary” and posted the video in his personal Youtube account. He knew that he might get into a lot of trouble because of this and that he might even get fired from work but he didn’t cared anymore. He just wanted to let the world know the story of Ofelia and the people of Sitio Balingtanaw.

END

36

PAMIYABE BOOK

Mete Bulan ►

Manuel Sebastian Dela Cruz

Kaleldo, búlan ning Marsu, kareng maskup a pibale-bale king Telaturung, mág-pusoy la ri Jun king bale na ning metung a túlak. Kilwal, masálâ ya ing aslag na ning aldo. Reng ának mamialung lang patinteru king dálan. Reng mísíping bale, mipánguláit lang tsismis. Ábak pámû atin nang mágningnang king dálan. Makaníni ya ing Telaturung neng kaleldo: masiglâ, matáu, masayâ.

Yápin mú rin ing aldo aísip dang dakpan de i Tembung, ing báyung sisícat a túlac ning Telaturung.

Magaling ya i Tembung. Túsu ya. Sabian da reng aliwâ, miki-agimat ya. Agiang makanánu deng planu ing pamandakap kaya, tambing nang ábabalugbugan. Niya kanung buktut neng imâ na, kínagli ya kanu king palus. Inya mataluras ya. E ya kabud bíbie agiang kanínu. Inya dítak la pa taganang menákit king lúpa na.

Kilwal, ating pínarádang van king arap da ri Jun. Tambing lang pínulandit reng mamyalung ampo reng úsî. I Jun, tambing neng pínulandit king métung a maskup a iskinita dápot e na bálu nokarin ya lumput. E ne mikioras a-itsuran ing tátagal kaya, dápot daramdaman nala reng talpak da reng bitis a mabilis tátagal kaya. Kaparada na ning van, bálu na nang Jun a ábak na karela, dipirensyang nínung mas mabilis at mas magaling manyalikut karela. Bálang atin yang akákit iskiníta, lúban neng Jun. “Nay’du na nine, o’t e ya papagal?” ngana king isip na.

Migdurut-dúrut la kareng bale anggang alâ neng pilualan pa’i Jun úling pasbul ne ing atiu king árapan na.

“Pegalan mu ku, alti ka,” nganang súsungang i Robert. “Atin kú mung kutang keka,” migpaínaua ya sínaglî, lepitan ne’i Jun at timbuk ne dúngus. Aggiang matuá ne, masikan ya pamúrin katáwan i Robert. I Jun, sinayúkut ya king sakit, dápot e ya migkasat king dálan aggiang maibug yang mabungsul.

“Pasencia na ka ser, balakusâ darakpan yu ná ku,” nganang Jun. Pinosásan ne at linákad neng Robert i Jun palual king iskinita, pabálik king van a sasaken da. Íkit neng Jun ing malútung pláca. Pepalub de king van, pepapulayan de ing saken at migdurutdúrut la king resettlement.

“O, Jun bálu mu na siguru niya kingwa da ka, búlus da ka patie sinaupan mu keng arakap i Tembung. Bálu mi bíbie ya keka,” ngana ning Robert.

“Opû, sumáup cu pû. Nánu pung burî yung gáwan cu?” cutang na ning mágparugu-rugû.

“Makíkit ta ngeni kaya. Sabian mu kumwa kang gámit,” nganang Robert.

“Sige pû. Nánu pa pû,” mangalgal ya bósis cábang cutang ne.

“Nan’ ya itsura?”

“Mayáyat ya pû, mátas ampo makába ya buwak.”

“Sabian mu kaya panayan na ca ketang waiting shed a e na magagámit, nung nukarin la paparada reng jeep kaníta papunta Mabalácat.”

Photo by 37 MATTHEW GABRIEL SANTIAGO

37

38

METE BULAN

Tambing na neng tinext Jun bangkanita, tambing da neng ibúlus at tambing ne mu ring makaúli. Panigurádung mekábalugbug ne’i misis na kareng síping dang bale. Inisip na makanánu ya kamálas ngening aldong ayni. Manyambut nemu, mesípit ya pa ing dos na.

Merakap ne at metumbuk, pangatakan ne pa ning asawa na kaúlî bale.

Mápilan mung minútu, mekíbat ne i Tembung. Pápuntalan na ne tambing i Jun king waiting shed. Sinindi la mung tia métung a sigarilyu reng mandákap at migpapunta na la kang Tembung.

Maláut pâ, ababati’on na neng Robert ing pákalukluk king waiting shed. Yácabud makapuwestu karin. “Míbait ta taganang matiempu boss,” nganang Manny, ing mágmanewu.

“Keni ká mu,” nganang Robert kang Jun. Mangalgal ya king tákut i Jun. Ngeni na ápatutuan ing amanuan da reng mangatua na patie kákarug a, maybug kang mangapatakla king salol mu.

Mabilis lang pínarada túlid na ning waiting shed, tinípa lang makatíman reng adduang mandakap. Tambing deng pengúyug ing mánenáya báyu ya pa mekapormang tálakad. Inyang pákakasat ne, pemaldak de pa. Pánalben neng Jun ini manibat king áwang na ning saken, e na na ábilang nung pilan nalang tumbuk ampong paldak reng dínugpa king kalúlung táu.

“Makanian ka mu palang marakap diablus ka!” nganang Robert kábang papalub ne king saken.

Mengasdan ya i Jun king íkit na. E na na bálu nung mangapalî o mangapatakla ya.

Ngana kareng mandakap, “Ser, aliwa pu ini. Aliwa ya’y ni ser” “Náno? Balákusa’ng payat, mátas at macába buwak?” kutang nang Robert.

“Wa pin ser, oneng aliwa yang táu ini,” nganang Jun. Dápot aspak-aspak ya lúpa at mágmulmul dáyâ, ákilála neng Jun. “Anak ne ning Kapitan del bariu kekami yan ser.”

Kinorba la king métung a dálan a balas-balas pa. Tiknang de ing saken inyang maláut nala king highway, tinípa la saken at pekálawen de ing pemugbug da. Likluk de at pengutnangan. Oneng king sakit ampo king albag na ning lúpa na, e makápagsalítang masalése.

“Kutkut ta’ nala reng adduang a reni keni boss, ba’ng alâ ta’ng sábit. Atin tá’ng pála king gúlut,” nganang Manny. Maybug neng mangágâ i Jun niyang dimdam ne ini úling bálu nang píugsen ya taganang méte ing pintalan ra. E mu mísan, e mu macatiduang besis nalang menákit catáuan keni.

“Siguradu makápangutang la reng táu. Mas maragul yang prublema ita”.

Sinindi la reng addua, maláut kang Jun at king anak nang Kapitan. Písabian da nung nanung maguing kapalaran da reng adduang dekap da. “Makaníní ing sabian támu, pemugbug neng Jun ing anak na, uling ining Jun ayni, makatáma ya, ádik ya. Ngeni, súsugal la, minusta ya i Jun, mésambut ya, alâ yang pamayad. Mandam ya sâ kening anak oneng e ne pindam. Karin na ne penumbuk. Mípaintagun, mag-ronda támu. Inya árakap táya.

Láwe mu?”

E ne mengútang pa i Manny. Gísan de mû ing sigarilyu da’t míbalik king saken.

Nganang Manny king anak, “Kilála mu nakami man sigúru ne? É ka magkámaling sumbung, nung alî ákit danalamû reng buntuk yu kening lugal ayni’ng paka-display. É ku bíbirû. É wari kapilan pâ, mebalítâ, pákabuklat la pa mata? Aggiang ika Jun, nung bísâ kang

39

PAMIYABE BOOK

dágul ya ing bíngut mung ating tátang”.

Mípasno ne i Jun niyang dimdam neng minandar ing saken. Alâ neng pakialam nung masúkul yang pasibáyu. Ngeni, desidídu ne taganang magbáyu. Ngéni, reng adduang mandakap naman reng gágalgal tud.

Sínaglî míparas la king baryu. Kínuláit ya i Robert king gate nang Kapitan. I Kapitan mu rin ing mekibat, ing métung nang kile mas mátas ya king sumángid. Mikilála ya i Robert ampo I Kapitan. Bálu nang Kapitan, bata nalang meyor a pikasáman nang dili.

“Na’ng gagáwan yu keni? Na’ng buri yu?” nganang Kapitan.

“Abe mi ya pu ngeni ing anak yu, me-oldap ya pu ketang waiting shed. Ikua mi ya mu rin pu ing mekadáli kaya, dela mi ya pu kéni ba’ng ákit ye. Mákalúnus ya pu, e maybug makápagsalíta.”

“Antayu ing lamaran?” mimwa nang kutang ning Kapitan.

Kabuklat na ning pasbul ning saken, gínúlísak ya ing anak, “Tang! Tang! Ila pu ing dínali kanáku! Pati pu i Jun pemugbug de!”

Mípakirut la reng mandakap úling e da inísip makápagsalíta ne ing anak.

Lináwe nalang Kapitan reng adduang menrakap. “Ini ing sabian yung menoldap king anak co?”

“Opû, ápin pu boss! Babaliktad na kamí mû!” nganang Manny.

“Balbal ka pala e! I Jun ing tubudtuburan mi patie mangailangan keng service tricycle, sabian mu kako yang mémugbug kaya? Ampo nánung ámanuan mung babaliktad dacayu?

Nánung akua da karin?” ngana ning Kapitan.

Mengasdan ya’i Robert ampo i Manny king dimdam da. E ra bálû na’ng gáwan da. E ra bálû na’ng sabian da. Mabilis yang dínugpa ing gámat na ning Kapitan king lúpa nang Robert. Agiang mamile-mile ya, pémigil ne ning anak ing tata na. Oneng masikan ya tagana ing mua. Pinuntiria na naman, i Manny. I Robert sinaup ne king pamanagwanta kang kapitan, kábang I Jun pinulandit ne papunta king maláut.

“Istu na pû! Istu na pû! E ku pû lumában!” nganang Manny.

“Kumua nala mung empleadu king mun’sipiu, misdan la pa reng kuanan da!” gulisak na ning Kapitan kabang pandalpakan ne sálu ing míbatbat a Manny.

Pamigílan de pamúrin ing Kapitan inyang mekáramdam lang adduang akbung ri Robert ampo ing anak nang Kapitan. Ing Kapitan naman ing míbatbat king síping nang Manny. I Manny, pákatútuk ya pamúrin king banwa ing keyang baril.

Tútuki némang míbatbat i Robert. Linsut ya ing balas king tundun na. Niang tínalakad ya’I Manny, mámulayi ne ing anak ng Kapitan. E na ne pepaláutan, at pémaril ne mu naman anggang e tutuknang kímut.

“Jun, putanaydámo lumwal ka ken! E mu ku sasalikutan!”, mámangulisak ya king dálan kábang lakad-lakad ya.

Inyang alâ neng puntalan at dimdam na nala reng sirena da reng móbil, línub ya saken.

Ing sablâ, mekaramdam yang pasibáyung métung a akbung.

Sínaglî, pelage de ing balítâ tungkul kareng atlung méte. Métung kareng residenti, payat, mátas, at makaba buwak ing ininterbyu da reng reporter king TV patungkul king milyari.

40

PAMIYABE BOOK

Pagninilay ►

Mary Rose Iggie Espinoza

(Mga tulang naisulat sa piling ng magsasaka sa Nueva Ecija) ISANG GABING UMUULAN AT AKO LAMANG ANG NASA HAPAGKAINAN Binuksan ko nang kaunti ang bintana, kay tagal na rin hindi ko namasdan ang dantay ng araw sa bubungan.

Dumaan ang bagyo- na tila ba agusan ng luha ng mga anghel ang natuyong lupa.

Idinulhog ko sa bathala ang aking dalamhati ngunit sumagot sa’kin ang langit sa nangangalit nitong anyo na minsan ko nang nakita sa mukha ng pamilyang giniba ang tahanan.

Gabi na naman: limang pulgada ang layo ko sa lamesa, waring kahapon lamang nang napupuno ang hapagkainan ng ingay ng kubyertos, ng ingay na likha ng nag-uumpugan yelo sa loob ng pitsel kasabay ng ingay na ito ang kwento mo tungkol sa mga mangunguma sa Nueva Ecija.

Tulad ng nakalipas na gabi, ako lamang mag-isa, ilan taon ko nang kasama ang katahimikang pamilyar lamang sa sementeryo.

Naririnig mo ba na tila humahalinghing ang sinag ng kandila sa iyong presensiya, tulala ang pinggan at baso sa kisame, lumuluma na ang inayos natin mantel sa lamesa,

Artwork by JOHN MICHAEL MANALASTAS

inaagiw na ang ilalim ng paletang

41

Artwork by JOHN MICHAEL MANALASTAS

kinasisidlan ng kahon-kahon na librong pinanawan na ng lakas ang pahina. Maingat kong dinikit ang humiwalay pahina baka sakaling mahanap ko ang sagot sa mga katungan: paano ka ba nila kinuha? Saan ka nila dinalala? Ilan milya ba ang layo mo sa’kin?

Sinarado ko na ang bintana ngunit ugali ng hangin ang kumatok, nangangamba akong pagbuksan pagkat narinig ko ang ganitong payagpag ng bintana isang gabing umuulang hindi ka na nakauwi sa’kin.

Inako na ng kuliglig ang liwanag ng buwan tulad ng pag-ako ng iyong pagkawala sa maraming pinagdamutan ng katarungan.

At ngayon gabing umuulan, makikiluksa ang nawalan ng tinig sa iyong pag-iisa. *Para kina Gerald Salonga at Guiller Cadano MALAMIG ANG HAMOG NA SUMALUBONG SA’KIN SA SAGADA Kape ang una kong hinanap, napaso ang kaluluwa ko ng balitang nahigop ko sa umaga.

42

PAGNINILAY

Ayon sa salaysay- sa pagitan ng paglubog ng araw at ng paggising ng buwan, narinig ang kanyon, namalayan mo na lamang masakit ang iyong kanan balikat at tila bumabagsak ka sa walang katapusan bangin.

Tumaas ang balahibo ko, hindi ng hatid ng malamig na simoy ng hangin sa Lagawe, ‘kungdi ng pakikipagtitigan ko sa reyalidad. Ang pitik ng pag-aalala ay tila ba higit pa sa anu pa man bugso ng digmaan.

(Parang nakikita ko sa lungtian gulod ang bumagsak na katawan sa pilapil, ng dugong tumilamsik sa bato. Binabalisa ako ng anawnser ng radyo sa umaga, engkwentro bungad ng balita.)

Ilan pang lagok ng kape, ang samyo ng mainit na usok naliligid sa tungko ng aking ilong ay tulad ng init ng iyong hiningang nakiramay sa akin sawi’t pumawi ng tampo.

Naalala ko pa noon sa gilid ng malaking bato sa tabi ng ilog, nakakapilas ng bibig iyong halik pagkat siguro’y apat na taon na rin ang lumipas ng nagpaalam ka sa’kin sa ibaba ng footbridge sa Phantranco.

Hayaan mong ilarawan kita sa mapagkumbabang paglalarawan ko sa’yo sa mga makikinig ng iyong kwento.

Kung paano kumuskos ang iyong paa sa lupa, hinanap ang unang init ng umaga.

Matiyaga mong tinatahi ang butas na medyas na tila nagpapatag ka ng bundok, nangangahas ang lagi, lublob ang loob mong kasing tibay ng bato.

43

PAMIYABE BOOK

Iginuhit mo ang nagtatagong buwan sa siwang ng mga dahon ng balete, Init ng apoy ang yumayakap sa iyo sa lamig ng gabi.

Ibinulong mo sa kubo ang lungkot mong itinago.

Tanging kuliglig ang sumasagot sa iyong pangangamusta.

Wala na, wala nang nakakalam kung ano man ang tinutukoy ng haplos mo sa riple, ‘ni ang bigat ng dantay ng pagod mong likuran sa damo.

Nagpadala ako ng kumot, nawa’y natanggap moitinupi ko iyon ayon sa hiningi kong kapatawaran.

Mukhang hanggang dito ko na lang mapapawi ang aking pagkukulang.

Kalakip ang mensaheng isinuko ang pinakamainan na paumanhin na nakasulat sa palara ng sigarilyo.

Humarap ako sa kamatayan nang napagsiyahan kong akuin ang sunduin ka, tinipon ko ang tapang na mayroon ang bayani.

Muli kang kinupkop ng bisig ko, sa oras na ito, kinukubkob mo ang buong kasaysayang ng pagkakakilanlan ko sa aking sarili.

Iniwan mo ang iyong pangalan sa sipi ng alaala ng katutubong aeta, silang bakwit sa kalsada ng Angeles, Divisoria at Baguio.

Sumaliw sa tugtugin-katutubo ang tinig mong kanila nang niyakap.

Ang awit mong kumanlong sa abang kalagayan ng ibayong panahon.

Sa gabi ng iyong parangal, habang minamasdan ko ang rosal, itinakwil ko na ang lahat ng uri ng takot, kasabay ng pagpapalaya ko sa aking sarili sa anino ng pagdududa, at ang naiwan na lamang ay ang aral ng paghilom at pagkatuto.

KUSINA Nakataob pa rin ang tasa, kasama ang ibang kasangkapan, walang imik na tinatanggap ang kapalaran, silang mga imahe ng pinagsasamantalahan na papansinin lamang kung kailangan.

Dumaan ang patumpik na mga sandali, nalihis, ikinahon ang kapakinabangang, ang mga matang nakatuon sa liwanagbulag sa bagabag.

Natatabingan ng anino ang mukha ng kahirapan.

Pansinin dili ang kanilang silbi sa panahong may nalagas sa kanilang sarili.

Nakasalansan ang pinggan, palito ng posporo ang laki ng puwang, sa hugis nila mapagtatanto ang hangganan, ang pagbibigay halaga na nagtatapos kapag sila ay isinalansan na sa paminggalan.

Silang katulad sa nagbungkal na hanggang sa huli ay taga-salansan at pinagkakaitan ng lupang sakahan.

bumabanghay sa kanilang kahinaan.

Paulit-ulit itong tutugtog, iihip sa tenga ng uhaw sa yaman, aping bilanggo ng karahasan.

---------------Ang dumi sa ilalim, naiwanan bakas, o kapilas, parang nasirang kabahayan ng maralitang pinagkaitan, ang hangad na mauuwi lamang sa basurahan.

Palitan man ng luma ang bago, ang timbangan ng kabutihan at kasamaan mapanganib kung hawak ng isang porsyento.

Daan-taon nang sumasang-ayon, sipag at tyaga ang sangkap, disilusyon sa pag-unlad.

Ayusin, nilisin, takpan, babalik at babalik sa pinagmulan, dahil nakalapad na tatsulok ang lipunan. *Inialay ang tula sa mga magsasaka ng Nueva Ecija. Sa isang session ng pagsusulat ng tula, ang mga tulang natapos ay ipinalit sa iba.

Nababanggaan sa liit ng espasyo, ang pagtatama ng katawan ay lumilikha ng musikang

44

PAMIYABE BOOK

PAMIYABE 17

“PAMANAYID KAMULATAN, APTASAN NING KEYALIWAN” (Fostering Continuities, Bridging Diversities)

MICHAEL ANGELO SANTOS 1st Best Panelists’ Choice Awardee AMMIEL JAIRUS CASTRO 2nd Best Panelists’ Choice Awardee ROMA ESTRADA 3rd Best Panelists’ Choice Awardee PABLO CEZAR ESPIÑOSA LAFUENTE Special Citation

For those who became bridges in our diverse universe.

It is an admirable, nay, grand gesture to be a reconciliation to harmonize our complex humanity.

45

46

PAMIYABE BOOK

Lusong ►

Michael Angelo Santos

Sa silong, nakalagak sa sulok ang kinumutan ng alikabok na antigong lusong na yari sa katawan ng punong sampalok.

Siyang bida tuwing anihan.

Namumuwalan ang bibig nito sa mapipintog na butil ng palay na sa bawat salida’y siya ring bayo ng bisig.

Isinasalin sa bilao’t tatahipan, ihihiwalay ang ipa sa gintong butil.

Dito rin pinipitpit ang piraso ng malutong na pinipig.

Kasing lutong ng halakhak ng mga paslit na palihim na dumudukot nito sa bawat pagsalin.

Ngayon ay tapos na ang anihan, isinabit na sa haligi ang bilao.

At nakalagak ng muli ang antigong lusong sa silong at nag-aantay sa susunod na anihan.

Bitak sa Lupa ►

Michael Angelo Santos

Sumasakay sa hangin, ang amoy ng putik.

Nagsimula nang mag inat-inat, ang kalabaw na matagal nang napahinga,

Artwork by 47 JOHN MICHAEL MANALASTAS

at inaaliw ang sarili sa pakikipag-usap sa mga tagak na dumadapo sa likod nito.

Bahagyang nabahing ang suyod , na inaagiw sa sulok ng kamalig.

Sa haligi naman nito, nakasabit sa pako, ang nalulula nang hukot na singkaw.

Animo’y batang nagtatampisaw sa putikan, ang kalabaw habang hila-hila ang laruang suyod.

Hinahaplos ang dibdib ng bukid, upang lumambot ang tingkal-tingkal na lupa.

Kinakayod, parang nililibagan na singit.

Dahan-dahang binubunot sa anit ng punlaan, ang mga bagong sibol na binhi.

Isa-isang isusubo sa nagngangang bibig ng bukid, at iipitin ng mga labi nito.

Hanggang sa tumubo, at gawing laruan ng mga kuhol, kapitan ng mga itlog nito.

Hindi inaasahan, nagbago ang panahon, Sagad-sagaran ang init ng ulo ni haring araw.

Nagkandabitak-bitak ang dating malambot na dibdib ng bukid.

Natuyo’t ang lalamunan ng munting sapa’t, pinamahayan ng mga iskwater na talahib, kabod na lang nagsisulputan ng walang pahintulot.

Nakipag-siping na sa ilalim ng lupa ang sumalangit nawa’ng kalabaw.

Bungal-bungal na ang dating nagtatalimang mga ngipin ng suyod.

Lalo pang nayukyok ang hukot na singkaw.

48

PAMIYABE BOOK

PAGGIIK

Sa muling pagtapak ng animo’y mga luyang paa sa namayat nang mga pilapil ay hindi inaasahang makatapak nang nakatihayang kuhol.

Kaya’t nahiwa, dumugo at tila napitpit na luya ang hinlalaki.

Paalala marahil ito ng kuhol, Na noo’y may buhay sa mala-disyerto ngayong bukid.

Paggiik ►

Michael Angelo Santos

Gintong butil itong namimintog na uhay.

Bawat butil ay buhay.

Bunga ng matiyagang pagbibilad sa araw na lumalapnos sa balat, nagpapakapal ng kalyo sa talampakan, nagpapakirot sa balakang, at nagpapakunot sa noo, sa tuwing uutang ng pang-abono.

Ano’t ang tubig ay siya ring nagbibigay buhay, na nagpapamintog sa uhay, at naghahatid sa hukay.

Sa pagkatuyo’t dahilan ng pagkabitak ng kalyo sa talampakan at ng lupang tinatapakan.

Kaya’t pilapil ay tumungong lansangan, Bitbit ang panawagang Bigas! Bigas para sa sikmurang napipipilas!

At bigla’y umulan, umulan ng bala, gaya ng tubig mula sa winasiwas na ligadera.

Isa-isang ginapas at kinamada ang mga duguang katawan.

Diniligan ng dugo ang nabitak na lupa.

Kaya’t anong tutubo?

Mga bagong punlang Nakakuyom na kamao.

Tinatalunton ang makipot na pilapil, naninimbang sa bawat paghakbang, ginigiik ang pangarap, na sumisirko sa hangin kasabay ng mga dayaming iniluluwa ng treser.

Itinutumpok sa sipok ang pag-asa.

Hindi alintana ang nagsulputang makahiya at mga susong nagtihaya.

Ang inaasahang ani ay sa Diyos ipinauubaya.

49

Photo by MARIENEL CALMA

50

PAMIYABE BOOK

Aratilis ►

Ammiel Jairus Castro

“Nasan ang mga hanger!?”

Napaka-agang sumisigaw nanaman si Mama. Hindi malaman kung nagtatanong pa ba or sumisigaw nalang. Kinakabahanako ah. Bakamalaman ni Mama kung saan ko dinala ang mga hanger. Nagpatuloya ko sa paglalaro ng playstation. Hindi na ako makaalis sa stage na ito ah. Nakakainis na ah. Ilang araw na akong na-stuck dito.

“Nasan ba yung mga hanger? Kakabili ko lang nung mga hanger na yon.”

The show must go on. Kailangan kong umakting nanaman. Napatayo ako sa nilalaro ko sa takot ko kayMama. Hindi ko natuloy kung papaano nanaman ako mag-aktingaktingan a kunwari naghahanap eh ako naman talaga ang may kasalanan. Kung bakit ko pa kasi napagtripan bali-baliin yung mga hanger para maidagdag ko sa ibinenta ko sa junkshop kahapon eh. Tapos ngayon, may patingin-tingin pa ako sa ilalim ng kamang nalalaman.

“Ma, baka may nanungkit na naman ng hanger! Tawagan mo na ang security para mai- report.” Siyempre hindi tatawag si Mama ng security dahil mga hanger lang yon.

Nang makahanap na si Mama ng ibang hanger, oks na ang lahat. Binalikan ko na ang nilalaro ko.

Nang mag-4 pm na, lumabas na ako at dumiretso na ako sa labas ng subdivision.

Sa may perimeter wall ng subdivision ako dumaan. As usual, nagalusan nanamanako sa pagsuot sa mga cyclone wire. ‘Pag nakita nito Mama, sure hit, grounded nanaman ako.

Siyempre, machine gun nanaman si Mader niyan t’yak. Ayaw na ayaw niyang tumatawid ako sa may gubat at baka kungmapano ako. Pagtawid ko, sinara ko na ang cyclone dahil baka may makakita na bukas at restricted area pa naman ang gubat. Ramdam ko na ang malamig na hangin habang kumakanta yung mga dilaw na ibon. Tumakbo na ako nangmabilis papunta sa tree house. Nang malapit na ako sa batis, binilisan ko na ang takbo para talunin ko ang batis. Hayan malapit na naririnig ko na ang batis. Binilisan ko pa ang takbo at nang malapitna ako, tumalon na ako. Yes! Natalon ko! Dumiretso na ako saaming puno ng aratilis. Pagdating ko sa puno, may rubber shoes sa paanan ng puno.

Nasa taas na si Hans.

“Napaka aga mo naman dumating. Half day kalang ba sa school?” Tanong ko.

“Taralets! Akyat kana,” sabi ni Hans. Umakyat na ako ng puno. Habang paakyat ako, pumipitas na ako ng aratilis kapag may malapit sa inaakyatan ko. Nang makapanik na ako sa treehouse, nahiga agad ako sa sahig.

“Nalaman nani Mama na nawawala yung mga hanger. Umakting pa nga ako na kunwari may hinahanap ako pero wala naman talaga.”

“Napakagago nito. Sabi sa’yo wag na nating isama sa kalakal.” Sabay tawa.

“Watch your mouth! Para rin naman ‘to saatin, ha?” Siyempre dagdag rin ‘yon sa ipon namin para mas marami kaming mabili bukas. Isang tulog na lang naman ang hihintayin namin eh. Kumain ako ng pinitas kong aratilis.

Photo by 51 JUSTIN BASCO

52

ARATILIS

Nagplano nakami kung ano ang mga bibilhin namin bukas sa kubo-kubo. Gusto ko sana ng Sizzling T-Bone kasi tunog masarap. Di pa rin naman ako nakatikim nun.

Ilang linggo rin naman kami nag-iipon. Baka sapat na ang mga nakalakal namin para makakain kami sa kubohan. Baka may sukli pa kami ni Hans pagkatapos naming kumain bukas ng gabi. Nae-excite na ako nang todo.

Nagdidilim na, kailangan ko nang bumalik sa bahay at baka abutan ako ni Papa. May pagkapraning pa naman ‘yon at times. Bumaba na kaming puno ni Hans. Naghiwalay na kami. Bumalik na siya sa kanila at pumasok na ako ng subdivision.

Pagkarating ko sa bahay, sakto wala pasi Papa kundi bingo nanaman ako. Dumiretso na ako sa banyo at naghugas ng paa at puro alikabok at lupa na ang paa ko. Naghugas na rin ako ng kamay at nag-set na akong table para sa dinner. Siyempre, kailangang pabibo nang konti para payagan ulit akong lumabas lalo nabukas kakain nakami sa labas.

Pagkahain ko, pumunta na ako sa sala para maglaro ulit. Nang bubuksan ko na, naisip ko wag nalang. Kailangan ko palang magpabibo para alam mo na; para payagan bukas.

Gutom na gutom na ako pero wala pa rin si Papa. Di kami pwede kumain ni Mama nang hindi sabay-sabay. Kailangan kumpleto kami sa hapunan. Nanood nalang ako ng tv. Patapos na ang balita at magda-Darna na, wala pa rin si Papa. Bakana-traffic nanaman ‘yon. Naka-ready na yung isang basong tubig na may yelo or jus tin case gusto niyang pineapple juice, ready na rin. Kailangan todo serve ako ngayong gabi. Habang bawal pa’ng kumain. Nilipat-lipat ko ang channel at wala akong mapanood. Kundi news naboring, napanood ko na ang cartoons. Weekly pa naman nagpapalit ng episode sa cartoon network. Walang mapanood.

Maya-maya, tinawag na ako ni Mama. Kumain na raw kami at tumawag si Papa na hindi raw siya makaka-uwi. Nalungkot naman ako. Papaano kaya ako bukas eh di ako makakapagpaalam sakanya? Bahala na si Batman. May paraan yan. Tapos ako kawawa?

Hindi pwede! Te-text ko na lang siya bukas.

Naupo nakami ni Mama. Bago ako sumandok ng kanin, nagdasal muna si Mama.

Ang weird at hindi namin kasabay kumain si Papa pero baka deds nakami kapag hinintay pa namin siya. Pagkatapos magdasal ni Mama, sumandok na ako ng kanin at kumain na kami ni Mama.

Nagising ako ng maaga. Pagkatayo ko ng kama, diretso agad ako sa TV para maglaro nang bigla kong maalala na today is the day! Naalala ko may mga dyaryo pa pala sa bodega na pwedeng ibenta. Pumunta ako sa bodega dala-dala ang pang-spray ng lamok dahil malamok sa loob. Pagkapasok ko palang, todo spray na ako na parang naglalaro ako ng playstation na todo baril sa mga kalaban. Feeling ko heavy machine gun o kaya rocket launcher ang dala-dala ko. Nangamoy Baygon na sa loob at sobrang sakit sa ilong. Nang makapasok na ako at nakita ko na ang mga dyaryo, nag-spray ulit ako ng Baygon para mamatay yung mga lamok sa paligid ng dyaryo. Kinuha ko na ang mga dyaryo, nilabas ko sa bodega paunti-unti. Unang hakot ko, nilapag ko muna sa labas ng bahay. Pagkakita ko, 1998 pa itong issue. Pangalawang hakot, same year pero ibang buwan. After ilang hakot ko, sa huling hakot, nakalagay February 1989 pa ang issue na ‘to. Wow! Jackpot ako nito!

Napakaraming dyaryo! Nang mailabas ko na ang lahat, nilagay ko na sa sidecar namin.

Hihintayin ko nalang si Hans mamayang hapon kapag nakauwi na siya galing school.

53

PAMIYABE BOOK

Bumalik na ako saloob ng bahay. Wala pa rin si Papa. Hindi ko alam kung papayagan ba ako ni Mama mamaya kumain sa kubohan kasama si Hans kapag walang paalam kay papa. Naglinis ako ng bahay, naglinis ako ng toilet pati yung cabinet ni Papa ng mga collection niya ng alak, inagiwan ko rin. Iningatan ko at baka mabasag.

Pagkatapos, pumasok na ako sa kwarto ko. Naghalungkat ako ng kung anoanong abubot na baka pwede kong mabenta. Hinatak ko yung box sa ilalim ng kama ko. Pagbukas ko, nakita ko yung mga teks at pogsko, mga pinagtanggalan ng piyesang Tamiya, mga yugi-oh. Baka pwede ibenta ‘to. Hindi ko nanaman gagamitin ‘tong mga to.

Inilagay ko sa supot yung mga di ko na ginagamit na parang pwede ibenta. Nang isama kami ng daddy ni Hans para ibenta yung mga softdrink can, nakapaskil sa junkshop na papel at scraps na clear plastic ang pwede tsaka bakal at mga tanso ang pwede. So, baka pasok ang mga scrap na ‘to.

Pagdating ni Hans, niyaya na niya akong ibenta ang huling batch ng kalakal namin.

May dala siyang isang sakong Pepsi cans nainipon niya sa bahay nila. Nilagay na rin niya sa sidecar namin. Dumiretso na kami sa junkshop sa labas ng subdivision. Salit-salit kami sa pagpidal ng sidecar. Bawat dalawang block, nagsasalitan kami. Nang makarating na kami sa Ely’s Junkshop, ibinaba na namin ang mga junk sa sidecar at pumasok nakami sa shop. Pagkapasok kami, walang nakapila kaya kami agad. Tinignan muna ni Ka Ely ang mga scrap na dala namin.

“Hakot na naman kayo ah. Kakain na naman kayo sa labas, ano?” tumango lang kami ni Hans.

Excited nakami. Nang kiluhin ang mga kalakal, umabot ng mahigit 20 kilos yung dyaryo. Napangiti kami ni Hans at sigurado malaki benta nito. Isinunod na ang mga lata ni Hans at mga pogs ko at kung ano pang plastic at papel na nakuha ko sa kwarto.

Inilista na ni kuyang nagtitimbang sa ¼ na papel. Tapos ibinigay kay Ka Ely. Kinuha ang calculator at nagpipipindot na. Nang matapos ang pag-compute kasama ang kalakal ni Hans at mga abubot ko, 150 pesos lang ang napagbentahan namin. Nagulat kami ni Hans at hirap na hirap kami sa pagpidal tapos ‘yon lang ang makukuha namin.

Umuwi muna kami ni Hans sa amin para magpalit ng damit. Pagkarating namin sa bahay, wala parin si Papa. Pumasok kami ni Hans sa kwarto at tumakbo na agad kami sa banyo para maligo. Nagmadali kami sa pagligo. Nagkuskos kami nang maigi at nagshampoo dahil amoy araw na kami. Pagkalabas namin, kanya-kanyang kuha na kami ng damit sa drawer. Excited na kami mamaya.

Lumabas na kami ng kwarto pagkatapos magbihis. Umupo muna kami sa sala. Nanood muna kami ng slam dunk. Bumebwelo na ako. Dapat tamang timing.

Magpapaalam na ako kay Mama. Kumatok ako sa kwarto ni Mama. Pagkakatok ko, pumasok ako. Napansin ko mugto ang mata ni Mama. Parang bagong iyak. Hindi ko alam kung bakit. Tinanong ko kung anong oras uuwi si Papa at magpapaalam ako.

Biglang nagalit si Mama.

“Hindi na uuwi ang tatay mo!” gulat na gulat ako. Hindi ko alam kung bakit sumisigaw si Mama. Lumabas akong kwarto. Kinuwento ko kay Hans ang sinabi ni Mama. Medyo parang ayaw tumibok ng puso ko. Parang na-shock ako. Hindi namin ma-absorb. Maya-maya, bigla akong napangiti sa naisip ko. Ibig sabihin pwede na akong

54

ARATILIS

lumabas kahit kailan ko gusto. At last, wala nang rules! Di na mahigpit sa bahay. Tuwangtuwa kami ni Hans at makakapag-overnight nakami palagi. Kahit anong oras pwedeng may kalaro ako sabahay, pwede!

Habang nakaupo kami sa salas, napatingin si Hans sa cabinet ng alak ni Papa.

Parang may binabalak siya ah. Nagkatinginan kami at parang iisa lang ang nasa isip namin. Nilapitan namin ang cabinet ni Papa. Naka-display ang Jack Daniels. May limited edition pa ng Fundador na naka-chest box pa. Carlo Rossi. Siyempre, ang paborito naming tikman, Bailey’s. Tinitigan lang namin ang mga alak na naka-display. Tawa kami nang tawa.

“Ibenta na natin ang mga alak!” sabi ko.

“Hindi na ba babalik ang papa mo?”

“Hindi na raw sabi ni Mama. Presyohan na natin! Yayaman tayo nito! Pati yung mga relo ni Papa tsaka mga polo niyang di pa nagagamit, ibenta na rin natin!”

Pinresyohan nanamin ang lahat at tuwang-tuwakami.

“Eh paano pala natin ibebenta eh grade six lang tayo?”

“Ikaw lang. Second year na ako,” tawang-tawa kami sa na-realize namin.

Lumipas ang ilang linggo, hindi pa rin umuuwi si Papa. Totoo nga ata ang sinabi ni Mama na hindi na uuwi si Papa. Napansin ko, nawawala yung tatlong alak. Nang tanungin ko si Mama kung nasaan at mamaya magalit si Papa, ang sabi ni Mama, pinambayad daw niya sa Pag- ibig at sa kuryente. Di na ako kumibo pero siguradong lagot kami ni Mama nito kay Papa ‘pag umuwi na siya.

Pumunta ako sa puno ng Aratilis. Siyempre, nagalusan nanaman ako. Sa tuwing tatawid ako, may baon na akong sugat. Wala pa si Hans. Naglinis muna ako ng treehouse.

Kinuha ko yung walis na nakasabitat winalis ko yung mga dahon-dahon na nalaglag at pinunasan ko rin ang mga natuyong katas ng aratilis sa sahig. Nang palubog na ang araw, hindi talaga dumating si Hans. Pinuntahan ko siya sa kanila. Pagka-doorbell ko sa kanila, maya-maya, lumabas ang mama niya. Hindi daw puwedeng lumabas si Hans.

Nagre-review daw siya dahil exam niya. Binalikan ko siya sa kanila ng ilang linggo pero di na kami tumambay pa sa aratilis. Nag-aalala ako baka masira na yung treehouse kapag walang magbabantay. Kapag pumasok naulit ako sa school next year, baka wala ng magbantay ng treehouse. Kailangan na naming barnisan ulit yung bahay.

Nang sumunod na linggo, niyaya ako ni Hans mag-overnight sa kanila. Nagpaalam na ako kay Mamaat pumunta na agad ako kila Hans. Pagkadating ko, dinner na daw.

Niyaya na akong kumain ng mama at papa niya. ‘Pagkaupo ko, nakahain na yung ulam.

“Wow! Ang sarap, Tita!,”sabi ko sa mama ni Hans.

“Syempre alam ko nadarating ka kaya nagpaluto ako ng labong.”

“Thankyou, Tita!” Si Tito na ang nag-lead ng prayer. Pagkatapos, sumandok nakami ng kanin at ulam.

“Kumusta na nga pala mama mo, iho?”

“Mabuti naman po, Tito.” Nagkatinginan sila Tito at Tita.

Pagkatapos namin mag-dinner, dumiretso na kamisa kwarto ni Hans.

“In-interrogate kananaman. Ewan ko ba kay Mama bakitdi na sila nagkikita ng mama mo. Sayo tuloy kinukumusta.”

55

PAMIYABE BOOK

Nagsalang si Hans ng DVD. Nag-marathon na lang kami ng Naruto. Habang nanonood, sinabi ko na babalik na ako sa school ulit at pag-usapan na namin kung tuwing kailan kami magkikita sa treehouse at kailangan naming i-maintain ‘yon. Mamaya may mag-trespass at galawin yung mga gamitnamin sa treehouse o kaya putulin yung puno at sirain yung bahay.

“Hindi ko sure.”

“Bakitnaman?”, tanong ko.

“Ewan. Nothing personal pero malaki na ako para sa treehouse. Tatanda ka rin at iiwan mo yung puno,” nanood nalang kami. Hindi ko na pinansin pa si Hans. Hanggang mamaya pa, niyaya ko na siya na matulog na kami.

“Uuwi pa kaya si Papa?”

“Pwedeng oo, pwedeng hindi.”

“Ha? Anong ibig mong sabihin?”

“Tulog na tayo,”sabay tagilid ni Hans.

Napapikit na rin ako.

Pag-uwi ko, nakita ko si Mama sa may kusina. Inaayos yung baradong lababo. Inis na inis na si Mama kaka-pump. Pumasok na ako sa kwarto nang madaanan ko ang cabinet.

Wala nang laman. Naubos na ang collection ni Papa. Dun ko lang napansin na wala kaming kurtina. Baka naibenta na rin ni Mama. Nawawala rin yung mga DVD naming iba. Parang may kulang sa bahay. Parang nabawasan ang mga gamit namin. Parang untiunti nang nawawalan ng laman ang bahay namin. Unti-unti nang nauubos. Pumasok na ako ng kwarto. Pagpasok ko, sumigaw si Mama.

“Walang kuryente! Wag mo ng buksan yung ilaw. Naputulan tayo.”

Wala akong nasabi. Binuksan ko ang mga bintana. Tinali ko ang kurtina. Pagkatapos, naupo lang ako sa may kama. Nakikita ko si Mama sa kusina mula sa kinauupuan ko.

Nagpa- pump pa rin. Biglang kumirot ang braso ko. Napansin ko, may bagong collection nanaman ang braso ko. Nagalusan nanaman pala ako kahapon.Ngayon ko lang napansin, angdamiko na palangpeklat.

56

PAMIYABE BOOK

Saglit ►

Roma Estrada

Tanawin ►

Roma Estrada

Pasko na naman, O kay tulin ng araw, Paskong nagdaan, tila ba kung kailan lang Nagsa-karagatan ang kalsada nang dumalaw sa lungsod ang ulan.

‘Sang dalampasigan ang bangketang Himpilan ng mga nag-aabang (na may kabu-kabuteng panangga) sa tumal ng jeep-bangkang sasakyan.

Pasko, Pasko, Pasko na namang muli Tanging araw nating pinakamimithi Buti nalang may balsang kariton (na kanina lang prutas ang laman)

57

Artwork by JOHN MICHAEL MANALASTAS

Samantala, tuloy sa pagtugtog ang malaking ispiker sa tabi: Ang pag-ibig naghahari…

Sa Surigao del Sur ►

Nang dumukot si Manong sa bulsa ng kaniyang pantalon para bumili ng isa pang bote ng beer, bumalik sa akin ang mga gabing inuutusan akong pumunta sa katabing tindahan bandang alas nuwebe: Sa lansangan, magpapaubaya ako sa dilim, sisigaw ng kung ano sa mga talahib (na walang nagawa kundi ang makinig:), pati na rin ang mga gabing may bisita at ikinukubli ako ng mga kaabalahan at kumustahan, ng usok ng mga sigarilyong tila hindi inuupos ng oras. Malaya ko silang natititigan, ang mga kaibigan ni Mama. Lalo na si Ninong na madalas gusot-gusotin ang buhok ko, laging handa ang bulsa para lamang ako’y magpatalontalon sa kuyom na limang piso.

na sumusuong sa mga alon maitawid lamang sila habang si Kris Aquino ay lumalamon sa tarpolin ng isang tindahan.

Roma Estrada

Ito ang tiyak: sa mababaw na libingan, lasap pa rin ng mga uod ang takot ng pinagpipiyestahang katawan nang lumapat ang lamig ng metal na nguso ni Kamatayan sa kaniyang pawisang sentido-Halik-paanyaya sa nakaabang na mundo isang segundo ang layo mula sa kalabit ng gatilyo.

Wala sa hapag ng lungsod ang lasa ng takot.

Sa lungsod kung saan ang balitang isinasapinggan ay inihahanda sa malayong kusina: “Rebelde ba o militar?” sambit mo sa pagitan ng mga pagnguya.

Samantala, di kalayuan sa lunan ng mga pagpaslang silang mga luntian, sukbit ang bigat ng itim na karahasan--dagundong ang halakhakan, habang Patuloy sa pagpapak ang mga uod,

58

PAMIYABE BOOK

BISIKLETA

Sa Bulwagan ►

Roma Estrada

Hindi man napagkasunduan, may nginig ang binti ng mga dumalo sa handaan.

Sa gitna ng mga pagdadampiang-pisngi, walang nagawa ang ginang nang lumapit ang lihim na kaaway at ngumiti. Sa entablado, hawak ng isang lalaki ang mikropono: Hinggil sa napulot na pitaka sa gilid ng pasilyo. Natabig ang dalaga samantalang naliligo ang lahat sa kinang ng aranya.

Kumalansing ang tinidor pagkahalik sa lupa.

Patuloy sila sa pag-indak, tila sinasaliwan ng impit na pag-iyak sa kubling palikuran. Sa kusina, may kusinerong bumulagta sa bango ng nilulutong mamaya pa sasayad sa kaniyang sikmura.

Pagdaka’y nag-umpugan ang mga basong humagip sa repleksiyon ko--pangiti-ngiti, patangotango sa gitna ng mga gawa-gawang kuwento.

May isang laman ang isip: Kung paano damputin ang dumulas na ulam bago ko pa man ito maisubo.

59

Bisikleta ►

Patuloy ka sa pagnguya’t paglunoksa mga mata, bubuka ang bibig sa masarap na anyaya sa mga tainga, lalasapin ng dila ang isinubong balita sa ilong, gagalaw ang mga talim ng ngipin sa bibig, para sa nakaabang na lalamunan.

Roma Estrada

Ipinapako ko nalang ang tingin sa pintong binubuksan sa tuwing uuwi galing trabaho.

Nandiyan lang kasi ang bisikleta sa gate.

Matagal-tagal na ring nakahimpil.

Ngunit hindi ko maiwasang masulyapan ito paminsan-minsan, na para bang matagal na ako nitong pinagmamasdan, na para bang matagal na ako nitong hinihintay na tumingin.

Tulad noong may sakit ang lola ko. Kahit anong pagkukunwari ko sa pagpaparoo’t parito, sa pagkukunwaring hindi ko siya napapansin, sa pagpapaniwala ko sa sarili na malusog ang lahat ng mga nakatira sa bahay, alam kong pinagmamasdan niya ako sa kaniyang pagkakaratay sa isang sulok.

“Gatas,” nanghihinang bulong niya “bilihan mo naman ako ng gatas.” Tumango lang ako at nagmamadaling umalis gaya ng nakasanayan.

Ngayong gabing maulan ay nagtititigan kami ng bisikleta. Bahagya itong nakahilig na tila ipinakikita ang nangingitim na sako na nakasalpak sa basket nito. Walang tigil ang pagtulo ng tubig--sa upuan, sa gulong, sa kinakalawang na kadena.

Artwork by 60 JOHN MICHAEL MANALASTAS

PAMIYABE BOOK

English Translations of Poems ►

Pablo Cezar Espiñoza Lafuente

From a book called TALON (UNPUBLISHED) FACING THE 95’ KINDERGARDEN BATCH PICTURE

won’t have enough money to pay school for his children.

Every image, reduces us to a single try

The girl that played with me will come back in her twenties holding a Passport, an accent and a face among the crowd, about to recognize me.

The girl that crossed her legs opens it at age eleven and at twelve tonight.

The girl who was double my height will have a lover double her age.

The girl with a Russian last name and hazel eyes Attempts to be a model til’ her acne pops out.

The girl that seems to think will learn how to reduce her years, eyebrows and a pair of freckles reflected in the scalpel.

Those who don’t seem to stand out, will never do but end up as a name on a desk assimilating its distance to the garbage.

The girl who spoke funny, will learn Spanish.

The quiet ones, will learn how to moan.

The girl that lived around the block will never leave her home but forge her identity while crossing the street greeting the lady at the dollar store to buy bread, which in time will lessen itself.

The girl that beat men, will shave her chin.

The girl with “pearly whites” will force out her dimples.

The girl that moved her nose in a zigzag will be the oddest and eeriest in that way, the most attractive til’ she suckles at sixteen.

The boy that couldn’t afford his uniform

Artwork by 61 AMBER DAWN DEL ROSARIO

The boy that picks his snot will smear his ear wax under the college desks and the table of his first living room set.

Those who didn’t smile will learn to grin The smartest, will raise their hand to believe they are right and every day will leave the room when a bell rings.

Surely, those who won’t, aside from staring through the bus window will always collide again, recalling how we pushed ourselves in the last school bench so one of us, would step up in front and cope.

62

PAMIYABE BOOK

ENGLISH TRANSLATIOIN OF POEMS

SKETCH A boy with a waistcoat on hand a girl with her workout visage builts a complicity that taught us to love the way one intuits to mold a vessel or to use the innocence’s edge to make a chunk of it and to shatter on it.

That was the first love.

The pleasure of betraying us as we would never do it again, following the radio’s dial til’ we awake one dawn with rancor dubious against whom or what.

That used to be the first love, a time where risking was a duty or a desperation, and a matter of enjoying life.

Today a wave on the street saves us from the idioms we use to wish our mutually apart happiness.

But you should know that with you I was in the place, I was supposed to be.

IT WAS A SUNDAY, PERHAPS. We reached the river inside grandpas’ furnished truck.

My father raised his brows to greet the peasants, ours were with chapped hands, as they discuss the appearance of the Devil in the oak’s trunk.

That day we splashed naked guarding what would only come back with the years while the music would lower itself on a family reunion.

That day we named the things by its name confident that the eldest will take care of the younger

63

and the youngest will learn from the rest.

That day to dive inside the tide was the reason to be what we wanted to be to stay where we wanted to stay holding our breath.

Years run after years, our creased fingers warned only the river had enough trust on us.

Fewer is left to say now about that same old cobbled path where I came back yesterday or last week it was a Sunday, perhaps.

THE WAY WE SEE THINGS Wetting ourselves with a glass in the garden’s bathtub, feeling what we couldn’t feel while we missed the outing our claiming act on the chlorine’s favor that we would swallow every Saturday at the side’s pool.

Anyone could be rebellious at that age To abandon the soup on the table til’ the fats exhale til’ the flies sail on it flipping with a synchronized swim.

To take the tongue out confident that no one would take it in, To jump from a window with the joy of being in a casual rush.

(No one understood what Anticretico meant) Remember?

It was in the clothes rack that we learned to hang our shirts by its neckline, to see ourselves running through a blanket or a smock, to lift our faces with closed eyes.

Then,

growing up lessened the times we visited the courtyard, a rage to scale down everything, the times we preferred to go back by bus and wash our clothes to leave them outside all night long, all day long and one more night.

standing behind the neighbors’ parade on a vain endeavor to say good bye.

LOST OBJECTS The taciturn howl to abandon your home.

The “last” pitch of the thesis presentation, against the broken mirror.

The shift on your accent from every tripped up job.

The search for a familiar face, Reverted through the chai tea, facing the boulevard or the grandma’s sewing machine.

The fervent believe in love like the one who believes a political speech within the stomach’s roar.

PACEMAKER You managed to get up, willing to keep things in its place, forgetting the people with the speed of a greeting trying to smile with a suitable gesture; Encroach, with the pace of who’s leaving.

For you, What matters most were told in undertone and it was enough to stare at the mirror, your own way to not find a thing.

For me, your silhouette will always be limping on the airport or

64

PAMIYABE BOOK

Artwork by JOHN MICHAEL MANALASTAS Artwork 65 by JOHN MICHAEL MANALASTAS

66

PAMIYABE BOOK

PAMIYABE 18

“PAMAMUKLUD KING PAMIYALIUA, PAMANANALAKARAN KING PANGATAU” (Clustering Differences, Upholding Identity)

HEIDI ROYO 1st Best Panelists’ Choice Awardee BANJO SOMERA REGINA ADELINE SALVADOR 2nd Best Panelists’ Choice Awardees JEREMIAH LAGMAN 3rd Best Panelists’ Choice Awardee KEANU HAROLD REYES Special Citation

For those who respected the bounds of differences but shared a common identity.

Let not the divergence outcast you nevertheless diverge you into your whole person.

67

68

PAMIYABE BOOK

Bakokang â–ş

Heidi Royo

Sa unang pagkakataon, nagtangka akong suotin ang bukod tanging shorts na mayroon ako. Isa’t kalahating dangkal mula sa aking bewang ang ikli nito. Nakorsonadahan ko ang ganda nito nang makita kong nakasuot ito sa manikin sa isang stall sa mall dalawang taon na ang nakalilipas. Iyon na ang una’t huling shorts na binili ko para sa sarili ko.

At dahil mainit ang panahon para magpantalon, naglakas-loob akong isuot ang shorts na ‘yon. Handa na akong umalis ng bahay nang mapadaan ako sa malaking salamin ng aking kuwarto, agaw-pansin ang parang balat ng ahas na tila nakaukit sa binti ko pati na rin ang iba pang nakakalat na bente- singko sentimos sa dalawang tuhod at paa ko.

Sunod-sunod ang pagdaloy ng isip ko sa kinahinatnan ng mga pilat na iyon. Nagkaroon na naman ako ng pag-alala sa sandaling nakatayo ako sa harapan ng salamin. Dagliang dumaloy sa aking isip ang mga alaala na parang tubig sa dalampasigan at dahon sa taglagas. Naalala ko na naman ang panahon ng aking kabataan.

Noong bata ako, wala na yata akong kapaguran sa pagtakbo kapag nakalabas na ako ng bahay. Takbo dito, takbo doon. Moro-moro at patintero ang madalas kong nilalaro. Sobrang saya sa pakiramdam kapag hinahabol ako ng kalaban pero hindi nila ako magawang mataya. Pakiramdam ko noon, ako ang pinakamagaling sa grupo. Ako ang laging dahilan kung bakit kami nanalo kaya sa susunod na araw, nag-aagawan pa sila sa akin bilang kanilang kasangga. Dahil doon, mas lalo ko pang ginagalingan para hindi kami matawag na talunan. Kung gaano kalaki ang tiwala ng mga kasangga ko sa akin, ganoon din ang determinsayon ko para mas bilisan ang pagtakbo sa bawat laro.

Totomboy-tomboy pa kasi ako noon, kaya wala akong pakialam sa aking katawan. Bukod sa pawis, sipon, at namuong sapat, hindi ko rin pinapansin ang mga galos na nakukuha ko sa pagtakbo.

Ang oras ng siyesta ni Mama ay sa pagitan ng ala-una hanggang alas kwatro ng hapon.

Doon, habang nakaharap sa telebisyon ay magtutulug-tulugan ako. Ilang minuto lang ay bahagyang iuunat ko ang mga kamay na para bang nagbabago ng posisyon ng pagtulog at unti- unting bubuksan ang mata para silipin kung nakapikit na rin ba si Mama. Swerte kung Eat Bulaga pa lang ay makakalabas na ako ng bahay. Pero madalas, naaabutan ko pa ang mga Dramarama sa Hapon bago tuluyang makatulog si Mama. Dahan-dahan akong babangon noon, maingat ang paglalakad papunta sa likod ng bahay dahil doon ako dadaan. Maingay kasi ang pinto sa harap kapag binuksan, parang langitngit ng aparador na matagal nang hindi nabubuksan.

Si Mama pa naman iyong tipo ng tao na kaunting kaluskos lang ay nagigising agad.

Dahil dito, natuto akong maging tahimik at maging maingat sa tuwing papalabas na ako ng bahay.

Kung gaano ako kaingat pagdating sa loob ng bahay ay siya namang kaharutan ko pagdating sa labas. Para bang nakatakas ako sa paulit-ulit na sinasabi ni mama na kailangang matulog tuwing tanghali para tumangkad at tumalino. Hindi ako naniwala

Artwork 69 by JOHN MICHAEL MANALASTAS

70

PAMIYABE BOOK

BAKOKANG

doon, mas pinakinggan ko ang usapan namin ng mga kalaro ko na magkikita kami pagkatapos kumain para makapaglaro. Ang tanghali at hapon noong bata ako ay naging makabuluhan. May nangyayari, may natutuklasan, may natutunan.

Sa pagtakas ko kay mama, masasabi kong tanda ng pagiging makulit na bata ang mga peklat ko sa tuhod. Isang hapon, nagpapatintero kami ng mga kasama ko kahit medyo tirik pa ang araw. Sa kagustuhan kong manalo at malampasan ang kalaban, humaripas ako ng takbo palayo sa kanya pero mabilis niya akong nasundan at nakatakbo rin siya nang mabilis kaya naman noong huling hakbang ko na, na sana’y magpapanalo na sa laro namin, biglang tumama ang paa ko sa tuhod ng kalaban. Mabilis lang ang pangyayari.

At dahil ayokong mapagtawanan, tumayo ako kaagad at sinabing ayos lang ako. Tinuloy namin ang pagpapatintero at tuloy pa rin ako sa pagtakbo hanggang sa maramdaman ko na parang may malamig na parte sa tuhod ko. Nang tignan ko, may ga-pisong laki ng galos at dugong malapot na may alikabok. Wala man sa akin ito, kaya ko ito. Pero habang tumatagal, nararamdaman ko na ang paghapdi ng sugat kaya nagtaympers muna ako sa mga kalaro ko. Umuwi ako sa bahay na mangiyak-ngiyak.

Nang magkaroon ako ng galos, pinagbawalan na muna ako ni mama na maglaro ng patintero at tumakbo-takbo sa daan. Sinunod ko naman ito, pero isang araw lang.

Kinabukasan ay balik ulit ako sa pagtakas sa kanya. Hinahanap-hanap talaga noon ng aking katawan ang init ng araw na lalapat sa aking batok at katawan maging sa aking anit. Pero tumupad naman ako sa usapan namin na hindi pa ako maglalaro ng patintero o moro-moro. Habang pinapanood ang mganaglalaro, sinama ako ng grupo nina Leslie, na mas matanda kaysa sa grupo namin. Hindi na ako nagdalawang isip na tanggihan ang alok nila tutal wala rin naman akong ginagawa. Sumama ako sa paranum1 na hindi naman kalayuan mula sa bahay. Sa paranum, walang masyadong bahay dahil puro bukid ang makikita. Malawak na lupa na kakikitaan ng iba’t ibang pananim at alagang hayop.

Nilakad namin ito ng ilang minuto hanggang sa makarating kay Apung Tuko- ang kinatatakutan namin ng aking mga kalaro. Bali-balita kasi noon sa baryo at nabanggit na rin sa akin ni mama, na kinukuha niya ang mga makukulit na bata at dinadala sa malayong lugar para kuhanin at ibenta ang mga parte ng katawan tulad ng mata at lamang-loob tulad ng bato at puso. Ang morbid ‘di ba? Siya rin ang nagbabantay sa malaking taniman ng melon sa paranum na siyang pinuntahan namin ng mga kasama ko. Takot na takot ako noong mga oras na iyon, sabi ko sa mga kasama ko ay uuwi na lang ako pero pinigilan nila ako at sinabing uuwi na rin kami maya-maya. Tahimik sa paranum, tulog din si Apung Tuko ‘pag ganitong oras. Inabutan nila ako ng medyo malaking plastik at sinabihang kailangan kong tumakbo nang mabilis mamaya. Binuhat nila ako para makaakyat sa bakod at sinenyasan na huwag maingay. Nang makalipat na kaming lahat sa bakod, nagumpisa na silang maglakad nang maingat at dahan-dahan, para bang ‘yung ginagawa ko tuwing tanghali sa bahay para hindi magising si Mama. Umupo sila at pilit na nagtatago sa mga gumagapang na dahon ng melon. Sinamantala ng mga kasama ko ang pagkuha ng mga melon. Lumapit sa akin si Leslie, ang pinakamatanda sa magbabarkada, matalik na kaibigan ni mama ang nanay niya. Hinawakan ako ni Leslie habang tumatakbo siya sa bandang gitna ng taniman, wala akong magawa. Takot na takot ako no’n. Inabot sa akin ni Leslie ang isang malaking melon at sinenyasang tumakbo na raw ako pauwi. Pero bago

71

pa ako makalabas sa nakasaradong bakuran, narinig ko ang sigaw ni Apung Tuko. Para akong nawala sa sarili noon at nakita ko na lang ang sarili ko na na naka-akyat sa mataas na bakod na punong-puno ng makalawang na alambre, bakal at yero. Umiiyak akong buhat-buhat ng mga kasama ko pauwi ng bahay. Nataranta na rin sila dahil sobrang dami ng dugo na pumatak sa kalsada. Kung ako ang tatanungin, ayokong umuwi noon dahil panigurado ay mapapagalitan na naman ako kay mama dahil sa pagiging pasaway ko.

Pero hindi pupuwede dahil malaki ang pagkakahiwa ng bakal malapit sa aking alakalakan at kinailangan pa itong tahiin.

Ang peklat ko naman sa kaliwang siko ay dulot ng pagkahilig sa pagkain ng bayabas.

Lalo na ang espesyal na bayabas ni Tita Carmen. Sobrang kakaiba talaga nito para sa akin, hindi gaanong matamis, hindi rin gaanong mapino at malambot kapag kinagat, hindi perpekto ang pagkahugis bilog at hindi masyadong makulay pero sobra talaga sa sarap. Kaya naman naging paborito ko ito noon. Kapag gusto kong kumain, pupuntahan ko lang si Tita Carmen at hihingi lang ako sa kanya. Kukuha siya ng mangilan-ngilan sa kanyang sungkit may nakapaikot na lambat. Isang araw, pinuntahan ko si Tita Carmen sa kanyang tindahan para magpakuha ng ilang pirasong manibalang na bayabas. Pero ang sabi niya, may nanghiram daw ng kanyang sungkit. Di ko na siya kinulit dahil maraming bumibili noon sa tindahan. Sa kagustuhan ko talagang makakain ng bayabas noong araw na iyon, naisipan kong umakyat sa puno. Hindi naman ako takot dahil hindi ito ang unang beses na aakyat ako sa puno. Pero habang paakyat ako, patay na sanga pala ang nahawakan ko kaya naman agad itong naputol at nawalan ako nang pagkakapitan.

Kasabay kong bumagsak ang tuyo’t na sanga at sa ‘king pagbagsak, ang kaliwang siko ko ang sumalo sa aking buong katawan. Mahapdi na nga ang siko ko dahil sa galos, hindi pa ako nakakuha ng inaasam na bayabas.

Iyong sa kanang siko ko naman ay dahil sa pagbibisikleta. Sinanay kami ni papa doon sa bike na may dalawang maliit na gulong sa likod para hindi matumba. Ilang buwan lang ay nagpabili na rin kami sa kanya ng totoong bisikileta, iyong tunay na bisikleta na may dalawang gulong lang. Pursigido talaga akong matuto noon. Ilang linggo lang ay pinagbigyan ako ni papa sa gusto ko. Noong una, ayaw ko pa ngang gamitin kasi kulay pink ang binili niya pero dahil sabik na akong sakyan ang bagong bisikleta ay pinagtiyagaan ko na ito. Ilang araw rin akong paikot-ikot sa bakuran namin hanggang sa maisipan ko na itong ilabas. Hindi ako nakapagpaalam noon dahil balak ko lang talaga ay isang ikot lang. Kumbaga, susubukan ko lang iyong pakiramdam ng nagbibisikleta.

Masasabi ko na sanang perpekto ang unang pagmamaneho ko kung hindi lang ako nasemplang sa daan eh. Pinangunahan ako ng takot at kaba nang bigla kong marinig ang malakas na busina ng truck sa aking likuran. Sa pagkakataranta, nanginig ang kamay ko at gumewang-gewang ang manobela hanggang sa nawalan ako ng balanse. Naipangtukod ko pa ang kanang siko. Mas una kong inasikaso ang nagasgasan kong pedal ng bisikleta kaysa sa nagasgasan kong siko.

Totoo talagang iyong sabi-sabi na, hindi ka ganap na matututong magbisikleta hangga’t hindi ka pa nasusugatan. Nang utusan ako ni mama na bumili ng tinging mantika kila Apung Ole, kahit pa ilang hakbang lang ang layo ng bahay namin sa tindahan ay gumamit pa ako ng bisikleta. Dahil wala raw nakatingi na mantika, binili ko na lang ay 1 Paranum- tawag sa lugar malapit sa amin kung saan dito dumadaloy ang tubig

72

BAKOKANG

iyong nasa bote. Habang sinisipa ang pedal, napabilis ito dahil siguro sa tuwa ko na isang kamay lang ang gamit ko sa paghawak ng manibela. Ayun, sumemplang na na naman ako at napadapa sa bubog ng bote ng mantika. Literal na dugo at langis ang inabot ng balat ko sa bandang itaas ng tuhod. Noong oras na iyon, para bang ang problema ko lang sa mundo ay umiikot lang sa basag na bote at sa mantikang natapon. Hindi ko man lang naisip iyong sakit ng sugat kasi mas nangingibabaw ang paniguradong magsasalubong na kilay ni mama dahil nakahanda na ang lulutuin pero wala ng pambili ulit kasi ‘yung bote na ng mantika ang nabili ko na dapat ay tingi lang. Para bang ang problema ko lang noon ay ang pagkabasag ng bote at pagtapon ng mantika. Iyong may sugat na nga ako, may pingot pa ako pag-uwi.

Sa lahat ng mga sugat na pinakainiyakan ko talaga ay noong maaksidente ako sa harap ng bahay namin tatlong araw bago mag-Pasko. Mamimili noon ng mga paninda at panregalo si mama sa Calumpit at ibinilin na lang ako kay papa na abala naman sa pagtulong sa mga nagtatrabaho sa ginagawang bakod sa gilid ng bahay. Tanda ko pa iyong pag-iyak ko noon dahil pinipilit kong isama na lang ako ni mama. Dati rati naman kasi sa tuwing bibili siya ng mga paninda ay ako ang kasa-kasama niya. Hagulgol talaga ‘yung iyak ko no’n, pero hindi ko talaga nakumbinse si mama na isama ako. Katwiran niya, dagsa raw ang mga tao dahil araw ng Martes at malapit na ang Pasko, baka mawala raw ako o maligaw. Noon, para bang napakalaki ng kasalanan na nagawa niya sa akin pero wala akong magawa kaya iniyak ko na lang. Dinig sa buong bahay ang iyak ko noon at para siguro tumigil na ako sa kakangawa, inabutan ako ni papa ng limang piso.

Siyempre, bata, piso nga lang noon masayang masaya na ako e, “limampiso” pa kaya?

Limang piso lang ang nagpatahimik sa akin noon. Pinuntahan ko si Papa na abala sa paghahalo ng semento para magpaalam na bibili ako ng Mik-mik at Tattoo Gum. Kaso, sinabi niya na mamaya na lang daw at inutusan ako na pumasok sa loob ng bahay at panoorin na lang daw sila Tinky-Winky, Dipsy, Laa-laa at Po. Pinipilit ko pa nga siya no’n pero tuloy pa rin siya sa paghalo ng semento. Papunta na sana ako sa loob ng bahay nang makita ko ang mga kalaro ko na may hawak-hawak na laruan. May bago na namang tinda si Tita Carmen. Ito iyong kapag hinipan mo ay lilikha ng tunog na parang bang torotot na maliit at lolobo ang nakapalupot na plastik sa bawat paglabas ng hangin mula sa bibig. Sa isip-isip ko, mukhang may pansamantalang papalit sa mga holen, teks at plastic balloon ngayong linggong ‘to ah. Agad kong tinanong nang pasigaw ang mga kalaro (na nasa tapat ng bahay) kung magkano iyon. Sumigaw rin sila at sinabing limang piso lang iyong malaki. Sa sobrang excited ko na magkaroon ng gano’n at malaman kung ano ang bininyagang pangalan sa laruang yo’n ay tumakbo ako palabas ng bahay at nang lilipat ako ng daan para puntahan sila, naalala ko ang palaging bilin sa akin ni mama: tingin sa kanan at tingin sa kaliwa. Wala. Nang patawid na ako ay bigla na lang akong nakarinig ng malakas at mahabang busina. Hindi ko na alam ang nangyari, basta narinig ko na lang, “’Wag n’yong bubuhatin! ‘Wag n’yong gagalawin!” “Buhay pa ba?!” “Sasakyan!

Kumuha na kayo ng sasakyan!”

‘Yan lang ang natatandaan kong linya ng mga kapitbahay na nakapaikot sa akin habang nakahiga. Walang naglakas-loob na hawakan ako maliban na lang kay papa na kararating lang matapos manghiram ng traysikel sa kapitbahay. Agad niya akong

73

PAMIYABE BOOK

isinakay sa traysikel. Ang umalalay sa akin sa loob ng traysikel na papunta sa ospital ay ang nanay ni Leslie, si Ate Celia. “’Nak, ’wag na ‘wag kang matutulog. Tingin ka lang sa ‘kin”. Nakatitig lang ako sa duguang kanang paa ko, hindi nagsasalita, hindi umiiyak, nakatitig lang ako sa lumitaw na puting-puti na buto sa kanang paa ko. Pagkatapos no’n, kaunti na lang ang mga naalala ko sa mga sumunod na pangyayari. Kuwento na lang nila mama ang kumumpleto sa istorya ng pagkakaaksidente ko.

Ang hirap daw noon kasi pinapagawa iyong bakod sa gilid ng bahay namin, ibig sabihin, nailabas na ang pera na naipon nila ni papa. Kaya sa Jose B. Lingad Memorial Regional Hospital sa San Fernando lang ako nadala dahil doon daw ako nirekomenda ng mga doktor na nakausap ni papa sa unang hospital na pinagdalhan sa akin. Baka ‘di raw kasi kayanin ang gastos kaya minabuting sa publikong ospital na lang ako magamot at maconfine. Doon na rin kami inabutan ng Paskong hindi kumpleto dahil hindi nakapasok si ate sa ospital gawa ng bawal daw bumisita ang mga bata. Hirap din sina mama at papa noon dahil medyo malayo pa ang bahay namin sa ospital. Sabi ni mama, makita ko pa lang daw yung nars na may dala-dalang panlinis ng sugat na papalapit sa akin ay maguumpisa na akong sumigaw at umiyak, nagmamakaawa na huwag nang gamutin ang mga sugat. Sayang at nakalimutan ko na kung ano ang eksaktong ginagawa ko ‘pag nakikita na ang nars, basta tiyak ako na taranta sila sa pagpapatahan sa ‘kin, sobrang ingay kong umiyak noon eh. Basta ngayon, sa t’wing nakakaamoy ako ng Agua Oxinada, nagbabago ang mood ko. Parang ang sikip, parang bang naiirita ako, nahihirapan huminga. Amoy ewan, amoy ospital. Minsan nga’y parang naririnig ko pa ang iyak ko noong bata ako.

Basta sa akin, iba sa pakiramdam ‘pag nakaamoy ako nito.

Limang sugat sa magkakaibang parte ng dalawang paa, pilay sa kamay at gasgas malapit sa mata. Sumailalim pa ako sa skin grafting, ito ‘yong operasyon na kailangan ng healthy skin para itapal sa malalim na sugat. Hindi raw kayang bumili nina mama ng balat na inaalok ng ospital. At dahil kapos sa pera, sa sarili kong katawan kinuha ang balat na itatapal sa malalim kong sugat sa binti. Binalatan ako sa singit at ang balat na nakuha matapos butas-butasin ay ipinatong sa nalaplap na sugat na nasa likuran ng aking kanang binti, halos isa’t kalahating dangkal ang taas mula sa talampakan at kalahating dangkal naman ang lapad. Bukod dito, mayroon pa akong sugat sa itaas at gilid ng tuhod, sa gilid ng paa at sa bukung-bukong (dito lumitaw ang buto ko). Hindi na maalala ng isip ko kung ano pa ang mga nangyari sa ospital, mga letrato na lang ang patunay kung sino ba ang mga nagbantay sa akin noon at kung sino ang mga bumisita sa halos isang buwan kong pagtira sa maingay na ward ng ospital.

Pagkatapos ng ilang buwang pagpapahilom ng sugat, pinipilit ko noong bumalik sa normal na para bang walang nangyari, na para sa akin ay wala lang iyong mga sugat na natamo ko. Pero nang maging peklat na ang mga sugat ko sa binti, hindi gano’n kadali ang pagtanggap sa akin sa labas. Paglipas ng ilang taon, tuwing makikipaglaro ako, hindi na naiwasan iyong tuksuhin ako ng mga kalaro ko tungkol sa aking mga peklat.

“Iw... May ahas sa paa!”

“Sunog, sunog, sunog! Dulok! Dulok! Dulok!” “Peklatin! Peklatin!” “Oh ayan na si Sunog, nangangamoy tambucho!”

Umiiyak ako noon at nagsusumbong na lang kay mama. Wala man lang akong

74

BAKOKANG

magawa, di ko man lang kayang ipaglaban noon ‘yung sarili ko. Basta ang alam ko lang, parating sinasabi ni mama sa akin na huwag na lang magpaapekto sa kanila at ipapatanggal ko na lang daw ito ‘pag lumaki na ako at naging isang ganap na flight stewardess. ‘Yon lang ang nagpapalakas ng loob sa akin no’n para makapaglaro ulit sa labas ng bahay. Minsan, sentro pa rin ako ng tuksuhan pero may araw naman na mabait sila sa akin. Ngayon ko na nga lang nalaman kay mama na sinasabihan niya pala iyong mga kalaro ko noon na huwag na akong tuksuhin kundi ipapahuli niya daw sa mga pulis ang sinumang manukso sa akin. Kaya tuloy lang ako noon, laro kung laro. Walang pakialam kung masugatan ulit, basta ang importante ay makapaglaro ako kahit pa sa loob lang ng bahay.

Talaga nga namang napakasarap balikan ng mga panahong bata pa ako. Walang muwang, walang inaalala, walang pinu-problema. Ang tanging ginagawa at iniisip ko lang noon ay ang maglaro nang maglaro nang maglaro. Moro-moro, patintero, jolen, teks, tumbang preso at pagbibisikleta. Ang sarap lang balikan ng mga panahong ‘yon. Pero kaakibat ng sarap ay ang masasakit at masasayang alaala na pilit na nanunumbalik kapag nakikita, nahahawakan at nakakapa ko ang mga peklat ko ngayon sa binti. Peklat na sanhi ng aking kakulitan at katigasan ng ulo. At habang tumatanda ay nadaragdagan ang mga karanasan kasabay ng pagdagdag ng mga sugat ko sa katawan. Habang tumatanda rin, ayoko nang nagkakaroon ako ng sugat dahil malay na ako sa magiging epekto nito.

At hindi naging madali iyon.

Kung si Jose Manalo ay inaasar na “Tigyawat na tinubuan ng mukha.”, hawak ko naman yata ang “Peklat na tinubuan ng katawan.”. Noong high school ako, doon ako nagising sa reyalidad na hindi ka na pala normal kapag may peklat ka. Na hindi na ako puwedeng magsuot ng shorts dahil magiging center of distraction lang ang binti ko.

Iniiwasan ko na may magbubulungan bigla pagkatapos kong daanan sila. Natatakot ako na mangyari ulit ‘yun. Buti sana kung hindi ko nalang naririnig, kaso mukhang sinasadya pa talagang iparinig eh. “Ay! Ano ba ‘yan! Ang lakas ng loob magsuot ng shorts!”. Na hindi katanggap-tanggap sa lipunan natin ang mga hindi makikinis ang balat. Ayokong maramdaman na kabilang ako sa mga isinusuka ng lipunan. ‘Di ko naman sila pwedeng ayawin, dahil ako pa rin ang magmumukhang talo ‘pag pinatulan ko sila kasi, tama naman sila eh, may peklat naman talaga ako eh. Ang dami ko nang pinalampas na pangyayari sa buhay ko dahil sa peklat kong ‘to. Noong nagkaroon ako ng crush sa school namin, bigla ko na lang naisipang hindi pumasok tuwing naka-uniform dahil ayokong makita niya na nakapalda gawa nang natatakot ako na baka pandirihan niya ang peklat ko sa binti ‘pag nakita niya ito. Noong JS Prom naman, hindi ako sumali sa dance number ng section namin nang malaman kong cocktail dress pala ang isusuot. Napili pa naman akong captain ball sa mga babae noong Foundation Day, kaso hindi rin ako naglaro dahil para ko na ring hinayaan ang mga manonood na husgahan ako. Todo isip naman ako nang ie-excuse sa tuwing niyayaya akong mag-swimming ng mga kaibigan at kaklase ko kapag magtatapos na ang klase. Sobrang dami pa ng mga nalagpasan kong pangyayari, iniisip ko nga, kalahati siguro ng buhay ko ‘yung nawala dahil ‘di ko man lang na-experience ‘tong mga ‘to. Kung sanang maikukuwento ko rin sa mga nakakakita nito ang history ng bawat isang peklat, hindi nila siguro ako huhusgahan agad at hindi aakalaing naging

75

PAMIYABE BOOK

pabaya lang ako sa aking sarili. Pero ngayon, napag-isip-isip ko na ang pagkakaroon ko ng peklat ay ang dahilan kung bakit ko pinabayaan ang sarili. Katwiran ko pa nga noon, bakit pa ako aarte, kung sira na rin naman ang image ko. Bakit ko pa kailangang maglotion, magpaputi, magpa-sexy, magpaganda kung hindi na rin naman ako puwedeng maging flight stewardess. Bakit ko pa pag-aaksayahan ng panahon ang balat ko kung mayroon na rin naman akong peklat na habambuhay na nakatatak sa aking binti.

Nasa kinse anyos siguro ako noon, dumating pa sa punto na kumukuha ako kutsilyo at iniisip kong balatan na lang ulit ‘yung mga peklat ko para maging bago ulit at pwede pang pagtiyagaan ng Sebo de Macho. Iyon ‘yung panahon na nagtitingin-tingin na ako sa internet ng mga paraan kung papaano matatanggal ang mga peklat. Madaming nakalagay doon na puwedeng ipahid, may nabibili sa botika at meron din namang sa natural na paraan. Pero nawalan ako ng pag-asa noong mabasa ko sa hulihan ng artikulo na mabisa lamang ang mga iyon sa mga bagong peklat lang na hindi bababa sa dalawang taon. Samantalang ang peklat ko noon ang halos sampung taon nang nakadikit sa binti ko. Sabi pa, ang tanging paraan lang ay magpa-laser treatment sa ibang bansa. Doon nag-umpisang mawala sa pangarap ko ang maging isang flight stewardess, malabo kako, malabo pa sa tubig na hinaluan ng putik. Naging panatiko na lamang ako ng mga babaeng may mala-manika ang binti, iniisip ko na sana gano’n na lang din ‘yung akin para wala na sanang nasirang pangarap. Siyempre, mas maganda kung magiging confident ako sa balat ko at ‘yun ang tinatak ko sa isip ko pagkatapos kong maka-graduate ng high school.

Ngayon, natututunan ko nang mahalin ang mga peklat sa aking katawan.

Sinusubukan kong kahit papano ay magsuot ng shorts, dress o skirt. Nasa stage na ako ng pag-unawa sa mga ito. Naisip ko, wala na rin namang akong magagawa, nandito na ‘to, nakatatak na ‘to sa akin habambuhay. Syempre, minsan ‘di maiiwasan na mangarap na maipagmalaki mo ang balat mo, sino ba naman ang babaeng ayaw nu’n, ‘di ba? Pero unti-unti ko nang natatanggap ang katotohanan na itong mga peklat na ‘to ay isa lang sa imperfections ko, na kung may tumitig man dito ay sasabihan ko ng “Hoy, tatak lang ito ng pagkakaroon ko ng makulay na childhood, ito ang history ko, ito ang masterpiece ng buong buhay ko.”, parang mantsang kahit ilang beses ko nang kinukusot ay nakadikit pa rin sa damit. Parang isang larawan na makakapagpaalala sa ‘kin ng isang pangyayari sa ‘king buhay. Parang medalya na nagpapatunay na nalagpasan ko ang bawat pagsubok na aking hinarap at napagtagumpayan ito. Sinabi ko na lang sa sarili ko at ipinapangako ko na sa oras ng magiging ina na ako, tututukan ko ang magiging anak ko sa pag- alaga ng balat at katawan niya. Magiging malay ako sa tuwing magagalusan siya, magkakasugat, at magkakapeklat. Lalagyan ko agad ito ng ointment para mawala agad iyong marka. Kasi, alam ko ‘yung mararamdaman nila habang lumalaki sila eh. Magre-reflect sa pagkatao nila iyong mga akala natin (noong bata pa) ay simpleng peklat lang. Ganunpaman, marami naman akong natutunan sa lahat ng mga peklat ko. May bakokang man ang binti, e ‘di ko naman mabibili sa kahit saang tindahan ang mga alaalang dulot nito. Kada tingin ko sa mga peklat na ito, bumabalik ang mga nangyari. Ang istorya. At singtingkad ng mga kuwentong iyon ang bakas na iniwan nila sa aking binti.

76

PAMIYABE BOOK

I Apu Kung Ulyanin ►

Heidi Royo

Di mapakali, pabalik-balik, at paikot-ikot. Walang tigil sa paggalaw. Ilang minuto ko na ring pinagmamasdan ang masisipag na langgam na walang pagod na nililibot ang sugat ni Apu, ang nanay ni mama. Ilang minuto ko na rin palang tinatapik nang marahan ang braso niya habang mahimbing siyang natutulog. Tinantiya ko ang liwanag na masisilip sa bintana, di pa nagpapakita ang araw, parang gusto ko pang matulog.

Sampung taon ako noong madalas akong magbakasyon sa Minalin, ang lugar kung saan naninirahan si Apu kasama sina tito’t tita. Madalas tuwing Biyernes, magmamadali akong umuwi sa bahay para ihanda ang mga gamit ko at magbakasyon ng dalawang araw sa kinasasabikang lugar. Isasabay ako ni Bapang Maning sa kanyang traysikel ‘pag pauwi na siya galing sa pagtitinda ng isda sa Consignacion1. Hindi ako sasakay sa loob, at hindi rin sa likod. Kundi sa bubungan ng traysikel. Gusto ko na nasa itaas ako para mas tanaw ko sa palaisdaan ang mga isdang gutom na tila nagpapapansin sa tuwing makakarinig ng ingay.

Natutuwa rin ako sa di maipaliwanag na kadahilanan sa tuwing dumadapo sa mukha ko ang mga niknik2 na malaya sanang nakakalipad kung hindi ko lang sana sila sinasalubong.

Iba ang lamig ng hangin kumpara sa bahay o eskuwela. Tanaw rin ang pinagtatakahang asul na bundok na pinalilibutan ng nagpipilak na ulap at ang hindi mahuling paggalaw ng palubog na araw.

Pakagat na ang dilim nang makababa ako mula sa bubungan ng traysikel. Agad-agad kong hinanap si Apu sa kusina dahil alam kong nagluluto na naman ito ng bagkat na saging o di kaya’y kamote, o kahit na ano na lang na prutas na puwedeng i-matamis: langka, saging saba, bayabas at maging ang kamias. Ako ang unang panatiko ng mga bagkat na niluluto ni Apu pero ’pag nakarami na, tatanggihan ko na ito at sasabihing nasusuya na ako. Syempre, pipilitin niya akong ubusin ang mga niluto niya dahil wala naman daw ibang kakain nun kung ‘di ako lang.

Magtatago ako noon sa ilalim ng papag niya o kaya nama’y titiisin ang amoy alkampor niyang aparador. “Taksyapu mo! Sayang ‘ni oh, ot emu pa kanan! Aku nang mangan kanini bala ka”.

‘Yan ang mga linyang sinasabi niya habang pilit na kinakain ang tira kong bagkat.

Nakakatuwang isipin na madalas gamitin ni Apu ang salitang “Taksyapu mo” samantalang para na rin niyang minumura ang sarili niya dahil apo niya ako. Mula sa salitang Kapampangan na antak-ng-apu mo na kapag isinalin sa Tagalog ay ari-ng-lola mo. Siguro nakasanayan na lang o kaya nama’y di na lang nila alam ang pinaggalingan ng murang iyon.

Kapag naubos na yung natira kong bagkat, doon pa lang ako lalabas mula sa pinagtaguan ko. Kahit puno ng alikabok sa likod o kahit pa amoy alkampor ako, magpapaalam ako kay Apu na makikipaglaro muna ako sa mga pinsan ko sa labas. Kapag maaga, hinahayaan niya pa akong lumabas. Pero kapag narinig ko na ang sipol niya na umaabot hanggang sa kabilang ilog, haharurot ako pauwi para hindi mapagalitan. Ang mga pagsipol niya ay hudyat na kakain na, maggagabi na o di kaya’y may iuutos siya.

77

Artwork by JOHN MICHAEL MANALASTAS

1 Consignacion- malaking lugar na bentahan at bilihan ng isda, alimango, sugpo at iba pang lamang-dagat 2 Niknik- maliliit na insekto; mas laliit sa lamok

78

PAMIYABE BOOK

I APU KUNG ULYANIN

79

Si Apu ang nagturo sa akin na kumain ng tuyo. Hinahanap-hanap niya ito tuwing tagulan. Alam na ng mga kapit-bahay ang agahan namin tuwing basa ang lupa. Tuyong isda na sinabawan ng maligamgam na tubig. ‘Yan ang twist ni Apu. Hindi ko alam kung bakit niya naisip ang ganitong pagkain pero ang alam ko lang noon ay masarap ito dahil paborito niya ito. Pagkaprito ng maliit na tuyo, ilalagay niya ito sa malalim na plato na may kanin.

Pagkatapos ay bubuhusan niya ng maligamgam na tubig at pwede na itong kainin. Instant na ang sabaw.

Simula nang mabiyuda si Apu, naging abala siya noon sa paggawa ng mga buro para i- supply sa palengke. Lagi raw hinahanap ng mga taga-Maynila ang burong isda at burong hipon sa kanilang sawsawan. Ekspert siya pagdating sa paggawa at pagluluto ng buro kaya hindi na rin nakapagtataka kung bakit iba ang amoy ng bahay-matanda. Ang kanin na may isda o hipon na nilagyan ng maraming asin ay ilalagay sa garapon at patatagalin ng apat hanggang limang araw. Mas matagal, mas maasim. At sabi ng mga bumibili, mas maasim, mas masarap. Kaya naman mas pinatatagal ito ni Apu hanggang dalawang linggo. Sa tuwing gagawa siya at maggigisa, gusto niyang nakikita ko ito nang sa ganon ay matutunan ko rin kung papaano ang proseso ng pagluto ng pinagmamalaki niyang buro.

Lahat ng ginagawa niya noon ay natutunan ko maliban lang sa isa niyang kakayahan, ang gamutin ang mga sugat ng mga bata. Hindi ko alam kung saan galing ang kapangyarihang iyon. Sayang lang na hindi ako nagkaroon ng pagkakataon para itanong sa kanya dahil sampung taon pa lamang ako noon at walang kamalay-malay sa kakayahan niyang ito. Basta ang alam ko lang, hanga ako sa ginagawa niya. Ginagamitan niya ito ng kakaiba ngunit makapangyarihan na paraan ng paggagamot. Tanda ko pa noon, kasagsagan ng sikat ng araw habang ako ay abala sa pagpadyak ng bisikleta ay may sumigaw na lalaki mula sa bangka. “Bata! Malapit na ba dito ‘yung bahay ni Apung Karing?” Tumigil ako sa pagbibisikleta at pinunasan ko muna ang pawis gamit ang aking marusing na damit. Pagdilat ng mga mata ko ay nakita ko ang sanggol na hawak ng babae, puno ng sugat sa hita. Mga sugat na nagtutubig kaya mabasa-basa. Sabi ko sa kanila, sundan nila ako. Habang minamaneho ko nang mabilis ang bisikleta at sila naman ay nasa pugpog3, iniisip ko kung ano kaya ang kailangan nila sa Apu ko.

Nang makarating na kami sa bahay, agad-agad akong pumasok at hinanap si Apu. Wala sa sala. “Apo! Ating mayntun keka,” sigaw ko habang hinahanap ko siya. Wala sa kusina, wala sa banyo at wala rin sa kwarto. Alam ko na kung saan siya hahanapin. Kaya tumakbo ako papunta sa likod at nakita ko siyang nakaupo sa papag habang may hawak na Bibliya. Ipinaalam ko na may naghahanap sa kaniya.

Ipinakuha niya sa kanyang amoy-alkampor-na-aparador ang isang karayom at puting sinulid. Sinabi niya sa ina ng bata na hawakan ang mga hita nito at huwag hahayaan gumalaw nang biglaan. Pagkatapos ay ipinalupot niya ang puting sinulid sa karayom hanggang sa mapalibutan ang kalahati nito. Inumpisahan niya ang paggagamot sa pagku-krus sa mga sugat gamit ang karayom na may sinulid. Nagsimula na rin siyang bumulong.

Idinidikit niya lang ang natakpang dulo ng karayom sa mga sugat ng bata. Tila may ginuguhit, parang gumuguhit siya sa hangin ng krus, dumidikit lang ang karayom na may sinulid sa mga kanto ng krus. May sinasabi pero hindi ko marinig kung ano. Malumanay lang ang buka ng bibig, parang nagdadasal. Unang beses kong masaksihan ito noon. Ta-

himik lang ang lahat habang nakatutok sa pagguhit ni Apu. Pilit kong iniintindi ang mga nilalabas ng kanyang bibig pero sadyang mahina ito at minsa’y walang boses na lumalabas.

Tuloy pa rin siya sa pagguhit (kahit wala naman talagang ginuguhit) sa bawat nagnanaknak na sugat. Kumbaga sa madaling salita, gumuguhit sa hangin.

Marahang nililibot ng karayom at sinulid ang sugat ng bata. Binabalikan niya pa kung minsan kahit na napasadahan na ito. Matapos ang mahigit limang minutong pananahimik, biglang nagsalita si Apu. Ipinaliwanag niya ang mga dapat at hindi dapat gawin.

Itago mo ang karayom at sinulid na ‘to. ‘Wag mong iwawala, isabit ninyo malapit sa lutuan o sa tapat ng lutuan. ‘Wag hahayaang mabasa at mahiwalay ang sinulid sa karayom.

‘Wag magpapahid ng kung ano-ano sa sugat ng bata. Bawal din siyang uminom ng gamot at huwag ninyo munang papaliguan hanggang tatlong araw.

Hindi nagpabayad si Apu. At hindi pala talaga siya nagpapabayad. Parami pa nang parami ang mga pumupunta sa bahay para magpagamot. Ginagawa niya ang kanyang serbisyo nang libre. Pero may mga bumabalik ulit, hindi para magpagamot kundi para magpasalamat at magbigay ng kung ano-ano gaya ng pagpupumilit ialok ang dalang prutas, gulay, biskwit at iba pang pagkain. Kapag ganon, wala nang nagagawa si Apu kundi tanggapin ang mga iyon dahil ‘di raw dapat tinatanggihan ang mga ganoong bagay. May paniniwala rin siya na kapag tumanggap siya ng pera, malaki ang tsansa na hindi gumaling ang bata.

Ala sais pa lang ng gabi pero tapos na kaming maghapunan ni Apu. Hinahabol niya kasi ang liwanag. Kaysa sa magkandila o pagtiyagaan ang malabong liwanag ng ilaw, kumakain na lang kami nang mas maaga. Pagkatapos noon ay pipilitin niyang siya ang maghuhugas ng plato kahit kaya ko naman. Ang ginagawa ko na lang, pinangunguha ko siya ng tubig galing sa poso na kung tawagin namin ay bomba. Kailangan ko pa kasing bombahin para lang may lumabas na kakaunting tubig mula sa ilalim. Pagkatapos maghugas ng plato, uupo si Apu sa kanyang tumba- tumba na nakapuwesto sa balkunahe, katapat ng daan at ilog. Sumisipol, waring nagtatawag ng hangin. Samantalang ako, ihinahanda ko na ang higaan naming papag. Gawa ito sa kawayan kaya presko sa pagtulog. Ilalagay ko na rin ang kanyang arinola, malapit sa pintuan ng kuwarto.

Pilit ko ring ikakabit ang kulambo-rainbow dahil sa iba’t ibang kulay nito. Kahit ayaw ko ng nakakulambo, mapipilitan na rin ako dahil napakaraming lamok na nag-aabang sa masisipsip na matamis na dugo ni Apu. Wala ring bentilador, tanging ang abaniko lamang ni Apu ang inaasahan ko sa maalinsangan na gabi. Kapag maayos na ang tulugan, tatawagin ko na si Apu. “Apu, mekeni na. Bengi na pota mipatudtud kayu pa ken.” “Awa.” Bago kami humiga ay nagbubukas muna ako ng sterilized milk para kay Apu. Gabi-gabi ay kailangan niya makaubos ng isang lata ng gatas. Kaso mukhang nakakalimutan niyang uminom minsan. Dalawang sterilized milk ang binubuksan ko. Sabay pa naming ‘tong ininom at unahan pa kami sa pag-ubos. Alam niyang gustong-gustong ko ang kontest eh. Alas siyete medya, nakahiga na kami sa papag. Gagawin ko lahat ng paraan para makatulog.

Dahil hindi ako sanay sa ganoong oras ng pagtulog. Kaya bigla siyang kakanta.

4 Mendang nakung mendang sampagang dalandan, Karug ning salu ku anti reng bibiwan. Sulagpo ka panyu, dugpa ka king dalan. Damputan me atse, bayang e masayang.

1 Consignacion- malaking lugar na bentahan at bilihan ng isda, alimango, sugpo at iba pang lamang-dagat 2 Niknik- maliliit na insekto; mas laliit sa lamok

3 Pugpog- bangka na may makina at ginagamitan ng krudo 4 Mendang Nakung Mendang- Kapampangan Oyayi

80

I APU KUNG ULYANIN

niya.

Hanggang sa paulit-ulit niyang kinanta ito, at paulit-ulit kong sinabayan ang pagkanta

Nakabisado ko ito kahit hanggang ngayon ay hindi ko pa rin maintindihan kung ano ang ibig sabihin ng kanta. Nang itanong ko sa mga tita ko ang kahulugan ng kanta, sabi nila, parang wala namang sense ‘yung nilalaman nito, basta may mai-rhyme lang daw kaya naging maganda ang tono.

Pero kung iintindihin daw ang bawat salita sa kanta, tungkol ito sa babaeng nahulog ang panyo sa kalsada at nang balikan niya ito para kuhanin ay naunahan na siya ng isang lalakeng matagal na palang nakatitig sa kanya. Siguro dahil makaluma ang mga ginamit na salita kaya hindi ko kaagad nakuha ang diwa nito. Basta nakakaaliw ang tono, madali ko lang natandaan ang kanta at dahil don, tinuruan niya pa ako ng dalawang maiikling kanta.

‘Yung chorus lang, kaya nakuha ko agad. Gabi-gabi, bago matulog, ginagawa na namin ito.

Siya din ang nagturo sa akin kung paano magdasal. Sa kanya ko natutunan ang Kapampangan version ng dasal na naririnig ko sa simbahang malapit sa bahay namin. Mas kabisado ko na ito ngayon kaysa dun. Ang dami kong nalaman sa bawat gabing katabi ko si Apu. Hindi siya nauubusan ng ituturo. Hindi namamaos sa pagkanta. Hindi rin siya nagsasawa sa pagtanong kung anong grade na ako. Siya daw kasi, grade 3 lang ang natapos.

Kaya naman nung araw na gumraduweyt ako ng Grade 6, hindi ko talaga hinubad ang mga medalya ko. Kasi eksayted akong ipakita kay Apu ang medalya nang malaman ko kay Mama na nasa bahay pala siya at naghihintay. Bumiyahe kami mula school hanggang bahay na nakasabit pa rin ang mga medalya sa leeg ko. Ayaw ko nga raw itong tanggalin sabi ni mama. Nang makita ko si Apu, lumapit ako agad sa kanya at nagmano. Ipinagmalaki ko ang mga nakuhang medalya. Kitang-kita sa mga mata niya ang tuwa na makita ang apo niya na may uwing medalya. Lagi niyang sinasabi na, pwede na raw akong magturo sabay sabi na, “’Wag mo ‘kong kakalimutan ‘pag may trabaho ka na ah!”.

Ang linyang ito ang huling tumatak sa isip ko bago ako pumasok sa hayskul. Naging abala ako sa pag-aaral kaya hindi ko na magawang mabisita si Apu sa Minalin. Walang nakapansin sa unti- unti niyang paghina. O walang pumansin sa unti-unti niyang paghina.

Payo ng doktor na kailangan niya muna ng atensiyon at mag-aalaga sa kanya para ma-monitor ang kanyang blood sugar at hika. Sa walo niyang anak, walang gustong umako dahil may kanya- kanya silang dahilan. Ang sabi naman ni Mama, puwede siya. Pero si Apu ang titira sa bahay dahil nag-aaral pa kami.

Ang laki na ng pinagbago ni Apu. Sabi ni Mama, dahil daw iyon sa sakit niya. Kaya kailangan daw namin siyang pagtiyagaan at alagaan. Hayskul palang ako pero tiwala na sila sa pag-inject ko kay Apu ng insulin. Araw-araw iyon, tuwing umaga. Pagkatapos kong alamin ang blood sugar niya at bago siya kumain ng agahan ay tuturukan ko na siya sa braso.

Kung sa kaliwa ngayon, sa kanan naman bukas. Patagal nang patagal, nagmamakaawa na siya sa akin na kung puwede ay huwag na siyang turukan dahil masakit na daw ang mga braso niya. Hindi ko alam kung anong isasagot ko nung mga oras na iyon dahil ramdam ko ang hinaing niya. Gustuhin ko man na huwag na siyang saksakan ng insulin, pero hindi pupwede.

Naging problema rin namin noon ang pangangamoy ihi ng buong bahay. Hindi na kasi siya umaabot sa banyo. Kaya kung galing siya sa sala, mula sa sala, pupunasan ko ang

81

PAMIYABE BOOK

ihi niya hanggang sa pintuan ng banyo. Ayaw niya pang aminin na sa kanya iyon. Baka daw sa aso lang. Napapailing na lang ako. Problema din ang pagdumi niya dahil ayaw niyang magpatulong. Siguro nahihiya. Nasa ugali niya iyon, pero nahihirapan na siya sa paghugas at pagbuhos dahil mahina na siya para magbuhat. Dahil ayaw niyang magpatulong, inaasahan na namin na mangangamoy ang buong bahay sa tuwing dudumi siya. Saka lang kami puwedeng umeksena kapag nakalabas na siya.

Naging mapili na rin siya sa pagkain. Dito kami nahirapan dahil kailangan pa siyang ipagluto ng hiwalay na ulam si Apu para makakain. Mahilig lang kasi kami sa gulay at isda, na ayaw nang kainin ni Apu. Gusto niya karne. Gusto lang niya ng baboy. Iba’t iba dapat ang pagkakaluto. Kung adobo sa tanghalian, kailangan hindi ito maulit sa hapunan. Nilagang baboy, sinigang na baboy, pritong baboy, inihaw na baboy. Basta may nanginginig na taba ng baboy, baboy na lumalangoy sa mantika, baboy na may makapal na puting taba, hindi niya hihindi-an.

Kaya naging highblood si Apu. Hindi lang blood glucose meter, test strip, blood lancet, insulin at hiringgilya ang nakalakihan kong kasama siya kundi pati na rin ang sphygmomanometer. Nasa hayskul ako noong matutunan ko ang paggamit nito, na ang unang tibok ay para sa prisyon at ang huling tibok ay para sa puso. Sa tingin ko, ito ang pagiging highblood ang dahilan ng pagiging moody niya. May mga araw na masaya siya, nakikipagharutan pa at may araw naman na sobrang sungit niya. Third year ako nang umiwas munang sumama sa barkada dahil kailangan kong umuwi agad para mabantayan si Apu. ‘Pag nakikita niya akong nakauniporme, tatanungin niya palagi kung anong grade na ba ako. Sinasabi ko na lang na grade 3, dahil yun lang ang alam niya. Hindi na niya alam ang ‘year’, ang Third year.

Hirap din ako sa ginagawang ritwal ng kanyang pagligo. Para pumayag si Apu na maligo siya, kailangan ko munang umarte na aalis kami. Uumpisahan ko munang maligo at magbihis ng pang-alis. Ipapakita ko sa kanya ang pagpopolbo ko sa mukha at pagsuklay ko sa buhok. Pagkatapos, siya na mismo ang magtatanong sa akin kung saan ako pupunta.

Kailangan ang mga babanggitin kong lugar ay Sto. Tomas (lugar kung saan siya lumaki), SM, o kaya sa Mcdo. Kapag wala diyan sa tatlo, tiyak hindi iyon papayag. Kailangan din kuhang-kuha ko ang timpla ng maligamgam na tubig na ipangliligo niya. Habang pinapakulo ang tubig, ilalabas ko siya sa likod ng bahay. Kailangang nakahanda na rin ang shampoo, sabon, bimpo, tuwalya, polbo, alcohol at ang kanyang daster. Matapos kong lagyan ng tubig ang plastik na timba, isasalin ko naman ang pinakulong tubig. Titimplahan ko ang ligamgam ng tubig. Bago ko ibuhos ang unang tabo sa katawan niya, isasawsaw niya muna ang kamay sa timba. Hindi siya panatag na ako lang ang tatantiya sa ligamgam ng tubig na gusto niya. Kapag sumobra sa init, magrereklamo, “Baka naman nalagas ang buhok ko riyan!” at kung malamig nang kaunti ay, “baka sumakit ang likod ko riyan!” Parang siyang batang makulit kung paliguan. Kailangan kong ipakita na normal lang ang ginagawa ko sa kanya, hindi ako ngingiti para hindi siya nahihiyang magpahubad. Kapag huhubaran ko siya ng daster, mabilisan lang na may pag-iingat. Dahil kapag mabagal, mahihiya siya at magpapakuha pa sa akin ng pantakip. Ramdam ko na sa sandaling nakahubad siya ay nahihiya siya sa akin. Bulong niya lagi, “Ginagawa n’yo naman akong bata, e kaya ko pa naman!”.

Pinipilit namin siyang ilabas ng bahay noon kapag nagkakaoras. Ayaw kasi naming makulong na lang siya sa bahay at hindi na makakita ng ibang tanawin. Pero sinusubukan

82

I APU KUNG ULYANIN

niya ang aming pasensiya sa tuwing lumalabas kami. Ayaw niyang nagsusuot ng diaper. Kahit anong pilit namin, hindi talaga siya pumapayag. Ang sabi niya’y kaya pa naman niyang pumunta sa kubeta. Sa tuwing ipag-aarkila namin siya ng wheelchair sa mall, ayaw din niya.

Bakit daw hindi namin siya hayaang maglakad, may paa pa naman daw siya, bakit pa raw kailangan ng wheelchair. Napakamot na lang kami, pinagbigyan na lang namin dahil para sa kanya naman ang lakad na iyon, kaya hinayaan na lang namin siya sa gusto niya. Kapag kumakain, gusto niya, ang pinag- inuman niya ay pag-iinuman rin namin. Hindi naman daw nakakahawa ang diabetes kaya hindi raw siya dapat pandirihan. Para sa ikasasaya niya, iinom na lang din kami sa baso niya. Kung ‘yun naman ang ikapapanatag ng kalooban niya.

Noong ikawalumpu’t walong kaarawan niya, napagdesisyunan ng mag-anak na ganapin ito sa Minalin. Sumang-ayon naman ang lahat dahil naroon talaga ang bahay niya.

Nagkaroon ng salusalo, parang reunion na rin ang dating at kitang-kita sa mukha niya na masaya siya. Bakas sa mukha niya ang saya dahil buo ang pamilya niya kahit pa ilan sa mga ito ay ‘di na niya matandaan ang pangalan. Habang nagkakaroon ng kasiyahan sa bahay, inaalalayan ko pa rin ang bawat kakainin ni Apu dahil baka tumaas bigla o bumaba ang kanyang blood sugar, blood pressure o di kaya ay sumpungin ng hika. Kapag nasa labas kami, hindi mawawala sa bag ko ang pang-test ng sugar; Glibenclamide tablet kung tumaas lalo ang sugar at tsokolate naman kung biglang bumaba. Mayroon din akong baong Neobloc kung sakaling tumaas ang prisyon at Salbutamol ‘pag sinumpong ng hika. Dahil kakainin niya ang gusto niyang kainin, kailangang maging tutok ako sa kanya. Nasa tabi niya lang ako kahit pa ang iba kong mga pinsan ay nagsisiyahan.

Matapos ang kaganapan, para kaming mga bata na nagmamakaawa kay Apu na sumakay na siya sa sasakyan dahil kailangan na naming umuwi. Pero ayaw na niyang umalis.

Gusto niya doon na lang daw siya. Kahit wala daw siyang kasama ay ayos lang. Buong-buo na talaga ang desisyon niya nang mga oras na ‘yon, kaya kinausap na lang namin ang isang kapatid ni mama na kung puwede ay pagbigyan si Apu sa gusto niya at kung puwedeng siya na muna ang mag-alaga. Ang tagal nilang pinag-usapan ‘yon. Kumunot ang noo ng anak niya, nagsalubong ang kilay ng manugang niya at humaba ang nguso ng mga apo niya.

Pumayag lang sila noong sinabing bibigyan sila ng suweldo na paghahati-hatian ng ibang magkakapatid. Wala na kaming nagawa kundi umuwi nang hindi kasama si Apu. Lumipas ang ilang taon, paminsan-minsan ko na lang nakikita si Apu. Ni hindi ko na siya nadadalaw sa Minalin kasi naging abala na ako sa ibang bagay; buhay hayskul-pagaaral at kaibigan. Nabalitaan ko pa na nahulog siya sa kaka-harvest lang na palaisdaan.

Naglalakad daw siya nun pero may dadaan na sasakyan. Dahil masikip ang daan, tumabi daw siya pero hindi napansin na malapit na pala siyang mahulog. Hindi siguro napansin ng nakakotse ang nangyari kaya hindi man lang ito huminto. Basta nagulat na lamang si Tita, nagtataka kung bakit sinisigaw ni Apu ang pangalan ko. Nalungkot ako sa nangyari dahil napilayan si Apu sa kamay pero hindi ko maiwasang hindi mangiti dahil ako pa rin pala ang hiningan niya ng tulong.

Ngayong nasa kolehiyo na ako, nabibisita ko na lang si Apu kapag walang ginagawa at walang pasok. Naaabutan ko siya madalas sa balkonahe ng kanyang bahay na nakaupo sa kanyang tumba-tumba. Nginunguya ang biskwit na galing sa kanyang bulsa. Sumisipol ‘di dahil may iuutos sa akin kundi dahil nagtatawag ng hangin. Mahina na lang ang kan-

83

PAMIYABE BOOK

yang sipol, hindi na rinig sa kabilang ilog. Nakatitig lang siya habang nakasakay pa ako sa bisikleta papalapit sa kanya. Ngingiti lang pagkamano ko. Tinititigan pa rin ako na para bang may gustong sabihin. Hindi na kumakanta, tinatanggihan na rin ang ulam na tuyong isda na may tubig at asin. Isinusuka na rin ang burong isda at burong hipon. Ni hindi ko na siya mapilit kumain kahit konti man lang sa niluto kong bagkat. Sayang lang at hindi ko man lang natutunan ang kapangyarihan niyang manggamot sa sugat ng ibang tao dahil ‘pag nangyari, walang sawa ‘kong guguhitan ng karayom at sinulid ang mga sugat niya na pinalilibutan ng mga itim na langgam dahil sa mabagal na paghilom. Pero ‘di bale, hindi ko naman kinalimutan ang lahat ng itinuro niya sa akin noon kahit pa siya ang nakalimot sa aming dalawa. Hindi na niya maalala ang pangalang isinisigaw niya noong nahulog siya sa putikan. Masakit mang isipin na ang taong nagsabi sa ‘yo na ‘wag siyang kalilimutan ay ang taong nakalimot na sa pangalan mo. ‘Di bale, pangalan lang naman ang nakalimutan niya, pero alam ko na kilala niya pa rin ako dahil nag-iwan kami ng marka sa puso’t isip ng isa’t isa.

84

Artwork by CARLOS DANTING

PAMIYABE BOOK

►

Malapit sa Pampang Banjo Somera

Kumusta kaibigan? Mukhang namamangka ka rin. Yung sa’yo de motor, sa’kin kailangan kaladkarin. Halatang magkaiba tayo, pero wag na natin pang tangkain Na magkarera dahil magkaibang ruta ang nais nating lakbayin.

Wag na sana natin ugaliin yung tubig na malansa’t maalat.

Pareho lang tayong pwedeng magtampisaw at mamingwit sa malawak na dagat.

Sa nalambat na tsinelas ni Pepe, sakin yung kanan, sa’yo yung kaliwa.

Sa isa’t isa dapat dumepende, mahirap humakbang kung wala yung kabila.

Pwede namang mag usap ng maliwanag, di na kailangang magkasiga.

Ikaw muna tapos ako, hindi pwedeng sabay na magsalita.

‘Di rin pwedeng ikumpara sa kwento ng elepante at langgam.

Sa napili nating diskurso, yung debate walang hanggan.

Una yung kulay ko’t pangatlo yung iyo sa bahagharing minamasdan.

Pero sinag ng tatlong bitui’t isang araw, pareho lang tayong hinahagkan.

85

Pero di ako sasabay sa agos mo kasi meron akong sariling sagwan.

Kontrapelo tayo pero parehong nais ay ikakabuti ng iisang lahi at angkan.

Pasyal ka lang kaibigan, usap tayo, sa bahay kong malapit sa pampang.

AKO, AKU, AKS ►

Pero yung tingin mo ba’t ganyan? Dahil ba iba ako sa’yo?

Yung makina mo’t sagwan ko’y magkaibang agos ang binabayo?

Yung nais mong iparating sakin, wala akong planong laitin o takpan.

Banjo Somera

nkktmd NAKAKAINIS! walangespasyongsinayangkayasobrangbilis NAGLALAKIHANG PAGBA BAGO NA sa kontrata sa kalikasa’y pu mu pu nit.

Wala na kong K na muling makita ang gitna ng BU ID. Di na mapulot ang kakainin, kaya kapit sa patalim at sandal sa pader.

Katawa’y ginamit pang SERBISYO para punuan ang BISYO ni SER. Ang dami nila nila nila sa bayan ko, naglipana doon at dito.

Nagsisi na sila noon pang nagsimulang gawing MaGaSpAnG ang dating pino.

Kabi kabilang protesta sa sapot at daan.

May nagmamarunong sa komento sa makabagong paraan.

Meron pang sumisikat at nagkakaPHPera, bakit ganyan sila?

Istorya ng anak nilang tuta gusto atang 1 pelikula. Ayoko ng medalyang maaaring isilid sa loob ng BA_______UL.

86

WALANG H

Gusto ko akin ang lahat ng pataas na daliring asul. Aku ang tahasang nagsimulang mag Akusa ng Akusasyon.

Gusto ko AKS ang makita sa gitna ng atrAKSyon.

Yung pamumuhay na gusto ko, pakiusap, gawing huwaran.

Pag namatay ako, pakilagyan nalang ng karatulang “WAG TULARAN!” Gusto ko kasi AKO, AKU, at AKS lang sa lahat ng sandali.

Bakit di ko matanggap na pareho tayong tao, iba sa iba at parehong nagkamamali.

Walang H ►

Banjo Somera

Sabi ni Nora, wala daw H. Habang sa langit nakatingala.

Pero wala namang imposible kahit sabihing walang himala.

Ang lungkot mo ata kabalen? Kasi yung hiling mo iling lang?

Kasi sinagot ka ng “walang pera,” kahit hangad mo magtanong lang?

Hinaharangan ng maraming pagsubok, kaya hirap makaahon sa lansangan.

Ngunit labing anim at animnapu ang bilis, pag nagrebolusyon mga kapampangan. kaya yung kulo ng dugo mo sa mundo, sa pagpapawis mo ilabas.

Sunugin mo lang yung kilay mo ‘len, at huwag mo ugaliing itaas.

Kung sa pagsusunog ng kilay, pati pisngi’y napaso, huwag ka magrerebede.

Tandaan mong ang Sisig na paborito, naimbento sa aksidente.

Sawa ka na ngang sa isip lang makita ang pangarap, gusto mo rin yung MATA MO.

87

PAMIYABE BOOK

Liparin mo upang makita, kahit ‘di iabot ni Ding ang bato.

Sinabihang puro satsat, walang lipad, mahangin at ugaling loro.

Pero yung hangin natin, mainit. Kayang paliparin yung higanteng lobo.

Wala tayong H. Walang hinanakit sa kalikasan at Maykapal.

Walang habas na hinakot ang tapang habang nakasalang sa may lahar.

Galit ng mundo, delubyo’t pang-aapi, padugas tayong sinubukan.

Pero di tayo sumuko’t nagpaapi. Tayo ang matikas nilang Sinukuan.

Ako’y naiinsulto sa tawag dugong-aso.

Ulo ko’y umiinit parang Arrozcaldo.

Buhay kasi sa atin ang espirito ng Pasko pero ayaw sa pekeng Aguinaldo.

Talentado, palaban at tunay. Makata, hukom, presidente’t aktres.

Tumulong gawing Senyor mga obra ni JR at buong loob na binihisan si Andres.

Isa sa nagpalaya sa kapwa Pilipino na higit 300- taong bihag.

Wala mang ikawalong letra sa alpabeto, isa naman sa walong sinag.

Kaya’t bumangon, itaas ang noo, pagkatapos nang pagsubok, may saya.

Kung yung galit nga ng kalikasan sinermunan lang natin eh, yung mapagbirong kapalaran pa kaya.

Ang pagiging makatao, matatag at marangal, nananalaytay sa dugo natin.

Sinadya talagang guluhin ang buay, para Hayusin natin.

Artwork by JOHN MICHAEL MANALASTAS

88

PAMIYABE BOOK

►

A Conversation with a Stiff Old Man Jeremiah Lagman

I must say, my good man, that the clime is quite chilly this afternoon. It seems as though it matches your stone cold face and your petrified stance. I never thought that I would acquaint myself with an old, stiff-faced man such as you. It makes me reminisce of the time we met.

I remember that. The windy daybreak, the ghostly atmosphere as if nothing pervaded the astonished crowd who kept silent in the midst of street brawl, and you who looked beyond the commotion into the shimmering rays of the sun stabbing anything that it meets. You, who were also impaled by those rays, stood the stillest. And I, who was to be another victim, compelled by the ongoing commotion, passed by your figure and heard your peculiar murmur.

“Odd, quite odd,” you said. “What is?” I replied.

“It looks like the rising sun smiles at the muscle headed blokes.”

Anyone that might have thought that heard you might have been piqued by that odd description, as if to scorn a unique mind. Luckily, I was there. Never in my life could have composed something like that, especially from the top of my head. What I could say is how interesting yet unusual a quote that was coming from someone as unmoving as you.

Truthfully, you looked like an eloquent statue brought to life by the breath of dawn.

Nevertheless, it was a defining moment of my life. Should I listen further or be another passerby ignorant of an intellectual giant such as you? I was the former. I thank myself for that every day. Had I not befriended you, I would be an aimless soul with nothing to live for.

You see I never actually had the chance to tell you this, and I blame myself whenever I fail to bring it to conversation. Those moments before I met you were morose but I actually thank my light-headed state for allowing me to chat with you. I was told off by my professors of my so-called stupidity. “I was unteachable,” they said. After that, I downed a bottle of cheap ale as a symbol of mockery to those self-proclaimed masters. You know very well that I dropped out from the college of literature a few days consequent to that.

I must regret to say that I have little memory of what we have discussed that sunrise.

The light of that shining orb and how it touches almost anything as well as the simpletons cracking jaws like testosterone-filled pigs, something like that. Forgive me. I do not remember the minutiae.

How we kept in touch I do not know. After all I was sober only after I fell asleep on a pigsty. In all irony, I seemed to have recalled my time with you during my drowsy stint. I felt compelled to the idea that we would meet in a few days’ time. Apparently, I was right.

It was the night I left the university. It was roughly a week after we met. You were wearing a black turtleneck along with your usual stony façade. You greeted me with a somber yet hospitable hello as I made eye contact with you. The streets seemed to be

89

Artwork by BERNARD TIMOTHY DOMINGO

90

A CONVERSATION WITH A STIFF OLD MAN

darker than the shadows themselves for only a single street lamp shone a speck of light on the ground. It was a miracle that I realized it was you through that outfit.

“I doubt it,” you whispered.

“That we were fated to meet in odd conditions,” I tried to answer like a wannabe wordsmith.

“No, no. People often say that darkness is the evilest color in the world. But I ask them; do you hide from evil in the light? Under the golden rays, you are exposed to the entire world, with no exception from evil. You can hide from killers in the dark. You cannot hide from them in broad daylight.”

“Isn’t that physical? What about the forces of light and forces of dark? Aren’t they supposed to act like the symbol of good and evil and not the abundance and absence of light?”

“Good God! It looks like there resides a marvelous poet in you, lad!” “I’m not so sure.

I dropped out of college today.”

“Listen here, my good fellow. Those years of studying for a piece of paper with some accredited university’s signet on it only lands you a safe job. That is that. You will go nowhere. Now, if you want to try something quite daring, I urge you to go and create a masterpiece of your sort for the people to adore and for you to be written on the annals of history.”

“You’re saying that everyone should drop school?”

“No, absolutely not! School is still important. Learning per se still has its beauty.

The major flaw in the system would be the loss of recognition in the absolute aptitude of a person. Someone with a passing grade would still receive a diploma. A valedictorian would also receive a diploma. What I wish to point out is that despite the recognitions of outstanding students, we still cannot measure how much one learns in numbers.”

“I guess you’re right. A grade still depends. What about the light and dark thing? I feel empty ending on a cliffhanger.”

“Ah yes,” you paused for a bit. “Where is fire most useful?” you asked as turned your back and vanished into the night.

I stared blankly into the solemn night staring blankly into a street lamp a few meters away from me. I must say that I was overwhelmed. I was more interested in you then. I wanted to speak with you again for the sake of further enlightenment.

It was a month before I received word of you. I had just woken up and felt the morning air brush against my skin. I had the best sleep and a hearty breakfast to go along with such positivity. And as I opened the door to the world, an enormous, worn-out leather book with a piece of paper attached hailed me on the mat. “To Alfred,” it said. It was my name.

The book seemed to be a journal of sorts. I was afraid of its fragility up to great extent that it caused me to set it aside. I did open the first page and a neat letter with elegant handwriting showed itself.

PAMIYABE BOOK

colleges in the city just to find the name of a young man who dropped out college on the same date we met that night. You never told me that you were a literature student. I was once a writer myself. But, my hands grew old and tired. You might find it unusual that I appear to be very fond of you even if we have only seen each other for a few times, twice if I am not mistaken. I have no children. I have no wife. And, no one would listen to me when I speak.

You can see that I appear to be morose. You are not wrong. It has been a challenge, these senior years. But, I fear that I must let go of my material things as they might bring more heartache. I behold you this, a compendium of my literary works. Since you were a student of the written arts, I thought this might interest you.

Sincerely Yours, Franklin Ford, PhD P.S. Turn the page. I have a request.

Behind the letter was an address followed by a series of consecutive dates. I was interested, of course, and anxious at the same time for that day was the last day stated.

I am not that comfortable with this part of the story. For the most part you would not like me to describe your own funeral. But I assume, from your letter, that you knew it was supposed to be miserable. I must confess that, aside from me, one other person attended the service. His face was old and pale. He said that he was an old friend.

“He was found hanging by his neck with small cuts throughout his body,” the old man solemnly explained. “Did you know him?”

“I’m not so sure,” I answered. “I only met him twice.” “And he spoke like a philosopher.”

“I guess.”

“That Frank,” he chuckled.

The rest of the burial was silent with only the reverend preaching of the beauty of heaven. It ended hastily. I can still remember what it felt like. The atmosphere feels similar to that of ten years ago and the marble tombstone perfectly alludes to your stiff person.

How odd is it that the blow of the wind and the rigidity of the gravestone would remind us of something that has happened years past. And now, here we are, standing where we buried you a decade before. A lot has happened since then.

Your friend and I have kept in touch. He had many stories about you, your aptitude for knowledge, and your countless laurels. I, on the other hand, have published my seventh novel. It is about an all-knowing individual who befriends a fool. And, concerning your only gift to me, I am nigh halfway through that lexicon of a book.

Well, the sun is falling and the afternoon is almost over. What a trip down our brief memories of one another. Until our next meeting, Doctor Ford. Farewell.

Dearest Alfred, I hope this is the person I was looking for. It was quite taxing. I had to go through all

91

92

MAMA IS ASLEEP

Mama is Asleep ►

Jeremiah Lagman

I feel cold. I hear weird noises outside my bedroom. I don’t care. I’m not afraid. I know mama will come and tuck me to sleep. She will kiss me on the forehead after she finishes story time. She will bring out a nightlight with the shape of an angel. “He will protect you,” she says in the sweetest voice. Then, she will close the door as I close my eyes unafraid of the monsters in my closet or under my bed. Mama is sweet.

Daddy isn’t like that. I don’t see him very much. He usually dozes off on the living room sofa after I go to bed. Mama says so. I also see it before I go to school. He doesn’t wake up early unlike mama, who cooks me breakfast and prepares my lunch when I go and learn so many new things. She also puts a cute sticky note that says, “Mommy loves you.” She also adds a small, red heart after the note.

Mama said that daddy isn’t like himself lately. I noticed it too. He doesn’t go home early anymore. I think he keeps working too much. That’s why he is so tired he can’t walk up the stairs anymore to sleep beside mama. I feel bad for mama. She deserves more love from daddy.

One night, mama didn’t tuck me to sleep. I couldn’t close my eyes. If I did, I would see scary monsters. I needed her. I needed mama. It was almost midnight. I went downstairs to get some warm milk. Maybe it would make me eyes heavy. I stared at the dark living room and noticed that there was no one on the sofa. Maybe daddy wasn’t home yet.

I went back up and heard faint crying. It was a girl. It was mama.

“Shh, shh,” I heard daddy trying to comfort mama. “You wouldn’t want her to hear you.”

I didn’t sleep very well that night. I don’t know why mama was crying. Maybe she was happy that daddy finally went upstairs. Maybe I did something bad. I don’t know if I did. Mama usually tells me that I did something bad. I wanted to ask why she was crying but I was too shy to knock on their door.

The next morning, I didn’t see mama. I saw daddy making breakfast. His eyes looked very dark. She must have been making mama feel better all night. “Mama is asleep,” daddy said. “She is very tired from caring for her little princess. From now on, I will make sure to take good care of you.” He gave me a paper bag with a sticky note saying, “Mommy and daddy love you.”

He kissed me on the cheek and said goodbye before leaving for school. I was worried about mama but I felt a little better when daddy started paying attention to me.

When I got home, I still couldn’t see mama. Daddy said that she is sick and that I shouldn’t go near her because I might catch her disease. I got more worried about mama, and I felt scared because it might have been my fault. She took care of me so much that she fell sick.

“Will mama be okay?” I asked daddy.

“She will,” he replied. “She is just sleeping.”

93

PAMIYABE BOOK

Daddy did the same thing mama usually did. He tucked me in, told me a bedtime story, kissed my forehead, and left my angel nightlight open. I felt loved by daddy again. I hope he will still continue do this after mama gets better.

It was a Sunday the next day. Mama was still sick so daddy and I went to church to pray for her. I remember the priest telling the people there are no bad parents. He said the love that lasts forever is the love of a parent to their child. I felt guilty. I judged daddy.

I thought he was bad. Now, I realized he is trying to be a better parent for me. After the mass, we lit two candles for mommy, one from me and one from daddy.

When we got home, daddy went straight upstairs to check on mama. He told me to stay put. As he came back, he told me that mama was asleep. He also said that she might be suffering for a more serious sickness. I felt bad for her. Later that night, my daddy helped me sleep again, but this time he added a gentle hug that lasted for almost a minute. I will remember that for the rest of my life.

I woke up to heavy morning rain. Classes were cancelled. Daddy met me downstairs with a hot breakfast. He sat beside me at the dinner table and put his arm around me in a very sad way.

“Mommy,” he spoke softly. “I had to put her in the hospital last night. Her sickness was worse than I thought.”

I started to cry. Daddy held me closer and told me that everything will be all right.

We spent the day playing board games. I think he kept letting me win to make me feel better. But, I was still worried about mama the whole day. I was scared that she would be gone forever. I told this to daddy and he gave me a serious face. He said that he would never let that happen. He said that three of us would be together again.

Daddy slept beside me that night. I have never felt so comfortable with daddy. He is a good person. He cares a lot about mama. I felt sorry that I thought he was not a good person. I closed my eyes with a smile on my face knowing daddy will look after me while I sleep.

There were classes the day after the heavy rain. My classmate told me that his grandpa also fell asleep for a very long time. He called it a coma. He said that they didn’t know when he would wake up. Maybe the same thing happened to mama. She might be asleep for days, weeks, or worse, years. I told my daddy about this and he told me not to worry about it. Mama will wake up soon.

Daddy told me an amazing bedtime story that day. It was about a loving woman who fell into a deep sleep. She was beloved by so much people. When they heard news of her sickness, all the bravest boys and girls tried different things to try to wake her up. Some sang while some put flowers beside her bed. Some asked the help of the most famous healers of land. They all failed. Until, one girl walked up to the sleeping woman and gave her a light kiss on the forehead. She woke up and the little girl was beloved by the kingdom.

Daddy cried while he was telling the story. I think it reminded him of mama. I think daddy misses her. I gave my biggest squeeze and he cried more. We fell asleep hugging each other.

I went to school happier the next day. I told everyone how much of a good person daddy is. Everyone looked so jealous. They said their dads always work and they do not

94

PAMIYABE BOOK

MAMA IS ASLEEP

have enough time for them. I felt special. I felt lucky.

I was waiting for daddy to fetch me after school. I was waiting by the school gate until I saw my auntie. I always thought of her as my second mommy. She is mama’s sister, after all.

“Come with me now,” she said softly. “But daddy‘s picking me up,” I replied.

“Don’t worry, he knows.”

I can’t say no. I trust her. She is family. I went home with her. On the way, I saw a line of police cars leaving our neighbourhood. Auntie told me to look away. She said it was something for older people to see. We stopped a block from home. Auntie told me to stay on the car and lock the door while she checks the house. I could see it. I noticed some yellow lines around the house. I wonder what happened. After a few minutes, she returned with a bag filled with my things.

“We’re going away for a while,” auntie told me. I asked why. “Your daddy is— sleeping,” she answered.

“Him too? What about mama?”

“Don’t worry, sweetheart, they’ll wake up someday.” “Can’t I see them?”

She was quiet for a few seconds before she drove away from home without answering my question. I started to feel sad. They might be in a coma. They might not wake up anymore. Auntie told me that everything will be okay and that I will understand when I grow up. She also said that I would be living with her from now on. She will treat me like her own daughter. That only made me miss mama and daddy more.

The trip was long. I was tired. I fell asleep in auntie’s car. But, before I closed my eyes, I suddenly remembered the last story daddy told me, the story about the sleeping woman.

I wish I could try to kiss mama and daddy on their foreheads. Maybe that would wake them up.

95

Artwork by JOHN MICHAEL MANALASTAS

96

2056

2056 ►

Keanu Harold Reyes

MADALING araw na. Si Hubert ay nakasilong sa kanyang payong habang nililinis ng buhos ng ulan ang kumikitid na kalsada ng MegaCity Hi-way. Suot ang hoodie-jacket, kupas na pantalong maong, at tsinelas na beachwalk. Agad siyang sumakay sa isang bus na pauwing Hagonoy..

Nagbabanta nang mawala ang ulirat niya, pero bago pa mangyari iyon ay matagaltagal pang napako ang tingin niya sa isang aleng nagpapasuso ng sanggol. Nakaupo sa hanay ng mga upuang kumporme sa pangangailangan ay maaaring maging matigas, malamig, makitid, ngunit mapagtitiyagaang higaan.

Mag-uumaga na pero marami at tuloy-tuloy pa rin ang dating ng mga pasahero.

Hindi na natutulog ang Maynila. 24/7 na ang operasyon hindi lamang ng ospital at BPO industries, pati na rin ang mga government office, malls, karinderya, at ilan pang negosyo, pampubliko man o pribado. Ano mang oras, walang pahinga ang Kamaynilaan.

Hindi kasi pinayagan ng kongreso ang bayan ng Doña Remedios Trinidad sa Bulacan ang i-develop at ideklarang bagong NCR, o kaya ay ang Cebu o Davao. Nanatili ang Manila Empire.

Ipinagpalagayna ang 24/7 service ng mga opisina ang isa sa mga paraan para hindi magtila isang baradong kanal ang EDSA. Pinalitan din ang pangalan nito na“MegaCity Hi-Way,”isa sa paghahanda noon para sa gaganaping Olympics sa Pilipinas, na hindi natuloy dahil sa mga exposé ng korapsyon at sabwatan sa loob ng gobyerno.

BABAENG mataba. Nakapusod pero magulo pa rin ang kulot na buhok. Dumidikit ang mga hibla nito na nanlalagkit na leeg. Irita sa pagtulog sa mga upuan ng terminal.

Nakapikit at madiing kinakamot ang dibdib, halos mahubaran na. Samantala, may umupo na sa tabi ni Hubert kung kaya nawala na sa babaeng iyon ang kanyang atensyon.

Nag-umpisa na ring kumambyo ang driver. Nagd-im na ang headlight. Bumusina.

Umusad. Nahawi ang ilang nakatayong pasahero. Iniluwa na ng terminal ang bus na sinasakyan ni Hubert. Patuloy pa rin ang pagbagsak ng ulan na minamasdan niya lang.

May ilang minuto pa, talukap na ng mata niya ang bumagsak. Nakatulog siya sa buong biyahe tulad ng karamihan. Kinailangan pa siyang gisingin ng driver dahil nasa terminal na sa Hagonoy ang sinsakyang bus.

Nakauwi na siya ng bahay. Tatlo ang padlock nitong pinto niyang tumagilid na.

Pagbukas niya ay nagpulasan ang ilang daga at ipis.Magulo ang bahay. Umaamoy ang panis na pagkain niyang iniwan tatlong araw na ang nakakaraan. Tuloy pa rin ang ilaw ng electric candle ng poon ng Kristo Rey na orihinal na pag-aari ng lola niya. Remote control, lababo, banyo, at sofa lang ang wala pang makapal na alikabok sa loob ng bahay.

Ang mesang kainan ay puno ng mga dyaryo, libro ng nobela, magazines, manual ng mga sasakyan, at ilang coffee-table book na give- aways mula sa bangkong pinapasukan ng nanay niya noon. Damit, brief, pantalon, tuwalya-- malilinis man o marurumi na at ilan pang libro ang umookupa ng kanyang kama. Sa sofa na siya natutulog. Nakatayo

97

PAMIYABE BOOK

sa kusina o sa harap ng TV na rin siya kumakain kadalasan. Kung minsan ay hindi na siya nagsasalin ng mga niluluto o nabibili niyang pagkain, sa kaldero o kawali na niya ito inuubos. Tatlong taon na ng sabay na mamatay ang mga magulang niya at wala pa sa sampung beses siya nagkapaglinis ng bahay. Bukod sa katawan niya, ang family picture nila noong 15 yo pa lang siya ang kanyang lagging nililinis, pinupunasan at hindi pinapayagang tambayan ng mga alikabok at mga gagambang nais maghabi ng kanilang bahay.

MASAYA silang tatlo noon. Busog mula sa masarap na hapunan sa Ayala.Nakasakay na sila sa bus. Nagkukumustahan. Umuulan din. Kasulukuyang binabayo ng bagyong Ikel ang gitnang Luzon.Sa kalagitnaan ng kanilang biyahe sa isang exit point ng flyover ng MegaCity Hi-Way ay biglang ihinampas ng inertia ang ulo ng kanyang nanay sa bintana ng bus. Sa pagbaling ng malaking sasakyan pakabila ay tumalsik naman ang mga dugo kay Hubert na napapagitnaan ng kanyang magulang. Sa oras na iyo'y binawian na agad ng buhay ang kanyang nanay. Walang naging eksaheradang reaksyon si Hubert. Blangko ang kanyang isipan. Hindi naiintindihan ang mga nangyayari. Nalaglag naman sa upuan ang tatay niya ngunit nagmadaling tumayo. Hinagkan si Hubert at ang asawang hindi niya alam na wala na pa lang buhay. Ilang beses pang iwinasiwas ng madulas na kalsada ang bus na wala ng kontrol sa kanyang sarili, tila binatang lasing na lasing sa kalsada, gumegewang, walang pakialam sa paligid. Nakapikit na ang mga mata ni Hubert. Hindi niya na alam ang nangyayari. Sa bawat baling ng bus pakanan at pakaliwa ay nababawasan ang lakas ng sabay-sabay na sigaw ng takot at kaba na walang kasiguraduhan kung ano ang manyayari sa susunod. Hanggang sa naipon ang mga sigaw, hiyaw, at palahaw na ito.

Isang malakas na pagbagsak ang narinig at nasaksihan ng maraming motorista, streetfood vendor, mga usisera, pasaheros, nakikinig sa radyo, at nanunuod ng TV. Nasa kanilang bahay na nila siya sa Bulacan nang magising si Hubert, dalawang lingo matapos ang trahedya. Isang gabi pa ang lilipas bago niya naipilit na bumangon at hanapin ang kanyang magulang dahil sa pagtatakang mga tiyuhin-tiyahin at mga pinsan niya lamang ang nakikita niya simula ng magising. Paglabas niya ay wala pang tao. Tahimik. Naglakad pa siya hanggang makarating sa sala ng kanilang bungalow.

Wala namang nagbago rito maliban lamang sa nakababang wedding picture ng kaniyang magulang. May dalawang kandilang lusaw na at mga putting bulaklak na tuyo na.

HABANG nangyayari ang lahat ng ito kay Hubert, ang kanyang Boss Lando naman ay nakikipag-inuman na. Nakikipaghugas-bangka. Ito ay ang tawag nila sa kanilang bayan kapag nag-iinuman o nagsasalo-salo, isang araw matapos ang okasyon. Huhugasan na ang bangka kaya kailangan ng maubos ang mga handa. Sa madaling salita, pag-uubos ng mga tira ang hugas- bangka na may kasamang serbesa o alak.

May bumibilog itong tiyan. Kalbo ngunit hindi makinis at nangingintab. Aakalain mong mataba pero tiyan lang naman ang malaki—payat ang mga braso at binti. Kita rin ang collar bone. Masayahin kahit na byudo na ng limang taon. May apat na anak at nakapagtapos na ang dalawa, dalawang teacher, tulad ng kanilang nanay. May-ari siya ng isang sikat na talyer at doon, at si Hubert ang kanyang helper. Matagal na niya na ito, magkapitbahay lamang naman kasi sila. At noong nawala ang mga magulang nito, labis siyang naawa para sa binata. Siya, bilang byudo, nahirapang mawalan ng asawa, pero may

98

2056

mga anak pa siya na puwedeng maging source of happiness niya, masigla rin ang negosyo niya kaya may libangan pa rin siya. Pero itong si Hubert, magulang lamang ang mayroon siya, nawala pa, at hindi biro lamang ang pagkawala.

Nararamdaman kasi ni Boss Lando ang ikalawa niyang anak na teacher kay Hubert.

Gusto niyang maging engineer ito pero mapilit at may sapat na lakas ng loob kaya gumawa ng paraan para masunod ang gusto. Ngayon, hinahayaan na lamang niya ang dalawa pang anak na mamili ng kanilang sariling pangarap. Suporta at gabay na ang kanyang ibinibigay sa mga ito. Kaya ngayon, nais niyang iparamdam kay Hubert ang kalinga at suporta ng isang magulang, na tulad niya’y nawalan din.

Sa inuman ay nagdadatingan ang mga apô ng kanyang mga kabarkada. May isa sa mga iyon ang nautusan niya na bumili ng mani, yung nagkakahalaga lamang ng bente pesos ang ilang piraso. Nagpabili si Boss Lando ng sampu noon.Agad sumunod ang bata matapos niyang iabot ang dalawandaang piso. Pagbalik nito, walo lamang ang ibinigay sa kanya, wala ring sukli. Nang tanungin niya, sa kanya na lamang daw ang isa. Wala ng nagawa si Boss Lando. Bumulong na lamang siya sa sarili nang: “Para pa lang si Alvarez ‘tong batang ‘to eh. Corrupt!”

APATNAPUNG taon na ang lumipas mula noong naupo ang itinuturing ngayon ng mga kabataan bilang pinakamagaling na president sunod kay Marcos, si Duterte. Lima na ang mga lumipas na presidente. May kauna-unahan na ring presidenteng naimpeach dahil sa naniniwala sa bulong ng duwende. May nagbago ba sa Pilipinas? Oo.Marami.

Hindi matatawaran, pero hindi ibig-sabihin nagamot na ang kanser at pagka-ulyanin.

Nakilala si Duterte sa buong mundo dahil sa pagdedeklara niya ng giyera kontra droga na kumitil sa buhay ng higit pa sa apatnapung libong katao, kung sibilyan o talagang may kinalaman sa ipinagbabawal na gamot, walang tiyak na bilang hanggang ngayon dito ang gobyerno. Tulad din ng dati, kaunti lamang ang nakinabang sa imbestigasyon ng Commission on Human Rights sa bansa. Kumaunti umano ang crime rate, pero dumami naman ang naulila. Naisaayos ang MRT, PNR, at LRT sa loob lamang ng limang taon. Nalinis ang mga kalsada, abenida eskinita, kanto sa Kamaynilaan. Naipatupad ang mga executive orders na sesentro sa paggamot sa naghihingalong traffic system sa bansa. Nagkaroon at naipatupad ang maayos ang paghihiwalay ng mga daan ng mga pampubliko at pribado. At bago pa matapos ang kanyang termino, napagpasyahang sa Pilipinas ganapin ang 2032 Summer Olympics at naipasa na agad- agad ang batas sa pagpapagawa ng MegaCity Hi-Way, ang paglalagay ng bagong kalsada sa itaas ng mga kalsada, ang mga flyover. Hanggang sa naupo sa pagkasenador ang ngayo’y si Pangulong Alvarez. Sa dalawang terminong pagkakaupo sa senado, aktibo niyang isinulong na magkaroon ng toll fee ang bawat exit point ng MegaCity Hi-Way. Ang katwiran niya: “Buwisan ang mga ito upang maibsan ang daloy ng trapiko na nitong nakaraang dekada ay parang epidemyang muling lumalaganap sa Kamaynilaan. Ilang taon pa ay lalabas na ang exposé na nagdadawit kay Alvarez sa korapsyon at sabwatang nagpatigil ng Olympics sa Pinas.

Mukhang nakaligtaan ng mga sumunod na administrasyon na ang kanser ng lipunan ay maaaring bumalik. Kumbaga, ang mga kautusang nabanggit ay maihahalintulad bilang medikasyon lamang ng mga sintomas. Hindi pa nilulutas ang tunay na problema:

99

PAMIYABE BOOK

ang pagiging makalimutin at sawain ng mga Pilipino.

Kaya nga muling nagkatraffic sa Kamaynilaan, bumalik ang komunidad ng informal settlers, nagkapuwang uli ang magnanakaw sa gobyerno, may mga nagpoprotesta pa rin para sa mas mataas na sahod ngunit mas mababang presyo ng bilihin, muling binebenta ng mga magsasaka ang kanilang lupa, lumalaki na naman ang pagitan sa mahihirap at mayaman, lagi na lamang naririnig ang Pilipinas sa international news sa tuwing tinatamaan tayo ng kalamidad dahil marami ang death toll.

Pero si Boss Lando ay naghuhugas-bangka at hindi iniinda ang problema ng bansa.

Pinoproblema ang kapitbahay na si Hubert na ang pinoproblema ay ang bigat ng mundo.

Naitanong niya minsan dito kung bakit hindi na ituloy ang pagiging engineer. Isinagot nitong ayaw niya ng mag-aral at kung maisipan niya man, ayaw niya na ng dating kurso, gusto niya ng maging manunulat. Sa lahat ng mga nabasa na niyang, gusto niya na ring magkuwento. Ikukuwento niya ang kanyang buhay, ang kaniyang pakikibaka.

Naging malapit na sa kanya si Hubert at ayaw niyang muli itong mawalan. Siya na ang pinagkukuwenuhan ng mga pangarap. Siya na ang sandigan nitong binata.

Nagkaroon siya ng anak at nagkaroon naman ng magulang si Hubert. Minahal nila ang isa’t isa maski hindi nila tukoy ang katotohanang ito.

PINATAY ni Hubert ang TV. Napag-isip sa tindi ng problema ngayon ng bansa sa trapiko, dahil sa dami ng tao at dami ng sasakyan, may energy drink ad pa rin si Bimby. Tumayo siya at pinunasan ang family picture nila. Lumabas siya ng bahay upang magpahangin sana. Pero may gumapang na namang daga sa paanan niya. Naamoy rin ang panis na pagkaing naiwan noong isang araw pa. Bumalik siya at naisip na maglilinis siya ng bahay ngayon.

“Pare, wala ng yelo. Pabili na tayo.” Sabi ni Boss Lando sa kanyang mga kainuman.

Sa kasamaang palad, wala ng ibang nakitang mauutusan kundi ang batang corrupt na ikinumpara niya kay Pangulong Alvarez.

100

PAMIYABE BOOK

Si Tonyong ng Bato Balani ►

Keanu Harold Reyes

MAUSOK na naman. Maputi.Wala namang bago. Kaliwa’t kanan ay may bumubuga, may tumatawa, may ginagawa. Mamaya pa ang oras para sa pagtulala.

Ngayon ay kasiyahan muna. Matira ang matibay, walang aayaw, bawal ang may mahinang katawan.

Natahimik na ang Sityo Bato Balani simula nang gabi bago ang birthday ko noong 2001. Malaki na ang pinagbago nito ngayon. Malinis at magagalang na ang mga kabataan. Wala na ang mga tambay. Yung mga katropa namin noon, kung hindi mga OFW na ngayon ay mga patay na raw.

Habang naglalakad, pinagtatanong ko pa ang dalawa kong kaibigan, sina Orly at Kokoy sa mga nakakasalubong. Wala naman daw nakakapansin dahil hindi na naman sila pinapansin ngayon. Nasaktan ako sa mga sinabi ng mga matatandang ito tungkol sa pakikitungo nila sa dalawa kong mapagkakatiwalaang kaibigan. Sana ay ganito rin ang sinabi nila noong 2001 nang hinanap kami ng mga pulis.

Papalubog na ang araw. Naabutan kong may sulat na naka-ipit sa bintana ng bahay pag-uwi ko. “Mligo k Tonyong!!! Hindut ka, mgpprty tau m2ya!!! Pbnguhn u rn 2ng bhay ng inang u amuy kulub n!!!” Nangiti lang ako. Mabuti naman at may isa na sa kanila ang kahit papaano marunong magsulat. Minasdan ko ang bahay at pinakiramdaman. Amoy kulob nga na parang amoy amag pa. Lilinisin ko sana kaya lang ay baka maubos ang lakas ko para sa party mamaya. Inisip ko pa kung anong klaseng party ang magaganap mamaya. Kunwari na lang ay halloween ang tema.

Alas otso medya pa lang ay dumating na sila Orly at Kokoy. Susunod na lang daw ang mga babae. ‘Yung mga lalaki, pamilyar sa akin lahat, paano ba naman, mukhang mga pugante, kay papangit lang. Kung hindi kalbo ay puwede nang ipangbigti ang mga bangs o balbas. Kung hindi rin humpak na ang mga pisngi, buto’t balat na lang talaga.

Parang nag-amoy sementeryo tuloy sa loob ng bahay. Bahala na, eka ko sa sarili ko at naupo na lang sa monobloc na siya ring pahingahan ni Inang noong araw. Hindi na ako umaasang totoong mga babae nga ang darating mamaya, kung may darating pa nga.

TATLONG oras nang umuusok sa loob ng bahay. May nakatabi na rin ako sa aking tronong monobloc. Isang seksing dalaga, kolehiyala raw siya, pero noong tinanong ko kung saan siya nag-aaral kasi ay ipapakilala ko sa mga kaibigan kong titser, ‘wag na raw namin ‘yun pag- usapan. Ang pinunta niya raw dito’y kaligayahan at aliw; e wala naman talaga akong kilalang titser. Hindi naman ako binigo ng dalawa kong kaibigan.

Totoong babae nga ang at espesyal pa raw ‘tong inihain nila sa akin. Kaya pala mukhang itlog na maalat at amoy balut.

Di nagtagal ay napansin ko sina Orly at Kaloy na masasaya na ngang nagpa-party sa kusina. Ginawang kama ang mesa at ang kusina ay isang studio. Panay ang kuha ng picture at video ng mga bading sa mga babaeng pinagsasalit-salitan na nina Orly at Kokoy. Ang iba pang lalaki ay nagpapalakihan na rin ng kanilang mga titi para

101Artwork by

MICO GUECO

102

SI TONYONG NG BATO BALANI

malaman kung sino ang mauuna. Ang may pinakamaliit, siyang huli. Isang oras pa ay parang bangkay na lang ang mga kawawang dalaga. Akala mo namang mga doktor ‘tong mga hayok na kupal. Panay ang mouth to mouth at pagsi- CPR sa kanila. Wala na akong nagawa.

Kaya ko silang palayasin na sa bahay. Naisip kong katarantaduhan na ang ginagawa nila sa bahay na tangi ko na lamang yaman. Pero nasa alapaap na rin ako. Ilang gramo na ng shabu ang natira ko. Hindi ko na alam kung ano ang ginagawa ko. Ang bilin ko lang sa kolehiyala ay sa akin lang siya. Mukhang pumayag naman lalo na ng sinabi kong may HIV na ‘yung dalawa kong tropa. Maalaga naman siya, panay patikim sa akin ng kikyam na luto, at kikyam na hilaw.

May napansin ako sa may lababo. Isang ginang. Nakaduster na pula, may disenyong malaking bulaklak na gumagapang sa kabuuan ng damit. Naghuhugas siya ng mga nagamit naming kainan. Tapos ay napansin ko namang nagwawalis na. Sa alon ng mga taong dumedemonyo sa aking bahay, may isang matanda pa lang inimbitahan itong sila Kokoy para agapan ang mga kalat sa bahay.

Panay pausok ang mga hinayupak. Ayaw ko noon. Gusto ko yung mano-mano.

‘Yun bang ang ilong ko ang magsisilbing tulay patungong kalangitan. Para akong sinasapian kapag nakakasinghot ng shabu, tapos ay sasabayan pa ng palakpakan ng mga ugok, lalo tuloy akong nag-e-enjoy. Sila na ang naghahain sa akin. Sa pinggan o platito pa nakalagay, yuyuko na lang ako para singhutin. Para akong hari at silang lahat ang alipin ko sa gabing ito.

Ganito ang ayos ng loob ng bahay, limang oras na tirahan ng droga at kapwa.

Walang humpay ang malakas na tugtugan ng isang tomboy na mukhang cross breed ni Dinky Soliman at Leila De Lima. Hindi naman nakabibingi pero hindi rin naman parang nanghehele. Ganunpaman, hindi namin napansin kaagad ang wang-wang ng mga pulis. Yawa, may raid, kami ang target!

Hindi ko pa naitatanong ang pangalan ng kolehiyalang puta, pinupunasan niya pa ang iniwan niyang mantsa sa paanan ko ay kailangan ng pumulas sa kinalalagyan.

Ang kaninang kulob na kulob na bahay ay bukas na bukas na. Ang kaninang maraming partymates ay ako na lang. Narinig kong tinatawag ako ng mga parak kaya sige lang ako ng sige sa pagtakbo. Paglingon ko, naiwan sa bahay ang babaeng nakaduster.

Nakikisigaw. Pinapahinto ako. “Tonyong, mahal ko! Sumuko ka na!”

Sa loob ng presinto ay may katabi akong nakaduster, pula ang kulay at may disenyong bulaklak. Siguro ay tapos nang magpablotter at may hinihintay lang kaya hindi pa umaalis. Ewan ko. Baka rin naman asawa siya ng isa sa mga pulis at ngayo’y nagtatanong kung may nakotongan na. Pero teka lang. Nakapulang duster na may disenyong bulaklak din ang naghuhugas at nagwawalis kanina sa aming bahay bago kami na-raid. Pati ang babaeng nagsisigaw noong tumatakas na ako ay ganoon din ang eksaktong suot. Nahuli rin kaya siya? Bakit nakatitig lang sa akin?

Yawa! High nga ako. Si Inang ba ‘to. Nanunumbat siya. Hindi ko alam ang isasagot.

SI Inang ay namatay nang dahil sa akin. Minsan sa loob ng kulungan, minura ko siya. Hindi lang isang beses kundi maraming beses at lahat ng iyon ay pasigaw. Galit na galit na ako noon sa mundo at hindi ko gusto ang lasa ng pagkain sa loob ng kulungan.

103

PAMIYABE BOOK

Yung kanin kasi ay parang pandikit o styropore. Ayaw kong nakikita siya. Pakiramdam ko ay wala akong silbi. Walang epekto ang masasarap niyang luto. Pinipilit niya ako sa bagay na hindi ko kaya noong mga panahong iyon—ang magbagong buhay, tanggapin na may pagkakamali ako. Ako ang nagpundar ng bahay namin dahil sa pagiging pusher ng shabu, o ng bato, at iyon ang sumbat ko sa kanya palagi.

Sina Orly at Kokoy ang mga mata ko sa labas. Hindi sila hinuhuli dahil hindi ko naman sila ikinanta at mga bago pa lang sila noong nadale kami ng buy-bust operation.

Silang dalawa ang nakinabang sa ibinaòn kong pera sa ilalim ng aming bahay.

Hinahatian nila si Inang noon pero hindi niya tinatanggap. Matapos ang insidente ng murahan sa loob ng kulungan, ibinalita ng dalawa sa akin na parang nabaliw na si Inang. Laging hawak ang retrato ko noong bata, dahil wala naman akong ibang retrato.

Nagsasalita mag-isa. Kinakanlong ang picture frame at kunwari ay pinapatulog ako na parang sanggol. Kapag naglalaba ito ay idinadamay pa rin ang mga damit ko kahit na wala namang nagsusuot. Sa sobrang konsensya ay hindi ko rin siya natiis at gumawa ako ng sulat para sa kanya, mahabang sulat. Noong pinakiabot ko ito sa dalawa ay agad silang nagbalik kinahapunan. Patay na si Inang. Nabubulok na ang katawan sa loob ng bahay dahil tatlong araw na itong patay. Gusto ko ulit magmura, yung malakas, yung katulad ng ginawa ko kay Inang. Gusto kong murahin ang mundo at ang sarili ko.

Simula noon ay lagi ko na siyang kinakausap kahit wala na siya sa mundo. Pinilit kong magbagong buhay para sa kanya. Tinanggap ko ang buhay sa kulungan. Tiniis ko ang kumain ng styropore o pandikit. Pati ang pagpapahirap sa akin ng mga pulis at ng may mga katungkulan na kapwa preso. Mabuti na lang at tinulungan ako nila Orly at Kokoy. Kami na lang ang magkakasama at magkakapamilya.

“Tonyo.” Malamig at malambing ang boses ni Inang. Malamlam ang mga mata.

Nangungusap. Humihingi ng pabor. Marami pa siyang sinasabi pero hindi ko mawawaan. Alas singko na ng umaga, nakatulala pa rin ako. Naririnig ko nga ang mga tanong ng parak pero hindi ko alam kung saan nanggagaling. Lumilipad ang diwa ko.

Sino ang nagsasalita? Maya-maya pa’y mukhang nagsawa na sila, siguro’y inaantok na.

Tumahimik na ang paligid.

Kasabay ng katahimikan ang paglakas ng huni ng mga kuliglig.Dito ako lalong kinilabutan. Nagsawa na ang mata ko sa pag-aliw sa sariling titigan ang walang tigil na kamay ng orasan sa pader. Sa loob ng ilang minuto ay nagawa kong makalingon mula sa matagal na pagtulala, parang may hinahanap. May sumisilip na liwanag, ilang minuto ko ring pinagmasdan, pati ang mga parak. Maya-maya pa ay tinakbo ko ang nanunuksong liwanag. Tinalon ko ito na parang batang sabik magtampisaw sa baha.

Nagulantang ang buong istasyon. Lagpas sa lima ang sunud- sunod na putok ang narinig ko.

Nahihilamusan ang buong mukha ko ng dugo. Namumulang bolang araw ang minasdan ko bago tumabing ang mukha ni hepe. Tinampal-tampal niya ang pisngi ko. Sabi niya sa kanyang mga kasama ay hayaan na raw ako. Hindi na kailangan pang dalhin sa ospital.

Putok ang ulo ko sa paghampas sa bintanang salamin. May dumungaw na dalawang lalaki, pamilyar ang mga mukha pero hindi ganap sa akin kung sino sila.

104

SI TONYONG NG BATO BALANI

PAMIYABE BOOK

Pero tumakbo rin dahil sila naman ang hinabol ng mga pulis.

Habang dumarami ang mga tao sa paligid, kumakaunti naman ang hangin sa aking baga. Habang lumalakas ang mga bulungan, humihina naman ang pagsirit ng mga dugo na lumalabas sa akin. Dumidilim ang bilugang liwanag ng araw. Ang init nito ang huli kong naramdaman bago gumaan ulit ang buong pakiramdam ko, sa piling ni Inang.

Ayaw ko na. Siguro ay babantayan ko na lang ang aking dalawang kapatid sa ibang magulang, sila Orly at Kokoy. Sino nga ba ang magulang nila? Mayroon nga ba? Di ko na alam.

105

Artwork by JOHN MICHAEL MANALASTAS

106

EDITORIAL BOARD A.Y. 2019 - 2020

CATHRIONA JENE RAMOSO Managing Editor

Acknowledgment We would like to express through these words of ink our gratitude: To the fellows from Pamiyabe 15 to 18 who contributed their entries that became the blood of this workshop; To the panelists for their expertise that intensified each fellow’s passion for literature and arts;

DAENA NICODEMUS Associate Editor KLENIA ERN MENDIOLA Features Editor ARLIN SALONGA Literary Editor JOHN MAURICE CRUZ Arts Editor

To the passionate members of The Angelite for such a great teamwork and unity;

JAY-AR TURLA Exchange Editor

To the alumni for their unendless guidance and motivation in times of the struggling phase.

MARIENEL CALMA Circulations Manager

We hope that these works may enlighten the humanity of each reader.

LUID!

STAFF WRITERS Jhon Marco Magdangal Luis Bonifacio Jerica Miranda Hannah Pineda Clare Garcia PHOTOJOURNALISTS Justin Basco Joaquin Punzalan

CARTOONISTS Ian Rodney Songco John Michael Manalastas Aiken Jason Fernandez Amber Dawn Del Rosario Bernard Timothy Domingo Mico Gueco Carlos Danting Shiela Torres Fercy Edhzon Lancion Carl Jay Cunanan

Till Next Time, Folks.

Padayon!