n'GO nr 14

ON T W I K K EL I NG S SA ME N W ER K I NG E N ME NSEL I J K E R EL AT I E S

Op aarde

als in de hemel

De plaats van religie in ontwikkelingssamenwerking Farid Ghrich goed bestuur anders bekeken

Jude Zounmenou marionettenspeler +

Changesetter verandering in beeld gebracht

Nr14

september 2013

N 14 r

n’GO oktober 2013

radar P.3

blog-notes P.35 Farid Ghrich

instrument P.29

Het Rad van Verandering

| vooraf Miguel de Clerck

Directeur Echos Communication

Nieuwsgierigheid als tegengif voor routine P.22

almetareclighietinig!

God mgaan m Hoe o ontwikkelingswerk?

dossier P.13

COVER : © JUANMONINO - ISTOCKPHOTO

portret P.7 Jude Zounmenou

2

Kent u het islamitisch bankieren? Eigenlijk is het een synoniem voor ethisch bankieren.

Alleen staat in islamitisch bankieren het woord ‘islamitisch’. In de ogen van westerlingen is dat niet neutraal, om niet te zeggen verdacht. Zou de islam symbool geworden zijn voor alles wat angst aanjaagt?

Nochtans is deze godsdienst, net als alle andere religies, een krachtige uitdrukking van een collectief innerlijk leven. Wie er geen rekening mee houdt bij het opzetten van gemeenschappelijke projecten laat een belangrijke voorwaarde voor ownership en dus voor duurzaamheid terzijde liggen.

Ownership, daar spreken we vaak over in n’GO. Maakt het onderwerp u nieuwsgierig of eerder machteloos? Aarzel niet om u in te schrijven voor het colloquium/de workshops “Menselijk telt driedubbel”, die op 5 en 6 december over dit onderwerp georganiseerd worden. Om meer te weten en u in te schrijven: www.echoscommunication.org Geniet van dit nummer.

Abonneer u gratis op het magazine. Klik hier!

Vind Echos Communication op het Internet www.echoscommunication.org

n’GO oktober 2013

3

Foto van de maand

een andere kijk

In de reeks TERRAIN toont Jackie Nickerson de mens in het landschap: hoe we de wereld die we bewonen op elk moment van ons mens-zijn veranderen en hoe de omgeving die we zelf scheppen op haar beurt, in positieve of negatieve zin, verandert wie wij zijn. We gaan er gemakkelijkheidshalve van uit dat natuur en mensheid gescheiden zijn, maar dat perspectief is zichtbaar voorbijgestreefd. In TERRAIN zijn mensen, in de sterkste zin van dit woord, ‘aards’, ‘van de aarde’. (fotos : Jackie Nickerson)

een andere kijk

4 © SYLVAIN BILODEAU - FOTOLIA

n’GO oktober 2013

| Video van de maand

Stop and dance with me…

Je hoeft niet te wachten op Gene Kelly en de regen om midden op straat een dansje te wagen. Het collectief if Human koos een zonnige dag uit in het centrum van

Brussel om zijn dansvloer te installeren. Deze uitnodiging om te dansen, die past binnen het project Fear and Desire, is in de eerste plaats een pleidooi

voor de herontdekking van onze vrijheden en ons gemeenschappelijk mens-zijn.

Wil je even glimlachen om de dag te beginnen? Gewoon klikken...

Ontdek de video

een andere kijk

5

© ELNUR - FOTOLIA

n’GO oktober 2013

Hoeveel slaven werken voor u?

Het speelt als een vrolijk spelletje, maar aan het eind van de rit is de hemel toch minder blauw. Met een fris

ogende test trekt Made In A Free World de aandacht op de herkomst van onze aankopen en op een strijd waarvan velen denken dat ze reeds eeuwen geleden beslecht werd: slavernij. Moeten we schuldig pleiten, stoppen met kopen? In de test wordt

niemand met de vinger gewezen; iedereen is op zijn niveau een stukje van het verhaal. En alle verandering begint met een aangescherpt besef...

Doe de test!

Meer info…

n’GO oktober 2013

6

© FARAWAYS - DEPOSITPHOTOS

een andere kijk

u 360° Voor gelezen

Irritante militant…

De studie: Nadia Y. Bashir e.a., The ironic impact of activists: Negative stereotypes reduce social change influence, in European Journal of Social Psychology, 2013

Een studie van de universiteit van Toronto komt tot een verrassende ontdekking: het merendeel van de mensen erkent de nood aan sociale verandering, zoals gelijke rechten of ecologische maatregelen, maar is niet geneigd tot enige gedragsverandering. Reden: de hardnekkige stereotypen die ze koesteren tegenover activisten. Groene jongens zijn ‘tree-huggers’ en geitenwollensokkendragers, feministen zijn mannenhaters en vuil… Door op een agressieve wijze verandering te promoten en onconventioneel gedrag te vertonen halen miltanten zich een vijandig en excentriek imago op de hals. Contraproductief, want geen kat die daarmee geassocieerd wil worden. Opbergen dus, die al te sprekende outfits!

portret

n’GO oktober 2013

© ALIOUN NDIAYE - KAFNUN

“De artistieke taal is universeel”

Jude Zounmenou

7

portret

n’GO oktober 2013

Zijn leven hangt aan een draadje… dat hij evenwel aan de goede kant vastheeft. Samen met zijn marionetten pakt Jude Zounmenou de taboes van de Beninse maatschappij aan. Gewapend met spot en humor werkt hij mee aan de opvoeding van jong en oud.

1982 | bio

Geboren in Bohincon, Benin

1998

Beslist tegen de wil van zijn ouders in om acteur te worden

2000

Leert de stiel al doende, aan de uitgang van voorstellingen

2008

Raakt in de ban van de marionet en sticht de vereniging Thakamou Culture Arts

2010

Eerste festival « Teni-Tedji: de 72 uren van de marionet in Benin »

2011

Het festival vindt sponsors in Benin, die de voortzetting verzekeren

8

portret

W

ie heeft er nooit zin gehad om te leven van de kunst?

Meer dan één droomt ervan zich dagelijks te kunnen uitleven in de eigen talenten en creativiteit… Van schildersateliers tot de planken, cultuur raakt nooit buiten adem. Maar de weg is lang en velen haken af als er hindernissen opduiken. Die obstakels heeft Jude Zounmenou één voor één getrotseerd. “Eerst had ik besloten om theater te gaan doen. Mijn ouders waren er radicaal tegen gekant omdat acteurs in de Beninse maatschappij nogal scheef worden bekeken. Ze hebben de reputatie nietsnutten te zijn die geen steek uithalen en geen enkele kans op slagen hebben in het leven.”

Magie

Naast de familiale en sociale druk stootte Jude Zounmenou op een eerder praktisch probleem. “Er is geen theaterschool in Benin… In het begin trok ik erop uit om

n’GO oktober 2013

9

| getuigenis

Hermas Gbaguidi, schrijver uit Benin

« Ik heb Jude ontmoet tijdens een van mijn workshops. Zijn aanwezigheid op de scène heeft mij van bij het begin verleid.

Sindsdien is hij mijn assistent, ik heb hem begeleid bij de creatie van zijn voorstellingen en ik blijf hem van nabij volgen. Jude is een vechter! Hij heeft een grote vastberadenheid en ambitie en hij werkt hard om er te geraken.

De kwaliteit van zijn werk maakt indrukwekkende sprongen...

Jude heeft snel geleerd en hij heeft nog steeds zin om verder te evolueren. Ondanks zijn succes (en het succes van het festival), is hij niet naast zijn schoenen gaan lopen. Jude blijft een nederig man.»

“Ontwikkeling begint bij een goed sociaal systeem. En daar is politieke wil voor nodig.”

portret

n’GO oktober 2013

artiesten te ontmoeten aan de uitgang van voorstellingen, ik discussieerde met regisseurs van het Institut français… Ik leerde mijn stiel in de praktijk en van mensen die ik tegenkwam. Het was niet makkelijk om mijn plaatsje te veroveren, maar de motivatie was groot: ik wilde mezelf bewijzen dat ik er kon geraken. Vandaag wil ik de kijk van de maatschappij op artiesten veranderen.”

Hij begon als acteur-verteller, maar vandaag is Jude de bekendste marionettenspeler van het land. “Ik wilde iets doen dat nog niet bestond in Benin. Na een tijdje zoeken kwam ik terecht bij de marionet.

In de buurlanden Togo, Nigeria, Burkina Faso,… is marionettenspel wel populair, maar bij ons is het quasi onbestaande. Ik hou van het gemak waarmee je met anderen kan communiceren via een pop. Als je een marionet bovenhaalt, komt er automatisch publiek aanstromen. En als ze begint te bewegen, is iedereen geboeid. Voor kin-

“

deren is het pure magie, maar het werkt evenzeer met ouderen, die willen weten hoe je het doet.”

Meer dan een entertainer

In zijn artistiek project gaat Jude Zounmenou veel verder dan enkel entertainment.

De vereniging Thakamou Culture Arts, die hij in 2008 oprichtte, organiseert niet al-

leen het internationale festival Teni-Tedji.

“Het festival, dat artiesten van over heel Afrika en Europa ontvangt, is een beetje ons paradepaardje en werpt tevens een licht op de andere missies van onze vereniging: vorming, educatie en sensibilisatie. Een kunst beoefenen is goed, maar het gaat vooral over het hoe en waarom! Elk jaar kiezen we een thema, waarmee we op

De uitwisseling met het publiek op het einde is voor mij het belangrijkste. Deze ruimte om te luisteren en te discussiëren is fundamenteel voor een duurzame verandering.

10

portret

n’GO oktober 2013

“

11

Elk optreden is een gelegenheid om de vastgeroeste voorstellingen van de toeschouwers in vraag te stellen.

tournee trekken: van voorstelling tot voorstelling in alle steden en grote dorpen van Benin. Dit jaar brengen we de geboorteaangifte van kinderen op de voorgrond. Vorig jaar hadden we het over handicap. Elk optreden is een gelegenheid om de vastgeroeste voorstellingen van de toeschouwers in vraag te stellen. Dit is onze manier om de gemeenschap te ontwikkelen.”

In hun opvoedingswerk rijmen Jude en zijn team kwaliteit en uitdrukkingsvrijheid. “Om de aandacht te trekken van het publiek, om de ogen en oren te openen, moeten alle elementen van het spektakel (de marionetten, de marionettenspelers, de muziek, het ritme,…) in elkaar versmelten en een geheel vormen. Je moet tegelijk dynamisch en grappig zijn en ook een duidelijke boodschap hebben. Wat voor mij ook heel belangrijk is, is de uitwisseling met het publiek op het einde. Deze ruimte om te luisteren en te discussiëren is van fundamenteel belang als we een duurzame verandering willen bereiken. Ik

herinner me nog dat enkele uren voor de show over handicap ‘Wie is het niet?’ een kind aan ons kwam vragen of hij zijn broertje mocht meebrengen. We begrepen niet waarom hij zo aandrong, maar stemden er natuurlijk mee in. Op de voorstelling kwam hij aangereden met zijn broertje in een rolstoel. Mensen met een handicap worden moeilijk aanvaard door de samenleving en het kind werd gewoonlijk thuis gehouden. Tijdens de show zat hij helemaal vooraan en hij was hét onderwerp van de discussies op het einde. Die dag hebben heel wat mensen hun kijk veranderd! Toen we vertrokken zagen we heel wat jongeren rond de rolstoel staan. Ze toonden voor de eerste keer interesse in de jongen.”

Morele verplichting

Ook het statuut van de artiest krijgt veel aandacht binnen Thakamou Culture Arts. “We willen bewijzen dat het mogelijk is om ergens te geraken met kunst. Het succes van het

portret

n’GO oktober 2013

12

© ALIOUN NDIAYE - KAFNUN

| getuigenis

festival, dat populair is tot buiten de grenzen van West-Afrika, is daar het mooiste voorbeeld van. We organiseren ook verschillende workshops voor beginnende artiesten: creatie van een personage, scenarioschrijven, marionetten maken,… We hebben een morele verplichting om ze goed te vormen: ze moeten in staat zijn om ervan te leven!”

Wat het project van Jude Zounmenou zo speciaal maakt, is de visie die hem inspireert. “Mijn bewustzijn als burger is de drijfveer van wat ik doe. Ik doe het vanuit een fundamenteel positieve instelling, maar ook vanuit woede tegenover de Afrikaanse leiders. Ik ben net voor de eerste keer naar Europa gereisd en als ik de president van mijn land zou ontmoeten, zou ik hem heel wat vragen stellen. Waarom worden er zo weinig beslissingen genomen om de levensomstandigheden te verbeteren?

Waarom wordt alsmaar opnieuw de rode

loper uitgerold voor mensen die ons uitbuiten? Waarom moet ik twee uur wachten om een video op het internet te kunnen zien?

En vooral, wat wint hij erbij om Benin niet te ontwikkelen? Kom me niet vertellen dat mijn land niet rijk genoeg is! Ontwikkeling begint bij een goed sociaal systeem voor alle burgers. Om daartoe te komen is er eerst en vooral politieke wil nodig.”

Als geslaagd artiest, overtuigd moralist, eerlijk mens en eenvoudige burger heeft Jude Zounmenou alle touwtjes in handen om zijn dromen waar te maken. “Ik zou willen dat Teni-Tedji een van de grootste festivals ter wereld wordt. Met een beetje geduld en de juiste beslissingen kunnen we niet anders dan er geraken!”.

RENAUD DEWORST

Jean-Luc Virchaux, directeur van de Zwitserse ontwikkelingssamenwerking in Benin

« Jude maakt spektakel, zin en dromen: hij heeft een doelstelling, hij vecht ervoor en hij verenigt mensen om iets te realiseren. In de Beninse culturele microkosmos is dit profiel eerder zeldzaam.

Ondanks zijn jonge leeftijd heeft hij van Porto Novo één van de aantrekkingspolen gemaakt van deze kunst in Afrika.

Chapeau! Het is bovendien een waar plezier om met hem samen te werken. Hij is genereus in zijn engagement.

Hij manoeuvreert goed in een soms moeilijke context en hij behoudt de nodige afstand om de juiste beslissingen te nemen. Onlangs nog heb ik enorm de manier op prijs gesteld waarop hij de Zwitserse ontwikkelingssamenwerking, die hem sinds twee jaar steunt, heeft bednankt. Hij heeft een voorstelling gegeven voor de kinderen van het personeel.

Wij houden er een prachtige herinnering aan over.»

Religie als splijtzwam, religie als waarheidssluier; religie als cultuurdrager, re-ligie als verbinding. Wat moeten we ermee, wat kúnnen we ermee, wanneer het Westerse secularisatiecredo geen vruchtbare bodem vindt in de rest van de wereld?

God almachtig!

Hoe omgaan met religie in ontwikkelingswerk?

n’GO oktober 2013

13 © SAYHMOG - FOTOLIA

dossier

dossier

H

et moet gezegd, het baart ons zorgen. Het fanatisme waarmee religieuze stromingen de wereldorde in hun greep houden, lijkt de continentendrift op eigen houtje een duw te geven. De aarde kreunt. Is een samenwerking tussen Noord en Zuid, tussen West en Oost beter af zonder godsdiensten? Op het Oude Continent zit de grote afrekening erop: religie, gezien als individuele expressie van de allerindividueelste emotie, drukt niet langer haar stempel op het openbare leven. Is het nu afwachten tot ook de rest van de wereld ‘verlicht en dus ontwikkeld’ wordt? Zullen we elkaar dan eindelijk verstaan, zal er rust en welvaart komen, als de moeder van alle scheurmakers het zwijgen is opgelegd?

14 © ALIOUN NDIAYE - KAFNUN

“De idee dat secularisering tot ontwikkeling leidt is een absolute misvatting.”

n’GO oktober 2013

“De islamitische gemeenschap is geen homogene massa”

Ruth Jansen Medewerker Islamic Relief Islamic Relief biedt bijstand aan iedere hulpbehoevende, ongeacht zijn identiteit. De islamitische waarden waarop de hulpverlening gebaseerd is, stroken met de universele mensenrechten.

We zetten regelmatig gezamenlijke projecten op met andere religies, zo bijvoorbeeld de voorbereiding van rampen op religieuze plaatsen in Indonesië. Wat maakt een islamitische hulporganisatie dan specifiek? Fondsenwerving gebeurt steeds tijdens de ramadan en het offerfeest, omwille van de religieuze liefdadigheidsplicht van de moslims. Ook de inhoudelijke keuze voor projecten heeft een islamitische grondslag. Het grote belang dat we hechten aan hulp voor wezen gaat terug op de leer van Mohammed, die stelde dat wie zijn vader verloren heeft een wees is en geholpen moet worden. Islamic Relief zal daarom de economische bijdrage die een vader normaal aan de opvoeding

van zijn kind geeft ondervangen. Ook water als symbool van reinheid staat centraal in heel wat projecten. De voorkeuren van onze donateurs, in de eerste plaats particulieren, geven richting aan onze keuze voor bepaalde landen of projecten. De religieuze achtergrond van onze organisatie biedt in de eerste plaats het voordeel dat we gemakkelijker toegang krijgen tot religieuze gemeenschappen met hetzelfde gedachtegoed. Maar de Islamitische gemeenschap is ook geen homogene massa. Tussen officiële leer en praktijk is er vaak een groot verschil.

Islamic Relief wordt gezien als een ‘middle of the road’-organisatie. We willen aan het hele scala van donateurs tegemoet komen.

Toch is dat niet steeds een gemakkelijke keuze, vooral als we ook de meest conservatieve donateurs te vriend willen houden. Dat kan wel eens verlammend werken.

dossier

n’GO oktober 2013

15

Ton Groeneweg

Programmaverantwoordelijke bij Mensen met een Missie (katholieke ontwikkelingsorganisatie)

Wij kiezen uitdrukkelijk voor klein­ schalige faith-based partners, van allerlei strekking. Waarom die keuze? Omdat een gemeenschappelijke basis de mogelijkheid biedt diepgaande relaties aan te gaan. Er is meer begrip. Een Zuid-Afrikaan zei me ooit: “jullie spreken onze taal, jullie snappen ons.

Bij anderen moeten we onze religieuze overtuiging verhullen.” Het Westerse geseculariseerde ontwikkelingsdiscours argwaant religieuze visies, maar in de alledaagse praktijk is er bijzonder veel nuance en pragmatisme. De tegenstellingen ontstaan als thema’s besproken worden in de openbare, politieke ruimte. Vele Westerse organisaties zien religieuze beleving als iets dat zich nog moet ontwikkelen. Dit staat elke notie van gelijkwaardigheid in de weg. Het Westerse model van ontwikkeling weerspiegelt onze Westerse geseculariseerde samenleving. Het Zuiden heeft niet noodzakelijk dezelfde ont­ wikkeling nodig.

Religie kan ook een bijzonder krachtige bron

van inspiratie zijn. De oude missionarissen ontroeren mij: ze hielden het een levenlang vol en waren vaak heel pragmatische mensen, die niet uit waren op bekering. Zij zijn voor mij de oermoeders en -vaders van ontwikkelingssamenwerking omdat ze vanuit de lokale context dachten, waarmee ze over de jaren vervlochten waren. De professionele kant van ontwikkelingssamenwerking, met zijn grote structuren, meetbare resultaten en interventies is natuurlijke belangrijk, maar de weerbarstigheid van de lokale context steekt toch vaak een stok in de wielen. Religie is in de meeste landen een sterk cultuurgegeven, geen privézaak zoals bij ons. Via vieringen en rituelen wordt een band geschapen. Een vergadering die opent met een gebed, een gebruikelijke praktijk in het zuiden, neemt een heel andere start dan een opening met agendapunten. Het gebed maakt mensen onderdeel van een groter verbindend geheel. Ik vind vooralsnog geen seculier alternatief voor deze krachtige bron van inspiratie.

© CH.ALLG - FOTOLIA

“Ik vind vooralsnog geen seculier alternatief voor deze bron van inspiratie.”

Of luidt de kernvraag anders? Zou een vernieuwde openheid en respect voor religie de Noord-Zuidwerking nieuw leven kunnen inblazen? Religie als grondstof voor dialoog? Een gewaagde stelling, maar ze is een grondige reflectie waard. Niet in het minst als oefening in bescheidenheid.

‘In God we trust’

Het Westen mag dan openlijk geseculariseerd zijn, drievierde van de wereldbevolking laat zijn doen en laten leiden door een religieuze kijk op de werkelijkheid. Primitief? Wat gezegd van de USA, waar het protestantisme de mentaliteit door en door gevormd heeft? Het respect voor ondernemerschap, de notie van uitverkiezing en de daarmee verbonden morele bekommernis, de steeds weer verschuivende ‘as van het kwaad’, de dollarbiljetten met ‘in God we trust’, … Geen enkele cultuur is religievrij. En geen enkel waardensysteem of religie heeft universele betekenis.

Religie als sleutel

“We zijn gefascineerd door de leefwereld van vreemde volkeren, maar we kunnen een cultuur onmogelijk kennen als we de godsdienst waaruit ze ontstaan is niet begrijpen en respecteren”, zegt Luc Collès, Hoogleraar Franse linguïstiek aan de Katholieke Universiteit van Louvain-la-Neuve. “Religie is

dossier

Cultuur ≠ beschaving

“Culturen begrijpen en respecteren impliceert ook de erkenning van volkomen gelijkwaardigheid. Geen enkele cultuur, met inbegrip van haar religieuze voorkeur, kan pretenderen universeel te zijn, laat staan van een hogere beschavingsorde. Cultuur en beschaving zijn twee verschillende zaken: cultuur is de drager van waarden en savoir-être, terwijl beschaving het geheel van technische middelen of kennis is, die men kan verwerven zonder afstand te doen van zijn cultuur.

Luc Collès

16

Gerrie ter Haar

Ook als een volk een verdergevorderd niveau van beschaving verwerft, kan en moet de lokale cultuur als onaantastbare waarde gerespecteerd blijven. Hulp van het Westen wordt door de lokale bevolking niet zelden als een daad van territorialisme gezien omdat het aangevoerde beschavingsmodel geen ruimte laat voor de culturele en religieuze eigenheid van de begunstigden. Omgekeerd kan een ontwikkelingswerker het grootste respect tonen voor de religieuze beleving van de lokale bevolking zonder zijn eigen mensen wereldbeeld te verloochenen.”

Symbolische taal leren

Gerrie ter Haar is emeritus-hoogleraar Religie en Ontwikkeling aan het International Institute of Social Studies van Erasmus Universiteit Amsterdam. Ontwikkelingssamenwerking moet in de theorie en de praktijk een antwoord vinden op de vraag hoe we omgaan met religie, zegt ze. “We hebben het religieuze fenomeen zo lang genegeerd of we lieten betijen zolang men ons maar volgde. Een dergelijke ontwikkelingssamenwerking is allesbehal-

© TMELDERT - ISTOCKPHOTO

niet enkel cultisch, maar ook cultureel. Er is een onlosmakelijke band tussen de Arabische cultuur en de Islam, de Indische cultuur en het Hindoeïsme, de Chinese cultuur en het Boeddhisme of Shintoïsme, het Westen en het Christendom. Religie is niet zomaar een verschijningsvorm van cultuur, maar de sleutel om haar te ontcijferen. De taal van heel veel volkeren is doorspekt met religieuze woorden en begrippen. Die religieuze taal drukt hun wereld- en mensbeeld uit, maar ze modelleert ook hun denken. Woorden kunnen in verschillende culturen heel andere ladingen hebben omwille van de religieus-culturele achtergrond. Al te vaak gaan wij aan die subtilitieten voorbij, met misverstanden als resultaat.”

n’GO oktober 2013

dossier

n’GO oktober 2013

17

© AUFORT JÉROME - FOTOLIA

“Als we het religieuze fenomeen negeren, kunnen we hoogstens een oppervlakkige gedragsverandering bekomen.” ve duurzaam. We kunnen hoogstens een oppervlakkige gedragsverandering bekomen, maar zodra we onze rug hebben gekeerd, gedragen mensen zich als tevoren. Ze zijn helemaal niet bereid om af te stappen van hun religieuze wereldbeeld en moeten dat ook niet. Het economische paradigma weegt zwaar door in ontwikkelingswerk, maar religie is evengoed een deel van het publieke domein. Godsdienst is identiteitsvormend; ze schept een zelfbeeld, waardigheid en zelfbewustzijn. Om in contact te kunnen treden, moeten we de taal leren van mensen met een religieus wereldbeeld. Wij hebben soms de indruk dat het gebruik van die taal in strijd is met onze eigen waardenbeleving, maar de religieuze taal is niet anders dan elke andere symbolische taal.”

Nodeloos iconoclasme

Luc Collès bevestigt: “De idee dat secularisering tot ontwikkeling leidt is een absolute misvatting. Religies zijn dragers van vele (vergeten) waarden. De mythen vertellen waarheden over het leven en hebben daarom eeuwigheidswaarde. Ze doen mensen ademen, zelfs overleven. In de Goelag hadden groepen met vertellers in hun midden de hoogste overlevings-

kansen. Hetzelfde geldt voor symbolen, dragers van de gemeenschappelijke voorstellingen van een volk. We kunnen in technische domeinen perfect een wetenschappelijke taal hanteren, maar van symbolen en mythen moeten we afblijven.

In onze grenzeloze bewondering voor de ratio hebben we heel veel mythen en symbolen nodeloos neergehaald.”

‘people’s own resources’

Een diep respect voor de relgieuze belevingswereld van mensen moet ons ook behoeden voor wat Gerrie ter Haar een puur instrumentele of zelfs exploitatieve samenwerking met lokale kerken noemt.

“De samenwerking met religieuze gemeenschappen wordt door sommige landen of seculiere organsaties bevorderd omdat deze kerken gemakkelijk toegang hebben tot de basis en zo hun doelstellingen bevorderen. Dit is een al te oppervlakkige benadering. Het credo van ontwikkelingshulp is toch juist dat zij gebaseerd moet zijn op ‘people’s own resources’? Ik pleit ervoor dat we de materiële hulpmiddelen van ontwikkelingssamenwerking uitbreiden met het ondersteunen van de spirituele resources waarover mensen beschikken. Als mensen in een

dossier

n’GO oktober 2013

Carol Sacré

Afdelingshoofd Socioculturele Activiteit en Permanente Vorming (IHECS), onderzoeker naar Congolese Pinksterkerken

Heel wat ontwikkelingsprojecten lopen stroef omwille van sociaal, cultureel of religieus onbegrip. Het zou ons veel vooruit helpen als we religie niet langer als een obstakel zien, maar als een hulpbron die individuen en maatschappijen kan sterken. Volkeren die in een economische of militaire crisis verkeren, waarbij de organisatie van de gemeenschap ontwricht is, beleven vaak ook een identiteitscrisis. De alledaagse realiteit is in heel wat landen simpelweg te hard en mensen zoeken een toevlucht. Ze hebben dan een natuurlijke reflex om zich tot een god te keren, waarin ze vertrouwen stellen. In Congo deed ik onderzoek in een centrum voor geestelijke gezondheid en behandeling van mentale

ziektes. Ook daar speelde religie een belangrijke rol, te meer omdat de moderne geneeskunde de psychologische en mentale noden van de slachtoffers onvoldoende onderving. Helaas is er op vele plaatsen een soort van religieuze markt ontstaan, een competitie tussen godsdiensten, die zich vaak bezondigen aan mentale manipulatie van kwetsbaren. In Haïti zag ik de dramatische gevolgen voor de aidsproblematiek omdat een godsdienst gebaseerd op traditionele, streng-katholieke en puriteins-protestantse invloeden er de regels stelde. Zolang religies een gezonde vorm aannemen, denk ik dat ze een waardevolle therapeutische bijdrage kunnen leveren aan mens en maatschappij.

© PAVELIS - ISTOCKPHOTO

“Religies kunnen een therapeutische bijdrage leveren.”

18

kerkgemeenschap willen bidden voor genezing, dan kan dat voor hen een kracht zijn. Laten we ruimte geven aan de positieve kant van religie, zodat die hulpbron vruchtbaar kan worden aangewend voor de ontwikkelingsdoelen van de lokale gemeenschap zelf. Dit sluit uiteraard niet uit dat daarnaast ook medische of technische hulp moet worden geboden.”

Een zak condooms

En laat daar nu net het schoentje knellen. Niet zelden staan godsdiensten argwanend of weigerachtig tegenover oplossingen die door wetenschappers en hulpverleners worden aangereikt om de grote ontwikkelingsproblemen het hoofd te bieden, vooral in de medische sfeer.

Denken we bijvoorbeeld aan de afwijzing van het condoomgebruik ter preventie van aids.

Botsen we daar op de grens van de religieuze vrijheid?

Gerrie ter Haar meent dat de kwestie vaak veel subtieler is dan ze wordt voorgesteld.

“We veronderstellen al te snel, op basis van een vereenvoudigd discours, dat religies tegen preventie zijn, Maar bij moslims staat de aids- en condoomdiscussie even hoog op de agenda, getuige daarvan de verschillende islamitische aidsconferenties, alleen doen ze dat anders dan wij. Er is zelden sprake van een botsing tussen absolute waarden, zoals respect voor het leven; wel tussen de manieren waarop ze beleefd worden. Vaak verzetten moslims zich eerder tegen de praktijk van het opdringen dan tegen het condoomgebruik zelf, dat in sommige gevallen

dossier

n’GO oktober 2013

19

Brenda Bartelink

wordt toegestaan. Bovendien sluit de manier waarop we onze boodschap brengen niet altijd aan bij de lokale gevoeligheden. Zo zal je het condoomgebruik niet aanvaardbaar maken door met een grote zak te komen aanwaaien.”

Heilig water

Brenda Bartelink is religiewetenschapper en projectmedewerker van het Kenniscentrum Religie en Ontwikkeling (Stichting Oikos). In haar doctoraatsonderzoek bestudeert ze hoe religieus geïnspireerde organisaties omgaan met seksualiteit en (aids)preventie. “Ons oordeel over de afzijdigheid van godsdiensten in het aidsdiscours is ongenuanceerd, maar ook ons bewustzijn over onze eigen zogenaamd ‘neutrale’ visie op gezondheid moeten we bijschaven. Onze ontwikkelingssamenwerking is technisch en professioneel, waardoor we de illusie koesteren ‘wetenschappelijk’ en dus waardenvrij te werk te gaan. Elke ontwikkelingswerker heeft echter een missie en doet onbewust aan waardenoverdracht. We moeten de ruimte creëren om over onze drijfveren te praten. Openheid over je

Burkina Faso Religies buigen zich gezamenlijk over familieplanning Met een vruchtbaarheid van 5,81 kinderen per vrouw en een bevolkingstoename van 2,9% per jaar kreunt Burkina Faso onder zijn demografische groei. Sinds 2010 test het West-Afrikaanse land een project van familieplanning uit met de hulp van de Unie van Religieuze

Leiders en Chefs coutumiers van Burkina (URCB/ SD). Ze hanteren daarbij een heel eigen methode, waarbij religieuze teksten naar voren worden geschoven die een spreiding in de tijd van geboorten verdedigbaar maken. De projecten in Koungoussi en Diapaga worden geleid

door een honderdtal religieuze en opinieleiders, die reeds om en bij de 6000 vrouwen hebben bereikt via rollenspelen en andere methodes. Op het terrein stelt men een groeiende verandering van mentaliteit vast, met een vermindering van het geboortecijfer als resultaat.

dossier

© JONO0001 - ISTOCKPHOTO

n’GO oktober 2013

motivatie en de (seksuele, politieke, religieuze, ...) vrijheden waar je voor staat, bevordert de dialoog. Is dit een pleidooi voor religies? Dat niet, het Kenniscentrum bepleit grotere aandacht voor religie in ontwikkelingsprocessen omdat ontwikkeling pas duurzaam is als ze voortkomt uit wat mensen ten diepste drijft. Zo doopt de Ethiopisch-orthodoxe kerk gelovigen met heilig water om de genezing van aids te bevorderen. Dit waterritueel heeft een belangrijke plaats binnen de Ethiopische cultuur en dus bestaat een juiste benadering erin de verbinding te zoeken tussen de verschillende perspectieven: religie en wetenschappelijke aidspreventie. We kunnen ook niet ontkennen dat de kerken in vele landen een grote rol spelen in de basisvoorzieningen en dat ze het gat dat de overheid achterlaat vaak invullen. Zij nemen vanuit hun religieuze motivatie verantwoordelijkheid op.”

20

“Laten we de materiële hulpmiddelen uitbreiden met de spirituele resources van mensen.”

Religieuze leiders

Ook de samenwerking met religieuze leiders moeten we op de juiste manier aanpakken, vindt Bartelink. “Wie vertegenwoordigen die leiders? Op het hoogste niveau worden interreligieuze ontmoetingen met veel poeha georganiseerd, maar op het lokale niveau heeft het gesprek vaak al veel langer plaatsgevonden en vinden moslims, christenen en hindoes elkaar rond thema’s als aids. Religieuze tegenstellingen zijn heel snel zichtbaar, maar er zijn ook ontelbare verhalen van verbinding. Helaas komen die niet in de pers.”

Religieuze leiders kunnen in ontwikkeling een bijzonder belangrijke rol spelen, zegt Luc Collès. “Ze zijn – meer dan hier – begeesteraars, raadsmannen en modellen voor hun gemeenschap. Ze moeten ingeschakeld worden om een grondige argumentatie te ontwikkelen en om de communicatie met andere gezindten open te

houden. In het verleden werd het accent al te veel gelegd op de culturele breuklijnen.

Het wordt tijd dat we via dialoog op zoek gaan naar wat ons bindt: het co-culturele. Zowel het Westen als de islamwereld zal zichzelf hierbij in vraag moeten stellen. Het geseculariseerde Westen moet de demoon van het ethnocentrisme aanpakken en ophouden zijn cultuur op te leggen.

Maar ook de islam bevindt zich in een historische impasse: na de twaalfde eeuw geraakte ze gevangen in een literalistische interpretatie van de Koran en heeft ze zich teruggeplooid op haar eigen wortels. We staan vandaag voor een moderniteit die radicaal anders is, namelijk pluricultureel en gemengd. We moeten niet langer op zoek gaan naar een zo groot mogelijke zuiverheid en homogeniteit, maar naar een dialoog van culturen. Daarbij zullen we waarden ontdekken die we verloren waren of niet eens kenden.”

© SIMO_CRIS - FOTOLIA

dossier

n’GO oktober 2013

21

“Als godsdienst destructief wordt, moeten we ons ertegen verzetten, wat geldt voor elke ideologische negatieve kracht.”

Universele Mensenrechten

Daarmee hebben ter Haar en Collès echter niet gezegd dat de religieuze benadering van de werkelijkheid grenzeloos verdedigd moet worden. Beiden leggen nadrukkelijk de grens bij het respect voor Universele Rechten van de Mens en veroordelen elke praktijk die daartegenin gaat. Als godsdienst destructief wordt, dan moeten we ons daartegen verzetten, wat geldt voor elke ideologische negatieve kracht. Wanneer bijvoorbeeld hekserij het recht op leven bedreigt, dan is de grens overduidelijk bereikt. Toch volstaat het voor Gerrie ter Haar niet om je bakens te zetten en enkel te zeggen wat wel en niet mag. Men moet ook een praktische oplossing kunnen aanreiken. “Wat bijvoorbeeld met de veelbesproken vrouwenbesnijdenis?”, vraagt ze zich af. “Deze praktijk is onaanvaardbaar, maar als een niet-besneden vrouw geen man vindt en uitgesloten wordt uit haar

gemeenschap, waar moet ze dan heen?

Wat gaan wij als alternatief bieden? Asiel?

Onze morele gevoeligheid stopt snel en de vrouw mag het zelf uitzoeken. In deze kwestie vind ik het essentieel om lokale vrouwenorganisaties die met de materie bezig zijn hun weg te laten bereiden.”

Religie als splijtzwam, religie als verbinding. De wereld blaast nu eens warm, dan koud. Niets houdt ons echter tegen om alvast in ontwikkelingssamenwerking naast de notie van ‘noodzakelijk kwaad’ ook de notie van ‘spirituele hulpbron’ een plaats te geven in ons oordeel. Verrassingen zijn niet uitgesloten!

SYLVIE WALRAEVENS

© OLLY - FOTOLIA

Waarom uitweiden over twee gekende fenomenen als routine en nieuwsgierigheid?

Het zijn toch eenvoudige begrippen, door iedereen gekend? Klopt, maar paradoxaal genoeg geven we met deze gedachte al blijk van een stevig gebrek aan nieuwsgierigheid.

Nieuwsgierigheid als tegengif voor routine hoe pak je het aan…

routine en nieuwsgierigheid

n’GO oktober 2013

22

routine en nieuwsgierigheid

n’GO oktober 2013

23

© LUANA R. - FOTOLIA

hoe pak je het aan…

hoe pak je… je nieuwsgierigheid aan Als we de begrippen van dichterbij bekijken, zien we dat ze heel wat over onze geestestoestand zeggen en dat ze verbluffend complementair zijn. Routine zonder nieuwsgierigheid is als frieten zonder zout. Ze zijn gemaakt om samen te functioneren. Het komt er op aan ze goed te laten samenwerken.

L

aten we beginnen met de routine, die neigt naar gewoonte, rituelen en beheersing van het bekende.

Je zou denken dat er niets aantrekkelijks aan is. Als je dan toch verder kijkt, blijkt het om een opeenvolging van handelingen te gaan die antwoord geven op een situatie, een probleem, een verplichting, zoals: je veters binden, naar je werk gaan, formulieren invullen, een motor afstellen, brieven schrijven,

1. Vervang je oordeel door een vraag

2. Oefen je nieuwsgierigheid

Elk oordeel is een automatische parasietgedachte die een of enkele elementen uit een situatie haalt om een mening te vormen. Een mening die je niet makkelijk herziet omdat ze voor jou de realiteit voorstelt (zie n’GO 12, “je gezichtspunt maakt je blind”). De onbuigzaamheid en vastberadenheid van een oordeel kan weergegeven worden door een uitroepteken (zoals in: “Wat een dommerik!” of “Dat zal nooit werken!”). Een snelle en doeltreffende oefening om nieuw licht op een situatie te werpen is dat uitroepteken vervangen door een vraagteken (zoals in: “Wat een dommerik?” of “Zal dit nooit werken?”). Train jezelf om dit te doen als er een oordeel in de maak is of een snelle gedachte waarover niet te onderhandelen valt.

De zintuiglijke nieuwsgierigheid is een manier om dingen te ontdekken die je zo goed kent dat je ze niet meer ziet. Neem bijvoorbeeld een vierkante meter in je tuin of desnoods een vierkante meter parket. Observeer dit stukje vervolgens 20 minuten lang. Ja, je leest het goed: 20 minuten! Normaal doorloop je de volgende fases. Eerst de verbazing: je weet niet waarnaar te kijken. Dan volgt de poging om te kijken, maar dit gebeurt zonder enthousiasme. Na vijf minuten begin je je te vervelen. Dan komt het kantelmoment: normaal raak je geïrriteerd (“Ja, goed, ik heb al eerder gras of een stukje parket gezien, ik weet wat het is!”). Op dit moment moet je proberen je nieuwsgierigheid op te wekken, op een andere manier te kijken. Dan wordt het interessant. In een vierkante meter gras of parket kan

routine en nieuwsgierigheid

n’GO oktober 2013

24

© ONESMALLSQUARE - FOTOLIA

hoe pak je het aan…

hoe pak je… je nieuwsgierigheid aan je altijd wel iets vinden om naar te kijken.

Merkwaardig genoeg word je hier rustig van… het werkt ook samen met je partner!

3. Herontdek je lichaam Houd je van een iets actievere oefening die eveneens onvertrouwd is? Waan je dan vijf minuten een marsmannetje dat net op aarde is aangekomen. Voor hem is absoluut alles nieuw. Niets heeft een naam. Hij is erg nieuwsgierig en wil alles ontdekken om het aan zijn kinderen op Mars te kunnen vertellen als hij terug is. Doe de test. Sluit je ogen en verplaats je in een nieuwsgierige modus, vrij van oordeel. Doe ze weer open en begin je omgeving te ontdekken. Kijk hoe je vin-

gers bewegen. Voel de spieren van je benen als je loopt. Herontdek hoe je lichaam werkt.

Kijk om je heen. Observeer de details om het nieuwe te kunnen zien in wat vertrouwd is.

Als je beseft dat je eigenlijk nooit ‘echt’ hebt gekeken naar wat je zogenaamd kende, begin je pas ‘echt’ te kijken…

4. Leer nieuwsgierig te reageren Onthoud enkele zinnen die je helpen om niet in routine te hervallen: “Je moet het geprobeerd hebben om het te weten”; “Ik wil niet als idioot sterven”; “Komaan, spring in het water”; “We zullen daar ter plaatse wel zien”; “Je hebt niets te verliezen”…

noem maar op. Op voorwaarde dat we er toch minimale eisen aan stellen, bezitten routine en aanverwanten (de herhaling, het proces, de standaardisering, de normalisatie, …) een ongelooflijke kracht.

Zodra we op bekend terrein komen, kan routine ons het leven gemakkelijker maken en ons snel en efficiënt laten werken. Niet mis, toch? Waarom verzetten we er ons dan tegen? Nergens voor nodig. Maar intussen ken je ons al: er zit altijd een addertje onder het gras. Een serieuze adder. Als we de routine de vrije loop laten in ons handelen, trappen we in een val die ons brein voor een stuk immobiliseert. In vorige artikels hebben we al een paar keer vermeld dat de hersenen zo geprogrammeerd zijn dat ze niet houden van het onbekende

© NINAMALYNA - FOTOLIA

hoe pak je het aan…

routine en nieuwsgierigheid

| meer weten Boeken Votre profil face au stress

Patrick Collignon et JeanLouis Prata, 2012, Eyrolles, Paris

L’éveil des sens : Vivre l’instant présent grâce à la pleine conscience Jon Kabat Zinn, 2009, Les arènes, Paris

| uitgeklaard Wat zegt het woordenboek hierover

Routine

• Vaardigheid door gewoonte verkregen – geregelde gang van telkens terugkerende bezigheden – sleur.

Nieuwsgierigheid

• Verlangen om iets nieuws te weten, iets nieuws te horen of te zien.

n’GO oktober 2013

25

omwille van de angstaanjagende gelijkstelling: onbekend = risico = mislukking. En al heeft die mislukking vandaag niet meer dezelfde gevolgen als toen we nog in dierenhuiden gehuld waren en achternagezeten werden door leeuwen, ons brein blijft het als levensgevaarlijk zien.

Resultaat: de automatische modus van onze hersenen is verknocht aan routine (zie n’GO n°9).

Stiekem duwt de routine, of allergie voor het onbekende, ons in de richting van de neofobie: de angst voor het nieuwe, die ons belet om buiten bekend terrein te treden en zaken op een andere manier te bekijken. Is het gevaar werkelijk nog zo groot voor ons, in een samenleving waar nieuwigheden dagelijkse kost zijn en onze smartphones om het half jaar geüpdated worden? Oké, maar dat is iets heel anders! Onze telefoons worden juist verbeterd om ons het leven makkelijker te maken. Dit soort innovaties zijn niet erg zorgwekkend, al bewijzen reacties op bijvoorbeeld Windows 8 van Microsoft het tegendeel: een overvloed aan nieuwe dingen leidt tot afwijzing. Een mensenleven is ingewikkeld, de subtiele effecten van neofobie zijn gekend: nooit verder komen dan je voortuin, alleen bij je vrienden blijven zitten, niet tegen vreemden durven praten, altijd gelijkaardige boeken lezen, dezelfde gerechten klaarmaken… Daar zit de valstrik. Meer dan in andere jobs heeft men in werk dat gericht is op

routine en nieuwsgierigheid

“

Meer dan in andere jobs heeft men in werk dat gericht is op mensen, zoals ontwikkelingssamenwerking of HR, een grote nood aan nieuwsgierigheid.

mensen, zoals ontwikkelingssamenwerking of HR, een grote nood aan nieuwsgierigheid, aan een actieve zoektocht naar vernieuwing. Echte nieuwsgierigheid houdt interesse in voor het onbekende, het veronderstelt dat men vragen stelt, zijn zintuigen gebruikt bij het verkennen, op zoek gaat naar verschillen om zich te verrijken en zich openstelt voor de ontdekking. Die houding werpt snel vruchten af binnen menselijke relaties. Als je echt belangstelling hebt voor de leefwereld van de ander en je ervoor openstelt, geef je hem bestaansrecht. Dit is vooral erg belangrijk in relatie tot mensen in het Zuiden, die we «hulpbehoevend» noemen. Hun ellende is dat ze geen bestaansrecht hebben en aan hun lot worden overgelaten

Willen is nog niet kunnen

Bijna niemand spreekt het belang van deze aanpak tegen. En toch… Heb je nooit de

neiging gehad om in een vergadering je mening te uiten wanneer de andere nog maar drie zinnen heeft uitgebracht? Je wilt hem niet onderbreken en je blijft beleefd luisteren, maar focust je op je eigen antwoord.

Hierdoor luister je nog maar met een half oor naar wat de ander te zeggen heeft. Het is niet omdat we willen luisteren dat we ook kunnen luisteren. Terwijl we eigenlijk alleen nieuwsgierig en aandachtig zouden moeten zijn, zijn we vaak verstrooid. De schuldige hiervan is niemand minder dan de automatische modus, die altijd klaarstaat om een prikkel te vergelijken met wat er in de eigen bibliotheek zit om dan een gepast antwoord te geven. Dit is de fameuze stimulus-respons, die gebaseerd is op ervaring en snelheid. Soms kan de automatische modus echter niet gepast reageren op een minder bekende of moeilijke situatie. Bijgevolg zal de oplossing niet altijd aangepast zijn aan de specifieke situatie.

n’GO oktober 2013

26 © NINAMALYNA - FOTOLIA

hoe pak je het aan…

routine en nieuwsgierigheid

© OCTAVIO OCAMPO

hoe pak je het aan…

n’GO oktober 2013

27

Als we enkel de gekende elementen uit een situatie vissen en deze door de automatische modus laten interpreteren, wordt de zaak enkel belicht vanuit onze eigen denkpatronen, zien we enkel ons eigen standpunt en zijn we overtuigd van ons gelijk (zie vorige n’GO-nummers). De adaptieve modus daarentegen pikt tegenstrijdigheden op en zet dit om in een stresssignaal. Hierdoor voelen we ons opgejaagd en krijgen we de neiging te vluchten. Je kan je al inbeelden wat dit in een interculturele dialoog teweegbrengt… Om een aangepast antwoord op de situatie te kunnen geven is een frisse, belangstellende en verkennende kijk vereist. Het zou mooi zijn om je ontdekkingsgeest (opnieuw) te ontwikkelen, niet?

De automatische modus kortsluiten

Door je automatische piloot kort te sluiten, vermijd je dat je in de val loopt en reageert met “ah, ja, dat ken ik: dit heb

“Alles is interessant, als je er maar lang genoeg naar kijkt.” — Flaubert, 1845

ik al gezien, geproefd, gehoord…”.

Je moet de normale operationele modus, die gericht is op het verleden, en je bibliotheek aan ervaringen omgooien om je te kunnen concentreren op het hier en nu. Het is een eenvoudige methode: je moet je gewoon openstellen en je zintuigen activeren, zodat je nieuwe informatie kan putten uit mensen en uit de wereld.

Het gaat om een zintuiglijke en niet alleen intellectuele nieuwsgierigheid. Dit is van groot belang. Je kan technieken toepassen zoals Mindfulness (zie n’GO 4), maar een van de strafste trucs is jezelf toestaan om weer de nieuwsgierigheid van een kind te ontwikkelen zonder de vooroordelen die binnenin sluimeren. De test die later aan bod komt, zal je overtuigen van het onmiddellijke effect.

PATRICK COLLIGNON PIERRE BIELANDE

Dit artikel werd geschreven in samenwerking met het INC www.neurocognitivism.com

routine en nieuwsgierigheid

n’GO oktober 2013

28

© NEWPHOTOSERVICE - ISTOCKPHOTO

hoe pak je het aan…

Kenmerken van… …routine Routine is een automatische manier om een situatie te benaderen die door je brein als makkelijk en bekend wordt omschreven. Je probeert niet om de hele situatie te vatten, maar om bekende kenmerken te herkennen en van daaruit te reageren.

Automatisch Onbewust heb je de neiging om bij het bekende te blijven en het nieuwe te negeren. Je voelt geen drang om je gewoontes overboord te gooien.

Misschien heb je angst voor het idee iets nieuws, iets «anders» te ontdekken.

Gebaseerd op de angst voor het onbekende Je automatische modus is op zoek naar het comfort van de gewoonte en de assimilatie van een situatie aan een bekende situatie. Hij is tevreden met beperkte informatie, zodat de situatie past in een van de vakjes die verbonden zijn aan je ervaringen, je vaardigheden en het emotionele aspect van de situatie.

Gelinkt aan stress Je ervaart stress in deze dimensie omdat je op enkele seconden een mening vormt over iets wat je hebt meegemaakt, een ontmoeting met een persoon of een nieuw onderwerp in een conversatie… zonder de schat aan andere informatie te zien. Op basis van ervaringen uit het verleden ga je onmiddellijk catalogeren. Pure routine dus.

n’GO oktober 2013

29

Bij het opstarten van een nieuw project tast men in het duister naar de reacties van de mensen die hun gewoontes zullen moeten aanpassen. Het rad van verandering visualiseert waar het spaak kan lopen…

Het Rad van Verandering

© GUI YONG NIAN - FOTOLIA

instrument het rad van verandering

instrument het rad van verandering

n’GO oktober 2013

30

“Verandering is altijd eenvoudiger op papier dan in de praktijk.” © LINDA KASTRUP

| zo werkt het

E

en organigram herschikken, een nieuwe procedure introduceren of een werkmethode aanpassen lijkt altijd makkelijker op papier dan in de praktijk. “Als je een verandering binnen een organisatie bege­ leidt, is de moeilijkste stap altijd om de di­ rectie of de beslissende spelers te overtui­ gen van de complexiteit en de energie (en dus de middelen) die geïnvesteerd moeten worden”, vertelt ons Vincent De Waele, directeur van Changing World en consultant in change management. “De change­ setter is een simulatietool waarmee men kan zien en voelen wat er gebeurt. Het is een geraffineerd hulpmiddel om obstakels te herkennen.”

Het rad wordt ‘gespeeld’ in teams van twee tot vijf personen.

Er zijn twee formules mogelijk.

Optie A : Toepassing zonder simulatie

Optie B : Applicatie met simulatie

1. Kies een project als oefening.

2. Elk team zet een boot op het rad van verandering en plaatst de deelnemers ofwel op de boot ofwel op de weerstandsvakken. Zo stel je de actuele situatie voor van het project.

3. De teams bekijken de resultaten van elk team en beginnen een debat over de redenen van de afwijkingen.

4. Ieder stelt om beurt acties voor om deelnemers mee te krijgen op de boot en om de boot vooruit te laten gaan.

5. Je kan de oefening daar stopzetten of verdergaan.

1. Kies een van de 6 voorgestelde simulaties.

2. Lees de opdracht en kies een van de voorgestelde acties.

3. Het programma geeft het resultaat van de keuzes weer en elk team zet een boot op het rad van verandering en plaatst de deelnemers ofwel op de boot ofwel op de weerstandsvakken volgens de resultaten van de simulatie.

4. De teams bekijken de resultaten van elk team en beginnen een debat over de redenen van de afwijkingen.

5. Vervolgens kiest elk team opnieuw tussen de voorgestelde acties.

6. Je kan alle stadia van het rad doorlopen of kiezen om er maar enkele af te leggen.

instrument het rad van verandering

n’GO oktober 2013

31

Man overboord!

Vincent De Waele

De changesetter werd ontwikkeld door een team aan de universiteit van Aalborg in samenwerking met de Amerikaan Rick Maurer. Het is een originele en allesomvattende methode om verandering in goede banen te leiden. Het omvat een onlineplatform, analysemodellen, coachingtools en een levensgroot simulatiespelbord: het Rad van Verandering. “Het fysieke aspect van het rad zorgt ervoor dat gevoelens en gemoedstoestanden makkelijker tot uiting komen. Op het bord staan verschillende stroken waar elk team zijn plastic boot met gekleurde mannetjes op plaatst. De boot symboliseert de verandering en de mannetjes de betrokken personen. Tijdens de tocht verlaten sommige mannetjes het schip. Zo wordt een beeld geschetst van ieders positie in het veranderingsproces en worden er discussies uitgelokt.”

© RELATION TECHNOLOGIES

Vissen in troebel water

Een matroos verlaat het schip nooit zonder reden. Als hij overboord gaat, ‘zwemt’ hij naar een van de vier daarvoor bestemde hoeken. “In de buitenste cirkels van het rad zijn vier vakken voorzien om schip­ breukelingen op te vangen. Elk vak sym­ boliseert een andere reden waarom het mannetje overboord ging. Het eerste vak staat voor onbegrip: ik begrijp de voor­ gestelde verandering niet of de reden ervoor. De volgende twee vakken staan voor de weigering om mee te werken: ik vind de verandering maar niets (ik heb

instrument het rad van verandering

n’GO oktober 2013

32

trouwens andere oplossingen) of ik hou niet van de persoon die de verandering op touw zette. De vierde zone is neutraal.

Op die manier kan je eenvoudig in kaart brengen wanneer en waarom iemand uit het proces is gestapt.”

Het rad helpt niet alleen om de situatie in een mum van tijd te schetsen, maar ook om snel een constructief debat op gang te brengen. “De ludieke kant van het spel verlaagt automatisch de drempels. Zelfs de hiërarchie komt op de tweede plaats.

Er is geen sprake van een manager die een team leidt, iedereen speelt samen. Aan de hand van een spel kunnen deuren ge­ opend worden die normaal gesloten zou­ den blijven. Binnen twee uur zijn de deel­ nemers nieuwsgierige en genuanceerde spelers geworden die de situatie willen begrijpen en willen weten hoe ze het best tot deze verandering komen.”

Het spelbord blijft de hele tijd in het centrum tijdens het debat. “Het is niet de bedoeling om de complexiteit eenvoudig voor te stellen, maar om ze zichtbaar te maken. De situatie staat zwart op wit voor je neus! Je kan de verschillende mo­

© RELATION TECHNOLOGIES

“De ludieke aanpak haalt heel wat barrières neer. Aan de hand van een spel worden deuren geopend die normaal gesloten blijven.” | de sterktes ––Door de spelsituatie staat iedereen op hetzelfde niveau en ontstaat er een gezonde competitiviteit.

––Eender welke theorie over verandering kan aan het rad gekoppeld worden.

––De discussies zijn gebaseerd op specifieke feiten en leiden daardoor snel naar gepaste oplossingen.

––De aanpak van het spel heeft een belangrijke pedagogische waarde.

| de beperkingen –– Een precieze definitie van de doelen is noodzakelijk.

–– Het online platform biedt maar een beperkt aantal situaties. Het is dus niet altijd even makkelijk om een situatie te vinden die bij de jouwe past.

instrument het rad van verandering

n’GO oktober 2013

33

© SOLOVYOVA - FOTOLIA

| getuigenis

gelijke acties zien en de afgelegde weg van de anderen onder de loep nemen. Doordat het ‘maar’ een spel is heerst er een gezon­ de competitiedrang.”

Gamification

De changesetter surft mee op de golf van het concept gamification, een anglicisme waarbij de logica en het mechanisme van een spel worden toegepast in andere contexten. Het vertrekt van de natuurlijke aantrekkingskracht van spelletjes om mensen te motiveren om zich aan te pas-

sen en te zoeken naar oplossingen in nieuwe situaties. Deze techniek lokt een gedrag uit bij de deelnemers dat normaal moeilijk naar buiten komt, bijvoorbeeld bij het invullen van een evaluatie, het deelnemen aan een enquête of, in dit geval, openlijk en in alle eerlijkheid debatteren over de verschillende obstakels en er oplossingen voor vinden.

Om het engagement van de deelnemers vast te houden, is de changesetter ook online te vinden. “Je vindt er concrete cases om te trainen: je kan er verschillende ac­

Steen Nygaard, Senior Management Consultant bij Implement Consulting Group

« Ik gebruik de methode vaak in workshops waarin ik een verande­ ringsproces begeleid of bij opleidin­ gen. Dit instrument toont hoe men­ sen reageren op verandering.Het is ronduit schiterend! Door zijn visuele en tastbare kant, het feit dat mensen rond het spelbord draaien en zich sa­ men verplaatsen, wordt de verande­ ring erg concreet. Omdat we van een stevige en gedeelde basis vertrekken, is de discussie rijk en constructief.

We kunnen zelfs redelijk delicate onderwerpen aankaarten. Mana­ gers vertrekken bijvoorbeeld vaak van het principe dat de werknemers de verandering blokkeren. Met het wiel identificeer je gemakkelijker of de leiderschapsstijl aan de basis ligt van bepaalde blokkages. De rol van de facilitator is hierin zeer belang­ rijk. Na jarenlang gebruik geef ik dit instrument een acht op tien.»

instrument het rad van verandering

n’GO oktober 2013

34

“Mensen zullen zich steeds verzetten tegen verandering. Dat is de aard van het beestje!” tiestappen leren kennen, de impact van een beslissing meten, kiezen welke bood­ schap prioriteit moet krijgen op sleutel­ momenten in een proces… Het begrip lea­ dership wordt geïntroduceerd. Natuurlijk verschillen de resultaten afhankelijk van het type management!”

© PETER ATKINS - FOTOLIA

Laten we het menselijk houden

De uiteindelijke verdienste van het spel is dat de menselijke aarzeling en terughoudendheid worden doorbroken. “Mensen zullen zich steeds verzetten tegen veran­ dering. Dat is nu eenmaal de aard van het beestje! Onze hersenen grijpen graag te­ rug naar onze eigen ervaringen en het be­ kende. Wat nieuw is zal altijd buiten onze ervaring liggen. Gelukkig bestaan er tools zoals de changesetter. Ik heb er al altijd positieve resultaten mee behaald.”

RENAUD DEWORST

| meer weten Contact Changing World

Vincent De Waele Vincent.dewaele@gmail.com

U kent een interessant werkinstrument dat waardevol is in een context van ontwikkelingssamenwerking?

Laat het ons weten!

blog-notes

n’GO oktober 2013

| stem van de expert

35

Farid Ghrich

Politicoloog, kenner op gebied van internationale betrekkingen en freelance journalist, geschoold in de systeemtheorie (Palo Alto) en de geweldloze communicatie bij Marshall Rosenberg. Gespecialiseerd in waarneming en assistentie bij verkiezingen, democratisch bestuur en conflictbeheersing.

Stroom­ onderbreking

S

inds de lente ben ik radicaal van hoofdstad veranderd. Ik heb Rabat, het politieke centrum van Marokko, ingeruild voor Casablanca, het economische zwaartepunt. Ik neem u graag mee op de trein tussen de twee steden, die ieder uur een stroom pendelaars uitbraakt in beide richtingen.

Als ik u hieronder mijn verhuisperikelen uit de doeken doe, is dat niet om naar uw medeleven te hengelen. Waar ik op aanstuur, is te begrijpen wat menselijke verantwoordelijkheidszin betekent in het leven van alledag, dus buiten ieder officieel of institutioneel kader. Met andere woorden: kunnen we de grootstedelijke chaos die in Casablanca heerst zonder meer op het conto schrijven van een plaatselijk bestuur dat zijn werk niet doet – zoals koning Mohammed VI onlangs zelf opmerkte?* Of zijn er andere,

n’GO oktober 2013

“Dat niemand het initiatief neemt om een lamp van zes dirham te kopen, is eerder een kwestie van niet willen dan van niet kunnen.” gedeelde, complexere verantwoordelijkheden in het spel, op een fundamenteler niveau, die ervoor zorgen dat we het tegenwoordig zo moeilijk hebben om met elkaar samen te leven?

Eén ding is mij alvast duidelijk geworden: de verhuis naar mijn nieuwe hoofdstad is geen grote sprong voorwaarts, maar ook geen stap achteruit geweest, in weerwil van wat ik veronderstelde op basis van wat me door de warme revolutionaire wind uit het oosten was ingeblazen. Diezelfde wind heeft de laatste drie jaar trouwens zo veel dode takken van onze collectieve illusies afgerukt en meegevoerd, dat wat overgebleven is, misschien opnieuw knoppen kan dragen… maar goed, dat is voorlopig nog toekomstmuziek.

Mijn aankomst in Casa viel samen met een crisismoment voor de eerste Marokkaanse regering die geleid wordt door een islamist (van de Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling) – maar ik zweer dat ik daar verder voor niets tussenzit!

Net zoals meneer Benkirane (de huidige premier, die zichzelf heeft opgevolgd na de door de regeringscrisis genoodzaakte herschikking) niet verantwoordelijk is voor de (letterlijk) duistere manier

waarop het gebouw beheerd wordt waar ik mijn intrek heb genomen. Wanbeheer heeft niets te maken met een regeringscrisis, daar ben ik stellig van overtuigd.

Dat gezegd zijnde is het natuurlijk wel toevallig dat die crisis drie maanden geduurd heeft, precies even lang als ik moest wachten voor de elektriciteit in mijn nieuwe woonst werd aangesloten – maar dat is dan weer een verantwoordelijkheid die de stad tegenwoordig uitbesteedt aan een lokale vestiging van de multinational Suez.

Om dezelfde reden vind ik niet dat ik het stadsbestuur van mijn nieuwe thuishaven – al ken ik de verkozenen niet en heb ik niet op hen gestemd – met de vinger kan wijzen voor het schrijnende gebrek aan burgerzin en respect voor menselijke normen en waarden in het privégebouw waar ik woon en werk. Daar blijf ik bij, zelfs al zou u me van het tegendeel willen overtuigen door me met de neus op de feiten te drukken: dat de plaatselijke verkozenen goedbedoelende, maar incompetente lieden zijn; dat er zelfs bij zijn die misbruik maken van principes, personen, structuren en goederen met als enig doel gemeenschapsgeld over de balk te gooien

36 © PIOTR MARCINSKI - FOTOLIA

blog-notes

In zijn toespraak voor het parlement op 11 oktober 2013 waren Casablanca en zijn stadsbestuur kop van jut: de koning had het over “een stad waar een wraakroepende sociale ongelijkheid heerst en waar arm en rijk op luttele meters van elkaar leven.” (*)

blog-notes

37

“De schuld aan de machthebbers geven is al te vaak een excuus om de hand niet in eigen boezem te hoeven steken.” of – in fine – georganiseerde afpersingspraktijken te runnen.

Mijn gebouw telt vijf verdiepingen en wordt bevolkt door eigenaars en huurders die er wonen of er een professionele activiteit uitoefenen. Wat ooit een bonte mix geweest moet zijn, is ontaard in een problematisch zootje ongeregeld.

Uiteraard is er geen syndicus (of toch, zelfs meer dan een – maar dat komt op hetzelfde neer). Twee bewoners hebben zichzelf op een blauwe maandag tot conciërge uitgeroepen en in die hoedanigheid hebben ze zich de benedenverdieping en het dakterras toegeëigend, zonder dat daar een noemenswaardige wederdienst tegenover staat. En nu we het toch over de gemeenschappelijke delen hebben – u weet wel, die symbolische plaatsen waar buren elkaar tegenkomen, begroeten, een praatje slaan – wel, die delen verkeren in een staat van opperste verwaarlozing en blijven permanent in een diepe duisternis gehuld. De elektriciteitsvoorziening is in orde, op een enkele defecte schakelaar na, maar het probleem is meestal heel eenvoudig: er zijn gewoon geen lampen.

De burgemeester en de zijnen zullen dit

probleem niet voor me komen oplossen – daarvoor ben ik aangewezen op mezelf en op mijn medebewoners. Tenzij ik net als zij in mijn hoekje blijf zitten kniezen en ervan uitga dat er niets aan gedaan kan worden, of liever, dat het niet hoeft.

Want het feit dat niemand het initiatief neemt om een lamp van zes dirham, vijftig eurocent, te gaan kopen, is natuurlijk eerder een kwestie van niet willen dan van niet kunnen. Liever trotseren mijn medebewoners dag na dag de absolute duisternis van de liftkooi, stilzwijgend, als martelaren van het collectief. En op die manier werpt dat onnozele lampje een licht op de vraag wat er gebeurt als we in complexere situaties belanden…

Het is gemakkelijk de schuld te geven aan de staat, de machthebbers, structuren die niet volkomen foutloos functioneren. En het is waar dat die factoren de ontwikkeling van heel wat landen afremmen. Maar is blinde kritiek op onze instellingen niet al te vaak een excuus om de hand niet in eigen boezem te hoeven steken?

n’GO oktober 2013

Maandelijks e-zine uitgegeven door Ec hos Communication Rue Coleau, 30 1410 Waterloo België +32(0)2 387 53 55 Verantwoordelijke uitgever Miguel de Clerck Hoofdredacteur Pierre Biélande Adjunct-hoofdredacteur Renaud Deworst Redactie Sylvie Walraevens Patrick Collignon Vormgeving Bertrand Grousset Lay-out Thierry Fafchamps Met de steun van :

Abonneer u gratis op het magazine. Klik hier!

Vind Echos Communication op het Internet www.echoscommunication.org