Architectural Research Thesis by Athanasios Nikolopoulos by Thanasis Nikolopoulos

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2017-2018

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ

ΠΕΤΡΟΣ ΚΟΥΦΟΠΟΥΛΟΣ

ΠΑΤΡΑ, 2 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2017

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Περίληψη Η διαδικασία της εκβιομηχάνισης, από συστάσεως του νέου ελληνικού κράτους, ακολουθούσε πάντοτε με καθυστέρηση τις διεθνείς εξελίξεις στο βιομηχανικό κλάδο και σε μικρότερο βαθμό εντάσεως. Η αποβιομηχάνιση, που επήλθε κυρίως τη δεκαετία του 1980, επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την οικονομία, αλλά επέφερε και ορισμένα αρνητικά φαινόμενα στον αστικό ιστό των βιομηχανικών πόλεων. Η διακοπή λειτουργίας πλήθους βιομηχανικών συγκροτημάτων προκάλεσε τη διαμόρφωση μεγάλων τμημάτων αστικού χώρου, κενών προγράμματος, οι οποίοι σταδιακά υποβαθμίστηκαν συμβάλλοντας στην διαμόρφωση οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών προβλημάτων στις εν λόγω περιοχές. Η εμφάνιση του φαινομένου των αστικών κενών ή Brownfields αποτελεί ένα ζήτημα προβληματισμού των εθνικών κυβερνήσεων και φορέων ή οργανισμών με αντικείμενο τον πολεοδομικό σχεδιασμό και την περιβαλλοντική αποκατάσταση. Πλήθος παραδειγμάτων συναντώνται τόσο σε παγκόσμια όσο και σε τοπική κλίμακα. Η ύπαρξη των εν λόγω εκτάσεων εγείρει την αναγκαιότητα πρωτοβουλιών για την σύσταση προγραμμάτων ανάπλασης και εξυγίανσης. Μέσω της εφαρμογής των κατάλληλων ενεργειών δύναται να επέλθει οικονομική ανάπτυξη, κοινωνική ισότητα και περιβαλλοντική εξυγίανση στις περιοχές υποβάθμισης. Βέβαια, δεν είναι λίγα τα εμπόδια και οι δυσκολίες, που εγείρονται κατά τις διαδικασίες επανάχρησης, ωστόσο με την θέσπιση κινήτρων σε νομοθετικό, οικονομικό και πολεοδομικό επίπεδο η άρση των εν λόγω εμποδίων και η προσέγγιση υποψήφιων επενδυτών καθίσταται δυνατή.

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Τα προγράμματα ανάπλασης μεγάλης κλίμακας πρώην βιομηχανικών εκτάσεων τίθενται στο προσκήνιο τις τελευταίες δεκαετίες στο διεθνές στερέωμα. Ποικίλες πρακτικές και σενάρια έχουν εφαρμοσθεί σε πρότερα βιομηχανικές περιοχές με εξαιρετικά αποτελέσματα για τον αστικό χώρο και την κοινωνία. Υπάρχει πλήθος περιπτώσεων ικανών να αποτελέσουν οδηγό για ανάλογες περιπτώσεις στην ελληνική επικράτεια. Σε κάθε περίπτωση, το θέμα των Brownfields αποτελεί ένα σύγχρονο ζήτημα, που απαιτεί λύση.

ABSTRACT

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Abstract The process of industrialization, from the establishment of the new Greek state, followed with delay the international developments in the industrial sector and to a lesser extent. The deindustrialization, which occurred in the 1980s, had a large impact on the economy, but it also brought about some negative effects on the urban fabric of industrial cities. The shutdown of a wide number of industrial complexes led to the formation of large sections of urban empty space, which were gradually downgraded, contributing to the development of economic, social and environmental problems in these areas. The crucial phenomenon of urban voids or brownfields is a matter of concern for national governments and agencies or organizations on urban planning and environmental rehabilitation. Numerous examples come together both globally and locally. The existence of such areas raises the need for the establishment of regeneration and rehabilitation programs. Appropriate actions can bring about economic growth, social equity and environmental rehabilitation in areas of degradation. Of course, the obstacles and difficulties that arise during re-use procedures are not negligible, but by introducing incentives at a legislative, economic and urban level, the removal of these barriers and the access to prospective investors becomes possible. Large-scale redevelopment programs of former industrial sites have been brought to the forefront in the international stature in recent decades. Various practices and scenarios have been implemented in industrial areas with excellent results for urban space and society. There are many occasions that can be operated as a guide for similar cases in the Greek

III

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ABSTRACT

territory. In any case, the matter of Brownfields is a modern issue that requires a solution.

ΠΡΟΟΙΜΙΟ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Προοίμιο Στα πλαίσια εκπόνησης της παρούσας ερευνητικής εργασίας επιδιώχθηκε μια εμπεριστατωμένη μελέτη και αποσαφήνιση ορισμένων ερωτημάτων. Οι προβληματισμοί που διερευνήθηκαν, σχετίζονταν με το αντίκτυπο των διαδικασιών της αποβιομηχάνισης ή των αλλαγών του βιομηχανικού κλάδου, στον αστικό χώρο, την χρονική περίοδο των τελευταίων δεκαετιών. Αφορμή για την ενασχόληση με το εν λόγω ζήτημα αποτέλεσε η έντονη βιομηχανική ανάπτυξη, που γνώρισε η πόλη της Πάτρας και η ύπαρξη πολλών ιστορικών βιομηχανικών συγκροτημάτων της περιόδου ακμής, τα οποία υφίστανται καθημερινά τη φθορά από το πέρασμα του χρόνου. Ειδικότερα, η περίπτωση της χρόνιας εγκατάλειψης της βιομηχανίας βάμβακος Πειραϊκής Πατραϊκής υπήρξε καθοριστική στην επιλογή του θέματος. Κλείνοντας αυτή τη σύντομη αναφορά σε κάποιες γενικές σκέψεις, είναι αναγκαίο να αποδοθούν ευχαριστίες στον κ. Πέτρο Κουφόπουλο για την πολύτιμη βοήθεια και συμβολή στην πραγματοποίηση της ερευνητικής εργασίας, καθώς και για τις χρήσιμες συμβουλές ή κατευθύνσεις στις δυσκολίες που προέκυψαν. Καίριας σημασίας υπήρξε και η συνεισφορά της βιβλιοθήκης του τμήματος, καθώς προσέφερε την δυνατότητα πρόσβασης σε πλήθος συγγραμμάτων και χρήσιμο υλικό για την περάτωση της εργασίας. Τέλος, ευχαριστίες αρμόζουν στην οικογένεια και τους φίλους μου, για την στήριξη και την ανοχή που επέδειξαν το τρέχoν διάστημα.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Περιεχόμενα Εισαγωγή..................................................................................1 1. Ιστορία Εκβιομηχάνισης και Αποβιομηχάνισης της Ελλάδας...................................................................................5 1.1. Πρώτη περίοδος (1830-1900)....................................................5 1.2. Βιομηχανικά κτήρια πρώτης περιόδου..................................10 1.3. Δεύτερη περίοδος (1900-1950)................................................14 1.4. Βιομηχανικά κτήρια δεύτερης περιόδου..................................19 1.5. Τρίτη περίοδος (1950-1980)....................................................21 1.6. Βιομηχανικά κτήρια τρίτης περιόδου......................................24 1.7. Τέταρτη περίοδος (1980-Σήμερα) Αποβιομηχάνιση................27 1.8. Βιομηχανικά κτήρια τέταρτης περιόδου................................29

2. Επιπτώσεις Αποβιομηχάνισης στις Ελληνικές πόλεις..32 2.1. Συνέπειες στον αστικό χώρο....................................................32 2.2. Ορισμός αστικών κενών (Brownfields) σε παγκόσμια κλίμακα............................................................................................36

VII

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

2.3. Κατηγοριοποίηση των Brownfields.........................................40 2.3.1. Χωρική κατηγοριοποίηση............................................41 2.3.2. Λειτουργική κατηγοριοποίηση....................................45 2.4. Διαδικασία εμφάνισης Brownfields.........................................48 2.5. Θεωρητικές προσεγγίσεις στο ζήτημα των αστικών κενών (Brownfields)...................................................................................49 2.6. Θετικές επιπτώσεις αστικών κενών (Brownfields)..................57 2.7. Παραδείγματα αστικών κενών στις ελληνικές πόλεις.............58 2.7.1. Εργοστάσιο Λιπασμάτων Δραπετσώνα.......................58

VIII

2.7.2. Μύλοι Αλλατίνη Θεσσαλονίκη...................................64 2.7.3. Πειραϊκή Πατραϊκή Βιομηχανία Βάμβακος Πάτρα....69 2.7.4. Ελαιώνας Αθήνα..........................................................75 2.7.5. Πρώην Διεθνής Αερολιμένας Ελληνικού....................82

3. Αναπλάσεις αστικών κενών.............................................90 3.1. Αναγκαιότητα αναπλάσεων αστικών κενών (Brownfields).....90 3.2. Εμπόδια και δυσκολίες αναπλάσεων......................................97 3.3. Κίνητρα και πολιτικές προσέλκυσης επενδύσεων.................101

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

4. Σενάρια και παραδείγματα αναπλάσεων.....................111 4.1. Σενάρια διαχείρισης βιομηχανικών συγκροτημάτων............111 4.2. Παραδείγματα αναπλάσεων αστικών κενών.........................118 4.2.1. Emscher Landscape Park Ruhr (Duisburg)...............118 4.2.2. HafenCity Hamburg...................................................123 4.2.3. Gasometer Simmering Vienna...................................127 4.2.4. Parc Andre Citroen Paris..........................................136 4.2.5. King’s Cross London.................................................141

5. Συμπεράσματα...............................................................148 Βιβλιογραφία........................................................................152 Πηγές Εικονογράφησης.......................................................165

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εισαγωγή Ο βιομηχανικός ή δευτερογενής τομέας παραγωγής αποτελούσε ανέκαθεν τον κινητήριο μοχλό των οικονομικών δραστηριοτήτων πολλών κρατών, κατά τη διάρκεια των τριών προηγούμενων αιώνων. Οι πόλεις, που γνώρισαν έντονα την βιομηχανική επανάσταση, γνώρισαν πρωτοφανή οικονομική ανάπτυξη και παράλληλη αύξηση των χωρικών τους ορίων, απόρροια της έλευσης των αγροτικών πληθυσμών στις πόλεις με σκοπό την εύρεση εργασίας και την εξασφάλιση της αναγκαίας οικονομικής ενίσχυσης. Η αστική επέκταση, που επήλθε, εγκλώβισε στον πολεοδομικό ιστό των περισσότερων πόλεων τις ακμάζουσες βιομηχανικές εγκαταστάσεις. Το τέλος του εικοστού αιώνα συνδυάστηκε με την άνθηση του τριτογενούς τομέα παραγωγής, την επικράτηση των υπηρεσιών και την διακοπή πλήθους βιομηχανικών δραστηριοτήτων. Ασφαλώς οι οικονομικές και παραγωγικές αλλαγές είχαν άμεση επίδραση στις πόλεις, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, κληροδοτώντας προβλήματα στις πρώην βιομηχανικές περιοχές. Όπως γίνεται αντιληπτό, αντικείμενο μελέτης της εν λόγω ερευνητικής εργασίας αποτελεί η διερεύνηση των επιπτώσεων των βιομηχανικών μεταβολών στον αστικό χώρο, καθώς και η ενδεχόμενη επίδρασή τους στις οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνθήκες. Η έρευνα εστιάζει στην περίπτωση της Ελλάδας, η οποία βίωσε τις εξελίξεις της εκβιομηχάνισης και αποβιομηχάνισης σε μικρότερη ένταση συγκριτικά με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες και με χρονική καθυστέρηση ετών, εξαιτίας της υποτέλειας από ξένες δυνάμεις. Τα μεγάλα αστικά κέντρα, όπως η Αθήνα, ο Πειραιάς, η Θεσσαλονίκη, η Πάτρα, ο Βόλος, καθώς και άλλες μικρότερες πόλεις, έγιναν δέκτες των αρνητικών φαινομένων,

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που προκλήθηκαν από τα τέλη της δεκαετίας του 1980. Ακόμα και σήμερα πολλές βιομηχανικές μονάδες παραμένουν εγκαταλελειμμένες επηρεάζοντας τον αστικό χώρο, που τις περιβάλλει, και δημιουργώντας ποικίλα προβλήματα, που αναζητούν λύση. Συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας παρουσιάζονται οι χρονικές περίοδοι εκβιομηχάνισης και αποβιομηχάνισης στην ελληνική επικράτεια. Η περιοδολόγηση ξεκινά από τη σύσταση του νέου ελληνικού κράτους και περιλαμβάνει συνολικά τέσσερις περιόδους. Παράλληλα, με την αναφορά στα οικονομικά και βιομηχανικά ιστορικά δεδομένα, περιγράφονται οι αρχιτεκτονικές τάσεις της κάθε εποχής στον τομέα της βιομηχανίας.

Στο δεύτερο κεφάλαιο, αναλύονται οι επιπτώσεις της αποβιομηχάνισης στις αστικές περιοχές, καθώς και τα προβλήματα, που δημιουργούνται. Το μείζον ζήτημα, που διερευνάται, είναι η διαμόρφωση αστικών κενών, δηλαδή περιοχών που η πρότερη βιομηχανική χρήση έχει εγκαταλειφθεί και παραμένουν ανενεργές. Στις υπόλοιπες ενότητες επιχειρείται μια κατηγοριοποίηση με βάση τα διαφορετικά δεδομένα της κάθε περίπτωσης, καθώς και η εξεύρεση ενός καθολικού ορισμού για τις εν λόγω εκτάσεις. Η παράθεση πέντε παραδειγμάτων από τις ελληνικές πόλεις και η ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης επικυρώνει το θεωρητικό πλαίσιο, που παρουσιάστηκε. Το επόμενο κεφάλαιο ασχολείται με τις αναπλάσεις χωρικών κενών. Τονίζει τους λόγους, που συνηγορούν στο ενδεχόμενο της ανάπλασης, αλλά παράλληλα αναλύει τα εμπόδια και τις δυσκολίες, που εμφανίζονται στις προσπάθειες αποκατάστασης, που αναλαμβάνονται. Οι συγκεκριμένες

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

δυσκολίες, ωστόσο, δύναται να αρθούν με τη θέσπιση νομοθετικών, οικονομικών και πολεοδομικών κινήτρων. Η εύρεση των κατάλληλων μέτρων μπορεί να προσεγγίσει επενδύσεις και να προωθήσει τις διαδικασίες ανάπλασης. Στο τέταρτο κεφάλαιο, απαριθμούνται τα διαφορετικά σενάρια και οι προσεγγίσεις, που εφαρμόζονται στις περιπτώσεις αποκατάστασης των εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών και των κενών συγκροτημάτων. Η παράθεση των σεναρίων ενισχύεται με την καταγραφή και ανάλυση πέντε παραδειγμάτων ανάπλασης μεγάλης κλίμακας περιοχών σε χώρες του εξωτερικού. Η εν λόγω ανάλυση παρουσιάζει τις δυνατότητες, που ανακύπτουν από την εφαρμογή σχεδίων εξυγίανσης και επανάχρησης και αναδεικνύει την κατεύθυνση, στην οποία πρέπει να κινηθούν ανάλογες πρωτοβουλίες στην Ελλάδα. Τέλος, στα συμπεράσματα εξαίρεται η αναγκαιότητα της εκμετάλλευσης των χωρικών κενών, τα οποία αποτελούν ένα πολύ σημαντικό απόθεμα γης στο κέντρο των μεγάλων πόλεων. Τα προβλήματα, που αντιμετωπίζουν οι πόλεις, μπορούν να αμβλυνθούν με την χρησιμοποίηση των εν λόγω εκτάσεων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Ιστορία Εκβιομηχάνισης και Αποβιομηχάνισης της Ελλάδας 1.1. Πρώτη περίοδος (1830-1900) Η μακρά περίοδος της οθωμανικής κυριαρχίας λειτούργησε σαν ασπίδα, που αντέκρουσε τα κοσμογονικά γεγονότα, που συντελέστηκαν την ίδια περίοδο στις χώρες της κεντρικής Ευρώπης και κυρίως στη Γαλλία. Έτσι η Ελλάδα παρέμεινε μια κοινωνία καθυστερημένη με περιορισμένο παραγωγικό δυναμικό.1 Η ελληνική επανάσταση δρομολόγησε το τέλος της υποτέλειας και την αυγή μιας νέας εποχής ελευθερίας, είχε όμως και καταστροφικές συνέπειες για την ελληνική κοινωνία, καθώς μεγάλο μέρος του πληθυσμού, που θα μπορούσε να συνεισφέρει στην ανάπτυξη του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, χάθηκε στις επάλξεις των μαχών. Η παλινόρθωση της χώρας βασιζόμενη στην αγροτική και μεταπρατική οικονομία, σε συνδυασμό με την απουσία βιομηχανικής παράδοσης δεν αποτέλεσε την ιδανική αφετηρία. Οι βιοτεχνίες2 των πόλεων και της υπαίθρου, οι περιφερόμενοι τεχνίτες3 παράλληλα με τις αγροτικές και εμπορικές δραστηριότητες

ανακίνησαν τις διεργασίες της πρώτης φάσης της εκβιομηχάνισης, που Κιντής, Α. [1982], Ανάπτυξη της Ελληνικής βιομηχανίας, σελ. 24 Μεταξοϋφαντήρια, φεσοποιεία και μπυραρίες. 3 Αγριαντώνη, Χ. [1986], Οι απαρχές της Εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, σελ. 223 1 2

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1830-1900)

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Εικ. 1: Ανδρίτσαινα, αργαλειός, Φρεντερίκ Μπουασονά

διήρκησαν ως τις αρχές του 20ου αιώνα.

Μέσα στο κλίμα της συνεχούς κοινωνικο-οικονομικής αλλαγής και της αβεβαιότητας, απόρροια των πολεμικών περιπετειών,4 η συμμετοχή στα συνεχώς μεταλλασσόμενα δρώμενα της βιομηχανικής επανάστασης, που συντελούνταν στον ευρωπαϊκό χώρο, ήταν αδύνατη. Η έλευση του βαυαρικού στοιχείου και η παλινόστηση πολλών ομογενών,5 σε συνδυασμό με την σταδιακή αύξηση του γηγενούς πληθυσμού, είχαν σαν αποτέλεσμα την δημιουργία συνθηκών και προϋποθέσεων για την ανάπτυξη περιορισμένης βιομηχανικής δραστηριότητας. Θεμελιακού χαρακτήρα υπήρξαν οι επενδύσεις σε βιοτεχνίες μεταξιού, κρασιού και μαρμάρου, των οποίων τα προϊόντα προέρχονταν από τις εγχώριες πρώτες ύλες και είχαν έντονο εξαγωγικό ενδιαφέρον. Οι εξαγωγές συνέβαλαν 4 5

Κιντής, Α. [1982], Ανάπτυξη της Ελληνικής βιομηχανίας, σελ. 25 Ο.π., σελ. 25

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1830-1900)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 2: Βοσκός, Ακρόπολη, Φρεντερίκ Μπουασονά

στην ανάπτυξη και επέκταση των βιοτεχνιών καθώς και στην επιτάχυνση της εκβιομηχάνισης μέσω συναφών επενδύσεων. Η βαυαρική αναχώρηση από την ελληνική επικράτεια δεν επηρέασε την σταθερότητα της διαδικασίας εκβιομηχάνισης. Η περίοδος, που ακολούθησε χάρι στις ευνοϊκές ευρύτερες τάσεις της οικονομίας, τις διαθέσιμες κοινωνικές ομάδες και τις επιχειρηματικές επιλογές,6 χαρακτηρίστηκε από την ίδρυση μηχανικών εργοστασίων με βάση τους τις πόλεις, των οποίων τα λιμάνια ανθούσαν κυρίως στο εξαγωγικό εμπόριο και η κίνηση ανθρώπων, πρώτων υλών, προϊόντων και καυσίμων ήταν έντονη. Το επενδυτικό κόστος υπέστη σημαντική αύξηση, καθώς μεγάλο ποσοστό των νεοσύστατων βιομηχανικών μονάδων στεγάστηκε σε νέα κτηριακά κελύφη. Η ανάγκη του εγχώριου καταναλωτικού κοινού για βασικά αγαθά καθόρισε μέχρι ενός σημείου και το είδος των επιχειρήσεων.

Αγριαντώνη, Χ. [1986], Οι απαρχές της Εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, σελ. 224 6

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1830-1900)

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Εικ. 3: Άπλωμα της σταφίδας

Έτσι, οι αντίστοιχοι κλάδοι είχαν μια άνιση ανάπτυξη εις βάρος άλλων κλάδων και επεκτάθηκαν τόσο στην παραγωγή του τελικού προϊόντος, όσο και του ενδιάμεσου. Η εγχώρια αγορά αποτελούσε τον κύριο δέκτη των παραγόμενων αγαθών, αλλά οι καταναλωτικές της δυνάμεις σύντομα έγιναν αντιληπτές από τις επιχειρήσεις, οδηγώντας τις στην συμμετοχή τους στο εξαγωγικό εμπόριο. Το έντονο κύμα της ευρωπαϊκής εκβιομηχάνισης και ανάπτυξης συνέβαλε στις επενδυτικές δραστηριότητες,7 όμως δεν ήταν αρκετό για να αποτρέψει την σταδιακή και παρατεταμένη ύφεση, που συντελέστηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1880 και διήρκησε μια πενταετία. Η αρχή της επόμενης δεκαετίας βρίσκει την χώρα σε φάση επιχειρηματικής

7 Αγριαντώνη, Χ. [1986], Οι απαρχές της Εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, σελ. 225

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1830-1900)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 4: Μύλος, Μαρώνεια, Φρεντερίκ Μπουασονά

έξαρσης,8 καθώς η εισροή κεφαλαίων από παλινοστούντες ομογενείς επιδρά θετικά στην ίδρυση νέων εργοστασίων στα μεγάλα αστικά κέντρα.9 Το διάστημα της επενδυτικής τάσης συρρικνώθηκε από την απότομη κρίση της διετίας 1883-85, οδηγώντας πολλές βιομηχανικές μονάδες στο κλείσιμο και την πτώχευση. Η περίοδος ύφεσης δεν είχε μεγάλη διάρκεια και η έντασή της κυμάνθηκε ανάλογα με τις τοπικές οικονομικές συνθήκες.

Η ανασύσταση της οικονομικής δραστηριότητας ευνοήθηκε από την περιθωριοποίηση της αγροτικής παραγωγικής δύναμης, που οφειλόταν στην πτώση των τιμών, αλλά και στην σταφιδική κρίση10 του 1892, στρέφοντας τις οικογένειες της αγροτικής γης στην προσπάθεια ενίσχυσης Αγριαντώνη, Χ. [1986], Οι απαρχές της Εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, σελ. 226 9 Κυρίως στον Πειραιά και την Αθήνα. Επίσης, διευκολύνθηκαν οι επενδύσεις σε διαφορετικούς κλάδους, όπως των μεταλλείων και των σιδηροδρόμων. 10 Αγριαντώνη, Χ. [1986], Οι απαρχές της Εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, σελ. 226 8

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1830-1900)

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

των εισοδημάτων τους μέσω της μαζικής μεταναστευτικής κίνησης11 στα αστικά και βιομηχανικά κέντρα. Η αστικοποίηση αποτέλεσε κινητήριο μοχλό για την ανάπτυξη διαφόρων βιομηχανικών και βιοτεχνικών κλάδων,12 των οποίων η εξέλιξη στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό στις χαμηλές τιμές των πρώτων υλών, λόγω της υποτίμησης του εθνικού νομίσματος. Ωστόσο, παρά τα βήματα της βιομηχανικής και οικονομικής προόδου, η χώρα δεν κατάφερε να συγχρονιστεί με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, παραμένοντας μια βιομηχανικά καθυστερημένη χώρα,13 καθώς το κράτος δεν υποστήριξε συνειδητά την βιομηχανία καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα.

1.2. Βιομηχανικά κτήρια πρώτης περιόδου

Σημαντικό ζήτημα, που πρέπει να αναφερθεί, είναι αυτό της αρχιτεκτονικής κατά τη διάρκεια των περιόδων της βιομηχανικής εξέλιξης της χώρας. Η αλήθεια είναι πως αυτή την περίοδο η αρχιτεκτονική των κτηρίων παραγωγής χαρακτηρίζεται από την ποικιλία και τη διαφορετικότητα στις μορφές τους, γεγονός το οποίο απορρέει από την χωρική και τοπική εγγύτητα του εκάστοτε κτηρίου. Είναι κοινώς αποδεκτό πως η γέννηση και σύνθεση μιας αρχιτεκτονικής μορφής ή τύπου από το μηδέν δεν υφίσταται, αλλά αποτελεί προϊόν μίμησης και αναπαραγωγής κτηριακών μορφών του παρελθόντος. Κατά Αγριαντώνη, Χ. [1986], Οι απαρχές της Εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, σελ. 226 12 Πρόκειται κυρίως για την οινοπνευματοποιία και τα μεταλλεία. 13 Πεπελάση, Ι. [2011], Κράτος και Αγορά: η ελληνική περιπέτεια 11

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑ 1ΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 5: Μύλος του Παππά, Λάρισα

συνέπεια, η ύπαρξη και χρήση ενός νέου κτηριακού τύπου στην ελληνική επικράτεια, όπως αυτός του βιομηχανικού κτηρίου, αποτέλεσε παράγωγο της διαδικασίας αναδιατύπωσης, ανασύνθεσης και οικειοποίησης αρχιτεκτονικών γλωσσών του παρελθόντος, οδηγώντας αργά, αλλά σταδιακά, στην δημιουργία μιας αυτόνομης αρχιτεκτονικής γλώσσας14 για τα βιομηχανικά κτήρια.

Οι αρχιτεκτονικές διεργασίες και ζυμώσεις είχαν σαν αποτέλεσμα την εμφάνιση τριών, κατά κύριο λόγο, κτηριακών εργοστασιακών τύπων,15 κατά τη διάρκεια της περιόδου της εκβιομηχάνισης. Η κατασκευή τους χρονολογείται για πρώτη φορά στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα.

Δεμίρη, Κ. [1991], Η εξέλιξη των βιομηχανικών κτηρίων στην Ελλάδα από τα τέλη του 19ου αιώνα ως σήμερα, σελ. 57 15 Ο.π. 14

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑ 1ΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Εικ. 6: Μύλοι Αλλατίνη, Θεσσαλονίκη

Ο πρώτος τύπος, όπως σημειώνει η Κ. Δεμίρη,16 είναι το «παραδοσιακό» κτήριο, που είναι επηρεασμένο από την αρχιτεκτονική των βιομηχανικών κτηρίων της βρετανικής βιομηχανικής επανάστασης. Η κατασκευή του υλοποιήθηκε στις περισσότερες περιοχές της χώρας και βασίστηκε τόσο στη χρήση παραδοσιακών μεθόδων κατασκευής και υλικών, όσο και στην υλοποίηση τοπικών και νεοκλασικών μορφολογικών στοιχείων. Όσον αφορά στα χαρακτηριστικά του, ο χώρος της κάτοψης διατάσσεται με ένα πολυαξονικό και μη ενιαίο τρόπο, δημιουργώντας πολλά εσωτερικά χωρίσματα, ο κτηριακός όγκος έχει απλή μορφή, επίπεδες όψεις διάτρητες από ανοίγματα, στεγάζεται με δίκλινη ή πτυχωτή στέγη και έχει συνήθως έναν όροφο, εκτός από περιπτώσεις συμπλέγματος κτηρίων, όπου το ύψος Η Κωνσταντίνα Δεμίρη γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1952. Αναπληρώτρια καθηγήτρια της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ. Είναι διπλωματούχος αρχιτέκτων μηχανικός του ΑΠΘ (1975) και κάτοχος PhD από το University of Edinburgh (1986). Από το 1977 έως το 2000 δίδαξε στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ. Από το 2000 μέχρι σήμερα διδάσκει στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ συμμετέχοντας στα μαθήματα των Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων. 16

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑ 1ΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 7: Εργοστάσιο Πορσελάνης, Νέα Μάκρη

και οι όροφοι διαφοροποιούνται (εικ. 5). Η ευρωπαϊκή βιομηχανική αρχιτεκτονική επηρέασε και το χαρακτήρα του δεύτερου τύπου, προσδίδοντάς του ένα μνημειακό στυλ, του οποίου η μεταφορά, η χρήση και η αναδιατύπωση προσδιόρισε το «μνημειακό» κτήριο. Ο όγκος του κτηρίου και η πλούσια σε μορφολογικά στοιχεία και επεξεργασμένες λεπτομέρειες μορφή του προσδίδουν μία επιβλητικότητα, υποβλητικότητα και μεγαλοπρέπεια (εικ. 6). Αξιοσημείωτο στοιχείο του τύπου αποτελεί και η ηθελημένη προβολή της κεντρικής εισόδου και η κυριαρχία της κύριας όψης του έναντι των υπολοίπων.

Ορισμένες φορές η δημιουργία μιας αρχιτεκτονικής μορφής, η οποία δεν βασίζεται σε διαδικασίες ανασύνθεσης ή μίμησης υφιστάμενων τύπων, αποτελεί εξαίρεση. Η διαμόρφωση, λοιπόν, του τρίτου τύπου της περιόδου συντελέστηκε σε ένα πλαίσιο, στο οποίο η ύπαρξη προϋπάρχουσας κτηριακής κατηγορίας δεν υφίστατο. Το οδοντωτό κτήριο, το οποίο

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑ 1ΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

δημιουργήθηκε, κατά την εν λόγω περίοδο, από την ανάγκη ομοιόμορφου φωτισμού των μεγάλων μονώροφων χώρων παραγωγής, από τυπολογικής πλευράς, μπορεί να χαρακτηριστεί ως αμιγώς βιομηχανικό (εικ. 7). Η απλωμένη οδοντωτή οροφή που στεγάζει το χώρο παραγωγής και καθορίζει την ονομασία, η ορθογωνική κάτοψη, η σαφήνεια του κτηριακού όγκου, η φέρουσα περιμετρική τοιχοποιία από τούβλο ή πέτρα και εσωτερικές κολώνες, τα πατώματα και τα ζευκτά από ξύλο ή χυτοσίδηρο αποτελούν τα στοιχεία του χαρακτήρα του. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως η κατασκευή των κτηρίων το διάστημα αυτό γίνεται υπό την εποπτεία των παραδοσιακών μαστόρων και μηχανικών και όχι των αρχιτεκτόνων, που δεν έδειχναν ενδιαφέρον για εμπλοκή σε τέτοιου είδους κατασκευές.

1.3. Δεύτερη περίοδος (1900-1950) Από τις αρχές του εικοστού αιώνα η βιομηχανική παραγωγή εμπλουτίζεται με νέους κλάδους,17 απόρροια της συστηματικής επένδυσης νέων κεφαλαίων στην αγορά. Παρά τις επενδύσεις, η υποστήριξη της παραγωγικής διαδικασίας από τη μηχανή είναι περιορισμένη, πράγμα που αποτελεί συνακόλουθο, κατά κύριο λόγο, της ύπαρξης μικρών μονάδων παραγωγής. Αντίθετα, η εκμηχάνιση συντελείται στις μεγαλύτερες επιχειρήσεις, στις οποίες μεγάλο ποσοστό της χειρωνακτικής εργασίας διατηρείται.18

Τσιμεντοποιία, βιομηχανίες χημικών προϊόντων και βιομηχανία ηλεκτρισμού. Αγριαντώνη, Χ. [1986], Οι απαρχές της Εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, σελ. 227 17 18

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1900-1950)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 8: Εργοστάσιο Κρόνος, Ελευσίνα

Χαρακτηριστική είναι επίσης η κοινή στάση των σημαντικότερων βιομηχανιών ως προς τον τόπο και το χώρο της εγκατάστασης των κτηριακών τους αποθεμάτων. Οι συγκεκριμένοι τόποι εντοπίζονται κυρίως στα μεγάλα λιμάνια19 της χώρας, μέσω των οποίων πραγματοποιούνται η εμπορία και η θαλάσσια μεταφορά των πρώτων υλών και των προϊόντων τόσο στην εγχώρια, όσο και στην ξένη αγορά. Εξίσου σημαντικός παράγοντας για τη δημιουργία βιομηχανικών πόλων στις λιμενικές ακτές ήταν η κατασκευή των σιδηροδρομικών δικτύων και οι χωροθετήσεις των σταθμών20 σε άμεση γειτνίαση με αυτές. Το δίκτυο των σιδηροδρόμων είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας ενοποιημένης εσωτερικής αγοράς.21

Κυρίως του Πειραιά, αλλά και στον Βόλο, που αναδείχθηκε σε βιομηχανική πόλη-λιμάνι της κεντρικής Ελλάδας. Η Ερμούπολη επίσης, εξελίχθηκε σε πόλη της βαμβακοβιομηχανίας, ενώ αξιόλογους βιομηχανικούς πυρήνες διατήρησαν η Πάτρα, Η Καλαμάτα και η Χαλκίδα. 20 Συλλογικό, [1998], Ιστορικός και Βιομηχανικός Εξοπλισμός στην Ελλάδα, σελ. 30 21 Δεμίρη, Κ. [1991], Τα Ελληνικά Κλωστοϋφαντουργεία, σελ. 18 19

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1900-1950)

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Εικ. 9: Γαλλική Εταιρία, Λαύριο

Κατά την διάρκεια των δύο πρώτων δεκαετιών της δεύτερης περιόδου έλαβαν χώρα γεγονότα που επηρέασαν σε ένα βαθμό τις εξελίξεις στο χώρο της βιομηχανικής παραγωγής. Γεγονότα, όπως το κίνημα στο Γουδί, ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, καθώς και οι εχθροπραξίες στο χώρο των Βαλκανίων είχαν ως αποτέλεσμα την αύξηση του ελληνικού πληθυσμού, εξαιτίας της επέκτασης της ελληνικής επικράτειας. Παράλληλα με αυτήν την εδαφική και πληθυσμιακή επέκταση, οι ανάγκες του ελληνικού στρατού για βιομηχανικά είδη δημιούργησαν σημαντικά περιθώρια κέρδους.22 Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός, πως η βιομηχανία αυτή την περίοδο δεν τύγχανε της καθολικής αποδοχής της ελληνικής κοινωνίας, καθώς εθεωρείτο κάτι το ξενόφερτο σε αντίθεση με το εμπόριο και τη θάλασσα, τα οποία αποτελούσαν ανέκαθεν επιχειρηματικές δραστηριότητες στον ελλαδικό χώρο.

Κιντής, Α. [1982], Ανάπτυξη της Ελληνικής βιομηχανίας, σελ. 25

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1900-1950)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Αυτό το αντιβιομηχανικό κλίμα βελτιώθηκε αισθητά την δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα. Η αντιστροφή του αρνητικού κλίματος οφείλεται σε ορισμένες συνθήκες και γεγονότα, που συντελέστηκαν στο εν λόγω διάστημα, όπως οι ανάγκες που δημιουργήθηκαν κατά τις εχθροπραξίες του ελληνικού στρατού στην τουρκική επικράτεια, η μικρασιατική καταστροφή και ο ξεριζωμός των Ελλήνων, που εκδιώχθηκαν και κατέφυγαν σαν πρόσφυγες στην Ελλάδα, η κατασκευή έργων υποδομής,23 η συγκέντρωση κεφαλαίων από πρόσφυγες και ξένους και η επένδυσή τους και η εμφάνιση των πρώτων συνειδητών μέτρων βιομηχανικής πολιτικής.24 Οι προαναφερθείσες συνθήκες οδήγησαν μεσοπολεμικά στην ανάπτυξη νέων κλάδων25 βιομηχανίας σε συνδυασμό με την παράλληλη άνθηση των παλαιότερων. Η λειτουργία τους προϋπέθετε την ύπαρξη επαρκούς εργατικού δυναμικού, το οποίο καλύφθηκε από την ανθρώπινη δεξαμενή26 του ενός και πλέον εκατομμυρίου προσφύγων, οι συνοικίες των οποίων θεμελιώθηκαν κοντά στις βιομηχανικές ζώνες.

Οι επενδύσεις, βέβαια, σε κλάδους παραγωγής καταναλωτικών αγαθών ή προϊόντων ελαφράς βιομηχανίας και οι βιομηχανικές δομές, που κατασκευάστηκαν, δεν παρείχαν στην χώρα την οικονομική ώθηση, που χρειαζόταν, αλλά παρέπεμπαν σε μια προβιομηχανική εποχή27 σε σύγκριση και με τα ευρωπαϊκά δεδομένα. Αυτή η συνθήκη διατηρήθηκε μέχρι Σιδηρόδρομοι, δρόμοι, ενέργεια, εγγειοβελτικά έργα. Τα σημαντικότερα από αυτά ήταν η ενίσχυση του θεσμού της ανώνυμης εταιρίας, η παροχή κινήτρων στις τράπεζες να επενδύουν τα κεφάλαιά τους στον μεταποιητικό τομέα και η αύξηση της δασμολογικής προστασίας της βιομηχανίας. 25 Χημική βιομηχανία, βιομηχανία τροφίμων και ποτών, καπνοβιομηχανία. 26 Συλλογικό, [1998], Ιστορικός και Βιομηχανικός Εξοπλισμός στην Ελλάδα, σ. 30 27 Κιντής, Α. [1982], Ανάπτυξη της Ελληνικής βιομηχανίας, σ. 25 23 24

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1900-1950)

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έχοντας θετικές και αρνητικές προεκτάσεις. Παρότι η χώρα παρέμεινε στάσιμη ως προς την βιομηχανική παραγωγική της δύναμη, δεν επηρεάστηκε από την κρίση του 1929 και την ύφεση, που ακολούθησε, σε τέτοιο βαθμό και ένταση, που έπληξε χώρες με ανεπτυγμένη οικονομία και βαριά βιομηχανία. Η οικονομική κρίση, ωστόσο, δεν ήταν το μόνο αρνητικό γεγονός, που συνέβη αυτήν την περίοδο, καθώς ακολούθησε ο καταστροφικός Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο οποίος καθόρισε την ιστορία και την πορεία πολλών ευρωπαϊκών και μη κρατών. Σε αντίθεση με τις περισσότερες χώρες, που ενεπλάκησαν, στην Ελλάδα οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν μέχρι το τέλος του 1949, όταν και έληξε ο εμφύλιος σπαραγμός αφήνοντας πίσω του μια χώρα κατεστραμμένη και λεηλατημένη.

Εκτός, όμως, από τις συνθήκες και τα γεγονότα, που προαναφέρθηκαν, υπήρξαν και άλλοι παράγοντες, που είχαν ως συνέπεια την περιορισμένη εκβιομηχάνιση της χώρας και την αδυναμία της να αποκτήσει οικονομική αυτοδυναμία,28 παρακολουθώντας έτσι από μακριά τις εξελίξεις στη βιομηχανία στην υπόλοιπη Ευρώπη. Η έλλειψη φυσικών πόρων για βιομηχανικούς σκοπούς, η χαμηλή παραγωγικότητα του αγροτικού τομέα και η αδυναμία να προμηθεύσει την βιομηχανία με πρώτες ύλες, η χαμηλή εγχώρια αποταμίευση, σε συνδυασμό με τις τεράστιες δημοσιονομικές δυσχέρειες της χώρας, η έλλειψη ειδικευμένου εργατικού δυναμικού, η ανεπάρκεια και η απροθυμία της ντόπιας επιχειρηματικής τάξης να αναλάβει σοβαρές επιχειρηματικές πρωτοβουλίες, η περιορισμένη αγορά βιομηχανικών προϊόντων λόγω του χαμηλού βιοτικού επιπέδου, η 28

Κιντής, Α. [1982], Ανάπτυξη της Ελληνικής βιομηχανίας, σ. 25

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1900-1950)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

οικονομική και πολιτική αστάθεια, που εμπόδισε το κεφάλαιο να κάνει επενδύσεις στη βιομηχανία, η ανεπαρκής ανάπτυξη των δραστηριοτήτων του τριτογενούς τομέα καθώς και το απαρχαιωμένο και ανελαστικό καθεστώς,29 μέσα στο οποίο δρούσε η βιομηχανία,30 διαδραμάτισαν ανασταλτικό ρόλο στον συγχρονισμό της Ελληνικής με την ξένη βιομηχανία.

1.4. Βιομηχανικά κτήρια δεύτερης περιόδου Στην περίοδο των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα και του μεσοπολέμου δεν είχαμε μεγάλες αλλαγές στην αρχιτεκτονική των εργοστασίων, καθώς η χρήση των κτηριακών τύπων της προηγούμενης περιόδου εξακολούθησε, παράλληλα με την εμφάνιση ενός νέου τύπου, που έχει την αφετηρία του στο μοντέρνο κίνημα.31 Η κυριότερη αλλαγή, που συντελέστηκε, αφορά στην υλοποίηση του παραδοσιακού κτηρίου της προηγούμενης περιόδου, το οποίο τείνει να εκλείψει λόγω της περιορισμένης ανάπτυξης των επιχειρήσεων στα κέντρα με ντόπια αρχιτεκτονική παράδοση και της εισαγωγής νέων δομικών υλικών, όπως το οπλισμένο σκυρόδεμα.

Η χρήση του τύπου του οδοντωτού κτηρίου, όπως σημειώνει η Δεμίρη, παραμένει εξίσου διαδεδομένη με την προηγούμενη περίοδο και βρίσκει Αναχρονιστικό νομικό σύστημα, χρονοβόρες και μεροληπτικές διαδικασίες κατά την ίδρυση και επέκταση των επιχειρήσεων και ανεπάρκεια του χρηματοοικονομικού συστήματος 30 Κιντής, Α. [1982], Ανάπτυξη της Ελληνικής βιομηχανίας, σελ. 26 31 Δεμίρη, Κ. [1991], Η εξέλιξη των βιομηχανικών κτηρίων στην Ελλάδα από τα τέλη του 19ου αιώνα ως σήμερα, σελ. 60 29

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑ 2ΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Εικ. 10: Υφανέτ, Θεσσαλονίκη

πολύ μεγάλη εφαρμογή στους μονώροφους και διώροφους παραγωγικούς χώρους. Η επεξεργασμένη μορφή και η κατασκευή του φορέα από οπλισμένο σκυρόδεμα, αντί για ξύλο ή χυτοσίδηρο, αποτελούν τις θεμελιώδεις διαφορές σε σύγκριση με τα χαρακτηριστικά των παλαιών οδοντωτών δομών (εικ. 10). Οι αλλαγές, που επέφερε η χρήση του οπλισμένου σκυροδέματος στη μορφή και την κατασκευή των κτηρίων, επηρέασε και το μνημειακό τύπο, του οποίου η υλοποίηση γίνεται με τη χρησιμοποίηση του νέου υλικού. Εκτός από τις διαφοροποιήσεις των υλικών, ο νέος μνημειακός τύπος κτηρίου αποποιείται την άποψη της αρχιτεκτονικής ως διακοσμητικής τέχνης, προβάλλοντας την αρχιτεκτονική ως μνημειακή τέχνη, γεγονός που συνεπάγεται μεταλλάξεις στην μορφή και στο χαρακτήρα του εκάστοτε κτηρίου. Συνεπώς, τα βιομηχανικά κτίσματα παραπέμπουν σε μονολιθικούς, συμπαγείς όγκους, που, παρά τον βαρύ και ογκώδη χαρακτήρα, έχουν απλή μορφή καταλαμβάνοντας συνήθως την έκταση

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑ 2ΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 11: Πειραϊκή Πατραϊκή, Μεγάλο Πεύκο

ενός οικοδομικού τετραγώνου και παράλληλα η ουδετερότητα του κελύφους καλύπτει την ποικιλία των δραστηριοτήτων (εικ. 11). Είναι αναγκαία επίσης η αναφορά στην εμφάνιση ενός νέου βιομηχανικού τύπου, το οποίο αντλεί τις μορφολογικές του αρχές από μια διαφορετική κτηριακή κατηγορία, όπως είναι αυτή των εκπαιδευτικών κτηρίων.

Επιπρόσθετα, την εποχή αυτή διακρίνεται η μεγαλύτερη ευκολία, με την οποία οι Έλληνες βιομήχανοι αναθέτουν την υλοποίηση των βιομηχανικών έργων στους αρχιτεκτονούντες πολιτικούς μηχανικούς, γεγονός που φανερώνει την αναγνώριση σε μικρό βαθμό του ρόλου του αρχιτέκτονα στην σχεδίαση τέτοιων κτηρίων.

1.5. Τρίτη περίοδος (1950-1980) Βασικός στόχος των μεταπολεμικών κυβερνήσεων ήταν η ανασυγκρότηση και η μελλοντική ανάπτυξη της χώρας, υπό το καθεστώς του σχεδίου

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1950-1980)

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Μάρσαλ, μέσα στο οποίο κινήθηκαν οι κυβερνώντες.32 Για να ξεπεράσει η Ελλάδα την δύσκολη περίοδο των πολεμικών συγκρούσεων και να ορθοποδήσει η οικονομία της χρειάστηκε να παρθούν σκληρά μέτρα.33 Η λήψη των μέτρων είχε εξαιρετικά αποτελέσματα, αν υπολογίσουμε πως οι ρυθμοί ανάπτυξης της πρώτης μεταπολεμικής δεκαετίας ήταν υψηλότεροι σε σχέση με τις επιδόσεις της ίδιας περιόδου αναπτυγμένων χωρών της Ευρώπης.

Σταδιακά βιομηχανίες και κλάδοι με έφεση στο εξαγωγικό εμπόριο αναπτύσσονται, λόγω της εμπλοκής ξένων κεφαλαιούχων, γεγονός το οποίο έχει ως συνέπεια ο δευτερογενής τομέας να υποσκελίσει τον τομέα της αγροτικής παραγωγής. Η βιομηχανική επανάσταση άλλαξε τα δεδομένα της καθημερινής ζωής επιταχύνοντας δραματικά την εγκατάλειψη των μικρών αγροτικών οικισμών, που έως τότε αποτελούσαν την πιο συνηθισμένη μορφή διαβίωσης των ανθρώπων.34 Η μετάλλαξη της Ελλάδας από οικονομία της αγροτικής παραγωγής σε αυτήν της βιομηχανικής, μέσα στην επόμενη εικοσαετία, έθεσε την χώρα στο κέντρο των εξελίξεων και δημιούργησε τις προοπτικές για μεγαλύτερη ανάπτυξη στο μέλλον. Όμως αυτό το οικονομικό θαύμα ήταν σύντομο.35 Παρά τους υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης που πέτυχε η οικονομία την δεκαετία του 1960, δεν λύθηκε το πρόβλημα της ανεργίας. Προσωρινή Δεμίρη, Κ. [1991], Τα Ελληνικά Κλωστοϋφαντουργεία, σελ. 19 Περικοπή κρατικών δαπανών, περιορισμοί στις εισαγωγές, έλεγχος στις τραπεζικές πιστώσεις, υποτίμηση του νομίσματος, αύξηση μισθών με ρυθμό χαμηλότερο από το ρυθμό αύξησης της παραγωγικότητας. 34 Συλλογικό, [2015], Βιώσιμες Πόλεις: προσαρμογή και ανθεκτικότητα σε περιόδους κρίσης 35 Πεπελάση, Ι. [2011], Κράτος και Αγορά: η ελληνική περιπέτεια 32 33

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1950-1980)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 12: Έλληνες μετανάστες προς Αμερική

λύση στο οξύ φαινόμενο έδωσε η μετανάστευση σημαντικού ποσοστού του ελληνικού πληθυσμού, που στην πλειοψηφία τους είχαν κάποια ειδίκευση. Ωστόσο, αποστέρησε τη χώρα από τον σημαντικότερο παραγωγικό συντελεστή, που διέθετε, και πάνω στον οποίο μπορούσε να στηρίξει την εκβιομηχάνισή της (εικ. 12).

Στις αρχές της επόμενης δεκαετίας παρατηρείται μια αλλαγή, ως συνέπεια της διεθνούς κρίσης, αλλά και της ελληνικής πολιτικής κατάστασης. Οι εξαγωγές μειώθηκαν, η εισροή ξένου κεφαλαίου ελαττώθηκε και άρχισε να στρέφεται στην παραγωγή καταναλωτικών προϊόντων για την εγχώρια αγορά, ενώ οι παραδοσιακοί κλάδοι στράφηκαν στην εξωτερική αγορά,36 όπου ο διεθνής ανταγωνισμός από τις χώρες της Ανατολής ήταν σκληρός,37 αφήνοντας ελάχιστα περιθώρια κέρδους. Κατά συνέπεια, η χώρα περιήλθε, κατά την διάρκεια των επόμενων δεκαετιών, σε μία δυσμενή κατάσταση 36 37

Δεμίρη, Κ. [1991], Τα Ελληνικά Κλωστοϋφαντουργεία, σελ. 19 Πεπελάση, Ι. [2011], Κράτος και Αγορά: η ελληνική περιπέτεια

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1950-1980)

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

για την βιομηχανία και την οικονομία της πραγματοποιώντας ένα σοβαρό πισωγύρισμα βιώνοντας συνθήκες παρελθόντων ετών. Η είσοδος της χώρας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα δεν συνοδεύτηκε από τους πιο ευνοϊκούς οιωνούς, καθώς η ευκαιρία για μία νέα περίοδο ανάπτυξης και επέκτασης της βιομηχανίας δεν αξιοποιήθηκε, διότι η χώρα βρισκόταν ήδη σε φάση αποβιομηχάνισης.

1.6. Βιομηχανικά κτήρια τρίτης περιόδου

Η εισροή των ξένων κεφαλαίων δεν είχε αποτελέσματα μόνο στο οικονομικό τομέα, αλλά επηρέασε και τις εξελίξεις στο σχεδιασμό των βιομηχανικών κτηρίων, καθώς, όπως αναφέρει η Κ. Δεμίρη,38 οι ξένες επιχειρήσεις θεωρούσαν την συμμετοχή και συνεισφορά του αρχιτέκτονα στο συνολικό σχεδιασμό, απαραίτητη. Η συγκεκριμένη αντίληψη διαμόρφωσε και την στάση των γηγενών επιχειρηματιών, ως προς τη χρησιμότητα των αρχιτεκτόνων στον εργοστασιακό σχεδιασμό, οι οποίοι πλέον αντιλαμβάνονται τα μεταβαλλόμενα δεδομένα και εντάσσουν στα ενδιαφέροντά τους τον σχεδιασμό εργοστασιακών δομών. Επιπρόσθετα, θίγεται και το ζήτημα του ρόλου του αρχιτέκτονα, ο οποίος οφείλει να βρίσκεται σε συνεργασία με τις άλλες ειδικότητες, συμμετέχοντας στο συνολικό σχεδιασμό και όχι μονάχα στην επεξεργασία όψεων. Η αναφορά περιλαμβάνει και περιγράφει την αρχιτεκτονική των εργοστασίων, η οποία αυτή την χρονική περίοδο σε όλες τις περιοχές της χώρας εμφανίζει ένα ομοιόμορφο χαρακτήρα και ανεξαρτητοποιείται από Δεμίρη, Κ. [1991], Η εξέλιξη των βιομηχανικών κτηρίων στην Ελλάδα από τα τέλη του 19ου αιώνα ως σήμερα, σελ. 62 38

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑ 3ΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 13: Εργοστάσιο κατασκευής ελαστικών Pirelli, Πάτρα

τις τοπικές ιδιαιτερότητες και τις τυπολογίες του παρελθόντος. Όσον αφορά στην διαδεδομένη μορφή του οδοντωτού κτηρίου, οι αλλαγές είναι έκδηλες και εστιάζουν στην έλλειψη φωτισμού εκ της οροφής, καθώς και στη ριζική μορφολογική μεταβολή, τόσο της επιφάνειας όσο και του βάθους (εικ. 13). Οι προαναφερθείσες μεταβολές βασίζονται στις αρχές, που χαρακτηρίζουν εφεξής το σχεδιασμό των βιομηχανιών και θεωρούν πως η μορφή πρέπει να έχει δυνατότητες επέκτασης και ευελιξίας προβλέποντας την κάλυψη μελλοντικών αλλαγών.39

Συνεπώς, η ανάπτυξη της κτηριακής δομής και η αξιοποίηση των παρακείμενων οικοπέδων με στόχο την κάλυψη των αναγκών βασίζεται σε ένα διαδεδομένο σχεδιαστικό εργαλείο, όπως ο κάναβος.40 Η επιδίωξη της Κατασκευή νέων κτηριακών εγκαταστάσεων ή τροποποίηση και αναπροσαρμογή των υπαρχόντων κτηρίων. 40 Με τη χρήση του κανάβου δεν καθοδηγείται αυστηρά η διαδικασία του σχεδιασμού, αλλά οι κανόνες που επιβάλλονται από τον κάναβο προωθούν σημαντικές οργανωτικές 39

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑ 3ΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Εικ. 14: Ζυθοποιία Φιξ, Αθήνα

ευελιξίας από σχεδιαστικής πλευράς συχνά συνεπάγεται την κατασκευή ενιαίων και ελεύθερων από υποστυλώματα χώρων, που διευκολύνουν σε σημαντικό βαθμό την τοποθέτηση και τη λειτουργία των μηχανών. Πέρα από τον κάναβο, που καθόρισε την κάτοψη των εργοστασίων, υπήρξαν κατευθύνσεις, που επηρέασαν τη όψη των κτηρίων. Οι δύο κυριότερες τάσεις χαρακτηρίζονται από αντιθετικά στοιχεία, καθώς η μία υποστηρίζει τη χρήση του τοιχοπετάσματος, που καλύπτει τον δομικό σκελετό του κτηρίου (εικ. 14-15), ενώ η δεύτερη την προβολή του δομικού σκελετού του κτηρίου ή ενός μέρους του.41 Δύο νέες τάσεις, που γενικεύθηκαν μετά το 1970, είναι η εμφάνιση του ανεπίχριστου σκυροδέματος, καθώς και ο τύπος του κλειστού κουτιού,

αρχές και λειτουργίες. 41 Αυτό επιτυγχάνεται με τη διαφοροποίηση χρώματος και υφής των υλικών πλήρωσης, στα οποία γίνεται εκτεταμένη χρήση εμφανούς σκυροδέματος.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑ 3ΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 15: Εργοστάσιο AΠΚΟ, Αθήνα

του εργοστασίου χωρίς παράθυρα, μορφή που διευκόλυνε τις βιομηχανίες με απαιτήσεις στις ελεγχόμενες κλιματικές συνθήκες. Κοινό στοιχείο των παραπάνω τάσεων αποτελούν τα δομικά υλικά, όπου παρατηρείται μια στροφή στην εφαρμογή μεταλλικών φορέων και προκατασκευασμένων πανέλων.

1.7. Τέταρτη περίοδος (1980-Σήμερα) Αποβιομηχάνιση Η Ελλάδα πάντοτε ακολουθούσε τις διεθνείς εξελίξεις στο οικονομικό και βιομηχανικό πεδίο. Συνεπώς, η αποβιομηχάνιση σαν μια μετάβαση από την οικονομία της παραγωγής αγαθών σε αυτήν της παραγωγής υπηρεσιών εξελίχθηκε με καθυστέρηση. Η μετάβαση αυτή από τον πρωτογενή και κυρίως δευτερογενή στον τριτογενή τομέα παραγωγής άρχισε να παρουσιάζει πιο έντονα τα σημάδια της από τη δεκαετία του 1960, κορυφώθηκε τη δεκαετία του 1980 και εντοπίζεται ακόμα και σήμερα με διαφορετικούς ρυθμούς.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΤΕΤΑΡΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1980-ΣΗΜΕΡΑ)

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Αξιοσημείωτο είναι πως η χώρα διέφερε σε σχέση με τα υπόλοιπα ανεπτυγμένα κράτη, καθώς πάντα απέκλινε από το φορντικό ή βορειοκεντρικό ευρωπαϊκό πρότυπο παραγωγής,42 αδυνατώντας να συγχρονιστεί με τις αλλαγές και να αναπτύξει βαριά βιομηχανία εφάμιλλη των βορειοκεντρικών κρατών. Βασιζόμενη στις μικρές βιομηχανικές μονάδες, στο μικρό βαθμό ειδίκευσης των εργαζομένων, καθώς και στην πολλαπλή απασχόληση, η Ελλάδα αντιμετώπισε με διαφορετικό και πιο ήπιο τρόπο τις επιπτώσεις της οικονομικής και βιομηχανικής αλλαγής,43 καθώς και την εναλλαγή του προτύπου παραγωγής από το φορντικό μοντέλο στο μεταφορντικό ή ευέλικτο.44

Βέβαια σε πολλές περιοχές της χώρας αναπτύχθηκαν σημαντικές βιομηχανίες καλύπτοντας ένα ευρύ φάσμα βιομηχανικών κλάδων, οι οποίοι από τη δεκαετία του 1980 και μετά άρχισαν να φθίνουν, με αποτέλεσμα η διακοπή της λειτουργίας τους να καταγράφεται καθημερινά. Η οικονομία βασίζεται σταδιακά στις δραστηριότητες των υπηρεσιών, με συνέπεια βιομηχανικές ή αγροτικές μονάδες να αδυνατούν να ανταπεξέλθουν στις Από το μεσοπόλεμο έως τη δεκαετία του 1960 επικρατεί το καθεστώς του Φορντισμού, ο οποίος βασίζεται στη μαζική παραγωγή σχετικά ομοιογενών προϊόντων, «για όταν χρειαστεί» και στην αποθήκευση των αγαθών έως ότου πωληθούν. Το φορντικό ή βορειοκεντρικό πρότυπο ανάπτυξης χαρακτηρίζεται επίσης από παράγοντες, όπως την παραγωγή που βασίζεται στη βιομηχανία και τις υπηρεσίες, την κυριαρχία μεγάλων μονάδων με μεγάλο αριθμό ανδρών μισθωτών εργαζομένων, τις αντιθέσεις κεφαλαίου και εργασίας, που ρυθμίζονται μέσω των αντιπροσωπευτικών οργάνων και των συλλογικών συμβάσεων, καθώς και τους μισθούς που συμβαδίζουν με την παραγωγικότητα. 43 Οικονομοπούλου, Μ. [2011], Αποβιομηχάνιση και Πολιτιστική Πολιτική, σελ. 17 44 Το μεταφορντικό πρότυπο ή αλλιώς το καθεστώς της ευέλικτης συσσώρευσης υιοθετεί ένα σύστημα παραγωγής για «τότε που χρειάζεται», με δυνατότητα να προσαρμόζονται οι διαδικασίες παραγωγής και ο τύπος των προϊόντων στη ζήτηση και να μεταβάλλονται οι ποσότητες που παράγονται χωρίς να υπάρχουν επιπτώσεις στην αποτελεσματικότητα των επιχειρήσεων. 42

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΤΕΤΑΡΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1980-ΣΗΜΕΡΑ)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 16: Πρώην εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας, Λάρισα

νέες συνθήκες. Εκατοντάδες μονάδες σε όλη την Ελλάδα εγκαταλείφθηκαν, κατεδαφίστηκαν ή άλλαξαν χρήση. Ο μηχανολογικός εξοπλισμός τους αποτέλεσε το πρώτο τμήμα, που ακολούθησε το δρόμο της εκποίησης ή της καταστροφής.45

1.8. Βιομηχανικά κτήρια τέταρτης περιόδου Δεδομένου των συνθηκών στο βιομηχανικό και οικονομικό πεδίο των τελευταίων ετών, πρέπει να αναφερθεί η ύπαρξη ενός τύπου εργοστασίου, που μπορεί να χαρακτηριστεί, σύμφωνα με την Κ. Δεμίρη,46 ως υποβαθμισμένο αισθητικά και λειτουργικά. Η υλοποίηση του συγκεκριμένου τύπου δεν είναι σύγχρονο φαινόμενο, αλλά παρατηρείται καθ’ όλη τη διάρκεια της εκβιομηχάνισης σε μικρότερο βαθμό. Τα Συλλογικό, [1998], Ιστορικός και Βιομηχανικός Εξοπλισμός στην Ελλάδα, σελ. 30 Δεμίρη, Κ. [1991], Η εξέλιξη των βιομηχανικών κτηρίων στην Ελλάδα από τα τέλη του 19ου αιώνα ως σήμερα, σελ. 64 45 46

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑ 4ΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Εικ. 17: Πρώην εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας, Λάρισα

κτήρια αυτά είναι κυρίως αποτέλεσμα της οικονομικής στενότητας των επιχειρήσεων, που τις οδηγεί στην ελαχιστοποίηση των επενδύσεων για τις κτηριακές τους εγκαταστάσεις.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑ 4ΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

2. Επιπτώσεις Αποβιομηχάνισης στις Ελληνικές Πόλεις 2.1. Συνέπειες στον αστικό χώρο

Όπως προαναφέρθηκε, η μετάβαση από το φορντικό στο μεταφορντικό πρότυπο παραγωγής στις βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες, οδήγησε στην αποβιομηχάνιση και την απο-αστικοποίηση, οι οποίες εκτός από τις έντονες παραγωγικές εξελίξεις στον οικονομικό τομέα, είχαν και συνέπειες στο αστικό τοπίο. Η εν λόγω εναλλαγή προκάλεσε την απομάκρυνση από τον πολεοδομικό ιστό των πόλεων και την μεταφορά σε δομές εκτός των ορίων τους σε άλλες περιοχές όσων βιομηχανιών κατάφεραν να διαφύγουν τον κίνδυνο της πτώχευσης, γεγονός που προκάλεσε σταδιακά την επέκταση των πόλεων. Σε ορισμένες περιπτώσεις μεγάλος αριθμός βιομηχανικών περιοχών ερημώνει και πόλεις συνώνυμες της βιομηχανικής παραγωγής και ανάπτυξης οδηγούνται στην άμβλυνση πάσης φύσεως καταστάσεων στις εν λόγω περιοχές, ενώ παράλληλα ο βιομηχανικός τους χαρακτήρας φθείνει, καθώς η οικονομία τους παύει να στηρίζεται πλέον αποκλειστικά από την βιομηχανία. Οι παραπάνω εξελίξεις είχαν ως αποτέλεσμα τη διαμόρφωση ενός πολύ μεγάλου εγκαταλελειμμένου αποθέματος κτηριακών εγκαταστάσεων και εγκαταλελειμμένης αστικής γης, συχνά με σοβαρά περιβαλλοντικά προβλήματα, στα κέντρα των πόλεων και εν γένει στα παλιότερα τμήματα

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 18: Μετανάστες σε παλιό εργοστάσιο, Πάτρα

των αστικών περιοχών.47 Επισημαίνεται ότι αυτές οι κεντρικές περιοχές δεν είναι ομοιόμορφες, αλλά περιλαμβάνουν μια ποικιλία περιπτώσεων, όπως περιοχές εργατικών κατοικιών και οργανωμένης δόμησης με πολύ υψηλά κτίρια, πυκνοδομημένες περιοχές με φτωχό αστικό ιστό και περιοχές με παλιές βιομηχανικές εγκαταστάσεις και αποθήκες συχνά συνδεδεμένες με περιοχές κατοικίας.

Συνεπώς, η σταδιακή αποκέντρωση και εγκατάλειψη των βιομηχανικών, μεταποιητικών κυρίως, δραστηριοτήτων των πόλεων δημιουργεί χώρους μικρής ή μεγάλης κλίμακας, των οποίων σταδιακά τα κτηριακά αποθέματα παρακμάζουν, υποβαθμίζοντας με αυτό τον τρόπο το περιβάλλον και την φυσιογνωμία της περιοχής καθώς και την κοινωνική συνοχή και σύσταση48 με την εμφάνιση και την αύξηση της εγκληματικότητας, της ανεργίας, των Συλλογικό, [2015], Βιώσιμες Πόλεις, σελ. 122 Μειονότητες και άτομα κατώτερων κοινωνικών τάξεων, χαμηλού εισοδήματος, μορφωτικού επιπέδου και αλλοδαπής καταγωγής και προέλευσης. 47 48

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

κοινωνικών προβλημάτων και ανισοτήτων της γύρω περιοχής. Σύμφωνα με τον Couch,49 η πολύ μεγάλη αύξηση της ανεργίας οδήγησε στη μείωση των εισοδημάτων των κατοίκων, που δεν μπορούσαν να μετακινηθούν σε άλλες περιοχές, ούτε μπορούσαν να διαθέσουν πόρους για τη φροντίδα των χώρων, στους οποίους διέμεναν. Πολλές από τις κεντρικές περιοχές έγιναν τόποι κατοικίας των οικονομικών μεταναστών, που αντιπροσωπεύουν μια μεγάλη κατηγορία των φτωχών κοινωνικών στρωμάτων των ευρωπαϊκών πόλεων (εικ. 18).50

Έντονες υπήρξαν οι αρνητικές χωρικές επιπτώσεις του φαινομένου επηρεάζοντας κατεξοχήν τον αστικό ιστό και το εκάστοτε πολεοδομικό σύστημα. Οι χωρικές συνέπειες εντοπίζονται κυρίως στα αστικά κέντρα και τις λιμενικές ζώνες, περιοχές ακμαζουσών βιομηχανικών δραστηριοτήτων, και αποτελούν κατά κανόνα ανενεργά κελύφη κτηρίων, με έκδηλη την απουσία προγράμματος, τα οποία συμβάλλουν στη χωρική διαμόρφωση των αστικών κενών. Είναι σύνηθες φαινόμενο στις χώρες και πόλεις, που γνώρισαν έντονη βιομηχανική ανάπτυξη, η επέκταση των αστικών κέντρων51 προς τις ευημερούσες περιαστικές περιοχές και η παράλληλη υποβάθμιση των παραδοσιακών πυρήνων των πόλεων,52 λόγω της έλλειψης ευκαιριών και επενδύσεων. Σε ευρωπαϊκές πόλεις αλλά και στις Ηνωμένες Πολιτείες, σε περιπτώσεις όπως το Detroit ή η Philadelphia, η αποβιομηχάνιση σε Couch, C., Fraser, C. & Percy, S. [2003], Urban regeneration in Europe Συλλογικό, [2015], Βιώσιμες Πόλεις, σ. 121 51 Στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία ο όρος συναντάται ως Urban Sprawl. 52 Εικόνα ενός «ντόνατς» ή στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία Donut City Effect. 49 50

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 19: Urban Voids, Detroit

συνδυασμό με την προαστιοποίηση και την τάση επέκτασης των πόλεων, προκάλεσε μια δυσανάλογη αντιπαράθεση μεταξύ κενών, από πλευράς χρήσης οικοπέδων, και πλήρων σε βαθμό που να απειλείται η συνοχή του αστικού ιστού (εικ. 19).53

Η σταδιακή δημιουργία των εν λόγω κενών συντελεί σε μια σειρά από αρνητικές συνθήκες για τον αστικό ιστό, όπως η εμφάνιση νεκρών ζωνών και ασυνεχειών, διακόπτοντας ή δυσκολεύοντας την προσπέλαση, την προσβασιμότητα και αυξάνοντας τις χρονικές και τοπικές αποστάσεις μεταξύ των αστικών δομών και συγκοινωνιών. Συγχρόνως επηρεάζεται η ενότητα των εν γειτνιάσει περιοχών και κατά τόπους επέρχεται σταδιακά μια παρακμή, συνεπικουρούμενη από τις επιβαρυντικές περιβαλλοντικές συνθήκες, παράγωγο της πρότερης βιομηχανικής λειτουργίας. Πέρα από την υποβάθμιση στην κλίμακα της ευρύτερης περιοχής, η 53

Πολυχρονόπουλος, Δ. [2006], Αστικά κενά Το κενό ως τόπος, Αρχιτέκτονες, σελ. 57

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Εικ. 20: Ελαιώνας, Αθήνα

απουσία χρήσεων και λειτουργίας, καθώς και η ασάφεια στο ρόλο και το νόημα των κτηρίων προκαλεί περαιτέρω απαξίωση στην αξία τους,54 τόσο κτηριακή όσο και χρηματιστηριακή, γεγονός που έχει άμεσο αντίκτυπο στο ενδιαφέρον των υποψήφιων επενδυτών και στις διαδικασίες αγοράς ή πώλησης της ιδιοκτησίας. Συνεπώς, η διακοπή της λειτουργίας επιφέρει σωρεία προβληματικών καταστάσεων, παρά βελτιώνει τις χωρικές, περιβαλλοντικές και πολιτισμικές συνθήκες.

2.2. Ορισμός αστικών κενών (Brownfields) σε παγκόσμια κλίμακα Τα Urban Voids55 ή Brownfields εμφανίστηκαν τις τελευταίες δεκαετίες, όπου παρατηρήθηκε το φαινόμενο της αποβιομηχάνισης και της Πολυχρονόπουλος, Δ. [2006], Αστικά κενά Το κενό ως τόπος, Αρχιτέκτονες, σελ. 57 Cirelli C., Mercatanti L., Porto C., [2002], Past and Present Urban Voids as resources for the future, σελ. 3 54 55

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ-BROWNFIELDS

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

βιομηχανικής αλλαγής και αναφέρονται στα τμήματα αστικής γης, στα κτήρια των οποίων παρατηρείται εγκατάλειψη και απουσία ή διακοπή χρήσεων καθώς και επιβλαβείς συνέπειες για την υγεία και το περιβάλλον. Συγκεκριμένα, από την δεκαετία του 1980, όταν βιομηχανίες άνθρακα, χάλυβα και κλωστοϋφαντουργίας προχώρησαν σε οριστική αναστολή της λειτουργίας τους, στις μεγάλες εκτάσεις που χωροθετούνταν, δημιουργήθηκαν κενά στις αστικές περιοχές.56 Ο όρος αστικά κενά δεν συναντάται αποκλειστικά στην ελληνική γλώσσα και βιβλιογραφία, αλλά αποτελεί μία ευρέως διαδεδομένη έννοια, που χαρακτηρίζει αντίστοιχες περιοχές του εξωτερικού. Την επόμενη δεκαετία, λόγω της μείωσης του στρατού αλλά και των εγκαταλελειμμένων μεταφορικών υποδομών, τα αστικά κενά στις πόλεις αυξάνονται.57 Την συγκεκριμένη δεκαετία άρχισε να διαδίδεται στην Ευρώπη η χρήση των όρων Urban Voids και Brownfields, με σκοπό να περιγράψει τη διαμόρφωση των κενών στον ιστό των πόλεων. Οι προαναφερθείσες έννοιες ορίζονται διαφορετικά από χώρα σε χώρα, γεγονός που οφείλεται κυρίως στις αλλαγές, που επικρατούν σε νομοθετικό επίπεδο. Μερικές χώρες έχουν υιοθετήσει μια ορολογία για να περιγράψουν την διαδικασία της ανάπτυξης των εγκαταλελειμμένων αστικών κενών.

Ο όρος αστικό κενό ή Brownfield, εισήχθη σαν μια γενική έννοια για να περιγράψει περιοχές, που ήταν σε χρήση, σε αντίθεση με τις άκτιστες περιοχές παρθένου εδάφους και αναφέρεται συνήθως στην ανάγκη να Αβραάμ Α., Κανατζιά Μ., [2017], Πολεοδομική Ανάπλαση και Επανάχρηση εγκαταλελειμμένων περιοχών, σελ. 20 57 Οικονομοπούλου, Μ. [2011], Αποβιομηχάνιση και Πολιτιστική Πολιτική, σελ. 18 56

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ-BROWNFIELDS

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

θεωρηθεί πότε μια περιοχή είναι κατάλληλη για επανάχρηση. Ωστόσο, δεν υπάρχει ένας κοινός όρος στην Ευρώπη αλλά και γενικότερα, που να ορίζει επακριβώς την έννοια των αστικών κενών, γεγονός που δυσκολεύει την άμεση κατανόηση του προβλήματος και την ανάληψη πολιτικών πρωτοβουλιών.58

Ειδικότερα, σύμφωνα με την Υπηρεσία Προστασίας Περιβάλλοντος των ΗΠΑ,59 ως αστικά κενά χαρακτηρίζονται χώροι, όπου στο παρελθόν είχε αναπτυχθεί βιομηχανική και εμπορική δραστηριότητα και η επέκταση, ανάπτυξη ή επαναχρησιμοποίησή τους συναντά δυσκολίες από την πιθανή παρουσία επικίνδυνων ή ρυπογόνων ουσιών. Επιπρόσθετα, ο όρος, κατά τη γερμανική, αγγλική και εν γένει ευρωπαϊκή νομοθεσία, αναφέρεται σε οποιοδήποτε κομμάτι γης, του οποίου η πρότερη χρήση έχει εγκαταλειφθεί.60 Σύμφωνα με τον ευρωπαϊκό φορέα για την επανένταξη της μολυσμένης γης, CLARINET Working Group,61 η απουσία ενός καθολικά αποδεκτού ορισμού των Brownfields είναι έκδηλη, ωστόσο σε ορισμένες περιπτώσεις στα πλαίσια μια έρευνας ή μελέτης γίνεται χρήση εννοιών, που αποσκοπούν να καλύψουν και να περιγράψουν επισταμένως όλο το πλαίσιο των περιβαλλοντικών, οικονομικών και χωρικών θεμάτων των αστικών κενών. Κατά συνέπεια τα αστικά κενά ή Brownfields έχουν πέντε χαρακτηριστικά CLARINET, [2002], Brownfields and Redevelopment of Urban Areas, σελ. 9 Environmental Protection Agency (E.P.A.) 60 Μεϊμαρόγλου, Δ. [2009], Ανάπλαση και ανάδειξη επιβαρυμένων από πρότερη χρήση χώρων (brownfields) σε αστικές περιοχές, σ. 188 61 Contaminated Land Rehabilitation Network for Environmental Technologies in Europe 58 59

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ-BROWNFIELDS

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 21: Brownfield, Σαν Φρανσίσκο

γνωρίσματα. •

•

Περιοχές, που έχουν επηρεαστεί από την πρότερη χρήση και δραστηριότητα των κτηριακών δομών

Περιοχές εγκαταλελειμμένες ή υπολειτουργούσες Περιοχές, που έχουν πραγματικά και διαπιστωμένα προβλήματα μόλυνσης Περιοχές, που βρίσκονται κυρίως σε αναπτυγμένα τμήματα των πόλεων Περιοχές, που χρειάζονται παρέμβαση για να επανέλθουν ξανά σε ευεργετική χρήση

Εκτός από τους ορισμούς και οι προσεγγίσεις στο ζήτημα των Brownfields ποικίλουν και διαφοροποιούνται ανάλογα με τη χώρα, χρησιμοποιώντας

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ-BROWNFIELDS

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

τις έννοιες ερήμωση, τροποποιημένη χρήση, αποκατάσταση, επανάχρηση, ενεργοποίηση.62 Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, δίνεται μεγαλύτερη προσοχή σε θέματα, που άπτονται της περιβαλλοντικής ρύπανσης και υποβάθμισης της περιοχής, καθώς και των διαδικασιών ή μεθόδων αντιμετώπισης και αποκατάστασής τους.63 Βέβαια, οι συχνές εναλλαγές στη χρήση των οικοπέδων καθιστούν αναγκαία την αναφορά σε ζητήματα, που σχετίζονται με τον αστικό χώρο και την πρότερη χρήση.

2.3. Κατηγοριοποίηση των Brownfields

Τα Brownfields αποτελούν ένα πολύπλευρο φαινόμενο και η κατηγοριοποίησή τους με βάση κάποια από τα χαρακτηριστικά τους, δεν αποτελεί παρά μόνο ένα εργαλείο για ανάλυση. Συστηματικές συζητήσεις και προβληματισμοί για τα κατάλληλα κριτήρια κατηγοριοποίησης των Brownfields έχουν πραγματοποιηθεί στη Μεγάλη Βρετανία. Κριτήρια, τα οποία εμφανίζονται σε ολόκληρες περιοχές ή τμήματά τους, όπως η μερική απασχόληση, η εγκατάλειψη, η κενότητα, η πρότερη χρήση, η ιδιοκτησιακή κατάσταση και η έκτασή τους αποτελούν χαρακτηριστικά, που περιγράφουν την υπάρχουσα κατάσταση των εν λόγω περιοχών και μπορούν να βοηθήσουν στην κατηγοριοποίησή τους.64 Η έννοια της πρότερης χρήσης, που χρησιμοποιείται στον ορισμό των αστικών κενών, αποτελεί σημαντική παράμετρο στην κατηγοριοποίηση τέτοιων περιπτώσεων, ενώ περιλαμβάνει ένα μεγάλο εύρος χρήσεων γης, CLARINET, [2002], Brownfields and Redevelopment of Urban Areas, σελ. 9 Μοσχούτη, Ε. [2012], Αστική Αναζωογόνηση εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών, σελ. 4 64 CLARINET, [2002], Brownfields and Redevelopment of Urban Areas, σελ. 9 62 63

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ BROWNFILDS

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

όπως βιομηχανικοί χώροι ή συγκροτήματα, λατομεία, σιδηροδρομικοί σταθμοί και μηχανοστάσια, αεροδρόμια, χώροι ταφής και απόθεσης απορριμμάτων, παροπλισμένες ναυπηγικές και λιμενικές εγκαταστάσεις. Οι πληροφορίες για την πρότερη χρήση είναι σημαντικές για να εκτιμηθεί ο τύπος και η έκταση της πιθανής μόλυνσης της κάθε περιοχής. Επιτρέπει, επίσης, μια εκτίμηση του κόστους για την προετοιμασία της, βασισμένη στις διαφορετικές συνθήκες, που επικρατούν, καθώς και στις κατασκευαστικές ανάγκες του έργου. Για παράδειγμα, οι μεγάλες εγκαταλελειμμένες περιοχές του άνθρακα και του χάλυβα απαιτούν μέτρα, τα οποία είναι αρκετά διαφορετικά από εκείνα, που χρειάζονται οι μικρής κλίμακας εγκαταλελειμμένες κλωστοϋφαντουργικές μονάδες στις αστικές περιοχές.65

2.3.1. Χωρική κατηγοριοποίηση Σύμφωνα με τους Ferber και Grimski,66 μέσα από τη μελέτη των προαναφερθεισών περιπτώσεων οι εκτάσεις, που αντιμετωπίζουν εγκατάλειψη από την πρότερη βιομηχανική κυρίως χρήση, μπορούν να διαχωριστούν σε τρεις κατηγορίες. •

65 66

Η πρώτη αφορά στα Brownfields σε παραδοσιακά βιομηχανικές περιοχές (εικ. 22). Η αποβιομηχάνιση, που επήλθε στο ξεκίνημα της δεκαετίας του 1980, είχε ραγδαία αποτελέσματα στην παραγωγή και δραστηριότητα των βιομηχανιών άνθρακα, χάλυβα και κλωστοϋφαντουργίας, που άκμαζαν μέχρι εκείνη την εποχή.

CLARINET, [2002], Brownfields and Redevelopment of Urban Areas, σελ. 9 Grimski D., Ferber U. [2001], Urban Brownfields in Europe, σελ. 144

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Εικ. 22: Βιομηχανική Ελευσίνα

Οι αλλαγές, που συντελέστηκαν την περίοδο, οδήγησαν στην εγκατάλειψη εκτάσεων γης, μεγάλης κλίμακας, χαρακτηριστικό των πρώτων υλών και της παραγωγής των εργοστασίων. Η εν λόγω εγκατάλειψη επηρέασε επίσης την αξία των εκτάσεων, αλλά και το μέγεθος του κόστους αποκατάστασής, καθώς απαιτούνται εκτεταμένες εργασίες. Επιπλέον, οι ποικίλες συνθήκες, που επικρατούν, δημιουργούν την ανάγκη για χρήση διαφορετικών στρατηγικών σε κάθε περίπτωση. Σε πολλές από τις περιοχές αυτές, τα προβλήματα επιδεινώθηκαν, κάνοντας την κρατική παρέμβαση απαραίτητη, καθώς είναι αδιανόητο η ίδια η αγορά ακινήτων να ανταπεξέλθει στα εν λόγω προβλήματα.

•

Η δεύτερη κατηγορία αφορά στα Brownfields σε μητροπολιτικές περιοχές. Οι βιομηχανικές χρήσεις των πόλεων, που χρονολογούνται το 19ο αιώνα, υποβάλλονται σε μια πίεση και εν τέλει μεταφέρονται σε περιφερειακές περιοχές, κατά τη διάρκεια της έντονης αστικής

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 23: Εργοστάσιο Γκαζιού, Αθήνα

επέκτασης. Η βιομηχανική δραστηριότητα δίνει σταδιακά τη θέση της στον αναπτυσσόμενο τριτογενή τομέα των υπηρεσιών, κληροδοτώντας παράλληλα στις πόλεις παροπλισμένα οικόπεδα, συνέπεια της πρότερης χρήσης τους (εικ. 23). Επακόλουθο είναι το γεγονός ότι παρόμοιες εκτάσεις συναντώνται σε σιδηροδρομικές ή λιμενικές εγκαταστάσεις, αν αναλογιστεί κανείς την άμεση σχέση της βιομηχανίας με τις ηπειρωτικές και θαλάσσιες μεταφορές. Σήμερα οι εκτάσεις προβληματίζουν τόσο τον αστικό σχεδιασμό όσο και την αγορά ακινήτων, καθώς αποτελούν ευκαιρία για επαναχρησιμοποίηση αστικής γης. Μεγάλης κλίμακας έργα προωθούνται από αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς, ρυθμιστικά σχέδια και επενδυτικές πρωτοβουλίες. Βέβαια, συχνά τα προβλήματα της μόλυνσης των αστικών κενών αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα για τους υποψήφιους επενδυτές ή λαμβάνονται ανεπαρκώς υπόψη και οδηγούν σε τριβές, απώλειες και ορισμένες φορές σε ολοκληρωτική αποτυχία του έργου. Αυτό σημαίνει ότι τα αστικά κενά στις

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Εικ. 24: Παλιά μεταλλεία, Λαύριο

μητροπολιτικές περιοχές δεν χρησιμοποιούνται επαρκώς ακόμα και αν η γενική οικονομική κατάσταση των περιοχών υποστηρίζει την ύπαρξη χρηστικής δυνατότητας.

44 •

Η τρίτη κατηγορία εστιάζει, κυρίως, στις αγροτικές περιοχές. Τις προηγούμενες δεκαετίες, οι περιοχές αυτές ήταν αποτέλεσμα σύνδεσης του μεταποιητικού τομέα με τις βασικές οικονομικές δραστηριότητες της γεωργίας, της υλοτόμησης και της εξόρυξης. Η σύνδεση αυτή είχε ως αποτέλεσμα την χωροθέτηση βιομηχανιών στον αγροτικό χώρο δημιουργώντας μικρής κλίμακας εγκαταστάσεις, στις οποίες βασιζόταν η τοπική οικονομία (εικ. 24). Ωστόσο, η διαδικασία της συγχώνευσης πολλών μονάδων οδήγησε στην παύση λειτουργίας και την εγκατάλειψή τους. Οι τοπικές αρχές επηρεασμένες από την εν λόγω διαδικασία είναι συχνά ανίκανες να επιλύσουν τα προβλήματα, που εγείρονται, με αποτέλεσμα να μην λαμβάνουν μέτρα για την επανένταξη των περιοχών. Συχνά η

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

αναγκαιότητα της ανάπτυξης στρατηγικών και προγραμμάτων είναι μη αναγνωρισμένη σε τοπικό ή περιφερειακό επίπεδο, πράγμα που σημαίνει ότι οι εγκαταλελειμμένες εκτάσεις αφήνονται στο έλεος του χρόνου, παρόλο που η χρηματοδότηση από διάφορες νομοθετικές τροπολογίες επιδιώκει την ενεργοποίηση των κοινοτήτων για ανάληψη δράσεων και πρωτοβουλιών.

2.3.2. Λειτουργική κατηγοριοποίηση Πέρα από την κατηγοριοποίηση ως προς τον τόπο, μπορεί να γίνει και μια κατηγοριοποίηση των εγκαταλελειμμένων αστικών περιοχών με βάση τη φύση ή την πρώην λειτουργία τους,67 αν και συνήθως αυτές προέκυψαν από την παύση ποικίλων δραστηριοτήτων, οπότε έχουμε ένα συνδυασμό των παρακάτω κατηγοριών. •

Βιομηχανικές εγκαταστάσεις ή ζώνες, που εγκαταλείφθηκαν λόγω της αποβιομηχάνισης, η οποία αρχίζει να εμφανίζεται από τη δεκαετία του 1950, αρχικά στις παλιές βιομηχανικές περιοχές, αλλά σταδιακά σε όλες τις πόλεις, με τη συνεχή παύση των δραστηριοτήτων βιομηχανικής ή ενεργειακής παραγωγής. Αφορούν σ’ένα σύνολο από διαφοροποιημένες καταστάσεις, που ποικίλουν σημαντικά ως προς τη χωρική τους διάσταση, από μεμονωμένα κτήρια ή μικρά συγκροτήματα ενσωματωμένα στον αστικό ιστό, μέχρι εκτεταμένες εκτάσεις και ζώνες εκατοντάδων εκταρίων. Πολλοί δήμοι ανέπτυξαν μια μακροπρόθεσμη πολιτική γης αγοράζοντας σε χαμηλές τιμές εγκαταλελειμμένες βιομηχανικές εγκαταστάσεις και εκτάσεις για τις

Συλλογικό, [2015], Βιώσιμες Πόλεις, σελ. 201

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ανάγκες σχεδιασμού ή ανασχεδιασμού των πόλεων τους. •

Λιμενικές εγκαταστάσεις σε θάλασσα ή ποτάμια, χωροθετημένες συνήθως στο κέντρο των πολεοδομικών συγκροτημάτων, που έχασαν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό τη σημασία τους ως κέντρα διαμετακομιστικά εξαιτίας της αναδιοργάνωσης της διακίνησης των προϊόντων και της νέας τεχνολογίας μεταφοράς σε κοντέινερ. Πρόκειται, συνήθως, για εκτεταμένες περιοχές αποβάθρων και χώρων φορτοεκφόρτωσης, χώρων αποθήκευσης και βοηθητικών χώρων, τα γνωστά docklands, όπως και σιδηροδρομικών υποδομών ή και βιομηχανικών εγκαταστάσεων, που συνόδευαν τη λειτουργία τους. Οι τεράστιες επιφάνειές τους, που κυμαίνονται από εκατοντάδες μέχρι και χιλιάδες εκτάρια γης, κατέστησαν τους οργανισμούς λιμένων, που τα διαχειρίζονταν, έναν από τους μεγαλύτερους αστικούς ιδιοκτήτες γης ανενεργών εκτάσεων προς αξιοποίηση.

•

Στρατιωτικές εγκαταστάσεις και στρατόπεδα, που έχουν παύσει να λειτουργούν ή υπολειτουργούν, είτε λόγω αναδιοργάνωσης των στρατηγικών άμυνας, είτε εξαιτίας της ενσωμάτωσής τους στα πολεοδομικά συγκροτήματα. Ο μεγάλος αριθμός στρατιωτικών εγκαταστάσεων, που δημιουργήθηκαν τον 18ο και 19ο αιώνα λόγω των συρράξεων, στο σύνολο σχεδόν του αστικού δικτύου κάθε ευρωπαϊκής χώρας, κατέστησε τον στρατό έναν από τους μεγαλύτερους αστικούς ιδιοκτήτες γης. Στις κεντρικές περιοχές πρόκειται κυρίως για διοικητήρια, ενώ στις περιαστικές για στρατόπεδα ή κέντρα εκπαίδευσης.

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 25: Ναυπηγεία, Ελευσίνα

•

Σιδηροδρομικές υποδομές, δηλαδή εγκαταστάσεις, κτήρια και εκτάσεις, συνήθως, γύρω από τις σιδηροδρομικές γραμμές, οι οποίες στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες με ιδιαίτερα αναπτυγμένο σιδηροδρομικό δίκτυο καλύπτουν μεγάλο ποσοστό του αστικού χώρου, καθιστώντας τους αντίστοιχους οργανισμούς διαχείρισής τους από τους μεγαλύτερους αστικούς ιδιοκτήτες γης, όπως οι οργανισμοί λιμένων και ο στρατός. Οι υποδομές αυτές βρίσκονται κατά κύριο λόγο μέσα σε λιμενικές ή βιομηχανικές εγκαταστάσεις, που δεν χρησιμοποιούνται πια και στις οποίες ήταν κάποτε οργανικά ενταγμένες.

Διάφορες εγκαταλελειμμένες εκτάσεις ή κτήρια και ενδιάμεσα αστικά κενά, που απέμειναν κατά τη διαδικασία της πολεοδόμησης και είναι δύσκολο να ταξινομηθούν λόγω της ποικιλίας τους ή της σημειακής εμφάνισής τους. Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται εκτάσεις και εγκαταστάσεις, που μπορεί να ανήκουν σε δημόσιους

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

φορείς, όπως αεροδρόμια εγκλωβισμένα στον ιστό πολεοδομικών συγκροτημάτων, εκτάσεις γύρω από μεγάλους αυτοκινητόδρομους, παλιές αποθήκες τραμ ή σταθμοί λεωφορείων, που μετακινήθηκαν, αλλά και περιπτώσεις ιδιωτικών ακινήτων, όπως κτήρια γραφείων στο κέντρο πολεοδομικών συγκροτημάτων, κτήρια ή συγκροτήματα κατοικιών σε κακή κατάσταση, που εγκαταλείπονται από τους κατοίκους τους.

2.4. Διαδικασία εμφάνισης Brownfields

Η διαδικασία των μεταβολών στο τομέα της βιομηχανίας, έχει ως αποτέλεσμα την διαμόρφωση των αστικών κενών ή Brownfields σε χώρες ανά την υφήλιο και ιδιαίτερα στις αστικές περιοχές των πόλεων, που γνώρισαν βιομηχανική ανάπτυξη.68 Ειδικότερα, βασικοί λόγοι της εμφάνισής τους είναι η μεταβολή των οικονομικών δεδομένων και η παύση της λειτουργίας των εργοστασιακών μονάδων, αιτίες που συχνά καθιστούν τις εν λόγω εκτάσεις συνώνυμες με τη σοβαρή αύξηση της ανεργίας και την υποβάθμιση των γειτονικών περιοχών ή ακόμα ολόκληρων των πόλεων. Επιπρόσθετα, η διαμόρφωση των κενών στις σύγχρονες πόλεις προκύπτει συχνά από αλλαγές στον αστικό ιστό και στην έκτασή τους, καθώς και από τις αυξομειώσεις του πληθυσμού, που επηρεάζουν την επέκταση ή συρρίκνωσή τους. Σε περιοχές, που παρατηρείται απότομη ή έντονη αλλαγή των συνθηκών, αναδεικνύεται συχνά η παύση ορισμένων χρήσεων και η ερήμωση του χώρου. Ο εκτεταμένος χώρος, που καταλαμβάνουν τις περισσότερες φορές 68

Grimski D., Ferber U. [2001], Urban Brownfields in Europe, σελ. 143

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΕΜΦΑΝΙΣΗ BROWNFIELDS

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 26: Παλιό μηχανοστάσιο ΟΣΕ, Πάτρα

οι εν λόγω περιοχές, ασκεί πιέσεις στον δομημένο αστικό περιβάλλον με την ερήμωση και την νέκρωση των δραστηριοτήτων τους. Υπάρχουν περιπτώσεις σιδηροδρομικών σταθμών (εικ. 26), αεροδρομίων, στρατιωτικών μονάδων, βιομηχανιών, που εγκλωβίστηκαν στην αστική επέκταση, με αποτέλεσμα να απωλέσουν το ρόλο και τη λειτουργία τους69 και προϊόντος του χρόνου να εγκαταλειφθούν λόγω της μη λειτουργικής χωροθέτησής τους. Επίσης, είναι κοινώς αποδεκτό το γεγονός, ότι η παρουσία τους ενέχει δυσμενείς συνέπειες όχι μόνο για το περιβάλλον αλλά και για την οικονομία και την κοινωνική συνοχή των πόλεων.

2.5. Θεωρητικές προσεγγίσεις στο ζήτημα των αστικών κενών (Brownfields) Κατά τη διάρκεια των προηγούμενων δεκαετιών το ζήτημα των Brownfields 69

Οικονομοπούλου, Μ. [2011], Αποβιομηχάνιση και Πολιτιστική Πολιτική, σελ. 19

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

αποτέλεσε ένα ιδιαίτερο θέμα συζήτησης και προβληματισμού στις παραδοσιακά βιομηχανικές χώρες της Ευρώπης. Κράτη, όπως η Αγγλία, η Γαλλία, η Γερμανία και το Βέλγιο καθώς και πολλές πόλεις βιώνουν τις αρνητικές συνέπειες από τις παρηκμασμένες εκτάσεις γης. Οι συγκεκριμένες εκτάσεις συναντώνται με διαφορετικές μορφές ή συνθήκες σε παραδοσιακά βιομηχανικά κέντρα, σε μητροπολιτικές ή περιφερειακές περιοχές. Οι εθνικοί και τοπικοί παράγοντες βρίσκονται αντιμέτωποι με σοβαρές προκλήσεις, που αφορούν κυρίως στην επαναφορά του εδάφους, μέσω του καθαρισμού της μολυσμένης περιοχής, σε βιώσιμη κατάσταση. Η παραπάνω διαδικασία αποκατάστασης αποσκοπεί στη μείωση των κινδύνων, στην ανάπτυξη των αστικών κενών μέσω της επανάχρησής τους, καθώς και στην επανένταξη των ακινήτων στον κύκλο της οικονομίας.70

Σε αντίθεση με άλλες χώρες η Ελλάδα γνώρισε την αποβιομηχάνιση την δεκαετία του 1980, με δυσμενείς συνέπειες για τις πόλεις, όπου κύρια πηγή εργασίας και παραγωγής ήταν η βιομηχανία. Η παύση των βιομηχανικών δραστηριοτήτων έφερε την αύξηση στους δείκτες της ανεργίας, της υποβάθμισης, της εγκατάλειψης και άλλων παρεμφερών προβλημάτων, των οποίων η μείωση μπορεί να επέλθει μέσω της υποστήριξης των επενδυτών. Η διαφοροποίηση στις συνθήκες της εκάστοτε περίπτωσης εγείρει την αναγκαιότητα ποικίλων στρατηγικών και προγραμμάτων, που αποσκοπούν στην επανένταξη και αποκατάστασή τους, γεγονός ωστόσο που προκαλεί επιπρόσθετες δυσκολίες στην διαδικασία εξεύρεσης κατάλληλων λύσεων ή δράσεων. Βέβαια η επιτυχία ή μη των δράσεων και των στρατηγικών 70

CLARINET, [2002], Brownfields and Redevelopment of Urban Areas, σελ. 2

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ανάπλασης βασίζεται στο συνδυασμό τόσο των περιβαλλοντικών όσο και των χωρικών και σχεδιαστικών προσεγγίσεων. Η επαναφορά των Brownfields σε μια βιώσιμη κατάσταση είναι ευρέως αναγνωρισμένη από νομοθετικούς και πολεοδομικούς παράγοντες, ως μια αναγκαία συνθήκη προκειμένου η ανάπτυξη στις προβληματικές αστικές ή μη περιοχές να καταστεί δυνατή. Οι εν λόγω περιοχές παρουσιάζουν ιδιαίτερες προκλήσεις και κινδύνους τόσο για το περιβάλλον όσο και για τον άνθρωπο. Είναι αναγκαίο να προωθηθεί ο καθαρισμός των εν λόγω περιοχών με στόχο την επαναχρησιμοποίησή τους για νέες οικονομικές ή μη δραστηριότητες.71 Η πραγμάτωση της παραπάνω πρωτοβουλίας σχετίζεται και εξαρτάται από τις έννοιες της περιβαλλοντικής ανάπλασης, του σχεδιασμού του αστικού χώρου, καθώς και της οικονομικής πολιτικής της εκάστοτε χώρας. Όμως, παρά την διαπίστωση της υφιστάμενης κατάστασης και των ιδιαιτεροτήτων καθώς και την κατανόηση για την αναγκαιότητα δράσεων, δεν υπάρχει αντίστοιχη πρωτοβουλία και βούληση για πράξεις στις βιομηχανικές χώρες, που βρίσκονται αντιμέτωπες με το πρόβλημα. Σε αρκετές χώρες είναι εμφανής η απουσία πολιτικής θέσης σε ζητήματα αστικής επανένταξης των Brownfields, καθώς και η έλλειψη κινητικότητας και μέτρων στο εν λόγω ζήτημα, όπως διαπιστώνεται από μια προσεκτική ματιά στην αναπτυξιακή πολιτική των βιομηχανικών κρατών.72

Στην Γερμανία, για παράδειγμα, περίπου 130 εκτάρια αγροτικής γης

71 72

Grimski D., Ferber U. [2001], Urban Brownfields in Europe, σελ. 143 CLARINET, [2002], Brownfields and Redevelopment of Urban Areas, σελ. 1

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

μετατρέπονται καθημερινά σε εργοτάξια, λόγω της ελλιπούς μέριμνας για εκμετάλλευση και αξιοποίηση των ήδη κατακερματισμένων εκτάσεων, συμβάλλοντας σταδιακά στην μείωση του ποσοστού των παρθένων περιοχών. Πρέπει να ειπωθεί ότι η προαναφερθείσα στάση είναι αρκετές φορές απόρροια της αδυναμίας των κρατών να θεσπίσουν το κατάλληλο νομοθετικό πλαίσιο, πάνω στο οποίο θα βασιστούν οι δημόσιες ή ιδιωτικές πρωτοβουλίες.73

Ορισμένες φορές τα μέτρα δεν βασίζονται σε κάποια εθνική στρατηγική, αλλά αποτελούν μεμονωμένες κινήσεις και δράσεις για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Επίσης, πολλά έργα αστικού σχεδιασμού εστιάζουν στην ανάπτυξη αχρησιμοποίητων εκτάσεων γης παρά στην αποκατάσταση των πρότερα ανεπτυγμένων, γεγονός που επηρεάζει τη βούληση και τις αποφάσεις των επενδυτών, οι οποίοι προτιμούν να επενδύσουν σε κάτι που θα αποφέρει κέρδος, παρά να αναλάβουν το κόστος της ριζικής ανάπλασης των αστικών κενών. Ένα πρόβλημα που προκύπτει από την απόφαση για αποκατάσταση των αστικών κενών, είναι η δυσκολία στην εύρεση της κλίμακας και του μεγέθους τους, τόσο στην ευρωπαϊκή, όσο και στην παγκόσμια επικράτεια. Οι περισσότερες χώρες δεν δύναται να εκτιμήσουν την έκταση των Brownfields. Ακόμα και οι χώρες, που μπορούν να δώσουν στοιχεία, δεν καυχώνται για την αξιοπιστία τους, καθώς υπάρχουν θέματα σύγκρισης μεταξύ διαφορετικών ειδών εκτάσεων. Το συγκεκριμένο γεγονός αντανακλά την έλλειψη ενός κοινώς αποδεκτού 73

CLARINET, [2002], Brownfields and Redevelopment of Urban Areas, σελ. 1

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ορισμού των Brownfields σε όλη την Ευρώπη και την απουσία νομικής ή νομοθετικής κατοχύρωσης σε πολλές χώρες. Σε γενικές γραμμές, το νομικό πλαίσιο που υποστηρίζει την ύπαρξη των Brownfields είναι η γενική έννοια του μολυσμένου εδάφους, όρος που δεν αναδεικνύει το πλήθος των ιδιαιτεροτήτων τους. Επιπλέον, τα αστικά κενά δεν είναι απαραίτητα μολυσμένες εκτάσεις.74 Μέσω της εμπεριστατωμένης ανάλυσης της εκάστοτε περιοχής, δύναται να γίνουν αντιληπτές οι διαφορετικές πτυχές του προβλήματος και να συγκροτήσουν ένα σύστημα, με βάση το οποίο θα κρίνεται το μέγεθος του προβλήματος. Σύμφωνα με το CLARINET, ένα τέτοιο σύστημα συνθέτουν οι παρακάτω αναφορές. •

Η κατάρρευση των εμπορικών δραστηριοτήτων και της οικονομίας της περιοχής

•

Τα προβλήματα στην προσέλκυση υποψήφιων επενδυτών

•

Ο υψηλός δείκτης της ανεργίας

•

Οι δυσμενείς συνέπειες στην αστική ζωή

•

Η μείωση στα φορολογικά έσοδα στις εν λόγω κοινότητες

•

Οι κοινωνικές συγκρούσεις

•

Η διάθεση αγροτικών περιοχών για κατασκευαστικούς λόγους

CLARINET, [2002], Brownfields and Redevelopment of Urban Areas, σελ. 3

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Ένα εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα είναι αυτό της ιδιοκτησιακής κατάστασης των Brownfields, η οποία διαφέρει ανά περίπτωση. Μεγάλες βιομηχανίες ιδιωτικού ή δημοσίου συμφέροντος, δευτερεύουσες βιομηχανικές μονάδες και βιοτεχνίες ιδιωτικού κεφαλαίου αποτελούν μερικές μορφές της εταιρικής ταυτότητας και ιδιοκτησίας των εγκαταλελειμμένων περιοχών. Ο μεγάλος αριθμός ιδιωτών ιδιοκτητών, ο συνδυασμός ιδιωτικής και δημόσιας ιδιοκτησίας, τα διαφορετικά συμφέροντα από πλευράς των διαφορετικών εμπλεκόμενων μερών, οι πολιτικές παρεμβάσεις και σκοπιμότητες είναι μερικά μόνο ζητήματα, που καθιστούν την ανάπτυξη των Brownfields δύσκολη έως αδύνατη, καθώς όλες οι ενδιαφερόμενες ομάδες επιδιώκουν την πραγμάτωση των συμφερόντων τους.

Είναι αντιληπτό πως η μελέτη των αστικών κενών και η διαδικασία εξεύρεσης λύσεων δεν είναι απλή υπόθεση, αλλά σχετίζεται με μια πλειάδα ενδιαφερομένων μερών, όπως είναι τα τοπικά συμβούλια και η πολιτεία, οι ιδιοκτήτες, οι αναπτυξιακοί και τεχνολογικοί παράγοντες, οι ακαδημαϊκοί και ο οικονομικός τομέας. Συνεπώς, η συνεργασία όλων των μερών και παραγόντων είναι ουσιώδης, για να επέλθουν τα επιθυμητά αποτελέσματα στις παρακάτω προκλήσεις που καλούνται να αντιμετωπίσουν.

•

Αποκατάσταση του περιβάλλοντος

•

Αναζωογόνηση των πρώην βιομηχανικών περιοχών και επανένταξή τους στον αστικό ή περιφερειακό ιστό

•

Επαναφορά των οικονομικών και εμπορικών δραστηριοτήτων ή συναλλαγών στις αποκατεστημένες περιοχές75

CLARINET, [2002], Brownfields and Redevelopment of Urban Areas, σελ. 4

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Όσον αφορά στην περίπτωση της Ελλάδας, η έλλειψη επίσημης και συστηματικής συλλογής πληροφοριών και δεδομένων, με στόχο τη δημιουργία ενός οργανωμένου φορέα δράσης και παρέμβασης σε ζητήματα αστικών κενών, είναι ξεκάθαρη. Το πρόβλημα είναι υπαρκτό και ολοένα αυξάνει, καθώς η καθυστέρηση που χαρακτηρίζει το ελληνικό κράτος και έλλειψη συνεννόησης μεταξύ των διαφόρων ιδιωτικών ή δημοσίων οργανισμών, που έχουν στη διάθεσή τους σχετικά στοιχεία, δεν βοηθά στην μετρίασή του. Είναι δεδομένο πως δεν έχει πραγματοποιηθεί εμπεριστατωμένη προσπάθεια για την ποσοτικοποίηση του προβλήματος των Brownfields, αλλά εξαιτίας του μικρότερου βαθμού ανάπτυξης βαριάς βιομηχανίας, σε σχέση με τις βιομηχανικές χώρες, είναι συγκριτικά περιορισμένο. Τόσο οι περιοχές, όπου βρίσκονται οι βιομηχανικές μονάδες, όσο και η διαδικασία της αποβιομηχάνισής τους παρουσιάστηκαν σε μικρότερα μεγέθη, σε σύγκριση με τις χώρες, που γνώρισαν έντονα τις διαδικασίες εκβιομηχάνισης και αποβιομηχάνισης. Εντούτοις είναι κοινή η παραδοχή, πως αποτελεί ένα κρίσιμο ζήτημα, που χρήζει δράσης.

Η ανάπτυξη, λοιπόν, των αστικών κενών εξαρτάται, συνήθως, από μια αλληλουχία συνθηκών ή καταστάσεων, που σχετίζονται με την μόλυνση του εδάφους. Οι παρακάτω συνθήκες, άλλοτε υπάρχουν μεμονωμένα και άλλοτε συνυπάρχουν μεγεθύνοντας τα προβλήματα.76 •

•

Η ρύπανση αποτελεί εμπόδιο στην επανάχρηση Οι ανησυχίες για τους κινδύνους από τη ρύπανση αναστέλλουν ή αποτρέπουν τις επενδύσεις

CLARINET, [2002], Brownfields and Redevelopment of Urban Areas, σελ. 3

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Εικ. 27: ΑΕΒΑΛ, Πτολεμαΐδα

•

56 •

•

Το κόστος καθαρισμού και αποκατάστασης προσθέτει και άλλες οικονομικές επιβαρύνσεις στη διαδικασία ενεργοποίησης της γης, που είχε πρότερη βιομηχανική χρήση Η αλληλεπίδραση του πολιτικού και νομικού πλαισίου, που αναφέρεται στη ρύπανση της γης με το πλαίσιο, που αναφέρεται στην ενεργοποίησή της, μπορεί να είναι πολύπλοκη Υπάρχουν πολύ μεγάλα θέματα, σχετικά με την ενεργοποίηση της πρότερης βιομηχανικής γης, που μπορούν να παρουσιάσουν επιπλέον πολυπλοκότητες σχετικές με το ζήτημα της ρύπανσης

Παρόλα αυτά, η επιτυχημένη επανάχρηση των αστικών κενών, η οποία συνθέτει τις περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές ανάγκες με ένα βιώσιμο τρόπο, δύναται να προωθήσει μια θετική αύρα σχετικά με την

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

κληρονομιά της μολυσμένης γης.77 Συνεπώς, η ανάγκη για μια συνολική κοινωνική στάση και δράση είναι επιτακτική, καθώς η αστική επέκταση, που συντελείται είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ανεξέλεγκτη. Λαμβάνοντας υπόψη την εν εξελίξει κατανάλωση του ανεκμετάλλευτου πράσινου χώρου για χάρη της κατοικίας, της αναψυχής και της βιομηχανίας, πρέπει να αναγνωριστεί ότι ένα βιώσιμο κατοικήσιμο περιβάλλον δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς την επανένταξη των Brownfields στον αστικό σχεδιασμό και την αγορά ακινήτων, καθώς και την στροφή της ανάπτυξης στις υποβαθμισμένες αστικές περιοχές.

2.6. Θετικές επιπτώσεις αστικών κενών (Brownfields) Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η αποβιομηχάνιση είχε και τη θετική της πλευρά, καθώς η εγκατάσταση των εργοστασιακών μονάδων εκτός πόλης τις απεγκλώβισε από τα στενά χωρικά όρια του πολεοδομικού συστήματος, ενώ το αστικό περιβάλλον βελτιώθηκε εν μέρει από τις επιβλαβείς και ρυπογόνες βιομηχανικές δραστηριότητες. Επιπλέον, η μεγάλης κλίμακας έκτασή τους αποτελεί ένα ανεπεξέργαστο απόθεμα γης σε κεντρικές περιοχές των πόλεων, το οποίο συχνά διαθέτει σημαντικής αξίας κτηριακές δομές, των οποίων η ορθή μεταχείριση ή αξιοποίηση μπορεί να συμβάλει στη διαμόρφωση κατάλληλων συνθηκών αποσκοπώντας στην οικονομική ανάπτυξη και περιβαλλοντική αναβάθμιση. Μέσω παρεμβάσεων και λήψης μέτρων στις συγκεκριμένες εκτάσεις γης ζητήματα, που προβληματίζουν τις τοπικές κοινότητες και δυσκολεύουν τη ζωή των κατοίκων, όπως η 77

CLARINET, [2002], Brownfields and Redevelopment of Urban Areas, σελ. 3

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

πυκνή δόμηση, η έλλειψη ελεύθερων χώρων πρασίνου και η έλλειψη κοινωνικών υποδομών,78 δύνανται να απλουστευθούν και να βρουν λύση.

2.7. Παραδείγματα αστικών κενών στις Ελληνικές πόλεις Η εν λόγω ενότητα περιλαμβάνει πέντε περιπτώσεις, που εμπεριέχουν ορισμένες από τις επιπτώσεις της αποβιομηχάνισης, που προαναφέρθηκαν, σε εγκαταλελειμμένες και υποβαθμισμένες κενές περιοχές.

2.7.1. Εργοστάσιο Λιπασμάτων Δραπετσώνα

Το 1909 ιδρύεται η ελληνική εταιρία Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων, η οποία με την παρουσία και λειτουργία της, για περίπου ενενήντα χρόνια, άφησε έντονο αποτύπωμα στο χώρο και στη ζωή των κατοίκων της περιοχής. Κατασκευάστηκε στην Ηετιώνεια ακτή και οι κτηριακές του υποδομές την περίοδο της άνθησής του αριθμούσαν τις 109.79 Η αρχική της λειτουργία περιελάμβανε την κατασκευή χημικών λιπασμάτων. Από την έναρξή της και για περίπου μισό αιώνα ήλεγχε το μεγαλύτερο μέρος της αγοράς λιπασμάτων, γεγονός που οφείλεται στην εισαγωγή τους στον τομέα της ελληνικής γεωργίας.80 Η ανάπτυξη της εταιρίας είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μονάδας υαλουργίας, περίπου δέκα χρόνια από την ίδρυσή της (εικ. 28). Οι δυσμενείς συνέπειες της Μικρασιατικής καταστροφής και ο ερχομός πολλών προσφύγων στην περιοχή του Πειραιά, λειτούργησε ευεργετικά για την επιχείρηση. Το Οικονομοπούλου, Μ. [2011], Αποβιομηχάνιση και Πολιτιστική Πολιτική, σελ. 20 Ο.π., σελ. 119 80 Hulot, M., Λιπάσματα Δραπετσώνας: Τα όμορφα ερείπια 78 79

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ ΛΙΠΑΣΜΑΤΩΝ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 28: Το εργοστάσιο σε καιρό ακμής

εργοστάσιο προσέφερε εργασία, σε δύσκολες οικονομικά εποχές, σε εκατοντάδες Μικρασιάτες πρόσφυγες, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην περιοχή το 1922, αποσκοπώντας στην εξεύρεση μιας θέσης εργασίας και δημιουργώντας, παράλληλα, τον πρώιμο οικισμό της Δραπετσώνας, όπου διέμεναν οι εργάτες με τις οικογένειές τους.

Με την πάροδο του χρόνου, ο αριθμός των εργατών αυξήθηκε και το 1934 ανερχόταν στους 4.000.81 Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε καταστροφικά αποτελέσματα για τις εγκαταστάσεις της εταιρίας, οι οποίες αποτέλεσαν στόχο βομβαρδισμού. Μετά το πέρας του πολέμου, η εταιρία άλλαξε ιδιοκτήτη, ο οποίος ανέλαβε την ανοικοδόμηση των κατεστραμμένων υποδομών. Μέσα σε ελάχιστα χρόνια από την επαναλειτουργία του η παραγωγή βρέθηκε σε υψηλότερα επίπεδα από αυτά της προπολεμικής περιόδου.

Hulot, M., Λιπάσματα Δραπετσώνας: Τα όμορφα ερείπια

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ ΛΙΠΑΣΜΑΤΩΝ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ ΛΙΠΑΣΜΑΤΩΝ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ ΛΙΠΑΣΜΑΤΩΝ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Εικ. 29: Ερείπια, Δραπετσώνα

Ωστόσο, παρά την συνεχή ανάπτυξη των παραγωγικών και οικονομικών δραστηριοτήτων του συγκροτήματος, καθώς και την παροχή εργασίας σε χιλιάδες εργαζόμενους, η λειτουργία της αποτελούσε σοβαρό πλήγμα στην υγεία των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής. Οι επικίνδυνες όξυνες και ρυπογόνες ουσίες, που διαχέονταν καθημερινά στην πειραϊκή ατμόσφαιρα, προκαλούσαν προβλήματα στους ανθρώπους, που συνέχισαν τη ζωή τους, αγνοώντας τις συνέπειες. Μετά το πέρας της δεκαετίας του 1970, μέσα σε ένα γενικότερο κλίμα αποβιομηχάνισης, η εταιρία αρχίζει να βιώνει οικονομικές δυσχέρειες. Εκτός από την αποβιομηχάνιση, ισχυρό πλήγμα στην λειτουργία της εταιρίας υπήρξε η δολοφονία του ιδιοκτήτη, το 1988, γεγονός που προκάλεσε την μείωση της παραγωγής και το κλείσιμο των περισσότερων βιομηχανικών εγκαταστάσεών της. Παρά την μεταβίβαση του ελέγχου της βιομηχανίας στην Εθνική Τράπεζα, οι συνθήκες δεν άλλαξαν.82 Το κλείσιμο του εργοστασίου το 1999 αποτέλεσε τη λογική 82

Οικονομοπούλου, Μ. [2011], Αποβιομηχάνιση και Πολιτιστική Πολιτική, σελ. 119

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ ΛΙΠΑΣΜΑΤΩΝ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 30: Λιπάσματα, Δραπετσώνα

εξέλιξη των πραγμάτων. Σήμερα, στην έκταση που άλλοτε ήκμαζε η βιομηχανία λιπασμάτων, ο επισκέπτης θα συναντήσει ένα έρημο τοπίο. Τα ιστορικής και βιομηχανικής σημασίας κτήρια καταστράφηκαν το 2003, παρά τις επίμονες προσπάθειες των αρμόδιων Εφορειών για τη διατήρησή τους. Από την διαδικασία της κατεδάφισης απέμειναν μόνο δύο κτήρια, το κτήριο της υαλουργίας και η καμινάδα (εικ.29), για να θυμίζουν την πρότερη χρήση της περιοχής. Στην περίπτωση της Δραπετσώνας συναντά κανείς πολλές από τις επιπτώσεις, που επέφερε η αποβιομηχάνιση στις βιομηχανικές εκτάσεις. Συγκεκριμένα, με την παύση των δραστηριοτήτων, η έκταση ερήμωσε και υποβαθμίστηκε. Η αξία της γης υπέστη σημαντική ρήξη, όπως και οι τιμές των ακινήτων στις γειτονικές περιοχές. Η ύπαρξη του εγκαταλελειμμένου χώρου αποτρέπει την προσπέλαση και την πρόσβαση στο θαλάσσιο μέτωπο. Επίσης, η περιβαλλοντική ρύπανση εξακολουθεί να υφίσταται, παρά την απουσία παραγωγικών εργασιών. Τέλος, το κλείσιμο του

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ ΛΙΠΑΣΜΑΤΩΝ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

συγκροτήματος συνέβαλε στην αύξηση της ανεργίας, η οποία διατηρείται σε υψηλά επίπεδα λόγω της αδυναμίας εύρεσης εργασίας και της χαμηλής οικονομικής δυναμικής. Κατά καιρούς, υπήρξαν θεωρητικές προσεγγίσεις για την ανάπλαση της αστικής γης, αλλά καμία δεν προχώρησε σε επίπεδο εργασιών.

2.7.2. Μύλοι Αλλατίνη Θεσσαλονίκη

Η ιστορία των μύλων ξεκινά, περίπου, το 1854 από εταιρία γαλλικής προέλευσης. Ωστόσο, ύστερα από μια τριακονταετία, οι εγκαταστάσεις αλλάζουν ιδιοκτησία. Η εβραϊκής καταγωγής οικογένεια Αλλατίνη, αναλαμβάνει την λειτουργία της επιχείρησης.83 Η ομαλή ανάπτυξη των μύλων ανακόπτεται από την καταστροφική πυρκαγιά του 1898, από την οποία διασώθηκαν τρία κτήρια, τα οποία υπάρχουν μέχρι σήμερα. Την ανασύσταση του συγκροτήματος ανέλαβε ο Ιταλός αρχιτέκτονας Vitaliano Poselli και η επανέναρξη των δραστηριοτήτων έλαβε χώρα το 1900.84 Η εταιρία επανήλθε στους ακμαίους ρυθμούς ανάπτυξης σε σύντομη χρονικά περίοδο. Παρά την εναλλαγή σκυτάλης στην ιδιοκτησιακή κατάσταση, η εταιρία διατήρησε τη δυναμική της, καθώς και την επωνυμία της. Οι μύλοι προμήθευαν σχεδόν το σύνολο των αρτοποιείων της πόλης, γεγονός που μαρτυρά την οικονομική κυριαρχία της επιχείρησης. Ωστόσο, το 1950 μια ακόμα πυρκαγιά, προξενεί σοβαρές ζημιές στο

Iefimerida (2016), Αλλατίνη και Φιξ: Η ιστορία πίσω από τις παλαιότερες εταιρείες της Θεσσαλονίκης μέσα από τα κτίριά τους 84 Νομικός, Μιχαήλ, Δούση Μαρία [2007], Μεθοδολογική προσέγγιση των ιστορικών βιομηχανικών συγκροτημάτων. Η περίπτωση των Μύλων Αλλατίνη στη Θεσσαλονίκη, σελ. 374 83

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΜΥΛΟΙ ΑΛΛΑΤΙΝΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 31: Το εργοστάσιο σε λειτουργία

βιομηχανικό συγκρότημα και λειτουργεί ανασταλτικά στην πορεία και συνέχιση της ομαλής λειτουργίας και παραγωγής. Σημαντικό μέρος του εσωτερικού του μεγάλου κτηρίου των μύλων καταστρέφεται, ωστόσο απώλειες συναντώνται και σε άλλα μικρότερα τμήματα του εργοστασίου.85 Η αποκατάσταση της βιομηχανίας διήρκησε αρκετά χρόνια, ενώ όταν ξεκίνησαν οι παραγωγικές διαδικασίες (εικ. 31), η μορφή της ήταν αρκετά διαφοροποιημένη. Παράλληλα με την παραγωγή, η εταιρία επιτελούσε διαδικασίες επέκτασης του κτηριακού όγκου της, αλλά και συντήρησης του μηχανικού εξοπλισμού της, με στόχο τον συγχρονισμό με τις νέες συνθήκες της αγοράς.86

Από τη δεκαετία του 1980 η παραγωγή της εταιρίας φθίνει, καθώς

Νομικός, Μιχαήλ, Δούση Μαρία [2007], Μεθοδολογική προσέγγιση των ιστορικών βιομηχανικών συγκροτημάτων. Η περίπτωση των Μύλων Αλλατίνη στη Θεσσαλονίκη, σελ. 375 86 Ο.π. 85

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΜΥΛΟΙ ΑΛΛΑΤΙΝΗ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΜΥΛΟΙ ΑΛΛΑΤΙΝΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΜΥΛΟΙ ΑΛΛΑΤΙΝΗ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Εικ. 32: Το συγκρότημα σε εγκατάλειψη και παρακμή

αρχίζει να επηρεάζεται από τις διαδικασίες της οικονομικής αλλαγής και αποβιομηχάνισης. Στα μέσα της επόμενης δεκαετίας, το βιομηχανικό συγκρότημα εγκαταλείπεται και οι επιχειρησιακές λειτουργίες εγκαθίστανται εκτός πόλης. Σε αντίθεση, όμως με το εργοστάσιο Λιπασμάτων, οι κτηριακοί όγκοι διατηρήθηκαν και αποτελούν δείγματα της βιομηχανικής κληρονομιάς, καθώς και της ιστορικής και οικονομικής εξέλιξής της πόλης, παρά την παρακμή που έχουν υποστεί. Το συγκρότημα χαρακτηρίζεται από κτήρια διαφορετικής αρχιτεκτονικής και τεχνοτροπίας, απόρροια της κατασκευής τους σε ξεχωριστές χρονικές περιόδους. Ιδιαίτερα σημαντικά από πλευράς ενδιαφέροντος και πρότερης χρήσης αποτελούν η παλιά αποθήκη των μύλων, ο αλλοιωμένος αλευρόμυλος, το σιλό του σιταριού, καθώς και το λεβητοστάσιο με την πανύψηλη καμινάδα ύψους 35 μέτρων,87 που διασώζει τον ξεχασμένο Iefimerida (2016), Αλλατίνη και Φιξ: Η ιστορία πίσω από τις παλαιότερες εταιρείες της Θεσσαλονίκης μέσα από τα κτίριά τους 87

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΜΥΛΟΙ ΑΛΛΑΤΙΝΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

βιομηχανικό χαρακτήρα της έκτασης. Το συγκρότημα των Μύλων Αλλατίνη παραμένει για περίπου είκοσι χρόνια ερειπωμένο και εγκαταλελειμμένο, δημιουργώντας μια κενή αστική έκταση στον πολεοδομικό ιστό της πόλης. Η υποβάθμιση, που έχει υποστεί η πάλαι ποτέ κυρίαρχη βιομηχανία, είναι έκδηλη. Η χωροθέτησή της κοντά στο παραθαλάσσιο μέτωπο αποτρέπει την άμεση πρόσβαση σε αυτό, στρέφοντας τους κατοίκους σε περιμετρικές διαδρομές. Τα κτήριά του, κάποια από τα οποία είναι τα παλαιότερα βιομηχανικά κτίσματα στην πόλη, κατά καιρούς γίνονται καταφύγιο ευπαθών κοινωνικών ομάδων ή κέντρο διακίνησης απαγορευμένων ουσιών. Η αποκατάσταση και ανάπλαση της εν λόγω περιοχής μπορεί να δώσει μια γενικότερη ώθηση στο υποβαθμισμένο τμήμα του αστικού ιστού, ωστόσο οι οικονομικές συγκυρίες για έργα μεγάλης κλίμακας δεν είναι ευνοϊκές.

2.7.3. Πειραϊκή-Πατραϊκή Βιομηχανία Βάμβακος Πάτρα

Η ίδρυσή της χρονολογείται, περίπου, στο μακρινό 1919. Η Πατραϊκή Εμποροβιομηχανική Εταιρεία, όπως αρχικά ήταν η επωνυμία της, ξεκίνησε τη λειτουργία της με την παραγωγή καλτσών. Μετά την έλευση πολλών Μικρασιατών προσφύγων στην πόλη της Πάτρας, η βιομηχανία μεταφέρεται στην περιοχή της Ακτής Δημαίων και προχωρεί στην κατασκευή νέων εγκαταστάσεων, που περιλαμβάνουν όλες τις απαραίτητες μονάδες για την κατεργασία των πρώτων υλών και την παραγωγή των υφασμάτων, ενδυμάτων και άλλων προϊόντων (εικ. 33). Με το πέρασμα του χρόνου, αναπτύχθηκε και το 1932 συγχωνεύτηκε με την εταιρία Πειραϊκών Επιχειρήσεων, δημιουργώντας την επωνυμία Πειραϊκή

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΠΑΤΡΑΪΚΗ ΠΑΤΡΑ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Εικ. 33: Περίοδος ακμής

Πατραϊκή Βιομηχανία Βάμβακος,88 που την ανέδειξε στη μεγαλύτερη κλωστοϋφαντουργική βιομηχανία της Ελλάδος. Σε αντίθεση με άλλες βιομηχανικές μονάδες, που στην περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ανέστειλαν τη λειτουργίας τους, η Πειραϊκή Πατραϊκή εξακολουθούσε να παράγει υφάσματα και κουβέρτες για λογαριασμό του Ελληνικού στρατού.89 Μετά από σχεδόν μια δεκαετία υπολειτουργίας και συγκεκριμένης παραγωγής, η εταιρία γνωρίζει περίοδο ακμής από το 1950, καθώς εξάγει προϊόντα σε όλη την Ευρώπη και επεκτείνει τις εν Ελλάδι παραγωγικές της δραστηριότητες. Χαρακτηριστικό της ανάπτυξής της αποτελεί το αφιέρωμα του αμερικανικού περιοδικού Time, το 1962. Το περιοδικό χαρακτηρίζει την εταιρία ως πρότυπο για κάθε βιομηχανία και αποκαλύπτει τους λόγους Παπαευθυμίου, Ξ. [2013], Σιωπηλοί, σελ. 97 TheBestNews (2015), Πειραϊκή Πατραϊκή: Τα ερείπια της πατρινής εταιρείας που «έντυσε, στόλισε και νοικοκύρεψε» την Ελλάδα περιμένουν την αξιοποίησή τους 88 89

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΠΑΤΡΑΪΚΗ ΠΑΤΡΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 34: Πειραϊκή Πατραϊκή Το κτήριο φάντασμα

της επιτυχημένης ανάπτυξης και κερδοφορίας της, που άγγιζε εκείνη την εποχή το ένα εκατομμύριο δολλάρια.90 Την ίδια περίοδο αριθμούσε πέντε βιομηχανικές μονάδες με περισσότερους από 4.000 εργαζομένους.

Ωστόσο, όπως οι περισσότερες βιομηχανίες παγκοσμίως, η Πειραϊκή Πατραϊκή επηρεάστηκε από την μάστιγα της αποβιομηχάνισης. Από την δεκαετία του 1980, αρχίζουν να αχνοφαίνονται τα πρώτα σημάδια της οικονομικής παρακμής. Οι διοικούντες επιδιώκοντας να αναστρέψουν την αρνητική πορεία της βιομηχανίας, προέβησαν σε οικονομικές συναλλαγές, που επιδείνωσαν την κατάσταση. Η σύναψη μεγάλων δανείων με ελληνικές τράπεζες και η αγορά των εγκαταστάσεων γερμανικής εταιρίας, με στόχο την εξάπλωση στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια αγορά, δεν είχαν τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Η κρίση, που επέρχεται και η αδυναμία αποπληρωμής των χρεών, φέρνει το εργοστάσιο υπό κρατική μέριμνα. TheBestNews (2015), Πειραϊκή Πατραϊκή: Τα ερείπια της πατρινής εταιρείας που «έντυσε, στόλισε και νοικοκύρεψε» την Ελλάδα περιμένουν την αξιοποίησή τους 90

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΠΑΤΡΑΪΚΗ ΠΑΤΡΑ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΠΑΤΡΑΪΚΗ ΠΑΤΡΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΠΑΤΡΑΪΚΗ ΠΑΤΡΑ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Παρά τις ενέργειες της πολιτείας, τις απολύσεις, τη μείωση της παραγωγικής δραστηριότητας, η παύση της λειτουργίας είναι αναπόφευκτη. Το 1996 κάθε εργασία διακόπτεται και το παραγωγικό συγκρότημα κλείνει τις πύλες του.91

Μετά από μια εικοσαετία το βιομηχανικό συγκρότημα της Πειραϊκής Πατραϊκής εξακολουθεί να παραμένει έρημο και εγκαταλελειμμένο, ένα κενό στον αστικό ιστό της πόλης. Τα κτήρια, που φιλοξενούσαν τις παραγωγικές εργασίες, έχουν υποστεί φθορές, καταστροφές και λεηλασίες. Η υποβάθμιση και εγκατάλειψη της βιομηχανικής έκτασης είναι έκδηλη, επηρεάζοντας αρνητικά το χαρακτήρα και τις συνθήκες της περιοχής. Η έκταση της παλιάς εταιρίας, σε συνδυασμό με τα γειτονικά παραγωγικά συγκροτήματα92 της παλιάς βιομηχανικής ζώνης της πόλης, συνιστούν ένα μεγάλης κλίμακας Brownfield, ένα εκτεταμένο αστικό κενό, το οποίο διακόπτει την ενότητα του πολεοδομικού ιστού και προκαλεί ασυνέχειες στο οδικό δίκτυο. Η πολύχρονη αδιαφορία των αρμόδιων φορέων έχει προκαλέσει κατακόρυφη πτώση στην αξία των εν λόγω εκτάσεων, συνεπικουρούμενη από την περιβαλλοντική ρύπανση, που έχει επιφέρει η πρότερη χρήση τους. Ωστόσο, ανάλογη υποβάθμιση υφίστανται και οι εργατικές γειτονιές περιμετρικά των εγκαταστάσεων, στις οποίες κατοικούν χαμηλά κοινωνικά στρώματα, κάτοικοι χαμηλού εισοδήματος ή άνεργοι. Κατά περιόδους, οι κτηριακοί όγκοι έχουν μετατραπεί σε νόμιμο TheBestNews (2015), Πειραϊκή Πατραϊκή: Τα ερείπια της πατρινής εταιρείας που «έντυσε, στόλισε και νοικοκύρεψε» την Ελλάδα περιμένουν την αξιοποίησή τους 92 Στην περιοχή υπήρξαν ακμαίες βιομηχανικές μονάδες με εκατοντάδες εργαζόμενους. Η βιομηχανία ελαστικών Pirelli με 530 εργάτες, η χαρτοποιία του Λαδόπουλου με 400 και η σαπωνοποιία ΒΕΣΟ με 180, αποτέλεσαν δυναμικό μέρος της παραγωγικής ιστορίας της πόλης. Ωστόσο, όπως και πολλές άλλες βιομηχανίες, υπήρξαν θύματα της αποβιομηχάνισης. 91

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΠΑΤΡΑΪΚΗ ΠΑΤΡΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 35: Ο πύργος

ή παράνομο καταφύγιο αλλοδαπών και οικονομικών μεταναστών, καθώς και κέντρο παράνομων συναλλαγών και διακίνησης ουσιών. Κατά το παρελθόν υπήρξαν έκρυθμες καταστάσεις και η περιοχή γνώρισε φαινόμενα βίας μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών ομάδων και καταστολής από την πλευρά των αρχών. Σήμερα, οι βιομηχανικές εκτάσεις είναι κενές, αλλά οι προαναφερθείσες συνθήκες έχουν αποσιωπήσει το επενδυτικό ενδιαφέρον. Παρά την αγορά οικοπέδου 194 στρεμμάτων από τον Οργανισμό Λιμένος Πατρών το 2003, η περιοχή της Πειραϊκής Πατραϊκής, απέναντι από το νέο Λιμένα Πατρών, παραμένει ανεκμετάλλευτη.

2.7.4. Ελαιώνας Αθήνα Κατά την αρχαιότητα στην περιοχή βρισκόταν ο ιερός ελαιώνας της πόλης των Αθηνών (εικ. 36), γεγονός που διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ονομασία της. Ο Ελαιώνας διατήρησε τον αγροτικό του χαρακτήρα έως και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ στις δεκαετίες που ακολούθησαν η περιοχή

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΕΛΑΙΩΝΑΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Εικ. 36: Ο αρχαίος Ελαιώνας

γνώρισε έντονη βιομηχανική ανάπτυξη μεταλλάσσοντας τον πρότερο χαρακτήρα της. Μικρές αλλά και μεγαλύτερες βιομηχανικές μονάδες παραγωγής καταναλωτικών αγαθών, προϊόντων κλωστοϋφαντουργίας, χημικών προϊόντων, σιδηρουργεία, κεραμοποιεία, βυρσοδεψεία καθώς και άλλες μεταποιητικές μονάδες εγκαταστάθηκαν στην αχανή έκταση του Ελαιώνα,93 αδιαφορώντας για την προσαρμογή τους σε κάποιο πολεοδομικό ή ρυθμιστικό σχέδιο. Η συγκεκριμένη χωροθέτηση αντανακλάται και στην σύγχρονη έλλειψη ενός συστήματος συμβατικών οικοδομικών τετραγώνων ή κανάβου. Και στην περίπτωση του Ελαιώνα, η αποβιομηχάνιση, που γνώρισε η ελληνική οικονομία, επηρέασε τις βιομηχανικές δραστηριότητες της περιοχής. Πολλές βιομηχανίες διακόπτουν τη λειτουργία τους αφήνοντας κορεσμένες και μολυσμένες εκτάσεις γης, πλήθος εργατών μένουν άνεργοι και η συνολική έκταση αρχίζει να υποβαθμίζεται. Σήμερα φιλοξενεί μια 93

Συλλογικό, [2011] Άτλας του Ελαιώνα Αττικής, σελ. 36

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΕΛΑΙΩΝΑΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 37: Ο Παρθενώνας από τον ελαιώνα

μεγάλη ποικιλία δραστηριοτήτων και χρήσεων γης.94 Ο Ελαιώνας δύναται να χαρακτηριστεί ως Brownfield ή αστικό κενό μέσα στο πυκνοδομημένο ιστό της αθηναϊκής μεγαλούπολης.95 Πράγματι, η εν λόγω περιοχή, που καταλαμβάνει μια τεράστια έκταση 9.000 στρεμμάτων σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων από το κέντρο της πόλης, αποτελεί μια ασυνέχεια στον αστικό χώρο και συντελεί στη διακοπή της ενότητας του ορθοκανονικού πολεοδομικού ιστού των παρακείμενων περιοχών. Σε αντίθεση με την υπόλοιπη μητροπολιτική επικράτεια στην

Άδεια οικόπεδα και οικοδομές, εγκαταλελειμμένα αλλά και σε μερική λειτουργία εργοστάσια, πρακτορεία και μεταφορικές εταιρείες, αμαξοστάσια λεωφορείων, στρατιωτικές εγκαταστάσεις, μάντρες με παλιοσίδερα και καταυλισμοί Ρομά σε ανάμειξη με εμπορικές δραστηριότητες του τριτογενούς τομέα, πανεπιστημιακά ιδρύματα και κατοικία. Κατά μήκος των βασικών οδικών αρτηριών, οι οποίες περιβάλλουν τον Ελαιώνα, βρίσκονται μεγάλης κλίμακας κτίρια που στεγάζουν γραφεία, έδρες επιχειρήσεων, χώρους εκθέσεων αυτοκινήτων, πάρκα ψυχαγωγίας και εμπορικά κέντρα μητροπολιτικής κλίμακας. 95 Παγώνης, Α. [2006], Ο Ελαιώνας σε τροχιά μεταμόρφωσης, σελ. 79 94

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΕΛΑΙΩΝΑΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΕΛΑΙΩΝΑΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΕΛΑΙΩΝΑΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

περιοχή επικρατεί ένας άμορφος ιστός με ασύμβατες χρήσεις γης και ένα υποτυπώδες εσωτερικό οδικό δίκτυο,96 καθώς και εκτάσεις με έκδηλη την παρουσία της περιβαλλοντικής ρύπανσης από την πρότερη βιομηχανική χρήση.

Αυτή η αναρχία, που επικρατεί σε όλες τις εκφάνσεις ή συνθήκες του Ελαιώνα, δίνει την εντύπωση μιας χωματερής της ευρύτερης πόλης, ενός χώρου απόθεσης των άχρηστων ή μη λειτουργικών στοιχείων της πρωτεύουσας. Σε αντίθεση με τον συμπαγή αστικό ιστό που τον περιβάλλει, ο Ελαιώνας εντάχθηκε στο ρυμοτομικό σχέδιο στα μέσα της δεκαετίας του 1990, γεγονός που δικαιολογεί εν μέρει την ακανονιστία. Επιπλέον, λόγω της αποβιομηχάνισης, πολλοί κτηριακοί βιομηχανικοί όγκοι παρέμειναν εγκαταλελειμμένοι και ερειπωμένοι με συνέπεια η αξία τους, καθώς και εκείνη των οικοπέδων, να μειωθεί κατακόρυφα. Πλήθος ιστορικών κτηρίων βιομηχανικής κληρονομιάς έχουν απαξιωθεί με το πέρασμα του χρόνου και αποτελούν συχνά στέγη οικονομικών μεταναστών και παράνομων δραστηριοτήτων. Η γενικότερη υποβάθμιση του Ελαιώνα αποτυπώνεται στην εγκατάσταση κατοίκων χαμηλού εισοδήματος ή κοινωνικής τάξης, καθώς και στην αύξηση των κοινωνικών φαινομένων. Τέλος, περπατώντας κανείς τον Ελαιώνα, μπορεί να διαισθανθεί την δυσκολία προσέγγισης σε ορισμένα κεντρικά σημεία ή στάσεις μέσων μεταφοράς, φαινόμενο που ενισχύεται από την ύπαρξη τεράστιων οικοδομικών τετραγώνων και συγκροτημάτων και την απουσία δρόμων, που διασχίζουν κάθετα την περιοχή.

Συλλογικό, [2011] Άτλας του Ελαιώνα Αττικής, σελ. 31

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΕΛΑΙΩΝΑΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 38: Εγκαταλελειμμένο εκκλησάκι

Παρότι ο Ελαιώνας βιώνει μια παρακμή και υποβάθμιση αποτελεί μια από τις σημαντικότερες μη αναπτυγμένες περιοχές της ελληνικής μητρόπολης. Λόγω της θέσης και της εγγύτητάς του με το κέντρο της Αθήνας, αποτελεί μια περιοχή ειδικού ενδιαφέροντος στα πλαίσια του αστικού σχεδιασμού και της ανάπλασης εγκαταλελειμμένων ζωνών. Οι φορείς, που θα κληθούν να αντιμετωπίσουν τις αντιφάσεις της περιοχής, θα έρθουν αντιμέτωποι με πολλές σχεδιαστικές προκλήσεις και ευκαιρίες, οι οποίες δύνανται να αναβαθμίσουν τόσο την ίδια την περιοχή, όσο και τις παρακείμενες γειτονιές. Ζητήματα, όπως η ένταξη στον αστικό ιστό, η οικειοποίηση της περιοχής από τους κατοίκους, η οικονομική ανάπτυξη σε συνδυασμό με την περιβαλλοντική εξυγίανση και τη δημιουργία θέσεων εργασίας,97 πρέπει να ληφθούν υπόψη σε ενδεχόμενα προγράμματα ή στρατηγικές ανάπλασης του Ελαιώνα.

Ο Ελαιώνας είναι μία από τις τελευταίες ευκαιρίες για την αναδόμηση 97

Συλλογικό, [2011] Άτλας του Ελαιώνα Αττικής, σελ. 5

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΕΛΑΙΩΝΑΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

του τοπίου της Αττικής, ένα από τα τελευταία αποθέματα διαθέσιμων ανοιχτών χώρων στην καρδιά του μητροπολιτικού αστικού ιστού,98 που μπορεί να συνεισφέρει στην αποσυμφόρηση του πυκνοδομημένου αστικού περιβάλλοντος. Η ενδεχόμενη αναβάθμισή του θα μετέβαλε τον χαρακτήρα ολόκληρης της περιοχής και θα την καθιστούσε σημαντικό πόλο έλξης τόσο για τους κατοίκους της πόλης, όσο και για τους υποψήφιους επενδυτές. Σε κάθε περίπτωση η διαδικασία της ανάπτυξής του πρέπει να θωρακιστεί νομικά, για να αποφευχθούν ενδεχόμενες αντιδράσεις και καθυστερήσεις, όπως σε ανάλογες κινήσεις του παρελθόντος.

2.7.5. Πρώην Διεθνής Αερολιμένας Ελληνικού

Η έναρξη της κατασκευής του χρονολογείται το 1938 και αποσκοπούσε στην κάλυψη των αναγκών ενός πολιτικού αεροδρομίου στην Ελληνική χώρα.99 Οι απαλλοτριώσεις και οι οικοδομικές εργασίες διακόπηκαν κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και επανήλθαν μετά το πέρας του. Παράλληλα άρχισαν να κατασκευάζονται οι πρώτες κτηριακές υποδομές. Ο πρώτος διάδρομος είχε μήκος 1.800 μέτρων και για μια περίοδο χρησιμοποιήθηκε από την Αμερικανική Πολεμική Αεροπορία, ως βάση των επιχειρήσεων. Την δεκαετία του 1950 κατασκευάστηκε και δεύτερος διάδρομος, ενώ παράλληλα επιμηκύνθηκε ο παλιός. Η διαμόρφωση των δύο διαδρόμων μήκους 3 χιλιομέτρων και η ολοκλήρωση των κτηριακών εγκαταστάσεων αποτέλεσαν σημαντικό παράγοντα στη σύνδεση του Ελληνικού με τις διεθνείς αερογραμμές.100 Από το 1962 θεμελιώθηκε η Συλλογικό, [2011] Άτλας του Ελαιώνα Αττικής, σελ. 9 Χελιώτη, Αδαμαντία [2014], Προοπτικές ανάπτυξης της περιοχής του πρώην αεροδρομίου του Ελληνικού, Διπλωματική Εργασία, σελ. 53 100 Δημοκίδης, Άρης (2016), Όπως είναι σήμερα: Τα εγκαταλελειμμένα αεροπλάνα της 98 99

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΑΕΡΟΔΡΟΜΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 39: Κρατικός Αερολιμήν Αθηνών, 1961

κατασκευή ενός νέου τερματικού σταθμού (εικ. 40) στο ανατολικό τμήμα της περιοχής, ο οποίος σχεδιάστηκε από το διάσημο αρχιτέκτονα Eero Saarinen και παραδόθηκε το 1969. Στα μέσα της επόμενης δεκαετίας, η πολιτεία προχώρησε στην επιμήκυνση του κύριου διαδρόμου, ενώ παράλληλα ανατέθηκε στην γαλλική Aeroports de Paris101 η εκπόνηση σχεδίου για την κατασκευή νέου αεροδρομίου σε άλλη τοποθεσία. Η εταιρία υπέδειξε την περιοχή στα Σπάτα και παρά το γεγονός πως η απαλλοτρίωση πραγματοποιήθηκε το 1977 η κατασκευή αναβλήθηκε.

Η λειτουργία του Ελληνικού συνεχίζεται κανονικά με την εξυπηρέτηση εκατομμύριων επιβατών κάθε χρόνο. Το 1992 οι αρχές προχωρούν στην τροποποίηση του Ρυθμιστικού σχεδίου, το οποίο καθορίζει την έκταση του αεροδρομίου ως χώρο πρασίνου και αναψυχής, προτείνει την ανάπλαση της περιοχής και του παραλιακού μετώπου και ορίζει την κατασκευή του Ολυμπιακής στο Ελληνικό 101 Ο.π.

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΑΕΡΟΔΡΟΜΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΑΕΡΟΔΡΟΜΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΑΕΡΟΔΡΟΜΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Εικ. 40: Κρατικός Αερολιμήν Αθηνών, 2017

νέου αεροδρομίου στα Σπάτα.102 Η παύση της λειτουργίας του Ελληνικού επέρχεται το 2001. Ωστόσο ο χώρος του αεροδρομίου χρησιμοποιείται για τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας. Σε τμήμα των παλιών διαδρόμων δημιουργούνται ολυμπιακές υποδομές και γήπεδα, προκειμένου να φιλοξενηθούν τα αθλήματα του Baseball, του Softball, του Hokey, του Canoe Kayak και της ξιφασκίας.103 Από το 2004 μέχρι σήμερα ωστόσο η συνολική έκταση παραμένει ανενεργή. Οι εγκαταστάσεις του παλαιού αεροδρομίου, που την περίοδο της ακμής εξυπηρετούσαν εκατομμύρια ταξιδιώτες, έχουν υποστεί εγκατάλειψη, φθορά από το πέρασμα του χρόνου και λεηλασία λόγω της ανύπαρκτης ή πλημμελούς φύλαξής του. Μέχρι πρότινος λειτουργούσε ως

Χελιώτη, Αδαμαντία [2014], Προοπτικές ανάπτυξης της περιοχής του πρώην αεροδρομίου του Ελληνικού, Διπλωματική Εργασία, σελ. 54 103 Δημοκίδης, Άρης (2016), Όπως είναι σήμερα: Τα εγκαταλελειμμένα αεροπλάνα της Ολυμπιακής στο Ελληνικό 102

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΑΕΡΟΔΡΟΜΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 41: Κτήρια σε αποσύνθεση

ανεπίσημος καταυλισμός μεταναστών, οι οποίοι εν τέλει απομακρύνθηκαν από τις επικίνδυνες και ανασφαλείς κτηριακές δομές. Η συνολική έκταση έχει υποβαθμιστεί δημιουργώντας μια νεκρή ζώνη αχανούς έκτασης στον αστικό και πολεοδομικό ιστό της πρωτεύουσας, ένα είδος brownfield, που εμποδίζει την άμεση πρόσβαση στο παραλιακό μέτωπο, διακόπτει την ενότητα και τη συνοχή των γειτονικών περιοχών και προκαλεί ασυνέχειες ή αδιέξοδα στο οδικό δίκτυο ή τις δημοτικές υποδομές. Είναι επίσης αυτονόητο το γεγονός, πως η παρηκμασμένη έκταση του πρώην αεροδρομίου δεσμεύει ένα πολύτιμο αστικό τμήμα εις βάρος των κοινωφελών χρήσεων και του πράσινου χώρου.

Κατά τη διάρκεια δύο σχεδόν δεκαετιών από την διακοπή της λειτουργίας του Ελληνικού έχουν πραγματοποιηθεί αρκετές μελέτες, είτε από πανεπιστημιακά ιδρύματα, είτε από αρχιτεκτονικά γραφεία μέσω διαγωνισμών, προκρίνοντας ποικίλες προτάσεις ή προσεγγίσεις για την περίπτωση του πρώην αεροδρομίου. Ωστόσο, οι μελέτες έχουν παραμείνει

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΑΕΡΟΔΡΟΜΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Εικ. 42: Ανατολικό αεροδρόμιο, Eero Saarinen

σε θεωρητικό επίπεδο, καθώς δεν υπάρχει η αντίστοιχη βούληση από τα εμπλεκόμενα μέρη για την ανάπλαση της περιοχής. Τα τελευταία χρόνια, με την πώληση της κρατικής έκτασης σε εταιρία ξένων συμφερόντων και τη δημιουργία σχεδίου με τίτλο The Hellinikon Project, που προωθεί τη δημιουργία μητροπολιτικού πάρκου, σε συνδυασμό με μια ποικιλία χρήσεων αναψυχής και κατοικίας, θέτονται οι βάσεις και οι προοπτικές μιας ενδεχόμενης θετικής ανάπλασης της περιοχής. Ωστόσο, οι διαδικασίες προχωρούν ασθμαίνοντας, λόγω της εμπλοκής διαφορετικών πολιτικών συμφερόντων, της έλλειψης ξεκάθαρου θεσμικού πλαισίου και των αντιδράσεων από πλευράς διαφόρων φορέων, οργανισμών ή κοινωνικών ομάδων.

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΑΕΡΟΔΡΟΜΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

3. Αναπλάσεις αστικών κενών 3.1. Αναγκαιότητα αναπλάσεων αστικών κενών (Brownfields)

Η ανάπλαση και επαναχρησιμοποίηση των εγκαταλελειμμένων αστικών κενών των πόλεων καθίσταται αναγκαία, καθώς θα αποδώσει πολλαπλά οφέλη και θα συντελέσει στην έκλειψη των προβλημάτων και την βελτίωση των συνθηκών. Η πυκνή δόμηση, η έλλειψη ελεύθερων χώρων και χώρων πρασίνου, η κυκλοφοριακή συμφόρηση και η έλλειψη κοινωνικών υποδομών104 αποτελούν κάποια από τα προβλήματα, που συναντώνται στα αστικά κέντρα, αλλά μπορούν να βρουν λύση μέσω της εκμετάλλευσης της εγκαταλελειμμένης και ανενεργούς γης. Πέρα όμως από τα προβλήματα πολεοδομικής φύσεως, η διαδικασία της επανένταξης ή αναβάθμισης των βιομηχανικών περιοχών και των αστικών κενών μπορεί να παρακινηθεί από ζητήματα πολιτιστικής, περιβαλλοντικής ή κοινωνικής φύσεως, όπως η διασφάλιση της βιομηχανικής κληρονομιάς και της δημόσιας υγείας, η μείωση της περιβαλλοντικής μόλυνσης, καθώς και η προσπάθεια ένταξης ορισμένων κοινωνικών ομάδων, που κατοικούν στις εν λόγω περιοχές. Παρακάτω παρουσιάζονται κάποιοι από τους λόγους που καθιστούν τις αναπλάσεις των βιομηχανικών χώρων απαραίτητες.105

104 105

Οικονομοπούλου, Μ. [2011], Αποβιομηχάνιση και Πολιτιστική Πολιτική, σελ. 33 Ο.π., σσ. 33-36

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ BROWNFIELDS

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 43: Βιομηχανία Κρόνος, Ελευσίνα

•

Διατήρηση και διαχείριση της βιομηχανικής κληρονομιάς. Όπως αναφέρθηκε στο πρώτο κεφάλαιο της παρούσης εργασίας, στον ελλαδικό χώρο εμφανίστηκαν πολλά δείγματα αξιόλογης βιομηχανικής αρχιτεκτονικής, τα οποία με το πέρασμα του χρόνου έχουν αποκτήσει σημαντική αξία, τόσο ιστορική όσο και αρχιτεκτονική. Ωστόσο, τα περισσότερα βιομηχανικά κτήρια των περασμένων αιώνων πλέον στέκονται εγκαταλελειμμένα και ανενεργά, έτοιμα να παραδοθούν στην φθορά και τις ρωγμές, που έχουν προκαλέσει η αδιαφορία και η έλλειψη κατάλληλης μέριμνας. Πρέπει να αναφερθεί, επίσης, η ύπαρξη πλήθους βιομηχανικών συγκροτημάτων, που φέρουν τα σημάδια και τα ίχνη των αλλαγών, των επεκτάσεων και προσθηκών διαφορετικών χρονικών περιόδων, γεγονός που μαρτυρά τις διάφορες φάσεις της βιομηχανικής ανάπτυξης. Επομένως, πρέπει να προστατευθούν και να αξιοποιηθούν για πολιτιστικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς, καθώς η διατήρησή τους σημαίνει παράλληλα και διατήρηση της

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ BROWNFIELDS

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ιστορίας του τόπου και της βιομηχανικής ιστορίας της χώρας. Η κάθε βιομηχανία έχει να αποκαλύψει μια ολόκληρη ιστορία, που συνδέεται με την ιστορία της πόλης, των ανθρώπων που εργάστηκαν σε αυτήν, της παραγωγικής διαδικασίας, της ανάπτυξης και της παρακμής της. Πληροφορίες χρήσιμες για την ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, όσο και η διατήρηση του εξοπλισμού, των μηχανημάτων και των εργαλείων που μαρτυρούν την τεχνολογική ανάπτυξη της κάθε εποχής. •

Αναβάθμιση αστικού περιβάλλοντος. Μέσω της αξιοποίησης των εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών χώρων και αστικών κενών διασφαλίζεται σε μεγάλο βαθμό η διατήρηση των αγροτικών περιοχών, που κινδυνεύουν ορισμένες φορές από την αλόγιστη εκμετάλλευση προς χάρη της οικιστικής κυρίως επέκτασης. Η ανάπτυξη των πρότερα χρησιμοποιημένων κτηριακών αποθεμάτων συμβάλλει στη βελτίωση των οικονομικών δεδομένων της περιοχής, με την εμφάνιση εμπορικών δραστηριοτήτων και αποτρέπει την σπατάλη πόρων και ενέργειας, αναγκαίων για την κατασκευή νέων κτηριακών υποδομών. Οι βιομηχανικοί κτηριακοί χώροι με τα μεγάλα ανοίγματα προσφέρουν ευελιξία και διευκολύνουν τις χρήσεις, που απαιτούν εκτεταμένες επιφάνειες για την κάλυψη των αναγκών τους. Επιπρόσθετα, οι περιοχές υπό ανάπλαση υφίστανται αύξηση των αντικειμενικών αξιών, που συνεπάγεται αύξηση των εσόδων από τους φόρους, που καλούνται να πληρώσουν οι ιδιοκτήτες, με αντίκτυπο και στην τοπική οικονομία.106 Κατά

Αβραάμ Α., Κανατζιά Μ. [2017], Πολεοδομική Ανάπλαση και Επανάχρηση εγκαταλελειμμένων περιοχών, σελ. 19 106

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ BROWNFIELDS

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

συνέπεια, οι πρωτοβουλίες και πολιτικές ανάπλασης ή επανάχρησης είναι αναγκαίες για την εξασφάλιση της βελτίωσης του αστικού και μη περιβάλλοντος καθώς και των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών. •

•

Δημιουργία ανοιχτών ελεύθερων χώρων και χώρων πρασίνου. Ένα πρόβλημα, που προαναφέρθηκε και χαρακτηρίζει σε μεγάλο βαθμό τις ελληνικές πόλεις, είναι η πυκνή δόμηση και η αδυναμία ενσωμάτωσης στον αστικό ιστό, χώρων κοινωνικής αναψυχής και πρασίνου. Η ύπαρξη, ωστόσο, των αστικών και εγκαταλελειμμένων εκτάσεων, αναδεικνύει τη δυνατότητα και την ευκαιρία αξιοποίησής τους αποσκοπώντας στη δημιουργία χώρων πρασίνου, σε κεντρικά σημεία των πόλεων. Δυστυχώς, σε ορισμένες περιπτώσεις, προτιμάται η εκμετάλλευση οικονομικής και εμπορικής φύσεως, παρά η αστική αναζωογόνηση και η κοινωνική ευημερία.

Δημιουργία χώρων κοινωφελών λειτουργιών, πολιτισμού, αθλητισμού, αναψυχής ή εμπορίου. Είναι κοινή παραδοχή πως η διαδικασία της αποβιομηχάνισης κληροδότησε στις πόλεις μεγάλης κλίμακας εγκαταλελειμμένες εκτάσεις, συνήθως σε προνομιακά σημεία του αστικού ιστού. Οι εν λόγω περιοχές μπορούν να συμπεριληφθούν σε ένα σχέδιο ανάπλασης, με σκοπό τη διαμόρφωση χρήσεων και υποδομών προς όφελος της κοινωνίας και των κατοίκων. Οι στρατηγικές επανάχρησης θα συμβάλουν στην αναβάθμιση του αστικού ιστού, αρκεί να χρησιμοποιηθούν με τρόπο ωφέλιμο για την κοινωνία και να μην μετατραπούν σε στοιχείο αντιπαράθεσης διαφορετικών πολιτικών συμφερόντων.

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ BROWNFIELDS

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Εικ. 44: Παλιό αμαξοστάσιο ΟΣΕ, Αθήνα

•

Διερεύνηση χωρικών σχέσεων. Συχνά, οι χωρικές σχέσεις, που υφίστανται εκατέρωθεν των αστικών κενών, δημιουργούν προβλήματα προσβασιμότητας, προσπελασιμότητας και διακοπής του αστικού ιστού. Οι λιμενικές ζώνες, που εμποδίζουν την εγγύτητα στο υδάτινο στοιχείο, οι ανενεργείς σιδηροδρομικές γραμμές, που διακόπτουν τη συνοχή του αστικού ιστού, οι μεγάλες εκτάσεις εγκαταλελειμμένων μονάδων, που ανακόπτουν τις οδικές αρτηρίες, αποτελούν κάποια από τα παραδείγματα, που αναδεικνύουν τις παραπάνω δυσκολίες. Συνεπώς, είναι αναγκαία μέσα από την επεξεργασία των εγκαταλελειμμένων εκτάσεων, η διερεύνηση και η μελέτη προτάσεων για την αποφυγή των δυσλειτουργικών χωρικών σχέσεων και την οργάνωση των τρόπων κίνησης, καθώς και σύνδεσης των γειτονικών περιοχών. Απόρροια των παραπάνω δράσεων μπορεί να αποτελέσει η βελτίωση της λειτουργικότητας του αστικού χώρου, η εξάλειψη των προβλημάτων κυκλοφορίας ή στάθμευσης, που αντιμετώπιζε η περιοχή, καθώς και η καλυτέρευση

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ BROWNFIELDS

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

της εικόνας της ίδιας της πόλης.107 •

•

Μείωση περιβαλλοντικής μόλυνσης. Όπως αναφέρθηκε εκτενώς στο δεύτερο κεφάλαιο, οι βιομηχανικές υποδομές συνδέονται, σε ορισμένες περιπτώσεις, με την έννοια του μολυσμένου εδάφους. Η διαδικασία της ανάπλασης των αστικών κενών δύναται να βοηθήσει στη σταδιακή βελτίωση των περιβαλλοντικών συνθηκών και στην ποιότητα ζωής της περιοχής. Παράλληλα, με την εξασφάλιση της αποκατάστασης των μολυσμένων περιοχών, απορροφώνται οι αναπτυξιακές πιέσεις για οικιστική επέκταση σε αγροτικές περιοχές, με αποτέλεσμα τη διατήρηση των βιότοπων και τον περιορισμό της ρύπανσης των υδάτινων πόρων και της ατμόσφαιρας.108 Επαναφορά κοινωνικής ισότητας. Συχνά οι περιοχές, που γειτνιάζουν με εγκαταλελειμμένες βιομηχανίες ή αστικά κενά χαρακτηρίζονται από υποβάθμιση, γεγονός που διαπιστώνεται και στις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες. Οι κάτοικοί τους, συχνά άτομα κατώτερων οικονομικά τάξεων δεν απολαμβάνουν τις ευκολίες και δυνατότητες, που προσφέρονται στους κατοίκους περισσότερο προνομιούχων περιοχών. Μέσα από την εφαρμογή, λοιπόν, ενός σχεδίου επανάχρησης των αστικών κενών, που αποσκοπεί στην ανάπλαση των κτηριακών δομών, στην δημιουργία θέσεων εργασίας, στην κατασκευή κοινωνικών υποδομών, καθίσταται δυνατή η βελτίωση των συνθηκών και η απόδοση ίσων

Αβραάμ Α., Κανατζιά Μ. [2017], Πολεοδομική Ανάπλαση και Επανάχρηση εγκαταλελειμμένων περιοχών, σελ. 19 108 Μεϊμαρόγλου, Δ. [2009], Ανάπλαση και ανάδειξη επιβαρυμένων από πρότερη χρήση χώρων σε αστικές περιοχές, σελ. 199 107

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ BROWNFIELDS

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Εικ. 45: Εργοστάσιο Γκαζιού στα τέλη της δεκαετίας 1990, Αθήνα

ευκαιριών στους κατοίκους των εν λόγω περιοχών. Δίνεται, επίσης, η δυνατότητα επανασχεδίασης της ευρύτερης περιοχής με επίκεντρο τις τοπικές ανάγκες, όπως κατοικίες προσβάσιμες σε κάθε είδος εισοδήματος, δημόσιους υπαίθριους χώρους, επαρκή συνδεσιμότητα με την πόλη,109 προκειμένου να εξαλειφθούν παρόμοια φαινόμενα στο μέλλον. Ωστόσο, πρέπει να ληφθεί υπόψη η πιθανότητα του εκτοπισμού των οικονομικά ασθενέστερων ομάδων και η αντικατάστασή τους από μεσαία και υψηλά κοινωνικά στρώματα.110

•

Ανάπτυξη οικονομίας και τουρισμού. Οι στρατηγικές αναπλάσεων αποσκοπούν στην βελτίωση των συνθηκών των υποβαθμισμένων αστικών περιοχών καθώς και των οικονομικών δραστηριοτήτων. Πολλές φορές μετά το πέρας των εργασιών επανάχρησης επέρχεται

Μεϊμαρόγλου, Δ. [2009], Ανάπλαση και ανάδειξη επιβαρυμένων από πρότερη χρήση χώρων σε αστικές περιοχές, σελ. 198 110 Αβραάμ Α., Κανατζιά Μ. [2017], Πολεοδομική Ανάπλαση και Επανάχρηση εγκαταλελειμμένων περιοχών, σελ. 19 109

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ BROWNFIELDS

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

σταδιακή ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας, του εμπορίου και των υπηρεσιών. Επιπλέον, ενισχύεται η ανταγωνιστικότητα, η οικονομική δύναμη της περιοχής και εξοικονομούνται κεφάλαια, που διαφορετικά θα χρησιμοποιούνταν για την επέκταση του οδικού, ηλεκτροδοτικού ή αποχετευτικού δικτύου.111 Σε ορισμένες περιπτώσεις, που η ανάπλαση σχετίζεται με την αναστήλωση παλιών βιομηχανικών κτηρίων, ανάπτυξη εμφανίζεται και στον τομέα του τουρισμού, καθώς η προβολή της βιομηχανικής κληρονομιάς προσελκύει το ευρύτερο κοινωνικό ενδιαφέρον. Η επιτυχία ή αποτυχία των στρατηγικών αποκατάστασης, ανάπλασης και επανάχρησης των εγκαταλελειμμένων εκτάσεων βασίζεται στην συνεκτίμηση των παραγόντων της κοινωνίας, του περιβάλλοντος και της οικονομίας,112 καθώς και στο θετικό ή αρνητικό αντίκτυπο που έχουν στις εν λόγω περιοχές. Συγκεκριμένα, μια επένδυση ή πρωτοβουλία επανένταξης δεν μπορεί να κριθεί ως αποτυχημένη, τη στιγμή που είχε πολλαπλά οφέλη στο κοινωνικό και περιβαλλοντικό επίπεδο, αλλά δεν απέδωσε τα προσδοκώμενα κέρδη ή ήταν ζημιογόνα, καθώς και το αντίστροφο.

3.2. Εμπόδια και δυσκολίες αναπλάσεων Παρατηρείται το τελευταίο διάστημα σε αρκετές χώρες, είτε από δημοσίους φορείς, είτε από διαφόρους περιβαλλοντικούς ή πολεοδομικούς οργανισμούς, μια προσπάθεια για την επανάχρηση και επανένταξη της πρότερα βιομηχανικής γης στον αστικό ιστό, καθώς και εκτάσεων, που στο Μεϊμαρόγλου, Δ. [2009], Ανάπλαση και ανάδειξη επιβαρυμένων από πρότερη χρήση χώρων σε αστικές περιοχές, σελ. 199 112 Ο.π. 111

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΕΜΠΟΔΙΑ ΚΑΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

παρελθόν φιλοξενούσαν επιβλαβείς για το περιβάλλον και τον άνθρωπο δραστηριότητες, μέσω της αποκατάστασης και εξυγίανσής τους. Εκ των πραγμάτων η διαδικασία επέμβασης σε πρώην και εγκαταλελειμμένες περιοχές βιομηχανίας, σιδηροδρόμων, στρατοπέδων ή λιμένων είναι πολύπλοκη και πολυδιάστατη.113 Συχνά, παρά τις ενέργειες που γίνονται, η υλοποίηση των εν λόγω προγραμμάτων ή στρατηγικών ανάπλασης συναντούν ποικίλα προβλήματα, εμπόδια ή δυσκολίες.

Ένα πρόβλημα, το οποίο συναντάται σε πολλές χώρες και αναφέρθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο, αποτελεί η αδυναμία των αρμόδιων οργανισμών να συλλέξουν πληροφορίες σχετικές με το καθεστώς ιδιοκτησίας, τον τόπο, τον αριθμό και την συνολική έκταση των αστικών κενών, εξαιτίας του εύρους πιθανών περιπτώσεων, που περιλαμβάνονται στον ορισμό τους. Βέβαια, η παραπάνω αδυναμία δεν έγκειται μόνο στην ασάφεια του όρου, αλλά και στη στάση των ιδιοκτητών, οι οποίοι λαμβάνοντας υπόψη τις ενδεχόμενες κυρώσεις και πρόστιμα, για περιβαλλοντικά θέματα, ή την πιθανή μείωση της αξίας των ακινήτων και οικοπέδων, διστάζουν να απευθυνθούν στις αρμόδιες αρχές για τον χαρακτηρισμό τους ως Βrownfields. Επιπλέον, δυσκολίες συναντώνται όταν οι εκτάσεις ανήκουν σε περισσότερους του ενός ιδιοκτήτες, καθώς και σε διαφορετικά ιδιωτικά ή δημόσια σχήματα, φορείς και εταιρίες. Συνάρτηση της απουσίας μιας οργανωμένης βάσης δεδομένων αποτελεί η επιφυλακτικότητα, από πλευράς επενδυτών, να αναλάβουν έργα εξευγενισμού μεγάλης κλίμακας, καθώς αδυνατούν να υπολογίσουν τα ακριβή μεγέθη της μόλυνσης, της γενικότερης κατάστασής τους και των 113

Συλλογικό, [2015], Βιώσιμες Πόλεις, σελ. 142

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΕΜΠΟΔΙΑ ΚΑΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

κεφαλαίων, που απαιτούνται για την αποκατάστασή της. Εκτός των ελλιπών δεδομένων για την ρύπανση των εδαφών, των υδάτων ή του περιβάλλοντος υπάρχουν και εμπόδια, που προκύπτουν από τις υφιστάμενες υποδομές των περιοχών και ανατρέπουν ή δυσκολεύουν την υλοποίηση των σχεδιαστικών προτάσεων.114 Η υπερκέραση των δυσκολιών συνιστά αλλαγές και παρεμβάσεις στο αρχικό σχεδιαστικό πλάνο, καθώς και αυξήσεις στο επενδυόμενο κεφάλαιο. Η επιφυλακτικότητα, ωστόσο, των επενδυτών απορρέει και από την απουσία ενός εμπεριστατωμένου και λεπτομερούς νομοθετικού πλαισίου, που να διασαφηνίζει και να επιρρίπτει τις ανάλογες νομικές ευθύνες στους υπαίτιους της μόλυνσης και στους υπευθύνους για την αποκατάστασή τους. Συνεπώς, οι επενδυτικοί παράγοντες διστάζουν να επενδύσουν στις βιομηχανικές περιοχές, αναλογιζόμενοι τους ενδεχόμενους κινδύνους της καθυστέρησης των αναπτυξιακών σχεδίων και της ακούσιας εμπλοκής τους σε υποχρεώσεις και περιβαλλοντικές ευθύνες προηγούμενων ιδιοκτητών. Απόρροια όλων των προαναφερθέντων αποτελεί η έλλειψη σοβαρών επενδύσεων, καθώς και δράσεων, από την πλευρά των ιδιοκτητών, για την διερεύνηση των προοπτικών ανάπλασης, αποκατάστασης και εξυγίανσης των εκτάσεων τους.115 Βέβαια, αυτή η αδράνεια συχνά οφείλεται είτε στην οικονομική αδυναμία λόγω των δυσμενών οικονομικών δεδομένων της εποχής, είτε στην άρνηση για ανάληψη των ευθυνών ανάπλασης και συντήρησης, διατηρώντας τις ιδιοκτησίες τους αναξιοποίητες

Συλλογικό, [2015], Βιώσιμες Πόλεις, σελ. 142 Μεϊμαρόγλου, Δ. [2009], Ανάπλαση και ανάδειξη επιβαρυμένων από πρότερη χρήση χώρων σε αστικές περιοχές, σελ. 196 114 115

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΕΜΠΟΔΙΑ ΚΑΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Εικ. 46: Παράνομο κατάλυμα μεταναστών, Πάτρα

100

και αποκλεισμένες.116 Τέλος, πρέπει να αναφερθεί, πως σε ορισμένες περιπτώσεις εμπόδια στην αξιοποίηση προκύπτουν από τις πολιτικές σκοπιμότητες των κυβερνητικών ή μη σχημάτων, που αποσκοπούν στην εξυπηρέτηση των ιδίων συμφερόντων. Εμπόδια, ωστόσο, δεν παρουσιάζονται μόνο για τους ιδιοκτήτες ή τους επενδυτές, αλλά και για τους υποψηφίους μελλοντικούς χρήστες. Σε αρκετές περιπτώσεις η εγκατάλειψη, που χαρακτηρίζει τις αστικές εγκαταλελειμμένες περιοχές, ενισχύει διάφορα κοινωνικά φαινόμενα, όπως η αύξηση της εγκληματικότητας, η συγκέντρωση παράνομων ομάδων και η κατάρρευση του βιοτικού επιπέδου των εναπομεινάντων κατοίκων, γεγονός που αποτρέπει σε καθοριστικό βαθμό την μελλοντική χρήση ή κατοίκηση. Οι παραπάνω δυσκολίες και εμπόδια, που συναντώνται κατά τις διαδικασίες 116

Οικονομοπούλου, Μ. [2011], Αποβιομηχάνιση και Πολιτιστική Πολιτική, σελ. 36

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΕΜΠΟΔΙΑ ΚΑΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ανάπλασης, συνεπάγονται μεγάλο επενδυτικό ρίσκο και καθιστούν την επέκταση και ανάπτυξη σε ανεκμετάλλευτες περιοχές περισσότερο ελκυστική. Η πλήρης καταγραφή και συλλογή πληροφοριών σε μια εθνική βάση δεδομένων δύναται να συμβάλει στην αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση και διαχείριση των ζητημάτων των αναπλάσεων. Σε περιπτώσεις που οι πρωτοβουλίες ανάπλασης εμπεριέχουν και την αποκατάσταση μέρους βιομηχανικών κτηρίων, η συλλογή και καταγραφή πληροφοριών σχετικών με την βιομηχανική ιστορία είναι επιτακτική. Στοιχεία, σχετικά με την αρχιτεκτονική των εργοστασιακών μονάδων, τον τρόπο κατασκευής τους, τη λειτουργία των εγκαταστάσεων και του εξοπλισμού τους, καθώς και της κοινωνικής, οικονομικής και χωρικής επίδρασής τους στις περιοχές και πόλεις εγκατάστασής τους,117 απαιτούνται για τη διάσωση της αρχιτεκτονικής βιομηχανικής κληρονομιάς.

3.3. Κίνητρα και πολιτικές προσέλκυσης επενδύσεων

101

Στην προηγούμενη ενότητα, αναφέρθηκε η επιφυλακτικότητα, που παρουσιάζεται, από την πλευρά των επενδυτών, όσον αφορά στις αναπλάσεις των αστικών περιοχών, που είναι υπό εγκατάλειψη. Η εν λόγω διστακτικότητα δύναται να αρθεί με την δημιουργία από την πλευρά, κυρίως, της πολιτείας των κατάλληλων κινήτρων και μέτρων, ικανών να ενθαρρύνουν τους υποψήφιους χρηματοδότες να επενδύσουν στις υποβαθμισμένες περιοχές και να αναλάβουν έργα ανάπλασης και αποκατάστασής τους. Βέβαια, θα πρέπει η πολιτεία να προφυλάσσει το δημόσιο συμφέρον μέσα από τη θέσπιση κανόνων και περιορισμών. Συνεπώς, η σχέση και συνεργασία των εμπλεκόμενων μερών είναι κρίσιμη 117

Οικονομοπούλου, Μ. [2011], Αποβιομηχάνιση και Πολιτιστική Πολιτική, σελ. 36

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

για το αποτέλεσμα των έργων και σχεδίων. Η σύσταση του σώματος των επενδυτών, που προέρχεται από το δημόσιο και τον ιδιωτικό φορέα, δε χαρακτηρίζεται από τις ίδιες τάσεις σε όλες τις χώρες. Στις ΗΠΑ και τη Μ. Βρετανία η ανάληψη τέτοιων έργων ανήκει κυρίως στην ιδιωτική πρωτοβουλία, σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπου ο βασικός εταίρος είναι το κράτος και η συμμετοχή του είναι πολύ ενεργή σε επίπεδο χρηματοδότησης και αποφάσεων. Η πολιτική, που ακολουθείται σε αυτές τις περιπτώσεις, ευνοεί την υλοποίηση έργων σε μεγαλύτερη κλίμακα, προκειμένου να εξασφαλίζεται στο μέτρο του δυνατού, συνολικός καθαρισμός και ομοιογένεια στην ποιότητα του εδάφους.118

102

Η ύπαρξη αστικών περιοχών, που έχουν υποστεί την υποβάθμιση και την εγκατάλειψη, αποτελεί ένα φαινόμενο που συναντάται σε πολλές χώρες παγκοσμίως. Όμως, η οικονομική αδυναμία των κρατών να αναλάβουν εξ ολοκλήρου έργα ανάπλασης μεγάλης κλίμακας οδηγεί στη συστηματική προσπάθεια εξεύρεσης επενδύσεων, μέσα σε ένα κλίμα διεθνούς ανταγωνισμού, συνεπικουρούμενου από την θεώρηση ή τον φόβο των κυβερνητικών αρχών, πως αυτός που προσφέρει τα περισσότερα κίνητρα κερδίζει, ενώ σε αντίθετη περίπτωση ο επενδυτής στρέφεται σε περισσότερο ωφέλιμες αγορές. Η συνηθέστερη μορφή κινήτρων, που λαμβάνονται, είναι οικονομικής φύσεως. Ωστόσο, κατά καιρούς έχουν εμφανιστεί μέτρα προσέλκυσης ενδιαφερομένων πολεοδομικής και νομικής φύσεως. Μεϊμαρόγλου, Δ. [2009], Ανάπλαση και ανάδειξη επιβαρυμένων από πρότερη χρήση χώρων σε αστικές περιοχές, σελ. 193 118

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Η διακοπή ή παύση της φορολόγησης για ένα χρονικό διάστημα αποτελεί ένα ευρέως διαδεδομένο μέτρο. Οι εταιρίες, που αναλαμβάνουν την ανάπλαση ή οι επιχειρήσεις που εγκαθίστανται στις υποβαθμισμένες περιοχές, με την εφαρμογή του παραπάνω μέτρου δεν έχουν την υποχρέωση να ανταποκρίνονται στις φορολογικές υποχρεώσεις τους, μέχρις ότου καλυφθούν τα αρχικά κόστη κεφαλαίου τους. Παρόμοιο μέτρο είναι και η δημιουργία ζωνών φορολογικών ελαφρύνσεων ή απαλλαγών από δημοτικά τέλη, η οποία χαρακτηρίζεται από χαμηλούς συντελεστές φορολόγησης και εφαρμόζεται σε περιπτώσεις εγκαταλελειμμένων ή υποβαθμισμένων περιοχών, αποσκοπώντας στην ανάπτυξή τους, μέσω της κατασκευής έργων κοινωνικού οφέλους. Εκτός, από την εφαρμογή των εν λόγω ζωνών, οι αρχές προωθούν και άλλα μέτρα σε περιοχές λιγότερο προνομιούχες, προκειμένου να επιτύχουν τις ίδιες συνθήκες διαβίωσης και ανάπτυξης σε όλα τα τμήματα των πόλεων. Η στοχευμένη προσπάθεια προσέλκυσης του επενδυτικού ενδιαφέροντος στα εν λόγω τμήματα επιτυγχάνεται με την αναβάθμιση υπηρεσιών και υποδομών. Σε πολλές περιπτώσεις η υποβάθμιση, που έχει προκύψει είναι αποτέλεσμα της έλλειψης οδικών αξόνων, δικτύων και κοινωνικών υποδομών. Συνεπώς, οι αρχές επιδοτούν την κατασκευή ή βελτίωση των αναγκαίων για τα επενδυτικά σχέδια δικτύων ή υποδομών. Επιπλέον, οι αρχές επιδιώκοντας πάντα την εξασφάλιση επενδύσεων, διαπραγματεύονται τμήματα γης και κτηριακές υποδομές σε χαμηλότερα οικονομικά δεδομένα από αυτά, που προστάζει η αγορά ακινήτων.

103

Εκτός από τα μέτρα έμμεσης οικονομικής υποστήριξης, οι αρχές αναλαμβάνουν με άμεσο τρόπο να βοηθήσουν και να συνεισφέρουν στις δράσεις και τα σχέδια των επενδυτικών σχημάτων, άλλοτε προσφέροντας

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ένα μέρος του κόστους ανάπλασης, άλλοτε χρηματοδοτώντας το ήμισυ του αναγκαίου κεφαλαίου και άλλοτε δανείζοντας, με σκοπό την κάλυψη ενδεχόμενων κενών, που δεν είχαν υπολογισθεί στην αρχική επένδυση και οι επενδυτικοί φορείς δεν δύνανται να καλύψουν άμεσα.119

104

Οι πολιτικές διαμόρφωσης κινήτρων δεν περιορίζονται μόνο στον δημοσιονομικό τομέα, αλλά επεκτείνονται σε κατευθύνσεις νομοθετικού και πολεοδομικού προσανατολισμού. Είναι σύνηθες το φαινόμενο της άρνησης των ιδιοκτητών να απωλέσουν τα ακίνητά τους χωρίς το ανάλογο αντάλλαγμα. Ωστόσο, η οικονομική αδυναμία της πολιτείας να αποζημιώσει τους κατόχους της γης οδηγεί στην εύρεση τρόπων ή μέτρων για την κάμψη των αντιστάσεων. Η μεταφορά του συντελεστή δόμησης120 προωθείται σε πληθώρα περιπτώσεων με ανάλογες συνθήκες, ως κίνητρο για τους ιδιοκτήτες να παραχωρήσουν τις ιδιοκτησίες τους, με σκοπό την ανάπλαση και εξυγίανσή τους. Με την αναφορά στην έννοια της μεταφοράς του συντελεστή εννοείται η δυνατότητα του ιδιοκτήτη να μεταφέρει το επί του βαρυνόμενου ακινήτου121 δικαίωμα δόμησης στο σύνολό του ή τμήματά του σε άλλο μέρος του ίδιου ακινήτου ή σε άλλο ωφελούμενο122 Η χρηματοδότηση έχει τη μορφή επιδοτήσεων από το τοπικό, περιφερειακό ή εθνικό προϋπολογισμό, επιχορηγήσεων ή χορηγιών από ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς, πόρων από συμμετοχή σε κοινοτικά προγράμματα ή προγράμματα δημόσιων επενδύσεων. 120 Η μεταφορά αυτή γίνεται προκειμένου να ικανοποιηθούν ορισμένες ανάγκες της πόλης και ανταποκρίνεται: α) Σε αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές προδιαγραφές (ακίνητα διατηρητέα, ακανόνιστα ή στενά οικόπεδα, περιοχές που απαιτούν πολεοδομική εξυγίανση, μείωση πυκνοτήτων), β) στις απαιτήσεις εξοπλισμού ενός οικισμού (πλατείες, δρόμοι, χώροι πρασίνου) και γ) στην ανάγκη προστασίας μερικών περιοχών λόγω της ποιότητας του τοπίου τους. 121 Βαρυνόμενο ακίνητο είναι εκείνο το ακίνητο για το οποίο μπορεί να χορηγηθεί «τίτλος δικαιώματος μεταφοράς συντελεστή» 122 Ωφελούμενο ακίνητο είναι το ακίνητο στο οποίο πραγματοποιείται η μεταφορά 119

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ακίνητο.123 Στις περιπτώσεις, που διαπραγματεύονται προβλήματα αστικής υποβάθμισης, είναι προτιμότερη η μεταφορά124 σε άλλο ακίνητο. Συγκεκριμένα, το εν λόγω νομοθετικό μέτρο δίνει το δικαίωμα στους ιδιοκτήτες γης να προχωρήσουν στη μετατροπή των τετραγωνικών, που δικαιούνται, σε τίτλο αγοραπωλησίας και να τον παραχωρήσουν σε άλλο ιδιοκτήτη, με το ανάλογο αντίτιμο, προκειμένου να αυξηθεί ο συντελεστής δόμησης της ιδιοκτησίας του. Βέβαια, η εφαρμογή του συγκεκριμένου μέτρου μπορεί να αποβεί ανεξέλεγκτη, αν η πολιτεία δεν μεριμνήσει να προχωρήσει στη σύσταση καθορισμένων ζωνών, που θα επιτρέπουν τις συναλλαγές, καθώς και στη δημιουργία ενός ελεγκτικού φορέα, που θα επιτηρεί τις ανταλλακτικές δραστηριότητες. Επιπρόσθετα, πρέπει να αποφευχθεί η χρήση του μέτρου ως μέσου για την εξυπηρέτηση πολιτικών συμφερόντων και την κερδοσκοπία εις βάρος του οικιστικού και φυσικού περιβάλλοντος.

105

Ο θεσμός της μεταφοράς του συντελεστή αποτελεί στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη ένα από τα κυριότερα μέσα εφαρμογής πολεοδομικής πολιτικής. Η μεταφορά του συντελεστή καλύπτει πολλές πολεοδομικές ανάγκες, όπως τη διαφύλαξη διατηρητέων κτηρίων, την προστασία περιοχών, που κινδυνεύουν να υποβαθμιστούν, την ανάπλαση περιοχών, καθώς και τη δημιουργία κοινόχρηστων χώρων.125 Εκτός από τη μεταφορά, η πολιτεία μπορεί να προωθήσει την αύξηση των συντελεστών δόμησης στις αστικές υποβαθμισμένες και εγκαταλελειμμένες περιοχές, με σκοπό πρόσθετου συντελεστή δόμησης από το βαρυνόμενο ακίνητο. 123 Αραβαντινός, Α. [2007], Πολεοδομικός Σχεδιασμός, σελ. 112 124 Μεταφορά συντελεστή δόμησης είναι η αφαίρεση συντελεστή δόμησης από βαρυνόμενο ακίνητο και η προσθήκη αυτού σε ωφελούμενο ακίνητο. 125 Αραβαντινός, Α. [2007], Πολεοδομικός Σχεδιασμός, σελ. 116

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

την προσέγγιση επενδυτών. Ένα επιπλέον μέτρο νομοθετικής κατεύθυνσης με οικονομικές προεκτάσεις, το οποίο αποσκοπεί στην απόκτηση των εν αναπλάσει εκτάσεων, είναι η διαδικασία της απαλλοτρίωσης. Αποτελεί το ισχυρότερο μέτρο για την πολιτεία, αλλά και το επαχθέστερο για τον πολίτη, καθώς ορίζει την αναγκαστική αφαίρεση της ιδιοκτησίας για κοινωφελείς σκοπούς, παράλληλα βέβαια με την καταβολή ορισμένης αποζημίωσης,126 η οποία άλλοτε είναι χρηματική και άλλοτε έχει την μορφή ανταλλάγματος.

106

Μια ενδιαφέρουσα ρύθμιση για την απόκτηση των απαραίτητων για την ανάπλαση εκτάσεων εφαρμόζεται στη Γερμανία.127 Σε ενδεχόμενη άρνηση του ιδιοκτήτη να παραχωρήσει το ακίνητο, που κατέχει, και το οποίο χωροθετείται στην υπό ανάπλαση έκταση, ή να συμμετάσχει στις εργασίες αποκατάστασης ως ιδιώτης επενδυτής, ελέγχεται η αύξηση της αξίας του, με σκοπό να μην επωφεληθεί μετά την αποπεράτωση των εργασιών. Σε περίπτωση που ο ιδιοκτήτης αποφασίσει να εκμεταλλευτεί αυτή την αύξηση μέσω πώλησης της εν λόγω γης, είναι υποχρεωμένος να καταβάλει τη διαφορά της αξίας του ακινήτου προ και μετά της αποκατάστασης, ποσό που διοχετεύεται εκ νέου στην περιοχή για περαιτέρω ανάπτυξη, ενθαρρύνοντας με αυτό τον τρόπο τη συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα στα μεγάλης κλίμακας σχέδια, που πραγματοποιούνται και στην επανένταξη όσο το δυνατόν περισσότερων χώρων στην αστική ανάπλαση. Η θέσπιση ζωνών ειδικών κινήτρων128 σε αστικές περιοχές με βαθμό Αραβαντινός, Α. [2007], Πολεοδομικός Σχεδιασμός, σελ. 115 Μεϊμαρόγλου, Δ. [2009], Ανάπλαση και ανάδειξη επιβαρυμένων από πρότερη χρήση χώρων σε αστικές περιοχές, σελ. 194 128 Αραβαντινός, Α. [2007], Πολεοδομικός Σχεδιασμός, σελ. 242 126 127

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

εγκατάλειψης και υποβάθμισης, δύναται να λειτουργήσει ευεργετικά για την ανάπλαση ή την κατασκευή και διαμόρφωση κτηρίων ή τμημάτων τους. Ο συγκεκριμένος θεσμός προβλέπει την παροχή ειδικών χρηματοδοτικών και πολεοδομικών κινήτρων, διευκολύνοντας τα επενδυτικά σχέδια. Ένα άλλο νομοθετικό μέτρο, που αποσκοπεί στην ανάπτυξη παρηκμασμένων εκτάσεων, σχετικό με τη διαμόρφωση ζωνών, είναι η θέσπιση ζωνών ειδικής ενίσχυσης, στις οποίες προβλέπονται αυξημένοι συντελεστές δόμησης, μέτρα οικονομικής ενίσχυσης,129 καθώς και οι προϋποθέσεις εφαρμογής τους. Μια επιπλέον ενδιαφέρουσα νομοθετική ρύθμιση είναι ο αστικός αναδασμός. Σύμφωνα με τον ορισμό, ο αναδασμός είναι το σύνολο των διαδικασιών, οι οποίες αποσκοπούν στην πολεοδομική ενεργοποίηση της περιοχής, με την συνένωση όλων των ιδιοκτησιών, για τη διαμόρφωση των οικοδομήσιμων και κοινόχρηστων χώρων με βάση τις επιτρεπόμενες και προβλεπόμενες χρήσεις γης, παραχωρώντας στους αρχικούς ιδιοκτήτες οικόπεδα κατά το δυνατόν ίσης αξίας με αυτά, που συνεισέφεραν.130 Συνεπώς, το πολύπλοκο και πολυπρόσωπο ιδιοκτησιακό καθεστώς εκλείπει και το σχέδιο, που έχει εκπονηθεί από τις επενδυτικές αρχές, εξελίσσεται σύμφωνα με τα χρονοδιαγράμματα. Η διαδικασία του αναδασμού των ακινήτων εκπονείται είτε από την πολιτεία, τους δημόσιους οργανισμούς και την δημόσια πολεοδομική υπηρεσία, είτε από συνεταιρισμό, που αποτελείται από τους ιδιοκτήτες της ζώνης αστικού αναδασμού, είτε με

107

Επιδότηση δανείων, οικονομική ενίσχυση του οικείου Ο.Τ.Α ή άλλου αρμόδιου φορέα για την εκτέλεση των βασικών έργων στους κοινόχρηστους χώρους, καθώς και έργων ανάπλασης ή οικιστικής ανάπτυξης, επιδότηση συμβάσεων που συνάπτει ο Ο.Τ.Α ή άλλος αρμόδιος φορέας με τρίτους για την εκτέλεση των παραπάνω έργων. 130 Αραβαντινός, Α. [2007], Πολεοδομικός Σχεδιασμός, σελ. 237 129

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

την συνεργασία των παραπάνω μερών.

108

Τέλος, όσον αφορά στο νομοθετικό πλαίσιο προσέλκυσης επενδύσεων, πρέπει να αναφερθεί και η εφαρμογή του τοπικού ρυμοτομικού σχεδίου. Συγκεκριμένα, κάθε πόλη ανεξαρτήτως έκτασης δομείται με βάση ένα σχέδιο πόλης ή ρυμοτομικό σχέδιο, το οποίο καθορίζει τους ειδικούς όρους δόμησης, τους κοινόχρηστους χώρους και τις επιτρεπόμενες χρήσεις σε κάθε τμήμα ή ζώνη της πόλης ή του οικισμού. Μέσα από μια σειρά νομοθετικών άρθρων αναλύονται εκτεταμένα οι κανόνες ανάπτυξης των πόλεων ή συνοικισμών, οι όροι δόμησης131 που επιβάλλονται στα ακίνητα, οι διαδικασίες απαλλοτρίωσης που απαιτούνται για αναπτυξιακά έργα, καθώς και οι ποινικές κυρώσεις που επιβάλλονται σε περιπτώσεις παράβασης των διατάξεων.132 Επιπλέον, απεικονίζονται τα όρια των οικοδομικών τετραγώνων, των κοινοχρήστων και μη επιφανειών, των οικοδομήσιμων χώρων, αλλά και διαγράμματα, που καθορίζουν τα δίκτυα υποδομής και τις γεωλογικές ή τοπογραφικές ιδιαιτερότητες των περιοχών. Κατά συνέπεια η δημιουργία ενός τοπικού ρυμοτομικού σχεδίου σε περιοχές αστικών κενών, περιλαμβάνει ορισμένες προνομιακές μεταβολές των προαναφερθέντων στοιχείων, οι οποίες ευνοούν την προσέλκυση υποψήφιων επενδυτών.

Όπως αναφέρει ο Αραβαντινός, οι όροι αυτοί περιλαμβάνουν: 1) την αρτιότητα, δηλαδή τις ελάχιστες διαστάσεις που πρέπει να έχουν τα οικόπεδα για να είναι άρτια και οικοδομήσιμα, 2) το συντελεστή δόμησης που είναι ο καθαρός αριθμός και προκύπτει από τη διαίρεση του αθροίσματος των κτισμένων επιφανειών όλων των ορόφων του κτηρίου προς το εμβαδόν του οικοπέδου, 3) το επιτρεπόμενο μέγιστο ποσοστό κάλυψης οικοπέδου, δηλαδή ποια μπορεί να είναι η αναλογία της κτισμένης προς την άκτιστη επιφάνειά του, 4) το μέγιστο επιτρεπόμενο ύψος και τον αριθμό των ορόφων, 5) τις ελάχιστες διαστάσεις πρασιών και στοών. 132 Αραβαντινός, Α. [2007], Πολεοδομικός Σχεδιασμός, σελ. 104 131

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Σε αρκετές περιπτώσεις Brownfields συναντώνται συνθήκες μόλυνσης του περιβάλλοντος, για τις οποίες εκκρεμεί ο καταλογισμός ευθυνών και ποινικών κυρώσεων. Πολλές φορές, οι νομικές αλλά και γραφειοκρατικές διαδικασίες ορισμένων κρατών δεν διευκολύνουν τον άμεσο καταμερισμό των ποινών. Συνεπώς, οι επενδυτές αναλογιζόμενοι τις καθυστερήσεις στην ολοκλήρωση των έργων ανάπλασης, ακόμα και πιθανή ακούσια εμπλοκή με νομικές κυρώσεις, αποφεύγουν την ανάληψη πρωτοβουλιών και δράσεων εξυγίανσης υποβαθμισμένων περιοχών. Είναι, λοιπόν, αναγκαία η εκτίμηση των περιβαλλοντικών κινδύνων και οι ρυθμίσεις, που φέρουν τους υπαίτιους προ των ευθυνών τους. Εντούτοις, παρά τις ευνοϊκές ρυθμίσεις, η ανάπτυξη σε ανεκμετάλλευτες περιοχές εξακολουθεί να παραμένει πιο ελκυστική, καθώς ενέχει σαφώς μικρότερο ρίσκο. Μέτρα, όπως η σύνταξη Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου με αυστηρό καθορισμό των χρήσεων γης και εφαρμογή αυστηρότερης πολιτικής, ως προς την επέκταση των ορίων ανάπτυξης, μπορούν να αποθαρρύνουν τις προθέσεις αυτές προστατεύοντας τον περιαστικό χώρο.133

109

Μεϊμαρόγλου, Δ. [2009], Ανάπλαση και ανάδειξη επιβαρυμένων από πρότερη χρήση χώρων σε αστικές περιοχές, σελ. 193 133

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗΣ

110

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

4. Σενάρια και παραδείγματα αναπλάσεων 4.1. Σενάρια διαχείρισης βιομηχανικών συγκροτημάτων Στις προηγούμενες ενότητες τονίστηκε, εμπεριστατωμένα, η αναγκαιότητα για τη λήψη μέτρων αποκατάστασης ή ανάπλασης των υποβαθμισμένων βιομηχανικών περιοχών και των αστικών κενών, που διαμορφώθηκαν από τις συνθήκες της αποβιομηχάνισης, καθώς και οι πρακτικές με τις οποίες θα ξεπεραστούν τα εμπόδια και οι δυσκολίες, που ενδεχομένως υπάρχουν. Δεν υπάρχει αμφιβολία, πως οι παραπάνω εκτάσεις αποτελούν εν δυνάμει πεδία αξιοποίησης.134 Συνεπώς, τίθεται ολοένα και περισσότερο το ζήτημα του τρόπου διαχείρισης των προαναφερθέντων χώρων, με σκοπό την επιστροφή της ανάπτυξης και των παραγωγικών δραστηριοτήτων στις περιοχές, που παλαιότερα αποτελούσαν κινητήρια δύναμη των πόλεων.

111

Στον ελλαδικό χώρο, δεν υπάρχουν αρκετά παραδείγματα αξιοποίησης και διαχείρισης ελλείψει του κατάλληλου θεσμικού πλαισίου ανάπλασης και προστασίας βιομηχανικής κληρονομιάς ή της οικονομικής αδυναμίας της πολιτείας ή των επενδυτών. Σε πλήθος περιπτώσεων τα συγκροτήματα εγκαταλείπονται, μέχρι να απαξιωθούν και να καταρρεύσουν.135 Στο παγκόσμιο χάρτη ωστόσο, καθώς και στην Ευρώπη παρατηρούνται διάφοροι προβληματισμοί πάνω στο θέμα, καθώς και αντικρουόμενες τάσεις, που προωθούν είτε την κατεδάφιση, είτε τη διατήρηση και 134 135

Οικονομοπούλου, Μ. [2011], Αποβιομηχάνιση και Πολιτιστική Πολιτική, σελ. 38 Ο.π.

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Εικ. 47: Πρώην υαλουργρείο, Δραπετσώνα

επανάχρηση των κτηρίων.

112

Αν κάποιος εστιάσει στη μελέτη και καταγραφή του τρόπου αντιμετώπισης των ιστορικών βιομηχανικών εγκαταστάσεων και γενικότερα των υποβαθμισμένων αστικών περιοχών, δεν είναι δύσκολο να καταλήξει σε ορισμένα σενάρια για το μέλλον των χώρων. Σενάρια, αλλά και προτάσεις, που κινούνται σε αντίρροπες κατευθύνσεις, από την ολοκληρωτική καταστροφή μέχρι τη συνολική μουσειοποίηση τους.136 •

136

Το πρώτο σενάριο της διαχείρισης των εγκαταλελειμμένων και υποβαθμισμένων βιομηχανικών συγκροτημάτων αντιτίθεται στην αρχή, που προστάζει τη διατήρηση της βιομηχανικής κληρονομιάς, καθώς προτείνει την καταστροφή του συνόλου των εγκαταστάσεων και υποδομών των πρώην βιομηχανικών μονάδων ή την κατεδάφιση κτηριακών αποθεμάτων, που έχουν απωλέσει τον χαρακτήρα

Πολύζος, Γ. [1998], Ιστορικός Βιομηχανικός Εξοπλισμός στην Ελλάδα, σελ. 20

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 48: Neunkirchen, Saarland

και τη λειτουργία τους (εικ. 47), αποσκοπώντας στον καθαρισμό των εν λόγω περιοχών από τα βιομηχανικά υπολείμματα και την περιβαλλοντική μόλυνση, με στόχο την ανάπλαση, αναγέννηση και ανάπτυξη των παρηκμασμένων αστικών εκτάσεων. •

113

Το δεύτερο σενάριο αντιμετώπισης, χαρακτηρίζεται από μια ηπιότερη προσέγγιση, περισσότερο συνυφασμένη με τις θεωρήσεις περί διατήρησης και προωθεί την καταστροφή ενός τμήματος ή μέρους των κτηριακών όγκων ή υποδομών, το οποίο θεωρείται ήσσονος σημασίας. Παράλληλα, αξιώνει τη διατήρηση των υπόλοιπων τμημάτων, αποσκοπώντας στην επανάχρησή τους, στα πλαίσια είτε της πρότερης βιομηχανικής ή μη λειτουργίας, είτε μιας νέας δραστηριότητας. Σε περιπτώσεις, που η νέα χρήση συμπίπτει με την πρότερη βιομηχανική, οι κτηριακοί όγκοι οργανώνονται με βάση τις νέες απαιτήσεις της παραγωγικής αλυσίδας και του εκσυγχρονισμένου εξοπλισμού (εικ. 48).

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Εικ. 49: Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου, Γκάζι

•

114

•

Το τρίτο σενάριο σχετίζεται με την προαναφερθείσα σχεδιαστική προσέγγιση, καθώς αναδεικνύει την αξία της διατήρησης των βιομηχανικών υποδομών, όχι μόνο μεμονωμένων τμημάτων, αλλά του συνόλου του κτηριακού αποθέματος και κατ’ επέκταση την ριζική αποκατάσταση και επανάχρησή του (εικ. 49). Η μορφή διατηρείται, αλλά οι λειτουργίες και δραστηριότητες της πρότερης χρήσης αντικαθίστανται από νέες. Όσον αφορά στις περιπτώσεις βιομηχανικών όγκων, η εφαρμογή του σχεδίου επιτυγχάνεται με τη διατήρηση του κελύφους και του φέροντος οργανισμού με την παράλληλη απομάκρυνση των παλαιών παραγωγικών μηχανημάτων. Το επόμενο σενάριο, το οποίο διαφέρει ως προς τον τρόπο αντιμετώπισης των εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών υποδομών, προωθεί την ιδέα μιας διακοσμητικής λογικής. Σύμφωνα, λοιπόν, με τη συγκεκριμένη θεώρηση τα εναπομείναντα τμήματα των κτηριακών όγκων και τα υπολείμματα του τεχνολογικού

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 50: Caixa Forum, Madrid

εξοπλισμού παρουσιάζονται ως στοιχεία διακόσμησης ή έκθεσης, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο μια βιτρίνα αρχιτεκτονικών και μη στοιχείων (εικ. 50). Στις χώρες, κυρίως, του εξωτερικού συναντώνται πρακτικές, όπως η κατασκευή νέων όγκων πίσω από τις παλιές προσόψεις των κτηρίων ή η παράθεση των φθαρμένων μηχανημάτων σε κέντρα διασκέδασης, προσδίδοντας έτσι μια γοητεία στο χώρο των επεμβάσεων. •

115

Η διατήρηση και διάσωση των βιομηχανικών θραυσμάτων χαρακτηρίζει το πέμπτο σενάριο, αλλά με μια ειδοποιό διαφορά. Στην συγκεκριμένη προσέγγιση, προτείνεται η μεταφορά και συγκέντρωση των αξιόλογων αντικειμένων σε ένα μουσειακό χώρο έκθεσης της βιομηχανικής ιστορίας. Ωστόσο, πολλές φορές συναντώνται εμπόδια εξαιτίας του μεγέθους ορισμένων θραυσμάτων, αλλά και της άποψης πως χάνεται η αξία του εκθέματος, όταν αποκόπτεται από τη φυσική του θέση. Βέβαια, ως απάντηση στις

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Εικ. 51: Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο, Λαύριο

παραπάνω αμφιβολίες, αποτελεί η δημιουργία μιας τεχνολογικής αποθήκης, σκοπός της οποίας είναι η διατήρηση και συντήρηση του βιομηχανικού εξοπλισμού, μέχρις ότου βρεθεί ο κατάλληλος τρόπος αξιοποίησης, όπως για παράδειγμα η ανασύσταση μιας παραγωγικής αλυσίδας στα πλαίσια ενός μουσειακού χώρου.

116 •

Το επόμενο σενάριο παρουσιάζεται ως η πιο συμφέρουσα και ταυτόχρονα η πιο επιθυμητή αντιμετώπιση απέναντι στα κτήρια και τις υποδομές της πρότερα βιομηχανικής ή μη χρήσης. Στη συγκεκριμένη προσέγγιση, τα συγκροτήματα λαμβάνονται υπόψη ως ενιαία σύνολα και εντάσσονται ως ιστορικά τμήματα στις νέες χρήσεις και λειτουργίες. Παράλληλα, η χρήση του παλιού λειτουργεί και ως έκθεμα ή εκπαιδευτικό αντικείμενο (εικ. 51). Παρά την επιθυμία για τη διατήρηση, οι επενδύσεις που πραγματοποιούνται στις εν λόγω περιοχές, προσδοκούν κυρίως στην κατεδάφιση των υφιστάμενων δομών, αποσκοπώντας στην πλήρη εκμετάλλευση

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 52: Le Fresnoy Art Center, Bernard Tschumi

της έκτασης. Ωστόσο η ύπαρξη ενός ανοικτού χώρου έκθεσης της παραγωγικής διαδικασίας, που συντελούνταν στο χώρο ή ακόμα η ένταξη παλιών μηχανημάτων σε διάφορους χώρους της νέας δομής, αποτελεί σημείο αναφοράς και ενδιαφέροντος της νεοσύστατης δραστηριότητας. •

117

Το τελευταίο σενάριο χωρίζεται σε δύο κατηγορίες, καθώς υπάρχουν κοινές προσεγγίσεις στις διαδικασίες αντιμετώπισης των υποβαθμισμένων αστικών περιοχών. Η πρώτη προσέγγιση περιλαμβάνει τη διατήρηση των κτηριακών όγκων, τις διαδικασίες αποκατάστασής τους και την προσθήκη νέων τμημάτων σε περιπτώσεις, που οι υφιστάμενες υποδομές δεν επαρκούν. Οι προσθήκες μπορεί να ακολουθούν το υπάρχον κτηριακό μοτίβο ή να συγχέονται με τις σύγχρονες αρχιτεκτονικές μορφές (εικ. 52). Η δεύτερη περίπτωση, επίσης, προάγει την διατήρηση του υφιστάμενου κτηριακού αποθέματος, αλλά αναλογιζόμενη τις ενδεχόμενες

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

φθορές τους, προτείνει την κατασκευή ενός πρόσθετου μεταλλικού κελύφους ή φορέα στο εσωτερικό μέρος των παλιών κτηρίων. Στην συγκεκριμένη προσέγγιση παρατηρείται η ψευδαίσθηση της επανάχρησης του παλαιού κτίσματος, το οποίο στην πραγματικότητα παραμένει ένας σιωπηλός μάρτυρας του βιομηχανικού παρελθόντος.

4.2. Παραδείγματα αναπλάσεων αστικών κενών Η εν λόγω ενότητα περιλαμβάνει πέντε περιπτώσεις, που εμπεριέχουν ορισμένα από τα προαναφερθέντα σενάρια διαχείρισης και ανάπλασης των προβληματικών αστικών περιοχών.

4.2.1. Emscher Landscape Park Ruhr (Duisburg)

118

Η Ruhr αποτελεί μια από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές της Γερμανίας με έντονο το φαινόμενο της διάχυτης αστικοποίησης. Η εν λόγω περιοχή, τις προηγούμενες δεκαετίες, γνώρισε σημαντική βιομηχανική ανάπτυξη, η οποία οφείλεται κυρίως στην ύπαρξη ορυχείων και βαριάς βιομηχανίας. Ωστόσο, το φαινόμενο της αποβιομηχάνισης επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τις παραγωγικές δραστηριότητες και άφησε πίσω της οικονομικά, κοινωνικά και οικολογικά προβλήματα, τα οποία κλήθηκε να αντιμετωπίσει ο φορέας IBA Emscher Park,137 ένα Ίδρυμα Ιδιωτικού Δικαίου, το οποίο συστάθηκε το 1989 με πρωτοβουλία του ομοσπονδιακού κρατιδίου της ΡηνανίαςΒόρειας Βεστφαλίας. 138 Ο σκοπός του ήταν η ανάκαμψη μιας ολόκληρης περιφέρειας, έκτασης 800 τετραγωνικών χιλιομέτρων, που περιλάμβαναν 21 πόλεις και 17 τοπικές αρχές. 138 Βιτοπούλου Α., Γερόλυμπου-Καραδήμου Α. [2007], Ανάκτηση των χώρων της αποβιομηχάνισης, σελ. 144 137

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

EMSCHER LANDSCAPE PARK RUHR

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 53: Landschaftspark Duisburg Nord, Τμήμα του Emscher Park

Η στρατηγική, που καθορίστηκε, αποσκοπούσε στην ανασύσταση της τοπικής οικονομίας, μέσω πολιτιστικών και περιβαλλοντικών παρεμβάσεων. Η εν λόγω προσέγγιση πρόσταζε την εφαρμογή καινοτόμων μεθόδων, όσον αφορά στις τεχνικές απομόλυνσης και αναζωογόνησης των βιομηχανικών τοπίων, καθώς και τα ζητήματα της ιδιοκτησιακής κατάστασης και της επανάχρησης της γης με τρόπο τέτοιο,139 που θα προσέλκυε νέες δραστηριότητες παρά την επί δεκαετίες βιομηχανική δραστηριότητα.

119

Σχετικά με το ζήτημα της ιδιοκτησίας και της απόκτησής της, το ομοσπονδιακό κρατίδιο ίδρυσε, από το 1979, μια κτηματική υπηρεσία, που αγόραζε, εν αναμονή των μελετών, τα παλιά βιομηχανικά συγκροτήματα σε χαμηλές τιμές.140 Ταυτόχρονα, από το 1989 ως το 1999 εκπονήθηκαν Βιτοπούλου Α., Γερόλυμπου-Καραδήμου Α. [2007], Ανάκτηση των χώρων της αποβιομηχάνισης, σελ. 144 140 Μέσα σε 18 χρόνια η υπηρεσία κατάφερε να αγοράσει 2.400 εκτάρια γης, από τα 139

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

EMSCHER LANDSCAPE PARK RUHR

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Εικ. 54: Τοίχος αναρρίχησης, Duisburg

120 μελέτες αστικού σχεδιασμού και επενδύθηκαν δισεκατομμύρια ευρώ, τόσο από το κράτος, όσο και από ιδιώτες επενδυτές.

120

Οι μελέτες, προϊόν αρχιτεκτονικών διαγωνισμών, στόχευαν στη δημιουργία 19 πάρκων δραστηριοτήτων για εμπορικές, υπηρεσιακές και επιστημονικές δραστηριότητες, αποσκοπώντας στην προσέλκυση καινοτόμων βιομηχανιών και επιχειρήσεων νέας τεχνολογίας. Οι στρατηγικές ανάπλασης επεκτάθηκαν και στην βελτίωση των συνθηκών των παλαιών εργατικών πόλεων, στην αποκατάσταση 3.000 κατοικιών και την κατασκευή άλλων 2.500, καθώς και στη διερεύνηση πιθανών αλλαγών σε όλους τους σιδηροδρομικούς σταθμούς. Το Emscher Park141 οργανώθηκε πάνω σε μολυσμένα εδάφη, καθώς η

οποία τα 917 καθαρίστηκαν και πουλήθηκαν σε εταιρίες. 141 Έχει μήκος 70 χλμ. και πλάτος περίπου 15 χλμ. και είναι χωρισμένο σε υποπεριοχές από 30 ως 200 εκτάρια η κάθε μια.

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

EMSCHER LANDSCAPE PARK RUHR

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Εικ. 55: Περίπατος στα βιομηχανικά απομεινάρια

122

διαδικασία εξυγίανσης και καθαρισμού δεν ολοκληρώθηκε, εξαιτίας του υπέρογκου απαιτούμενου κεφαλαίου. Ποδηλατόδρομοι, φυτεύσεις, μονοπάτια για περιπάτους συντελούν στην ενότητα και τη συνέχεια των διαφορετικών περιοχών.142 Βιομηχανικά θραύσματα ή υπολείμματα σε άμεση σχέση με το φυσικό τοπίο, χωρίς συγκεκριμένες χρήσεις και εκτεταμένες επεμβάσεις, συνθέτουν ένα ξεχωριστό περιβάλλον, το οποίο διαμορφώθηκε από αρχιτέκτονες τοπίου, καλλιτέχνες και ειδικούς φωτισμού.143 Κατά συνέπεια, αναπτύσσεται ένας είδος βιομηχανικού τουρισμού, που λαμβάνει χώρα σε μια διαδρομή που ενώνει 80 περιοχές ενδιαφέροντος. Η επέμβαση στο Emscher Park θεωρείται εξαιρετικά επιτυχημένη σε οικονομικό επίπεδο, καθώς αποτέλεσε την αφορμή για την προσέλκυση Ιδιαίτερα ενδιαφέρον παράδειγμα αποτελεί το πάρκο 230 εκταρίων στο Duisburg, που δημιουργήθηκε με τη λιτή ανάπλαση μιας βιομηχανίας σιδήρου, που έκλεισε το 1985. 143 Συλλογικό, [2015] Βιώσιμες Πόλεις, σελ. 215 142

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

EMSCHER LANDSCAPE PARK RUHR

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

επενδυτών, την αύξηση του τουρισμού και των θέσεων εργασίας. Επιπλέον, προβάλλει την ιστορική και βιομηχανική ταυτότητα του τόπου, ενώ η Land Art αναβαθμίζει την ποιότητα του υποβαθμισμένου βιομηχανικού τοπίου.

4.2.2. HafenCity Hamburg Το HafenCity,144 το οποίο βρίσκεται σε τμήμα του παλαιού λιμανιού του Αμβούργου, αποτελεί ένα μεγαλόπνοο σχέδιο αστικής ανάπλασης μεγάλης κλίμακας, στην ζώνη του παραλιακού μετώπου, που είχε υποβαθμιστεί από την πρότερη λιμενική δραστηριότητα. Το εύρος των εργασιών ανάπτυξης είναι τέτοιας κλίμακας, ώστε να χαρακτηρίζεται ως ένα από τα μεγαλύτερα προγράμματα αστικής αναζωογόνησης των ευρωπαϊκών πόλεων. Η περίπτωση της HafenCity έχει ομοιότητες με αυτήν των London Docklands, αλλά παρουσιάζει και δύο σημαντικές διαφορές. Στην περίπτωση του Αμβούργου το λιμάνι και τα ναυπηγεία145 συνεχίζουν τη λειτουργία τους, με μικρότερη ωστόσο ένταση από το παρελθόν, ενώ η ανάπλαση βασίζεται στην ύπαρξη ενός καθολικού σχεδίου Master Plan, το οποίο σε συνδυασμό με το ρυθμιστικό σχέδιο της πόλης καθορίζει τις εργασίες ανάπλασης της περιοχής (εικ. 56). Το σχεδιαστικό πλάνο προτείνει την αστική ανάπτυξη με συνδυασμό και μείξη των διαφορετικών χρήσεων και δραστηριοτήτων. Το συνολικό σχέδιο, που αναμένεται να επεκτείνει κατά 40% την κεντρική ζώνη του Αμβούργου, συνίσταται από

123

Οι εργασίες κατασκευής ξεκίνησαν το 2001, με την έγκριση του Master Plan, το οποίο αναθεωρήθηκε το 2010 και η ολοκλήρωσή τους υπολογίζεται, σύμφωνα με εκτιμήσεις από το 2025 ως το 2030. 145 Βρίσκονται στις όχθες του ποταμού Έλβα, αντιδιαμετρικά με την περιοχή της επέμβασης. 144

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

HAFENCITY HAMBURG

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 56: Master Plan, HafenCity

πολλά επιμέρους σχέδια, αρκετά από τα οποία έχουν ολοκληρωθεί, ενώ άλλα είναι σε εξέλιξη ή στο στάδιο του σχεδιασμού.146 Η έκταση της HafenCity κυμαίνεται περίπου στα 155 εκτάρια, από τα οποία τα 55 είναι η υδάτινη επιφάνεια, ενώ τα υπόλοιπα 100 η χερσαία. Η έκταση της δόμησης της περιοχής ανέρχεται στα 60 εκτάρια, στα οποία συναντάμε μια μείξη των χώρων κατοικίας, γραφείων και εμπορίου, εξαιρουμένων των υφιστάμενων και υπολειτουργούντων αποθηκών. Υπολογίζεται πως η ανάπλαση της περιοχής θα έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία 40.000 νέων θέσεων εργασίας, απόρροια της μετεγκατάστασης πλήθους εταιριών αλλά και την ανέγερση 5.500 κατοικιών.147

125

Η σχεδιαστική προσέγγιση επιδιώκει τη θεώρηση του HafenCity ως

Συλλογικό, [2015] Βιώσιμες Πόλεις, σελ. 158 Στις αρχές του 2010 είχαν μετακινηθεί στην περιοχή περίπου 450 επιχειρήσεις, ενώ είχε ολοκληρωθεί η κατασκευή 1.500 κατοικιών. 146 147

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

HAFENCITY HAMBURG

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Εικ. 57: Η HafenCity σε διαδικασία ανοικοδόμησης

126

cluster πολιτισμού, του οποίου η παρουσία προβλέπεται δυναμική. Με την κατασκευή της Φιλαρμονικής, που θα δομηθεί επάνω στο δώμα έκτασης 50.000 τ.μ. υφιστάμενου κτηρίου αποθηκών, του Διεθνούς Ναυτικού μουσείου, του ενυδρείου και του κέντρου επιστημών, θα ενισχυθεί σταδιακά η παρουσία των πολιτιστικών χρήσεων, που βασίζονται στην τοπική ιστορία και ταυτότητα.148 Το κτήριο της Φιλαρμονικής149 αποτελεί ένα πολιτιστικό φάρο στις όχθες των αποβάθρων της HafenCity, αλλά και ολόκληρης της πόλης. Στο δώμα της διατηρούμενης αποθήκης, η οποία αποτελεί σημαντικό μεταπολεμικό κτήριο, τοποθετείται μια εντυπωσιακή γυάλινη κατασκευή με στέγαση κυματοειδούς μορφής. Το πρόγραμμα του έργου περιλαμβάνει αίθουσα συναυλιών χωρητικότητας 2.800 ακροατών, ξενοδοχείο, εστιατόρια Αραβαντινός, Α. [2007], Πολεοδομικός Σχεδιασμός, σελ. 598 Η μελέτη πραγματοποιήθηκε από τους Ελβετούς αρχιτέκτονες Herzog & De Meuron, προσδίδοντας με αυτό τον τρόπο μια διεθνή προβολή στο κτήριο.

148

149

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

HAFENCITY HAMBURG

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

και πολυτελείς κατοικίες. Ο επισκέπτης ευρισκόμενος στην είσοδο της Φιλαρμονικής και σε υψόμετρο 37 μέτρων, έχει την ευκαιρία να απολαύσει τη μοναδική θέα προς την πόλη, τον ποταμό και το λιμάνι.

4.2.3. Gasometer Simmering Vienna Πρόκειται για ένα σύνολο τεσσάρων γιγαντιαίων150 αποθηκών γκαζιού, που εντασσόταν σε ένα συγκρότημα παραγωγής φωταερίου των αρχών του 20ου αιώνα και παρέμειναν σε χρήση ως το 1985. Η κατασκευή151 των τεσσάρων Gasometers άρχισε το 1896 και ολοκληρώθηκε το 1899. Λειτουργούσαν για μια περίοδο 70 ετών, μέχρι την διακοπή παροχής υγραερίου και την αντικατάστασή του από φυσικό αέριο. Κατά συνέπεια, οι εγκαταστάσεις τους παρέμειναν ανενεργές και ο εξοπλισμός τους απομακρύνεται. Η μεγάλης κλίμακας έκταση, σε συνδυασμό με την τοποθεσία τους, συνιστούσε μια σπουδαία ευκαιρία για την ανάπλαση του εν λόγω τμήματος του αστικού ιστού της πόλης. Περίπου είκοσι χρόνια μετά το κλείσιμό τους, οι φορείς διαχείρισης αποφάσισαν την επανάχρησή τους και ανέθεσαν τις σχεδιαστικές μελέτες σε τέσσερα διαφορετικά αρχιτεκτονικά γραφεία, εγνωσμένης αξίας. Οι Jean Nouvel, Manfred

127

Όταν κτίστηκαν αποτελούσαν τα μεγαλύτερα Gasometers της Ευρώπης. Κάθε Gasometer ήταν κατασκευασμένο από τούβλινη τοιχοποιία με εξωτερική διάμετρο 65 μ. και εσωτερική 63 μ. Οι τοίχοι είναι πάχους 5 μ. στη βάση, ενώ ως την κορυφή το πάχος τους μειώνεται σταδιακά μέχρι το 1,65 μ. Είχαν 70 περίπου μέτρα ύψος, ικανότητα αποθήκευσης 90.000 κυβικών μέτρων, ενώ η στέγη τους ήταν θολωτή, από ξύλο επενδυμένο με ψευδάργυρο και ο σκελετός της ήταν μεταλλικός. 151 Τα σχέδια πάνω στα οποία βασίστηκε η κατασκευή τους έγιναν γνωστά ύστερα από διεθνή διαγωνισμό, το 1892. 150

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

GASOMETER SIMMERING VIENNA

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Εικ. 58: Gasometer City, Vienna

128

Wehdorn, Wilhelm Holzbauer και Coop Himmelb(l)au,152 ανέλαβαν να εκπονήσουν τις προτάσεις τους, στοχεύοντας στην επανένταξη των εγκαταλελειμμένων μνημείων και τη μετατροπή τους σε φορείς υποδοχής οικιστικών, εμπορικών και οικονομικών λειτουργιών. Η πραγματοποίηση της Gasometer City153 χαρακτηριζόταν από περιπλοκότητα, καθώς εκτός από την υλοποίηση των αναγκαίων χρήσεων, έπρεπε να διαφυλαχθεί και η υπόσταση του βιομηχανικού μνημείου και συγκεκριμένα του κελύφους του. Στην κάθε αρχιτεκτονική ομάδα ανατέθηκε η μελέτη ενός Gasometer, Αραβαντινός, Α. [2007], Πολεοδομικός Σχεδιασμός, σελ. 586 Οι εργασίες ξεκίνησαν το 1999 και ολοκληρώθηκαν το 2001, ενώ το συνολικό έργο στοίχησε 175 εκατομμύρια ευρώ. Το συγκρότημα μετατράπηκε σε έναν οικισμό ο οποίος αποτελείται από 615 διαμερίσματα, μία φοιτητική εστία 230 ατόμων, 11.000 τ.μ. γραφείων, πάνω από 70 καταστήματα, εστιατόρια και καφέ, μία αίθουσα εκδηλώσεων χωρητικότητας 3.500 ατόμων, ένα κέντρο περίθαλψης, το εθνικό αρχείο της Βιέννης και αρκετούς υπόγειους χώρους στάθμευσης. Στεγάζει μόνιμα περίπου 1.500 άτομα, ενώ δέχεται καθημερινά 15.000 επισκέπτες. 152 153

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

GASOMETER SIMMERING VIENNA

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Εικ. 59: Gasometer A, Jean Nouvel

130

με ελευθερία κινήσεων στις αρχές του σχεδιασμού, αλλά με ένα κοινό περιορισμό, ο οποίος απαιτούσε το διαχωρισμό του κάθε Gasometer σε τρεις ζώνες χρήσεων, μια ζώνη κατοικιών στο ανώτερο επίπεδο, μια ζώνη εργασίας στο ενδιάμεσο και μια ζώνη ψυχαγωγίας και εμπορίου στο επίπεδο του εδάφους. Η εν λόγω διαφοροποίηση και ποικιλία χρήσεων, αποσκοπούσε στην λειτουργία των Gasometers όλο το εικοσιτετράωρο. Η επανάχρηση του Gasometer Α, σχεδιάστηκε από τον Γάλλο αρχιτέκτονα Jean Nouvel (εικ. 59). Ο Nouvel δημιούργησε εννέα πύργους κατοικίας, οι οποίοι αποτελούνται από δώδεκα ορόφους και εφάπτονται στον κυλινδρικό πέτρινο τοίχο του Gasometer. Οι πύργοι έχουν μεταξύ τους μια κενή ζώνη 4 μέτρων, από την οποία εξασφαλίζεται ο φυσικός φωτισμός του εσωτερικού μέσω των ανοιγμάτων του εξωτερικού κελύφους.154 Ο ηλιασμός επιτυγχάνεται και από την διαφανή στέγη, που σκεπάζει το κτήριο. Οι γυάλινες επιφάνειες και οι καθρέπτες, που έχει χρησιμοποιήσει 154

Βασιλειάδης, Κωνσταντίνος [2014], Vienna Gasometers

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

GASOMETER SIMMERING VIENNA

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 60: Gasometer B, Coop Himmelb(l)au

ο αρχιτέκτονας στην εξωτερική πλευρά των πύργων αντανακλούν και μεταφέρουν το φως σε κάθε σημείο του εσωστρεφούς περίκλειστου κτίσματος. Στο κέντρο του Gasometer έχει διαμορφωθεί μια εσωτερική αυλή, που εξομαλύνει την αίσθηση της εσωστρέφειας, που ενδεχομένως βιώνει ο επισκέπτης.155 Επιπλέον, η διάχυση του φωτός γίνεται αντιληπτή μέσω γυάλινης διαφανούς οροφής και από το επίπεδο του εμπορικού κέντρου, το οποίο βρίσκεται στο υπόγειο.

131

Το Gasometer B είναι έργο της αρχιτεκτονικής ομάδας Coop Himmelb(l)au (εικ. 60). Όσον αφορά στο οικιστικό τμήμα, η σχεδιαστική μελέτη προβλέπει την κατασκευή ενός κυλίνδρου εσωτερικά του εξωτερικού κελύφους. Η εν λόγω χωροθέτηση των κατοικιών, αλλά και των γραφειακών χώρων στο ενδιάμεσο τμήμα διευκολύνει την άμεση θέαση στην εσωτερική αυλή, κάτω από την οποία επεκτείνεται το εμπορικό κέντρο του Gasometer Α. Σερράος, Κωνσταντίνος [2007], Ο αστικός σχεδιασμός μετά την αποβιομηχάνιση στην κεντρική Ευρώπη. Η περίπτωση του Gasometer στη Βιέννη, σελ. 341 155

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

GASOMETER SIMMERING VIENNA

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Στο κατώτερο επίπεδο του κτηρίου έχει δημιουργηθεί ένας πολιτιστικός χώρος με αμφιθεατρική αίθουσα 3.000 θέσεων, που μπορεί να φιλοξενήσει μουσικές ή άλλου είδους εκδηλώσεις.156 Αναμφίβολα, το πιο εντυπωσιακό στοιχείο της μελέτης είναι η κατασκευή ενός πρόσθετου κτηριακού όγκου εξωτερικά του Gasometer, που σχεδόν εφάπτεται με τον κύριο όγκο και προκαλεί την αίσθηση, πως λειτουργεί ως νέα επιδερμίδα στο μνημειακό βιομηχανικό κτήριο. Το νέο σύγχρονο κτήριο, που έχει κατασκευαστεί κυρίως από μέταλλο και γυαλί και λειτουργεί ως φοιτητική εστία, προσδίδει ένα μοντέρνο στοιχείο στο στιβαρό βιομηχανικό συγκρότημα. Τέλος, οι αρχιτέκτονες προχώρησαν στην σχεδίαση ενός Sky-lobby στο ανώτερο επίπεδο,157 ενός χώρου δηλαδή κοινωνικής συναναστροφής και συνάντησης των κατοίκων του Gasometer. Το Gasometer C σχεδιάστηκε από τον Manfred Wehdorn158 και η αρχική του ιδέα ήταν η διατήρηση της αίσθησης του Gasometer. Συνεπώς, όπως και ο Nouvel, εστίασε στην δημιουργία πύργων κατοικίας και γραφείων, έξι συγκεκριμένα, που εφάπτονται και αναπτύσσονται περιμετρικά του πέτρινου τοίχου με τη μορφή δακτυλίων διαμορφώνοντας κεντρικά έναν ελεύθερο ανοικτό και φωτεινό χώρο. Οι κατοικίες και οι χώροι γραφείων διαμορφώνονται ακτινωτά, εκμεταλλευόμενοι σε μέγιστο βαθμό τον διαθέσιμο χώρο (εικ. 61). Η διάφανη στέγη επιτρέπει τον ηλιασμό του εσωτερικού, καθώς και του εμπορικού κέντρου, των Gasometers Α & Β, που συνεχίζεται στο υπόγειο και επικοινωνεί οπτικά με την αυλή μέσω

133

Σερράος, Κωνσταντίνος [2007], Ο αστικός σχεδιασμός μετά την αποβιομηχάνιση στην κεντρική Ευρώπη. Η περίπτωση του Gasometer στη Βιέννη, σελ. 341 157 Βασιλειάδης, Κωνσταντίνος [2014], Vienna Gasometers 158 Εμπειρογνώμονας της αποκατάστασης οικιστικών και βιομηχανικών συνόλων βιεννέζικης αρχιτεκτονικής. 156

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

GASOMETER SIMMERING VIENNA

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Εικ. 61: Gasometer C, Wehdorn

γυάλινης οροφής.

134

Τέλος, το Gasometer D σχεδιάστηκε από τον Wilhelm Holzbauer.159 Η προσέγγιση του Holzbauer διαφέρει από τις υπόλοιπες μελέτες των Gasometers, ως προς την χωροθέτηση των λειτουργιών σε σχέση με το υφιστάμενο βιομηχανικό κέλυφος. Ενώ στις τρεις προηγούμενες περιπτώσεις οι κτηριακές δομές εφάπτονταν στο πέτρινο τοίχο, στο Gasometer D, ο αρχιτέκτονας σχεδίασε τρεις πύργους, που διατάσσονται ακτινωτά και συνδέονται μεταξύ τους μέσω ενός κεντρικού πύργου, που εξυπηρετεί την κατακόρυφη κυκλοφορία του συγκροτήματος (εικ. 62). Στο επίπεδο του ισογείου, οι κενοί χώροι, που διαμορφώνονται ανάμεσα από τις κατοικίες, λειτουργούν ως μικρές αυλές και χώροι πρασίνου. Ένα επιπλέον στοιχείο, που προκύπτει από την ακτινωτή διαμόρφωση, αποτελεί η δυνατότητα θέασης των κατοίκων στο αστικό περιβάλλον, μέσα Σερράος, Κωνσταντίνος [2007], Ο αστικός σχεδιασμός μετά την αποβιομηχάνιση στην κεντρική Ευρώπη. Η περίπτωση του Gasometer στη Βιέννη, σελ. 340 159

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

GASOMETER SIMMERING VIENNA

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 62: Gasometer D, Wilhelm Holzbauer

από τα ανοίγματα του παλαιού πέτρινου κελύφους.160 Στο Gasometer D λειτουργεί υπόγειο πάρκινγκ, κάτω από το εμπορικό κέντρο του συνολικού συγκροτήματος, με σκοπό την εξυπηρέτηση των αναγκών των κατοίκων.

135

Η περίπτωση των Gasometers αποτελεί μια ξεχωριστή επέμβαση αστικής ανάπλασης και επανάχρησης εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών μονάδων, καθώς συνδυάζει την επανάχρηση και τη διατήρηση, καθώς και την κατακόρυφη ανάπτυξη σε σχέση με την οριζόντια επέκταση άλλων περιπτώσεων. Η Gasometer City αποτελεί μια μικρής κλίμακας αυτόνομη πόλη, καθώς περιλαμβάνει όλες τις απαραίτητες χρήσεις για τις ανάγκες των κατοίκων της. Παρά την αυτονομία του, το κτηριακό συγκρότημα είναι πολύ εξωστρεφές, καθώς ανεξάρτητα από την κεντρική θέση, που κατέχει στον αστικό ιστό, ελκύει καθημερινά χιλιάδες ανθρώπους στις υποδομές του. Η επιτυχία του έργου έγκειται και στο γεγονός της πληρότητας του συνόλου των κατοικιών μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, στοιχείο που 160

Βασιλειάδης, Κωνσταντίνος [2014], Vienna Gasometers

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

GASOMETER SIMMERING VIENNA

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

μαρτυρά την αποδοχή των ανθρώπων, και κυρίως της νέας γενιάς, στη διαφορετική προοπτική διαβίωσης.

4.2.4. Parc Andre Citroen Paris Η περιοχή, στην οποία βρίσκεται το πάρκο, φιλοξενούσε μέχρι το 1972 τις εγκαταστάσεις της αυτοκινητοβιομηχανίας Citroen (εικ. 63). Η κεντρική έκταση των 23 εκταρίων, δίπλα στον ποταμό Σηκουάνα, αγοράστηκε από το δήμο του Παρισιού και άρχισε ο καθαρισμός της περιοχής με την απομάκρυνση της βιομηχανίας.161 Το έργο ξεκίνησε το 1982 και ολοκληρώθηκε το 1991.

136

Η προετοιμασία της περιοχής ανατέθηκε στην τοπική Πολεοδομική υπηρεσία, η οποία ενήργησε σε τρεις άξονες. Αρχικά δημιούργησε το κατάλληλο νομικό και πολεοδομικό πλαίσιο για την διαχείριση και ανάπλαση της περιοχής, ύστερα προέβη στην κατεδάφιση των μη αναγκαίων παλαιών βιομηχανικών κτηρίων και τον καθαρισμό της έκτασης και τέλος, θέσπισε μια ζώνη συλλογικού πολεοδομικού σχεδιασμού, στην οποία καλούνται να επέμβουν συνεργατικά δημόσιοι και ιδιωτικοί φορείς.162 Οι βασικές αρχές της πολεοδομικής ανάπτυξης ορίστηκαν από το δήμο και αφορούσαν στον καθορισμό της κατοικίας ως επικρατούσας χρήσης, στον περιορισμό των γραφείων και λοιπών οικονομικών δραστηριοτήτων, στην ένταξη των μισών νέων κατοικιών στο πρόγραμμα κοινωνικής κατοικίας και στον καθορισμό της παραποτάμιας ζώνης του Σηκουάνα, ως περιοχής ανάπλασης και αξιοποίησης. Η Πολεοδομική υπηρεσία πρότεινε, επίσης, 161 162

Αραβαντινός, Α. [2007], Πολεοδομικός Σχεδιασμός, σελ. 581 Ο.π.

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

PARC ANDRE CITROEN PARIS

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Εικ. 63: Αυτοκινητοβιομηχανία Citroen κοντά στον πύργο του Eiffel

138

την αντιμετώπιση της έκτασης ως ενιαίου συνόλου αποσκοπώντας στην καλύτερη ένταξη της νέας περιοχής κατοικίας στο αστικό περιβάλλον του Παρισιού.163 Η παρέμβαση των δημοτικών φορέων στην οργάνωση ολόκληρης της επέμβασης, τόσο νομικά όσο και σχεδιαστικά, περιόρισε το ρόλο της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, που αναλώθηκε μόνο στον τομέα της υλοποίησης του έργου. Για τον τελικό σχεδιασμό του πάρκου προκηρύχθηκε διεθνής πολεοδομικός διαγωνισμός, το 1985, ανοιχτός σε σύνθετες ομάδες αρχιτεκτόνων και αρχιτεκτόνων τοπίου, με σκοπό την οριστικοποίηση της πολεοδομικής οργάνωσης και μορφής του συγκροτήματος. Η πρόταση που επιλέχθηκε, εξασφάλιζε τη δημιουργία ενός μεγάλου πάρκου αναψυχής 14 εκταρίων, στραμμένου προς το Σηκουάνα (εικ. 64), την σύνδεση με δύο μικρότερα, 163

Συλλογικό, [2015] Βιώσιμες Πόλεις, σελ. 214

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

PARC ANDRE CITROEN PARIS

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 64: Parc Andre Citroen

στο εσωτερικό του συγκροτήματος, τη δυνατότητα κατασκευής 3.000 περίπου κατοικιών,164 κατά κύριο λόγο τοποθετημένων κατά μήκος των βασικών αξόνων, που συνδέουν το νέο συγκρότημα με τις υφιστάμενες γειτονιές, καθώς και μια ζώνη οικονομικών δραστηριοτήτων, γραφείων και κοινωνικών υποδομών στα νότια της περιοχής.165 Η υπερύψωση της σιδηροδρομικής γραμμής και η βύθιση του παραλιακού αυτοκινητοδρόμου επέτρεψαν την επικοινωνία του πάρκου με το ποτάμι.166

139

Το πάρκο, μετά την ολοκλήρωσή του το 1993, εξυπηρετεί με τις εγκαταστάσεις167 του ολόκληρο τον δέκατο πέμπτο τομέα, έναν από Οι κατοικίες οργανώθηκαν σε οικοδομικά τετράγωνα, αποσκοπώντας στην συνέχιση του αστικού ιστού, με ύψη όμοια με αυτά των γειτονικών κατοικιών της πόλης. 165 Αραβαντινός, Α. [2007], Πολεοδομικός Σχεδιασμός, σελ. 582 166 Συλλογικό, [2015] Βιώσιμες Πόλεις, σελ. 214 167 Πέρα από τους χώρους πρασίνου και αναψυχής, η έργο περιλαμβάνει 2.450 κατοικίες, εργαστήρια για καλλιτέχνες, γραφεία, εμπορικές χρήσεις, γενικό νοσοκομείο, παιδικό σταθμό, φοιτητική εστία, σχολεία, βιβλιοθήκη, αθλητικές εγκαταστάσεις και κέντρο νεότητας, ξενοδοχεία και αρκετά εστιατόρια. 164

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

PARC ANDRE CITROEN PARIS

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

τους μεγαλύτερους του Παρισιού. Κάτοικοι της περιοχής, αλλά και της υπόλοιπης πόλης, καθώς και τουρίστες βρισκουν καταφύγιο από την πολύβουη μητρόπολη.

4.2.5. King’s Cross London Η περιοχή King’s Cross αποτελούσε, κατά τη διάρκεια της βικτωριανής εποχής, ένα ακμάζον βιομηχανικό και μεταφορικό τμήμα του κεντρικού Λονδίνου. Ωστόσο, λόγω της έντονης αποβιομηχάνισης, που βίωσε η χώρα, η περιοχή επηρεάστηκε αρνητικά και μέχρι το 1970 είχε υποστεί σοβαρή υποβάθμιση και εγκατάλειψη. Παρά την εγκατάσταση πολλών νυχτερινών κέντρων διασκέδασης και πλήθους καλλιτεχνών, η αρνητική φήμη της περιοχής εξακολουθούσε να υφίσταται, καθώς τουλάχιστον το μισό μέρος της καλυπτόταν από εγκαταλελειμμένες μεταφορικές υποδομές, σιδηροδρομικές γραμμές, αποθήκες και πρώην εγκαταστάσεις γκαζιού.168 Ο χαρακτήρας της κακόφημης περιοχής και η ύπαρξη μολυσμένων εκτάσεων αποτυπωνόταν και στις χαμηλές τιμές των προς ενοικίαση ακινήτων, είτε για κατοίκηση είτε για εμπορική και γραφειακή χρήση. Κατά συνέπεια, αποτελούσε φυσική εξέλιξη η εγκατάσταση χαμηλότερων κοινωνικά στρωμάτων ή ανθρώπων χαμηλού εισοδήματος και μικρών βιοτεχνιών.

141

Με το πέρασμα των χρόνων, η προβληματική γύρω από την ιστορική περιοχή των 27 εκταρίων γινόταν εντονότερη. Με το ξεκίνημα της νέας χιλιετίας άρχισαν να εμφανίζονται οι πρώτες θεωρητικές προσεγγίσεις για την ανάπλαση της περιοχής. Το 2001 η κατασκευαστική εταιρία 168

Urban Land Institute, Case Studies [2014], King’s Cross

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

KING’S CROSS LONDON

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Εικ. 65: Διατήρηση ιστορικών κτηρίων, Granary Square

142

Argent επιλέχθηκε ως ανάδοχος της διαδικασίας υλοποίησης των έργων αποκατάστασης. Η εταιρία ύστερα από συστηματικό διάλογο με την κυβέρνηση, την τοπική κοινότητα και τους φορείς, καθώς και τους ιδιοκτήτες άρχισε να διαμορφώνει τις βάσεις του σχεδίου αστικής ανάπτυξης. Το masterplan βασίστηκε στη συνεργασία τριών αρχιτεκτονικών γραφείων. Οι Porphyrios Associates, Allies and Morrison και Townshend Landscape Architects διαμόρφωσαν το γενικό σχέδιο του King’s Cross,169 το οποίο εγκρίθηκε το 2006, όταν και η πολιτεία προχώρησε στην έκδοση της άδειας. Το σχέδιο αστικής ανάπλασης αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα εν εξελίξει σχέδια στην Ευρώπη. Η συνολική επέμβαση περιλαμβάνει την αποκατάσταση ιστορικών κτηρίων, καθώς και την κατασκευή νέων, ενώ ολόκληρο το πολεοδομικό σχέδιο οργανώνεται γύρω από εσωτερικές οδούς και περίπου 11 εκτάρια ανοικτού δημόσιου χώρου. Οι υπό διαμόρφωση 169

Urban Land Institute, Case Studies [2014], King’s Cross

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

KING’S CROSS LONDON

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Εικ. 66: Gasholder Park, Bell Phillips

κύριες χρήσεις περιλαμβάνουν 316.000 τ.μ. γραφειακών χώρων, περίπου 2.000 κατοικίες, 46.000 τ.μ. χώρων εμπορίου και αναψυχής, ξενοδοχεία και εκπαιδευτικές εγκαταστάσεις.170 Όσον αφορά στα δίκτυα μεταφοράς, η μελέτη συνιστά τη χρήση έξι γραμμών μετρό, δύο κύριων εθνικών σιδηροδρομικών σταθμών, καθώς και μιας διεθνούς σιδηροδρομικής γραμμής υψηλής ταχύτητας, που συνδέει το Λονδίνο με το Παρίσι.171

143

Οι πρώτες εργασίες του εν λόγω έργου ξεκίνησαν το 2007 και εστίασαν στην αποκατάσταση των ιστορικών βιομηχανικών κτηρίων. Τον επόμενο χρόνο οι εταιρίες Argent, London & Continental Railways και DHL συνέστησαν ένα ενιαίο εταιρικό σχήμα, με το όνομα Kings Cross Central

Συγκεκριμένα το σχέδιο προτείνει την κατασκευή 50 νέων κτηρίων, 20 δρόμων, 10 κύριων δημόσιων χώρων, καθώς και την επανάχρηση 20 ιστορικών βιομηχανικών κτηρίων. Ο σχεδιασμός των αναγκαίων υποδομών έχει ανατεθεί σε πλήθος διαφορετικών αρχιτεκτονικών γραφείων και οργανισμών. 171 Συλλογικό, [2015] Βιώσιμες Πόλεις, σελ. 159 170

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

KING’S CROSS LONDON

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Εικ. 67: Granary Square

144

Limited Partnership,172 το οποίο αποτελεί κύριο ιδιοκτήτη της έκτασης. Τα έργα ανάπλασης βελτίωσαν σταδιακά την εικόνα, με συνέπεια πολλές επιχειρήσεις, ξενοδοχεία και πανεπιστημιακά ιδρύματα να μετακομίσουν στην περιοχή. Εταιρίες, όπως οι Google, Louis Vuitton, Universal Music και Havas επέλεξαν να εγκαταστήσουν τα γραφεία ή παραρτήματά τους στο αναπτυσσόμενο νέο τμήμα της πόλης. Η πορεία των εργασιών συνεχίζεται και τμήματα του έργου παραδίδονται καθημερινά στην πόλη. Το King’s Cross, που ήταν κάποτε μια υπολειτουργούσα βιομηχανική περιοχή, σταδιακά μετατρέπεται σε ένα σύγχρονο αστικό κομμάτι του Λονδίνου με κατοικίες, καταστήματα, γραφεία, εκθεσιακούς χώρους, χώρους εστίασης και αναψυχής, σχολεία και πανεπιστήμια. Η κεντρική του τοποθεσία, η ακμάζουσα οικονομική δραστηριότητα, οι ποικίλες πολιτιστικές και κοινωνικές χρήσεις και η δυνατότητα της χρησιμοποίησης των υποδομών και μέσων μεταφοράς αποτελούν στοιχεία μετατροπής του 172

Urban Land Institute, Case Studies [2014], King’s Cross

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

KING’S CROSS LONDON

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Εικ. 68: Κτήρια γραφείων υπό κατασκευή

146

King’s Cross σε μια από τις ελκυστικότερες περιοχές της μεγαλούπολης. Η μετεγκατάσταση πολλών κατοίκων ή εργαζομένων στις νέες οικιστικές δομές του έργου είναι γεγονός, όπως και η πρωτοβουλία των τοπικών δήμων για την σύσταση σχεδίων και στρατηγικών για την βελτίωση των γειτονικών περιοχών του King’s Cross. Η ολοκλήρωση της συνολικής διαδικασίας ανάπλασης υπολογίζεται το 2020.

ΣΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ

KING’S CROSS LONDON

147

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

5. Συμπεράσματα

148

Κλείνοντας την παρούσα ερευνητική εργασία, είναι αναγκαίο να ειπωθούν ορισμένα βασικά σημεία, που έγιναν κατανοητά μέσα από την έρευνα και τη μελέτη του θέματος. Η αποβιομηχάνιση, αποτέλεσε μια διαδικασία, η οποία επέφερε πολλές μεταβολές στην καθεστηκυία τάξη των τελευταίων δεκαετιών του προηγούμενου αιώνα. Οι οικονομικές συνθήκες επιδεινώθηκαν με δυσμενή αποτελέσματα στον βιομηχανικό τομέα. Πληθώρα βιομηχανικών συγκροτημάτων, μονάδων και ζωνών επηρεάστηκαν συμπαρασύροντας τις πόλεις, τους οικισμούς και τις περιοχές, όπου χωροθετούνταν. Επιπτώσεις εμφανίστηκαν και σε ζώνες λιμενικές, σε σταθμούς σιδηροδρόμων και γενικότερα σε εκτάσεις, που είχαν μια άμεση ή έμμεση σχέση με την βιομηχανία. Η εμφάνιση ή διαμόρφωση περιοχών κενών, από πλευράς λειτουργίας, χρήσης και προγράμματος αποτέλεσε την αφορμή για τη δημιουργία πλήθους προβλημάτων και αρνητικών καταστάσεων στις εν λόγω περιοχές και εκτάσεις. Τα παραπάνω προβλήματα δεν ήταν ξένο φαινόμενο, αλλά υπήρξε μια πραγματικότητα, που εξακολουθεί να υφίσταται σε πολλές περιοχές στην ελληνική επικράτεια, γεγονός το οποίο αναδείχθηκε από την ανάλυση και παρουσίαση ορισμένων παραδειγμάτων. Είναι αδήριτη ανάγκη η ευαισθητοποίηση όλων των εμπλεκομένων μερών, αλλά και συνολικά της κοινωνίας, στο ζήτημα της επίλυσης των αρνητικών συνθηκών, που αναδύονται από την συνεχιζόμενη ύπαρξη των αστικών κενών χώρων. Στο κύριο μέρος της έρευνας παρουσιάστηκαν

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

αρκετοί λόγοι, που καθιστούν αναγκαία την βελτίωση και επανένταξη των εν λόγω εκτάσεων. Οι ελληνικές πόλεις στην πλειονότητά τους ασφυκτιούν από τα προβλήματα της πυκνής και έντονης αστικής δόμησης και από την έλλειψη αναγκαίων χώρων εκτόνωσης. Η ανάπλαση των Brownfields αποτελεί σε κάθε περίπτωση, ευκαιρία για την επούλωση των προβλημάτων και τη βελτίωση των συνθηκών και της ποιότητας ζωής. Εμπόδια και δυσκολίες, σύμφωνα με την έρευνα υπάρχουν πολλές και δύνανται να αποτρέψουν την εφαρμογή στρατηγικών και προγραμμάτων εξυγίανσης, καθώς και οποιαδήποτε άλλη πρωτοβουλία από δημόσιους ή ιδιωτικούς φορείς. Η εμπεριστατωμένη μελέτη της εκάστοτε περίπτωσης και η προώθηση κινήτρων μπορεί να λειτουργήσει ευεργετικά για την προσέλκυση επενδυτικών φορέων και την ανάληψη κοινωφελών έργων μεγάλης κλίμακας. Οι διαδικασίες αναζωογόνησης των πρότερα βιομηχανικών εκτάσεων ενδέχεται να οδηγήσουν στην οικονομική ανάπτυξη των ευρύτερων αστικών περιοχών, προσκομίζοντας πολλαπλά οφέλη. Η εφαρμογή των διαφορετικών σεναρίων επανένταξης, σε πλήθος παρόμοιων καταστάσεων σε παγκόσμια κλίμακα αποδεικνύει τις ευεργετικές δυνατότητες των εν λόγω σχεδίων και αποτελεί οδηγό για το μέλλον. Η βελτίωση των οικονομικών δεδομένων δεν αποτελεί το μόνο θετικό στοιχείο. Μέσω της εξυγίανσης και αποκατάστασης δίνεται η δυνατότητα προστασίας της βιομηχανικής κληρονομιάς μιας χώρας ή πόλης, αλλά και η σύνδεση του παλιού με το νέο δομημένο περιβάλλον. Οι προαναφερθείσες προσεγγίσεις των Gasometers στη Βιέννη, του King’s Cross στο Λονδίνο και του HafenCity στο Αμβούργο, συνηγορούν στις παραπάνω θεωρήσεις, καθώς αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα ένταξης νέων χρήσεων

149

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

σε υφιστάμενα κελύφη κτηρίων. Στην Ελλάδα, τα έργα παρόμοιας κλίμακας και εύρους απουσιάζουν. Προσπάθειες για την αποκατάσταση και επαναχρησιμοποίηση μεμονωμένων κτηρίων γίνονται με αξιοπρεπή αποτελέσματα. Αντίθετα, το τεχνολογικό πολιτιστικό πάρκο Λαυρίου, αλλά και η πλινθοκεραμοποιία Τσαλαπάτα είναι δύο περιπτώσεις ανάπλασης, των οποίων οι χρήσεις επιδιώκουν να επιδράσουν σε μια ευρύτερη αστική κλίμακα. Μέσα σε ένα δυσμενές και δυσοίωνο οικονομικό περιβάλλον, οι όποιες πρωτοβουλίες ανάπλασης πρέπει να γίνονται αποδεκτές από την πολιτεία και την κοινωνία, αρκεί να είναι προς το συμφέρον όλων αποσκοπώντας στην δημιουργία νέων αστικών χώρων και τοπίων.

150

151

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βιβλιογραφία Ελληνική Αγριαντώνη, Χριστίνα, Μπελαβίλας, Νίκος, Πολύζος, Γιάννης, Παναγιωτόπουλος, Βασίλης [1998], Ιστορικός Βιομηχανικός Εξοπλισμός στην Ελλάδα, Αθήνα: Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ-Εκδόσεις Οδυσσέας Αγριαντώνη, Χριστίνα [1986], Οι απαρχές της Εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, Αθήνα: Εμπορική Τράπεζα Ελλάδος

152

Αδαμάκης, Κώστας [2009], Τα βιομηχανικά κτήρια του Βόλου, Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς Αλεξίου, Μαργαρίτα, Εμμανουλοπούλου, Ελένη [2004], Το βιομηχανικό συγκρότημα της χαρτοποιίας Αιγίου, Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς Αναστασόπουλος, Γιάννης [1947], Ιστορία της ελληνικής βιομηχανίας, Αθήνα: Ελληνική Εκδοτική Εταιρία Αντωνίου, Γιάννης [2009], Η πλινθοκεραμοποιία Τσαλαπάτα (19171978), Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς Αραβαντινός, Αθανάσιος [2007], Πολεοδομικός Σχεδιασμός Για μια βιώσιμη ανάπτυξη του αστικού χώρου, Αθήνα: Εκδόσεις Συμμετρία Βαΐου Ντ., Μαντουβάλου Μ., Μαυρίδου, Μ. [1992], Προοπτικές

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ανάπτυξης του Λαυρίου. Συμπεράσματα από μια ημερίδα Βιτοπούλου Α., Γεμεντζή Γ., Γιαννακού Α., Καυκαλάς Γρ., Τασοπούλου Α. [2015], Βιώσιμες Πόλεις: προσαρμογή και ανθεκτικότητα σε περιόδους κρίσης, Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών Βιτοπούλου, Αθηνά, Γερόλυμπου-Καραδήμου, Αλέκα, Ανάκτηση των χώρων της αποβιομηχάνισης: Πολεοδομικές προσεγγίσεις και ζητήματα υλοποίησης, 5η Πανελλήνια Επιστημονική Συνάντηση TICCIH, Βόλος, 22-25 Νοεμβρίου 2007 Βογιατζόγλου Ο., Καλιοτζίδου Μ., Καραθανάση Ε., Μαΐστρου, Ε. [1994], Αναγνώριση της βιομηχανικής κληρονομιάς στη Νέα Ιωνία και προτάσεις διατήρησης και αξιοποίησης, Αθήνα: Ερευνητικό πρόγραμμα ΕΜΠ Γοσποδίνη, Άσπα, Μπεράτος, Ηλίας [2006], Τα νέα αστικά τοπία και η Ελληνική πόλη, Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική Δεμίρη, Κωνσταντίνα [1991], Τα Ελληνικά Κλωστοϋφαντουργεία. Ιστορική και τυπολογική διερεύνηση, Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ Ζολώτας, Ξενοφών [1964], Η Ελλάδα στη φάση της εκβιομηχάνισης, Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος Κιντής, Ανδρέας [1982], Ανάπτυξη της Ελληνικής βιομηχανίας, Αθήνα: Gutenberg

153

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κρεμμύδας, Βασίλης [2007], Εισαγωγή στην Νεοελληνική Οικονομική Ιστορία (18ος-20ος αιώνας), Αθήνα: Τυπωθήτω Κωστής, Κώστας, Πετμεζάς, Σωκράτης [2006], Η ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας κατά τον 19ο αιώνα, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια Κώτσου, Εύη [1997], Λαύριο Τόπος μνήμης, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια Μιτζάλης Ν. [2007], Η μεσοπολεμική βιομηχανική ανάπτυξη της Πάτρας και οι μεταλλαγές στον αστικό ιστό της πόλης, Πάτρα: Περί Τεχνών Μπακουνάκης, Νίκος [1995], Πάτρα 1828-1860, Μια ελληνική πρωτεύουσα στον 19ο αιώνα, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη

154

Μπάτσης, Δημήτρης [1947], Η βαριά βιομηχανία στην Ελλάδα, Αθήνα Νομικός, Μιχαήλ, Δούση Μαρία, Μεθοδολογική προσέγγιση των ιστορικών βιομηχανικών συγκροτημάτων. Η περίπτωση των Μύλων Αλλατίνη στη Θεσσαλονίκη, 5η Πανελλήνια Επιστημονική Συνάντηση TICCIH, Βόλος, 22-25 Νοεμβρίου 2007 Παπαευθυμίου, Ξενοφών [2013], Σιωπηλοί Μάρτυρες Τα βιομηχανικά κτήρια της Πάτρας και η αρχιτεκτονική τους, Πάτρα: Εκδόσεις Πελοπόννησος Πατρώνης, Βασίλης [2015], Ελληνική Οικονομική Ιστορία. Οικονομία, Κοινωνία και κράτος στην Ελλάδα (18ος-20ος αιώνας), Αθήνα: Σύνδεσμος

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών (ΣΕΑΒ) Πεπελάση, Ιωάννα-Σαπφώ [2011], Κράτος και Αγορά: η ελληνική περιπέτεια, Θεσσαλονίκη: EconomiaBlog Πεπονής Γ. [1997], Σύγχρονα βιομηχανικά κτήρια στην Ελλάδα, Αθήνα: Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής Πρακτικά Συνεδρίου, Το τέλος των γιγάντων. Βιομηχανική κληρονομιά και μετασχηματισμοί των πόλεων, 5η Πανελλήνια Επιστημονική Συνάντηση TICCIH, Βόλος, 22-25 Νοεμβρίου 2007 Rossi, Aldo [1991], Η αρχιτεκτονική της πόλης (μετάφραση), Θεσσαλονίκη: University Studio Press Σαραφόπουλος, Νικόλαος [1997], Λεύκωμα αχαϊκής βιομηχανίας 18401940, Πάτρα: Εκδόσεις Τυπόραμα Συλλογικό έργο [2011], Άτλας του Ελαιώνα Αττικής Υφιστάμενη κατάσταση και προοπτικές, Αθήνα: Project confinanced by the European Regional Development Fund Συλλογικό Έργο [1999], Τεχνολογικό Πάρκο Λαυρίου Μελέτες και Έργα 1994-97, Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ Φιλιππίδης, Δημήτρης [2006], Αρχιτεκτονικές μεταμορφώσεις. Ελληνική περιφέρεια, Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα Φιλιππίδης, Δημήτρης [2006], Αρχιτεκτονικές μεταμορφώσεις. Μητροπολιτικά κέντρα, Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα

155

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Winders, Wim, Kollhoff, Hans [2003], Μια συζήτηση για την πόλη, Αθήνα: Ανεπίκαιρες Εκδόσεις Χατζηιωσήφ, Χρήστος [1993], Η γηραιά σελήνη. Η βιομηχανία στην ελληνική οικονομία, Αθήνα: Θεμέλιο

Περιοδικά και Άρθρα Δεμίρη, Κωνσταντίνα [1991], «Η εξέλιξη των βιομηχανικών κτηρίων στην Ελλάδα από τα τέλη του 19ου αιώνα ως σήμερα», Αρχιτεκτονικά Θέματα, 25, σσ. 57-65 Κατσορίδας, Δημήτρης [1995], «Παρατηρήσεις για την αποβιομηχάνιση», Ουτοπία, 18, σσ. 63-78

156

Κουφέλη, Ειρήνη [2008], «Αλλαγή χρήσης», Αρχιτέκτονες, 72, σσ. 64-88 Κωνσταντόπουλος, Νίκος, Λάλου, Τέτη [2005], «Τεχνολογικό Πολιτιστικό πάρκο Λαυρίου. Σχεδιασμός, εξέλιξη και μέλλον» Κτίριο, 175, σσ. 81-88 Λάββα, Ρίβα [1991], «Το πλινθοκεραμοποείο Αφοί Τσαλαπάτα στα παλιά του Βόλου. Εγκατάλειψη, αυθεντικότητα, παρουσία», Αρχιτεκτονικά Θέματα, 25, σσ. 79-81 Μαργαρίτη, Φωτεινή [1991], «Βιομηχανικά κτίρια. Ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον», Αρχιτεκτονικά Θέματα, 25, σσ. 74-79 Μπελαβίλας, Ν., Κόκκινος, Μπ. [1997], «Το συγκρότημα Λιπασμάτων στη Βιομηχανική ζώνη του Πειραιά», The World Buildings, 13

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Μπελαβίλας, Νίκος [1996], «Για τη διάσωση του αρχείου της Γαλλικής εταιρίας Μεταλλείων Λαυρίου», Σύγχρονα Θέματα, 58-59 Μωραΐτης, Κ. [1998], «Αντιμετώπιση της ασυνέχειας του ιστού: Το παράδειγμα της οδού Πειραιώς», Περιοδική έκδοση «Πυρφόρος», 1, σσ. 74-77 Μωραΐτης Κ. [2006], «Σημειώσεις για το αστικό κενό: Προτάσεις για επεμβάσεις μικρο-τοπίων», Αρχιτέκτονες, 55, σσ. 68-70 Παγώνης, Θάνος [2006], «Ο ελαιώνας σε τροχιά μεταμόρφωσης υπό την επίδραση νέων δυναμικών», Αρχιτέκτονες, 55, σσ. 79-80 Χάρη, Χαρίκλεια [2006], «Αστικά κενά και γυμνή ζωή», Αρχιτέκτονες, 55, σσ. 74-76 Ποζουκίδου Γ., Σοπέογλου Ε., Τσιούμα Β. [2006], «Αστικά κενά: Παραδείγματα και εμπειρίες από τις αμερικάνικες πόλεις», Αρχιτέκτονες, 55, σσ. 64-67 Πολυχρονόπουλος, Δημήτρης [2006], «Αστικά κενά Το κενό ως τόπος», Αρχιτέκτονες, 55, σσ. 56-58

Ακαδημαϊκές Εργασίες Αβραάμ, Ανδρέας, Κανατζιά Μιχαέλα [2017], Πολεοδομική Ανάπλαση και Επανάχρηση εγκαταλελειμμένων περιοχών: Η περίπτωση της βιομηχανικής περιοχής Τσιφλικουδιών στη Λεμεσό, Διπλωματική Εργασία, Βόλος

157

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Δαλγίτση, Ανδρομάχη-Άννα [2013], Βιομηχανική κληρονομιά: Τόποι μνήμης ως τόποι πολιτισμού, Ερευνητική Εργασία, Ξάνθη Καλαμιώτης, Ιωάννης, Καρύδη, Αγγελική [2014], Αμήχανη πόλη, Ερευνητική Εργασία, Πάτρα Κολλιός, Δημήτρης [2016], Εκβιομηχάνιση και αποβιομηχάνιση της μεταπολεμικής Ελληνικής οικονομίας: Μύθοι και Πραγματικότητα, Θεσσαλονίκη Μεϊμαρόγλου, Δανάη-Αθηνά [2009], Ανάπλαση και ανάδειξη επιβαρυμένων από πρότερη χρήση χώρων (brownfields) σε αστικές περιοχές, Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Αθήνα

158

Μοσχούτη, Ειρήνη [2012], Αστική Αναζωογόνηση εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών, Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Αθήνα Οικονομοπούλου, Μάρθα [2011], Αποβιομηχάνιση και Πολιτιστική Πολιτική, Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Αθήνα Σκοταρά, Χρυσάνθη [2009], Τα αστικά κενά και η συμβολή τους στην βελτίωση της ποιότητας ζωής, Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Αθήνα Τσαγκαράκης, Κωνσταντίνος [2010], Η Αναγέννηση των Γιγάντων: Ζητήματα επανάχρησης και αξιοποίησης της βιομηχανικής κληρονομιάς, Βόλος Χελιώτη, Αδαμαντία [2014], Προοπτικές ανάπτυξης της περιοχής του

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

πρώην αεροδρομίου του Ελληνικού, Διπλωματική Εργασία, Βόλος

Ξενόγλωσση Alker, Sandra, Joy, Victoria, Roberts, Peter, Smith Nathan [2010], The Definition of Brownfield, Routledge CABERNET Coordination Team [2006], Sustainable Brownfield Regeneration: CABERNET Network Report, Nottingham: University of Nottingham Chaline, Claude [1999], La régénération urbaine, Paris: Presses Universitaires de France (PUF) Cirelli C., Mercatanti L., Porto C.M., [2002], «Past and present “Urban Voids” as resources for the future. The case-study of Catania», Paper presented at the 42th Congress of the European Regional Science Association, Dortmund, August 27th-31th CLARINET Working Group [2002], Brownfields and Redevelopment of Urban Areas, Wien: Austrian Federal Environment Agency Couch, C. [1990], Urban Renewal: Theory and Practice, London: Macmillian Cramer, Johannes, Breitling, Stefan [2007], Architecture in existing fabric. Planning Design Building, Berlin: Birkhauser Ferber U., Grimski D., Millar K., Nathanail P. [2006], Sustainable Brownfield Regeneration, Nottingham: CABERNET Network Report

159

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Grimski, Detlef, Ferber, Uwe [2001], Urban Brownfields in Europe, Berlin: Federal Environmental Agency Klanten, Robert, Feireiss, Lukas [2009], Build-on Converted architecture and transformed buildings, Berlin: Gestalten Oliver, Lee, Ferber, Uwe, Grimski, Detlef, Millar, Kate, Nathanail, Paul [2005], The Scale and Nature of European Brownfield, ResearchGate Platinum International, Inc. [1999], A Sustainable Brownfields Model Framework, Washington, D.C.: U.S. Environmental Protection Agency Pagano M., Bowman A., [2000], Vacant Land in Cities: An Urban Resource, Washington, D.C.: The Brookings Institution Survey Series

160

Rowthorn, Robert, Ramaswamy, Ramana [1997], Deindustrialization: Causes and Implications, IMF Research Department Smith, N. [2005], The New Urban Frontier, Gentrification and the revanchist city, New York: Routledge Stratton, Michael [1994], Tsalapatas tile work and potential for heritage tourism, Volos Thornton, Gareth, Franz, Martin, Edwards, David, Pahlen, Gernot, Nathanail, Paul [2006], The challenge of sustainability: incentives for brownﬁeld regeneration in Europe, Elsevier Ltd. Wernstedt K., Meyer P., Alberini A., Heberle L. [2007], Incentives for private residential brownfields development in US areas, Routledge

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Διαδικτυακοί Σύνδεσμοι Βασιλειάδης, Κωνσταντίνος (2014), Vienna Gasometers, (http:// vassiliades-architects.blogspot.gr/2014/01/vienna-gasometers.html) Γοσποδίνη, Άσπα (2011), Οι μετασχηματισμοί της μεταβιομηχανικής πόλης και τα νέα αστικά τοπία, (http://www.citybranding.gr/2011/08/ blog-post_09.html) Δημοκίδης, Άρης (2016), Όπως είναι σήμερα: Τα εγκαταλελειμμένα αεροπλάνα της Ολυμπιακής στο Ελληνικό, (http://www.lifo.gr/articles/ mikropragmata/118847) Λιάλιος, Γιώργος (2017), Στα συρτάρια για χρόνια οι τίτλοι μεταφοράς συντελεστή δόμησης, (http://www.kathimerini.gr/914324/article/ oikonomia/ellhnikh-oikonomia/sta-syrtaria-gia-xronia-oi-titloi-metaforassyntelesth-domhshs) Μακρή Μ., Σκάγιαννης Π. (2013), Αποβιομηχάνιση και μετασχηματισμός του χώρου: Η περίπτωση της οδού Πειραιώς, (http://www.citybranding. gr/2013/04/blog-post_9.html) Μπαμπούκα Μ. (2013), Από την εγκατάλειψη στην αναγέννηση αστικών χώρων, (http://www.citybranding.gr/2013/01/blog-post_17.html) Μπεχράκης, Γιάννης, Modern ruins: the ghost factories of Greece in pictures, (https://www.theguardian.com/artanddesign/gallery/2015/ may/15/modern-ruins-the-ghost-factories-of-greece-in-pictures)

161

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Πίλος, Νίκος, In Ruins: The Fall of Greek Industry, (https://www. opensocietyfoundations.org/moving-walls/21/ruins-fall-greek-industry) Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας (2014), Περιβαλλοντική αναβάθμιση και ιδιωτική πολεοδόμηση, (http://www.opengov.gr/ minenv/?p=5496) Hartford, Pamela (2017), 10 landscape design projects that turned neglected spaces into incredible parks, (http://inhabitat.com/10landscape-design-projects-that-turn-damaged-and-neglected-spaces-intohealthy-beautiful-environments)

162

Hulot, M., Λιπάσματα Δραπετσώνας: Τα όμορφα ερείπια, (http://www. lifo.gr/articles/athens_articles/122047) Iefimerida (2016), Αλλατίνη και Φιξ: Η ιστορία πίσω από τις παλαιότερες εταιρείες της Θεσσαλονίκης μέσα από τα κτίριά τους, (http://www. iefimerida.gr/news/254691/allatini-kai-fix-i-istoria-piso-apo-tispalaioteres-etaireies-tis-thessalonikis-mesa-apo) Parallaxi (2013), Θεσσαλονίκη: Η πορεία προς την αποβιομηχάνιση, (http://parallaximag.gr/thessaloniki/thessaloniki-i-poria-pros-tinapoviom) Rosato, Paolo (2010), Redeveloping derelict and underused historic city areas: evidence from a survey of real estate developers, (http://www. tandfonline.com/doi/full) TheBestNews (2015), Πειραϊκή Πατραϊκή: Τα ερείπια της πατρινής

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

εταιρείας που «έντυσε, στόλισε και νοικοκύρεψε» την Ελλάδα περιμένουν την αξιοποίησή τους, (http://www.thebest.gr/news/index/ viewStory/324259) Urban Land Institute, Case Studies (2014), King’s Cross, (https:// casestudies.uli.org/kings-cross/)

163

164

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Πηγές Εικονογράφησης (6) Εικόνα 1: Πηγή (http://www.thesprotia-news.blogspot.gr), Ανδρίτσαινα, αργαλειός, Φρεντερίκ Μπουασονά. (7) Εικόνα 2: Πηγή (http://www.thesprotia-news.blogspot.gr), Βοσκός, Ακρόπολη, Φρεντερίκ Μπουασονά. (8) Εικόνα 3: Πηγή (http://www.redlineagrinio.gr), Άπλωμα σταφίδας. (9) Εικόνα 4: Πηγή (http://www.thesprotia-news.blogspot.gr), Μύλος, Μαρώνεια, Φρεντερίκ Μπουασονά. (11) Εικόνα 5: Πηγή (http://www.larissanet.gr), Μύλος του Παππά, Λάρισα. (12) Εικόνα 6: Πηγή (http://www.typosthes.gr), Μύλοι Αλλατίνη, Θεσσαλονίκη. (13) Εικόνα 7: Πηγή (http://www.neamakrimarathon.wordpress.com), Εργοστάσιο Πορσελάνης, Νέα Μάκρη. (15) Εικόνα 8: Πηγή (http://www.iefimerida.gr), Εργοστάσιο Κρόνος, Ελευσίνα. (16) Εικόνα 9: Πηγή (http://www.naftemporiki.gr), Γαλλική Εταιρία, Λαύριο. (20) Εικόνα 10: Πηγή (http://www.aplotaria.gr), Υφανέτ, Θεσσαλονίκη. (21) Εικόνα 11: Πηγή (Αρχιτεκτονικά Θέματα, 25), Πειραϊκή Πατραϊκή, Μεγάλο Πεύκο.

165

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗΣ

(23) Εικόνα 12: Πηγή (http://www.fortunegreece.com), Έλληνες μετανάστες προς Αμερική. (25) Εικόνα 13: Πηγή (http://www.diogeneia.lis.upatras.gr), Εργοστάσιο κατασκευής ελαστικών Pirelli, Πάτρα. (26) Εικόνα 14: Πηγή (http://www.athensinapoem.com), Ζυθοποιία Φιξ. (27) Εικόνα 15: Πηγή (http://www.domesindex.com), Εργοστάσιο AΠΚΟ, Αθήνα. (29) Εικόνα 16: Πηγή (http://www.naftemporiki.gr), Πρώην εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας, Λάρισα.

166

(30) Εικόνα 17: Πηγή (http://www.naftemporiki.gr), Πρώην εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας, Λάρισα. (33) Εικόνα 18: Πηγή (http://www.lifo.gr), Μετανάστες σε παλιό εργοστάσιο. Πάτρα. (35) Εικόνα 19: Πηγή (Αρχιτέκτονες, 55), Urban Voids, Detroit. (36) Εικόνα 20: Πηγή (http://www.aftodioikisi.gr), Ελαιώνας, Αθήνα. (39) Εικόνα 21: Πηγή (http://www.waterboards.ca.gov), Brownfield, Σαν Φρανσίσκο. (42) Εικόνα 22: Πηγή (http://www.yerolymbos.com), Βιομηχανική Ελευσίνα. (43) Εικόνα 23: Πηγή (http://www.iefimerida.gr), Εργοστάσιο Γκαζιού, Αθήνα.

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

(44) Εικόνα 24: Πηγή (http://www.yourartistic.files.wordpress.com), Παλιά μεταλλεία, Λαύριο. (47) Εικόνα 25: Πηγή (http://www.yerolymbos.com), Ναυπηγεία, Ελευσίνα. (49) Εικόνα 26: Πηγή (Προσωπικό αρχείο), Παλιό μηχανοστάσιο ΟΣΕ, Πάτρα. (56) Εικόνα 27: Πηγή (http://www.behance.net), ΑΕΒΑΛ, Πτολεμαΐδα. (59) Εικόνα 28: Πηγή (http://www.synoikismoi.eie.gr), Το εργοστάσιο σε καιρό ακμής. (62) Εικόνα 29: Πηγή (http://www.lifo.gr), Ερείπια, Δραπετσώνα. (63) Εικόνα 30: Πηγή (http://www.lifo.gr), Λιπάσματα, Δραπετσώνα. (65) Εικόνα 31: Πηγή (http://www.thessarchitecture.wordpress.com), Το εργοστάσιο σε λειτουργία. (68) Εικόνα 32: Πηγή (http://www.thessarchitecture.wordpress.com), Το συγκρότημα σε εγκατάλειψη και παρακμή. (70) Εικόνα 33: Πηγή (http://www.paliapatra.gr), Περίοδος ακμής. (71) Εικόνα 34: Πηγή (http://www.presspop.gr), Πειραϊκή Πατραϊκή Το κτήριο φάντασμα. (75) Εικόνα 35: Πηγή (http://www.wikimedia.org), Ο πύργος. (76) Εικόνα 36: Πηγή (http://www.greekarchitects.gr), Ο αρχαίος

167

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗΣ

Ελαιώνας. (77) Εικόνα 37: Πηγή (http://www.greekarchitects.gr), Ο Παρθενώνας από τον ελαιώνα. (81) Εικόνα 38: Πηγή (Προσωπικό αρχείο), Εγκαταλελειμμένο εκκλησάκι. (83) Εικόνα 39: Πηγή (http://www.lifo.gr), Κρατικός Αερολιμήν Αθηνών, 1961. (86) Εικόνα 40: Πηγή (http://www.deconcrete.org), Κρατικός Αερολιμήν Αθηνών, 2017. (87) Εικόνα 41: Πηγή (http://www.lifo.gr), Κτήρια σε αποσύνθεση.

168

(88) Εικόνα 42: Πηγή (http://www.deconcrete.org), Ανατολικό αεροδρόμιο, Eero Saarinen. (91) Εικόνα 43: Πηγή (http://www.yerolymbos.com), Βιομηχανία Κρόνος, Ελευσίνα. (94) Εικόνα 44: Πηγή (http://www.astyries.files.wordpress.com), Παλιό αμαξοστάσιο ΟΣΕ, Αθήνα. (96) Εικόνα 45: Πηγή (http://www.iefimerida.gr), Εργοστάσιο Γκαζιού στα τέλη της δεκαετίας 1990, Αθήνα. (100) Εικόνα 46: Πηγή (http://www.lifo.gr), Παράνομο κατάλυμα μεταναστών, Πάτρα. Πάτρα. (112) Εικόνα 47: Πηγή (http://www.lifo.gr), Πρώην υαλουργρείο,

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗΣ

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Δραπετσώνα. (113) Εικόνα 48: Πηγή (http://www.wikimedia.org), Neunkirchen, Saarland. (114) Εικόνα 49: Πηγή (http://www.popaganda.gr), Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου, Γκάζι. (115) Εικόνα 50: Πηγή (http://www.spainattractions.es), Caixa Forum, Madrid. (116) Εικόνα 51: Πηγή (http://www.hps.gr), Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο, Λαύριο. (117) Εικόνα 52: Πηγή (http://www.tschumi.com), Le Fresnoy Art Center, Bernard Tschumi. (119) Εικόνα 53: Πηγή (http://www.ralphrichter.com), Landschaftspark Duisburg Nord, Τμήμα του Emscher Park. (120) Εικόνα 54: Πηγή (http://www.photoadventure.eu), Τοίχος αναρρίχησης, Duisburg. (122) Εικόνα 55: Πηγή (http://www.nclurbandesign.org), Περίπατος στα βιομηχανικά απομεινάρια. (125) Εικόνα 56: Πηγή (http://www.kcap.eu), Master Plan, HafenCity. (126) Εικόνα 57: Πηγή (http://www.hafencity.com), HafenCity σε διαδικασία ανοικοδόμησης. (128) Εικόνα 58: Πηγή (http://www.coop-himmelblau.at), Gasometer

169

ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ. ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΣΕΝΑΡΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗΣ

City, Vienna. (130) Εικόνα 59: Πηγή (http://www.jeannouvel.com), Gasometer A, Jean Nouvel. (131) Εικόνα 60: Πηγή (http://www.coop-himmelblau.at), Gasometer B, Coop Himmelb(l)au. (134) Εικόνα 61: Πηγή (http://www.wikimedia.org), Gasometer C, Manfred Wehdorn. (135) Εικόνα 62: Πηγή (http://www.annegret.at), Gasometer D, Wilhelm Holzbauer.

170

(138) Εικόνα 63: Πηγή (http://www.paris-unplugged.fr), Αυτοκινητοβιομηχανία Citroen κοντά στον πύργο του Eiffel. (139) Εικόνα 64: Πηγή (http://www.cool-cities.com), Parc Andre Citroen. (142) Εικόνα 65: Πηγή (http://www.casestudies.uli.org), Διατήρηση ιστορικών κτηρίων, Granary Square. (143) Εικόνα 66: Πηγή (http://www.dezeen.com), Gasholder Park, Bell Phillips. (144) Εικόνα 67: Πηγή (http://www.townshendla.com), Granary Square. (146) Εικόνα 68: Πηγή (http://www.casestudies.uli.org), Κτήρια γραφείων υπό κατασκευή.