De actualiteit in beeld

DE ACTUALITEIT IN BEELD Het ge誰llustreerde tijdschrift als medium. Een onderzoek naar de Illustrated London News, de Illustrirte Zeitung en de Hollandsche Illustratie, 1860-1870

Thomas Smits Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis Universiteit van Amsterdam Augustus 2012

DE ACTUALITEIT IN BEELD Het ge誰llustreerde tijdschrift als medium. Een onderzoek naar de Illustrated London News, de Illustrirte Zeitung en de Hollandsche Illustratie, 1860-1870

Thomas Smits Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis Universiteit van Amsterdam Augustus 2012

4

COLOFON De actualiteit in beeld Het geïllustreerde tijdschrift als medium. Een onderzoek naar de Illustrated London News, de Illustrirte Zeitung en de Hollandsche Illustratie, 1860-1870

DANKWOORD

In zijn boek de Tuttle dictonary of dedications (1992) heeft Adrian Room meer dan 1500 opdrachten van bekende en minde bekende romans opgenomen.

Wanneer je door het boek bladert, kan je alleen maar tot de conclusie komen dat er een groot misverstand bestaat over het ‘schrijven’ van een boek, dat ik – voor Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis het gemak – ook maar van toepassing acht op het Universiteit van Amsterdam schrijven van een scriptie. ‘Schrijven’ wordt gezien als Faculteit der Geesteswetenschappen een solitaire bezigheid en auteurs als solitaire mensen, Onderzoeksmaster geschiedenis maar toch geven bijna alle auteurs aan dat ze het zonder September 2011 - September 2012 hulp van andere niet hadden gered. De meest gebruikte opdracht is dan ook ‘this book is affectionately dedicated Begeleider: dr. Nathalie Scholz (UvA) to….’ waarna de auteur vervolgens een persoon noemt Tweede lezer: dr. Jan Hein Furnée die belangrijk voor hem of haar is. Hieronder wil ik graag Student: Thomas Smits een aantal mensen bedanken aan wie ik deze scriptie Geboortedatum: 27 Januari 1988 ‘affectionately’ opdraag.

Adres: De Leeuw van Vlaanderenstraat 9H

Ten eerste wil ik Nathalie Scholz, mijn 1061 CN, Amsterdam scriptiebegeleidster, bedanken. Zonder de vele discussies, waar ze altijd lang de tijd voor nam, was ik Email adres: thomassmits@hotmail.com verzand in de theorie die aan de basis van deze scriptie Telefoonnummer: 06-21715556 staat. Haar enthousiasme heeft me altijd gestimuleerd Studentnummer: 5650690 om moeilijke problemen niet uit de weg te gaan maar Afbeeling cover: ‘Der Ausgabe der Illustrirten Zeitung’, juist als uitdaging te beschouwen. Daarnaast wil ik Jan Hein Furnée, de tweede lezer van mijn scriptie, bedanken.

Leipziger Illustrirte Zeitung Het tutorial dat ik bij hem volgde over negentiende (30 augustus 1862). eeuwse geïllustreerde bladen heeft ervoor gezorgd dat ik goed voorbereid aan het schrijven van mijn scriptie begon. Daarnaast heeft hij er mij - met zijn oog voor detail en kritische blik - constant aan herinnert dat ‘helder schrijven’ en ‘helder denken’ altijd in elkaars verlengde liggen. Boudien de Vries wil ik bedanken voor het geven van het vak ‘De wereld rond 1900 in Nederlandse ogen’.

Haar aanstekelijke enthousiasme heeft ervoor gezorgd dat ik ben overgestapt van de Tweede Wereldoorlog naar de negentiende-eeuwse wereld van de tijdschriften: een stap die ik sindsdien geen moment heb betreurd.

Daarnaast wil ik vijf mensen bedanken die zowel direct als indirect hebben bijgedragen aan de voltooiing van deze scriptie. Ten eerste Rohan – oudste vriend, huisgenoot en taalfetisjist – voor het corrigeren van deze scriptie en alle werkstukken ervoor. Ten tweede Clara voor het uitgebreid redigeren en voor alle liefde (dat vind je vast een vies woord). Ten derde Laura voor het opmaken van deze scriptie in een christelijk hostel op een chaotisch eiland (beste zus van de wereld). En ten slotte mijn ouders: voor alles.

VORMGEVING Deze scriptie is voor een deel op dezelfde manier opgemaakt als de negentiende-eeuwse geïllustreerde bladen die erin worden onderzocht. Dit is niet alleen gebeurd vanuit esthetische motieven. Om de actualiteit in beeld te brengen moet er een verbinding bestaan tussen beeld en tekst. Door verschillende ontwikkelingen in het ambacht van de houtgravering en betere druktechnieken werd het in de jaren veertig van de negentiende eeuw voor het eerst mogelijk om tekst en afbeelding op dezelfde pagina te drukken. De geïllustreerde tijdschriften zijn de pioniers van deze techniek. Hierdoor konden ze tot een combinatie van beeld en tekst komen die goed past bij hun wens om de actualiteit met beelden te illustreren.

De opmaak van deze scriptie beoogt hetzelfde effect teweeg te brengen. Beeld en tekst moeten niet los van elkaar, maar als onlosmakelijke combinatie beschouwd worden. Deze combinatie is een ideale vorm om de actualiteit mee in ‘beeld te brengen’.

5

INHOUDSOPGAVE 06 08 10 10 12 14 16 16 20 24 25 27 30 32 33 36 36 39 39 43 43 44 45 48 48 50 52 54 56 58 58 60 61 61 62 62 63 68 74 76 80 82 90 92

Inleiding

Hoofdstuk 1: actualiteit en geïllustreerde tijdschriften 1.1 Het nieuws als product 1.2 Gescheiden en ‘leeggemaakt’: Anthony Giddens, nieuws en tijd 1.3 Van ‘place’ naar ‘space’: het nieuws als ontworteld product

Hoofdstuk 2: de tweede generatie: het geïllustreerde tijdschrift als medium, 1860-1870

2.1 Voorwaarden voor het ontstaan van de actualiteit in het geïllustreerde tijdschrift.

2.1.1 Van kunstenaar naar fabrieksarbeider: Houtgravering en de geïllustreerde pers 2.1.2 Treinen, Stoomboten en ‘Special Artists’

2.1.3 De ‘lezers’ van illustraties

2.2 De sociale grenzenvan de actualiteit

2.3 De vorm van de actualiteit

Hoofdstuk 3: nieuwe wereldwonderen: communicatieverbindingen in beeld 3.1. Één netwerk: stoomboten, treinen en de telegraaf 3.2. De actualiteit van communicatie 3.3 In verbinding: punten op het netwerk in beeld 3.3.1 Op weg naar een transcendent moment: De trans-Atlantische telegraafexpedities van 1865 en 1866 3.3.2 Het begin van de tunnel

3.3.3 De Isthumus van Suez 3.4 Het hele netwerk in beeld 3.4.1 Vogelperspectieven 3.4.2 Panorama’s 3.4.3 Kaarten 3.5 Genieën en arbeiders: de mensen achter het Suezkanaal 3.5.1 Tomeloze energie: het kanaal en Ferdinand de Lesseps 3.5.2 Slaven van ijzer en ‘vlees en bloed’ 3.5.3 Gokhallen en aangeharkte straten

Hoofdstuk 4: oorlog in beeld: De Duits-Duitse oorlog van 1866 4.1 ‘Unsere Krankheit war der Dualismus’: De Duits-Duitse oorlog van 1866 4.2 Fantasievolle afbeeldingen uit de beeldbank: De oorlog voor het sturen van de ‘Special Artists’ 4.2.1 ‘Persoonaadjes’ van de oorlog 4.2.2 Forten en steden 4.2.3 Explicerende kaarten 4.2.4 Gefingeerde afbeeldingen: symbolische betekenis en actualiteitswaarde 4.3 ‘Van onze correspondent ter plaatse’: De oorlog na het sturen van de ‘Special artists’ 4.3.1 ‘With pen and pencil’: The ‘Special Artist’ in de oorlog van 1866 4.3.2 Aankomst en vertrek: De gevolgen van de oorlog in beeld 4.3.3 Marsen, veldkampen en gevechten: Afbeeldingen van het krijgstoneel 4.3.4 Verlaten slagvelden en feestelijke optochten: het einde van de verslaggeving van de ‘Special Artist’ Conclusie

Appendices Noten

Bronnen- en literatuurlijst Bijlagen

6

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

INLEIDING In de nacht van 4 op 5 mei 1842 breekt er brand uit in het historische centrum van de Duitse stad Hamburg. Binnen drie dagen ligt een derde van de stad in as. Er vallen eenenvijftig doden en meer dan twintigduizend mensen worden dakloos. Op 14 mei plaatst het pas opgerichte Engelse blad The Illustrated Londen News een artikel over de brand. Wat opvalt is dat de lezers niet alleen over de brand kunnen lezen, maar dat ze de brand ook kunnen zien.

Op de illustratie bij het artikel kijkt een groepje verontruste burgers naar hun brandende stad (zie bijlage 1).1

Tegenwoordig worden we iedere dag overladen met – al dan niet bewegende - beelden die elk facet van ons leven illustreren. Voor de negentiende-eeuwse mens is de illustratie van het nieuws echter een nieuwe ervaring.

Hoewel ook al vóór 14 mei 1842 belangrijke gebeurtenissen in periodieke overzichten worden afgebeeld, zijn bladen zoals de Illustrated London News door betere en snellere druk- en illustratietechnieken in staat om elke week illustraties van het nieuws te geven.2 Hierdoor verandert het karakter van dit soort afbeeldingen: in plaats van illustraties bij historische anekdotes worden het beelden van het ‘hier en nu’.

De illustraties van het nieuws worden in de negentiende eeuw een centraal onderdeel van het moderne leven. Zo grijpt Philleas Fogg – prototype van de moderne mens en held van Jules Verne’s Around the world in eighty days (1873) – regelmatig naar de Illustrated London News.3 Hij is niet de enige: rond het midden van de negentiende eeuw bereiken de geïllustreerde bladen enorme oplages. Het Londense weekblad verkoopt in 1863 rond de 300.000 exemplaren, terwijl The Times - één van de belangrijkste Engelse dagbladen – op een oplage van rond de 70.000 exemplaren blijft steken.4 Daarnaast moet opgemerkt worden dat de daadwerkelijke lezersaantallen waarschijnlijk ver boven deze circulatiecijfers liggen. De geïllustreerde bladen waren ook te vinden in bibliotheken, leeszalen en cafés en werden, vooral op het platteland, vaak hardop voorgelezen. Steeds meer mensen gingen zo de contemporaine wereld bekijken. 5

Het geïllustreerde tijdschrift doet als communicatiemedium in tekst en beeld verslag van

radio en televisie, geen passieve afspiegelingen van de werkelijkheid leveren, maar actief vorm geven aan een nieuwe werkelijkheid: ‘Media of communication, (…), are vast social metaphors that not only transmit information but determine what knowledge is; that not only orient us to the world but tell us what kind of world exists.’7 Door het medium van het geïllustreerde tijdschrift kan de negentiende-eeuwse mens voor het eerst in de geschiedenis dus niet alleen over zijn wereld lezen, hij kan deze wereld ook zien. Dit verandert op fundamentele wijze de manier waarop de wereld begrepen kan worden.

In deze scriptie wordt aan de hand van de berichtgeving van drie geïllustreerde bladen in de jaren zestig van de negentiende eeuw onderzocht hoe de wereld door dit nieuwe medium verandert. Bij dit onderzoek staat de aan het werk van McLuhan ontleende these centraal dat de mediale vorm van het geïllustreerde tijdschrift van groot belang is voor de vormgeving van een moderne gemeenschappelijke ervaring: de actualiteit. Uit deze these komen twee hoofdvragen naar voren. Hoe wordt in de bladen vorm gegeven aan de actualiteit en hoe verandert de ervaring van deze actualiteit door dit nieuwe medium? Het onderzoek richt zich hiermee uitdrukkelijk niet op een analyse van de daadwerkelijke inhoud van de bladen, maar op het karakter en de betekenis van deze inhoud.

In 1885 beschrijft Mason Jackson in zijn The pictorial press (1885) uitvoerig hoe de ‘universal language’ van het beeld door de geïllustreerde tijdschriften eindelijk een moderne invulling heeft gekregen. In het hoofdstuk over de Illustrated London News voorspelt hij dat het blad daarom van groot belang zal zijn voor de toekomstige historicus. De woorden van dichters en kroniekenschrijvers uit vroegere tijden moeten immers altijd ‘cum grano salis’ opgevat worden, terwijl historici dankzij de illustraties in het jaar tweeduizend ‘ten times better’ verzekerd zullen zijn van de ‘splendid realities of our time’.8 De voorspelling van Jackson lijkt maar ten delen te zijn uitgekomen. Pas in de laatste twintig jaar is het historisch onderzoek naar de betekenis van de ‘splendid realities’ die de geïllustreerde bladen presenteren op gang gekomen.9

de actualiteit. De lezersaantallen van de bladen in de negentiende eeuw wijzen op hun enorme populariteit.

Wat maakte het geïllustreerde blad zo aantrekkelijk?

In de jaren zestig van de twintigste eeuw wordt de communicatiewetenschapper Marshall McLuhan wereldberoemd met zijn slagzin ‘The medium is the message’.6 Hij stelt dat media, zoals kranten, tijdschriften,

Het werk van Benedict Anderson en Edward Said staat aan de basis van een onderzoeklijn die de relatie tussen de geïllustreerde bladen en het nationalisme problematiseert.10 In deze traditie laat de Engelse historicus Peter Sinnema zien hoe de Illustrated London News een bepaald nationaal ideaalbeeld propageert en dat andere volken en lagere sociale klasses - die niet binnen

dit beeld passen - constant op een minderwaardige wijze gerepresenteerd worden.11 Hartwig Gebhardt en Kirsten Belgum onderzoeken de representatie van de Duitse eenwording in de Illustrirte Zeitung en de Gartenlaube – twee belangrijke Duitse geïllustreerde tijdschriften.12 In haar boek Garibaldi. Invention of a hero (2007) gaat Lucy Riall uitvoerig in op de verhouding tussen een aantal geïllustreerde bladen en de revolutionaire held van de Italiaanse eenwording.13 Andere onderzoekers zetten nog een stap verder en proberen aan te tonen dat het karakter van de representatie in de bladen vaak aanzet tot politieke actie.

Zo stelt Deborah Boyer dat de geïllustreerde pers een essentiële rol speelt bij het creëren van draagvlak voor de Engelse veldtocht in Birma van 1885.14 Julie Codell betoogt dat de visuele representaties van het bezoek van de Zulu-koning Cetawayo aan Londen in 1882 van invloed zijn op het beleid van de Engelse overheid ten opzichte van de stam van de koning in Zuid-Afrika.15 Een tweede belangrijke traditie, die in nauw verband staat met de eerste, kijkt vooral naar de representatie van oorlog in de geïllustreerde bladen.16 Zo bespreken Michele Martin en Frank Becker beelden van de Frans-Duitse oorlog van 1871 in geïllustreerde bladen. Ze kijken hierbij uitdrukkelijk naar welke ideeën over beide naties uit de berichtgeving naar voren komen.17 Andere boeken, zoals Gerhard Paul’s Bilder des Krieges.

Krieg der Bilder (2004) en Ute Daniel’s Augenzeugen.

Kriegsberichterstattung vom 18. zum 21. Jahrhundert (2006), hebben vooral aandacht voor de relatie tussen ‘de oorlog’ en ‘de media’ als algemene fenomenen.18 Er is in dit soort beschouwingen vaak maar beperkt aandacht voor de rol van de negentiende-eeuwse geïllustreerde pers.

De waarde van beide onderzoekstradities valt niet te onderschatten. Een analyse van de visuele representatie van belangrijke gebeurtenissen kan veel duidelijk maken over hun rol bij fenomenen zoals het nationalisme.

Daarnaast wijst dit soort onderzoek op het feit dat de kracht van dergelijke processen ligt in hun constante en veranderlijke disseminatie: omdat het nationalisme alleen als idee bestaat, moet het – om te overleven – voortdurend gerepresenteerd worden. Bij dergelijk onderzoek speelt echter wel het probleem dat nooit geheel duidelijk is wie, of welk proces, het karakter van de representatie bepaalt.

Auteurs verwijzen hiervoor vaak naar de veronderstelde politieke overtuigingen van de redacties en de lezers van de bladen of naar een door hun aangeduide Zeitgeist, een ingewikkeld samenspel van ‘heersende’ sociaal-culturele

7

Inleiding

Bijlage 1.

De brand in de stad Hamburg, 4 mei 1842.

‘Destruction of the city of Hamburg by fire’, The Illustrated London News (14 mei 1842). Herdrukt in Jackson, The Pictorial Press, 222.

mores. Deze beweringen kunnen echter moeilijk hard gemaakt worden. Daarnaast wordt het bronnenmateriaal slechts vanuit één kader – namelijk de sociale verhouding, of het proces dat onderzoeker denkt aan te treffen geanalyseerd.

In deze scriptie staat de relatie tussen het medium van het geïllustreerde tijdschrift en de actualiteit centraal. Dit uitgangspunt zorgt ervoor dat het genoemde probleem van de handelende ‘actor’ minder aanwezig is.

De precieze politieke motief van de redacties van de bladen is moeilijk te achterhalen, hun economische motivatie – die voortkomt uit het karakter van het medium - is echter overduidelijk: ze willen zoveel mogelijk exemplaren van hun blad verkopen. Het leveren van actuele afbeeldingen is in de jaren vijftig en zestig van de negentiende eeuw het beste recept voor economisch succes. De waarde van de afbeelding, als product, ligt besloten in de mate waarin deze aan de actualiteit refereert. Hieruit volgt dat de onderwerpen van de afbeeldingen die terugkomen in de geïllustreerde bladen voor een groot deel bepaald worden door de mogelijkheden van de bladen tot het plaatsen van actuele afbeeldingen.

De economische en productionele mogelijkheden van de geïllustreerde bladen zijn voor een onderbouwing van de centrale these van deze scriptie van essentieel belang. Omdat deze voor elk blad anders zijn, wordt de relatie tussen het medium en de actualiteit onderzocht aan de hand van de berichtgeving van drie verschillende geïllustreerde tijdschriften. Het Engelse blad The Illustrated London News bevindt zich duidelijk in de beste uitgangspositie. Het wordt uitgeven vanuit de navel van de wereld en beschikt over een groot netwerk en aanzienlijke financiële middelen. Het Duitse blad de Illustrirte Zeitung bevindt zich in een tussenpositie. Het blad wordt uitgeven in Leipzig, het hart van de Duitstalige uitgeverswereld, maar beschikt over minder goede verbindingen met de rest van de wereld. De Hollandsche Illustratie heeft verreweg de minste mogelijkheden tot het plaatsen van actuele afbeeldingen. Het blad moet de meeste van zijn illustraties kopen en bezit daarnaast, door het beperkte afzetgebied van de Nederlandse taal, over zeer geringe financiële middelen.

Ik heb er bewust voor gekozen om drie bladen uit drie verschillende landen te onderzoeken. In hoofdstuk twee zal aan de orde komen dat het geillustreerde tijdschrift als medium een transnationaal karakter heeft.

De bladen beperken zich voor hun verkoop vaak niet tot de landsgrenzen. Ze worden internationaal verspreid

en vaak worden er in het buitenland ‘franchises’ van het moederblad opgericht.19 Het productieproces van de tijdschriften zorgt ervoor dat één bepaalde afbeelding vaak in verschillende bladen uit verschillende landen terugkomt. De productionele mogelijkheden van de bladen werken dus een relatief uniforme en transnationele beeldcultuur in de hand.

In de jaren zestig van de negentiende eeuw bevinden de geïllustreerde bladen zich ten opzichte van andere media in een speciale positie. Ontwikkelingen in de reproductietechnieken zorgen ervoor dat ze in een relatief korte periode in staat zijn om afbeeldingen te produceren.

Daarnaast hebben ze de mogelijkheid om relatief snel - via het in de jaren veertig en vijftig opgebouwde internationale transportnetwerk – actuele schetsen van nieuws over de hele wereld te verwerven. Doordat het internationale telegraafnetwerk in deze periode nog niet voltooid is, lopen ze – qua actualiteit – nauwelijks achter op de dagbladen die alleen maar tekstuele beschrijvingen van het nieuws leveren.

In hoofdstuk één wordt aan de hand van het werk van de Engelse socioloog Anthony Giddens het gebruik van het begrip actualiteit in deze scriptie toegelicht. Hieruit zal blijken dat de actualiteit, als gemeenschappelijke ervaring, pas mogelijk wordt onder de condities van de moderniteit. In dit hoofdstuk staan twee processen, namelijk de ontwikkeling van een internationaal communicatienetwerk en de ‘commodificering’ van de pers, centraal. In hoofdstuk twee worden drie belangrijke voorwaarden besproken die weergave van de actualiteit in de geïllustreerde bladen mogelijk maakt. Het gaat hier om de verbeterde reproductietechnieken, de ontwikkeling van een internationaal transportnetwerk en het ontstaan van het ‘mass reading public’. Ook wordt er aangetoond dat de mogelijkheden tot het plaatsen van actuele afbeeldingen van invloed zijn op de inhoudsindeling van de drie geïllustreerde bladen.

Hoofdstuk drie en vier zijn case-studies waarin concreet wordt ingegaan op de vraag hoe de berichtgeving van actuele gebeurtenissen vorm krijgt door de reproductionele mogelijkheden van de bladen.

Ten eerste wordt de berichtgeving over de ontwikkeling van drie belangrijke communicatienetwerken – de Mont Cenis tunnel, de trans-Atlantische telegraafkabel en het Suezkanaal – onderzocht. Hieruit zal blijken dat de verspreiding van internationale communicatienetwerken niet alleen een voorwaarde voor, maar ook een onderdeel van de actualiteit in de jaren zestig van de negentiende

eeuw is. In hoofdstuk vier wordt de berichtgeving van de bladen over de Duits-Duitse oorlog van 1866 besproken. Hieruit zal naar voren komen dat het veelvuldig terugkomen van bepaalde onderwerpen in de afbeeldingen van deze berichtgeving, sterk samenhangt met de productiemethoden die de bladen gebruiken om actuele afbeeldingen van de oorlog te verwerven.

De afbeelding van de brandende stad Hamburg die op 14 mei 1842 in de Illustrated London News te vinden is, is het begin van een fenomeen waar wij vandaag de dag voortdurend mee geconfronteerd worden. Media, zoals het geïllustreerde tijdschrift, laten ons niet alleen de wereld zien, maar veranderen ook de manier waarop wij de wereld ervaren. De titel van deze scriptie, ‘de actualiteit in beeld’, is dan ook op twee manieren op te vatten. Ten eerste verwijst deze naar het ‘afbeelden’ van de actualiteit door de geïllustreerde tijdschriften. Daarnaast verwijst hij ook naar de poging om het begin van actualiteit als moderne ervaring ‘in beeld te brengen’.

Het uur op de voornaamste plaatsen der wereld. ‘Het uur op de voornaamste plaatsen der wereld’, De Hollandsche Illustratie, no.1 (1866/1867).

HOOFDSTUK 1 Actualiteit en ge誰llustreerde tijdschriften

DE ACTUALITEIT IN BEELD

10

1. ACTUALITEIT EN GEÏLLUSTREERDE TIJDSCHRIFTEN Binnen deze scriptie is actualiteit een centraal begrip. De onderzochte geïllustreerde tijdschriften onderscheiden zich van eerdere visuele media door het feit dat de actualiteitswaarde van hun afbeeldingen het belangrijkste criterium voor plaatsing is. Actualiteit is echter niet alleen een eigenschap van de afbeeldingen in de geïllustreerde bladen. Het is ook een nieuwe vorm van ervaring, die mogelijk gemaakt wordt door een aantal vergaande en ingrijpende veranderingen in de negentiende eeuw.

1.1 HET NIEUWS ALS PRODUCT

In de negentiende eeuw ondergaat de pers een gedaanteverwisseling: de verspreiding van nieuws voegt zich naar de principes van de markt. De wetten van het kapitalisme - zoals de constante vermeerdering van kapitaal, schaalvergroting en arbeidsdeling - gaan gedurende de eeuw een steeds grotere rol spelen. Vóór deze ‘commodificering van het nieuws’ staan kranten en periodieken vooral in dienst van bepaalde politieke stromingen en partijen.20 Het nieuws neemt ten gevolge van deze ontwikkeling op het eerste gezicht een objectiever karakter aan. Kranten en tijdschriften moeten, wanneer de beperkte politieke boodschap van het begin van de eeuw te weinig winstgevend blijkt, steeds grotere groepen lezers aanspreken om te overleven. Deze verbreding van hun lezerspubliek weten ze te bereiken door hun berichtgeving objectiever te presenteren.

De gedaanteverwisseling van de pers wordt

vaak verklaard door te wijzen op het ontstaan een nieuwe zelf opgelegde norm van objectiviteit.

Ook zou voor het functioneren van het nieuwe kapitalistische systeem en de ontluikende democratie een onpartijdige pers essentieel zijn. Daarover schrijft de Amerikaanse pershistoricus Robert Desmond: The most significant effect of the industrial revolution upon the press was the discovery by those industrialist, bankers, and financiers directly involved that a free and active press was urgently needed if their own enterprises were to continue successfully.21 Volgens Desmond stimuleren de nieuwe kapitalistische financiers van de persorganen de verspreiding van onpartijdige informatie, omdat ze dit als essentieel zien voor de vorming van mondige burgers en hoogopgeleiden industriële werknemers.22

Recenter onderzoek stelt dat de motieven van de nieuwe financiers in een veel directere manier commercieel van aard waren. Het ‘nieuws’ zelf wordt een product waarmee winst gemaakt kan worden.

Zo stelt Jean Chalaby in haar boek The Invention of Journalism (1998):

The 19th century commercialization of the press led to the commodification of its discourse.

From organs of publicity for combatants in politics newspapers became industrial undertakings. (...) the exchange value of this discursive production became more important than its use value.23

Het ‘objectievere’ nieuws creëert een bepaalde lezersgroep. Al snel wordt ontdekt dat deze lezersgroep vervolgens aan adverteerders verkocht kan worden. Advertentie-inkomsten zullen in de negentiende eeuw van toenemend belang voor het voortbestaan van kranten en periodieken zijn.24

Bij het verklaren van de zojuist geschetste gedaanteverwisseling, staan in het onderzoek van Desmond en Chalaby de commerciële interesses van de financiers van kranten en periodieken centraal. Voor Chalaby is de verspreiding van nieuws echter geen middel tot een bepaald doel, maar een commercieel doel op zich. Dit onderscheid heeft belangrijke gevolgen voor de duiding van het veranderende karakter van nieuws in de negentiende eeuw. Volgens Desmond krijgt het nieuws in de negentiende eeuw een objectief karakter en is ze uiteindelijk te zien als een spiegel van de wereld.

Chabaly ziet het nieuws als een ‘commodity that could be sold’: een sociaal construct dat de eisen ‘of the parties involved in its production, distribution and consumption process’ reflecteert.25 Kranten en tijdschriften zijn geen gewone spiegels, maar lachspiegels: hun vorm bepaalt de reflectie die ze geven.

Welke speciale eigenschap moet het nieuws bezitten om verkocht te worden? Waar ligt de ‘exchange value’ van het nieuws als product? In zijn beroemde boek Imagined Communities (1983) duidt Benedict Anderson de krant als een extreme variant van het boek. Het boek is één van de eerste industriële massaproducten dat niet direct geconsumeerd wordt.

Het is een ‘distinct, self-contained object, reproduced exactly on a large scale.’26 Kranten en periodieken ziet hij als ‘boeken’ die op grotere schaal verkocht kunnen worden, maar wel slechts een korte periode populair zijn.27 Tehri Rantanen wijst erop dat de economische waarde van het nieuws juist – en in tegenstelling tot het boek – ligt in deze korte periode van populariteit: ‘News received its value because of an opposite quality: because it was non-durable and consumed instantly.’28 De economische waarde van nieuws wordt dus bepaald door een hoge vraag naar een bepaald soort informatie in een zeer beperkte periode. Rantanen vraagt zich vervolgens af onder welke condities het nieuws deze centrale eigenschap kan krijgen. Het antwoord ligt volgens hem in verandering van de concepten tijd en ruimte in de moderniteit en daarbij behorende andere vormen van ervaring.

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

1.2. GESCHEIDEN EN ‘LEEGGEMAAKT’: ANTHONY GIDDENS, NIEUWS EN TIJD

Op de achterkant van het eerste nummer van de Hollandsche Illustratie in 1866 staat een intrigerende afbeelding. Omgeven door allegorische vrouwenfiguren zijn op een wereldkaart negenenveertig klokken afgebeeld, die laten zien hoe laat het in verschillende wereldsteden is, als de klok in Amsterdam twaalf uur slaat (zie bijlage 2).29 In het

bijbehorende artikel wordt een duiding gegeven van de afbeelding. Omdat de tijd ‘tegenwoordig’ overal zo goed wordt bijgehouden ‘vergeet men bijna, dat het niet op elke plaats tegelijkertijd even laat is.’30 Door de berichtgeving over de maansverduistering van 4 en 5 oktober 1865 in verschillende buitenlandse kranten met elkaar te vergelijken, wordt dit tijdsverschil echter weer duidelijk gemaakt. In de Illustrated London News is bijvoorbeeld te lezen dat de maansverduistering ‘ten einde komt om 10 u. en 41 min’ terwijl de Illustrirte Zeitung beweert dat men tot ’12 u. en 43 min.’ de verduisterde maan kon aanschouwen.31 Het is opmerkelijk dat de auteur de noodzaak voelt om te wijzen op het feit dat gebeurtenissen in verschillende delen van de wereld niet op hetzelfde moment plaats vinden.

De ervaring van een gemeenschappelijke tijd en de daarmee verbonden nieuwe ervaring van ruimte zijn essentieel voor een begrip van de ‘exchange value’ van nieuws. Stephen Kern schrijft in zijn boek The culture of time and space (1983): ‘All people, everywhere, in all ages, have a distinctive experience of time and space and, however unconscious, some conception of it.’32 Hierdoor bieden de categorieën een theoretisch kader waarmee allerlei culturele fenomenen, zowel de high brow als populaire varianten, bestudeerd kunnen worden.33 In het boek The Consequences of Modernity (1990) van de Engelse socioloog Anthony Giddens staan de categorieën centraal bij een verklaring van de moderniteit.

Giddens begint zijn betoog door te stellen dat het begrip moderniteit bruikbaar is omdat de discontinuïteiten tussen de premoderne en de moderne wereld zo groot zijn dat er gesproken kan worden van een breukvlak.34 Dit breukvlak wordt gekenmerkt door drie processen: de ‘pace of change’, de ‘scope of change’ en ‘the nature of modern institutions’.35 Kort gezegd houdt dit in dat de transformatie van de premoderne naar de moderne sociale structuren ongehoord snel gaan; dat deze op een globaal niveau tegelijk plaatsvinden en dat er sociale structuren en instituties ontstaan die alleen mogelijk zijn binnen de moderne verhoudingen. Volgens Giddens ligt het centrale karakter van de moderniteit in het extreem dynamische karakter van het proces. Deze dynamiek kan alleen verklaard worden door te verwijzen naar de ontbinding - en de daarop volgende herordening - van de begrippen tijd en ruimte:

The Dynamism of modernity derives from the separation of time and space and their recombination in forms which permit [1] the precise time-space “zoning” of social life; [2] the disembedding of social systems (...); and

Hoofdstuk 1: Actualiteit en geïllustreerde tijdschriften

[3] the reflexive ordering and reordering of social relations in the continual inputs of knowledge affecting the actions of individuals and groups.36

DE ACTUALITEIT IN BEELD

11

‘nieuwsfeit’ moet ontkoppeld zijn van een bepaalde plaats voordat ‘actualiteit’ het centrale element van zijn economische waarde kan worden. Het startpunt van het proces dat Giddens en Rantanen waarnemen ligt echter niet bij de verspreiding van de telegraaf, wanneer afstand totaal geen rol meer speelt, maar bij de zogenaamde transporten communicatierevolutie van de jaren vijftig en zestig, wanneer de rol van afstand voldoende is teruggedrongen.47 De

Om te begrijpen hoe de moderniteit zo nauw samenhangt met de transformatie van de tijd en ruimte, moeten we deze in contrast plaatsen met de premoderne situatie.37 In premoderne samenlevingen is een bepaald moment in de tijd altijd – via een direct geleefde ervaring verbonden met een bepaalde wereldweide verspreiding plaats. In de moderne van spoorwegen periode vallen tijd en plaats s to omb o ot v e r bi nd i n g e n echter niet meer altijd samen. zorgt ervoor dat de Meetinstrumenten, zoals de overbrenging van nieuws snel mechanische klok, maken het genoeg, en op regelmatige BIJLAGE 2. HET UUR OP DE VOORNAAMSTE PLAATSEN DER WERELD. mogelijk om tijd over de hele tijdstippen, plaatsvindt om ‘HET UUR OP DE VOORNAAMSTE PLAATSEN DER WERELD’, DE HOLLANDSCHE ILLUSTRATIE , NO.1 (1866/1867). wereld gemeenschappelijk een gemeenschappelijke vast te leggen, zonder dat beleving van de actualiteit 48 er naar plaatsgebonden ervaringen – zoals dag en mogelijk te maken. completing the separation of space from place, but nacht, of de stand van de zon – verwezen hoeft te

Dat de invloed van afstandsbarrieres onder this process only became a global phenomenon worden. invloed van de transport- en communicatierevolutie because of the integration of printed and electronic

Deze moderne, of ‘leeggemaakte’ – voldoende is teruggedrongen, blijkt vooral uit het media.’41 Vóór de telegraaf moest nieuws altijd zoals Giddens het omschrijft - tijd, wordt door feit dat deze revolutie een centrale eigenschap van de fysiek verspreid worden. Hierdoor blijft een bepaald 42 de ontwikkelingen in de moderne periode niet actualiteit als ervaring mogelijk maakt. De theorie nieuwsfeit altijd met een bepaalde plaats verbonden. alleen mogelijk, het wordt ook noodzakelijk. Eviatar van Giddens en Rantanen heeft alleen betrekking op Giddens stelt dat de verspreiding van de telegraaf dan 43 Zerubavel wijst hiervoor op de relatie tussen de vergaring en niet op de verspreiding van nieuws. ook essentieel is ‘to the very concept of ‘news’ itself.’ communicatierevoluties van de negentiende eeuw Volgens Giddens ligt de relevantie van moderne media Tehri Rantanen volgt Giddens in deze conclusie en en de noodzaak tot één gemeenschappelijk tijd. in de massale en gelijktijdige ‘mediated experience’ stelt dat snelheid het belangrijkste element is ‘‘in the Naarmate postkoetsen, stoombootverbindingen, de die ze mogelijk maakt. Om dit doel te bereiken moet commodity nature of news’’.44 Het nieuws als product spoorwegen en de telegraaf de communicatie tussen de vergaarde informatie - in een mediale vorm - een is waardevol zolang het recent, of actueel, is. Deze mensen versnelt, wordt een gemeenschappelijk grote groep mensen bereiken. Het bedrukte papier, waarde kan het pas aannemen wanneer de telegraaf tijdsbeleving noodzakelijk om deze communicatie in de enige mediale vorm die in de negentiende eeuw zorgt voor de totale gelijktijdige beleving van nieuws 38 goede banen te laten verlopen. een grote groep mensen kán bereiken, is een product die niet meer gebonden is aan een bepaalde plaats,

In zijn boek Modernity and Self-Identity dat altijd fysiek verspreid moet worden. Pas na de maar alleen nog aan één gemeenschappelijk beleefde 45 (1991) betoogt Giddens - in navolging van uitvinding van de radio kan zowel de vergaring als tijd.

Marshall McLuhan - dat media, zoals kranten en de verspreiding van nieuws zonder tussenkomst

De conclusies van Giddens en Ratanen zijn tijdschriften, een grote rol spelen bij de ervaring van een fysiek product - en dus relatief tegelijk – op het eerste gezicht – problematisch voor de twee van een gemeenschappelijke tijd en hierdoor een plaatsvinden.49 Om een gemeenschappelijke beleving centrale stellingen van deze scriptie. Afbeeldingen belangrijke bijdrage leveren aan de verandering van de actualiteit mogelijk te maken moet zowel de kunnen in de jaren zestig van de negentiende 39 46 van de premoderne naar de moderne wereld. De vergaring als de verspreiding van nieuws snel genoeg eeuw nog niet via de telegraaf verstuurd worden. moderne media zorgen er immers voor dat men voor gaan. De transport- en communicatierevolutie zorgt Dit zou betekenen dat de ‘commodity value’ van het beleven van een bepaalde ervaring niet meer ervoor dat de kranten en tijdschriften hun lezers de geïllustreerde tijdschriften in deze periode altijd aan een plaats gebonden is. Enkel de verwijzing bereiken terwijl ze nog ‘actueel zijn’ en draagt op onmogelijk in de actualiteit van hun afbeeldingen naar een gemeenschappelijk beleefde tijd, maakt de deze manier in grote mate bij aan het ontstaan van zou kunnen liggen. Hieruit zou volgen dat de ervaring alsnog ‘gedeeld’. De verschillende vormen ‘de actualiteit’ als gemeenschappelijk beleving. Om geïllustreerde tijdschriften niet konden bijdragen van ‘mediated experience’ die de media mogelijk deze reden is deze revolutie een beter startpunt van aan de beleving van deze actualiteit. Naar mijn maken, zorgen voor het dynamische karakter van de het proces dat Giddens en Rantanen beschrijven. mening is het omslagpunt dat Giddens en Rantanen moderniteit en de hieruit voortkomende ingrijpende bij de internationale verspreiding van de telegraaf 40 en vergaande gevolgen. bespeuren echter te rigide. Hun theoretische

Volgens Giddens komt dit proces echter benadering zorgt ervoor dat ze te weinig oog hebben pas op stoom wanneer door de voltooiing van een voor de oorsprong en verloop van het proces dat ze globaal telegraafnetwerk het begrip afstand bij de opmerken. verspreiding van nieuws totaal geen rol meer speelt:

Snelheid is ongetwijfeld essentieel voor ‘The early newspapers (...) played a major role in de economische waarde van het nieuws. Een

DE ACTUALITEIT IN BEELD

12

1.3 VAN ‘PLACE’ NAAR ‘SPACE’: HET NIEUWS ALS ONTWORTELD PRODUCT

Omdat de begrippen tijd en ruimte in de premoderne periode altijd aan elkaar verbonden zijn, betekent het ‘leegmaken’ van het begrip tijd ook dat het begrip ‘ruimte’ verandert. Voordat we de moderne en abstracte betekenis van dit begrip kunnen begrijpen, moeten we het eerst scheiden van het begrip ‘plaats’.

De begrippen ‘plaats’ en ‘ruimte’ zijn namelijk niet hetzelfde. ‘Plaats’ kan het best begrepen worden als een ruimte die altijd geografisch gesitueerd kan worden.50 In de moderne en abstracte betekenis van ruimte, hoeft deze echter geen geografisch aanduidbare plek meer te zijn. Het karakter van een bepaalde ruimte wordt niet meer bepaald door de invloed van wat daar daadwerkelijk aanwezig is. In de woorden van Giddens:

The advent of modernity increasingly tears space away from place by fostering relations between ‘absent’ others, locationally distant from any given situation of face-to-face interaction. In conditions of modernity, place becomes increasingly phantasmagoric: that is to say locales are thoroughly penetrated by and shaped in terms of social influences quite distant from them.51

Het leegmaken van het begrip ruimte is niet verbonden met de ontdekking van nieuwe meetinstrumenten, zoals de mechanische klok.

Giddens noemt twee andere factoren die hier van invloed zijn. Ten eerste speelt het inkleuren door ontdekkingsreizigers van de zogenaamde ‘witte vlekken’ op de wereldkaart een grote rol. Daarnaast noemt hij de mogelijkheid tot de representatie van ruimte. Beide processen zorgen ervoor dat het mogelijk wordt om naar een ruimte te verwijzen zonder dat dit gebeurt vanuit een geografisch aanduidbaar referentiepunt.52

De scheiding van tijd en ruimte is geen uniform lineair proces. Het heeft een dialectisch karakter waarbij voorwaartse bewegingen ook tegengestelde reacties uitlokken: het scheiden en leegmaken van de begrippen tijd en ruimte zorgt ervoor dat deze ook makkelijker in nieuwe, moderne combinaties geordend kunnen worden. Als voorbeeld noemt Giddens het spoorboekje. De verwijzingen naar vertrek- en aankomsttijden zijn alleen maar mogelijk als er een uniforme, gemeenschappelijk beleefde tijd bestaat. Daarnaast is het spoorboekje zelf geen ruimtelijk referentiepunt waarmee de daarin genoemde ruimtes, de steden waar de treinen aankomen en vertrekken, begrepen kunnen worden.

De begrippen tijd en ruimte zijn in het spoorboekje dus wel aan elkaar verbonden, maar niet in een direct geleefde ervaring.53

Wat betekent deze verandering van ‘place’ naar ‘space’ voor het nieuws? Rantanen stelt dat het nieuws in de premoderne periode altijd verbonden is met een bepaalde ‘place’: het nieuws heeft een lokale identiteit en heeft over het algemeen betrekking op de levens van de mensen die het tot zich nemen.54 De

Duitse historicus Wolfang Schivelbusch stelt in zijn invloedrijke studie The Railway Journey (1977) dat de versnelling in transport zorgt voor een definitieve ruimtelijke scheiding tussen de plaats van productie en consumptie: producten raken ontworteld.55

Het nieuws verliest, net als de andere industriële producten, zijn lokale identiteit: ‘(...) the goods that are torn out of their local relation by modern transportation [lose] their inherited place, their traditional spatial-temporal presence or, as Walter Benjamin sums it up in one word, their “aura”.’56

De referentie van het nieuws aan een unieke plaats wordt vervangen door de abstracte ruimte van de actualiteit die alleen maar bestaat op de pagina’s van dagbladen en tijdschriften. Volgens Walter Benjamin is dit de manier waarop ‘de massa’ het verlies aan ‘aura’ van objecten en, volgens Giddens, ook van ervaringen, probeert te compenseren: ‘The desire of the contemporary masses to bring things “closer” spatially and humanly (...) is just as ardent as their bent toward overcoming the uniqueness of every reality by accepting its reproduction (mijn cursivering).’57 Het ontbreekt de actualiteit, de nieuwe ruimte van het nieuws, dus voor een deel aan ‘aura’, aan echtheid. De actualiteit is als ruimte ‘phantasmagoric’.

De geïllustreerde bladen - met hun combinatie van tekst en beeld– zijn, als nieuw medium, van groot belang voor de vorm die de actualiteit als ‘phantasmagoric space’ krijgt. Volgens Benjamin en Giddens probeert de massa het gebrek aan ‘aura’ van de ervaring in de moderniteit te overwinnen door zijn reproductie, of representatie, als nieuwe realiteit te accepteren. Hieruit volgt dat een verandering in de mogelijkheden tot reproductie leidt tot een andere beleving van de actualiteit. In lijn met de opvattingen van McLuhan kunnen we dus zeggen dat het geïllustreerde tijdschrift, als nieuw medium, de wereld niet alleen passief laat zien, maar ook actief vorm geeft aan hoe de wereld gezien wordt.

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

13

De straat du croissant in Parijs. ‘De straat du croissant te Parijs. Op den dag der verkiezingen’, De Hollandsche Illustratie (14 januari 1870).

HOOFDSTUK 2 De tweede generatie: het ge誰llustreerde tijdschrift als medium, 1860-1870

DE ACTUALITEIT IN BEELD

16

2. DE TWEEDE GENERATIE: HET GEÏLLUSTREERDE TIJDSCHRIFT ALS MEDIUM, 1860-1870

kan de steeds vluchtiger wordende actualiteit alleen nog gevolgd worden door dagbladen die uitsluitend gebruikmaken van tekst.62

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

2.1. VOORWAARDEN VOOR HET ONTSTAAN VAN DE ACTUALITEIT IN HET GEÏLLUSTREERDE TIJDSCHRIFT

Dagbladen beginnen vanaf het eind van de jaren Het belang van de uitvinding van de drukpers In de negentiende eeuw is er geen sprake van tachtig steeds meer illustraties te plaatsen. De wordt door de Illustrated London News regelmatig één eenduidig geïllustreerd tijdschrift. Snelle geïllustreerde bladen, die bijna allemaal wekelijks gelijkgesteld aan de ontwikkeling van de spoorwegen. technologische ontwikkelingen in de mogelijkheden verschijnen, gaan zich op dat moment nog sterker Zo is in de eerste alinea van een artikel over één van tot communicatie, van postkoets tot telegraaf, en richten op human interest en achtergrondverhalen. De de grootste locomotieffabrikanten van Engeland te de reproductie, van hand- tot stoompers, zorgen vierde generatie geïllustreerde bladen wordt gevormd lezen: ‘Since the invention of printing, no discovery has ervoor dat het karakter van de tijdschriften constant door een aantal Franse dagbladen dat geïllustreerde been made that has exercised (...) such remarkable verandert. Ook sociale processen hebben invloed bijlagen in het weekeinde uitgeeft. De geïllustreerde (...) results to the whole human race as has the op de ontwikkeling van de tijdschriften. In de bladen worden ingehaald door technologische introduction of railways (mijn cursivering).’64 In dit negentiende eeuw ontstaat op deze manier voor het ontwikkelingen in de fotografie en steeds betere citaat benadrukt de Illustrated London News twee eerst een ‘mass reading public’. druktechnieken. Kranten zijn nu in staat om de technologische ontwikkelingen die aan de basis van

De Franse historicus Jeanhaar bestaan staan: de mogelijkheid Pierre Bacot onderscheidt in zijn tot de massale reproductie van beelden boek La presse illustrée au XIXe siècle en de vergaring en verspreiding (2005) vier verschillende generaties van actueel nieuws door een (inter) geïllustreerde tijdschriften.58 nationaal communicatienetwerk.

Bladen van de eerste generatie, de

Deze twee technologische zogenaamde ‘Penny Magazines’, voorwaarden voor het ontstaan richten zich uitdrukkelijk niet op van het geïllustreerde tijdschrift de verspreiding van nieuws, maar staan ook aan de basis van de proberen vanuit een verlichtingsideaal ervaring van actualiteit. Het en via hun illustraties ‘nuttige kennis’ opkomende (internationale) te verspreiden. Het blad dat deze communicatienetwerk van generatie zijn naam geeft, het in 1832 stoomboten en spoorwegen draagt door de Engelsman Charles Knight sterk bij aan de noodzaak van een opgerichte Penny Magazine, is direct gemeenschappelijke tijd. De drukpers een enorm succes en krijgt dan ook maakt in feite de moderne abstracte al snel in heel Europa navolging.59 vorm van ruimte, die alleen bestaat De oprichting van de in zijn representatie, mogelijk. Een Illustrated London News in 1842 is derde voorwaarde voor het ontstaan het startpunt van de tweede generatie van het geïllustreerde tijdschrift geïllustreerde tijdschriften. Ook in dit is de opkomst van een modern geval zorgt het succes van een Engels lezerspubliek dat zowel intellectueel voorbeeld al snel voor internationale als financieel in staat is de bladen te navolging. Over de hele wereld lezen. worden in de jaren veertig en vijftig geïllustreerde bladen opgericht.60 In Nederland wordt deze internationale trend relatief laat opgepikt: pas in 2.1.1. VAN KUNSTENAAR 1864 verschijnt het eerste nummer NAAR FABRIEKSARBEIDER: van de Hollandsche Illustratie. Bladen HOUTGRAVERING EN DE GEÏLLUSTREERDE PERS. van deze tweede generatie richten zich, in tegenstelling tot de ‘Penny In 1890 schrijft C. Williamson in Magazines’, uitdrukkelijk op de The Magazine of Art een anekdotische illustratie van de actualiteit.61 geschiedenis van de geïllustreerde

Het karakter van de derde BIJLAGE 3. VERSCHILLENDE OPMAKEN VAN PAGINA’S IN DE ILLUSTRIRTE ZEITUNG. pers in Engeland. Het artikel is zeer generatie geïllustreerde tijdschriften ‘DIE BILDERFORM DER ILLUSTRIRTEN ZEITUNG’; ‘DIE SCHRIFTFORM DER lovend over de Illustrated London wordt vooral gekenmerkt door ILLUSTRIRTEN ZEITUNG’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (30 AUGUSTUS 1862).

News: ‘the first (…) newspaper een grote differentiatie in de which made illustrations its chief onderwerpen die ze behandelen.

65 attraction.’ Toch voelt Williamson zich verplicht Deze bladen concentreren zich niet meer alleen dagelijkse actualiteit te illustreren. De autonome iets recht te zetten. Het tijdschrift is altijd prat gegaan op het afbeelden van de actualiteit. Onder de voortrekkersrol van het geïllustreerde tijdschrift op de waarheidsgetrouwheid van zijn afbeeldingen. invloed van veranderingen in het lezerspubliek en lijkt te zijn uitgespeeld, ze zijn een onderdeel van een Williamson stelt echter dat deze tot ver in de jaren de wensen van adverteerders wenden ze zich steeds pluriforme beeldcultuur geworden.63 vijftig bijna allemaal in Londen zelf geproduceerd meer tot de zogenaamde faits divers - een genre dat

Uit dit korte overzicht blijkt dat de worden en niet op de plekken die ze afbeelden. we tegenwoordig zouden omschrijven als human geïllustreerde bladen een relatief autonome positie Dat maakt ze volgens hem per definitie minder interest – en op bepaalde groepen, zoals het gezin. hebben in de vorming van de actuele beeldcultuur. waarheidsgetroud. Sir John Gilbert, de belangrijkste Deze ontwikkeling kan deels vanuit technologische Deze positie komt voort uit een aantal technologische illustrator van het tijdschrift, maakt bijvoorbeeld op ontwikkelingen verklaard worden. Door de en sociale ontwikkelingen die in dit hoofdstuk basis van beschrijvingen in de kranten twaalf van voltooiing van een internationaal telegraafnetwerk besproken worden.

Hoofdstuk 2: De tweede generatie

DE ACTUALITEIT IN BEELD

17

de vijftien afbeeldingen van de opstand in Parijs in 1848.66

De bovenstaande anekdote is om meerdere redenen van belang. Ten eerste wijst het op de realiteit dat het nooit zeker is of de illustraties in de geïllustreerde tijdschriften daadwerkelijk waarheidsgetrouw zijn. Hoewel Williamson beweert dat deze praktijken snel stoppen, blijven de geïllustreerde tijdschriften afbeeldingen op basis van beschrijvingen fabriceren.67 Daarnaast komt er

uit de beschrijving van Williamson naar voren dat de geïllustreerde bladen voor hun bestaan niet per se buitenlandse correspondenten nodig hebben. De lezers van de bladen moeten vooral geloven dat wat ze zien ‘echt’ is. De mogelijkheid tot de massale reproduceerbaarheid van het beeld op zichzelf lijkt dus de belangrijkste voorwaarde voor de representatie van de actualiteit in de geïllustreerde tijdschriften te zijn.68

Voordat het productieproces van de geïllustreerde tijdschriften behandeld wordt is het eerst goed om te kijken wat er precies geproduceerd werd. Alle door mij onderzochte bladen hebben een soortgelijke vorm en presentatie. De bladen worden gepubliceerd op een groot formaat, ook wel ‘groot in-octavo’ genoemd.69 Zowel op de titelpagina als op de achterkant van het tijdschrift staan illustraties. Na de eerste pagina komen er twee pagina’s met tekst. Hierna wisselen twee pagina’s met illustraties en twee pagina’s met tekst elkaar af.

Dit betekent dat ongeveer de helft van elk nummer uit illustraties bestaat. De verhouding tussen tekst en afbeeldingen op de pagina’s wordt bepaald door bepaalde vaste configuraties. In een artikel over de het productieproces van de Illustrirte Zeitung zijn deze ‘Bilderformen’ afgebeeld (zie bijlage 3).70 De tijdschriften worden gevouwen van grote vellen papier waarop meestal acht pagina’s gedrukt worden.71 Deze vellen worden ook wel ‘notebooks’ genoemd en zorgen ervoor dat elk geïllustreerd tijdschrift dus uit een veelvoud van acht pagina’s bestaat.72 Het aantal pagina’s per nummer is verschillend. De Hollandsche Illustratie bestaat regelmatig slechts uit acht pagina’s.

Het aantal pagina’s in de nummers van de Illustrated London News en de Illustrirte Zeitung varieert van zestien tot veertig.73

Om de afbeeldingen in de bladen actueel te houden, is het noodzakelijk dat er een ‘system of quick production’ gevonden wordt ‘which kept the paper on a level with current events.’74 In een artikel over de ‘Hoe’s type-revolting printing-machine’ schrijft de Illustrated London News hierover: There is, (...), this marked difference, (...), between [illustrated] newspapers and those publications which do not deal with the topics of the day, that the latter, (...), can be printed by the slowest-going machines (...): whilst in the case of the illustrated newspaper it is a matter of hours – sometimes of minutes only – for its columns must be kept open to the latest possible moment.75

1: HET ATELIER VAN DE TEKENAARS

4: EEN HOUTGRAVEERDER.

3: EEN TEKENAAR

2: HET ATELIER VAN DE HOUTGRAVEERDERS BIJLAGE 6. AFBEELDINGEN UIT NUMMER DUIZEND VAN DE ILLUSTRIRTE ZEITUNG, DIE HET ‘XYLOGRAFISCH’ ATELIER VAN HET BLAD WEERGEVEN. ‘NUMMER TAUSEND’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (30 AUGUSTUS 1862).

DE ACTUALITEIT IN BEELD

18

delen gebruikt zullen worden voor de uiteindelijke illustratie. Als de schets gemaakt is door een correspondent van de Illustrated London News levert dit, volgens Jackson, vaak weinig problemen op.81

Wanneer een amateur de schets instuurt, moet er echter gekeken worden welke delen kunnen worden overgenomen: ‘Faulty or objectionable portions have to be left out (...) and perhaps a point in the sketch that is quite subordinate, is brought forward and made to form a prominent part of the picture.’82 In

BIJLAGE 5. METHODE VAN DE ILLUSTRATED

LONDON NEWS OM VERSCHILLENDE DELEN VAN EEN HOUTBLOK AAN ELKAAR TE BEVESTIGEN. JACKSON, THE PICTORIAL PRESS, 322

Het blad beschrijft hier het probleem dat de bladen, om actueel te zijn, zo lang mogelijk moeten wachten met het drukken van hun nummers. Voordat de bladen naar de drukker kunnen moet hun belangrijkste element, de afbeeldingen, immers nog geproduceerd worden.

De productie van actuele afbeeldingen is voor de bladen een grote uitdaging. Mason Jackson, die in de jaren zestig als ‘beeldredacteur’ werkzaam is bij de Illustrated London News, beschrijft dit proces in zijn boek The Pictorial Press (1885). Het boek van Jackson verschijnt al eerder in verschillende afleveringen in de Illustrated London News. Ook andere bladen, zoals de Illustrirte Zeitung, het Franse L’Illustration en de Hollandsche Illustratie plaatsen beschrijvingen van het productieproces van afbeeldingen.76 Er moet dus kritisch naar zijn beschrijving van het productieproces van afbeeldingen gekeken worden.77 Het is duidelijk dat deze beschrijvingen niet geheel objectief zijn, want voor de tijdschriften is het immers van belang dat lezers geloven dat de afbeeldingen daadwerkelijke afspiegelingen zijn van de realiteit. Het is dan ook aannemelijk dat elementen die dit idee ondersteunen veelvuldig in Jacksons beschrijving terugkomen.

Tot en met het einde van de jaren zeventig maken de geïllustreerde tijdschriften gebruik van de techniek van de ‘wood engraving’ om hun afbeeldingen te produceren.78 De eerste generatie geïllustreerde tijdschriften gebruikt nog vooral koperplaten.79 Dit heeft echter als nadeel dat de afbeeldingen niet tegelijk met de letters op één pagina gedrukt kunnen worden.

Jackson beschrijft hoe het productieproces van een houtblok, het reliëf waarmee een afbeelding in de bladen gedrukt wordt, verdeeld is in een aantal gespecialiseerde handelingen.80 Wanneer een schets binnenkomt, selecteert de ‘master engraver’ welke

de beschrijving van de Illustrirte Zeitung komt dit element ook terug. Als er op de redactie een schets binnenkomt ‘(...) welche sich als mangelhaft oder als bloße Skizze zu unveränderter Übertragung auf Holz nicht eignet’, wordt deze door een tekenaar ‘auf Papier zu einem richtigen und guten Bilde umgezeichnet.’83 Dit lijkt op het eerste gezicht de waarheidsgetrouwheid van de afbeelding niet ten goede te komen. Jackson verdedigt het proces echter met verve: ‘All this has to be done without doing violence to the general truth of the representation (zie bijlage 4).’84

Vervolgens tekent een ‘master engraver’ de uiteindelijke tekening op een houtblok.85 Dit houtblok bestaat bijna altijd uit meerdere delen, die via makkelijk los te maken houtverbindingen aan de achterkant van het blok met elkaar verbonden zijn (zie bijlage 5).86 Voordat de verschillende delen van het houtblok naar de graveerders gaan brengt de ‘master engraver’ zelf een aantal ‘key-note’ lijnen aan op de overgangen tussen de verschillende delen. Deze dienen als leidraad voor de individuele graveerders (zie bijlage 6).87 Jackson ziet zowel de voor- als de nadelen van deze onderverdeling van het houtgraveren: ‘Through this system of dividing the engraving effects a great saving of time, it must be admitted that it does not always result in the production of first rate work of art as a whole.’88 Een geoefend oog kan de verschillen tussen de afzonderlijke delen van het blok vaak goed waarnemen. Deze komen vooral in de details naar voren. Zo hebben bijna alle graveerders een andere manier om de bladeren van bomen of de golven op zee weer te geven.89

Wanneer de graveerders klaar zijn met de productie van de afzonderlijke delen van het blok, komt deze terug bij de ‘master engraver’. Hij zet de verschillende delen van het blok aan elkaar en zorgt ervoor dat ze in elkaar overlopen.90 Het blok is dan echter nog niet klaar om op papier gedrukt te worden. De houtblokken zijn fragiel en na enkele tientallen kopieën wordt de gedrukte afbeelding al van mindere kwaliteit.91 Om dit te voorkomen wordt er een metalen reliëf van het houtblok gemaakt. In 1834 beschrijft het Franse blad Le Magasin Pittoresque hier al een methode voor, de zogenaamde ‘stereotypage’. Afbeeldingen en tekst die op dezelfde pagina moeten komen worden in een metalen frame vastgezet. Vervolgens wordt er met pleister een mal van de pagina gemaakt. Deze mal wordt ondergedompeld in een bak met een mix van gesmolten ijzer en ‘antimony’, een chemisch element dat veel op lood lijkt. Na enkele uren drogen, kan het

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

pleister worden weggehaald en blijft er een metalen reliëf van de pagina over.92 Jackson beschrijft in zijn boek een andere methode, de zogenaamde ‘elektrotypage’, waarvoor waarschijnlijk minder metaal nodig is. De mal wordt ingesmeerd met ‘black lead’ en vervolgens ondergedompeld in een mix van sulfaat, sulfaatzuur en koper.93 Deze vloeistof wordt

onder stroom gezet waardoor de koperdeeltjes in het mengsel zich hechten aan het ‘black lead’ en er een ‘exacte’ koperen replica van het houtblok ontstaat.94

De processen van de elektro- en stereotypage verklaren waarschijnlijk een belangrijk verschil tussen kleine bladen als de Hollandsche Illustratie en grote bladen als de Illustrated London News en de Illustrirte Zeitung. In het Engelse en Duitse tijdschrift komt in bijna elk nummer de combinatie van tekst en afbeelding op dezelfde pagina voor. In de Hollandsche Illustratie is deze combinatie echter nauwelijks te vinden. Dit wijst erop dat de het Nederlandse blad waarschijnlijk metalen kopieën van afbeeldingen koopt en niet zijn eigen pagina’s – via elektro- of stereotypage - samenstelt.

Nadat de metalen reliëfs van de pagina’s klaar zijn kunnen ze naar de drukker. De stoomdrukpers van de Duitse firma König is de eerste machine die in een relatief korte periode duizenden hoogwaardige kopieën van een krant of tijdschrift kon drukken.95 De enorme kosten van de machine zorgen ervoor dat maar weinig kranten in staat zijn om er één aan te schaffen.96 Er komen echter al snel andere, goedkopere stoomdrukpersen op de markt. Volgens Jackson worden in zijn tijd bijna alle geïllustreerde tijdschriften gedrukt door een Ingramm Rotary machine, die in staat is om vellen aan twee kanten tegelijk te bedrukken en 6500 kopieën per uur aflevert.97 Uiteindelijk worden de ‘notebooks’ machinaal gevouwen. De Illustrated London News heeft, volgens Jackson, echter geen plaats voor dergelijke machines. Voor het vouwen van dit blad zijn in de jaren vijftig en zestig dan ook nog altijd honderden Engelse vrouwen en meisjes verantwoordelijk.98

Hoewel beschrijvingen, zoals die van Jackson en die van de Illustrirte Zeitung, veel kunnen vertellen over het productieproces van de afbeeldingen in geïllustreerde bladen, stellen deze de situatie zoals gezegd vaak te rooskleurig voor.99 Thomas Richards wijst in zijn boek The Commodity Culture of Victorian England (1991) op het belang van de Wereldtentoonstelling die in 1851 in Londen gehouden wordt, als aanjager van een ‘commodity culture’ die steeds meer afhankelijk wordt van visuele representaties.100 Door de sterk toenemende vraag worden de houtgraveerders gedwongen om niet alleen hun stijl maar ook hun productieproces aan te passen. De productie van houtblokken neemt steeds meer de vorm aan van een modern assemblagesysteem.101

Gerry Beegan heeft in haar boek The Mass Image (2008) uitgebreid onderzoek gedaan naar de ‘visuele industrie’ van Londen in de hele negentiende eeuw.102 Ze stelt dat het ambacht van de houtgravering gedurende de eeuw in sneltreinvaart transformeert

Hoofdstuk 2: De tweede generatie

tot een moderne industrie die afhankelijk is van ‘specialization of the labor force, managerial oversight, [and the] splitting up [of] reproduction into many stages.’103

Deze industrialisering van de houtgravering

wordt ten eerste mogelijk door een verandering in de techniek van de houtgraveerders. De oude ‘master engravers’, zoals Sir Gilbert, maken gebruik van de zogenaamde ‘interpretive approach’: ze graveren direct en zonder hulplijnen in het hout.

Deze techniek resulteert in relatief complexe afbeeldingen.104 Wanneer de vraag naar afbeeldingen in de jaren vijftig en zestig sterk toeneemt, zijn er echter te weinig houtgraveerders die deze techniek beheersen. Om toch aan de vraag te voldoen stappen de werkplaatsen van de houtgraveerders over op de zogenaamde ‘facsimile approach’. Een ‘master engraver’, ‘super-intendent engraver’ of ‘Director der Zeichner’ tekent de lijnen op het blok, waarna een heel team aan graveerders zorgt dat alleen deze lijnen als reliëf overblijven.105

Hoewel het met het gebruik van de ‘facsimile approach’ langer duurt om een blok te graveren, kunnen veel meer mensen tegelijk aan één blok werken. De specialisatie van de gemiddelde houtgraveerder neemt af en het productieproces wordt industriematig. In de beschrijving van Jackson lijkt het alsof een team van relatief gelijkwaardige houtgraveerders samen aan één blok werken. Volgens de analyse van Beegan wordt de houtgraveerder steeds meer een fabrieksarbeider in plaats van een kunstenaar. Vooral de sterk toenemende arbeidsdeling is opmerkelijk. Graveerders focussen zich vaak nog maar op één onderdeel van een afbeelding: ‘some cut heads, some figures, some backgrounds.’106 Ook de Illustrirte Zeitung heeft graveerders ‘für jede Branche: Architektur, Landschaft, Figürliches u.a.’107 Door deze arbeidsdeling verslechteren de arbeidsomstandigheden van de houtgraveerders in hoog tempo. De lagere graveerders krijgen slecht betaald en werken vaak in ploegendiensten dag en nacht door.108 Daarnaast wordt het ze verboden om vakbonden op te richten.109

Ook contemporaine auteurs wijzen al op de negatieve effecten op zowel het sociale als artistieke vlak die de fragmentatie in de houtgraveerkunst heeft. In 1876 publiceert de invloedrijke Engelse kunstcriticus John Ruskin een serie lezingen over de houtgraveerkunst.110 In zijn Ariadne Florentina (1876) stelt hij dat de arbeidsdeling in de houtgraveerkunst leidt tot een verlies van harmonie.111 Niet alleen het kunstwerk raakt echter zijn harmonie kwijt, ook de kunstenaar verliest zijn ‘essentiële’ menselijke eigenschappen. Ruskin ziet in de opkomst van de industriële productie en arbeidsdeling een hergeboorte van antieke slavensamenlevingen.112 Over de condities van de arbeiders in de ‘facsimele factories’ merkt hij in Ariadne Florentina schertsend op: ‘And Mrs. Beecher Stowe and the North Americans fancy they have abolished slavery.’113

Het onderzoek van Beegan wijst daarnaast uit, dat de werkplaatsen van houtgraveerders in de periode 1840-1860 veranderen in ‘illustration

DE ACTUALITEIT IN BEELD factories’.114 Zo zijn er in 1850 al rond de tweehonderd houtgraveerders in Londen werkzaam.115 Deze zijn echter niet exclusief in dienst van één geïllustreerd tijdschrift, zoals uit de beschrijvingen van Jackson en de Illustrirte Zeitung naar voren lijkt te komen, maar produceren houtblokken voor een grote verscheidenheid aan klanten.116 Daarnaast doen ze

ook dienst als een soort van beeldbanken. Door het

19

proces van de ‘elektrotyping’ kunnen er oneindig veel metalen reproducties van één houtblok gemaakt worden. Deze reproducties worden verkocht aan buitenlandse bladen en andere belangstellende partijen. In het artikel ‘Nummer Tausend’ refereert de Illustrirte Zeitung aan zijn eigen functie als beeldbank voor andere geïllustreerde publicaties: ‘(...) ein sehr großer Theil der seither erschienenen

BIJLAGE 4. VAN SCHETS NAAR AFBEELDING IN DE ILLUSTRATED LONDON

NEWS. BRON: JACKSON, THE PICTORIAL PRESS, 320-321.

DE ACTUALITEIT IN BEELD

20

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

BIJLAGE 7. HET STOOMSCHIP PRINCE IMPERIAL. ‘THE NEW DOVER AND CALAIS STEAM-BOAT. PRINCE IMPERIAL (AFBEELDING)’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (19 NOVEMBER 1864).

illustrirten Literatur nicht nur die Grundsätze, nach denen sie verfährt, von der Illustrirte Zeitung entlehnte, sondern sich auch aus den massenhaften Bildervoräthen des Etablissements die Chlichés entnahm (...).’117

Er is relatief weinig bekend over

ontwikkeling van de afbeeldingindustrie in andere Europese landen. Het is echter duidelijk dat de in Engeland gepionierde techniek zich over de hele wereld verspreidt. De opkomst van geillustreerde bladen, die de vraag naar illustraties sterk doet stijgen, is vaak de aanjager van dit proces. Zo groeit de Parijse firma ‘Andrew, Best et Lenoir’ in de jaren veertig uit tot een welvarende firma met zeventig werknemers. Het feit dat het bedrijf vanaf 1843 alle illustraties voor L’Illustration, de Parijse navolger van de Illustrated London News, gaat verzorgen, lijkt voornamelijk voor deze bloei verantwoordelijk te zijn.118

De situatie in kleinere landen ligt duidelijk anders. Hoewel er zeer weinig documentatie over beschikbaar is, lijkt het erop dat er in de jaren vijftig en zestig in Nederland geen grote afbeeldingindustrie is ontstaan. Hiertoe zijn wel pogingen ondernomen.

Op 11 juli 1840 opent de ‘houtgraveersschool’ in Den Haag zijn deuren. Per jaar leidt de school ongeveer tussen de twintig en vijftig leerlingen op. De school, waar leerlingen gratis les krijgen in ruil voor het publicatierecht van hun afbeeldingen, blijkt echter al snel niet rendabel. In 1849 wordt de belangrijkste financier van de school, ‘De Maatschapij van Schoone Kunsten’, opgeheven en - na een tijdelijk overname door de Leidse uitgever Slijthof – sluit de

school midden jaren vijftig haar deuren.119

Ook uit de berichtgeving van Nederlandse geïllustreerde bladen is af te leiden dat er in Nederland geen sprake is geweest van een ‘image industry’.

Hoewel bladen, zoals de Hollandsche Illustratie en de Katholieke Illustratie, zich als uitgesproken ‘nationaal’ presenteren, plaatsen ze nauwelijks afbeeldingen van Nederlandse onderwerpen. Daarnaast is het van beide bladen bekend dat ze wel geprobeerd hebben om eigen afbeeldingen te produceren maar dat ze dit door de hoge kosten nooit lang hebben volgehouden.120 De meeste afbeelding werden gekocht van Franse en Engelse ‘image factories’.121 Volgens verschillende auteurs heeft dit voornamelijk te maken met het feit dat de afzetmarkt in een klein land als Nederland simpelweg te klein is om de hoge kosten van originele en actuele afbeeldingen te ondersteunen.122

Het is duidelijk dat de industriële werkwijze van de ‘images factories’ ervoor zorgt dat deze in staat zijn om sneller en in grotere aantallen afbeeldingen te produceren. De vraag blijft echter in welke mate de geïllustreerde bladen werkelijk in staat zijn om actuele gebeurentissen direct af te beelden. De afbeelding van de directe actualiteit is één van de belangrijkste redenen voor de negentiende-eeuwse mens om de geïllustreerde bladen te kopen. Jackson heeft, als medewerker van het blad, alle reden om het productieproces van de afbeeldingen in de bladen als relatief snel te omschrijven. Verschillende onderzoekers betogen echter dat het maken van een afbeelding op basis van een schets – ook met behulp van de industriële productiemethode – minstens

twee weken duurt.123

Naar mijn mening moet één belangrijke functie van de ‘image factories’ dan ook sterker belicht worden. Ze fungeerden in het midden van de negentiende eeuw tevens als beeldbanken.124 Zo betoogt Frankie Morris dat geïllustreerde bladen van te voren op belangrijke gebeurtenissen anticiperen door alvast afbeeldingen te laten maken.125 Bij de dood van een koning, of het uitbreken van een oorlog, kon deze afbeelding dan razendsnel en actueel geplaatst worden.

2.1.2. TREINEN, STOOMBOTEN EN ‘SPECIAL ARTISTS’

This vessel, which is considered the most powerful in proportion to her tonnage, of all the steamers yet constructed on the Thames, is of 507 tons burden, and her dimensions are 180 ft. length between perpendiculars, 24 ft. breath of beam. And 12 ft. 6 in. depth of hold. (...).

She has lately made a trial-trip from Calais to Dover (...). The passage across the Channel was made upon this occasion in the extraordinary short time of one hour and twelve minutes, the quickest passage ever known (mijn cursivering).126 De beschrijving van het stoomschip de Prince Imperial is een goed voorbeeld van hoe afbeelding en tekst gezamenlijk een nieuw medium vormen in de geïllustreerde weekbladen. De tekst benadrukt

Hoofdstuk 2: De tweede generatie

de dimensies van het schip en de enorme snelheid waarmee het vaart en deze elementen worden door de afbeelding vervolgens tot leven gebracht. We zien de Prince Imperial op volle snelheid het kanaal doorkruizen; de schoorstenen en masten buigen licht naar rechts; rook verlaat de schoorstenen in lange horizontale lijnen; het water beweegt in de tegengestelde richting van het schip: alle elementen op de afbeelding benadrukken beweging (zie bijlage 7).127

DE ACTUALITEIT IN BEELD negentiende eeuw veel kleiner maakt. Dit komt duidelijk naar voren in het ‘Jubilee’ nummer van de Illustrated London News, dat verschijnt bij het vijftigjarig bestaan van het blad.133 In zijn artikel ‘England in 1842’ beschrijft Walter Besant de verschillen tussen de wereld in 1842 en 1892.134 Het grote verschil ligt volgens hem vooral in het verdwijnen van de categorie afstand: ‘The enormous

21

In hun boek The Form of the News (2001) duiden de Amerikaanse pershistorici Kevin Barnhurst en John Nerone het lezen van de geïllustreerde bladen dan ook als een vorm van ‘virtual travel’.138 In hun onderzoek naar de illustraties van het Amerikaanse blad Frank Leslie’s Illustrated Newspaper komen ze tot de conclusie dat het blad altijd situaties afbeeldt ‘that a sophisticated traveller might experience.’139 De

middenklasse lezers van het blad zijn op de hoogte van de kleinere wereld en de mogelijkheden om In de geïllustreerde bladen haar te zien, ze zijn echter niet zijn regelmatig beschrijving van in staat om deze wereld ook snelle stoomboten en nieuwe daadwerkelijk te bezoeken. De spoorwegverbindingen te geïllustreerde bladen bieden vinden. Dit is niet verwonderlijk, voor een geringe prijs – de kleiner aangezien de uitbreidingen geworden wereld in afbeeldingen van deze netwerken één van de aan. In het artikel ‘Een avond markantste ontwikkelingen van in Trafalgar square’ dat in 1864 128 de negentiende eeuw is. Vooral in de Hollandsche Illustratie de spoorwegen worden hét verschijnt komt het ‘virtual travel’ symbool van de eeuw. Zo schrijft element goed naar voren.140 de auteur H. G. Wells in 1902: Na een enigszins karikaturale ‘The nineteenth century when beschrijving van wie men zoal it takes its place with the other tegenkomt op het Londense centuries in the chronological plein, stelt het blad dat het meer charts of the future, will, if it doet dan alleen beschrijven. needs a symbol, almost certainly Het neemt de lezer – via haar have as that symbol a steam afbeeldingen – mee op reis: ‘De 129 engine running upon a railway.’

Hollandsche Illustratie is o.a. de

De ontwikkeling van lokomotief en de stoomboot voor deze netwerken kan verschillend de menschen, die geen geld of geduid worden. Economische geen ledigen tijd genoeg hebben, historici spreken vaak van om op reis te gaan. Onze lezers de zogenaamde ‘transport kunnen voor weinig geld verre 130 revolution’. Ze besteden daarbij reizen maken.’141 echter geen aandacht aan één In de tijdschriften zijn van de belangrijksten goederen legio voorbeelden te vinden van die getransporteerd werd: de iconografische afbeeldingen van post. Om deze reden plaatsen de nieuwe, kleinere wereld. In elk ze de transportrevolutie van de blad komen illustraties terug van jaren veertig, vijftig en zestig in Italiaanse steden, wilde volken in BIJLAGE 8. PAGINA ÉÉN VAN HET OVERZICHT VAN ‘SPECIAL ARTISTS’ DAT DE een vals contrast met de latere Afrika, de piramides in Egypte ILLUSTRATED LONDON NEWS IN ZIJN ‘JUBILEE’ NUMMER GEEFT. ‘OUR ARTISTS – PAST AND PRESENT’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (14 MEI 1892). ‘communication revoltion’, die en ijsberen op de Noordpool. volgens deze visie vooral met ‘Virtual travel’ is als categorie shrinkage of the world during the last fifty years is de internationale verspreiding van telegraafkabels echter te beperkt om de rol van de geïllustreerde a thing that young people cannot understand. (...) op gang komt. Zo schrijft de beroemde Engelse tijdschriften als nieuw medium mee te beschrijven.

There are no distances in this world which cant be historicus Eric Hobsbawm in zijn The Age of De wereld die in de bladen gerepresenteerd wordt, 135 compassed in eighty days.’ De wereld van vóór de Capital (1975): ‘Rail and shipping, between them, staat namelijk niet stil. James Mussel stelt in zijn boek ‘steamships and the railways’ was groot en mysterieus. transported goods and men. However in a sense Science, Time and Space in the Late Nineteenth-Century Mensen wisten niets van de wereld buiten de ‘town the most startling technological transformation of Periodical Press (2007) dat periodieke tijdschriften 136 or the village where they were born.’ Ook wanneer our period was in the communication of electric elke week een ‘contemporality’ creëren en deze 131 het door de spoorweg- en stoombootverbindingen De messages through the electric telegraph.’ vervolgens afsluiten, zoals de wijzers van een klok mogelijk wordt om over de wereld te reizen, blijft dit nieuwe transportnetwerken op zichzelf zorgen echter verspringen.142 Het geïllustreerde tijdschrift laat de om praktische redenen voor veel mensen onhaalbaar. ook al voor een enorme toename in de snelheid van wereld zien zoals die ‘nu’ is. De wereld van oorlogen, Besant ziet de Illustrated London News als de hand communicatie. Zoals in hoofdstuk één betoogd is wereldtentoonstellingen en de veranderende sociale die de wereld ontsluiert. Het blad heeft – via zijn kan de aanleg van een netwerk van telegraafkabels verhoudingen van die bepaalde week. Kortom: de afbeeldingen – de moderne wereld voor iedereen gezien worden als een latere fase in een negentiendeactuele en moderne wereld. beschikbaar gemaakt: ‘The Illustrated London News eeuwse communicatierevolutie. Deze revolutie en de De nieuwe spoorweg- en stoombootverbindingen proposed at the outset to reveal this unknown world opkomst van de geïllustreerde bladen hangen nauw zijn van essentieel belang voor het ontstaan van deze 132 as it should be discovered by travelers, little by little. met elkaar samen. actuele wereld. Zoals in de laatste paragraaf van dit (...) [It] has been revealed to us, growing smaller, less

Geïllustreerde bladen zien zichzelf als hoofdstuk zal blijken is het te simplistisch om te mysterious, year-by-year.’137 onderdeel van een proces dat de wereld in de stellen dat de redacties van de bladen de actualiteit

DE ACTUALITEIT IN BEELD

22

‘maken’. De redacties in Londen, Parijs, Leipzig en – in zekere zin ook – Amsterdam zijn echter wel plaatsen waar de actualiteit vorm krijgt: er worden beschrijvingen van gebeurtenissen verzameld en een deel van deze beschrijvingen wordt - in de nieuwe mediale vorm van het geïllustreerde tijdschrift - als ‘nieuws’, of ‘actualiteit’ verspreid. De geïllustreerde bladen zijn afhankelijk van snelle aan- en afvoerlijnen omdat de actualiteit maar een beperkte periode houdbaar is.

Hoewel kranten vanaf de jaren zestig steeds meer gebruik kunnen maken van de telegraaf blijven de geïllustreerde tijdschriften, (...) until some method is invented of sending sketches by electricity’, afhankelijk van de post.143 Om toch zo dicht mogelijk op de actualiteit te zitten stellen de grote tijdschriften netwerken van zogenaamde ‘Special Artists’, ook wel ‘artist reporters’ of ‘special correspondents’ genoemd, samen. Deze journalisten doen in beeld en tekst verslag van actuele gebeurtenissen en moeten daarom beschikken over een aantal speciale eigenschappen.

Paul Hogart, die in de eerste helft van de twintigste eeuw als ‘special correspondent’ werkzaam is, wijst erop dat de ‘[special artist] had to be capable of making rapid descriptive drawings on location; to have the intuition of a journalist for knowing what to draw; and also to know by instinct or design when to be where.’144

Het is onduidelijk hoe omvangrijk deze netwerken van ‘artist reporters’ daadwerkelijk zijn.

Martin stelt dat belangrijke geïllustreerde bladen vanaf het midden van de negentiende eeuw altijd een team van ‘special artist’ klaar hebben staan om verslag te doen van belangrijke gebeurtenissen.145 De geïllustreerde tijdschriften verwijzen wel regelmatig naar hun correspondenten. Zo schrijft de Illustrirte Zeitung: ‘Die Illustrirte Zeitung hat in Leipzig, in allen deutschen Hauptstädten und in den wichtigsten Orten der außerdeutschen und überseeischen Länder regelmäßige Mitarbeiter.’146 In het ‘Jubilee’ nummer van de Illustrated London News worden drie bladzijden afgedrukt met in totaal achtenveertig portretten van ‘Special Artists’ die de laatste vijftig jaar aan het blad hebben meegewerkt (zie bijlage 8).147 Zelfs de Hollandsche Illustratie heeft het regelmatig over haar ‘Engelsche’ of ‘Fransche correspondent’, terwijl het hoogst onwaarschijnlijk is dat dit blad daadwerkelijk over ‘Special Artists’ kon beschikken.148

Bladen hechten belang aan hun ‘special correspondents’ omdat deze bijdragen aan het idee dat ze in staat zijn om hun lezers via de snelle communicatienetwerken een oog op de wereld te bieden. ‘I have at all times felt that I was not seeing for myself alone, but that others would see through my eyes’, zoals William Simpson, de beroemde correspondent van de Illustrated London News, in het ‘Jubilee’ nummer schrijft.149 Ook in het boek van Mason Jackson komt dit idee sterk naar voren:

Wherever there is any ‘moving accident by flood or field’ the ‘special artist’ of the illustrated newspaper is found ‘taking’ notes. (...) On the eve of battle he will sleep on the bare ground

(...) and he will ride all night through hostile country to catch the homeward mail. (...) He assisted at the laying of the telegraph cable between Europe and America, (...) He was at the opening of the Suez-Canal and he passed with the first railway train through the Mont Cenis tunnel. (...) He is found risking his life in the passes of Afghanistan, and in Zululand. (...) In peace or war the special artist pursues his purpose with stoical self-possession in spite of cold, hunger and fatigue.150 Jackson en Hogart schilderen de ‘Special Artists’ af als helden die onder zeer moeilijke omstandigheden hun werk moeten doen.151 Hun belangrijkste eigenschap is dat ze de essentie van een moment weten vast te leggen. Deze essentie bestaat vaak niet alleen uit een schets. Jackson citeert een brief van een ‘Special Artist’ waarin deze uitlegt dat hij allerlei extra informatie op zijn schetsen zet: ‘(...) I make memoranda all over it, - the times of train starting, prices of articles, or extracts from newspapers.’152 Peter Sinnema toont in zijn artikel ‘Representing the Railway’ (1998) aan dat de redacties van de geïllustreerde bladen deze extra informatie vaak gebruikten om de uiteindelijke afbeelding aan te passen.153

Een terugkerend element in de werkbeschrijvingen van de ‘Special Artists’ is de noodzaak om de schetsen zo snel mogelijk naar de redacties te versturen. Het eerste wat de ‘Special Artist’ doet als hij aankomt op een ‘field of operations’ is het postkantoor zoeken en ‘learn the hour when the mail leaves and how long it will take for a letter to reach London.’154 Ook Jackson behandelt uitvoerig het belang van snelle communicatie tussen de correspondent en de redactie.155 Tijdens het beleg van Parijs door het Pruisische leger in de winter van 1870 maakt de correspondent van de Illustrated London News zelfs gebruik van luchtballonnen om zijn schetsen de uit stad te krijgen: ‘Considering the danger and difficulty of this mode of communication, the intercourse between the Illustrated London News and its artist in Paris was kept up pretty regularly during the whole siege.’156

De geillustreerde tijdschriften zien zichzelf dus duidelijk als een raam op de actuele wereld.

De netwerken van ‘Special Artist’ zorgen er vooral voor dat de geïllustreerde tijdschriften beter in staat zijn om te claimen dat ze de actualiteit illustreren.

Doordat de ‘Special Artists’ beschouwd worden als journalisten krijgen de afbeeldingen die ze maken ook een groter waarheidsgehalte. De correspondenten lijken zich hier ook terdege van bewust: (...) others would see through my eyes in the pages of the Illustrated London News. This feeling has at all times urged on my mind the necessity for accuracy. I trust that those in the future, (...), who may refer to the subjects I have contributed, will find no reason to doubt their faithfulness.157

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

In het artikel ‘De straat Du Croissant op de dag der verkiezingen’ (1870) beschrijft de Hollandsche Illustratie de verspreiding van de dag- en weekbladen.

Het is op de straat Du Croissant – het zenuwcentrum van de Parijse pers – een drukte van belang. Op de afbeelding zien we hoe mensen een nummer van een krant proberen te bemachtigen en veelal staand de uitslagen van de verkiezingen lezen (zie bijlage 9).158 De tekst bij de afbeelding beschrijft de gebeurtenis in geuren en kleuren:

Beladen met pakken van dikwijls nog niet volkomen droge couranten, vliegen de straatventers de boulevards op en verspreiden het nieuws van den dag onder het publiek, dat er reeds reikhalzend naar uit ziet en de eerste exemplaren van de oplaag tegen hoogen prijs koopt.159

Ook in de Illustrated London News en de Illustrirte Zeitung zijn afbeeldingen te vinden van de heftige taferelen die met het uitkomen van het blad gepaard gaan (zie bijlage 10).160

Hoewel de geïllustreerde bladen een groot aantal exemplaren verkopen in de steden waar ze geproduceerd worden, zijn ze voor de verspreiding van een belangrijk deel van hun oplage afhankelijk van het nieuwe communicatienetwerk.161 In zijn artikel ‘Reprensenting the Railway’ (1998) wijst Peter Sinnema op de connectie tussen de Illustrated London News en de ontwikkeling van het Engelse spoorwegennet.162 De ontwikkeling van dit net zorgt ervoor dat de Illustrated London News binnen een dag nationaal verspreid kan worden.163 Ook het blad zelf is zich bewust van het belang van deze snelle verspreiding. Zo is op een illustratie van 18 januari 1845 te zien hoe stapels van het tijdschrift naar een treinstation gebracht worden. Het bijbehorende gedicht - dat een gesprek tussen een medewerker van het blad en een voorbijganger weergeeft - legt uit hoe het tijdschrift verspreid wordt:

‘How do you reach the country, pray?’

‘Do you that question broach?

Why sir, we go by ream, by quire – by railway and by coach!’

‘As quick as railway?’ – ‘Quicker Sir!’ ‘Nay rail not – spare you smiles; We send at least 5000 news To every fifty miles!’164

Het communicatienetwerk is dus ook van belang zodat de bladen niet alleen verkocht worden in de steden waarin ze geproduceerd worden, maar ook via de post naar steden en abonnees in binnenen buitenland verstuurd kunnen worden. Deze verzending moet snel verlopen omdat de afbeeldingen in de tijdschriften maar kort actueel zijn. Er zijn dan ook regelmatig verontschuldigingen in de bladen terug te vinden wanneer de verzending later dan gepland plaatsvindt.165 Abonnees moeten op de continuïteit van het verschijnen van de geïllustreerde

Hoofdstuk 2: De tweede generatie

DE ACTUALITEIT IN BEELD

BIJLAGE 9. DE STRAAT DU CROISSANT IN PARIJS. ‘DE STRAAT DU CROISSANT TE PARIJS. OP DEN DAG DER VERKIEZINGEN’, DE HOLLANDSCHE ILLUSTRATIE (14 JANUARI 1870).

BIJLAGE 10. HET ‘UITGEVEN’ VAN DE ILLUSTRIRTE ZEITUNG. ‘DER AUSGABE DER ILLUSTRIRTEN ZEITUNG’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (30 AUGUSTUS 1862).

23

24

bladen kunnen rekenen, net zoals ze moeten kunnen rekenen op de vaste vertrek- en aankomsttijden van de spoorwegen: ‘De sekure Hollander, die altijd bij orde en regel zweert, begrijpt dat als men van spoorwegondernemingen, (...), op de minuut af weet wanneer zij zullen vertrekken, het toch ook wel doelmatig en billijk is, dat men weet op welke tijden de Hollandsche Illustratie zal verschijnen.’166

De verspreiding van de geïllustreerde bladen zou ook buiten de nationale context onderzocht moeten worden. De tijdschriften richten zich namelijk uitdrukkelijk niet alleen op de nationale markt. Zo komen er in Nederlandse dagbladen regelmatig advertenties terug van boekhandelaren waar men zich ‘ter lezing kan abonneren’ op grote buitenlandse geïllustreerde bladen.167 Ook cafés verwijzen in hun advertenties regelmatig naar de buitenlandse geïllustreerde bladen die op hun ‘leestafels’ liggen.

Zo voelt het Amsterdamse café De Brakke Grond zich na plaatsing van ‘het nieuwe elegante biljard (volgens oordeel van Deskundigen, het fraaiste wat hier ter stede bespeeld wordt) ‘verplicht om buiten en behalve de gewone Couranten’ ook de ‘The Illustrated London News, L’Illustration en die Illustrirte Zeitung’ ter lezing aan te bieden.168

Dat de grote geïllustreerde bladen zich niet alleen richten op de nationale markt blijkt ook uit het feit dat er regelmatig edities van de bladen in andere talen verschijnen. Tijdens de wereldtentoonstelling van 1851 in Londen verschijnt de Illustrated London News ‘pendant toute la durée de l’Exposition’ in het Frans.169 In de advertentie voor deze Franse versie, die ook in de Nederlandse krant De Nieuwe Rotterdamsche Courant verschijnt, wordt benadrukt dat de twee versies in alle opzichten gelijk zijn: ‘Les prix sont absolument les mêmes pour les deux Journaux, qui émanent d’une source commune, paraissent le même jour, dans le même Bureaux.’170 Het is ook interessant dat de advertentie verwijst naar een kantoor van de Illustrated London News in Parijs waar de Franse versie te koop is.171

De grote geïllustreerde bladen lijken de afzetmarkt van hun afbeeldingen ook uit te breiden door allerlei buitenlandse edities van hun blad op te richten, een proces dat wij tegenwoordig ‘franchising’ zouden noemen. De Hollandsche Illustratie lijkt hier een goed voorbeeld van te zijn.

Wanneer het blad in 1864 voor het eerst uitkomt zetelt de ‘hoofdadministratie’ van het blad op de ‘Rue Richelieu no. 60 te Parijs’.172 Het ‘moederblad’ L’Illustration is enkele huizen verder op de Rue Richelieu no. 112 gevestigd.173 Het Nederlandse blad het Geillustreerd Nieuws, dat tussen 1866 en 1879 uitkomt, is een bewerking van de Illustrirte Zeitung. De Duitse firma Brockhaus voorziet de Leidse uitgever Slijthof van vellen papier waarop de platen al gedrukt zijn, zodat Slijthof alleen nog maar Nederlandse tekst hoefde toe te voegen.174 Uit het artikel ‘Nummer Tausend’ van de Illustrirte Zeitung blijkt duidelijk dat het Geillustreerd Nieuws niet de enige buitenlandse versie van het Duitse blad is:

DE ACTUALITEIT IN BEELD [het gaat hier om een] Abhängigkeitsverhältniss, welches auch zwischen der Leipziger Illustrirte Zeitung und den gleichzeitig erscheinenden Illustrirten Zeitungen in anderen europäischen Ländern, in Frankreich, England, Italien, Spanien, Dänemark und Rußland besteht, die alle durch eine mehr oder minder größere Ähnlichkeit mit der Illustrirte Zeitung auf ihre deutsche Vorgängerin hinweisen, und von dieser regelmäßig einen größern oder geringern Theil ihrer Illustrationen entnehmen.175 Ook de Illustrated London News lijkt verschillende ‘franchises’ van het blad te ondersteunen in (ex) kolonies van het Britse imperium. Zo lijkt er sprake te zijn van een verband tussen het Engelse blad en The Sydney Illustrated Paper. In New York komt een aantal jaar een Duitstalig blad uit met de naam Illustrirte Zeitung, dat warme banden onderhoudt met de Illustrirte Zeitung in Leipzig.176 Ex-medewerkers van grote bladen als de Illustrated London News zijn regelmatig betrokken bij de oprichting van nieuwe geïllustreerde bladen in andere landen. Zo is een redacteur van het Engelse blad nauw betrokken bij de oprichting van het Amerikaanse Frank Leslie’s Illustrated Newspaper.177

Het internationale communicatienetwerk is essentieel voor de in beeld gebrachte actualiteit van de tweede generatie geïllustreerde bladen.

Ten eerste zijn de bladen zo in een zekere mate in staat om de actualiteit beter te volgen. In de jaren veertig werden de afbeeldingen vrijwel uitsluitend op basis van beschrijvingen en al bestaande afbeeldingen gefabriceerd. Door het verbeterde communicatienetwerk kunnen de bladen afbeeldingen maken op basis van schetsen die ze – relatief snel – via de post ontvangen. De door enkele grote bladen gehandhaafde netwerken van ‘artist reporters’ zijn een belangrijk onderdeel van deze verandering. Het communicatienetwerk is echter vooral belangrijk voor de verspreiding van afbeeldingen van de actualiteit. Hierdoor wordt de disseminatie van afbeeldingen van de actualiteit mogelijk naar landen waar een uitgebreide ‘image industry’ niet rendabel zou zijn. Het Nederlandse blad de Hollandsche Illustratie is hier een goed voorbeeld van.

2.1.3. DE ‘LEZERS’ VAN ILLUSTRATIES

‘Geïllustreerde bladen zijn tot op een zekere hoogte aan geen taal gebonden en worden als ’t ware evenzeer op prijs gesteld door den fijn beschaafden lezers als den minder begaafden werkman.’178 Het publiek van de geïllustreerde bladen is volgens deze beschrijving in het Nieuws van de dag zo groot omdat iedereen

naar afbeeldingen kan kijken. Zelfs in de ‘hutten van wilden’ en bij de koning van Siam worden nummers van de Illustrated London News aangetroffen.179 Ook historici benadrukken dat een deel van de populariteit van de geïllustreerde bladen voortkomt uit het feit dat de lezer van de geïllustreerde bladen niet geletterd

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

hoeft te zijn.180 De historicus William Ivens Jun stelt in zijn Prints and Visual Communications (1979): ‘It soon became evident that the greater public, while it had little interest in the virtuosity of wood engravers or in wood engraving as such, was very much interested in pictorial information at a small price.’181 Volgens hem maakt het dus weinig uit wat

de kwaliteit was van de visuele informatie die werd aangeboden, als deze maar goedkoop was.

In de negentiende eeuw ontstaat een ‘massreading public’.182 Ivens Jun en andere historici stellen dat dit begrip moet worden uitgebreid: het publiek leest niet alleen teksten; het ziet ook afbeeldingen. Maar hoe ontstaat dit publiek? En is het wel mogelijk om te spreken van één publiek? De prijs van een blad is een belangrijke factor voor het succes van een geïllustreerd tijdschrift. Het is echter onwaarschijnlijk dat dit de enige factor is. In de negentiende eeuw worden honderden geïllustreerde tijdschriften opgericht. Veruit de meeste van deze tijdschriften, rond de tachtig procent, is geen lang leven beschoren.183 Volgens andere historici moet er daarom niet alleen naar de prijs gekeken worden, maar ook naar het ‘visual appeal’ van de bladen.184

De bladen zelf leggen vaak ook veel nadruk op de belangrijke rol van de kwaliteit en diversiteit van hun afbeeldingen voor het behoud van hun lezers. Zo stelt Mason Jackson in zijn artikel ‘Thirty Years of Pictorial Journalism’ (1892) in het ‘Jubilee’ nummer van de Illustrated Londen News: The Illustrated London News had hitherto catered for all classes. In its pages there was something for everybody. The ladies had the latest Paris fashions – to the sportsman were given pictures of racing (...) ships and sailing matches were given to the reader who was nautically minded. (...) For the soldiers there were battles – for the artist pictures of old and modern masters.185 Uitbreiding van onderwerpen die werden afgebeeld is echter niet voldoende: ‘I felt, however, that it was needful to think of quality as well as quantity, if we were to keep our ground (mijn cursivering).’186 De nadruk op de kwaliteit van de afbeeldingen in succesvolle bladen, zoals de Illustrated London News, lijkt het succes van deze bladen dus niet te kunnen verklaren. Rond 1860 is het verschil in ‘visual appeal’ tussen de bladen, door de standaardisering van het productieproces van de afbeeldingen, nog maar zeer klein.187

Hoe is dit succes dan wel te duiden? Bij de genoemde sociaaleconomische en technologische argumenten ontbreekt de aandacht voor de inhoud van de bladen. Verschillende historici, zoals Peter Sinnema, betogen dat het lezerspubliek geen ‘preexisting entity’ is dat de bladen vervolgens proberen aan te boren.188 De lezers van de bladen vormen een ‘element methodically implied by, and hence constitutive of, the Illustrated London News’s content – a component essential to the periodical’s political and material composition.’189 Gerry Beegan neemt een soortgelijke stelling in door te betogen dat de

Hoofdstuk 2: De tweede generatie

geïllustreerde tijdschriften, net als ‘the pubs, musichalls and theaters of the metropolis’, belangrijk zijn in het creëren van een ‘imagined collectivity’.190 Ze creëren het gevoel van gedeelde ervaring: ‘Reading a magazine, like attending a theather, or strolling through the streets, was always in some sense a public act (mijn cursivering).’191 Ook Jennifer Green-Lewis gaat er in haar boek Framing the Victorians (1996) vanuit dat het lezen van een tijdschrift een ‘sociale daad’ is. Voor de lezer geeft de gedeelde ervaring van het lezen de mogelijkheid zijn omgeving te duiden.

Ze omschrijft de groepen die hierdoor ontstaan dan ook als ‘interpretive communities’.192

In de analyse van het ‘mass-reading public’ door historici zoals Sinnema, Beegan en GreenLewis zijn de lezers van een bepaald tijdschrift dus geen onderdeel van pre-existerend lezend publiek.

De tijdschriften creëren hun eigen publiek en trekken lezers via de vorm en inhoud van hun medium binnen een ‘interpretive community’. Deze verschillende, elkaar soms overlappende, gemeenschappen vormen dus uiteindelijk het ‘mass-reading’ public. De grenzen van deze interpretatieve gemeenschappen zijn van groot belang voor de vorm van de actualiteit in de geïllustreerde bladen. In de volgende paragraaf zal ik hier dieper op ingaan.

De verklaring dat geïllustreerde tijdschriften vooral verkopen door hun ‘visual appeal’ lijkt door het onderzoek van historici als Sinnema en Beegan onhoudbaar te zijn geworden. Ook de prijs van de tijdschriften moet naar mijn mening niet over het hoofd worden gezien. ‘Gedeelde ervaringen’ nemen in kapitalistische samenlevingen steeds vaker een ‘commodified form’ aan: ze zijn als producten onderhevig aan de wetten van de markt. Het lezen van een tijdschrift, een bezoek aan het theater en het rijden in een trein zijn niet gratis. De prijs van een tijdschrift is vooral van belang omdat er een discrepantie kan ontstaan tussen de uitgangspunten van het tijdschrift, of – in de woorden van Sinnema – ‘the fundamental presuppositions about the world it strives to disclose’ en de lezers ‘it attempts to captivate’.193 De hier onderzochte bladen moeten allemaal een aantal financiële hobbels overwinnen voordat het door hun gewenste publiek in staat is ze te kopen. Abonnementen op de geïllustreerde tijdschriften zijn namelijk niet goedkoop. Zo kan een inwoners van Parijs in 1850 voor hetzelfde geld dat een abonnement op Le Magasin Pittoresque kost 150 eieren, 7 kilo vlees, 25 kilo brood en 10 bundels brandhout kopen.194

In het eerste deel van deze paragraaf is al gebleken hoe de industrialisering van het productieproces van de afbeeldingen een lagere prijs van de geïllustreerde tijdschriften mogelijk heeft gemaakt. Daarnaast hebben de inwoners van Engeland, Duitsland en Nederland vanaf het midden van de negentiende eeuw steeds meer geld te besteden.195 Ze zijn hierdoor in staat om een deel van dit geld aan (geïllustreerde) bladen uit te geven.196 Een derde factor die bijdraagt aan de toenemende populariteit van geïllustreerde bladen is de afschaffing van de belastingen op kranten

DE ACTUALITEIT IN BEELD met een ‘politieke inhoud’ rond het midden van de negentiende eeuw. De regeringen van bijna alle Europese landen probeerden via deze belastingen de opkomende massapers onder controle te houden. De weergave van de actualiteit wordt over het algemeen als ‘politieke inhoud’ geclassificeerd.

Het effect van de afschaffing van de zogenaamde ‘Taxes on knowledge’ – een verzamelnaam voor de Engelse ‘Stamp’ en ‘Paper Duty’ – is ruimschoots geanalyseerd.197 De Franse historicus Jean-Pierre Bacot ziet de afschaffing van de belastingen als een van de belangrijkste voorwaarde voor het ontstaan van de tweede en derde generatie geïllustreerde tijdschriften in heel Europa.198 Over de invloed van ‘kennisbelastingen’ op Nederlandse geïllustreerde tijdschriften is nog maar weinig bekend. Ik zal aan de hand van de Nederlandse situatie het belang van de afschaffing van de belastingen op kranten voor de geïllustreerde bladen bespreken.

Het voorbeeld van de Hollandsche Illustratie is interessant omdat het laat zien hoe geïllustreerde tijdschriften via aanpassingen in hun verschijningsvorm en inhoud, de belastingen zoveel mogelijk proberen te ontduiken. In de eerste vijf jaargangen verschijnen de nummers van het blad als delen van één groot geheel. Op de voorkant van het blad staat dan ook geen datum. Dit doet het blad zodat haar lezers de zogenaamde ‘dagbladzegel’ – van tweeënhalve cent – niet hoeven te betalen. De dagbladzegel zou het blad namelijk anderhalf keer zo duur hebben gemaakt.199 Doordat de losse nummers van het blad worden gepresenteerd als onderdelen van ‘een plaat- en prentenboek’ mag de inhoud van het blad ook niet al teveel naar de actualiteit verwijzen.200

In 1869 wordt het dagbladzegel afgeschaft.

Hierdoor worden vele kranten de helft goedkoper.

Ook de Hollandsche Illustratie maakt gebruik van deze wetswijziging. De meeste nummers van de Hollandsche Illustratie worden via de post naar abonnees verstuurd. Over deze verzending moet een ‘portoheffing’ – een soort van belasting op post – betaald worden. Kranten hoeven deze heffing echter niet te betalen. Om onder de portoheffing uit te komen gaat de Hollandsche Illustratie zich dan ook als krant presenteren. In het nummer van 1 juli 1870 schrijft de redactie: In No 49 van onzen afgeloopen jaargang hebben wij aangekondigd dat wij, ten einde tegen onzes inziens ongegronde heffing van porto gevrijwaard te zijn, met den nieuwen jaargang een wijziging in den titel van ons blad zouden brengen en de inrichting nog meer aan die van een Nieuwsblad zouden beantwoorden (mijn cursivering).201 De Hollandsche Illustratie krijgt voortaan de ondertitel ‘Wekelijksche geïllustreerde Courant’ en er verschijnt een datum op de voorkant. Op 7 november van datzelfde jaar weigert de regering echter nog altijd om de Hollandsche Illustratie ‘als courant aan te

25

merken.’202 Om dit toch te bewerkstelligen gaat het blad zich nog sterker op de actualiteit richten.

Deze inhoudelijke aanpassing blijkt al snel niet nodig meer. De Tweede Kamer besluit niet veel later namelijk de geïllustreerde bladen voortaan als kranten te beschouwen.203 De koerswijziging wordt echter toch voortgezet omdat het aantal abonnees erdoor toeneemt.

2.2. DE SOCIALE GRENZEN VAN DE ACTUALITEIT

Verschillende auteurs hanteren dezelfde definitie van het geïllustreerde tijdschrift: ‘[Het geïllustreerde tijdschrift is] a paper in which the illustration has priority over the text; which is at least partly devoted to reports on current events; and finally, whose production is subject to the laws of the market.’204 De eerste twee delen van deze definitie komen direct voort uit hoe de bladen hun eigen rol zien. Het derde deel is voornamelijk gebaseerd op de, in hoofdstuk één besproken, theorieën over de ontwikkeling van de pers in de negentiende eeuw. Het is belangrijk om te weten hoe de redactie de actualiteit definieert en of deze opvatting genoeg bij die van het publiek aansluit om het tijdschrift in leven te houden.

De inhoud van geïllustreerde bladen lijkt zich vanaf de jaren zestig steeds verder aan de ‘laws of the market’ te conformeren. In de jaren veertig en vijftig richten bladen zoals de Illustrated London News en de Illustrirte Zeitung zich nog op de combinatie van het brengen van nieuws en volksverheffende elementen.

Vanaf de jaren zestig raken ze deze tweede functie echter vrijwel geheel kwijt. Ook de geïllustreerde bladen worden industriële ondernemingen. In deze periode zijn ze voor hun financiering voor het grootste gedeelte afhankelijk van abonnees. De onderwerpen van de afbeeldingen in de bladen zijn hierdoor sterk marktafhankelijk: de bladen moeten zoveel mogelijk lezers aanspreken. Joshua Brown laat in zijn boek Beyond the Lines (2002) zien hoe het Amerikaanse blad Frank Leslie’s Illustrated Paper de inhoud van het medium constant aanpast om zoveel mogelijk lezers te behouden.205

Deze ‘sociale grenzen’ van de actualiteit zijn verruit het meest onderzocht met de de Illustrated London News als bron. Dit komt onder andere door het feit dat de oprichters van het blad hun rol in de moderne samenleving erg serieus nemen en hier regelmatig aan refereren. In het eerste nummer van het blad op 14 mei 1842 spreekt Herbert Ingram – de oprichter van het blad – een ambitieuze missie uit: We know that the advent of an Illustrated Newspaper in this country must mark an epoch – give wealth to Literature and stores to History, and put as it were mile-stones upon the traveled road of time. The life of the times – the signs of its taste and intelligence – its public monuments and public men – its festivals – institutions – amusements – discoveries (...) – what are – what must be all these but treasures of truth that

DE ACTUALITEIT IN BEELD

26

would have lain hid in Time’s tomb.206 Deze verlichtingsidealen blijven ook een belangrijke rol spelen als het tijdschrift zich vanaf de jaren zestig voornamelijk op de illustratie van de actualiteit richt. Volgens verschillende auteurs worden alle onderwerpen die niet bijdragen aan ‘elavation of morals’ door de redactie van het tijdschrift niet als ‘nieuws’ gezien.207 In 1865 klaagt Charles Knight,

pionier van de geïllustreerde tijdschriften en oprichter van het Penny Magazine, al over het uitgesproken burgerlijke karakter van de afbeeldingen in de Illustrated London News: If the whole outward manifestation of our present social life be not monotonous, their sober delineation in weekly pictures is decidedly so. (...) All these pictures are alike, with a difference. The scenery varies, the actors are the same. Every scene [is depicted] where a crowd of great and respectable people can be got together, but never, if possible, any exhibition of vulgar poverty.208

Het tijdschrift beeldt alleen de positieve kanten van de verregaande sociale ontwikkelingen in Victoriaans Engeland af. Afbeeldingen van sociale onrust, of ‘vulgaire armoede’ zoals Knight het omschrijft, zijn nauwelijks in het blad terug te vinden en als deze taferelen worden afgebeeld vinden ze buiten Engeland plaats.209

Sinnema stelt dat ‘Nation building’ en ‘Class consilidation’ de twee belangrijkste thema’s in de representatie van de Illustrated London News zijn.210 Het blad creëert een ‘interpretive community’ van Engelse middenklasse lezers en zet zich bewust af tegen andere volken en de lagere sociale klassen van het Victoriaanse Engeland.211 De veelvuldig geplaatste afbeeldingen van het Engelse koningshuis zijn als een onderdeel van deze opzet te beschouwen.

Joshua Brown stelt dat burgerlijke tendensen in de Illustrated London News niet alleen voortkomen uit de verlichtingsidealen van zijn oprichter en belangrijkste medewerkers, maar dat deze ook een commerciële achtergrond hebben. De Illustrated London News presenteert zich nadrukkelijk als een blad voor de ‘respectable families of Engeland.’212 Ula Wischermann wijst er in haar boek Frauenfrage und Presse (1983) terecht op dat hoewel de tijdschriften zich als familiebladen presenteren dit niet betekent dat de inhoud ook op alle leden van de familie gericht is.213 De inhoud van het blad moet vooral het traditionele hoofd van het gezin – de man – aanspreken.214 De Engelse familiehoofden lijken een voorkeur te hebben voor ‘soothing and uplifting images of current evens.’215 De oplages van het blad stijgen dan ook enorm wanneer het gedetailleerd verslag doet van ‘The Great Exhibition’ van 1851 in Londen.216 Deze stijgende lijn zet zich voort en in 1863 verkoopt het blad elke week rond de 300.000 exemplaren. The Times – het belangrijkste dagblad in deze periode – blijft in hetzelfde jaar rond de 70.000 exemplaren steken. De sociale grenzen van

de actualiteit in de Illustrated London News blijken dus al snel ‘commercially justified’ te zijn.217

Enkele maanden na de oprichting van de Illustrated London News verschijnt op 1 juli 1843 het eerste nummer van de Leipziger Illustrirte Zeitung.

Dit geïllustreerde tijdschrift lijkt in prijs en kwaliteit veel op zijn Engelse voorbeeld.218 De lange ondertitel

van het blad – ‘Wöchentliche Nachrichten über alle Zeitereignisse, Zustände und Persönlichkeiten der Gegenwart, über Tagesgeschichte, öffentliches und gesellschaftliches Leben, Wissenschaft und Kunst, Handel und Industrie, Musik, Theater und Mode’– indiceert welke onderwerpen aan bod zullen komen.

De nadruk ligt vooral op de illustratie van actuele gebeurtenissen.219 Er is nog weinig onderzoek gedaan naar de sociale grenzen van de actualiteit in de Illustrirte Zeitung. Het tijdschrift presenteert zich echter ook heel duidelijk als familieblad: ‘We would like to be a book found in every and all families and which meets the need of all its members.’220 Een verschil met de Illustrated London News lijkt te zijn dat het blad zich minder op stedelingen richt. Het blad wil lezers aanspreken ‘in a big city and in the most remote village.’221

Hoewel er in de jaren zestig nog geen sprake is van één Duitse staat is er ook in de Illustrirte Zeitung een duidelijk nationalistisch sentiment aanwezig. Hartwig Gebhardt stelt in zijn artikel ‘Auf der Suche nach nationaler Identät’ (1997) dat de uitgevers van de bladen zich niet alleen als aan de ‘Objektivität verplichtete Chronisten’ zien maar ook als ‘Propagandisten der nationale Idee.’222 Dit komt duidelijk naar voren in de ‘Neujahrsgrusse’ van de redactie in 1861: ‘[We kunnen ons] die Ehre nicht nehmen lassen, ein deutsches Blatt zu sein und in kritischen Augenblicken [ons] Deutschtum unumwunden an den Tag zu legen.’223 De nationalistische tendens van het blad is volgens Gebhardt het duidelijkst terug te vinden in de representatie van actuele gebeurtenissen waarbij verschillende Duitstalige landen betrokken zijn, zoals de dubbeloorlog van 1864.224

Het blijkt echter niet makkelijk om ook de illustraties van het blad een nationale inhoud te geven.

Hoewel het tijdschrift in Leipzig – het traditionele hart van de Duitstalige uitgeverswereld – verschijnt, moeten de meeste afbeeldingen gekocht worden omdat er nauwelijks houtgraveerders in de stad te vinden zijn. De ‘buitenlandse’ illustraties leiden al snel tot klachten van de lezers van het blad.225 Vanaf de jaren zestig kan de Illustrirte Zeitung door de oprichting van een houtgraveerderswerkplaats en toenemende financiële middelen eindelijk ook zijn eigen afbeeldingen produceren.226 In het ‘Nummer Tausend’ roept het blad ‘den Triumph über die illustrirende Kunst des Auslandes’ uit dat lang ‘schon nur eine größere, keine bessere Illustrirte Zeitung

auszuweisen hat als Deutschland.’

De conservatieve en nationale toon van de Illustrirte Zeitung zorgt er mede voor dat het blad al snel een succes wordt. Eind 1843 heeft het al een oplage van 7500 exemplaren.228 Volgens Gebhardt bereikt het blad in de jaren zestig een oplage van 227

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

rond de honderdduizend.229 Ook de sociale grenzen van de actualiteit in de Illustrirte Zeitung lijken dus ‘commercially justified’ te zijn.

Het eerste nummer van de Hollandsche Illustratie verschijnt twintig jaar later dan het eerste nummer van de Illustrated London News en de Illustrirte Zeitung. Toch lijkt het blad in zijn doelstellingen sterk op de andere geïllustreerde bladen. Zo is er in het eerste nummer te lezen dat de afbeeldingen in het blad belangrijker zijn dan de tekst: ‘Wat zullen die doode letters dan bevatten? Zij zijn de onderdanige slaaf der platen die u worden aangeboden.’230 Het

blad stelt daarnaast dat het zich voor een belangrijk deel wil richten op de illustratie van de belangrijkste contemporaine gebeurtenissen: ‘Gij zult met haar [de Hollandsche Illustratie] lachen over de gekheden van den dag. Met haar zult gij de gebeurtenissen van het tegenwoordige bewonderen.’231 Deze nadruk op de actualiteit komt ook terug als de vorm van de uitgave wordt besproken: ‘De Hollandsche Illustratie is geen courant, geen dagblad, geen weekblad, geen advertentieblad. En toch is het een almanak van den dag, die u den volgenden morgen, mogelijk weinig belang meer zal verwekken.’232

Er is nog weinig onderzoek gedaan naar de sociale grenzen van de representatie in de Hollandsche Illustratie.233 Aan de hand van de inleidingen en redactionele stukken in de hier onderzochte jaargangen kunnen een aantal voorzichtige conclusies getrokken worden. In de inleiding van het eerste nummer valt het op dat de schrijver niet verwijst naar het ‘Hollandsche’ element in de Hollandsche Illustratie.

Daarentegen wordt juist het internationale karakter van de beelden benadrukt: ‘Zij [de graveerstift] bekleedt de eerste plaats; Zij spreekt tot alle natiën; Zij bevat alle nationaliteiten.’234 Het ontbreken van ‘Hollandsche afbeeldingen’ in de ‘Hollandsche Illustratie’ roept echter bij de Nederlandse lezer al snel veel ergernis op. Zo verschijnt in 1864 het schotschrift Hollandsche Illustratie? Neen Fransche Kwakzalverij!, waarin Gerhard Thomas Mohrman hekelt dat alle illustraties in het Nederlandse blad van Franse makelij zijn.235

Wanneer het blad in de tweede helft van 1864 door de Nederlandse gebroeders Binger wordt overgenomen van de Franse eigenaren, benadrukken zij dan ook dat het tijdschrift zijn naam voortaan eer aan zal doen: Sedert eenige dagen zijn directie en redactie in andere handen overgegaan, en onze eerste verklaring is deze, dat de illustratie, (...), haar naam van ‘Hollandsche’ met eer zal dragen, en geen bastaarddochter van Frankrijk meer zal zijn.236 De nieuwe ‘directie’ spreekt ook tegen dat illustraties ‘tot alle natiën’ spreken: ‘Wat de gravures aangaat, ook in dezen zal de meeste verscheidenheid worden aangebragt. De Hollandsche geest zal niet meer stuiten op uitsluitend voor Frankrijk verstaanbare platen.’237 Ook onder leiding van de gebroeders Binger komen er nog steeds maar zeer mondjesmaat

Hoofdstuk 2: De tweede generatie

afbeeldingen terug met Nederlandse onderwerpen.

In verschillende krantenartikelen wordt het streven van de nieuwe redactie wel voorzichtig toegejuicht.

Zo schrijft het Algemeen Handelsblad: ‘Wezen wij er reeds vroeger op dat de ondernemening, nu zij aan de zorg der Heren Gebr. Binger was toevertrouwd, zich in goede handen bevond, de uitkomst heeft die bewering bevestigd. De Hollandsche Illustratie heeft zoowel door tekst als door gravures, een echt nationaal karakter gekregen. (mijn cursivering)238

Het is dus duidelijk dat het blad zich als nationaal gaat presenteren. Veel moeilijker is het om voor de onderzochte periode een beeld te krijgen van de sociale klasse die het blad probeert aan te spreken. Dit heeft voornamelijk te maken met het feit dat de afbeeldingen in de Hollandsche Illustratie voor een groot deel zijn overgenomen van andere bladen. De redactie is hierdoor nauwelijks in staat om sturing te geven aan de inhoud van het blad. Wel kan door dit feit worden vastgesteld dat de sociale grenzen van actualiteit in de Hollandsche Illustratie, nog sterker dan bij de andere onderzochte bladen, worden bepaald door de beperkte reproductionele mogelijkheden van het blad.

Is de koers van het tijdschrift wel ‘commercially justified’, zoals Brown het zou omschrijven? Het Dagblad van Zuidholland en ’s Gravenhage uit in 1866 zijn twijfels over het slagen van de onderneming: Wanneer men in aanmerking neemt, hoe gering het cijfer onzer bevolking is (...), zal men moeten toegeven, dat er op zich zelf reeds veel stoutmoedigheid toe behoort een uitgave als deze, die met zulke belangrijke onkosten en bezwaren gepaard gaat, hier te lande voor zulk een geringe prijs verkrijgbaar te stellen.239 Ook de uitgevers zelf lijken niet geheel overtuigd van hun kansen. In het artikel ‘Aan onze Lezers!’ benadrukken ze dat alleen een ‘aanzienlijk getal Inteekenaren [abonnees], als wij daarop mogen rekenen’ hun in staat stelt om het tijdschrift uit te geven.240 De lezers worden ‘ten dringendste’ verzocht om het blad met hun ‘ondersteuning en aanbeveling’ te blijven bijstaan.241 Ook de Nieuw Rotterdamsche Courant benadrukt dat de Hollandsche Illustratie ‘den krachtigen steun van het publiek noodig heeft’ om te overleven.242 Over de oplagecijfers van het blad is nauwelijks iets bekend. Het feit dat het blad tot 1919 verschijnt doet echter wel vermoeden dat het een aanzienlijk lezerspubliek gevonden heeft.243

2.3. DE VORM VAN DE ACTUALITEIT

De actualiteit komt in de geïllustreerde bladen op verschillende temporele en ruimtelijke niveaus terug. Om deze verschillende niveaus te

DE ACTUALITEIT IN BEELD analyseren, wordt er in deze paragraaf gekeken naar de vast terugkerende rubrieken in de bladen.

De inhoudsindeling is belangrijk omdat het de verschillende actualiteitsniveaus van het blad niet alleen ordent maar uiteindelijk ook weer tot één geheel samenvoegt. De vast terugkerende rubrieken in de bladen geven structuur aan de representatie van de actualiteit en duiden hiermee ook de sociale grenzen van de representatie in de bladen aan.

In de vaste rubrieken van de Illustrated London News is te zien hoe het blad de wereld in verschillende ruimtes indeelt. Op de tweede pagina van het blad is in de hier onderzochte periode altijd de rubriek ‘Foreign and Colonial Intelligence’ te vinden. De inhoud van dit buitenlandse nieuws is in twee categorieën onder te verdelen. Met het woord ‘Foreign’ wordt vooral het vaste land, of ‘the Continent’ zoals de Illustrated London News het vaak omschrijft, bedoeld. Al het nieuws van buiten Europa is eigenlijk alleen interessant als het betrekking heeft op de overzeese gebieden van het Engelse rijk. Een deel van dit buitenlandse nieuws wordt in artikelen met illustraties verderop in het blad uitgediept.

Wanneer er belangrijke gebeurtenissen, zoals oorlogen, plaatsvinden wordt er vaak een rubriek ‘the Latest from Abroad’ toegevoegd. Hier verwijst het blad voornamelijk naar telegraafberichten die via ‘Mr. Reuter’s office’ binnenkomen. Bij deze rubriek wordt vaak opgemerkt dat er in toekomstige nummers van het blad ook illustraties van de genoemde gebeurtenissen zullen verschijnen. In het onderscheid tussen ‘Foreign and Colonial Intelligence’ en ‘the Latest from Abroad’ is een duidelijk verschil in temporele dimensie te zien. Het ‘nieuws’ in de eerste rubriek is vaak enkele weken oud. Bij dit nieuws moeten immers ook afbeeldingen gemaakt worden.

Het nieuws in de ‘the Latest from Abroad’ rubriek kan soms de dag voor het verschijnen van het blad nog zijn binnengekomen.

Ook het binnenlandse nieuws wordt opgedeeld in verschillende ruimtelijke categorieën.

De rubriek ‘Metropolitian News’ heeft over het algemeen een belangrijke plaats in het blad.

Hierin wordt de uitbreiding van Londen met vele afbeeldingen uitbundig geïllustreerd. Daarnaast zijn een aantal vaste rubrieken direct op de situatie in Londen van toepassing, zoals ‘The courts’, ‘Law and police’ maar ook – misschien wel de belangrijkste – ‘the Weather’. De rest van Engeland wordt besproken in de rubriek ‘the Country’. Het gaat hier echter maar zelden over de andere grote steden van Engeland. ‘Country’ is een zeer Engels begrip dat verwijst naar het idyllische en archaïsche platteland, waar de hogere sociale klasse zich vermaakt.

Naast deze rubrieken ingedeeld in ruimtelijke categorieën heeft het blad ook een aantal thematische rubrieken die de voortgang in de kunsten en wetenschap beschrijven. Het gaat hier bijvoorbeeld om ‘The Theaters’, ‘Music’, ‘Fine Arts’ en ‘Scientific results of the Month’. Deze rubrieken hebben ook een zeer duidelijke ruimtelijke dimensie omdat ze bijna allemaal alleen op Londen van toepassing zijn. Daarnaast valt het op dat er hier

27

sprake is van een andere temporele dimensie. De voortgang in de kunsten wordt over het algemeen niet op wekelijkse maar eerder op een maandelijkse basis besproken, zoals blijkt uit de titel van de rubriek over wetenschap.

Wat opvalt is dat uit de verdeling van de inhoud van het blad dezelfde sociale grenzen van de actualiteit naar voren komen als in Peter Sinnema’s analyse. Uit de ruimtelijke rubrieken komt duidelijk het ideaal van het Engelse imperium naar voren.

Londen is het middelpunt van dit rijk, de tweede ring bestaat uit het Engelse eiland en de koloniën en Europa vormen de buitenste ring. Naast de genoemde ruimtelijke rubrieken dragen andere sporadisch terugkomende onderdelen ook bij aan dit beeld. Zo komt de rubriek ‘the Prince and Princess of Wales’ regelmatig terug en bespreekt het blad vaak uitgebreid de ontwikkeling van het Engelse leger in de rubriek ‘Naval and military intelligence’.

Uit de thematische rubrieken over de kunsten en wetenschap en financiële rubrieken – zoals ‘The market’ en ‘Monetary transactions’ - maar ook uit de invulling van een ruimtelijke rubriek als ‘the Country’, blijkt daarnaast dat het blad zich duidelijk richt op de hogere middenklasse.

Het ontbreken van een politieke eenheid in de Duitstalige landen heeft belangrijke uitwerkingen op de inhoudsverdeling van de Illustrirte Zeitung.

Ten eerste is hier de ruimtelijke onderverdeling in hoofdstad, moederland en wereldrijk niet terug te vinden. De ‘Witterungsbeobachtungen zu Leipzig’ is de enige rubriek die direct naar de stad verwijst waar het blad uitkomt. Het tijdschrift verdeelt zijn overzicht van het belangrijkste nieuws in een aantal categorieën. In het buitenlandse nieuws is ook de onderverdeling tussen Europees nieuws, dat als ‘Ausland’ wordt omschreven, en dat van ‘Außereuropäischen Landen’, te zien. Het nationalistische streven van het blad komt naar voren in de rubriek ‘Deutschland’, die het nieuws in alle Duitstalige Europese landen beschrijft. Het is interessant dat de hierboven genoemde ruimtelijke rubrieken onder één duidelijke temporele rubriek geschaard worden: ‘De Wochenschau’. De Illustrirte Zeitung deelt het nieuws dus heel duidelijk per week in. Vaak vermelden ze zelfs de data erbij: ‘Wochenschau. Eigegangen von 19 bis 25 juni.’244

De thematische rubrieken van de Illustrirte Zeitung hebben, net als die in de Illustrated London News, een andere temporele dimensie. Over het algemeen gaat het om een maandoverzicht. Wat wel meteen opvalt is dat de rubrieken veel minder op één plaats gericht zijn en dat er veel meer onderwerpen behandeld worden. Zo vallen onder de hoofdrubriek ‘Kulturgeschichtlichenachrichten’: ‘Kirche u.

Schule, Gerichtswesen, Gesundheitsfrage u. Bader, Naturkunde u. Reisen, Altertumskunde, Militair u.

Marinewesen, Handel/Gewerbe/Verkehr, Landwirtschaft, Baukunst u. Bildhauerei, Malerei und vervielfältigende kunsten , Musik u. Theater, Presse u. Buchhandel, Mode u. Toillette.’ Daarnaast is er ook een rubriek ‘Unfalle u. Unglucken’. Uit de breedte van behandelde onderwerpen lijkt te

DE ACTUALITEIT IN BEELD

28

kunnen worden opgemaakt dat de grenzen van de representatie in de Illustrirte Zeitung minder direct op de middenklasse gericht zijn.

In de Hollandsche Illustratie is er – in de onderzochte jaargangen - nauwelijks een verdeling in verschillende rubrieken aanwezig. De enige vast terugkerende onderdelen van het blad zijn de ‘Nieuwtjes van alledag en allerlei’ en de schaakof denksportrubriek op de laatste pagina van het blad. De ‘nieuwtjes van alledag en allerlei’ hebben geen duidelijke ruimtelijke en temporele dimensie.

Het gaat vaak om korte anekdotes over mensen zonder naar een directe plaats of tijd te verwijzen.

In de eerste jaargangen van het blad is er dan ook – ondanks de ambities van de redactie - geen sprake van een systematische representatie van de actualiteit met duidelijke temporele en ruimtelijke grenzen.

de illustratie bij het artikel ‘Een spoortrein door den sneeuw tegengehouden’ te zien hoe een locomotief gestrand is in een enorme berg sneeuw. We komen niet te weten waar en wanneer dit voorval heeft plaatsgevonden. De begeleidende tekst zorgt ervoor dat het artikel enigszins actueel is. De laatste weken hebben namelijk veel Nederlandse treinreizigers een dergelijk situatie meegemaakt (zie bijlage 11).245

Dit lijkt voornamelijk te maken te hebben met de mogelijkheden van het blad.

Zoals eerder is gebleken ontwikkelde er zich geen ‘houtgraveerdersindustrie’ in Nederland en heeft het blad niet de financiële mogelijkheden om originele afbeeldingen te laten maken. De duidelijke temporele en ruimtelijke grenzen van de actualiteit die in de Illustrated London News en de Illustrirte Zeitung aanwezig zijn ontbreken in de Hollandsche Illustratie omdat ze simpelweg de mogelijkheid tot een dergelijke representationele vorm niet hebben.

Het is – mede door het ontbreken van deze grenzen - de vraag of er in de Hollandsche Illustratie überhaupt wel sprake is van een representatie van de actualiteit in beeld en tekst. Een centraal onderdeel van de vorm van bladen zoals de Illustrated London News is dat afbeelding en tekst niet los van elkaar én niet los van de gerepresenteerde gebeurtenis te zien zijn. De Illustrated London News kan een afbeelding van een treinongeluk – in principe – maar één keer gebruiken. Het is niet een treinongeluk maar het treinongeluk van een bepaalde datum op een bepaalde tijd. De Hollandsche Illustratie laat dit principe vaak varen omdat ze niet in staat zijn om originele afbeeldingen te laten maken. Zo is er op

BIJLAGE 11. EEN SPOORTREIN, DOOR DEN SNEEUW TEGENGEHOUDEN. ‘EEN SPOORTREIN, DOOR DEN SNEEUW TEGENGEHOUDEN’, DE HOLLANDSCHE ILLUSTRATIE , NO. 45 (1869/1870).

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

29

Kaart met de telegraafverbindingen in de ‘Oostelijke’ wereld.

‘Telegraph map of the eastern world’, The Illustrated London News (8 juli 1865).

HOOFDSTUK 3 Nieuwe wereldwonderen: communicatieverbindingen in beeld

DE ACTUALITEIT IN BEELD

32

3. NIEUWE WERELDWONDEREN: COMMUNICATIEVERBINDINGEN IN BEELD

Völkerverbindende Straßen, in weitester Ausdehnung sich erstreckend und die entfertesten Glieder der großen Menschenfamilien einander nahe rückend, hat unser Jahrhundert geschaffen. (...) Schon breitet ein großes Netz von Schienenwegen sich über unsern Erdtheil und verbindet die wichtigste Punkte.246

actualiteit, maar ook een centraal onderdeel van de actualiteit in de jaren zestig van de negentiende eeuw. De bladen zien vooral de overwinning van het oprukkende communicatienetwerk op door de natuur opgeworpen barrières als centraal kenmerk van hun tijd. Zo stelt de Illustrated London News dat de doorboring van de Alpen gezien kan worden als een ‘characteristic achievement of the nineteenth century.’250 De Hollandsche Illustratie omschrijft de

tunnel als ‘(...) één van de aanzienlijkste werken die den laatsten tijd, zoo rijk aan grootsche ondernemingen, tot stand gebracht [zijn] (...).’251

In dit hoofdstuk wordt de visuele en tekstuele beschrijving van drie van dergelijke grote ondernemingen als onderdeel van de actualiteit besproken. Het gaat om de spoorlijn over en tunnel door de Alpen bij de Mont Cenis; het Suezkanaal, dat de Middellandse met de Rode Zee in verbinding stelt en de trans-Atlantische telegraafkabel, die zorgt

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

voor een directe communicatieverbinding tussen de ‘oude’ en de ‘nieuwe’ wereld. Al deze projecten starten in de jaren vijftig en worden aan het eind van de jaren zestig voltooid.252

De mogelijkheden van de bladen tot het

leveren van actuele afbeeldingen heeft grote invloed op hun berichtgeving over deze ondernemingen. In dit hoofdstuk zal ten eerste aangetoond worden dat de bladen de snelle ontwikkeling van de spoorwegen, de stoombootverbindingen en de telegraaf als onderdelen van één proces zien. Vervolgens zal de berichtgeving over de ondernemingen besproken worden aan de hand van twee thema’s die samenhangen met de preproductionele mogelijkheden van de bladen. Ten eerste zal het ‘verbinden’ van verschillende punten van een communicatienetwerk besproken worden.

Daarna worden de pogingen van de bladen om het gehele netwerk in één keer af te beelden behandeld.

In de laatste paragraaf van dit hoofdstuk wordt onderzocht hoe de bladen de mensen die bij de bouw van het Suezkanaal betrokken zijn in beeld brengen.

Hieruit zal duidelijk naar voren komen dat de actualiteit van de geïllustreerde bladen geen directe weergave van de werkelijkheid is, maar een sociaal geconstrueerd ‘product’.

Met deze zinnen opent de redactie van de Illustrirte Zeitung op 15 maart 1862 een artikel over de doorboring van de Mont Cenis bergpas in de Alpen tussen Frankrijk en Italië. Een net van spoorwegen heeft zich reeds over grote delen van de aarde verspreid, maar nog altijd zijn er volgens het tijdschrift grote obstakels te overwinnen: ‘Wenn man aber so den Menschen über Raum und Zeit triumphiren sieht, (...), so findet man andererseits auch wieder Punkte, wo besondere Verhältnisse dem strebenden Muthe ein halt zuzurufen scheinen (mijn cursivering).’247 Zo doemt er op de weg van de spoorwegen soms een gebergte ‘als Völker scheidende Grenze‘ op en ook de rollende golven van de oceaan vormen nog altijd het eindpunt van de lijn.248 Ook deze hindernissen zullen echter, volgens de redactie van het blad, binnenkort door de mens overwonnen worden.

Kilometers hard graniet dagen de mens uit bij de bouw van de tunnel door de Mont Cenis, maar ‘(..) der Mensch hat den Kampf aufgenommen und schon ihn begonnen, um ihn ziegreich durchzuführen.’249

In hoofdstuk twee is betoogd dat de spoorwegen stoombootverbindingen van essentieel belang zijn voor het in beeld brengen van de actualiteit.

De ontwikkeling van deze verbindingen is echter niet alleen een voorwaarde voor BIJLAGE 12. HET TELEGRAAFSTATION IN THREADNEEDLE-STREET. het ontstaan van de ‘TELEGRAPH STATION, THREADNEEDLE-STREET’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (2 APRIL 1859)

3.1. ÉÉN NETWERK: STOOMBOTEN, TREINEN EN DE TELEGRAAF

In de Illustrated London News van 2 april 1859 wordt het nieuwe hoofdkwartier van ‘The British and Irish Magnetic Telegraphic Company’ afgebeeld.

In het artikel bij de afbeelding valt te lezen: The premises have been erected as a central London station for the company to whom we have mentioned they belong, and whose wires extend throughout the United Kingdom, and whose telegraph cables bring this country in direct communication with

Hoofdstuk 3: Niewe wereldwonderen

DE ACTUALITEIT IN BEELD

BIJLAGE 13. CAPE RACE NEWFOUNDLAND. ‘CAPE RACE NEWFOUNDLAND. THE TERMINATION OF THE AMERICAN SYSTEM OF TELEGRAPHS, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (24 AUGUSTUS 1861).

all parts of Europe to which this wonder of communication has been carried.253 De ‘draden’ van het Engelse bedrijf verbinden dus niet alleen de steden van Engeland, maar tevens de landen van de hele wereld.254 Boven de afbeelding van het telegraafstation zijn nog twee kleine tekeningen geplaatst. In de linker- en rechterbovenhoek zijn een locomotief en stoomboot in volle vaart te zien (zie bijlage 12).255 Hoewel er in de tekst niet naar deze afbeeldingen wordt verwezen, is de boodschap duidelijk: het Engelse blad ziet de verspreiding van het telegraafnetwerk als de volgende stap in een proces dat met de spoorwegen en stoomboten begonnen is.

In zijn boek Railways, Steamers and Telegraphs (1867) duidt George Dudd de recente ontwikkeling van deze drie ‘technical miracles of the nineteenth century’ als onderdelen van steeds toenemende ‘intercommunication’: ‘’(...) the prodigious spread of railways and the improvement of the telegraphic system enable the world, in 1866, to far outstrip the doings of 1850.’256 De netwerken van spoorwegen en stoomboten zijn van groot belang voor de communicatie omdat ze ‘(...) almost unlimited capabilities for the transmission of correspondence’ bereikbaar hebben gemaakt voor de ‘mail service’.257 Tussen stoomboten en spoorwegen aan de ene en de telegraaf aan de andere kant bestaat slechts een relatief verschil: de telegraaf zorgt er alleen voor dat ‘post’ nog sneller aankomt.

Deze verbinding tussen de nieuwe snelle mogelijkheden tot fysiek transport en communicatie per post komt terug in bijna alle artikelen over nieuwe spoorweg- en stoombootverbindingen. Zo behandelt Illustrated London News de tunnel door de Mont Cenis en het Suezkanaal in één serie artikelen omdat deze allebei een ‘valuable saving of time’

betekenen voor de ‘Indian mail traffic’ en dus voor de communicatie tussen Engeland en de koloniën in het oosten.258 Ook de Hollandsche Illustratie duidt het

belang van het kanaal vooral door te wijzen op de snellere communicatie die hierdoor mogelijk wordt.

De afstand tussen ‘onze haven en de reede van Batavia’ is namelijk door de opening van het kanaal ‘van 3250 Duitsche mijlen op 2200 mijlen verkort.’259

De ontwikkeling van de fysieke transportnetwerken wordt dus in belangrijke mate gezien als onderdeel van de mogelijkheden tot steeds snellere communicatie in het midden van de negentiende eeuw. De verspreiding van de telegraaf, die voor het eerst in de geschiedenis niet-fysieke communicatie mogelijk maakt, wordt behandeld als een onderdeel dat geheel in lijn ligt met dit proces.260 Dit blijkt duidelijk uit het discours dat de bladen gebruiken om de netwerken mee te duiden.

De bladen spreken over ‘railway communication’ bij spoorwegen en ‘navigable communication’ bij stoombootverbindingen. Aan de andere kant wordt het telegraafnetwerk juist vaak gezien als onderdeel van het postnetwerk. Zo brengt de Illustrirte Zeitung de trans-Atlantische telegraafkabel zowel in relatie met het internationale postverkeer als met de treinverbinding over de Alpen: ‘Um eine Weltpost rings um die Erde bilden zu können, musste der elektrische Draht die große Meere geführt werden.

Die Aufgabe hatte ihre großen Schwierigkeiten, vielleicht noch größere als das übersteigen der Hochgebirge mit Eisenbahnen.’261

Deze verbinding tussen de ontwikkeling van de spoorwegen, de stoombootverbindingen en de telegraaf komt echter het duidelijkst naar voren als de bladen een specifieke vorm van communicatie bespreken die voor henzelf van groot belang is: de verspreiding van actueel nieuws. In een artikel van 24 augustus 1861 bespreekt de Illustrated London

33

News ‘Cape Race. The Termination of the American system of telegraphs’. De titel van het artikel en het scherpe onderscheid dat tegenwoordig gemaakt wordt tussen fysieke en niet-fysieke communicatie, suggereren dat ‘Cape Race’ als een eindpunt van een communicatienetwerk wordt gezien. De afbeelding en de begeleidende tekst stellen de Kaap in Newfoundland juist als een schakel tussen twee elkaar versterkende communicatienetwerken voor. Het is ‘the point of land which nearly all the steamers running to New York, Boston, and Portland endeavour to make.’ Hierna moeten ze nog drie of vier dagen varen om deze havens te bereiken.

Om sneller actueel Europees nieuws te leveren laat de ‘Associated Press’ - het grootste Amerikaanse persbureau - constant kleine boten naar de schepen varen om het Europese nieuws op te pikken. Dit wordt vervolgens via de telegraaf doorgestuurd naar de rest van Amerika: ‘From this lonely rock, (...), European news is flashed to the most distant parts of America.’ Op de afbeelding zien we één van de kleine bootjes naar een stoomschip varen (zie bijlage 13).262 Het artikel duidt de samenwerking tussen

het telegraafnetwerk en de stoombootverbindingen dus niet als een ‘kink in de kabel’, maar juist als een communication hub: ‘This arrangement of telegraph brings Europe practically within seven days of America!’263

3.2. DE ACTUALITEIT VAN COMMUNICATIE

‘The works in connection with this great undertaking have lately attracted so much attention that a brief account of a recent visit to them, accompanied by some illustrations (...), cannot fail to be of interest to the public.’264 Dit schrijft de Illustrated London News in het artikel bij de eerste afbeeldingen van het Suezkanaal in 1863. De vele artikelen die daarna volgen wijzen erop dat de interesse van het publiek zeker gewekt is. Tot en met de feestelijke opening van het kanaal in 1869 besteedt het blad tientallen pagina’s met tekst en illustraties aan dit ‘wonder of the age’.265

Dat het publiek veel interesse heeft in afbeeldingen van de grote verbeteringen in de communicatienetwerken blijkt uit het feit dat de bladen deze illustraties regelmatig als reclame gebruiken. Zo schrijft de Illustrated London News in een artikel over het Suezkanaal van 20 maart 1869: In several number of THE Illustrated London News, (...), were published a great many Engravings, most of them being of large size, from sketches made by our own Special Artist in Egypt two or three week before their appearance here, representing all the characteristics of the enterprise (mijn cursivering).266 Het blad publiceert niet alleen een grote kwantiteit aan afbeeldingen, ook over de kwaliteit is het zeer tevreden: ‘These Illustrations, which were not less

34

DE ACTUALITEIT IN BEELD

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

distinguished by their graphic effect than by their minute accuracy of detail, (...)’267 De lezer hoeft het blad hierbij niet op zijn blauwe ogen te geloven: ‘The correctness of every detail is attested by all subsequent observers.’268 Deze vorm van zelfpromotie komt ook terug in de berichtgeving van het blad over de Mont Cenis tunnel: ‘The description, filling altogether nearly eight columns of the paper, (...), was more exact and more comprehensive than any other English journal had published (mijn cursivering).’269

BIJLAGE 14. A CABLE-ISTIC EXTRAVAGANZA. ‘AMATEUR DRAMATIC ENTERTAINMENT ON BOARD THE GREAT EASTER AT SEA’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (28 JULI 1866).

In deze reclameboodschappen benadrukt het Engelse blad de actualiteit, de gedetailleerdheid en de correctheid van zijn afbeeldingen en artikelen.

De Illustrirte Zeitung benadrukt dezelfde elementen.

Zo schrijft de redactie over een afbeelding van de baggerwerkzaamheden bij het Suezkanaal: ‘Über die Austiefungsarbeiten bei Suez wird sich der Leser aus der mitgetheilten Abbildung eine klare Vorstellung schaffen können (mijn cursivering).’270 Dit blad is echter veel slechter in staat om net zo actueel als de Illustrated London News te zijn. In een artikel van 6 november 1869 drukt het blad zijn lezers op het hart dat het ‘mit möglichster Beschleunigung’ over het grote openingsfeest van het kanaal, dat elf dagen later op 17 november plaatsvindt, zal berichten.271 Op 27 november moet het blad zijn lezers echter nog teleurstellen: Während die Berichte und Zeichnungen, welche uns die großartigen Eröffnungsfeierlichkeiten jenes Tages vergegenwärtigen sollen, unterwegs sind, mag es geboten sein, die Leser der Illustrirte Zeitung nochmals durch einen kurzen Überblick mit den thatsächlichen Verhältnissen bekannt zu machen.272

BIJLAGE 16. EEN AFBEELDING VAN DE OPENING VAN HET NOORDZEE KANAAL DOOR DE KONING VAN HOLLAND IN DE ILLUSTRATED LONDON NEWS. ‘THE KING OF HOLLAND LAYING THE FOUNDATIONSTONE OF THE AMSTERDAM SHIP-CANAL LOCKS’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (14 MEI 1870).

BIJLAGE 17. DE TRANS-ATLANTISCHE TELEGRAAFKABEL IN HET RUIM VAN DE GREAT EASTERN. ‘COILING THE ATLANTIC TELEGRAPH ON BOARD THE GREAT EASTERN’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (11 FEBRUARI 1865).

Pas op 25 december, bijna zes weken na de openingsfeesten, plaatst het blad de eerste tekening van het openingsfeest.273 Op de andere tekeningen uit de ‘Reihe Illustration des Specialartisten der Illustrirten Zeitung’ moet de lezer nog een week wachten.274

De ‘Special Artists’ zijn het belangrijkste middel van de geïllustreerde bladen om aan actuele afbeeldingen te komen. De Illustrated London News is duidelijk het beste in staat om zijn correspondenten snel ter plaatsen te krijgen. Bij de aanleg van de hier besproken communicatienetwerken beschikt het blad steeds over meerdere correspondenten om de voortgang van deze ondernemingen in beeld brengen. Het lukt het blad ook om deze correspondenten op speciale plaatsen te krijgen.

Zo vaart ‘Mr. Frederic George of Cairo’ mee met het ‘Peninsular and Oriental company’s steam-ship DELTA’ dat deelneemt aan de feestelijke optocht van schepen die op 17 november 1869 als eerste door het Suezkanaal varen. Ook tijdens de drie pogingen om de trans-Atlantische telegraafkabel te leggen – die van 1858, 1865 en 1866 - beschikt het blad over een ‘Special Artist’ aan boord van de schepen die de kabel vervoeren. Zo meldt het blad trots: ‘We trust, in a few days or weeks, to report the complete success of that gigantic enterprise, having already made our

Hoofdstuk 3: Niewe wereldwonderen

DE ACTUALITEIT IN BEELD

arrangements for providing a series of Illustrations of its progress from the pencil of an eminent artist.’275 Wanneer de kabel tijdens de expeditie van 1865 breekt en in de diepte van de Oceaan verdwijnt is deze ‘eminent artist’, meneer Robert Dudley, dan ook in staat ‘to delineate with his ready pencil the most interesting and exciting scenes of this memorable enterprise.’276

Het is duidelijk dat er vaak ‘Special Artists’ van verschillende geïllustreerde bladen aanwezig zijn bij dit soort bijzondere gebeurtenissen. Tijdens de succesvolle trans-Atlantische telegraafexpeditie van 1866 zijn er zelfs zo veel aanwezig dat ze samen een amateur toneelstuk kunnen opvoeren, wat ze de toepasselijk naam ‘A Cable-istic Extravaganza’ geven (zie bijlage 14).277 Ook de beroemde journalist W.H. Russell van The Times refereert in zijn minutieuze verslag van de expeditie – The Atlantic Telegraph (1865) - regelmatig aan de vele ‘Special Artists’ die meevaren.278 De paden van de correspondenten van de hier onderzochte bladen lijken elkaar echter maar zelden te kruisen. Alleen de inzegening van het Suezkanaal wordt door zowel de ‘Special Artist’ van de Illustrated London News als die van de Illustrirte Zeitung vastgelegd.279

In hoofdstuk twee is al aangegeven dat het snel produceren van afbeeldingen op basis van schetsen van ‘Special Artists’ een kostbare aangelegenheid is. Het kopen, of namaken, van afbeeldingen van andere bladen is veel goedkoper en deze praktijk wordt geregeld toegepast in de berichtgeving van de bladen over de drie ‘grand works’. Zo zijn de eerste twee illustraties die de Illustrirte Zeitung op 2 mei 1863 van het Suezkanaal plaatst al op 31 januari en 14 februari in de Illustrated London News te vinden (zie bijlage 15).280 De afbeelding van het openen van een dam in het kanaal verschijnt twee weken eerder al in het Engelse blad. Ook de eerste twee afbeeldingen van de trans-Atlantische telegraafexpeditie van 1865 die de Illustrirte Zeitung plaatst, zijn al eerder in de Illustrated London News verschenen.281 De Hollandsche Illustratie is het slechtst in staat om eigen en actuele afbeeldingen te leveren.

Het blad weet wel afbeeldingen te verkrijgen van de hier onderzochte gebeurtenissen, maar het gaat hierbij altijd om materiaal dat van andere bladen afkomstig is en vaak pas laat geplaatst wordt. Het Nederlandse blad probeert dit oude beeldmateriaal weer actueel te maken met de beschrijvingen bij de afbeeldingen. Zo plaatst het blad op 26 november 1869 op zijn voorpagina een artikel over de opening van het Suezkanaal op 17 november. Op de pagina prijkt een afbeelding van het ontwerp voor een gedenkteken dat bij de ingang van het kanaal zou moeten verrijzen. De afbeelding is niet direct relevant, de redactie geeft toe ‘dat er waarschijnlijk van de oprichting nooit iets zal komen.’282 De rest van

het artikel gaat echter over de opening van het kanaal.

Deze actuele tekst zorgt ervoor dat de afbeelding van het monument meer actualiteitswaarde krijgt.

Deze verwijst hierdoor immers niet meer specifiek naar het monument maar naar het gehele kanaal.283 De geringe mogelijkheden van het Nederlandse

BIJLAGE 15.1. HET MEER VAN TIMSAH IN DE ILLUSTRATED LONDON NEWS

BIJLAGE 15.2. HET MEER VAN TIMSAH IN DE ILLUSTRIRTE ZEITUNG

BIJLAGE 15.3. DE UITGRAVINGWERKEN BIJ EL-GIRSH IN DE ILLUSTRATED LONDON NEWS

BIJLAGE 15.4. DE UITGRAVINGWERKEN BIJ EL-GIRSH IN DE ILLUSTRIRTE ZEITUNG. ‘VIEW OF LAKE TIMSAH FROM THE SANDHILLS’, ILLUSTRATED LONDON NEWS (31 JANUARI 1863) EN: ‘THE SUEZ CANAL WORKS: EXCAVATIONS AT EL-GIRSH’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (14 FEBRUARI 1863). ‘DER SUEZKANAL: DER TIMSAHSEE VON DEN SANDKUGELN AUS GESEHEN’;‘DER SUEZKANAL DURCHSTICH BEI EL GIRSCH’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (2 MEI 1863).

35

DE ACTUALITEIT IN BEELD

36

blad komen echter het duidelijkst naar voren uit het feit dat bepaalde Nederlandse gebeurtenissen totaal ontbreken in het blad. In 1868 begint de bouw van het Noordzeekanaal, dat de haven van Amsterdam met de Noordzee verbindt. Zowel de Illustrirte Zeitung als de Illustrated London News besteden aandacht aan deze Nederlandse variant van het Suezkanaal. Het Duitse blad plaatst al in 1868, wanneer de werkzaamheden beginnen, een artikel over het kanaal.284 Het Londense blad plaatst zelfs

twee artikelen, met vier illustraties, waaronder één van de opening van het kanaal door de koning van Nederland (zie bijlage 16).285 Al deze buitenlandse aandacht maakt het des te opvallender dat de Hollandsche Illustratie – dat zichzelf als ‘nationaal’ geïllustreerd blad presenteert – helemaal geen aandacht besteedt aan het kanaal.

3.3. IN VERBINDING: PUNTEN OP HET NETWERK IN BEELD

De mogelijkheden die de bladen hebben zijn niet alleen van invloed op het feit of en hoeveel afbeeldingen er van een bepaalde gebeurtenis verschijnen, maar ook op wat de onderwerpen van deze afbeeldingen zijn.

Het in beeld brengen van een communicatienetwerk plaatst de bladen voor een uitdaging: hoe beeldt je een onderzeese telegraafkabel af? Hoe laat je het gehele Suezkanaal of de kilometers lange tunnel onder de Mont Cenis zien? En hoe zorg je ervoor dat al deze afbeeldingen actualiteitswaarde hebben en trouw zijn aan de werkelijkheid?

In de volgende twee paragrafen worden de pogingen van de bladen om de netwerken in zijn geheel af te beelden besproken. Berichtgeving over de netwerken moet echter altijd ook een actualiteitswaarde hebben. Om deze reden is het sluiten van het circuit, of het in verbindingen stellen van verschillende punten op het netwerk een belangrijk thema van de afbeeldingen en artikelen in de geïllustreerde bladen.

3.3.1. OP WEG NAAR EEN TRANSCENDENT MOMENT: DE TRANS-ATLANTISCHE TELEGRAAFEXPEDITIES VAN 1865 EN 1866.

De punten op het netwerk waar de geïllustreerde bladen aandacht aan besteden, worden grotendeels bepaald door de mogelijkheden om deze in beeld te brengen. Dit is duidelijk te zien in de omvangrijke berichtgeving van de Illustrated London News over de twee trans-Atlantische telegraafexpedities van 1865 en 1866. Het gaat hier om het aan boord brengen van de kabel op de Great Eastern, het aan land brengen van de kabel in de baai van Foilhommerum, het oostelijke startpunt van de kabel, en het aan land brengen van de kabel in Heart’s Content Bay, Newfoundland, in Amerika.

In het nummer van 6 februari 1865 is te zien hoe de kabel met kleine bootjes aan boord

wordt gebracht van de Great Eastern - het grootste stoomschip van de wereld - dat de kabel zal vervoeren.286 In het volgende nummer wordt afgebeeld hoe de enorme kabel aan boord van het schip in grote tanks wordt opgeslagen (zie bijlage 17).287 Ook de Illustrirte Zeitung besteedt in zijn nummer van 4 maart 1865 aandacht aan het aan boord laden van de kabel.288 In de Illustrated London News van zaterdag 3 juni wordt besproken hoe het maken en het aan boord brengen van de kabel die week eindelijk zal gebeuren.289 De Great Eastern vaart in de weken die volgen naar de baai van Foilhommerum op het Ierse eiland Valentia: het oostelijke startpunt van de kabel.

Waar dit punt op het netwerk zich werkelijk bevindt, lijkt niet voor iedereen even duidelijk. Zo meldt de redactie van de Hollandsche Illustratie dat er ‘(...) te Valencia in Spanje een begin [zal] worden gemaakt met het leggen van de kabel.’290

In de Illustrated London News van 5 augustus is voor het eerst een reportage over Valentia te lezen.

Aan het begin van het artikel geeft de redactie aan dat het voor het blad een stuk moeilijker is geworden om de onderneming te volgen: To that remote part of the United Kingdom, (...), had the Telegraph Construction Company suddenly removed the scene of its operations, which we noticed so lately at East Greenwich and in Medway prosperously carried foreward under the eye of the London world (mijn cursivering).291 Het blad geeft echter niet op: ‘(...) yet by means of the pens of the reporters, and the pencil of our own artist, the public are now made acquainted with the minutest details of the mighty work.’292 De ‘Special Artist’ van het blad, ‘Mr. Robert Dudley’, weet ondanks ‘numerous delays on the road to Valentia’ net op tijd aan te komen.293 Op twee afbeelding bij het artikel zien we hoe een klein schip, de Caroline, het zogenaamde ‘shore end’ van de kabel aan land brengt om vervolgens naar de Great Eastern te varen, waar dit ‘kustdeel’ en de rest van de kabel aan elkaar vast worden gemaakt (zie bijlage 18).294 Het ‘landen’ van de telegraafkabel komt ook in berichtgeving over andere telegraafexpedities vaak terug.295

Op 23 juli vaart de Great Eastern uit en kan de expeditie echt beginnen. De Illustrated London News spreekt de verwachting uit dat ze binnenkort meer illustraties van ‘the most interesting scenes in the progress of this grand enterprise’ kunnen plaatsen.296 De expeditie zal echter geen succes worden. Op de voorkant van het nummer van 26 augustus wordt een dramatisch moment afgebeeld: het breken van de trans-Atlantische kabel (zie bijlage 19).297 In het bijbehorende artikel ‘The diary of the Cable’ – dat gaat over het verslag van de expeditie dat W. H. Russel in de Times publiceert - wijst het blad nog eens op de enorme publieke interesse voor de onderneming: ‘Who has not read it? Whose pulse has not fluttered in unison with the vicissitudes which its brief story exhibits?’298 Er wordt nogmaals benadrukt waar al deze aandacht vandaan komt: ‘But every

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

step of the narrative carries along with it hopes and fears which regard end of transcendent moment (mijn cursivering).’299 De ‘steps of the narrative’ kunnen

gezien worden als de punten in het netwerk waarover het blad verslag doet, die uiteindelijk allemaal leiden tot één moment: ‘the linking together, by a kind of mystical marriage-ring, [of] the Eastern and Western Hemisphere; the bringing them into daily presence with each other (mijn cursivering).’300

De kabel breekt op 2 augustus en na een aantal pogingen om deze op te vissen keert de Great Eastern naar Engeland terug. Het schip arriveert op 19 augustus bij Brighton waar de ‘Special Artist’ van de Illustrated London News aan land gaat en zich direct naar de redactie in Londen spoedt.301 In het nummer van 26 augustus - een krappe week later - verschijnen twee afbeeldingen van de expeditie.

Het blad weet dus binnen een week een afbeelding op basis van een schets te maken. Dit is ongehoord snel en het valt daarom ook te betwijfelen of het hier niet om een gefabriceerde afbeelding gaat. Dit wordt nog eens versterkt door het feit dat het onmogelijk is voor een ‘Special Artist’ om een snapshot te maken van een zeer kort moment, zoals het breken van een kabel.

In het nummer van 2 september doet het blad uitgebreid verslag van het mislukken van de expeditie. Een groot artikel wordt ondersteund met een kleine kaart. Hierop is de route van de Great Eastern te zien en worden de punten en tijdstippen aangegeven die in de tekst zijn besproken.302 Het artikel en de kaart verwijzen vervolgens naar een aantal illustraties, die op basis van de schetsen van mr.

Dudley zijn gemaakt. Zo zijn de boeien die de Great Eastern heeft achtergelaten op de punten waarop de kabel omhoog gehaald is en de aankomst van het schip bij Brighton te zien (zie bijlage 20).303 Het blad doet in dit nummer dus in één keer verslag van alle gebeurtenissen van de expeditie van 25 juli tot 19 augustus. Het wordt hiertoe gedwongen omdat mr.

Dudley niet eerder in staat is om zijn schetsen naar de redactie van het blad te sturen.

Bij de succesvolle expeditie van 1866 volgt de berichtgeving van de Illustrated London News dezelfde lijnen. Ook nu is Robert Dudley weer aan boord van de Great Eastern. In het nummer van 14 juli is te zien hoe het schip de haven van Sheerness, in de mond van de Thames, verlaat om zich naar de baai van Foilhommerum te begeven.304 Wanneer het nummer uitkomt, is het schip reeds twee dagen naar Amerika onderweg. In het nummer van 28 juni, wanneer de Great Eastern al twee dagen in Heart’s Content Bay ligt, is een afbeelding te vinden van het aan land brengen van de kabel bij Foilhommerum.305 Het blad moet nu wachten op de schetsen van Dudley die via de post uit Amerika moeten komen.

In het nummer van 8 september wordt een groot artikel over de expeditie met afbeeldingen van Dudley geplaatst. Er wordt maar één afbeelding van een moment op zee afgedrukt.306 Er zijn echter drie afbeeldingen te vinden van het aan land brengen van de kabel in Heart’s Content Bay (zie bijlage 21).307 Op een andere afbeelding in hetzelfde nummer is te zien

Hoofdstuk 3: Niewe wereldwonderen

DE ACTUALITEIT IN BEELD

BIJLAGE 18. HET AAN LAND BRENGEN VAN DE TRANS-ATLANTISCHE TELEGRAAFKABEL IN DE BAAI VAN FOILHOMMERUM. ‘LANDING OF THE SHORE END OF THE CABLE FROM THE CAROLINE AT FOILHOMMERUM’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (5 AUGUSTUS 1865).

BIJLAGE 20. HET BINNENLOPEN VAN DE GREAT EASTERN BIJ BRIGHTON. ‘THE GREAT EASTERN OFF BRIGHTON ON HER RETURN HOME – FROM A SKETCH BY OUR SPECIAL ARTIST’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (2 SEPTEMBER 1865).

37

38

DE ACTUALITEIT IN BEELD

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

BIJLAGE 19. HET BREKEN VAN DE KABEL BIJ DE EXPEDITIE VAN 1865 OP DE VOORPAGINA VAN DE ILLUSTRATED LONDON NEWS. ‘THE BREAKING OF THE ATLANTIC TELEGRAPH CABLE ON BOARD THE GREAT EASTERN – FROM A SKETCH BY OUR SPECIAL ARTIST’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (26 AUGUSTUS 1865).

Hoofdstuk 3: Niewe wereldwonderen

DE ACTUALITEIT IN BEELD

hoe de trans-Atlantische kabel in het telegraafstation van de baai wordt gekoppeld aan het Amerikaanse telegraafnetwerk.308 Het in verbinding stellen van verschillende punten op het netwerk wordt door het blad dus als symbool gebruikt om de aanleg van het hele netwerk mee af te beelden.

Met de wederzijdse telegraafberichten tussen de koningin van Engeland en de president van Amerika op 28 juli is het ‘transcendente’ moment bereikt en zijn de oude en de nieuwe wereld in een ‘daily presence’ met elkaar verbonden.309 Nadat de Illustrated London News in de nummers van 22 september en 13 oktober ook nog kan berichten dat de gebroken kabel van 1865 succesvol naar boven is gehaald en verbonden is met Heart’s Content Bay, sluit het blad zijn berichtgeving over dit ‘wonder of the age’.310

3.3.2. HET BEGIN VAN DE TUNNEL

BIJLAGE 22. HET STADJE MODANE AAN HET NOORDELIJKE UITEINDE VAN DE TUNNEL. ‘MODANE, AT THE NORTH END OF THE TUNNEL UNDER THE MONT CENIS’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (6 FEBRUARI 1869).

Bij het in beeld brengen van de verbinding die door de tunnel door de Mont Cenis tot stand wordt gebracht, zijn de bladen minder afhankelijk van de beperkingen van de beperkingen in de communicatie met hun ‘Special Artist’. Deze bevindt zich immers niet op een schip op de Atlantische oceaan maar op het vaste land en staat dus in een relatief goede verbinding met zijn redactie. Ook hier staan de bladen echter voor de uitdaging om hun afbeeldingen van de aanleg van de tunnel actualiteitswaarde te geven.

Op de voorpagina van Illustrirte Zeitung van 15 maart 1862 is de ingang van de Mont Cenis tunnel te zien. Deze ingang staat, volgens het blad, op dat moment symbool voor de mijlen steen die nog doorboord moeten worden voordat de tunnel af is.311 Ook een artikel dat zeven jaar later in de Illustrated London News van 6 februari 1869 verschijnt, behandelt de tunnel door te verwijzen naar de ingangen bij Modane, aan de Franse kant, en Bardonneche, aan de Italiaanse kant.312 Op de eerste afbeelding bij dit artikel is het stadje Modane te zien (zie bijlage 22).313 Vlak boven het stadje is de ingang van de tunnel te zien: ‘there is a spot half way up the mountain side, towards the left hand, where the mouth of tunnel is marked by the rising of a small volume of smoke.’314 In hetzelfde nummer is ook een afbeelding van de ingang aan de andere kant, bij Bardonneche, te vinden (zie bijlage 23).315

Het belang van de ingang van de tunnel als symbool voor de gehele onderneming blijkt ook uit de twee artikelen over de officiële opening op 17 september 1871 die in de Illustrated London News verschijnen. Op een afbeelding in het nummer van 30 september geeft de ‘Special Artist’ de lezer ‘an Illustration of the first train that day passing through the tunnel.’316 We zien een met vlaggen versierde locomotief: in de linker- en rechterbovenhoek is nog net te zien dat het hier om de ingang van de tunnel bij Mondane gaat (zie bijlage 24).317 Op een andere afbeelding in hetzelfde nummer zien we dezelfde gebeurtenis van verder af: een trein komt net uit

BIJLAGE 23. DE ZUIDELIJKE INGANG VAN DE TUNNEL BIJ BARDONNECHE. ‘THE RAILWAY TUNNEL UNDER THE MONT CENIS – SOUTH END, AT BARDONNECHE’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (6 FEBRUARI 1869).

BIJLAGE 21. HET AAN LAND BRENGEN VAN DE KABEL IN HEART’S CONTENT BAY, NEWFOUNDLAND. ‘LANDING THE ATLANTIC CABLE IN HEART’S CONTENT BAY, NEWFOUNDLAND’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (8 SEPTEMBER 1866).

39

DE ACTUALITEIT IN BEELD

40

de noordelijke ingang van de tunnel gereden.318 In het volgende nummer van het blad is te zien hoe een trein uit de zuidelijke ingang van de tunnel, bij Bardonneche, rijdt.319 Het verschil met de eerdere afbeeldingen van de tunnel is de toevoeging van de treinen. Hiermee impliceert het blad dat de ‘verbinding’ gemaakt is.

De ingang van de tunnel wordt niet alleen door de geïllustreerde bladen als visueel pars pro toto voor de gehele onderneming gebruikt.

Als onderdeel van de officiële opening reist een aantal hoogwaardigheidsbekleders met de trein door de tunnel naar het Italiaanse Turijn. In deze stad heeft de kunstenaar en ‘artificier’ Ottino een aantal ‘Illuminaties’ gebouwd. Van één van deze lichtkunstwerken is de ‘Special Artist’ van de Illustrated London News dusdanig onder de indruk dat hij er een schets van heeft gemaakt die als afbeelding in het Londense blad verschijnt. Op de Corso del Rè was een ‘immensely prolonged series of arches, constructed of metal pipes, thickely set with gas-burners’ gebouwd ‘in an array as to represent, in fire, the shape of the tunnel viewed from one of its entrances, with a vista that seemed to be of infinite extent (mijn cursivering).’ De titel van de afbeelding is veelzeggend: ‘Illuminations at Turin representing the tunnel (zie bijlage 25).’320

viewed from the sea.’323

In het nummer van 17 april drukt het blad een plattegrond van Suez af.324 Het bijbehorende artikel benadrukt nogmaals het belang van de beide steden als begin- en eindpunten van het kanaal: ‘The port of Suez, at the head of the Red Sea, is the southern terminus of the Maritime Canal, which is nearly a hundred miles in length, its northern terminus being Port Said, on the coast of the Mediterranean, (...).’325

Ook hier wordt het kaartje verduidelijkt door een andere afbeelding die – ditmaal uit vogelperspectief – een overzicht geeft van de ingang van het kanaal (zie bijlage 27).326 De moderne ingang van het kanaal en de bloeiende havenstad die op de achtergrond van de afbeelding zichtbaar is, staan in schril contrast met de afbeelding van het nog onontwikkelde Suez die het blad in 1863 plaatst (zie bijlage 28).327

Het ‘in verbinding stellen’ van verschillende punten op het netwerk vormt ook bij de aanleg van het Suezkanaal voor de bladen een goede manier

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

om actuele afbeeldingen van de onderneming te plaatsen. Al in 1864 staat er een illustratie van een dergelijke gebeurtenis in de Illustrated London News.

Op 29 december 1863 wordt het zoetwaterkanaal geopend, dat de ‘Compagnie Universille du Canal Maritime de Suez’ – het Franse bedrijf achter het kanaal - gegraven heeft als onderdeel van zijn overeenkomst met de vicekoning van Egypte. Het wordt gebruikt om allerlei materiaal te vervoeren en de vele duizenden arbeiders, lastdieren en stoommachines van water te voorzien.328

Op de afbeelding van deze gebeurtenis zien we hoe een dijk in het kanaal wordt doorgestoken, waardoor het water vrij kan stromen (zie bijlage 29).329 Uit de beschrijving blijkt duidelijk dat deze gebeurtenis bewust als ‘persmoment’ geënsceneerd was: ‘The inauguration of this important work took place on the 29th of December last, a small portion near Suez having been left free of water for the purpose (mijn cursivering).’330 Een grote groep

3.3.3. DE ISTHUMUS VAN SUEZ

Het Suezkanaal verschilt op één belangrijk punt van de tunnel door de Mont Cenis en de trans-Atlantische telegraafkabel: de verbinding is zichtbaar. De kabel en de tunnel worden voor grote gedeeltes aan het zicht ontrokken door de Atlantische Oceaan en de Alpen, het kanaal trekt een lange rechte streep door het – op de meeste plaatsen – vlakke land van Egypte. Deze zichtbaarheid is van invloed op hoe de geïllustreerde bladen het kanaal in beeld brengen. Toch blijven ook hier de punten op het netwerk en het ‘in verbinding stellen’ belangrijke en actuele thema’s.

Twee plaatsen aan het kanaal - het nieuwgebouwde Port Said aan de Middellandse Zee en de havenstad Suez aan de Rode Zee – komen, als punten op het netwerk, regelmatig in de berichtgeving van de geïllustreerde bladen terug. In het nummer van 13 maart 1869 van de Illustrated London News is een plattegrond van Port Said te vinden. Uit de titel van de illustratie is op te maken dat het hier voornamelijk om het in beeld brengen van de ingang tot het kanaal gaat: ‘Plan of the harbour of Port Said and the Mediterranean entrance of the canal’.321 Een andere afbeelding in hetzelfde nummer wordt gebruikt om de situatie bij deze ingang te verduidelijken: een lange waterkering van massieve stenen blokken zorgt ervoor dat schepen veilig de haven kunnen binnenlopen (zie bijlage 26).322 De beschrijving koppelt de twee afbeeldingen aan elkaar: ‘Our plan of the new artifical harbour of Port Said will explain itself with the help of our Artist’s sketch of the port and western breakwater,

BIJLAGE 24. DE EERSTE TREIN DOOR DE MONT

BIJLAGE 25. HET LICHTKUNSTWERK IN TURIJN DAT

CENIS TUNNEL. ‘OPENING OF THE MONT CENIS

DE INGANG VAN DE TUNNEL VOORSTELT.

TUNNEL: THE FIRST TRAIN’, THE ILLUSTRATED

‘ILLUMINATIONS AT TURIN REPRESENTING

LONDON NEWS (30 SEPTEMBER 1871).

THE TUNNEL’, THE ILLUSTRATED

LONDON NEWS (7 OKTOBER 1871).

BIJLAGE 26. DE WATERKERING BIJ PORT SAID. ‘BREAKWATER AT PORT SAID, AND MEDITERRANEAN ENTRANCE TO THE CANAL’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (13 MAART 1869).

BIJLAGE 27. INGANG VAN HET KANAAL BIJ SUEZ.

DE ACTUALITEIT IN BEELD

‘BIRD’S-EYE VIEW OF ENTRANCE TO THE CANAL FROM THE RED SEA, WITH NEW HARBOURS, DOCKS, AND TOWN OF SUEZ’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (17 APRIL 1869).

Hoofdstuk 3: Niewe wereldwonderen 41

DE ACTUALITEIT IN BEELD

42

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

hoogwaardigheidsbekleders en Franse officieren wier ‘fine appearance and bearing’ scherp contrasteerden met ‘the dusky groups of Arabs who lined the canal banks, watching the proceedings with rather more interest than an Arab generally is capable of ’ is bij de opening aanwezig.331

Het openzetten van de sluizen tussen het kanaal en het zogenaamde ‘Bittermeer’ wordt door de geïllustreerde bladen eveneens aangegrepen om over de voorgang van de onderneming te berichten (zie bijlage 30).332 Zo schrijft de Illustrirte Zeitung: Als ein solcher Abschnitt stellt sich die Öffnung der Schranken dar, welche die Wasser des Mittelmeers von den sogenannten Bitterseen trennten, und die Bedeutung dieses Vorgangs mag ein kurzer Überblick über die zum Zwecke des Durchstichs erforderlichen Unternehmungen ins klaren bringen.333

BIJLAGE 28. DE HAVEN VAN SUEZ IN 1863. ‘THE TOWN AND HARBOUR OF SUEZ’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (14 FEBRUARI 1863).

Ook het openzetten van deze sluizen wordt door de ‘Suez canal company’ als persmoment gebruikt. Uit de beschrijving van de Illustrated London News komt naar voren dat dit het hoogtepunt is van het bezoek van de prins en prinses van Wales aan het kanaal: ‘When the Prince and Princess reached this barrier a number of workmen were ready at the sluices with levers. (...) at a given signal some dozen or so of the sluices were raised, and the salt water spurted forth in a milk-white gush.’334

Het ‘in verbinding stellen’ wordt door de Illustrated London News en de Illustrirte Zeitung ook verbeeld met afbeeldingen van de meer dan vijftig schepen tellende optocht van allerlei Europese en Oosterse vorsten door het kanaal tijdens de openingsfeesten. Ook de prins en prinses van Nederland zijn aanwezig.335 Op een afbeelding in het Londense blad van 11 december is te zien hoe de Aigle - het jacht van de keizerin van Frankrijk – de haven van Port Said binnenvaart.336 Ook de twee obelisken, ‘which mark the entrance of the canal’, zijn op de afbeelding te zien.337 In het volgende nummer is een afbeelding uit vogelperspectief van de stoet van schepen die door het kanaal varen opgenomen.338 De verbinding is voltooid, wanneer op een afbeelding van 25 december te zien is hoe de Franse en Oostenrijke keizerlijke jachten bij Suez de Rode zee in varen.339

De afbeeldingen van punten op de netwerken in aanbouw, worden door de bladen gebruikt om hun berichtgeving over deze ondernemeningen actueel te laten zijn. Deze aandacht wijst erop dat het karakter van deze plaatsen veranderd is. De baaien van Foilhommerum en Heart Content, de stadjes Modane en Bardonneche en de havens van Suez en Port Said zijn alleen maar actueel omdat ze punten zijn op een wereldwijd communicatienetwerk. Het zijn – in de woorden van Giddens – geen premoderne ‘places’ meer, maar moderne ‘spaces’, waarvan het karakter niet bepaald wordt door op de plaats zelf aanwezige factoren, maar door externe en globale sociale invloeden. Het zijn deze externe invloeden die ervoor zorgen dat de afbeeldingen van deze

BIJLAGE 29. OPENING VAN HET ZOETWATER KANAAL IN 1864.

OPENING OF THE SWEET-WATER CANAL AT SUEZ’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (6 FEBRUARI 1864).

BIJLAGE 30. HET BINNENLATEN VAN WATER UIT DE MIDDENLANDSE ZEE IN HET BITTERMEER. LINKS: IN DE ILLUSTRATED LONDON NEWS RECHTS: IN DE ILLUSTRIRTE ZEITUNG.

Hoofdstuk 3: Niewe wereldwonderen

DE ACTUALITEIT IN BEELD

plaatsen tot een onderdeel van de actualiteit kunnen worden gemaakt.

3.4. HET HELE NETWERK IN BEELD

Op 4 september 1870 drukt de Hollandsche Illustratie een merkwaardige afbeelding af. Volgens het blad heeft de lezer door de afbeelding ‘Het kanaal van Suez uit de vogelvlucht gezien’ een ‘overzicht over het gehele kanaal gekregen’ (zie bijlage 31).340 De afbeelding is echter verre van waarheidsgetrouw, een eigenschap waar het Nederlandse blad zich op laat voor staan: alleen het verloop van het kanaal klopt enigszins, de rest van de afbeelding is verzonnen.

Naast het in beeld brengen van verschillende punten op het netwerk en het proces van het ‘in verbinding stellen’ van deze punten proberen de bladen hun lezers ook in één keer een visuele indruk te geven van de netwerken. Ze doen dit op een (on)realistische manier met afbeeldingen in vogelperspectief en op een schematische manier door middel van kaarten. Daarnaast proberen ze het netwerk ook in zijn geheel te vatten door de reis over dit netwerk in een aantal karakteristieke panorama’s weer te geven. Dit soort afbeeldingen verlenen de geïllustreerde bladen actualiteitswaarde omdat ze vanwege hun afbeeldingen veel beter dan de dagbladen in staat zijn om overzichten van enorme projecten te bieden. Daarnaast spelen de overzichten ook een belangrijke rol in het ordenen van de actuele berichtgeving in de bladen.

BIJLAGE 31. EEN AFBEELDING UIT VOGELPERSPECTIEF VAN HET SUEZKANAAL IN DE HOLLANDSCHE ILLUSTRATIE. ‘HET KANAAL VAN SUEZ UIT DE VOGELVLUCHT GEZIEN’, NO. 10 (4 SEPTEMBER 1870).

3.4.1. VOGELPERSPECTIEVEN

De afbeelding in de Hollandsche Illustratie is het enige voorbeeld waarvan door het blad beweerd wordt dat het hele kanaal in één keer wordt afgebeeld. In de Illustrated London News komen echter regelmatig illustraties vanuit een ‘birds-eye perspective’ terug, die grote delen van het kanaal in beeld brengen. De lange rechte lijn, die het kanaal door de landengte van Suez trekt, zorgt ervoor dat het perspectief van dergelijke afbeeldingen de suggestie van (gedeeltelijke) volledigheid kan wekken. Een goed voorbeeld hiervan is de illustratie van de werkzaamheden op het kanaal bij Kantara, die op 20 maart in het Engelse blad verschijnt (zie bijlage 32).341 In klassiek perspectief begint het kanaal breed in het midden van de onderkant van de afbeelding en verdwijnt het, aan de bovenkant, in een punt aan de horizon. Op de eerder genoemde afbeelding van de feestelijke optocht van schepen wordt eenzelfde effect nagestreefd. Hier begint het kanaal linksonder op de afbeelding en verdwijnt het in de rechterbovenhoek.342

De afbeeldingen in het Engelse blad lijken een stuk realistischer dan die in de Hollandsche Illustratie. Het blad beweert dan ook dat ze beide op basis van schetsen van zijn ‘Special Artist’ mr.

BIJLAGE 32. EEN AFBEELDING VAN HET SUEZKANAAL UIT VOGELPERSPECTIEF IN DE ILLUSTRATED LONDON NEWS. ‘THE ISTHUMUS OF SUEZ MARITIME CANAL NEAR KANTARA’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (20 MAART 1869).

BIJLAGE 33. AFBEELDING UIT KIKKERPERSPECTIEF VAN DE SPOORWEG OVER DE BERGPAS VAN MONT CENIS. ‘THE RAILWAY OVER MONT CENIS: VIEW ABOVE LANSLEBOURG’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (10 FEBRUARI 1866).

43

DE ACTUALITEIT IN BEELD

44

Frederick George in Cairo gemaakt zijn. Hoewel het niet onmogelijk is dat er uitkijktorens langs het kanaal hebben gestaan, zouden deze meer dan honderd meter hoog moeten zijn om het perspectief op de afbeeldingen mogelijk te maken. Voor de ‘birds-eye view’ van de ingang van het kanaal bij de stad Suez zou deze hypothetische uitkijktoren zich daarnaast midden op zee moeten bevinden.343

Ondanks de claim van het Engelse blad op de waarheidsgetrouwheid van zijn afbeeldingen, lijken de vogelperspectieven dus gefabriceerd te zijn.

Het realistisch in beeld brengen van een groot gedeelte van een communicatienetwerk is echter niet altijd onmogelijk. Wanneer de Piedmontese en Franse overheid in 1858 besluiten om een tunnel door de Alpen te boren, vat de Engelsman ‘Mr. J. B. Fell, of Ulverstone’ het plan op om een tijdelijke spoorweg aan te leggen over de Mont Cenis bergpas.344 Een door hem uitgevonden locomotief – met een extra horizontaal wiel op een middenspoor – is in staat om de steile hellingen van de pas te beklimmen.345 In het nummer van 10 februari 1866 plaatst de Illustrated London News een overzicht van het experimentele deel van de spoorlijn vanuit een kikkerperspectief: we zien hoe de spoorlijn zich in haarspeldbochten de berg opkronkelt (zie bijlage 33).346 De uitgebreide beschrijving bij de afbeelding moet zijn waarheidsgetrouwheid onderschrijven: Captain Tyler, (...), describes the experimental line shown in the view we have engraved on page 129. It commences about half a mile from Lanslebourg, (...), a village which is not seen in our view, being hidden in the valley to the left hand. The length of the experimental line is one mile and a quarter; the whole length of road vissible in our landscap is about four miles.347

Doordat de ‘Special Artist’ bij het schetsen van dit perspectief in plaats van naar beneden omhoog kan kijken, wordt het mogelijk om de gehele spoorlijn op een realistische manier in beeld te brengen.

het reizen per trein zorgt in het midden van de negentiende eeuw bij de oudere generatie voor een gevoel van verwarring: ‘The train was experienced as a projectile, and travelling on it as being shot through the landscape – thus losing control of one’s senses.’350 Deze enorme snelheid leidt tot een onoverbrugbare vervreemding tussen de reiziger en het landschap waar hij doorheen raast: ‘a loss of landscape.’351

Leden van de ‘das junge Geschlecht’, die vanaf hun geboorte gewend zijn aan het reizen met de trein, ontwikkelen een andere manier van perceptie: ‘(...) one which did not try to fight the effects of the new technology of travel but, on the contrary, assimilated them.’352 De spoorwegen creëren een nieuwe manier van kijken: ‘the panoramic view’. De snelheid van een trein maakt het mogelijk om oog te hebben voor het geheel in plaats van de details: ‘In a few hours, it [the railway], shows you all of France, and before your eyes it unrolls its infinite panorama, (...), Of a landscape it shows you only the great outlines, (...). Don’t ask for the details only the living whole.’353

Achter het glas van de treinwagon is de reiziger geen onderdeel van het landschap meer; het raam van de wagon ‘became a stage setting, or a series of such pictures or scenes created by the continuously changing perspective.’354 De gehele reis kan gevat worden in een aantal van deze kenmerkende panoramische beelden. De geïllustreerde bladen gebruiken deze nieuwe panoramische manier van kijken om communicatienetwerken in één keer af te beelden.

In de nummers van 23 en 30 januari 1869 van de Illustrated London News komt een dergelijke panoramische weergave van de spoorlijn over de Mont Cenis terug. Op een kaartje is de route van de spoorlijn, en de belangrijkste punten hierop, te zien.355 In het nummer van 23 januari komen drie

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

illustraties terug van plaatsen langs de spoorlijn aan de Franse kant. Als eerste zien we het stadje St. Michel: het westelijke beginpunt van de spoorlijn.356 Als tweede wordt het fort L’Esseillon afgebeeld, dat tussen St. Michel en de pas ligt.357 Ten slotte is te zien hoe een trein de pas beklimt vanaf het kleine plaatsje Lanslebourg .358 In het volgende nummer wordt

met behulp van twee afbeeldingen de route van de trein aan de Italiaanse kant weergegeven. Hier is ten eerste de stad Susa te zien: het oostelijke beginpunt van de lijn.359 Ten tweede geeft het blad ‘a view of the Echelle du Diable, or Devil’s Ladder, on the Italian side of Mont Cenis, just below Grand Croix, which may be found in the small map published last week.’360 Op deze afbeelding zien we hoe de spoorlijn de Italiaanse kant van de Mont Cenis beklimt.361 De Hollandsche Illustratie geeft twee keer een panorama van de spoorweg over de Mont Cenis. Hier zijn de afbeelding echter niet van elkaar gescheiden maar op één pagina samengevoegd, waardoor het panoramische effect versterkt wordt. In het eerste panorama worden de verschillende afbeeldingen gesplitst door de stammen, wortels en takken van twee bomen die op de middelste afbeelding staan (zie bijlage 34).362 In het tweede panorama van het blad worden er zelfs twee pagina’s en elf illustraties aan de spoorlijn besteed (zie bijlage 35).363 De beschrijving bij dit panorama neemt de lezers als het ware mee op reis: Onze lezers zien op de gravures hiernevens den trein vertrekken van St. Michel over den weg, genaamd la route des Fourneaux, gaan en het fort Escillon en den waterval Avrieux passeren; hier klimt de lokomotief tegen den hoogen bergtop op, daar rolt zij langs kronkelende paden af en doet verder even de stations Bart, Molaret en Novaliase aan, om eindelijk Susa,

3.4.2. PANORAMA’S

Wer das Neue und Große erkennen will, muß womöglich sein Entstehen beobachten. Das junge Geschlecht hat für die Eisenbahnen schon nicht das richtige Verständniß, weil es die frühern Stellwagen meistens nur aus der Beschreibungen kennt. Vielleicht bin ich auch schon zu spät nach Suez gekommen.348 Dit schrijft de anonieme ‘Special Artist’ van de Illustrirte Zeitung over het Suezkanaal: om te begrijpen welke enorme verandering de spoorwegen teweeg hebben gebracht moet men weten hoe het vroeger was. In zijn beroemde boek The railway journey (1977) onderzoekt de historicus Wolfgang Schivelbusch de effecten van het reizen per trein op de menselijke perceptie.349 De snelheid van

BIJLAGE 34. PANORAMA IN DE HOLLANDSCHE ILLUSTRATIE VAN DE REIS PER TREIN OVER DE SPOORWEG VAN DE MONT CENIS BERGPAS. ‘DE SPOORWEG VAN DEN BERG CENIS TUSSCHEN FRANKRIJK EN ITALIE’, DE HOLLANDSCHE ILLUSTRATIE , NO. 6 (1868/1869).

DE ACTUALITEIT IN BEELD

Hoofdstuk 3: Niewe wereldwonderen

de italiaansche grensstad en het einde van die weinig gevaarlijke reis aan te komen.364

Het valt op dat in beide bladen afbeeldingen van dezelfde punten op de reis worden gegeven. St. Michel en Susa, als begin- en eindpunt van de lijn, zijn zowel in de reportage van de Illustrated London News als de twee samengevoegde panorama’s van Hollandsche Illustratie terug te vinden. Ook het fort van L’Esseillon en het klimmen van de trein bij Lanslebourg komen vaak terug. In contrast met de panorama’s van Schivelbusch valt het op dat op vrijwel alle afbeeldingen de spoorlijn zelf - soms met locomotief - te zien is. Hoewel de bladen de suggestie wekken dat de panorama’s vanaf het traject van de spoorlijn gemaakt zijn, is dit traject zelf bijna altijd zichtbaar. Dit kan verklaard worden door het feit dat het om afbeeldingen van panorama’s gaat.

De lezer zit zelf niet in de trein: om deze suggestie te wekken moet het traject van de spoorlijn dus altijd zichtbaar blijven.

3.4.3. KAARTEN

De geïllustreerde bladen maken vooral gebruik van kaarten wanneer een groot deel van het netwerk zich aan het zicht ontrekt en dit een realistische optekening dus verhindert. Bij het in beeld brengen van de trans-Atlantische telegraaf en het Suezkanaal staat vooral de enorme afstand tussen de begin- en eindpunten van deze netwerken een realistische visuele weergave in de weg. Op een kaart is afstand relatief. In een artikel over de trans-Atlantische telegraaf haalt de Illustrated London News de ‘frolicsome fairy’ uit Shakespeare’s Midsummer night’s dream aan die belooft om ‘a girdle round the earth in forty minutes’ te leggen.365 De afstand die

overbrugd moet worden is ‘but a small segment of the terrestrial circumference’ maar ook dit kleine gedeelte ‘can only be shown with a map.’366 Ook de Illustrirte Zeitung gebruikt een kaart om één van zijn artikelen over de trans-Atlantische telegraaf te illustreren (zie bijlage 36).367 De kaart illustreert het feit dat ondanks de enorme afstand tussen Engeland en Amerika binnenkort een gemeenschappelijke ervaring mogelijk zal zijn: ‘Selbst jeder nicht an großen Dingen betheiligte wird größere Teilnahme für ferne Länder empfinden, wenn er nicht mehr

45

liest, was vor Wochen dort geschehen ist, sondern Neuigkeiten vom gestrigen Tage erfährt (mijn cursivering).’368 Ook het Suezkanaal, ‘not quite a hundred miles in length’, is te lang om op de gebruikelijke wijze in beeld te brengen. Voor een overzicht ‘of the canal and adjacent country’ verwijst het Londense blad dan ook naar ‘the map or plan of the canal, which is engraved on this page (zie bijlage 37).’369 Ook de Illustrirte Zeitung drukt een

paginagrote kaart van het kanaal af (zie bijlage 38).370

Bij de tunnel door de Mont Cenis verhindert vooral de bergmassa boven de tunnel de weergave van het gehele netwerk. In het nummer van 23 september 1871 gebruikt de Illustrated London News een kaart en een dwarsdoorsnede om de dimensies van de onderneming te illustreren (zie bijlage 39).371 De kaart laat de route van de tunnel zien : ‘The exact length of which is 7,5 English Miles and 242 yards, which is 4,5 miles longer than the longest railway tunnel previously constructed.’372 De dwarsdoorsnede ‘displays the outline of the mountain mass, (…), through which the tunnel is pierced’. Ook is te zien op welke hoogte de tunnel zich in de berg bevindt.373

Het Suezkanaal, de trans-Atlantische telegraafkabel en de tunnel onder de Mont Cenis zijn als communicatieverbinding niet geïsoleerd. Ze

BIJLAGE 35. PANORAMA IN DE HOLLANDSCHE ILLUSTRATIE VAN DE REIS PER TREIN OVER DE SPOORWEG VAN DE MONT CENIS BERGPAS. ‘DE SPOORWEG OVER DEN BERG CENIS’, DE HOLLANDSCHE ILLUSTRATIE , NO. 24 (10 DECEMBER 1869).

BIJLAGE 35. PANORAMA IN DE HOLLANDSCHE ILLUSTRATIE VAN DE REIS PER TREIN OVER DE SPOORWEG VAN DE MONT CENIS BERGPAS. ‘DE SPOORWEG OVER DEN BERG CENIS’, DE HOLLANDSCHE ILLUSTRATIE, NO. 24 (10 DECEMBER 1869).THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (13 MAART 1869).

46

DE ACTUALITEIT IN BEELD

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

BIJLAGE 38. KAART VAN HET SUEZKANAAL IN DE ILLUSTRIRTE ZEITUNG. ‘KARTE DES KANALS VON SUEZ’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (27 NOVEMBER 1869).

BIJLAGE 41. KLEINE KAART OP DE KAART VAN HET SUEZKANAAL IN DE ILLUSTRIRTE ZEITUNG. ‘KARTE DES KANALS VON SUEZ’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (27 NOVEMBER 1869).

Hoofdstuk 3: Niewe wereldwonderen

DE ACTUALITEIT IN BEELD

47

zijn tevens een onderdeel van grotere, vaak globale, communicatienetwerken. De geïllustreerde bladen maken ook gebruik van kaarten om één verbinding als een onderdeel van een groter netwerk te bespreken.

Een goed voorbeeld hiervan is de ‘Telegraph map of the Eastern world’ die de London Illustrated News op 8 juli 1865 afdrukt (zie bijlage 40).374 Op de kaart

BIJLAGE 36. KAART VAN DE ROUTE VAN DE TRANS-ATLANTISCHE TELEGRAAFKABEL. ‘ROUTE DES TRANSATLANTISCHEN TELEGRAPHKABELS’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (25 AUGUSTUS 1866).

BIJLAGE 37. KAART VAN HET SUEZKANAAL IN DE ILLUSTRATED LONDON NEWS. ‘PLAN OF THE MARTIME CANAL, WITH THE SMALL FRESH-WATER CANAL’,

BIJLAGE 39. KAART EN DWARSDOORSNEDE VAN DE TUNNEL BIJ DE MONT CENIS BERGPAS. ‘PLAN AND SECTION OF THE MONT CENIS TUNNEL’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (23 SEPTEMBER 1871).

zijn niet alleen de al bestaande telegraafkabels te zien. Ook de lijnen die nog in aanbouw zijn worden weergegeven: ‘the map we have prepared [shows] the progress of telegraphic communications from England in the directions of India, China, and the British colonies in Australia.’375 De kaart wordt gekoppeld aan een serie illustraties van ‘the laying of the Indo-European Telegraph in the Persian Gulf ’ die in hetzelfde nummer verschijnt.376 Een andere goed voorbeeld is de kleine wereldkaart die de Illustrirte Zeitung onder zijn kaart van het Suezkanaal plaatst.

Hierop wordt het kanaal geduid als onderdeel van een internationaal communicatienetwerk. Niet alleen de oude stoomboot-routes langs Kaap de Goede Hoop en de nieuwe route door het kanaal zijn afgebeeld, maar ook de trans-Atlantische telegraaf van Engeland naar Amerika (zie bijlage 41).377

De kaarten hebben ook een ordenende functie in de berichtgeving van de geïllustreerde bladen. Het productieproces van de bladen stelt ze weliswaar in staat om de actualiteit te volgen maar verhindert een directe weergave. Hierdoor geven ze in wezen altijd een overzicht, of samenvoeging, van verschillende gebeurtenissen binnen één actueel onderwerp. De sequentie van deze samenvoeging wordt veelal gevormd door de reis van de ‘Special Artist’, of correspondent, langs de verschillende gebeurtenissen van het actuele onderwerp. De kaarten dienen in dit soort ‘reportages’ als een kapstok waaraan de berichtgeving wordt opgehangen en als verbinding tussen het artikel en de ‘momenten’ die op de illustraties terugkomen. Het productieproces van de bladen werkt dus een veel voorkomende vorm van berichtgeving van de bladen – de ‘reisreportage’ – in de hand.

Al eerder in dit hoofdstuk, tijdens de bespreking van de trans-Atlantische telegraafexpeditie en de panorama’s van de spoorlijn over de Mont Cenis, is de wisselwerking tussen tekst, kaart en afbeelding aan bod gekomen.378 Een artikel van de Illustrated London News over de NoordAtlantische telegraafexpeditie van 1860 biedt een goed voorbeeld van dit samenspel. Na het mislukken van eerste trans-Atlantische telegraafexpeditie in 1858 gaan er stemmen op om een andere route – via de Noordpool – te volgen. Hierdoor wordt de afstand die de kabel moet overbruggen door vieren gedeeld, met een grotere slagingskans als gevolg.379 In 1860 onderneemt de Engelse kolonel Schaffner een verkennende expeditie. Het Londense blad doet op één pagina verslag van deze reis (zie bijlage 42).380 In het midden van de pagina is een kaart gedrukt waarop zowel de oude als de nieuwe route, via de Faeröer Eilanden, IJsland en Groenland, is afgebeeld. In de hoeken van de pagina zijn vier illustraties van plaatsen op de nieuwe route te zien.381

DE ACTUALITEIT IN BEELD

48

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

BIJLAGE 40. KAART MET DE TELEGRAAFVERBINDINGEN IN DE ‘OOSTELIJKE’ WERELD. ‘TELEGRAPH MAP OF THE EASTERN WORLD’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (8 JULI 1865).

Via de compositie van de pagina kan het artikel de reis illustreren door met tekst, via de kaart, naar de afgebeelde plaatsen te verwijzen.

3.5. GENIEËN EN ARBEIDERS: DE MENSEN ACHTER HET SUEZKANAAL

Was anfangs unmöglich schien, hatten die Menschen- und Maschinenkräfte möglich gemacht. (...) In jedem Falle stellt sich aber die Durchstechung der Landenge von Suez als ein Riesenwerk dar, als ein Denkmal der Thatkraft und des Genies des 19. Jahrhunderts.382 Dit schrijft de Illustrirte Zeitung op 6 november 1869, zes dagen voor de officiële opening van het Suezkanaal. De samenwerking tussen de mens en de moderne techniek is een veelvoorkomend thema in de berichtgeving van de geïllustreerde bladen.

Deze verbinding, die wordt beschouwd als een kenmerkend element van de negentiende eeuw, zal ik in deze paragraaf bespreken als onderdeel van de actuele berichtgeving over het Suezkanaal.

3.5.1. TOMELOZE ENERGIE: HET KANAAL EN FERDINAND DE LESSEPS

M. de Lesseps, of whom we have repeatedly spoken, is one of those great men of practical invention and administrative execution whose genius, directed in the present age to objects of public utility or to commercial and industrial undertakings, has achieved a truer glory, by serving the common welfare of mankind, that that of the most Napoleonic victories in war. 383 Uit dit citaat blijkt dat Ferdinand de Lesseps, ‘the chief promotor’ van het Suezkanaal, voor de bladen niet alleen de belichaming van het kanaal is, maar ook symbool staat voor de moderne mens, die in staat is om een dergelijk enorm project tot een goed einde te brengen. Tijdens de bouw van het kanaal gebruiken de bladen het portret van De Lesseps regelmatig om hun actuele berichtgeving over het kanaal te illustreren (zie bijlage 43).384 Na de voltooiing van het kanaal wordt hij een internationale beroemdheid: de belichaming van vooruitgang, aan wiens naam de bladen bij de berichtgeving over andere grote ondernemingen regelmatig refereren.

Omdat De Lesseps als persoon symbool staat voor het Suezkanaal, kunnen de bladen zijn portret tijdens de bouw gebruiken als actuele illustratie van de enorme omvang van het project.

In de beschrijving bij deze portretten wordt dan

ook vooral gerefereerd aan alle obstakels die De Lesseps moest overwinnen voordat hij de succesvolle voltooiing van zijn geesteskind kon meemaken en zijn enorme energie en daadkracht. Zo schrijft de Illustrated London News: ‘M de Lesseps is one of those men whose practical perception of the conditions of a great enterprise, with indomitable energy and perseverance to accomplish it, sooner or later conquers every obstacle.’385 In de Illustrirte Zeitung verschijnt een soort gelijke duiding: ‘Lesseps verfolgt seine Arbeiten auf der Landenge von Suez mit einer Energie, die auch denjenigen, welche von dem Nutzen des Kanals für den Welthandel keine günstige Meinung haben, Achtung vor dem Manne einflossen muss.’386 Het blad geeft vervolgens een opsomming van de vele moeilijkheden die De Lesseps heeft moeten overwinnen: problemen met de Sultan van Egypte, de hoge kosten van het kanaal, de ‘natuurlijke hindernissen’ van de bodem, het klimaat en zijn ‘eingeborenen Arbeiter.’387 Met een portret van De Lesseps kunnen de bladen relatief makkelijk een overzicht geven van alle actuele gebeurtenissen rondom de bouw van het kanaal in de afgelopen jaren.

Zijn portret is altijd voorgefabriceerd beschikbaar en kan dus gebruikt worden wanneer de bladen niet over direct actuele illustraties beschikken.

Afbeeldingen van De Lesseps hebben echter niet alleen als symbool voor het Suezkanaal actualiteitswaarde. Als persoon vertegenwoordigt hij bepaalde Westerse eigenschappen van de moderne

Hoofdstuk 3: Niewe wereldwonderen

DE ACTUALITEIT IN BEELD

BIJLAGE 42. PAGINA MET HET ARTIKEL OVER DE NOORD-ATLANTISCHE TELEGRAAFEXPEDITIE. ‘THE NORTH ATLANTIC TELEGRAP’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (7 JULI 1860).

49

DE ACTUALITEIT IN BEELD

50

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

BIJLAGE 43 PORTRET VAN FERDINAND DE LESSEPS IN DE ILLUSTRATED LONDON NEWS, ILLUSTRIRTE ZEITUNG EN DE HOLLANDSCHE ILLUSTRATIE .

LINKS:IN DE ILLUSTRATED LONDON NEWS. MIDDEN: IN DE ILLUSTRIRTE ZEITUNG. RECHTS:IN DE HOLLANDSCHE ILLUSTRATIE .

‘M. FERDINAND DE LESSEPS, CHIEF PROMOTER OF THE SUEZ CANAL’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (17 APRIL 1869). ‘FERDINAND VON LESSEPS, DIRECTOR DER SUEZKANALGESCHELLSCHAFT’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (1 MEI 1869). ‘FERDINAD DE LESSEPS’, DE HOLLANDSCHE ILLUSTRATIE , NO 10 (4 SEPTEMBER 1870).

negentiende-eeuwse mens: ‘Those enchanted islands and flying palaces of the East are nothing to the works of those modern genii, the engineers of the West, who are the magi of our scientific age.’388 De Lesseps wordt een beroemdheid en zijn aanwezigheid een nieuwsfeit op zich.

Dit is goed te zien in de berichtgeving van de bladen over de aanleg van andere grote communicatienetwerken. Hierin komt De Lesseps regelmatig terug. Zo schrijft de Illustrated London News in een artikel over de feestelijke opening van de Mont Cenis-tunnel: Signor de Vincenzi then proposed the health of M. de Lesseps and signor Gratitoni [het ‘genie’ achter de Mont Cenis tunnel], connecting their names with the two great works, the Suez Canal and the tunnel of Mont Cenis.389 Wanneer ‘Mr. Pender’, eigenaar van ‘British Indian Submarine Telegraph Company’, op 23 juni 1870 een ‘telegraphic soiree’ houdt - waarop de eminente gasten in telegrafisch contact staan met de hele wereld – is De Lesseps vanzelfsprekend onder de genodigden: ‘[onder de gasten bevonden zich] several eminent men of science, (...), sir James Anderson and captain Halpin, of the Great Eastern, as well as M. Ferdinand de Lesseps, and other persons of distinction (zie bijlage 44).’390 Op de afbeelding bij het artikel is De Lesseps duidelijk in de rechterhoek te herkennen.

Hoewel ‘die Legionen nackter Fröner, die das Gebot des Vicekönigs von Ägypten der Kanalgesellschaft im anfang zutrieb’ veel werk hebben verzet, zouden deze het kanaal in tien jaar nog niet ‘zu einem Drittel’ voltooid kunnen hebben.391 Pas toen gebruikt werd gemaakt van ‘die eisernen Sklaven (...), welche die moderne Technik den Anforderungen eines selbst titanischen Willens zur Verfügung halt (…)’ begonnen de vorderingen van het kanaal zichtbaar te worden.392 Het kanaal is volgens het blad mogelijk gemaakt door twee soorten slaven. De menselijke slaven die het gebod van de vicekoning van Egypte volgen en de ‘slaven van ijzer’ die – in de moderne tijd – een man met een titanische wilskracht, zoals

Ferdinand de Lesseps, ter beschikking staan. Deze twee werktuigen komen regelmatig terug in de berichtgeving van de geïllustreerde bladen over het kanaal.

Enorme groepen ‘levende krachten’ zijn bij de bouw van het kanaal betrokken. Volgens het artikel van de Illustrirte Zeitung gaat het om ‘immer noch gegen 12.000 Menschen und an die 20.000 Pferde.’393 De Illustrated London News spreekt zelfs over meer

3.5.2 SLAVEN VAN IJZER EN ‘VLEES EN BLOED’

Op 1 mei 1869 blikt de Illustrirte Zeitung terug op de bouw van het Suezkanaal.

BIJLAGE 44 . EEN TELEGRAFISCHE SOIREE. RECHTSONDER STAAT FERDINAND DE LESSEPS. ‘A TELEGRAPHIC EVENING PARTY’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (2 JULI 1870).

dan 20.000 arbeiders.394 Het woord ‘arbeider’ is hier een eufemisme. Als onderdeel van zijn overeenkomst met de vicekoning van Egypte kan De Lesseps beschikken over enorme hoeveelheden ‘fellahs’: een ‘supply of labour by forced service, of (...) Egyptian peasants, ordinarily bound to work by way of feudal tribute on the Viceroy’s estates.’395 Afbeeldingen van deze ‘fellahs’ komen relatief veel terug in het Engelse blad: twee keer zijn ze zelfs op een ‘close-up’ te zien (zie bijlage 45).396 Op de afbeeldingen zien we de schaars geklede ‘fellahs’ aan het werk: met scheppen en pikhouwelen graven ze het kanaal uit.397 Het is opvallend dat het Engelse blad in zijn lange artikelen consequent pas aan het einde van de beschrijving slechts twee of drie zinnen aan deze afbeeldingen wijdt: ‘The subject of the remaining Illustration is another party of the workpeople employed on the canal: the company’s tools.’398

Bij de ‘close-ups’ van de ‘fellahs’ is het enorme project waaraan ze werken nauwelijks zichtbaar. Dit wordt veel duidelijker bij de afbeeldingen van de zogenaamde ‘cuttings’ die in de Illustrated London News en de Illustrirte Zeitung verschijnen. Het kanaal wordt niet alleen in woestijnzand uitgegraven maar beweegt zich soms ook door stukken met een harde bodem. Een goed voorbeeld hiervan is de ‘cutting’ bij Chalouf. Hier is de grond ‘(...) hard and stony, so that it was necessary to make the excavation by manual labour alone.’399 De onbetaalde arbeid van de ‘fellahs’ alleen is hier niet voldoende om het project te voltooien: ‘Thousands of men are here employed – Dalmatians, Greeks, Croats, negroes from Nubia, and Egyptian fellahs – all superintended by French officers.’ De arbeiders worden georganiseerd in ‘gangs’ en betaald ‘according to the cubic feet of earth they dig out, some earning five or six and others only two or three francs a day.’400 Volgens het blad doet de ‘Compagnie Universille du Canal

Hoofdstuk 3: Niewe wereldwonderen

DE ACTUALITEIT IN BEELD

51

BIJLAGE 45. AFBEELDINGEN VAN DE DWANGARBEIDERS VAN HET SUEZKANAAL IN DE ILLUSTRATED LONDON NEWS. LINKS: ‘THE ITHUMUS OF SUEZ MARITIME CANAL: WORKMEN LOADING DROMEDARIES’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (13 MAART 1869). RECHTS: ‘THE ISTHUMUS OF SUEZ MARITIME CANAL: LABOURERS REMOVING EARTH’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (20 MAART 1869).

Maritime de Suez’ er alles aan om deze onverwachte hindernis zo snel mogelijk te nemen: ‘The works along this section are being pushed on with great rapidity, steam-traction on railways, asses, mules, men, and camels, all contributing towards their completion.’401 In de Illustrirte Zeitung komt ook een beschrijving van de ‘Durchstich’ bij Chalouf terug. Naast de enorme hoeveelheden arbeiders benadrukt de auteur ook ‘das unablässige Sprengen’ van explosieven die gebruikt worden om door het harde gesteente heen te komen.402

Op de afbeeldingen bij deze artikelen komen de genoemde elementen echter nauwelijks terug (zie bijlage 46).403 De enorme dimensie van de ‘cutting’ is

duidelijk, de menselijke inspanning die hiervoor nodig is ontbreekt echter op beide afbeeldingen. Slechts enkele tientallen arbeiders en een paar lastdieren zijn te zien. Het ontploffen van dynamiet is in het geheel afwezig. De enorme omvang van de aanleg van het Suezkanaal lijkt dus actualiteitswaarde te hebben maar het in beeld brengen van de menselijke inspanning die dit kost is blijkbaar niet gepast. Hier lijken de geïllustreerde bladen duidelijk rekening te

houden met de ‘fatsoensnormen’ van hun lezers.

Ook de ‘ijzeren’ slaven zijn in grote getallen bij de bouw van het kanaal betrokken: (...) 10 mechanische Bodenzermalmer, 20 Erdhöhler, 30 Widder, mehr als 70 Baggermaschinen, 18 Schutt- und Schlammheber (Elevateurs), 60 Locomobilen, 15 Locomotiven und über 100 Schiffe zur abfuhr von Bodenmassen (...).404 Op een afbeelding in vogelperspectief van het kanaal bij Kantara zijn de machines duidelijk te zien: ‘The principal object on the right hand of the canal is what is called an “elevateur” (zie bijlage 32, pagina 42).’405 Dit apparaat verplaatst de bagger naar de

randen van het kanaal waar het een ‘rampart along the bank’ vormt.406 De tweede baggermachine die op de afbeelding te zien is, de zogenaamde ‘Drague a long couloir’, werkt op een andere manier. Hier zorgt een pomp voor een constante stroom van water die - samen met de bagger – naast het kanaal wordt gespoten.407 Op een ‘close-up’ in een ander nummer

van de Illustrated London News is te zien hoe een baggermachine en een ‘elevateur’ samenwerken bij het uitgraven van het kanaal (zie bijlage 47).408

De uitgebreide beschrijvingen van de machines in de beide bladen zijn opvallend in verhouding met de korte omschrijvingen van de omstandigheden van de menselijke arbeidskrachten.

Vooral de Illustrated London News besteedt vele kolommen aan alle technische details van de apparaten, terwijl het blad hoogstens enkele zinnen aan de afbeeldingen van arbeiders en ‘fellahs’ wijdt.

Deze discrepantie is opvallend. Groot Brittannië, dat vreesde voor zijn leidende positie in het internationale vrachtverkeer na de bouw van het kanaal, maakte vanaf de start van de bouw van het kanaal bezwaar tegen het gebruik van slavenarbeid door het bedrijf van De Lesseps.409 Hoewel afbeeldingen

van dit soort praktijken de Engelse bezwaren veel kracht hadden kunnen bijzetten, zijn ze niet in het Londense blad te vinden. De overmatige aandacht voor machines suggereert dat de aanleg van het kanaal vooral symbolische waarde had als ‘wonder der techniek’. Afbeeldingen van de uitbuiting en

BIJLAGE 46. UITGRAVINGWERKEN VAN HET KANAAL EN DE ARBEIDSOMSTANDIGHEDEN VAN DE ‘FELLAHS’. BOVEN: IN DE ILLUSTRATED

LONDON NEWS. ONDER: IN DE ILLUSTRIRTE ZEITUNG. ‘THE ISTHUMUS OF SUEZ MARITIME CANAL: THE CUTTING NEAR CHALOUF’, THE

ILLUSTRATED LONDON NEWS (3 APRIL 1869). ‘AUSTIEFUNGSARBEITEN AM SUEZKANAL’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (6 NOVEMEBER 1869).

DE ACTUALITEIT IN BEELD

52

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

de ‘premoderne’ verhoudingen waarin de arbeiders zich bevinden, lijken niet in dit beeld te passen. De ‘elevateurs’ en de ‘drague a long couloirs’ zijn hier juist een centraal onderdeel van.

de Illustrirte Zeitung van 6 november 1869 omschrijft hij het leven van de arbeiders en de lagere beambten in Ismailia: ‘[Er zijn] viele Cafes und nicht weniger als acht Spielhöllen, in welchen die Arbeiter sowol mit ihren Aufsehern als die Beambten der kanalgesellschaft jede Einnamhe sofort dem Roulette zum Opfer bringen.’416

3.5.3 GOKHALLEN EN AANGEHARKTE STRATEN

De correspondent woont in de ‘At Ismailia the stranger can fully buurt van het ‘Hauptspielhauses’ realize the balm and beauty of waar ‘bis tief in die Nacht hinein the Egyptian night; and sitting alles nur mögliche Gesindel bei on the balcony of the Hotel des einer ohrenzerreißenden Musik Voyageurs, (...), he may watch seine Orgien feiert.’417 the moon rising slowly in a silver

De prijzen van dawn with the rosy tints of the levensmiddelen rijzen in het BIJLAGE 47. ‘IJZEREN SLAVEN’ VAN HET SUEZKANAAL. sunset are still lingering in the ‘THE ISTHUMUS OF SUEZ MARITIME CANAL: DREDGES AND ALEVATORS moeilijk bereikbare Ismailia de AT WORK’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (3 APRIL 1869). west.’410 Een opvallend element in de pan uit. Voor tien aardappelen berichtgeving over het kanaal door vragen handelaren vier tot vijf de geïllustreerde tijdschriften zijn frank – het gemiddelde dagloon de pittoreske beschrijving en afbeeldingen van het Catholic chapel, a hospital, and a telegraph van een arbeider. Wat ‘der Handler übrig laßt’ wordt leven van de Europese werknemers in de Egyptische office, a long a well-built street with numerous vervolgens ook nog regelmatig gestolen: ‘Diebstahl woestijn. Vooral de stadjes Ismailia en El-Grish, die well-stocked shops, (...); these are the features and Raub wechseln mit Raub und Diebstahl ab.’418 speciaal voor deze werknemers gebouwd zijn, komen which attract the attention of the stranger as he Dit is echter niet de ergste veelvoorkomende misdaad: 413 regelmatig in de berichtgeving van de bladen terug. wanders through town.

‘Blut ist ein eigener Saft, und eine Mordthat mehr

De bladen benadrukken dat het geordende oder weniger kommt nicht in Betracht, wenn die Westerse leven, ook midden in de woestijn, gewoon Het huis van De Lesseps, ‘das aber eigentlich ein Behörde sich mit einer hand voll Gold die Augen doorgaat. Zo schrijft de Illustrated London News Landhaus im Gebirgsstil der Schweiz’ is, trekt schließen läßt.’419 De rust in het pittoreske Ismailia op 21 februari 1863 over El-Grish: ‘The European echter de meeste aandacht en komt op verschillende wordt dan ook constant bedreigd door stakingen community here have organized themselves into afbeeldingen terug (zie bijlage 49).414 en opstanden: ‘(...) am nächstfolgenden Tage a club, (...). A well-conducted reading-room is

De pittoreske afbeeldingen en standen einige tausend gemishandelte Araber und attached and the whole thing speaks for the spirit beschrijvingen verbloemen het vaak harde leven Fellahs auf, und es kam schon in der Nähe meines and intelligence of it’s members.’411 De Europeanen in deze steden. Vooral de Illustrated London News Häuschens zu einem Handgemenge.’420 Gelukkig drukken niet alleen hun stempel op het sociale leven noemt een belangrijk element van het leven in deze kon de ‘Oriëntaalse’ politie ‘wenigstens mit den in de steden maar ook op de architectuur. In de steden nauwelijks: de aanwezigheid van duizenden Orientalen fertig werden.’ beschrijving van de afbeelding van El-Girsh wordt arme arbeiders. In een artikel van 2 mei 1863 schrijft

Uit de discrepantie tussen het door de de nieuwe kerk, ‘which stands out prominently’, de Illustrirte Zeitung: ‘An Leben fehlt es dem aus geïllustreerde bladen afgebeelde pittoreske leven uitdrukkelijk genoemd (zie bijlage 48).412 eine Wuste gewachsenen Ort nicht, da stets ein paar van Ismailia en de veel realistischere beschrijving

Deze elementen komen ook terug in de vele tausend Fellahs, (...), im Timsah verbleiben.415 Het van de correspondent van de Illustrirte Zeitung blijkt beschrijving van Ismailia: de stad waar Ferdinand de Ismailia en Timsah van de arbeiders blijkt een totaal nogmaals dat de afbeeldingen van de actualiteit in Lesseps zijn intrek neemt: andere stad te zijn dan die van het Zwitserse chalet de bladen sociaal geconstrueerd zijn. Het is echter de Two hotels, four cafes, a theater, a pretty Roman

van De Lesseps en de aangeharkte hoofdstraat.

In het verslag van de ‘Spezial Artist’ van

vraag of aan het ontbreken van afbeeldingen van de slechte arbeidsomstandigheden bij de bouw van het

BIJLAGE 48. DE EUROPESE GEMEENSCHAP IN EL-GIRSH. ‘GENERAL VIEW OF THE TOWN OF EL-GIRSH, TAKEN FROM THE MOUNDS THROWN UP IN EXCEVATING THE TRENCH OR RIGOLE DE SERVICE FOR THE MARITIME CANAL’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (21 FEBRUARI 1863).

Hoofdstuk 3: Niewe wereldwonderen

Suezkanaal direct conclusies over bepaalde politieke overtuigingen van de redacties kunnen worden verbonden. ‘Nieuws’ is een sociaal geconstrueerd product dat verkocht moet worden. Het niet aanbieden van bepaald nieuws, of het weglaten van bepaalde elementen, lijkt veel meer in verband te staan met het ‘gecommidificeerde’ karakter van de afbeeldingen in de geïllustreerde tijdschriften. De conclusie over de oorzaak van het ontbreken van afbeeldingen van de slechte omstandigheden van de arbeiders van het Suezkanaal is even simpel als cynisch: beelden van vooruitgang en de nieuwe wereldwonderen der techniek verkopen goed, illustraties van de slachtoffers van deze vooruitgang, de feodale gravers van het kanaal, niet.

DE ACTUALITEIT IN BEELD

BIJLAGE 49. HET ZWITSERSE CHALET VAN FERDINAND DE LESSEPS. ‘ISMAILIA AND THE FRESHWATER CANAL’ THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (27 MAART 1869). DE LESSEPS HAD AL EERDER, VOOR HET ONTSTAAN VAN ISMAILIA, EEN ZWITSERS CHALET LATEN BOUWEN IN DE STAD TIMSAH: ‘RUE CHALET, TIMSAH’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (31 JANUARI 1863).

53

De slag bij Beccezza.

‘The war: combat of Garibaldians and Austrians at Beccezza, in the Tyrol – by our Special Artist’, The Illustrated London News (11 augustus 1866).

HOOFDSTUK 4 Oorlog in beeld: De Duits-Duitse oorlog van 1866

DE ACTUALITEIT IN BEELD

56

4. OORLOG IN BEELD: DE DUITSDUITSE OORLOG VAN 1866

Within a single month, events of so a startling a character have taken place on the theatre of war, have followed each other with such breathless haste, and present such an aspect of importance towards the future, that the mind is dizzied by its attempt to estimate their real significance.

Its reflective powers are paralyzed, for the time being, with astonishment.421 Dit schrijft de redactie van de Illustrated London News op 14 juli 1866 in een artikel waarin ze een analyse probeert te geven van de zogenaamde Bruderkrieg tussen Pruisen en Oostenrijk-Hongarije in 1866. De bekende historicus Gordon Craig opent zijn boek over de slag bij Koniggrätz - het belangrijkste wapenfeit van de oorlog - met hetzelfde citaat.422 Het is niet verwonderlijk dat Craig voor de opening van zijn boek kiest voor deze passage uit Illustrated London News.423 Het blad is één van de invloedrijkste Engelstalige bladen van het midden van de negentiende eeuw. Dit komt onder andere door de enorme oplage van het blad die, tijdens een oorlog, regelmatig kon oplopen tot meer dan driehonderdduizend exemplaren. Op de voorpagina van de Illustrated London News van 30 juni 1866 is onder het artikel ‘The Logical Results of Sadowa’, dat Craig citeert, een grote afbeelding afgedrukt: een lange stoet Pruisische bevoorradingswagens begeeft zich over een kronkelende weg naar het front (zie bijlage 50).424 Het Engelse blad dankt zijn populariteit en enorme oplage vooral aan het feit het in staat is om dit soort ‘military operations’ te laten zien in plaats van ze slechts te beschrijven.425

Aan afbeeldingen van oorlog wordt door historici sinds kort een groot belang toegekend. In zijn recensie van een aantal recent verschenen boeken over dit onderwerp wijdt Phillipp Fraund deze hernieuwde interesse vooral aan de aanslagen van 11 september 2001 en de daaropvolgende Irakoorlog van 2003.426 Afbeeldingen confronteren het publiek veel directer dan tekstuele beschrijvingen met de harde realiteit van de oorlogsvoering en zijn hierdoor van grote invloed op de publieke perceptie van een oorlog.427 In zijn boek Bilder des Krieges. Krieg der Bilder (2004) stelt de Duitse historicus Gerhard Paul dat de opkomst van de geïllustreerde bladen in het midden van de negentiende eeuw ervoor zorgt dat afbeeldingen van de oorlog in toenemende mate actueel moeten zijn: ‘Aktualität wurde zu einem Kriterium der Kriegsberichtstattung. Zeitungen und Zeitschriften avancierten zu Medien, die ihr Publikum schneller als alle anderen mit den neuesten Eindrucken vom Geschehen versorgen konnten (mijn cursivering).’428 In zijn boek Bilder von Krieg und Nation (2001) betoogt Frank Becker dat de geïllustreerde tijdschriften in de negentiende eeuw de functie vervullen die later door de fotojournalistiek, film en televisie wordt overgenomen. Ze leveren ‘populären, massenwirksamen Bildern’ aan een breed publiek dat niet alleen tekstuele maar ook ‘optischen

Eindrucken von wichtigen Ereignissen’ verwacht.429

Zowel Becker als Paul stellen dat de afbeeldingen van de oorlog van 1866 in de Duitse geïllustreerde pers in een aantal sleutelscènes – zoals het afscheid nemen van de soldaat – uiteen vallen.430 Deze sleutelscènes komen vooral voort uit de burgerlijke politieke opvattingen van de bladen: ‘(...) der Liberalismus und der Nationalismus, begegnen dem Leser auf Schritt und Tritt.’431 Beide auteurs

wijzen ook op het feit dat de afbeeldingen van de oorlog actueel moeten zijn. Bij hun beschrijvingen van de totstandkoming van de sleutelscènes lijkt deze belangrijke eigenschap echter geen rol meer te spelen. Dit verzuim kan voor een deel verklaard worden uit de opzet van de boeken van Paul en Becker. Ze proberen vooral de rol toe te lichten die beelden van de oorlog spelen in het opkomende Duitse nationalisme. Hierdoor laten ze echter na om een analyse te geven van het karakter en de totstandkoming van deze beelden an sich.

In dit hoofdstuk wil ik - na een kort overzicht van het verloop van de oorlog van 1866 - laten zien dat actualiteitswaarde voor de geïllustreerde bladen de bepalende factor is bij het plaatsen van afbeeldingen van de oorlog in 1866. Hieruit volgt dat de mogelijkheden van de tijdschriften grotendeels de onderwerpen die worden afgebeeld bepalen. De politieke voorkeuren van de bladen kunnen een bepaalde kleur aan de afgebeelde onderwerpen geven maar zijn over het algemeen niet definiërend voor datgene wat wordt afgebeeld. De mogelijkheden van de bladen om actuele afbeeldingen te plaatsen zijn dan ook de rode draad aan de hand waarvan de visuele berichtgeving over de oorlog van 1866 in dit hoofdstuk besproken zal worden. De belangrijke verandering in het productieproces die het sturen van de zogenaamde ‘Special Artists’ betekende, is te zien als centraal omslagpunt in de berichtgeving van de bladen over deze oorlog.

4.1. ‘UNSERE KRANKHEIT WAR DER DUALISMUS’: DE DUITS-DUITSE OORLOG VAN 1866

De Duits-Duitse oorlog is één van de eerste oorlogen die uit machtspolitieke overwegingen gevoerd wordt.

De architect van de oorlog graaf Von Bismarck – het voorbeeld aller realpolitiker – dringt op de oorlog aan om de machtspositie van de Habsburgse Dubbelmonarchie te breken en zo een einde te maken aan het dualisme tussen Oostenrijk-Hongarije en Pruisen. Uiteindelijk zou de oorlog leiden tot de vorming van één Duitse kleinstaat onder leiding van Pruisen. Frits Boterman volgt de bekende Duitse historicus Thomas Nipperdey door te stellen dat de Bruderkrieg voor de vorming van de moderne Duitse natiestaat eigenlijk van grotere betekenis is dan de Frans-Duitse oorlog van 1870/71: ‘Niet alleen was er een einde gekomen aan het Habsburgse Rijk als universalistisch-christelijk idee, (...), maar er was ook een einde gekomen aan de Duitse bond van 1815.’432

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

Tien miljoen Oostenrijkers verlieten het nationale verband en maakten daarmee de stichting van een Duitse natie mogelijk: ‘Dit was de eerste moderne deling van de natie en tegelijkertijd, paradoxaal genoeg, het begin van een nieuwe Duitse natie.’433

Naast deze politieke cesuur vormt de oorlog, volgens Gordon Craig, ook een belangrijk ander omslagpunt. Technologische innovaties, mogelijk gemaakt door de steeds verdergaande industrialisering, zijn voor het eerst doorslaggevend op het slagveld.

Hij noemt hier onder andere het ‘zundnadelgewehr’: een achterlaadgeweer dat de Pruisische infanterie een grote voorsprong op het slagveld verschafte.434 Daarnaast spelen de spoorwegen en de telegraaf voor het eerst een belangrijke rol. De spoorwegen maken een snelle concentratie van grote aantallen troepen mogelijk en de telegraaf zorgt voor een ingrijpende verandering in de aansturing van deze soldaten: ‘Ohne Eisenbahn und Telegraph hatte der Feldzug ein ganz anderes Aussehen angenommen.’435 De geïllustreerde bladen hebben al ruimschoots oog voor deze moderne kanten van de Bruderkrieg. Zo schrijft het Geïllustreerd Nieuws in een artikel over Johann von Dreyse – de uitvinder van het ‘zundnadelgewehr’ - dat ‘de laatste oorlogen geheel niet meer vergeleken [kunnen] worden met die welke nog in het begin van dezer eeuw zijn gevoerd (...). De spoorwegen, de stoomschepen en de telegraaf zijn wezenlijke factoren van het oorlogsvoeren geworden.’436 In hoofdstuk twee is besproken hoe de spoorwegen van essentieel belang zijn voor de actuele visuele berichtgeving in de geïllustreerde bladen. In de oorlogsberichtgeving vervullen de spoorwegen dus een dubbelrol. Ze zijn niet alleen verantwoordelijk voor een ander soort oorlog, maar ook voor de manier waarop de oorlog in beeld gebracht wordt.

Om de berichtgeving van de geïllustreerde bladen in zijn context te kunnen plaatsen, is een kort overzicht van het verloop van de oorlog noodzakelijk. Er zijn in deze oorlog drie fronten aan te duiden. Ten eerste het front van de Pruisen tegen Oostenrijkers in Bohemen. Ten tweede het front van de Italianen die proberen de Venetiaanse gebieden van de Oostenrijkers te veroveren en ten derde het front van de Pruisen tegen een aantal kleine Duitse staten, zoals Hannover en Hessen-Kassel, die zich aan de zijde van Oostenrijk hadden opgesteld.

De Oostenrijkers winnen de eerste belangrijke slag van de Italianen op 24 juni bij Custozza. De Italiaanse troepen trekken zich over de rivier de Mincio terug en de Venetiaanse gebieden zijn voorlopig veilig gesteld.437 Op de twee noordelijke fronten verloopt de oorlog voor Oostenrijk echter een stuk minder goed. Na een initiële overwinning bij Langenfalsa op 27 juni moeten de legers van Hannover en Hessen-Kassel zich de volgende dag al overgeven. Drie Pruisische legers - het centrale leger onder leiding van prins Frederik Karel, het Silesische leger onder de kroonprins Frederik Willem en het leger van de Elbe onder generaal Von Bittenfeld - rukken door Saksen naar Bohemen op.

Het Saksische leger had zich voor deze opmars al in zuidelijke richting teruggetrokken om daar samen

Hoofdstuk 4: De oorlog in beeld

DE ACTUALITEIT IN BEELD

BIJLAGE 50. PRUISISCHE BEVOORRADINGSWAGENS OP DE VOORPAGINA VAN DE ILLUSTRATED LONDON NEWS. ‘THE WAR: PROVENDERWAGONS OF THE PRUSSIAN ARMY PASSING THE SAXON FRONTIER’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (30 JUNI 1866).

57

DE ACTUALITEIT IN BEELD

58

met de Oostenrijkse troepen een front te vormen.

Hierdoor kunnen de Pruisische troepen op 3 juni ongestoord Dresden - de hoofdstad van Saksen innemen.438

Op 26 juni trekken de drie Pruisische

legers Bohemen binnen met als einddoel het stadje Jitschin. In de periode van 26 tot 29 juni vinden een aantal belangrijke slagen plaats, die veelvuldig in de geïllustreerde bladen terugkomen. Op 27 juni ontmoeten de legers elkaar zowel bij Nachod als bij Trautenau.439 De Pruisen winnen de eerste slag terwijl de Oostenrijkers een Pyrrusoverwinning behalen bij de tweede. Op 28 juni gaan de gevechten door bij Skalitz en Soor en op 29 juni behalen de Pruisen een grote zege in de straten van Jitschin.440 De Oostenrijkse bevelhebber Benedek ziet na deze overwinning geen heil meer in de oorlog en vraagt keizer Frans Josef in een telegram om de vredesonderhandelingen met Pruisen te starten. De keizer weigert dit echter en op 3 juli vindt de - voor het noordelijke front beslissende - slag bij Sadowa, of Koniggrätz, plaats. De Oostenrijkers worden verpletterend verslagen waarna de Pruisen oprukken naar Wenen. Om de hoofdstad van het keizerrijk te verdedigen moet de Oostenrijkse generale staf een omvangrijk deel van de in Italië gelegerde troepen terugtrekken. Dit verzwakt de Oostenrijkse positie op het zuidelijke front aanzienlijk. Hoewel de Oostenrijkse vloot op 20 juli nog een grote overwinning weet te behalen bij de zeeslag van Lissa, worden de landtroepen op 21 juli door Garibaldi en zijn ‘jagers van de Alpen’ bij Bezzecca beslissend verslagen.

Op 26 juli beginnen in het slot Nikolsburg de vredesonderhandelingen tussen Pruisen en Oostenrijk en op 23 augustus wordt de vrede van Praag gesloten. Op aandringen van Bismarck blijft de materiële schade voor de Oostenrijkers beperkt: ze hoeven nauwelijks gebied af te staan en het gevraagde bedrag aan herstelbetalingen is niet uitzonderlijk hoog.441 In Wenen sluiten op 12 oktober ook Oostenrijk en Italië vrede. De Venetiaanse gebieden worden – via Frankrijk - aan Italië afgestaan. De Bruderkrieg is dus zowel een belangrijke stap voor de eenwording van Duitsland als voor die van Italië. De gevolgen van de oorlog zijn voornamelijk politiek. Op 15 september geeft de Illustrirte Zeitung commentaar op deze gevolgen: ‘Niemand sieht ja jetzt die Bande des Blut als zerissen an. (…) Unsere Krankheit war der Dualismus.’442 Aan deze politieke tweestrijd is door de Bruderkrieg een eind gekomen.

4.2. FANTASIEVOLLE AFBEELDINGEN UIT DE BEELDBANK: DE OORLOG VOOR HET STUREN VAN DE ‘SPECIAL ARTISTS’

‘The purveyors of continental news who collect information from several capitals, and transmit it in brief telegrams through Mr. Reuter’s hands to the newspaper press in this country, can but forward what may chance to be current at the

place and time which makes up the date of their respective missives.’443 In het bovenstaande citaat probeert de redactie van de Illustrated London News van een nadeel een voordeel te maken. In een volatiele situatie, zoals een oorlog, volgt het nieuws elkaar razendsnel op. De bladen zijn niet in staat om deze opeenstapeling bij

BIJLAGE 51. PORTRET VAN PRINS FREDERIK KAREL VAN PRUISEN IN DE HOLLANDSCHE ILLUSTRATIE .

‘PRINS FREDERIK KAREL VAN PRUISEN. GENERALISSIMUS VAN ’T PRUISSISCHE LEGER’, DE

HOLLANDSCHE ILLUSTRATIE , NO. 47 (1865/1866).

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

met haar combinatie van afbeeldingen en tekst orde scheppen in de chaos van het ‘telegraphic news’: ‘We shall not perplex ourselves, therefore, by giving heed to the daily varying reports which are flashed along the telegraph wire.’445

De mogelijkheden van de geïllustreerde bladen bepalen voor een groot deel in welke mate ze in staat zijn om de functie te vervullen die de redactie van het Londense blad voor zich ziet. Grote bladen, zoals de Illustrated London News en de Illustrirte Zeitung, kunnen ‘Special Artist’ naar het krijgstoneel sturen. Kleinere bladen, zoals de Hollandsche Illustratie, zijn afhankelijk van de afbeeldingen van derden maar proberen op allerlei manieren hun verslaggeving toch zo actueel mogelijk te houden.

Het Geïllustreerd Nieuws, dat zijn afbeeldingen met een vertraging van ongeveer een week kant-en-klaar krijgt aangeleverd van de Illustrirte Zeitung, moet vooral trachten om via de tekst zijn Hollandse lezers aan te spreken.446

Het sturen van ‘Special Artists’ is voor de grote bladen een moeilijke keuze. Hierdoor wordt de productie van afbeeldingen in het blad immers een stuk duurder. Voordat de afbeeldingen van de ‘Special Artists’ op de redacties binnenkomen bevinden alle bladen zich in dezelfde situatie: hoe kunnen ze de actualiteit illustreren zonder dat ze beschikken over schetsen van ‘Special Artists’? Ze vertrouwen hierbij voornamelijk op één belangrijke bron: de beeldbank.

Ze gebruiken afbeeldingen van personen en plaatsen die zij zelf, of hun leveranciers, al in hun bezit hebben. Aan deze afbeeldingen worden regelmatig elementen toegevoegd om ze actueler te maken.

In deze paragraaf worden de verschillende soorten afbeeldingen uit de beeldbank besproken.

4.2.1. ‘PERSOONAADJES’ VAN DE OORLOG

‘Nu de conferentie afgesprongen, de hoop op een congres zwak en de oorlog op handen is, hopen wij nu en dan portretten te kunnen geven van voorname persoonaadjes, die door hun positie geroepen zijn om op het krijgstoneel deel te nemen.’447

BIJLAGE 52. PORTRET VAN OTTO VON BISMARCK IN DE HOLLANDSCHE ILLUSTRATIE .

‘OTTO VON BISMARCK-SCHÖNHAUSEN’, DE

HOLLANDSCHE ILLUSTRATIE , NO. 47 (1865/1866).

te houden en constant actueel te zijn. Zo klaagt het Londense blad op 30 juni 1866: ‘The rapid progress of events in Italy, as reported by telegraph, has far outstripped our means of communicating with artists or correspondents (mijn cursivering).’444 Ze kunnen echter een andere functie uitoefenen. De stroom van telegrammen over de oorlog die – via het kantoor van meneer Reuters –binnenkomt op de redacties van ‘fleetstreet’ zorgt eerder voor meer verwarring dan duidelijkheid. De Illustrated London News wil

Dit schrijft de Hollandsche Illustratie onder een afbeelding van prins Frederik Karel van Pruisen, ‘generalissimus van het Pruisische leger’ (zie bijlage 51). Legerleiders en belangrijke politici van de aan de oorlog deelnemende landen zijn vanwege hun beschikbare portretten een dankbaar onderwerp voor de geïllustreerde bladen. In de kranten lezen de Europese burgers bijna dagelijks over deze personen: de geïllustreerde bladen kunnen ze ook laten zien.

Dit komt goed tot uitdrukking in het kleine stukje tekst dat de Hollandsche Illustratie onder het portret van Otto von Bismarck plaatst: ‘Na al hetgeen onze lezers reeds omtrent den eerste Pruisische staatsminister hebben gehoord en gelezen, kunnen wij in het bijschrift bij zijn portret kort zijn (zie bijlage 52).’448 Bij de portretten van andere leiders - zoals

Hoofdstuk 4: De oorlog in beeld

DE ACTUALITEIT IN BEELD

de kroonprins van Pruisen, de ‘generaal ridder’ Von Benedek en de Aartshertog Albrecht geeft het blad wel uitgebreide biografieën.449 Soms worden ook meerdere portretten naast elkaar op dezelfde pagina geplaatst.

De Illustrirte Zeitung doet dit bijvoorbeeld met alle bevelhebbers van het Pruisische leger en beeldt zo de hele ‘Generalstab’ af (zie bijlage 53).450

59

Zeit eine große Anhänglichkeit an ihr Kaiserhaus bewiesen.’458 Ondanks deze trouw kan de oorlog de Tiroler maar moeilijk van zijn dagelijkse pittoreske leven afhouden: ‘De aldus geïmproviseerde Landstorm wachtte kloekmoedig de Italianen op.

Maar zij kwamen niet opdagen en het uittrekken der Tirolers gaf alleen maar aanleiding tot een groot, genoeglijk en luidruchtig volksfeest. Ook zo een treurige oorlog leverde nog wat komieks op (mijn cursivering).459

Niet alleen de generaals en commandanten van de legers worden geportretteerd. Hoewel soldaten op bijna alle afbeeldingen BIJLAGE 53. DE PRUISISCHE GENERALE STAF OP ÉÉN AFBEELDING. van de oorlog terugkomen is de ‘DIE PREUSSISCHEN HEERFÜHRER’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (14 JULI 1866). individuele soldaat vaak moeilijk te herkennen. In de bladen zijn De vrouwen van Tirol, die echter regelmatig ‘close-ups’ meehelpen bij de voorbereidingen van gewone soldaten te vinden. op de oorlog, kunnen al snel Ook hier neemt de Hollandsche weer overgaan tot het bereiden Illustratie – die verreweg het van ‘de forellen die zij, zooals minste in staat is om daadwerkelijk iedere reiziger weet die in Tirol actuele afbeeldingen te plaatsen gereisd heeft, zoo lekker kunnen – het voortouw. Zo plaatsen ze bakken.’460 een afbeelding van ‘Pruisische Hoewel er op de uniformen’ die volgens het blad afbeeldingen van de ‘Tiroolse door de Pruisische kroonprinses jagers’ premoderne elementen 451 Victoria zelf gemaakt zijn. terugkomen, betekent dit niet De Pruisische ‘vaandeldrager en dat het afbeelden van dit soort soldaat’ op de afbeelding zijn regionale groepen gezien kan 452 volgens het blad ‘wat geflatteerd.’ worden als de voortzetting van Maar wie kan het de kroonprinses een premoderne beeldtraditie. verwijten dat zij ‘in een edele In haar artikel ‘Regionalism in opwelling, haar toekomstige modern European nation-states’ onderdanen en de strijders van (2006) wijst Maiken Umbach op haar tweede vaderland wat meer de manier waarop regionalisme poëtisch en fier voorstelt dan zij wordt toegevoegd aan het 453 inderdaad zijn?’ De Nederlandse nationalisme van de negentiende teksten onder de portretten van eeuw: ‘Regions offered the nationsoldaten ondersteunen veelal het state a mode of collaboration nationalistisch sentiment dat van which left autonomous traditions de afbeeldingen afspat. Zo schrijft intact, but which involved them het blad onder een afbeelding van in national decision-making.’461 Er ‘Italiaanse vrijwilligers’: ‘Ziedaar bestaat dus geen dichotomie tussen een viertal van die vechtersbazen, een ‘premodern’ regionalisme en aan wie Victor Emanuel grotendeels ‘modern’ nationalisme: deze twee de kroon van Italië te danken heeft vormen van collectieve identiteit en die gereed zijn om op het eerste bestaan naast elkaar en vullen BIJLAGE 54. DE TIROOLSE JAGERS IN DE ILLUSTRATED LONDON NEWS. ‘THE WAR: signaal opnieuw het zwaard uit de elkaar aan. Ze kunnen dan ook, AUSTRIAN JAGERS MUSTERING AT THE NORTHERN RAILWAY STATION, VIENNA – schede te trekken, ten einde ook volgens Umbach, beide gezien SKETCHED BY OUR SPECIAL ARTIST’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (28 JULI 1866).

454 Venetië, (…), te bestoken.’ worden als fenomenen van de

De zogenaamde ‘moderne’ wereld.

Oostenrijkse ‘Tiroolse jagers’ worden door de

Hoewel de Illustrated London News door idyllische alpenlandschappen marcheren.456 bladen verreweg het vaakst geportretteerd. Vooral regelmatig portretten van bekende Engelse en De karakterschetsen van de Tiroler, die in de in de Illustrirte Zeitung komt deze groep regelmatig buitenlandse personen plaatst, zijn er tijdens de beschrijvingen te vinden zijn, versterken de

terug (zie bijlage 54).455 De portretten vertonen bijna altijd dezelfde – door de bladen regelmatig als ‘pittoresk’ omschreven - elementen. De Tirolers gaan gekleed in hun ‘nationaal kostuum, het ronde hoedje met veren’ en worden afgebeeld terwijl ze - met geweer in de hand en pijp in de mond -

afbeeldingen in hun uitvergroting van hun premoderne volksaard. Zo meldt het Geïllustreerd Nieuws: ‘De Tiroler laboreert aan twee fanatismussen, het godsdienstige en het dynastische.’457 Ook volgens de Illustrirte Zeitung staat de trouw van de Tirolers aan het keizerrijk buiten kijf: ‘Die Tiroler haben zu aller

oorlog van 1866 nauwelijks portretten van Duitse, Oostenrijkse of Italiaanse legerleiders en soldaten te vinden.462 Het is zeer onwaarschijnlijk dat het blad niet in staat is om aan deze portretten te komen. Het ontbreken van portretten heeft waarschijnlijk meer te maken met de stijl van de afbeeldingen in het

DE ACTUALITEIT IN BEELD

60

Engelse blad. In de Duitse en Nederlandse bladen wisselen zogenaamde ‘pittoreske’ en realistische tekeningen elkaar regelmatig af. In de Illustrated London News verschijnen over het algemeen alleen realistische afbeeldingen op basis van schetsen.

Ook de Tiroolse jagers worden door het Engelse blad niet geportretteerd. Op één afbeelding in het blad zijn ze echter wel te zien. Hier worden de verschillen tussen het ‘pittoreske portret’ en de realistische afbeelding duidelijk. De jagers worden door het Engelse blad als elitesoldaten afgebeeld; niet als vertegenwoordigers van een bepaalde regio die zo uit een Heimatfilm hadden kunnen stappen. Om die reden worden ze ook niet in een idyllisch berglandschap, maar op een modern treinstation in Wenen, afgebeeld (zie bijlage 55).463 De beschrijving van de ‘volksaard’ van de Tirolers vertoont wel veel overeenkomsten met de andere bladen, al brengt het Engelse blad enige twijfel in zijn beweringen aan: ‘They fight with the utmost courage and determination, and are said to be enthusiastically devoted to the house of Habsburg (mijn cursivering).’464

4.2.2. FORTEN EN STEDEN

Gedurende de hele periode dat de geïllustreerde bladen verslag doen van de oorlog van 1866, komen afbeeldingen van gebouwen en plaatsen regelmatig terug. Dit heeft vooral te maken met het feit dat de bladen vaak al beschikken over deze afbeeldingen en ze dus niet door ‘Special Artists’ hoeven te laten maken. Een afbeelding van een kasteel of stad kan binnen een veel kortere tijd in een blad verschijnen

BIJLAGE 56. HET GEMEENTEHUIS VAN GORLITZ. ‘THE WAR: THE RATHAUS AT GORLITZ, HEADQUARTERS OF THE 1STE PRUSSIAN ARMY CORPS’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (7 JULI 1866).

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

BIJLAGE 55. DE TIROOLSE JAGERS IN DE ILLUSTRATED LONDON NEWS. ‘THE WAR: AUSTRIAN JAGERS MUSTERING AT THE NORTHERN RAILWAY STATION, VIENNA – SKETCHED

BY OUR SPECIAL ARTIST’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (28 JULI 1866).

dan een afbeelding die op basis van een schets geproduceerd moet worden.

Vooral de Illustrated London News maakt veel gebruik van dit soort afbeeldingen. De afbeeldingen van kastelen en forten worden gebruikt om het verloop van de oorlog te illustreren, zonder teveel op de gebeurtenissen achter te lopen. Zo is er in het nummer van 30 juni een afbeelding te vinden van het kasteel van Furstenstein waar - op het moment van verschijnen - het hoofdkwartier van de kroonprins van Pruisen is gevestigd.465 Het blad doet met behulp van deze afbeelding verslag van de recente opmars van de drie Pruisische legers in Bohemen.

In hetzelfde nummer wordt ook de stad Malburg in Hessen-Kassel afgebeeld, waarmee het blad de overwinning van Pruisen op de aan Oostenrijk gelieerde kleine Duitse staten illustreert.466

Het blad blijft in de weken daarna afbeeldingen afdrukken van de plaatsen waar de hoofdkwartieren van de verschillende legers zich op het moment van verschijnen bevinden. Zo wordt op 7 juli het ‘rathaus’ van Gorlitz, waar de staf van het eerste Pruisische leger zich bevindt, afgebeeld (zie bijlage 56).467 En op 11 augustus is het kasteel van Nikolsburg, waar op dat moment de vredesonderhandelingen tussen Oostenrijk en Pruisen begonnen zijn, te zien.468 In hetzelfde nummer is ook een afbeelding van het stadje Königgratz - waarnaar de belangrijkste veldslag van de oorlog is vernoemd - te vinden.469 Ook de Italiaanse legerleiding wordt gevolgd. Zo plaats het blad op 28 juli een afbeelding van fort Rocca D’anfo, waar Garibaldi zich op dat moment ophoudt.470

Ook steden komen regelmatig terug.

Het mooiste voorbeeld hiervan is een afbeelding van de stad Dresden die de Illustrirte Zeitung op 7 juli plaatst. Vanuit een vogelperspectief wordt het ‘Elbflorenz’ afgebeeld. Pijlen wijzen naar de belangrijkste gebouwen van de stad, van welke de

namen onder de afbeelding zijn afgedrukt.471 De afbeelding krijgt actualiteitswaarde doordat het blad de vrees uitspreekt dat al deze pracht weleens in het oorlogsgeweld ten onder zou kunnen gaan.

Het Geïllustreerd Nieuws, dat dezelfde afbeelding een week later plaatst, drukt dit gevoel treffend uit: Wij gaven onzen lezers reeds (…) eene afbeelding (…) van Saksens hoofdstad, het schoone Dresden, en drukten toen mede de vrees uit, dat het krijgsgewoel en krijgsgeweld vernielend zou kunnen te werk gaan tot groote schade der stad zelve en van hare heerlijke omstreken.472 Ook afbeeldingen van pleinen in steden die door vijandige troepen bezet worden komen regelmatig in de bladen terug. Zo is op 1 september in de Illustrated London News een afbeelding te zien van het marktplein in Pardubitz en op 8 september van het ‘Ringplatz’ in Praag (zie bijlage 57).473 In de beschrijvingen bij de afbeeldingen wordt beschreven hoe de bewoners van de steden in spanning afwachten wat de bezetting van hun stad zal betekenen.

Afbeeldingen die niet op basis van een schets gemaakt worden, maar afkomstig zijn uit een beeldbank zijn vaak erg statisch: levende of bewegende elementen ontbreken en dit doet af aan de actualiteitswaarde van de afbeelding. De geïllustreerde bladen lijken zich van dit probleem bewust en proberen de actualiteitswaarde te verhogen door levende elementen toe te voegen. Zo lopen er op de afbeeldingen van het ‘Rathaus’ van Görlitz en het kasteel van Nikolsburg, hoewel deze niet op basis van schetsen zijn gemaakt, toch Pruisische militairen rond (zie bijlage 56).474 Op een afbeelding van het fort Königstein is te zien hoe op de voorgrond een aantal soldaten wacht op een trein die net het station binnen rijdt.475 Ook de mensen op de afbeeldingen

DE ACTUALITEIT IN BEELD

Hoofdstuk 4: De oorlog in beeld

61

houden. Naast deze ordenende functie heeft het afdrukken van kaarten voor de geïllustreerde bladen ook een ander belangrijk voordeel. Ze kunnen relatief snel, op basis van bestaand beeldmateriaal, geproduceerd worden. Hierdoor zijn de bladen in staat om - net als bij de afbeeldingen van forten en steden - hun berichtgeving over de oorlog met actueel beeldmateriaal te ondersteunen.

BIJLAGE 57. HET RING PLEIN IN PRAAG. ‘THE RING-PLATZ AND THEIN-KIRCHE, PRAGUE’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (8 SEPTEMBER 1866).

BIJLAGE 58. KAART VAN DE OMGEVING VAN WENEN. ‘KARTE DER UMGEBUNGEN VON WIEN’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (11 AUGUSTUS 1866).

van pleinen lijken – in ieder geval ten dele – aan de situatie te zijn aangepast. Zo lopen er op het Praagse ‘Ringplatz’ Pruisische soldaten door de menigte heen (zie bijlage 57).476

4.2.3. EXPLICERENDE KAARTEN

In that our readers may better trace the movements of the contending forces, and more clearly comprehend the objects in view, a LARGE MAP of the GERMAN CONFEDERATION (as it existed up to a recent period) and of CENTRAL EUROPE will be presented GRATIS with the Illustrated

London News for Saturday next.477 In het nummer van 30 juni maakt de Illustrated London News met de bovenstaande advertentie reclame voor zijn volgende nummer. Een grote kaart van Centraal-Europa en de Duitse confederatie wordt aangekondigd, waarmee de lezers van het blad zich een beter begrip kunnen vormen van de oorlog. De beloofde kaart is niet meer in het archief te vinden. Dit heeft waarschijnlijk te maken met de in hoofdstuk drie genoemde functie van dit soort kaarten: ze geven de lezer een visueel overzicht van de actuele gebeurtenissen van een bepaald onderwerp. De grote kaarten zijn dan ook vaak gemakkelijk uit te scheuren zodat lezers ze bij de berichtgeving in kranten en weekbladen konden

De Illustrirte Zeitung maakt het vaakst gebruik van kaarten om de berichtgeving over de oorlog actueel te houden. Op 11 augustus plaatsen ze een kaart van de omgeving van Wenen om de Pruisische opmars uit te leggen. In de legenda wordt omschreven wat de verschillende stippellijnen betekenen. Een van deze lijnen geeft bijvoorbeeld de ‘Demarcationslinie d. preuss. Stellungen am tage d. Waffenruhe am 22 Juli’ aan (zie bijlage 58).478 Anderhalve maand na de slag bij Königgratz gebruikt het blad een kaart om een terugblik op de veldtocht in Bohemen mee te ondersteunen.479 Wanneer na de oorlog de Noord-Duitse Bond wordt opgericht, plaatst het blad een afbeelding van de verschillende gebieden die bij deze verbintenis zijn aangesloten. Op de legenda bij de kaart wordt uitgelegd dat Pruisen, Hannover, Hessen-Kassel, Holstein, Nassau en Frankfurt dezelfde kleur hebben omdat Pruisen deze staten in de oorlog van 1866 heeft geannexeerd en dus over hun stem in de Bond kan beschikken.480

Om ze actueel te maken voegen de bladen niet alleen elementen aan de kaarten toe, ook worden ze gebruikt ze om de verschillende afgebeelde gebeurtenissen in een sequentie te plaatsen. Op 11 augustus is er in de Illustrated London News een kaart te vinden van het gebied rond het Gardameer en de Italiaanse Tirol.481 In het bijbehorende artikel ‘Illustrations of the war’ wordt de functie van de kaart toegelicht: ‘[the map] will serve to explain the late campaign of Garibaldi, and the situation of the frontier between Austria and Italy, which is still a matter of dispute.’482 In het artikel wordt vervolgens het verloop van de veldtocht van Garibaldi beschreven. De veldtocht wordt op de kaart door een stippellijn weergegeven. Van drie gebeurtenissen, die al hebben plaatsgevonden, zijn afbeeldingen in hetzelfde nummer te vinden.483 Het artikel verwijst chronologisch naar deze gebeurtenissen en op de kaart zijn ze met een rondje op de stippellijn gemarkeerd.

Het artikel bij het kaartje noemt vervolgens nog een aantal gebeurtenissen die nog niet geïllustreerd konden worden en eindigt de beschrijving van de veldtocht – zowel in de tekst als met de stippellijn op de kaart – enkele dagen voor het uitkomen van het nummer.484

4.2.4. GEFINGEERDE AFBEELDINGEN: SYMBOLISCHE BETEKENIS EN ACTUALITEITSWAARDE.

Op 14 juli verschijnt er een eigenaardige afbeelding in de Illustrirte Zeitung. Op de afbeelding zien we een soldatenkamp in een bos. Het is al donker en

62

DE ACTUALITEIT IN BEELD

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

in Germany and de soldaten maken Italy, expressly for boven een vuurtje the service of this eten klaar. Een journal.491 aantal soldaten heeft hun blik op Het sturen van het midden van de zogenaamde ‘Special afbeelding gericht.

Artists’ naar de Hier lopen een rijk verschillende uitziende man en een plaatsen waar de vrouw gearmd tussen oorlog van 1866 de soldaten door plaatsvindt, betekent (zie bijlage 59). Wat een keerpunt in de doen deze gegoede berichtgeving van de burgers in een grote geïllustreerde soldatenkamp?485 Dit bladen. In de edities wordt snel duidelijk na bovenstaande uit de beschrijving aankondigingen en de titel van de worden grote delen afbeelding. Het bos van de Illustrated op de afbeelding is London News de ‘große Garten’ in en de Illustrirte Dresden, een – bij Zeitung gevuld de gegoede burgerij met afbeeldingen – geliefd park in die verschijnen het centrum van BIJLAGE 59. BIVOUAC VAN PRUISISCHE ULANEN IN DRESDEN. ‘BIVOUAK PREUSSISCHER ULANEN onder de noemer de stad. Nu is het IN GROSSEN GARTEN BEI DRESDEN’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (14 JULI 1866) ‘Illustrations of the echter ‘bezet’ door war’ en ‘Bilder von soldaten en het blad 492 486 Kriegsschauplatz’. Mason Jackson geeft in de The vraagt zich af hoe lang dit nog zal duren. Dat de Wanneer de bladen afbeeldingen fingeren wordt pictorial press (1885) aan dat de ‘Special Artists’, afbeelding gefingeerd is valt uit verschillende zaken het onderwerp niet door hun reproductionele door de verschillende oorlogen van de jaren vijftig af te leiden. Ten eerste is het zeer onwaarschijnlijk mogelijkheden bepaald, maar door de wensen, of en zestig, precies wisten welke gebeurtenissen ze dat de gebeurtenis op de afbeelding daadwerkelijk politieke voorkeuren, van de redactie. De betekenis voor de Illustrated London News moesten schetsen.493 heeft plaatsgevonden: welke burger van Dresden van de illustratie ligt, in door soort gevallen, in de Het ligt voor de hand om uit deze zin op te maken zou het in immers in zijn hoofd halen om ’s nachts afbeelding zelf en hoeft in veel mindere mate via dat de politieke kleur van de redacties veel invloed met zijn vrouw te gaan wandelen, laat staan door de beschrijving aan de afbeelding toegevoegd te uitoefent op de onderwerpen die door de ‘Special een soldatenkamp? Daarnaast wordt niet vermeld worden. Het is opvallend dat zodra de Illustrirte Artists’ getekend worden. De zin kan echter ook hoe de afbeelding tot stand is gekomen en wie Zeitung beschikking heeft over actuele afbeeldingen wijzen op het feit dat de ‘Special Artists’ – door hem getekend heeft. Dit is opvallend aangezien de dit soort gefingeerde illustraties nauwelijks meer in hun ervaringen in de andere oorlogen - weten welke Illustrirte Zeitung dit onder bijna al zijn afbeelding het blad te vinden zijn. De actualiteitswaarde van 487 gebeurtenissen actualiteitswaarde hebben. Na het vermeldt. een afbeelding weegt dus duidelijk zwaarder dan de sturen van de ‘Special Artists’ krijgen de bladen de

Afbeeldingen zoals die van de ‘große symbolische functie. beschikking over meer afbeeldingen maar de waarde Garten’ bij Dresden komen in juni 1866 regelmatig van deze afbeeldingen ligt nog sterker dan daarvoor in de Illustrirte Zeitung en de Hollandsche Illustratie afhankelijk van de mate waarin ze actueel zijn en terug. Vaak staan dit soort afbeeldingen symbool 4.3.

‘VAN ONZE CORRESPONDENT dus in de mogelijkheden waarop ze gereproduceerd voor bepaalde aspecten van de oorlog. De afbeelding TER PLAATSE’: DE OORLOG NA HET kunnen worden. van de ‘große Garten’ bij Dresden zou gezien kunnen worden als een symbolische uitdrukking van de tegenstelling tussen het ‘vredige’ burgerlijke leven en de oorlog. Op een andere afbeelding van het blad komt een soortgelijke boodschap naar voren.

We zien een aantal bivakkerende soldaten op de ‘Ettersberge’ – vlakbij Weimar.488 De beschrijving bij de afbeelding refereert vooral aan het feit dat de ‘Ettersberge’ ook het favoriete wandelgebied van Goethe was en suggereert hiermee een tegenstelling tussen de verbindende Duitse cultuur en de splijtende oorlog tussen de Oostenrijkers en Pruisen.489

Sommige bladen gaan dus, wanneer ze – vooral in de eerste periode van de oorlog - niet in staat zijn om actuele afbeeldingen te plaatsen, over tot het fingeren van illustraties. Hier wordt de grote invloed die de wens tot actualiteit uitoefent op de onderwerpen van de afbeeldingen zichtbaar.

STUREN VAN DE ‘SPECIAL ARTISTS’

De slag bij Königgratz is door ons reeds dikwerf besproken. (...) Wij zullen daarom zoodra mogelijk eene getrouwe en keurige afbeelding van dit belangrijke gevecht geven, naar eene teekening van den beroemde batailleschilder August Beck, die den Boheemschen veldtocht heeft bijgewoond, en vandaar is teruggekeerd met eene dikke portefeuille vol schetsen, waarvan wij er nu en dan den lezers van het Geïllustreerd Nieuws eenige zullen te aanschouwen geven.490 We are now expecting to receive an abundant supply of illustrations from our Special Artists who have been sent to the scene of war, both

4.3.1. ‘WITH PEN AND PENCIL’: THE ‘SPECIAL ARTIST’ IN DE OORLOG VAN 1866

Martin merkt in haar boek Images at war (2006) op dat de bladen maar weinig aan hun correspondenten refereren en ze zelden bij naam noemen.494 Uit de hier onderzochte berichtgeving over de oorlog van 1866 komt een ander beeld naar voren. De Illustrated London News refereert in speciale artikelen en beschrijvingen bij afbeeldingen regelmatig aan de belevenissen van zijn correspondenten.495 In haar boek Garibaldi. Invention of Hero (2007) - dat de relatie tussen de Italiaanse vrijheidsstrijder Garibaldi en de media bespreekt - betoogt de historica Lucy Riall

Hoofdstuk 4: De oorlog in beeld

dat de geïllustreerde bladen de oorlogscampagnes van Garibaldi vaak als een avontuur presenteren in ‘which the correspondent himself figured as something of a star.’496 Ook in de berichtgeving van

de geïllustreerde bladen over de oorlog van 1866 neemt de ‘Special Artist’ een belangrijke rol in: de beschrijving van zijn belevenissen wordt zelfs een onderdeel van de actualiteitswaarde van dergelijke reportages.

In het nummer van 21 juli van de Illustrated London News komen we te weten dat het blad drie ‘Special Artists’ naar Europa gestuurd heeft om de oorlog te verslaan.497 De correspondenten worden naar de hoofdkwartieren van de Oostenrijkse, Pruisische en Italiaanse legers gestuurd om in het kielzog van de troepen verslag van de oorlog te doen – iets dat wij tegenwoordig als ‘embedded journalism’ zouden omschrijven. Aangezien het blad de ‘Special Artists’ bijna nooit bij naam noemt, is moeilijk om te achterhalen wie deze correspondenten waren.498 Wel is het zeker dat Robert Landells naar het Pruisische leger gestuurd wordt en dat Johann Schonberg verslag doet van de Oostenrijkse kant.499 Het is onduidelijk wie de Italiaanse correspondent van het blad is.500

De opdracht van de correspondenten blijkt moeilijker dan verwacht. Op 14 juli drukt het blad een brief af van ‘our Special Artist and Correspondent in Austria, during a short stay at Vienna on his way to the front.’501 In de brief beschrijft de correspondent de onzekere situatie in de hoofdstad van het Habsburgse rijk: elke dag komen wisselende berichten van het front binnen die maar moeilijk geverifieerd kunnen worden. Om de waarheid voor de lezers van de Illustrated London News te kunnen achterhalen moet hij zich naar het front begeven. Dit blijkt echter lastig: ‘(...) all correspondents, with the exception of two favoured English ones and four German reporters, have up to the present been rigorously excluded from the lines of the army (...).’502 De correspondent hoopt binnen enkele dagen een vergunning te krijgen zodat hij in de positie zal zijn om met ‘pen and pencil’ de ‘the rapidly changing events and fortunes of the battlefield’ te beschrijven. In de tussentijd moeten de lezers ‘the crumbs of information’, die hij in Wenen kan verzamelen, accepteren.503

Zijn collega’s die naar het Pruisische en Italiaanse front gestuurd zijn hebben het niet makkelijker. Zo is de Italiaanse correspondent genoodzaakt om de troepen van Garibaldi te volgen ‘not having been allowed to follow the army of King Victor Emanuel in its attack upon the Quadrilateral.’504 Ook de Pruisische correspondent heeft het moeilijk. Op 21 juli wordt nog gesteld dat hij ‘on his way to the head-quarters of the crown prince of Prussia’ een aantal schetsen heeft gemaakt van het rekruteren van soldaten in Dresden.505 Op 18 augustus blijkt echter dat hij niet op tijd bij het Pruisische leger is aangekomen en geen van de belangrijke gevechten heeft kunnen bijwonen. In Dresden heeft hij enkele dagen vertraging opgelopen voordat ‘the Prussian authorities would grant him permission to go farther.’506

Het lijkt de ‘Special Artists’ van het blad

DE ACTUALITEIT IN BEELD dus niet te lukken om op tijd de slagvelden van de oorlog te bereiken. Van de Pruisische correspondent wordt pas op 25 augustus vermeld dat hij het hoofdkwartier van het leger heeft weten te bereiken en dat hij enkele schetsen die de officieren zelf van de slag bij Sadowa hebben gemaakt heeft weten te bemachtigen.507 Ook de Oostenrijkse correspondent vreest lange tijd ‘that there would be no powder burned in any of my illustrations.’508 Uiteindelijk krijgt hij in Wenen de benodigde documenten om zijn reis naar het hoofdkwartier van het Pruisische leger voort te zetten. Hier arriveert hij ‘just in time to send you a sketch of the fight at Blumenau, (...), the last conflict prior to the armistice.’509 De Italiaanse correspondent lijkt het succesvolst te zijn.

Hoewel hij niet in staat is om het leger van Victor Emanuel te volgen verschijnt er in juli en augustus wel een aanzienlijke hoeveelheid afbeeldingen van de veldtocht van Garibaldi in de Italiaanse Alpen.

Hoewel de drie ‘Special Artists’ van de Illustrated London News er niet in slagen op tijd verslag te doen van de belangrijke veldslagen in Bohemen, betekent dit niet dat er geen schetsen van hun hand tot afbeeldingen verwerkt worden. De Oostenrijke correspondent stuurt vele schetsen op van het dagelijkse leven in Wenen tijdens de oorlog en de Pruisische correspondent maakt schetsen van het leven in Dresden en de omstreken van Sadowa.

Daarnaast proberen ze schetsen te verzamelen van de hand van soldaten en officieren die aan de veldslagen hebben deelgenomen. Als de verschillende vredesonderhandelingen beëindigd zijn worden de correspondenten naar Berlijn en Venetië gestuurd om daar de feestelijkheden van de overwinnende landen bij te wonen.510

Lucy Riall merkt terecht op dat de belevenissen van de ‘Special Artists’ en hun ‘difficulties in getting accurate reports’ onderdeel worden van ‘the overall excitement.’511 In andere woorden: de belevenissen van de correspondenten krijgen een bepaalde actualiteitswaarde an sich.

Oorlogsberichtgeving verwordt hierdoor, volgens haar, tot een vorm van ‘escapist entertainment’.512 De belevenissen van de correspondenten zijn echter alleen maar interessant als deze uiteindelijk ook leiden tot afbeeldingen van de betreffende actuele gebeurtenis. De reisverslagen van de ‘Special Artist’ tonen dus aan dat zijn mogelijkheden, en dus de mogelijkheden van de geïllustreerde bladen, van grote invloed zijn op de onderwerpen van de afbeeldingen in de Illustrated London News en dus – in zekere mate - op hun invulling aan het begrip actualiteit.

De Illustrirte Zeitung bericht nauwelijks over de belevenissen van zijn ‘Spezialartistsen’. Dit zou onder andere te maken kunnen hebben met het feit dat het beroep van correspondent bij het Duitse blad een andere invulling heeft. Frank Becker noemt in zijn boek Bilder von Krieg und Nation (1998) de schilder August Beck als de belangrijkste ‘Spezial Artist’ van het Duitse blad.513 Beck verschilt echter op belangrijke punten van de correspondenten van de Illustrated London News. Zo is hij opgeleid als batailleschilder en heeft hij in 1866 nog geen

63

ervaring als ‘Special Artist’.514 Daarnaast is het moeilijk te zeggen of Beck zijn afbeeldingen direct na het maken opstuurt, of ze eerst verzamelt en daarna in één keer bij de redactie aflevert. Dit laatste lijkt het waarschijnlijkst. Volgens de advertentie in het Geïllustreerd Nieuws is Beck immers van het slagveld ‘teruggekeerd met eene dikke portefeuille vol schetsen.’515 Daarnaast verschijnen de tekeningen

van Beck pas vanaf 1 september in de Illustrirte Zeitung.516 Uit de onderwerpen van de afbeeldingen valt in ieder geval op te maken dat hij één van de gelukkige correspondenten is die in het kielzog van het Oostenrijkse leger mag reizen.517

Beck is zeker niet de enige correspondent van het Duitse blad. In totaal worden er negenentwintig tekenaars genoemd. Verschillende namen komen regelmatig terug en zo lijkt de Illustrirte Zeitung ook te beschikken over ‘correspondenten’ op alle verschillende fronten. De Baron Malchens stuurt tekeningen op van het Italiaanse front.518 De heer Muttenhaler maakt tekeningen van gebeurtenissen rond de oorlogsvoering in Leipzig.519 De heer Gunther doet verslag van de veldtocht in Bohemen vanaf de Pruisische kant.520 De heren Burger, Scherenberg en Wende sturen schetsen op vanuit Berlijn en zorgen voor de tekeningen van de feestelijke intocht van het Pruisische leger.521

Het is opvallend dat de meeste correspondenten van het blad reeds voltooide tekeningen naar de redactie opsturen.522 Dit zorgt voor een belangrijke vertraging in het productieproces van de afbeeldingen. De eerste tekening van de slag bij Königgratz van August Beck wordt pas op 1 september, dus bijna acht weken na het plaatsvinden van de slag, geplaatst. Andere afbeeldingen worden sneller geplaatst. Zo is de ‘Originalzeichnung’ van de slag bij Jitschin op 29 juni al op 4 augustus, dus ongeveer vier weken na de gebeurtenis, in het blad te vinden.523 Daarnaast worden er in dit blad ook afbeeldingen afgedrukt op basis van schetsen. Deze methode zorgt er ook in de Illustrirte Zeitung voor dat een afbeelding sneller geplaatst kan worden. Een afbeelding van de slag bij Peschiera del Garda op 23 juni, die op basis van een schetst gemaakt wordt, is al op 14 juli, dus ongeveer drie weken na de veldslag, in het blad te vinden.524

4.3.2. AANKOMST EN VERTREK: DE GEVOLGEN VAN DE OORLOG IN BEELD

Frank Becker verdeelt in zijn boek Bilder von Krieg und Nation (1998) de totale ‘Bildproduktion’ van de Duitse geïllustreerde bladen over de oorlog van 1866 in drie delen.525 Één derde van de beelden bestaat uit portretten, één derde uit afbeeldingen van oorlogshandelingen en een laatste deel uit een aantal - sterk door politieke overwegingen gekleurde - sleutelscènes.526 Becker stelt dat de portretten en

afbeeldingen van oorlogshandelingen nauwelijks een politieke boodschap hebben maar vooral bedoeld zijn om informatie over te brengen.527 Uit mijn

64

DE ACTUALITEIT IN BEELD

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

analyse van de portretten van de Oostenrijkers jagers is al gebleken dat deze bewering geen hout snijdt: portretten kunnen juist een zeer sterke politieke boodschap over brengen.528 De sleutelscènes zijn volgens Becker allemaal sterk georiënteerd op het ‘bürgerlichen Genrebild’ dat doordrenkt is van burgerlijke idealen over de familie en de natiestaat.

Afbeeldingen die deze ‘bürgerlichen Idyll’ doorbreken, komen niet of nauwelijks in de bladen terug.529

BIJLAGE 60. BINNENTREKKEN VAN PRUISISCHE TROEPEN IN LEIPZIG. ‘EINMARSCHE DES 2. BATTALIONS DES 4. PREUSSISCHEN GARDE GRENADIERSREGIMENT IN LEIPZIG. ORIGINALZEICHNUNG VON U. MUTTENHALER’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (30 JUNI 1866).

BIJLAGE 61. BINNENTREKKEN VAN PRUISISCHE TROEPEN IN PRAAG. ‘EINMARSCH PREUSSISCHER TRUPPEN IN PRAG AM 8 JULI. NACH EINER ORIGINALZEICHNUNG VON O. GUNTHER’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (18 AUGUSTUS 1866).

BIJLAGE 62. AANKOMST VAN GARIBALDI OP HET TREINSTATION VAN MILAAN. ‘ARRIVAL OF GARIBALDI AT THE MILAN RAILWAY STATION’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (30 JUNI 1866).

Becker identificeert het vertrek en de terugkeer van de soldaat in de familie als de belangrijkste sleutelscène. De periode tussen deze twee gebeurtenissen wordt, volgens hem, als onderdeel van het leven voorgesteld en zeker niet als een ervaring die mogelijk traumatische gevolgen heeft: ‘Der Feldzug hat keine Veränderung der Identität bewirkt, die Soldaten brauchen nur die Uniform auszuziehen, um wieder in ihre angestammten sozialen Rollen zurückzukehren.’530 Deze analyse van Becker klinkt gezien de algemene aannames over de morele leefwereld van de negentiende-eeuwse mens aannemelijk. Problematisch is echter dat in de hier onderzochte jaargangen over de oorlog van 1866 nauwelijks afbeeldingen van een vertrekkende of in de familieschoot terugkerende soldaat te vinden zijn.531

‘Aankomst’ en ‘vertrek’ zijn belangrijke thema’s in de visuele berichtgeving van de geïllustreerde bladen over te oorlog van 1866. Deze thema’s doorbreken echter juist datgene dat Becker als de burgerlijke idylle omschrijft. In de Illustrated London News en de Illustrirte Zeitung zien we hoe het leven in steden in zowel positieve als negatieve zin beïnvloed wordt door de aankomst en vertrek van legerleiders en troepen. De burgerlijke idylle wordt nog grondiger verstoord wanneer het niet om ‘gewone’ soldaten gaat maar om gevangenen of (ernstig) gewonden. Doorslaggevend voor het karakter van de sleutelscènes in de geïllustreerde bladen is dan ook niet de burgerlijke politieke kleur van de bladen, maar de belangrijke rol die de spoorwegen speelden in de mogelijkheden van de bladen tot het leveren van actuele afbeeldingen. Zoals we eerder gezien hebben is het voor de ‘Special Artists’ van de bladen – mede door bewuste tegenwerking van de verschillende legerleidingen - moeilijk om daadwerkelijk bij de gevechten aanwezig te zijn. De spoorwegen zorgen er echter voor dat de oorlog niet beperkt blijft tot de vijf vierkante kilometer rondom Königgratz maar zich uitstrekt over grote delen van Midden-Europa.

De Illustrirte Zeitung drukt dit treffend uit: ‘Durch die Eisenbahnverbindung nach allen Seiten, (...), ist keins der Deutschen Lande vollständig ohne Berührung mit dem Kriege geblieben, soweit diese wenigstens durch den Anblick Verwundeter auf dem Transport (...) hereingeführt wurde.’532 De bladen zijn geen bewuste bewakers van de burgerlijke idylle: door hun hang naar actualiteitswaarde doorbreken ze deze idylle juist regelmatig. Ze zien zichzelf als verlengstukken van de spoorwegen omdat ze – net als treinen – de oorlog tot op de deurmat van hun lezers brengen.533

DE ACTUALITEIT IN BEELD

Hoofdstuk 4: De oorlog in beeld

65

Het aankomen en van het binnentrekken van vertrekken van soldaten Pruisische troepen in Dresden en legerleiders zorgt altijd zien we hoe een man zijn voor grote menigtes op de peuter met beide armen straten. Het is opvallend omhoog houdt om hem de dat op veel afbeeldingen de voorbij trekkende soldaten te mensen op straat het hele laten zien (zie bijlage 64).541 gebeuren zonder al teveel De scene roept vragen op opwinding gade slaan. Een over hoe de ‘Special Artist’ goed voorbeeld hiervan is één in staat is om zowel de dikke van de eerste afbeeldingen rijen mensen als datgene waar van de oorlog in de Illustrirte ze naar kijken af te beelden.

Zeitung. Hierop te zien is hoe De afbeeldingen vertonen Pruisische troepen Leipzig dan ook vaak elementen - de stad waar het blad word die een subtiel bedrog door uitgeven - binnentrekken. de tekenaar suggereren.

Hoewel de koning van Gecentreerd op de afbeelding Saksen, de staat waar Leipzig zien we datgene waar de BIJLAGE 63.

FEESTELIJKE BINNENKOMST VAN PRUISISCHE TROEPEN IN BERLIJN. in 1866 onderdeel van is, zich mensen naar kijken, zoals ‘‘TRIUMPHAL ENTRY OF THE PRUSSIAN ARMY INTO BERLIN: TROOPS PASSING THE aan de kant van Oostenrijk Garibaldi in een treinwagon BRANDENBURG GATE’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (6 OKTOBER 1866). heeft opgesteld, lijken de of de koning en kroonprins bewoners niet onder de van Pruisen in een open indruk van de bezettende macht die door hun straten koets.542 Links en rechts van dit centrale element zien Oostenrijkse kurassiers door Frankfurt trekken rijdt (zie bijlage 60).534 Ook het binnentrekken van we hoe dikke rijen mensen zich samenpakken. In verzamelt zich ondanks de regen ‘a crowd of people,

Pruisische troepen in Dresden, de hoofdstad van Saksen, zorgt niet voor veel opschudding. In de beschrijving bij de afbeelding wordt zelfs melding gemaakt van het uitstekende ‘Duitse’ gedrag van de soldaten.535 Alleen op een afbeelding van het binnentrekken van Pruisische troepen in Praag is het ongenoegen van de bewoners duidelijk zichtbaar (zie bijlage 61).536 Het Geïllustreerd Nieuws, die dezelfde afbeelding plaatst, versterkt het beeld met een treffende beschrijving: ‘En zoo gaat het den kruittoren van Praag binnen, tot niet geringste ergernis van dien heer links op den voorgrond, die in zijne linkerhand zijne handschoen vol woede in elkaar knijpt, en in de rechter zijn stok half opheft, maar die toch voorzichtig achter zich houdt.’537

De menigte op de afbeeldingen van de aankomende of vertrekkende soldaten en legerleiders is veel vaker uitgelaten dan bedrukt.

Zo schrijft de Illustrated London News over de menigte die Garibaldi verwelkomt op het station van Milaan: ‘The people who thronged the station greeted him with enthusiastic cheering and waving of hats or handkerchiefs, some of them even mounting on the roofs of the carriages, as shown in the sketch we have engraved (zie bijlage 62)!’538 Zelfs in zeer slechte weersomstandigheden drommen de mensen samen om de troepen te zien. Als

which, with loud acclimations, followed the troops through the streets of the city.’ De menigtes zijn pas echt uitzinnig wanneer de triomferende troepen in lange overwinningsmarsen door de steden trekken.

Zo zien we in de Illustrated London News van 6 oktober de ‘triumphal entry’ van het Pruisische leger in Berlijn. Vanuit een vogelperspectief is te zien hoe een grote menigte de troepen, die onder de Brandenburger Tor door trekken, toejuicht (zie bijlage 63).539 Ook de terugkerende troepen in Keulen worden hartelijk ontvangen. Terwijl ze aan de beide kanten van de weg worden toegejuicht, rijden ze onder een triomfboog door waarop duidelijk het woord ‘Victoria’ te lezen valt.540

De mensen in de massa lijken vaak erg op elkaar, maar op vele afbeeldingen springen er ook bepaalde personen uit. Rechtsonder op de afbeelding

het midden van de afbeelding zijn de mensen echter afwezig, waardoor er een directe zichtas ontstaat op het centrale element van de afbeelding.543

De tekenaars lijken zich dus bijna altijd op een ideale positie te bevinden, waarvandaan ze zowel de menigte als datgene waar de menigte naar kijkt kunnen afbeelden. Het is niet ondenkbaar dat de ‘Special Artists’ bij dit soort gelegenheden gebruik kunnen maken van ‘perstribunes’. Op een afbeelding in de Illustrated London News uit 1871 is een dergelijke tribune zelfs te zien (zie bijlage 65).544 Slechts zeer zelden valt uit een afbeelding op te maken dat de tekenaar zich bij het schetsen niet in een ideale positie bevindt. Het enige goede voorbeeld hiervan is de afbeelding in de Illustrated London News van het ‘Te Deum’ in het Schloss Platz tijdens de overwinningsfeesten in Berlijn. De tekenaar bevindt zich duidelijk aan de zijkant van een podium en heeft dus geen zicht op wat er zich op en voor het podium afspeelt.545 Op een tekening van dezelfde gebeurtenis in de Illustrirte Zeitung zijn zowel het podium, waar allerlei hoogwaardigheidsbekleders zitten, als de optocht van soldaten voor het podium te zien (zie bijlage 66).546

De aankomst en het vertrek van normale en gezonde soldaten lijkt door de bewoners van de

BIJLAGE 64. BINNENTREKKEN VAN PRUISISCHE TROEPEN IN DRESDEN. ‘DAS EINRUCKEN DER ERSTEN PREUSSISCHEN TRUPPEN IN DRESDEN. NACH EINE SKIZZE VON REINHARDT’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (14 JULI 1866).

steden over het algemeen als een spektakel gezien te worden. De binnenkomst van krijgsgevangen confronteert de bewoners echter veel directer met de oorlog en

DE ACTUALITEIT IN BEELD

66

BIJLAGE 65. EEN SPECIALE TRIBUNE VOOR VERSLAGGEVERS OP EEN AFBEELDING IN DE

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

BIJLAGE 66. HET ‘TE DEUM’ VAN DE OVERWINNINGSFEESTEN TE BERLIJN

ILLUSTRATED LONDON NEWS. ‘LORD DERBY LAYING THE FIRST STONE OF THE SEAMEN’S

IN DE ILLUSTRATED LONDON NEWS EN DE ILLUSTRIRTE ZEITUNG. BOVEN:

ORPHAN INSTITUTION, LIVERPOOL’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (23 SEPTEMBER 1871).

IN DE ILLUSTRATED LONDON NEWS. ONDER: IN DE ILLUSTRIRTE ZEITUNG. ‘PRUSSIAN FESTIVAL OF VICTORY AT BERLIN: “TE DEUM” IN THE SCHLOSS PLATZ’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (6 OKTOBER

vereist in sommige gevallen zelfs persoonlijke betrokkenheid. Elementen die op deze betrokkenheid wijzen zijn duidelijk op de afbeeldingen aanwezig.

Zo is er in het Geïllustreerd Nieuws te zien hoe Oostenrijkse krijgsgevangenen aankomen op een treinstation in Berlijn en door de inwoners van de stad ontvangen worden (zie bijlage 67). De tekst bij de afbeelding versterkt de suggestie van het beeld: ‘Daar komen zij, de arme krijgsgevangene, (...).

Nieuwsgierigheid drijft menig goeden en menschelijk voelende Berlijner naar het station.’547

Over het algemeen is de houding van te bewoners ten opzichte van de krijgsgevangenen positief. Zo trakteren de inwoners van Berlijn de krijgsgevangenen op ‘(...) eene versnapering, eene verkwikking, een teug, eene sigaar gulhartig aangeboden en dankbaar aangenomen.’548 Ook de vijfhonderd Oostenrijkse krijgsgevangenen die - op een afbeelding in de Illustrated London News - aankomen op het treinstation van Guben worden hartelijk ontvangen.549 Deze ontvangsten tonen volgens het Geïllustreerd Nieuws aan ‘dat de eene Duitsche broeder eigenlijk den anderen niet haat.’550 Ook als het niet om Duitse broeders maar om gevangen ‘Garibaldianen’ gaat laat de plaatselijke bevolking zich echter van haar beste kant zien. Zo heeft de opstelling van de bevolking van Innsbruck ten opzichte van Italiaanse krijgsgevangen in alle opzichten ‘ihnen Lot erleichert.’551

De beelden van aankomst en vertrek in de geïllustreerde bladen worden pas echt verstorend

1866). DIE SIEGESFEIER IN BERLIN: DAS “TE DEUM” IM LUSTGARTEN wanneer ze ernstig gewonden AM 21 SEPTEMBER. ORIGINALZEICHNUNG VON BURGER UND soldaten tonen. Alle bladen SCHERENBERG’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (6 OKTOBER 1866). besteden veel aandacht aan dit thema. Sinds de slag bij Solferino in 1859 en de daarop volgende inspanningen van de Zwitser Henri Dumant, die in 1864 tot de ondertekening van de eerste Geneefse Conventie – die de rechten van soldaten in een oorlog vastlegt - zouden leiden, staat het lot van gewonden soldaten sterk in de belangstelling. De Illustrirte Zeitung besteedt in het artikel ‘Der Pflege der kranken BIJLAGE 67. AANKOMST VAN OOSTENRIJKSE KRIJGSGEVANGENEN und verwundeten Krieger’ dan IN BERLIJN. ‘ANKUNFT ÖSTERREICHISCHER GEFANGNER ook uitgebreid aandacht aan IN BERLIN. ORIGINALZEICHNUNG VON C. WENDE’, de opstelling van Oostenrijk LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (28 JULI 1866). en Pruisen ten opzichte van dit verdrag. Oostenrijk heeft in 1864 de eerste Geneefse Conventie niet getekend. door politieke overwegingen gemotiveerd. Craig Dit wordt als belangrijke oorzaak voor de enorme betoogt in Königgratz (1966) dat de Bruderkrieg van verliezen van het Oostenrijkse leger bij de slag van 1866 de eerste oorlog is die volledig met de moderne, Königgratz gezien. Het medisch personeel van industriële middelen gevoerd wordt. Het gebruik van Oostenrijk is onderdeel van het leger en staat niet spoorlijnen zorgt ervoor dat enorme hoeveelheden onder de bescherming van de Geneefse Conventie. troepen kunnen deelnemen aan de oorlog, wat – Hierdoor moet het zich na de slag samen met de rest automatisch – ook tot enorme aantallen gewonden van het leger halsoverkop terugtrekken, waardoor lijdt. Bij de toepassing van de spoorwegen snijdt het vele gewonden Oostenrijkse soldaten op het slagveld mes hier echter aan twee kanten: niet alleen kunnen achterblijven en creperen.552 De aandacht voor het lot de troepen vanuit alle delen van een land snel van gewonden soldaten wordt echter maar ten delen geconcentreerd worden, de duizenden gewonden

Hoofdstuk 4: De oorlog in beeld

kunnen ook weer snel verspreid worden.

Het zijn deze verstrekkende effecten van de oorlog die worden vastgelegd op de vele afbeeldingen van de aankomst van gewonde soldaten. Op deze illustraties is vaak duidelijk te zien hoe de confrontatie met de oorlog van invloed is op het dagelijkse leven in de steden waar de gewonden aankomen. Zo plaatst de Illustrirte Zeitung op 18 augustus een afbeelding van de aankomst van gewonde soldaten op het ‘Nordbahnhof ’ in Wenen (zie bijlage 68). Verbouwereerde burgers lopen tussen de in verband gestoken soldaten heen.

Vrouwen klampen de soldaten aan om - volgens de beschrijving - naar het lot van hun man te informeren: ‘Über das lebensfrohe Wien waren die Schrecken des Kriegs mit unvorhergesehener Schnelligkeit hereingebrochen.’553 Ook de Illustrated London News plaatst een afbeelding van de ‘arrival of the first party of wounded Austrian soldiers in Vienna’ (zie bijlage 69).554 Deze gebeurtenis wordt omschreven als een ‘(…) painful spectacle, the saddest token of war brought home to the inhabitants of a gay and luxurious city (mijn cursivering).’555

Een centraal element op alle afbeeldingen van aankomende gewonde soldaten is de verzorging die ze – mede door de eerste Geneefse Conventie – ontvangen. Een afbeelding, waarop te zien is hoe soldaten van allerlei nationaliteiten aankomen in een provisorisch ziekenhuis in Dresden, is zowel in de Illustrirte Zeitung, als het Geïllustreerd Nieuws en de Hollandsche Illustratie terug te vinden (zie bijlage 70).556 Gewonde soldaten – op wiens gezicht soms de ‘dood al in de ogen te lezen is’ – worden voor het ‘Cadettehaus’ in Dresden van karren gehesen.557 Het belangrijkste element op de afbeelding is echter de enorme vlag van de ‘Johanitterorde’ die boven de ingang van het ziekenhuis wappert. Het rode kruis van de vlag komt ook terug op de witte armbanden van het verplegend personeel dat tussen de gewonde soldaten heen krioelt.558 Zowel op de afbeelding als in de begeleidende tekst wordt een harmonieuze gedachte uitgedragen. ‘Het gewond zijn’ en het verzorgen van deze gewonden overstijgt nationale

DE ACTUALITEIT IN BEELD belangen. De Illustrirte Zeitung schrijft hierover: ‘Österreicher, Ungarn, Italiener, Böhemen, Preußen und Sachsen liegen hier im Lazareth des Johannitterordens, (...), friedlich beisammen, und mancher dieser Unglücklichen unterhält sich vielleicht mit dem Nachtbar, der ihm in der Schlacht die Wunde beigebracht.’559 De beschrijvingen van de verwondingen zijn vaak gedetailleerder dan de afbeeldingen waarop ze te zien zijn. Gewonden worden over het algemeen aangeduid met mitella’s en verband om hun hoofd.

Ernstigere verwondingen, die soldaten - in een oorlog met vele artilleriebeschietingen - zeker moeten hebben opgelopen, zijn nauwelijks ‘te zien’.

Een goed voorbeeld hiervan is de beschrijving van de aankomst van gewonden op het treinstation van Turnau. De ‘Johanniterorde’ voert honderden noodgedwongen amputaties per dag uit, maar de stroom van gewonden lijkt ‘onuitputtelijk’ en vele soldaten creperen – zonder zorg te hebben ontvangen – op het rangeerterrein van het station.

De soldaten die daartoe in staat zijn vechten om een plaats op één van de weinige evacuatietreinen (zie bijlage 71).560 Deze verschrikkingen komen slechts in een ‘light’-vorm op de afbeelding terug. Zo zijn er geen amputaties, of geamputeerden te zien. Het opvallendste verschil is het aantal gewonden. Hoewel de tekst over vele honderden soldaten spreekt zijn erop de afbeelding slechts een stuk of twintig te zien. Vooral de apocalyptische chaos die de Illustrirte Zeitung beschrijft ontbreekt op de afbeelding.

De afbeeldingen en beschrijvingen van de verzorging van gewonde soldaten in de Illustrated London News zijn een stuk realistischer en plastischer. Op de illustratie ‘A midnight scene at te Reicheberg railway station’ is afgebeeld hoe artsen van de ‘Johanitterorde’ – bij kaarslicht noodoperaties uitvoeren. De artsen lopen met bebloede schorten rond en op een tafel liggen allerlei chirurgische instrumenten (zie bijlage 72).561 Ook op deze afbeelding lijkt echter nog sprake te zijn van

BIJLAGE 68. AANKOMST VAN GEWONDE SOLDATEN IN WENEN.

67

een subtiele vorm van verhulling door de tekenaar.

Er wordt duidelijk een bloedige operatie uitgevoerd.

De patiënt is echter voor een groot deel aan het zicht onttrokken door de zusters en dokters die om de tafel heen staan.562

De afbeeldingen van gewonde soldaten werpen een duidelijk licht op de rol die politieke overwegingen spelen bij de totstandkoming van afbeeldingen in de geïllustreerde bladen. Het onderwerp ‘aankomst van gewonde soldaten’ wordt niet geagendeerd vanwege politieke overwegingen, maar door de actualiteitswaarde ervan. Wanneer de bladen nog niet in staat zijn om afbeeldingen van slagvelden te plaatsen komt de oorlog visueel gezien het dichtste bij op de treinstations waar een belangrijk effect van de oorlog – ‘de gewonde soldaat’ – te zien is. De politieke kleur van de bladen moet slechts gezien worden als een filter dat over de afbeeldingen wordt heen gelegd. De mazen van dit filter worden echter groter naarmate de actualiteitswaarde van een gebeurtenis het belangrijkste criterium voor zijn weergave is. Een ander goed voorbeeld van dit proces is de weergave van de rol die vrouwen op zich nemen in de oorlog van 1866.

Martin stelt dat de geïllustreerde bladen in hun berichtgeving over de oorlog van 1870/71 de rol van vrouwen over het algemeen negeren: ‘Entirely neglected in the 1870 war coverage by the newspapers, either in articles or engravings, were women: wives, sisters, mothers, or girlfriends of the soldiers.’563 Op de hierboven beschreven afbeeldingen van aankomst en vertrek komen vrouwen echter regelmatig terug. Over het algemeen zijn vrouwen in traditionele rollen afgebeeld. Zo zijn het vaak vrouwen die gevangengenomen soldaten te eten geven.564 Daarnaast spelen ze ook een belangrijke rol bij de verpleging van de gewonde soldaten. Zo worden de ridders van de ‘Johanniterorde’ op bijna alle afbeeldingen ‘greatly assisted in their work of mercy by the catholic sisterhood of Vincennes.’565 De bladen oordelen in beeld en tekst zeer positief over deze taakopvatting van de vrouw. Op een afbeelding in de Hollandsche Illustratie is te zien hoe ‘mevrouw

BIJLAGE 69. AANKOMST VAN GEWONDE SOLDATEN IN WENEN.

‘EMPFANG VERWUNDETER AM NORDBAHNHOF IN WIEN. NACH EINER

‘ARRIVAL IN VIENNA OF THE FIRST WOUNDED AUSTRIAN

ORIGINALZEICHNUNG’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (18 AUGUSTUS 1866).

SOLDIERS’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (21 JULI 1866).

DE ACTUALITEIT IN BEELD

68

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

Daarnaast kunnen ook afbeeldingen die direct na het plaatsvinden van een oorlogshandeling gemaakt zijn de actualiteit van deze gebeurtenis ondersteunen. Hieronder zullen deze onderwerpen – de mars, het veldkamp, de veldslag en het slagveld na het plaatsvinden van de slag - in chronologische volgorde behandelen. Hierbij moet opgemerkt worden dat er in de bladen niet altijd sprake is van deze volgorde. De onderwerpen komen vaak tegelijk – en regelmatig ook nog naast afbeeldingen die niet door ‘Special Artists’ gemaakt zijn – in de nummers van de bladen voor.570

de Barones von Lowenthal’ helpt bij de verpleging van gewonden. Het artikel bij de afbeelding stelt dat zij hiermee een voorbeeld stelt, dat zeker door vrouwen van lagere sociale komaf gevolgd zou moeten worden.566

De vrouw wordt dus afgebeeld in traditionele en verzorgende taken. Een afbeelding in de Illustrated London News laat echter zien dat vrouwen tijdens een oorlog ook andere rollen kunnen vervullen. We zien hoe een groep Pruisische ‘Vivandieres’ op een wagen door de straten van Wenen wordt gereden (zie bijlage 73).567 Soldaten schreeuwen de vrouwen toe en lachen ze uit, vrouwen in het publiek kijken minachtend of wenden hun blik af.568 Ook hier overstijgt de nadruk op actualiteit de - over het algemeen sterk geprononceerde - opvattingen over de rol van de vrouw van het Engelse blad.

4.3.3. MARSEN, VELDKAMPEN EN GEVECHTEN: AFBEELDINGEN VAN HET KRIJGSTONEEL

BIJLAGE 70.AANKOMST VAN GEWONDE SOLDATEN BIJ HET ZIEKENHUIS VAN DRESDEN. ‘ANKUNFT IM GEFECHT BEI ZICIN VERWUNDETER

De ‘Special Artists’ doen er alles aan om opgenomen te worden in een leger en zo in staat te zijn om afbeeldingen van de daadwerkelijke gevechten te maken. De onderwerpen van de afbeeldingen die de ‘Special Artists’ als ‘embedded journalists’ maken – net als de afbeeldingen van aankomst en vertrek – vallen voor een belangrijk deel samen met het productieproces van de bladen. Dit blijkt onder andere uit een aantal - onder ‘Special Artists’ circulerende – regels die Paul Hogart in zijn boek The artist as reporter (1967) opneemt: However interesting a battle may be, you must always get away before your communications are cut, for your material will be held up or never arrive. You must not be taken prisoner, for then you will be out of business completely.

You must not get wounded, for then you become a useless expense to your paper; and if you get killed you will be an infernal fool.569

VOR DEM CADETTENHAUSE IN DRESDEN. NACH EINER ZEICHNUNG VON C. HUTH’, LEIPZIGER

ILLUSTRIRTE ZEITUNG (28 JULI 1866).

Het maken van afbeeldingen van de daadwerkelijk gevechten is voor de ‘Special Artist’ dus om twee redenen problematisch. Ten eerste is het moeilijk om deze afbeeldingen actueel te laten zijn, aangezien de postverbindingen tijdens de gevechten meestal moeilijk toegankelijk of in zijn geheel afgesloten zijn.

Ten tweede loopt de correspondent de kans dat hij tijdens het maken van de afbeelding gewond raakt of zelfs overlijdt.

De veldslag is echter niet het enige onderwerp van de afbeeldingen die de ‘embedded’ correspondenten naar hun redacties opsturen. Ook de marsen van de legers door vijandelijk gebied en het leven van soldaten in de veldkampen worden gezien als actuele weergaves van de veldtocht.

BIJLAGE 71. AANKOMST VAN GEWONDE SOLDATEN BIJ HET

Tijdens een veldtocht marcheren de soldaten op twee momenten. Ten eerste trekken ze naar een bepaald punt toe. Dit punt kan een verzamelplaats, een veldslag of een stad zijn. Vervolgens vertrekken ze, mogelijkerwijs in een terugtrekkende beweging, weer van dit punt. Beide momenten worden in de bladen afgebeeld. De afbeeldingen van de marsen op de heenweg kunnen op twee manieren actualiteitswaarde hebben. Ten eerste verwijzen ze altijd naar het punt waar de soldaten heen trekken. Hierdoor wordt de afbeelding van de mars verbonden met de – hoogstwaarschijnlijk belangrijke – gebeurtenis die plaatsvindt op het punt waar de soldaten naartoe trekken.571 Daarnaast bestaat de mogelijkheid dat de mars op zichzelf ook interessant is omdat het terrein bijzonder moeilijk begaanbaar is.

Zo is op een afbeelding in de Illustrated London News te zien hoe de ‘Tiroolse jagers’ van Garibaldi met vereende krachten hun artillerie de Monte Pagano oprollen (zie bijlage 74).572

Afbeeldingen van terugtrekkende soldaten worden actueel doordat ze aan de uitkomst van een slag kunnen refereren. Een goed voorbeeld hiervan is de afbeelding van terugtrekkende Oostenrijkse soldaten na de slag bij Königgratz in de Illustrirte Zeitung (zie bijlage 75).573 Een groep soldaten en een aantal wagens bewegen zich haastig en schots en scheef over een weg voort. In het dal waar de wagens vandaan komen is een enorme ontploffing te zien. Het blijkt om een brug over de rivier de Iser te gaan. Nu wordt ook de functie van de wagens

BIJLAGE 72. OPERATIES IN HET TREINSTATION VAN REICHENBERG.

TREINSTATION VAN TURNAU. ‘ANKUNFT VERWUNDETER AUF DEM

‘TE WAR: A MIDNIGHT SCENE AT THE REICHENBERG STATION,

BAHNHOFE ZU TURNAU. NACH EINER ZEICHNUNG VON FRIEDERICH

BOHEMIA – SKETCHED BY OUR SPECIAL ARTIST’, THE

KAISER’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (4 AUGUSTUS 1866).

ILLUSTRATED LONDON NEWS (4 AUGUSTUS 1866).

Hoofdstuk 4: De oorlog in beeld

DE ACTUALITEIT IN BEELD

BIJLAGE 73. PRUISISCHE VIVANDIERES IN WENEN OP DE VOORPAGINA VAN DE ILLUSTRATED LONDON NEWS. ‘THE WAR: A WAGON-LOAD OF PRUSSIAN VIVANDIERES TAKEN INTO VIENNA’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (18 AUGUSTUS 1866).

69

70

duidelijk. Het gaat om een ‘pontontrein’: een aantal wagens die gebruikt worden voor het vervoer van een pontonbrug.574 Doordat de

provisorische brug over de Iser is weggehaald en de vaste brug opgeblazen, wordt het voor de Pruisen, die nog net aan de andere kant van de Iser te zien zijn, een stuk moeilijker om de Oostenrijkers te achtervolgen. De tekenaar heeft hiermee - zonder teveel gevaar voor eigen leven - een zeer actuele afbeelding van de veldslag bij Königgratz gemaakt.

DE ACTUALITEIT IN BEELD

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

terug te vinden die op afbeeldingen in het Duitse blad ontbreken. Zo is op een afbeelding van het laatste kamp van het vijfde Oostenrijkse leger op het marsveld bij Wenen te zien hoe de soldaten zich – rondom kleine vuurtjes – vermaken: ze drinken en spelen kaart (zie bijlage 77).584 Voor de rest lijkt de

afbeelding sterk op die in de Illustrirte Zeitung: de strakke organisatie, de uitrustende soldaten en het ‘fouragepark’ komen ook hier terug.585

Het feit dat ook het – in dit geval ‘politiek neutrale’ – Engelse blad afbeeldingen

‘Wie kent niet het leven in een van de soldatenkampen plaatst, geeft echter soldatenkamp, nu met spoortreinen en allerlei aan dat het beïnvloeden van de publieke middelen van vervoer, (...), een toertje naar opinie niet de enige reden kan zijn om dit het kamp, (...), tot het bereikbaren, zelfs voor 575 soort illustraties te plaatsen.586 Ook hier lijken den burgerman, behoort.’ Dit schrijft het de regels van Hogart een grote rol te spelen.

Geïllustreerd Nieuws onder een afbeelding van Door de kampen af te beelden kunnen de een Oostenrijks kamp in de oorlog van 1866.

BIJLAGE 74. EEN MARS VAN GARIBALDIAANSE TROEPEN DOOR ‘Special Artists’ relatief eenvoudig actuele Het was blijkbaar niet ongebruikelijk om, als DE BERGEN. ‘THE WAR: GARIBALDIANS BRINGING UP THEIR afbeeldingen van de veldtochten leveren toeristisch uitje, soldatenkampen te bezoeken.

ARTILLERY ON THE MONTE PAGANO, IN TYROL – BY OUR SPECIAL ARTIST’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (11 AUGUSTUS 1866). zonder in levensgevaar te raken. Daarnaast Het blad benadrukt gelijk dat deze kampen in moet niet vergeten worden dat een oorlog vredestijd niet lijken op de veldkampen van de niet bestaat uit een constante opeenvolging oorlog: ‘Maar dat zijn eigenlijk paradekampen, van veldslagen. De vraag naar afbeeldingen die zeer verschillen van een werkelijk kamp in 576 van een oorlog blijft echter – voor een oorlogstijden.’ Het leven in de veldkampen bepaalde periode – wel relatief constant. De is het onderwerp van vele afbeeldingen van de afbeeldingen van het soldatenkamp komen in oorlog van 1866. Waar komt deze interesse de bladen vaak terug als de oorlog, net als de vandaan? soldaat in het kamp, tijdelijk stilstaat.587 Ook

Frank Becker betoogt dat de in de huidige oorlogsverslaggeving komt deze afbeeldingen van het veldkamp een vorm van ‘achtergrond’ en ‘human interest’ sleutelscène vormen in de totale visuele terug wanneer er tijdelijk niets ‘schokkender’ berichtgeving van de oorlog. Ze zijn vooral – of eigenlijk ‘actueler’ - te melden valt.588 bedoeld om een aantal angsten van de

‘Unsere Abbildungen burgerlijke maatschappij over het soldatenleven vergegenwärtigen den Kampf um die Stellung te bezweren: ‘Das alte Motiv der bürgerlichen BIJLAGE 75. TERUGTREKKEN VAN EEN OOSTENRIJKSE ‘PONTONTRAIN’. ‘ABFAHRT EINES ÖSTERREICHISCHEN bei Custozza, den Rückzug der italienschen Militarkritik, das im Müßiggang der Soldaten PONTONTRAINS UND SPRENGUNG DER ISERBRÜCKE BEI Armee auf der Straße ach Valeggio und die den Anfang all ihrer Laster sah, wird also für MUNCHENGRATZ. NACH EINER ZEICHNUNG VON A. BECK’, Nachwirkungen des heißen Kampfes, (...).’589 den neuen Soldatentypus der Einigungskriege Er is geen Nederlands equivalent voor het ausdrücklich widerlegt.’577 De afbeeldingen Duitse woord ‘vergegenwärtigen’. In deze van het kamp moeten laten zien dat de soldaat context kan het misschien het beste met in militaire dienst zich niet overgeeft aan de ‘actualiseren’ vertaald worden. De bladen drank en het kaartspel maar dat hij ‘(...) jede beloven hun lezers actuele beelden van de freie stunde darauf verwenden, seine Hygiene oorlog. Deze belofte blijkt in het geval van zu verbessern, seine Ausrüstung in stand zu de daadwerkelijke gevechten echter moeilijk halten und die gesamte Truppen mit allem 578 haalbaar. De vier afbeeldingen van de slag bij Lebensnotwendigen zu versorgen.’

Custozza die de Illustrirte Zeitung probeert te

De door Becker genoemde elementen ‘vergegenwärtigen’ staan pas vijf en een halve komen regelmatig op afbeeldingen van het week na de gebeurtenis in het blad.590 Ook de soldatenkamp in de Illustrirte Zeitung terug.

Illustrated London News, die over het algemeen Vooral de strakke organisatie van de veldkampen sneller in staat is om actuele afbeeldingen te valt op. Dit is nodig omdat het ‘dikwerf moeilijk plaatsten, lukt het pas in het nummer van en niet zelden onmogelijk [is] om in den oorlog BIJLAGE 76. KAMP VAN SAKSISCHE EN OOSTENRIJKSE CAVELERIE. ‘BIVAK SACHSICHER UND OSTERREICHISCHER 4 augustus om de eerste afbeeldingen van de troepen behoorlijk onder dak en beschutting REITEREI AM BERGE MUSKE BEI MUNCHENGRATZ’, 579 gevechten van de oorlog af te drukken. De te brengen.’ Te zien is hoe soldaten hun LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (15 SEPTEMBER 1866). bladen lijken zich bewust van het feit dat de geweren in nette groepen tegen elkaar zetten afbeeldingen van de gevechten eigenlijk ‘te om zo beschut van de wind te kunnen zitten. laat’ komen en proberen ze via allerlei manieren Ook de paarden staan netjes gegroepeerd (zie bijlage lijkt dus geen negatieve effecten op het karakter van 580 toch zo actueel mogelijk te maken. Dit doen ze 76). De soldaten zelf lijken vooral – vaak met een de soldaat te hebben. Op zondag neemt hij zelfs 581 voornamelijk door de afbeeldingen - op verschillende pijp in de mond - uit te rusten. Een ander belangrijk deel aan een kerkdienst, ondanks het feit dat hij ‘im niveaus - in een sequentie te plaatsen. element op de afbeeldingen is de bevoorrading van Kriege’ niet altijd ‘im stande [ist] den Sonntag in der

De bladen brengen ten eerste een sequentie het kamp. Vaak is het ‘fouragepark’ afgebeeld waar ihm gebührenden Weise zu feieren.’583 aan door de afbeeldingen van verschillende stadia van de bevoorradingswagens aankomen en het eten Op afbeeldingen van het soldatenkamp in de gevechten in opeenvolgende nummers te plaatsen. gekookt wordt.582 Het leven in het soldatenkamp Illustrated London News zijn een aantal elementen

Hoofdstuk 4: De oorlog in beeld

DE ACTUALITEIT IN BEELD

71

BIJLAGE 77. KAMP VAN HET OOSTENRIJKSE LEGER OP HET MARSVELD BIJ WENEN. ‘THE WAR: THE LAST BIVOUAC OF THE 5TH AUSTRIAN ARMY CORPS ON THE MARCHFIELD – BY OUR SPECIAL ARTIST -, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (1 SEPTEMBER 1866).

BIJLAGE 78. DE SLAG BIJ BECCEZZA. ‘THE WAR: COMBAT OF GARIBALDIANS AND AUSTRIANS AT BECCEZZA, IN THE TYROL – BY OUR SPECIAL ARTIST’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (11 AUGUSTUS 1866).

BIJLAGE 79. DE BESCHIETING VAN MARIENBERG. ‘DIE BESCHIESSUNG DER STELLUNG MARIENBERG BEI WURZBURG AM 27 JULI’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (1 SEPTEMBER 1866).

72

Zo schrijft de Illustrirte Zeitung onder een afbeelding waarop de aankomst van Saksische artillerie bij Jitschin te zien is: ‘Wir haben schon in verschiedenen Bildern die Kämpfe um Jicin [Jitschin] dem Leser vorgeführt.’591 Het is opmerkelijk dat het hier gaat om afbeeldingen van stadia van het gevecht die na de aankomst van de Saksische artillerie plaatsvinden: de gebruikelijke chronologische volgorde van het narratief wordt hier dus omgedraaid.592 Meestal

verloopt het narratief echter wel chronologisch. Zo schrijft het Geïllustreerd Nieuws op 21 september bij een afbeelding van een ruitergevecht op het marktplein van Nachod: ‘Op bladzijde 41 en 42 gaven wij hiervan [de slag bij Nachod] onze leezers in woord en afbeelding een zoveel mogelijk klare voorstelling.’593 De afbeelding van 21 september is het laatste stadium van het gevecht wanneer een regiment Pruisische Ulanen ‘over het marktplein van Nachod galoppeert [en] zich met een vreselijke schok op de tegenovergestelde Oostenrijksche kurassiere werpt.’594

De bladen proberen echter vooral een sequentie binnen één nummer aan te brengen en hiermee een bepaalde periode van de oorlog in beeld te brengen. Hiervoor gebruiken ze de rubrieken ‘Images of the war’ en ‘Bilder von Kriegsschauplatz’.

Beelden van één bepaalde of opeenvolgende gebeurtenissen aan het Italiaanse of het Pruisische front, of van dezelfde ‘Special Artist’ worden in één keer besproken. De rubrieken ‘Images of war’ en ‘Bilder von Kriegsschauplatz’ komen dan twee of meerdere keren in één nummer terug. In het eerste geval draait het om de gebeurtenis waar alle afbeeldingen binnen de ‘set’ naar verwijzen. In het tweede geval staan de belevenissen van de ‘Special Artist’ centraal.

Het nummer van de Illustrirte Zeitung van 4 augustus is hier een goed voorbeeld van. In de eerste ‘Bilder von Kriegsschauplatz’ worden twee afbeeldingen besproken van Friedrich Kaiser, die bij de slag van Nachod aanwezig is en op zijn terugreis gewonden van deze slag op het treinstation van Turnau tegenkomt.595 De tweede keer dat de rubriek in het nummer terugkomt, gaat het om de slag bij Jitschin.596 De derde ‘Bilder von Kriegschauplatz’ vergegenwärtigt in vier afbeeldingen de slag bij Custozza.597 Ook in de Illustrated London News is de onderverdeling van afbeeldingen in verschillende clusters terug te vinden. In het nummer van 11 augustus is er zowel een rubriek ‘Illustrations of the war in Germany’ als een rubriek ‘Illustrations of the war in Italy’ te vinden. Het eerste kopje heeft de reis van de ‘Special Artist’ naar het Pruisische hoofdkwartier als basis.598 De tweede rubriek verhaalt – aan de hand van de eerder besproken kaart van de Tiroolse Alpen – de veldtocht van Garibaldi en zijn ‘Tiroolse jagers’.599

Verschillende clusters van afbeeldingen worden dus in één nummer binnen een bepaalde opeenvolging, of sequentie, geplaatst. Op afzonderlijke afbeeldingen is ook vaak een logische opeenvolging van gebeurtenissen te zien. De bladen stellen dat hun afbeeldingen momentopnames

DE ACTUALITEIT IN BEELD

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

zijn. Regelmatig wordt hier in de beschrijvingen naar verwezen: ‘Unsere Abbildung faßt den Augenblick auf (...)’, ‘Unsere Abbildung zeigt jenen Augenblick des Kampfes (...)’, ‘This is the moment I have chosen for my sketch.’600 In de beschrijving wordt vaak vermeld wat er voor, wat er op en wat er na dit moment gebeurd. Dit wordt duidelijk in de lange beschrijving bij een afbeelding van de slag bij Becezza. De Illustrated London News haalt een brief van de tekenaar van de afbeelding aan. Ten eerste vermeldt de auteur wat er voorafgaand aan de afbeelding gebeurt: ‘The volunteers, commanded by Garibaldi in person, succeeded, by valorous fighting with the bayonet, in breaking the Austrian lines, [at] about two o’clock, in the small piece of level ground in front of Beccezza.’601 Vervolgens beschrijft hij het

moment dat te zien is op de afbeelding: ‘This is the moment I have chosen for my sketch. To the right and to the left were the Tyrolese sharpshooters; the enemy’s troops of the line forming the center; and their artillery being the rear, to the left hand.’602 Ten slotte beschrijft hij wat er gebeurt na het moment dat op de afbeelding te zien is: ‘The enemy now quickly retired from Beccezza, but still fighting, while the Garibaldians pressed on, and pursued them some distance beyond the next two villages on the road to Riva (zie bijlage 78).’603

Het medium van de illustratie verhindert de geïllustreerde bladen om echte momentopnames te brengen. Bepaalde gebeurtenissen op de afbeeldingen in de bladen, zoals ontploffingen, kunnen niet ‘op het moment zelf ’ door de tekenaar zijn vastgelegd.604 Deze technische beperking brengt echter ook voordelen met zich mee. In tegenstelling tot een fotograaf is de ‘Special Artist’ wel in staat om actie op zijn afbeeldingen weer te geven. Zo zijn de banen van kanonskogels en hun inslagen op een afbeelding van

BIJLAGE 80.

de beschieting van het fort Marienberg te zien (zie bijlage 79).605 Deze visuele weergave van actie komt ook terug in de afbeeldingen van vuurgevechten. Op een afbeelding van de slag op de straten van Jitschin staan drie infanteristen, die zich in verschillende stadia van het afvuren van een geweer bevinden. De eerste zit op zijn knieën om zijn geweer te herladen.

De tweede richt zich op om te schieten. En de derde vuurt zijn geweer – van waaruit een kleine rookwolk komt - naar de vijand (zie bijlage 80).606 Ook het

‘geraakt zijn’ wordt vaak op deze manier afgebeeld.

In de Illustrirte Zeitung zijn op een afbeelding van het gevecht tussen Oostenrijkers en Pruisen op het treinstation van Aschaffenburg drie soldaten te zien.

De eerste is net getroffen door een kogel. De tweede stort ter aarde. En de derde ligt kermend op de grond.607

Op deze manier wordt er op de illustraties vaak een bepaalde actie, of handeling, afgebeeld.

Dergelijke acties krijgen op sommige afbeeldingen zelfs een symbolische lading. Op ‘Het uittrekken der Beijersche Kurassiers uit Munchen’ in de Hollandsche Illustratie is te zien hoe een soldaat – gezeten op een paard – met een kus afscheid neemt van zijn vrouw (zie bijlage 81). Volgens het bijschrift zal dit tedere moment ieder ogenblik onderbroken kunnen worden omdat de commandant ‘juist den draf gekommandeerd’ heeft.608 Het gevolg van dit bevel is ook zichtbaar: naast de afscheid nemende vrouw staat een vrouw te huilen. Ze lijken als twee druppels water op elkaar en naast beiden staat een klein kind.

De actie zit dus zowel in de afbeelding zelf (afscheid nemende vrouw/huilende vrouw) als op het niveau van de interactie tussen beeld en tekst (afscheid nemende vrouw/bevel tot draf gegeven/huilende vrouw).609 De symbolische waarde van de afbeelding van deze actie zit in het bepaalde gevoel dat deze bij

STRAATGEVECHT IN JITSCHIN.

‘STRASSENKAMPF IN ZICIN AM ABEND DES 29 JUNI. NACH EINER ZEICHNUNG VON O. GUNTHER’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (4 AUGUSTUS 1866).

Hoofdstuk 4: De oorlog in beeld

DE ACTUALITEIT IN BEELD

BIJLAGE 81. VERTREK VAN BEIERSE CAVALERIE UIT MÜNCHEN. ‘HET UITTREKKEN DER BEIJERISCHE KURRASSIERS UIT MUNCHEN’,

DE HOLLANDSCHE ILLUSTRATIE , NO. 5 (1866/1867).

73

de lezer teweegbrengt. Vliegende kanonskogels of schietende soldaten veronderstellen dit gevoel niet.

De opstelling van de geïllustreerde bladen ten opzichte van het fenomeen oorlog is moeilijk te bepalen. Zoals in de vorige paragraaf en in hoofdstuk twee besproken is, zien de bladen het als hun taak om de oorlog aan hun lezers te laten zien.

Hoewel de afbeeldingen van de verschrikkingen van de oorlog zeker van invloed zullen zijn geweest op de perceptie van de ‘gewone’ burger die niet direct bij de oorlog betrokken was, propageren de bladen geen antimilitaristische of pacifistische houding: ze stellen zich als – relatief – neutrale waarnemers op. Dit is niet verwonderlijk aangezien de actualiteitswaarde van afbeeldingen voor de bladen voorop staat.

Het proberen in beeld te brengen van de excessen van oorlog of – in anachronistische termen – van ‘mensenrechtenschendingen’, dat tegenwoordig een belangrijk onderdeel is van de taakopvatting van de media tijdens een oorlog, lijkt bij de geïllustreerde bladen geen rol te spelen.

Het enige blad dat dit wel doet is de Hollandsche Illustratie. De gedachte, dat ‘gewone’ burgers, soldaten en boeren met hun leven moeten boeten voor de ambities van hun op machtsbeluste leiders, komt regelmatig op de afbeeldingen en bijschriften van het blad terug. Zo schrijft het blad onder een afbeelding van het uittrekken van een garnizoen vrijwilligers uit Wenen: ‘De soldaat wordt met geestdrift en onder een regen van bloemen ter slachtbank geleid, en zoo ooit voor iemand, dan wordt voor hem de pil verguld. Hij is inderdaad niets dan het werktuig van twistzoekende of eerzuchtige potentaten.’610 Het is dan ook niet verwonderlijk dat in dit blad de enige afbeelding te vinden is van wat wij - tegenwoordig - als een oorlogsmisdaad zouden omschrijven (zie bijlage 82). Onder een afbeelding van het door Garibaldi in brand gestoken dorpje Mola schrijft het blad:

BIJLAGE 82. DE OORLOGSMISDAAD VAN GARIBALDI. ‘HET DORPJE MOLA IN TYROL IN BRAND GESTOKEN DOOR DE BOMMEN VAN HET LEGER VAN GARIBALDI, DEN 23STE JULI’ , DE HOLLANDSCHE ILLUSTRATIE , NO. 9 (1866/1867).

Dat Garibaldi tevreden is over de Garibaldianen verwondert ons niet, als wij een gravure zien gelijk die op blz. 72. Wat is inderdaad edeler, meer dapper, meer avontuurlijk, dan op een ontzettende afstand eenige bommen te werpen in een vreedzaam landstadje, dat niets misdaan had. (...) Wie had gedacht dat de held van Palaestro ooit de brandstichter van Mola zou worden? (mijn cursivering).611 Het is opvallend dat het blad het stijlmiddel van de bittere ironie, dat bijna nooit in de bladen terugkomt, gebruikt om zijn afschuw uit te spreken over zowel de daden van de Garibaldianen als het feit dat moderne wapens het mogelijk maken om met ‘enkele bommen’ en van een ‘ontzettende afstand’ een heel dorp in brand te steken. Daarnaast probeert het blad via de afbeelding uitdrukkelijk om zijn lezers deze misdaad van ‘de brandstichter van Mola’ ook te laten veroordelen.

BIJLAGE 83. OOSTENRIJKSE KRIJGSGEVANGENEN NA DE SLAG BIJ SADOWA. ‘THE WAR: AUSTRIAN PRISONERS FROM THE BATTLE OF SADOWA – BY OUR SPECIAL ARTIST’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (11 AUGUSTUS 1866).

DE ACTUALITEIT IN BEELD

74

4.3.4. VERLATEN SLAGVELDEN EN FEESTELIJKE OPTOCHTEN: HET EINDE VAN DE VERSLAGGEVING VAN DE ‘SPECIAL ARTIST’

De visuele verslaggeving van de Bruderkrieg stopt niet wanneer de laatste gevechten hebben plaatsgevonden. Ook de nasleep van de oorlog is een actueel onderwerp. De menselijke en politieke gevolgen van de oorlog zijn tot in november – dus bijna vijf maanden na de slag bij Königgratz - het onderwerp van afbeeldingen in de geïllustreerde bladen. De visuele weergave van deze gevolgen is in veel sterkere mate onderhevig aan de politieke kleur van de bladen, dan de afbeeldingen van de oorlog zelf.

De ‘Special Artist’ van de Illustrated London News reist enkele weken na het plaatsvinden van de slag bij Königgratz door het gebied waar de slag heeft plaatsgevonden. Van deze reis stuurt hij twee afbeeldingen op naar de redactie in Londen. Op de eerste afbeelding zijn een aantal Oostenrijkse krijgsgevangenen te zien die in een geïmproviseerd kamp worden vastgehouden (zie bijlage 83).612 Een aantal Pruisische bevoorradingswagens zijn het onderwerp van de tweede afbeelding.613 De correspondent van het Engelse blad verbaast zich dat’ many such strange sights are still to be seen, though so many days since the victorious army swept onwards and passed into Moravia.’614

Oostenrijkse krijgsgevangenen en Pruisische bevoorradingswagens zijn niet de enige overblijfselen van de slag bij Königgratz. Meer dan 30.000 soldaten raken ernstig gewond, of verliezen hun leven. De Illustrated London News, de Illustrirte Zeitung en het Geïllustreerd Nieuws plaatsen alle drie een afbeelding van de graven die op het slagveld te vinden zijn (zie bijlage 84). Hier wordt duidelijk hoe verschillend de bladen, zowel in beeld als tekst, duiding proberen te geven aan dit ‘gevolg’ van de slag. De afbeelding in het Londense blad is het meest realistisch. We zien in vol daglicht een grafheuvel met een aantal kruizen waar - volgens de beschrijving - zowel Oostenrijkse als Pruisische soldaten begraven liggen. Op de

achtergrond is het kerkje van de plaats Chlum te zien.615 De beschrijving bij de afbeelding is minimaal omdat de correspondent van het blad vergezeld werd door twee correspondenten van Londense dagbladen ‘who have described it in their letters.’616

De Illustrirte Zeitung en het Geïllustreerd Nieuws plaatsen allebei een afbeelding met precies hetzelfde onderwerp. Ook hier gaat het om een grafheuvel bij Chlum. De sfeer van de afbeelding is echter totaal anders. Het lijkt te schemeren en wolken mist drijven over de graven.617 De beschrijving onderstreept de grafstemming op de afbeelding: ‘Wo der wilde Kampf tobte, ist es jetzt still geworden, stiller noch als es früher war.’618 Daarnaast wordt er uitgebreid stilgestaan bij het verlies van zoveel mensenlevens: Lange Reihen von Kügeln, auf denen einfache Kreuze errichtet sind, bezeichnen die Stellen, wo die beieinander ruhen, die im Leben erbittert sich bekämpft. Manche glänzende Zukunft wurde hier beerdigt und mancher hoffnungsvolle junge Mann, der zu hohen Erwartungen berechtigte, sank hier, fern von den Seinen, in ein frühes Grab.619 Het Geïllustreerd Nieuws vertaalt de gehele Duitse tekst maar doet er vervolgens nog een schepje bovenop: Rust zacht, gij dapperen! Mochten bloemen des vredes ontkiemen en bloeien op Duitschlands met bloed doordrenkten bodem. Mochten broederliefde en broedertrouw, (...), altoos den moordende krijg vervangen. (...) Mocht zij [de vredeswens], - weldra! - Oh in vervulling komen en vrede heerschen op onze schoone aarde en onder de menschenkinderen.620 Op de drie afbeeldingen en in de beschrijvingen zijn duidelijk twee verschillende politieke duidingen te ‘lezen’. Zowel de afbeelding als de tekst van de Illustrated London News zijn relatief neutraal. Alleen

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

het kerkje op de achtergrond wijst misschien op enige godsdienstige duiding van het blad. De afbeelding en tekst in de Illustrirte Zeitung en het Geïllustreerd Nieuws brengen een gevoel van grote ontgoocheling over. De Duitse broeders die elkaar zonder reden te lijf zijn gegaan rusten nu in hun te vroeg en onnodig gegraven graf. De afbeelding versterkt dit idee: het zal nog lang duren voordat op de koude, mistige en met Duits bloed doordrenkte velden bij Koniggratz weer ‘bloemen des vredes’ zullen bloeien.

De bladen proberen ook de politieke gevolgen van de oorlog in kaart te brengen. In een aantal afbeeldingen van de ‘late war’ probeert de ‘Special Artist’ van de Illustrated London News het leven in het Oostenrijk van na de oorlog te schetsen. We zien onder andere gewonde soldaten in de ‘Volksgarten’ van Wenen en de koning van Saksen die met zijn secondanten rondloopt in een park.621 Het directe verband tussen de afbeeldingen en de beschrijvingen – die de nieuw ontstane politieke situatie uitleggen – is grotendeels afwezig. Dit verband is veel directer zichtbaar op een aantal afbeeldingen van de ontruiming van het zogenaamde Quadrilateral: het Oostenrijkse complex van forten in Italië. Op de afbeeldingen is te zien hoe Oostenrijkse troepen de forten verlaten en overdragen aan het Italiaanse leger (zie bijlage 85).622 In de beschrijving onder de afbeeldingen legt het blad de nieuwe situatie in Italië uit, waar de wens tot nationale eenwording – door de toevoeging van de Venetiaanse gebieden – een stuk dichterbij gekomen is.623

De belangrijkste visuele nasleep van de oorlog in de geïllustreerde bladen zijn de afbeeldingen van de grote overwinningsfeesten in Berlijn en Venetië.

Ook hier is het verschil in politieke kleur weer duidelijk te merken. De Illustrated London News behandelt de feesten vooral neutraal als een spektakel: de nadruk ligt op een visuele en tekstuele weergave van de enorme omvang van de festiviteiten. 624 De afbeelding van ‘Unter den Linden on the night of the illuminations’ is hier een goed voorbeeld van (zie bijlage 86).625 Het blad gebruikt de afbeeldingen ook om de nieuwe politieke situatie toe lichten maar de

BIJLAGE 84. GRAVEN VAN GEVALLEN OOSTENRIJKSE EN PRUISISCHE OFFICIEREN BIJ CHLUM IN DE ILLUSTRATED LONDON NEWS EN DE ILLUSTRIRTE

ZEITUNG. LINKS: IN DE ILLUSTRATED LONDON NEWS. RECHTS: IN DE ILLUSTRIRTE ZEITUNG. ‘BURIAL GROUND OF AUSTRIAN AND PRUSSIAN SOLDIERS AT CHLUM, NEAR THE BATTLE-FIELD OF SADOWA – BY OUR SPECIAL ARTIST’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (25 AUGUSTUS 1866).

‘GRABKUGEL GEFALLNER OFFIZIERE BEI CHLUM. NACH EINER ORIGINALZEICHNUNG’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (8 SEPTEMBER 1866).

Hoofdstuk 4: De oorlog in beeld

DE ACTUALITEIT IN BEELD

75

duiding blijft beperkt en heeft een neutraal karakter.

Hoewel de Illustrirte Zeitung grotendeels dezelfde gebeurtenissen afbeeldt is de politieke invulling hier veel duidelijker aanwezig.626 De enorme dimensies van de feestelijkheden worden dan ook niet neutraal weergegeven maar gepolitiseerd: waarom viert Pruisen zo uitbundig de overwinning op een ander Duits volk en alle doden die hierbij gevallen zijn? Deze boodschap krijgt niet alleen een tekstuele maar ook een visuele uitwerking. In het nummer van 6 oktober wordt niet alleen het overwinningsfeest in Berlijn, maar ook de begrafenis van een Beierse soldaat in Neurenberg, afgebeeld. We zien hoe een grafstoet van familieleden, geestelijken en soldaten naast de kist naar de begraafplaats loopt (zie bijlage 87).627 Het Geïllustreerd Nieuws vertaalt alleen de BIJLAGE 85. EVACUATIE VAN HET QUADRILATERAL. ‘EVACUATION OF THE QUADRILATERAL: AUSTRIAN INFANTERY LEAVING VERONA’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (29 SEPTEMBER 1866).

BIJLAGE 86. DE ILLUMINATIE VAN UNTER DEN LINDEN. ‘PRUSSIAN FESTIVAL OF VICTORY AT BERLIN: UNTER DEN LINDEN ON THE NIGHT OF THE ILLUMINATIONS’, THE ILLUSTRATED LONDON NEWS (6 OKTOBER 1866).

BIJLAGE 87. BEGRAFENIS VAN EEN BEIERSE SOLDAAT IN NEURENBERG. ‘BEGRÄBNIS EINES BAIRISCHEN SOLDATEN IN NÜRNBERG. ORIGINALZEICHNUNG VON R. GEIKLER’, LEIPZIGER ILLUSTRIRTE ZEITUNG (6 OKTOBER 1866).

eerste paar zinnen van de Duitse beschrijving: ‘Al die plechtige en vroolijke intochten der terugkeerende overwinnaars, die in de laats verloopene weken in het Noorden en Zuiden van Duitschland vertoond en uitgestald zijn geworden, hebben overal de meest verschillende gevoelens opgewekt.’628 De boodschap is duidelijk: wat heeft Duitsland eigenlijk te vieren?

Terwijl in Berlijn het feest losbarst, treurt in Neurenberg een gemeenschap over de zinloze dood van één van haar leden.

Het binnenlopen van de Great Eastern bij Brighton.

‘The Great Eastern off Brighton on her return home – from a sketch by our Special Artist’, The Illustrated London News (2 september 1865).

CONCLUSIE

78

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

CONCLUSIE Het is makkelijk om opgeslokt te worden in de wereld van het geïllustreerde tijdschrift: een betere bron voor een ‘historische sensatie’ is moeilijk te vinden. De afbeeldingen in de tijdschriften tonen het gezicht van de moderne wereld: een wereld die op vele fronten veel spannender was dan de onze, waar nog veel te ontdekken viel en de mogelijkheden eindeloos waren. Dit verklaart misschien ook de vele populair-wetenschappelijke boeken die geïllustreerde bladen als ‘spiegels van de wereld’ hanteren. Dit gebruik van de bladen is echter even prettig naïef als nietszeggend. In deze scriptie is het geïllustreerde tijdschrift onderzocht als medium: een vorm van communicatie die niet alleen iets laat zien maar ook vorm geeft aan een moderne gemeenschappelijk ervaring; de actualiteit.

Aan de hand van deze these is – ten eerste - onderzocht op welke manier het begrip actualiteit verandert door het medium van de tweede generatie geïllustreerde tijdschriften. In hoofdstuk één is deze vraag - met de theorie van Athony Giddens als referentiepunt - behandeld. Zijn stelling, dat de actualiteit begrepen moet worden als een moderne herordening van de begrippen tijd en ruimte die pas mogelijk wordt wanneer de telegraaf een wereldwijde gemeenschappelijke ervaring mogelijk heeft gemaakt, dient op verschillende punten genuanceerd te worden. Giddens heeft vooral te weinig oog voor het belang van de grote versnelling in communicatie die door de in de jaren veertig en vijftig opgebouwde netwerken van spoorweg- en stoombootverbindingen al mogelijk wordt.

Deze netwerken zijn vooral voor de geïllustreerde tijdschriften van groot belang: schetsen kunnen immers niet via de telegraaf verstuurd worden. Hieruit volgen twee conclusies.

De vaststelling dat de communicatie via de spoorwegen en stoomboten snel genoeg gaat om de actualiteit, als visuele gemeenschappelijke ervaring, mogelijk te maken, is de belangrijkste. Dit blijkt onder andere uit de in hoofdstuk drie onderzochte berichtgeving over grote communicatienetwerken.

De verspreiding van spoorwegen, stoomboten en de telegraaf worden als onderdelen van één

communicatierevolutie geduid. Overgangen van de ene netwerkvorm op de andere worden niet als een ‘kink in de kabel’, maar als communication hub gezien. Daarnaast ontbreekt een belangrijk element in de theorie van Giddens. Om ‘actueel’ te zijn moet vergaard nieuws ook binnen een korte tijd verspreid worden. Kranten en tijdschriften zijn als fysiek product voor hun verspreiding altijd afhankelijk van fysieke communicatienetwerken.

De vraag naar wat actueel is, wordt meestal beantwoord door te verwijzen naar een waardeoordeel: iets is actueel omdat ‘wij’ het van belang vinden en als zodanig karakteriseren. Uit deze scriptie is echter gebleken dat ‘de actualiteit’ van het geïllustreerde tijdschrift in belangrijke mate bepaald wordt door de mogelijkheden van het medium om iets actueel te laten zijn. De Illustrated London News wordt uitgegeven in de caput mundi van de negentiende eeuw. Ook gebeurtenissen aan de andere kant van de wereld kunnen dus onder het actualiteitsbegrip van het Londense blad vallen.

De gunstige uitgangspositie van het tijdschrift vindt zijn weerklank in de inhoudsindeling: de Illustrated London News heeft de mogelijkheid om gebeurtenissen van grote delen van de wereld - in dit geval het Engelse Imperium - actueel te laten zijn. Deze mogelijkheden staan in schril contrast met die van de Hollandsche Illustratie. De beperkte mogelijkheden van het Nederlandse blad zorgen ervoor dat het een ‘nationaal’ tijdschrift, zonder ‘nationale’ onderwerpen is.

Het belangrijkste effect van het geïllustreerde tijdschriftmedium op de gemeenschappelijk ervaring van de actualiteit, is de behoefte tot het zichtbaar maken van gebeurtenissen die hier onderdeel van uitmaken. Het medium veronderstelt de constante koppeling van beeld en tekst: alle actuele gebeurtenissen in de tijdschriften moeten op één of andere manier geïllustreerd worden. Zoals in hoofdstuk drie en vier gebleken is, zorgt dit regelmatig voor problemen die vaak op creatieve wijze worden opgelost. Zo worden kaarten gebruikt om enorme communicatienetwerken, zoals de trans-Atlantische telegraafkabel, in één keer in

beeld te brengen en dient het portret van Bismarck als illustratie van een ingewikkelde politieke strijd.

Deze oplossingen wijzen echter evengoed op het feit dat er gevallen denkbaar zijn die niet, of nog niet, geïllustreerd konden worden en dus buiten de actualiteit van de tijdschriften vielen.

Wat actueel is wordt niet alleen bepaald door de mogelijkheden van het medium. De ruimte van de actualiteit wordt ook door sociale grenzen bepaald. Deze sociale grenzen komen – op hun beurt - echter wel voort uit een belangrijke eigenschap van het geïllustreerde tijdschrift. Hierbij is het vooral van belang om het geïllustreerde tijdschrift als onderdeel van de gecommodificeerde pers te zien: de bladen zijn geen spreekbuizen van politieke stromingen, maar ondernemingen die proberen met een massaproduct geld te verdienen. Bij een analyse van de sociale grenzen van de actualiteit zouden deze economische motieven sterker op de voorgrond moeten staan. De redacties denken vooral aan hun lezers bij het plaatsen, en het niet-plaatsen, van bepaalde afbeeldingen: ze proberen zich in te beelden wat hun lezers wel, of niet, acceptabel vinden. De veelvuldig terugkerende afbeeldingen van het Engelse koningshuis en andere uitingen van een nationalistisch sentiment worden door de Illustrated London News niet geplaatst uit een ideologische, maar een economische overweging.

Bij deze vaststelling moet wel worden opgemerkt dat de invloed die de representatie heeft, ook wanneer niet bewust beoogd, desondanks politiek kan zijn. Dat de Illustrated London News eerder uit economische dan uit ideologische motieven nationalistisch is, doet niks af aan het feit dat de afbeeldingen van het blad een bepaalde ideologie ondersteunen.

Een analyse van het geïllustreerde tijdschrift als medium laat ook zien dat de mogelijkheden die de bladen hebben grote invloed uitoefenen op de vorm van de berichtgeving. Het productieproces van de houtsneden, dat gemiddeld twee weken duurt, zorgt ervoor dat de berichtgeving vaak de vorm van een reportage aanneemt. De ‘Special Artists’ van de bladen ‘volgen’ een bepaalde actuele gebeurtenis

79

Conclusie

en sturen verschillende schetsen in één keer op. De redactie koppelt deze afbeeldingen via tekst, en vaak ook via een ordende kaart, aan de actualiteit.

Dit koppelen kan op twee manieren gebeuren. Ten eerste kunnen de afbeeldingen gebruikt worden om het verloop van het actuele evenement zelf te volgen. De redactie kan hierbij gebruikmaken van allerlei bronnen, zoals dagbladen en telegramberichten, en de reportage kan hierdoor tot het moment van het uitkomen van het blad de actuele gebeurtenis volgen. De reis van de ‘Special Artist’ is een andere manier van koppeling. Hier worden de afbeeldingen in een sequentie geplaatst door ze te laten verwijzen naar de verschillende plaatsen die de correspondent aandoet. Dit leidt ertoe dat de belevenissen van de ‘Special Artist’ ook onderdeel van de actualiteit worden.

Deze reportagevorm wordt ook toegepast als de geïllustreerde bladen nog niet over de schetsen van de ‘Special Artists’ kunnen beschikken. De bladen gebruiken regelmatig afbeeldingen uit hun beeldbank van de steden, forten en plaatsen waar de actuele gebeurtenis zich afspeelt.

Naast de vorm van de berichtgeving zijn de productionele mogelijkheden van de bladen ook van invloed op de onderwerpen van de afbeeldingen. In hoofdstuk twee hebben we gezien dat de bladen het ‘in verbinding stellen’ van verschillende punten op een netwerk als visueel materiaal gebruiken, wanneer het in beeld brengen van het gehele netwerk onmogelijk is. In hoofdstuk vier is naar voren gekomen dat het veelvuldig terugkomen van afbeeldingen van aankomst en vertrek grotendeels verklaard kan worden vanuit de mogelijkheden van de ‘Special Artist’. Het is voor hem moeilijk om de oorlogshandelingen zelf te volgen, maar de gevolgen van deze oorlog zijn veel makkelijker in beeld te brengen. Ook de belangrijke rol van de spoorwegen wordt in dit hoofdstuk benadrukt: ze zorgen niet alleen voor een grotere letterlijke verspreiding van de oorlog, maar ook voor grotere figuurlijke verspreiding in tekst en beeld. Ook de vele afbeeldingen van marsen en soldatenkampen kunnen deels vanuit de positie

van de ‘Special Artist’ verklaard worden. Schetsen van dit soort gebeurtenissen kunnen nog makkelijk door de correspondent worden aangeleverd omdat hij op deze momenten nog in contact staat met zijn redactie.

Door het onderzoek naar het geïllustreerde tijdschrift als medium is een belangrijke onderzoekstraditie, die vooral naar de representatie van bepaalde sociaal, economische of culturele processen kijkt, in deze scriptie slechts zijdelings aan bod gekomen. Het is niet mijn bedoeling geweest om het belang van deze stroming te ontkennen.

Hoewel het karakter van de berichtgeving in de bladen voor een belangrijk deel direct verband houdt met hun productieproces, ontrekt een even groot deel van dit karakter zich juist aan een dergelijke verklaring. Dit komt vooral terug in de onderwerpkeuzes die de bladen maken. Waar komt de fascinatie voor ‘grote ondernemingen’ vandaan? Waarom worden de ‘Oostenrijkse jagers’ zoveel afgebeeld? Waarom is het Zwitserse chalet van Ferdinand de Lesseps wel onderdeel van de actuele berichtgeving over het Suezkanaal maar de erbarmelijk levensomstandigheden van de ‘fellahs’ niet?

Het gevaar van studies die kijken naar de representatie van een bepaald fenomeen in de geïllustreerde tijdschriften is dat elk onderdeel van de berichtgeving in het licht van dit uitgangspunt gezien wordt. Door de invloed van mogelijkheden die het medium heeft bij dit soort onderzoek te betrekken, kan dit gevaar voor een deel ontlopen worden. Een integratie van beide benaderingen is dan ook wenselijk. Een dergelijke benadering zou mogelijk ook kunnen zorgen voor meer herkenning van het potentieel dat het geïllustreerde tijdschrift als historische bron vertegenwoordigd.

De grote brand in het historische centrum van Hamburg in 1842 is de eerste gebeurtenis die als onderdeel van de actualiteit in beeld werd gebracht.

Het geïllustreerde tijdschrift is het eerste medium dat hiertoe in staat is. Sindsdien hebben verbeteringen in de techniek ervoor gezorgd dat andere media steeds beter beantwoorden aan datgene wat wij

van de actualiteit als gemeenschappelijke ervaring verwachten. Nieuws is steeds sneller, steeds levensechter en in steeds grotere hoeveelheden op ons afgekomen: de actualiteit is een steeds grotere rol in ons leven gaan spelen. Ik hoop dat ik geslaagd ben in mijn opzet om de oorsprong van dit proces ‘in beeld te brengen’.

Een telegrafische soiree. Rechtsonder staat Ferdinand de Lesseps. ‘A telegraphic evening party’, The Illustrated London News (2 juli 1870).

APPENDICES Noten; Bronnen- en literatuurlijst; Bijlagen

82

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

NOTEN 001 002

003

004 005 006 007

008

009

010 011 012

013 014 015

016

Zie bijlage 1. ‘Destruction of the city of Hamburg by fire’, The Illustrated London News (14 mei 1842).

Zie voor een overzicht van de afbeeldingen van belangrijke gebeurtenissen vóór het geillustreerde tijdschrift de eerste vijf hoofdstukken van Mason Jackson’s The pictorial press (1873). M. Jackson, The pictorial press.

Its origin and progress (Londen 1885) 1-180.

Jules Verne refereert regelmatig aan de invloed van de Illustrated London News. Zo wordt Philleas Fogg pas echt bekend nadat het blad ‘zijn portret gepubliceerd had’. J. Verne, De reis om de wereld in tachtig dagen (Amsterdam 1929) 43. Zie ook: P. Sinnema, ‘Around the world without a gaze: Englishness and the press in Jules Verne’, Victorian Periodicals Review 36:2 (zomer 2003) 135-152.

J. Brown, Beyond the Lines. Pictorial reporting, everyday life, and the crisis of gilded age America (Berkeley 2002) 16-17.

L. Riall, Garibaldi. Invention of a hero (Oxford 2007) 129.

M. McLuhan en Q. Fiore, The Medium is the Massage (Berkley 1967).

Deze typering van de kerngedachte werk van McLuhan komt van James Carey. J. Carey, ‘Harold Adams Innis and Marshall McLuhan’, Antioch Review 27:1 (zomer 1967) 5-39, 18.

Jackson, The pictorial press, 297. Zie voor een bespreking van deze opvatting: T. Weller, ‘Preserving knowledge through popular victorian periodicals. An examination of The Penny Magazine and The Illustrated London News, 1842-1843’, Library History 24:3 (september 2008) 200-207.

Zie voor een historiografisch overzicht: T. Smits, ‘De wereld in beeld. Het geïllustreerde tijdschrift in de negentiende eeuw’, (ter beoordeling bij het Tijdschrift voor Mediageschiedenis).

B. Anderson, Imagined communities. Reflections on the Origin and Spread of Nationalism (Londen 1983).E. Said, Orientalism (New York 1978).

P. Sinnema, Dynamics of the pictured page. Representing the nation in the Illustrated London News (Londen 1998).

K. Belgum, Popularizing the nation. Audience, representation and the production of identity in Die Gartenlaube, 1853-1900 (Lincoln 1998). H. Gebhardt, ‘Auf der Suche nach nationaler Identitat. Publizistische Strategien in der Leipziger ‘Illustrirten Zeitung’, zwischen Revolution und Reichsgrundung’, in: S. Germer en M. Zimmermann (eds.), Bilder der Macht und Macht der Bilder. Zeitgeschichte in Darstellungen des 19. Jahrhundert (Berlijn 1997) 310-322.

Riall, Garibaldi, 3.

D. Boyer, ‘Picturing the other: images of burmans in imperial Britain’, Victorian Periodicals Review 35:3 (herfst 2002) 214-226.

J. Codell, ‘Imperial differences and culture clashes in victorian periodicals’ visuals: the case of Punch’, Victorian Periodicals Review 39:4 (winter 2006) 410-428.

Zie voor een recensie over een aantal recente werken. P. Fraund, recensie van: U. Daniel, Augenzeugen. Kriegsberichterstattung vom 18. zum 21. Jahrhundert (Göttingen 2006). In: H-Soz-

017

018

019

020

021 022 023 024 025 026 027 028 029 030 031 032 033

034 035 036 037 038 039

u-Kult (8 juli 2006), http://hsozkult.geschichte.huberlin.de/rezensionen/2006-3-094 (2 juni 2012).

M. Martin, Images at war. Illustrated periodicals and constructed nations (Toronto 2006). F. Becker, Bilder von Krieg und Nation. Die Einigungskriege in der bürgerlichen Öffentlichkeit Deutschlands, 1864-1913 (München 2001).

Dit soort werken behandelen meestal de gehele moderne periode. Hierdoor is er relatief weinig aandacht voor de negentiende eeuw. G. Paul, Bilder des Krieges. Krieg der Bilder. Die Visualiserung des modernen Krieges (Paderborn 2004). U. Daniel, Augenzeugen. Kriegsberichterstattung vom 18. zum 21. Jahrhundert (Göttingen 2006).

De Hollandsche Illustratie valt – tot de overname van het blad door de gebrouders Binger in 1866 – te zien als een ‘franchise’ van het belangrijke Franse blad L’Illustration.

Het Geillustreerd Nieuws, dat in hoofdstuk vier aan bod zal komen, is een ‘franchise’ van de Leipzigger Illustrirte Zeitung.

G. Baldasty, The commercialization of news in the 19th century (Madison 1992) 8. M. Schudson, Discovering the news: a social history of American newspapers (New York 1978) 4-5.

R. Desmond, The information process.

World news reporting to the twentienth century (Iowa City 1978) 63.

Ibidem.

J. Chalaby, The Invention of Journalism (Londen 1998) 66.

Schudson, Discovering the news, 4-5.

T. Rantanen, ‘The Globalization of electronic news in the 19th century’, Media, Culture and Society 19:4 (1997) 605-620, 608.

Geparafraseerd in: Rantanen, ‘The Globalization of electronic news’, 607.

Anderson, Imagined communities, 34-35 Rantanen, ‘The Globalization of electronic news’, 608.

Zie bijlage 2. ‘Het uur op de voornaamste plaatsen der wereld’, De Hollandsche Illustratie, no. 1 (1866/1867).

‘Het uur op de voornaamste plaatsen der wereld’, De Hollandsche Illustratie, no. 1 (1866/1867).

Ibidem.

S. Kern, The culture of time and space, 1880-1918 (Cambridge 1983) 4.

De nadruk van Kern’s boek ligt op de analyse van culturele stromingen in de late negentiende en het begin van de twintigste eeuw. Ondanks zijn inspirerende uitgangspunten wordt het daarom in deze scriptie buiten beschouwing gelaten. Ibidem.

A. Giddens, The Consequences of modernity (Stanford 1990) 4.

Ibidem, 6.

Ibidem, 17.

Ibidem.

E. Zerubavel, ‘The standardization of time: a sociohistorical perspective’, American Journal of Sociology 88:1 (juli 1982) 1-23, 4-7.

McLuhan is één van de weinige auteurs die Giddens met naam en toennaam in zijn

040 041 042

043 044 045

046 047 048

049

050 051 052 053 054 055 056

057

boek noemt. A. Giddens, Modernity and self-identity. Self and society in the late modern age (Cambridge 1991) 24-25.

Ibidem, 24.

Ibidem, 25.

Zie hiervoor: S. Brooker-Gross, ‘The changing concept of place in news’, in: J. Burgess en J. Gold, Geography, the media and popular culture (Londen 1985) 33-63, 33-36.

Giddens, Modernity and self-identity, 25.

Rantanen, ‘The Globalization of electronic news’, 610.

Deze theorie komt ook terug in populairwetenschappelijke beschouwingen over de verhouding tussen de telegraaf en het nieuws.

Zie bijvoorbeeld het hoofdstuk ‘War and peace in the global village’ in Tom Standage’s The Victorian Internet (1998). T. Standage, The Victorian internet. The remarkable story of the telegraph and the nineteenth century’s on-line pioneers (New York 1998) 145-164.

Pas vanaf de jaren twintig van de twintigste eeuw komt de zogenaamde ‘Wirephoto’, het sturen van de foto’s en afbeeldingen via de telegraaf, op.

Rantanen, ‘The Globalization of electronic news’, 610 In hun boek Economies of signs and space (1994) bespreken Lash en Urry de enorme versnelling in communicatie ten gevolgen van de transportrevolutie. Een goed voorbeeld hiervan is de reis tussen de Oost- en Westkust van Amerika die per voet twee jaar in beslag nam, per postkoets nog maar vier maanden en per trein vier dagen. S. Lash en J. Urry, Economies of signs and space (Londen 1994) 229. Zie ook paragraaf 2.1.2 over het belang van deze nieuwe verbindingen voor de productie van actuele afbeeldingen in de geïllustreerde bladen.

Zelfs hier zijn vraagtekens bij te stellen. Radio maakt ook gebruik van een redactie waardoor er altijd een kleine vertraging tussen het ontvangen en verspreiden van nieuws blijft bestaan. Er zou betoogd kunnen worden dat speciale functies van het internet, zoals Twitter, pas de absolute gelijktijdigheid van vergaring en verspreiding van nieuws mogelijk maken.

Giddens, The consequences of modernity, 18.

Ibidem, 19.

Ibidem.

Ibidem, 19-20.

Rantanen, ‘The Globalization of electronic news’, 611 W. Schivelbush, The railway journey.

The industrialization of time and space in the 19th century (Berkley 1986) 40.

Het woord ‘aura’ wordt door Walter Benjamin in zijn essay The work of art in the age of mechanical reproduction (1936) gebruikt om het unieke bestaan van een kunstwerk op de plaats waar het zich op dat moment bevindt te omschrijven.

Deze unieke, premoderne combinatie van een plaats en een moment in de tijd, of – in de woorden van Schivelbush – ‘this happening-butonce-ness, the genuineness’ van het kunstwerk wordt, volgens Benjamin, door zijn reproductie vernietigd. Schivelbush, The railway journey, 41.

W. Benjamin, Illuminations (New York

83

Hoofdstuk x: Titel hoofdstuk x

058 059

060 061 062 063 064 065 066 067 068 069 070 071

072 073 074 075 076

077

078 079 080

081 082 083 084

1973) 221. Geciteerd in: Schivelbusch, The railway journey, 42.

Deze generaties worden door verschillende andere historici overgenomen. Zie bijvoorbeeld. Martin, Images at war, 10-15.

Het blad bereikt al snel een oplage van meer dan honderduizend exemplaren. JP. Bacot, La presse illustrée au XIXe siècle. Une histoire oubliée (Limoges 2005) 17-19.

Zo worden in 1843 in Parijs L’Illustration en in Leipzig de Illustrirte Zeitung opgericht.

Bacot, La presse illustrée, 43-45.

Brown, Beyond the lines, 233-243.

Bacot, La presse illustrée, 155-187 ‘Stephenson’s Locomotive manufactory at Newcastle-on-Tyne’, The Illustrated London News (15 oktober 1864).

C. Williamson, ‘Illustrated journalism in Engeland: its development’, Magazine of Art (1890) 297-340, 301, 297.

Ibidem, 301.

G. Beegan, The mass image. A social history of photomechanical reproduction in Victorian London (New York 2008) 7-8.

Beegan, The mass image, 8-9. B. Maidment, Reading popular prints, 17901870 (Manchester 1996) 145-148.

Martin, Images at war, 53.

Zie bijlage 3. ‘Die Bilderform der Illustrirten Zeitung’; ‘Die Schriftform der Illustrirten Zeitung’, Leipziger Illustrirte Zeitung (30 Augustus 1862).

Bij de Hollandsche Illustratie worden er op één vel vier pagina’s gedrukt. J. Hemels en R. Vegt, Het geïllustreerde tijdschrift in Nederland.

Bron van Kennis en vermaak, lust voor het oog Dl. 1 1840-1945 (Amsterdam 1993) 222.

Martin, Images at war, 54.

Deze getallen komen terug in de door mij onderzochte jaargangen.

Jackson, The pictorial press, 307.

‘Hoe’s type-revolting printing-machine’, The Illustrated London News (31 maart 1860).

‘Nummer Tausend’, Leipziger Illustrirte Zeitung (30 augustus 1862). ‘Les mysteres de l’illustration’, L’Illustration (2 maart 1843). ‘De graveerkunst’, De Hollandsche Illustratie (12 november 1869).

Zie Martin, Images at war, 46. P. Sinnema, ‘Reading nation and class in the first decade of the “Illustrated London News”, Victorian Periodicals Review 28:2 (zomer 1995) 136-152, 146.

Beegan, The mass image, 72-73.

Martin, Images at war, 54.

De houtblokken worden gemaakt van Turks ‘boxwood’. Op 31 juli 1858 is er in de Illustrated London News een afbeelding van een Turks ‘boxwoord forest’ te vinden: ‘Boxwood forest on the shore of the black sea’, the Illustrated London News (31 juli 1858).

Jackson, The pictorial press, 317.

Ibidem.

‘Nummer Tausend’, Leipziger Illustrirte Zeitung (30 augustus 1862).

Zie bijlage 4. Jackson geeft ook een voorbeeld van hoe dit proces in zijn werk

085 086 087 088 089 090 091 092 093 094 095 096 097

098 099

100 101 102

103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113

gaat. Jackson, The pictorial press, 320.

Ibidem, 322.

Zie bijlage 5. Ibidem.

Zie bijlage 6. In de Illustrirte Zeitung van 30 augustus 1862 komen een aantal afbeeldingen van het ‘holzschneider-Atelier’ terug.

Jackson, The pictorial press, 321.

Ibidem.

Ibidem.

Martin, Images at war, 57.

‘Gravure sur bois stereotypie’, Magasin Pittoresque (31 december 1834).

Jackson, The pictorial press, 324.

Ibidem.

P. Jobling en D. Crowley, Graphic design. Reproduction and representation since 1800 (Manchester 1996) 13.

De stoompers kosten ruim 900 pond. Ibidem, 13.

Jackson, The pictorial press, 326. De persen waarmee de Illustrated London News gedrukt werden in de jaren vijftig worden in die tijd beschouwd als hoogstaande technologie. Volgens de Nederlandse krant Het Nieuws van de Dag waren ze ‘op de groote wereldtentoonstelling van 1851’ één van de ‘great attractions’. ‘Eene bladzijde uit de geschiedenis van: “The Illustrated London News”, Het Nieuws van de Dag (19 oktober 1879).

Jackson, The pictorial press, 327.

Jackson’s The Periodical Press wordt door veel artikelen en boeken over de geïllustreerde pers vaak als enige bron aangehaald bij beschrijvingen van het productieproces van afbeeldingen in de bladen. Zie bijvoorbeeld: Martin, Images at war, 53-69.

T. Richards, The commodity culture of Victorian England: advertising and spectacle, 1851-1914 (Londen 1991) 1-10.

Beegan, The mass image, 56-57.

Beegan baseert zich in haar gedetailleerde studie op biografieën, egodocumenten en handboeken van personen die in de ‘visuele industrie’ werkzaam waren. Zie vooral de hoofdstukken ‘Wood Engraving: Facsimile and Fragmentation’ en ‘Process Reproduction and the Image Assembly Line’.

Beegan, The mass image, 47-72, 72-99.

Ibidem, 59.

Ibidem, 60.

Jackson, The pictorial press, 317.

‘Nummer Tausend’, Leipzigger Illustrirte Zeitung (30 augustus 1862).

Beegan, The mass image, 59.

‘Nummer Tausend’, Leipzigger Illustrirte Zeitung (30 augustus 1862).

L’Illustration (2 maart 1844) Geciteerd in: Jobling en Crowley, Graphic design, 15.

Ibidem, 17.

J. Ruskin, Ariadne florentina (Boston 1876).

Beegan, The mass image, 60.

Zie J. Ruskin, ‘On the nature of the Gothic’ (1853).

Geciteerd in: Beegan, The mass image, 60.

Ruskin, Ariadne florentina, 359.

114 115 116 117 118

119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132

133 134 135

136 137 138 139 140 141 142 143 144 145

Beegan, The mass image, 59.

M. Twymann, Printing 1770-1970 (Londen 1970) 97.

Beegan, The mass image, 57.

‘Nummer Tausend’, Leipziger Illustrirte Zeitung (3 D. van Lente, ‘Illustratietechniek’, in: H. Lintsen (red.), Geschiedenis van de Techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1900, deel II (Zutphen 1993) 255-277, 258.

De precieze sluitingsdatum is niet bekend.

Van Lente, ‘Illustratietechniek’, 267.

Hemels en Vegt, Het geïllustreerde tijdschrift in Nederland, 266.

Ibidem, 221.

Van Lente, ‘Illustratietechniek’, 269.

Martin, Images at war, 13.

Martin, Images at war, 262-263.

Beegan, The mass image, 63.

F. Morris, ‘The illustrated press and the republican crisis of 1871-1872’, Victorian Periodicals Review 25:3 (herfst 1992) 114-126, 114.

‘The New Dover and Calais SteamBoat. Prince Imperial’, The Illustrated London News (19 november 1864).

Zie bijlage 7. Ibidem.

Zie hoofdstuk drie van deze scriptie over de berichtgeving van de geïllustreerde bladen over de ontwikkeling van deze netwerken.

H. Wells, Anticipations of the reactions of mechanical and scientific progress upon human life and thought (Londen 1902) 4.

E. Hobsbawm, The age of capital.

1848-1875 (Londen 1975) 64-88.

Ibidem, 75.

Zie ook J. Brown, ‘Reconstructing representation: social types, readers, and the pictorial press, 1865-1877’, Radical History Review 38 (Herfst 1996) 5-38, 6.

Het ‘Jubilee’ nummer komt precies vijftig jaar na de verschijning van het eerste nummer uit op 14 mei 1892.

W. Besant, ‘England in 1842’, The Illustrated London News (14 mei 1892).

Verwijzing naar Jules Verne’s Around the World in Eighty Days dat negentien jaar eerder, in 1873, verschijnt. W. Besant, ‘England in 1842’, The Illustrated London News (14 mei 1892).

W. Besant, ‘England in 1842’, The Illustrated London News (14 mei 1892).

Ibidem.

K. Barnhurst en J. Nerone, The Form of the News (New York 2001) 117.

Ibidem.

‘Een avond in Trafalgar Square’, De Hollandsche Illustratie, no. 7 (1864/1865).

Ibidem.

J. Mussell, Science, time and space in the late Nineteenth-Century periodical press (Aldershot 2007) 91.

Jackson, The pictorial press, 326.

P. Hogart, The artist as reporter (New York 1967) 23.

Martin, Images at war, 72-73.

84

146 147 148 149 150 151 152 153

154 155 156 157 158 159 160 161

162 163 164 165 166 167 168 169 170 171

172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183

184

185 186 187

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

‘Nummer Tausend’, Leipziger Illustrirte Zeitung (30 augustus 1862).

Zie bijlage 8. ‘Our artists – past and present’, The Illustrated London News (14 mei 1892).

Een avond in Trafalgar Square’, De Hollandsche Illustratie, no. 7 (1864/1865).

W. Simpson, ‘The special artist’, The Illustrated London News (14 mei 1892).

Jackson, The Pictorial Press, 328-329.

Ze worden regelmatig voor spionnen aangezien. Ibidem, 328-335.

Ibidem, 332.

P. Sinnema, ‘Representing the Railway: Train Accidents and Trauma in the “Illustrated London News’, Victorian Periodical Review 31 (1998) 142-168, 150.

W. Simpson, ‘The special artist’, The Illustrated London News (14 mei 1892).

Jackson, The Pictorial Press, 339.

Ibidem, 340.

W. Simpson, ‘The special artist’, The Illustrated London News (14 mei 1892).

Zie bijlage 9. ‘De straat du croissant te Parijs. Op den dag der verkiezingen’, De Hollandsche Illustratie (14 januari 1870).

Ibidem.

Zie bijlage 10.‘Der Ausgabe der Illustrirten Zeitung’, Leipziger Illustrirte Zeitung (30 augustus 1862).

Volgens het artikel ‘Nummer Tausend’ van de Illustrirte Zeitung wordt een derde van alle nummers direct via de post naar abonees verstuurd. Twee derde wordt in kiosken verkocht.

Het tijdschrift wordt echter ook in andere steden dan Leipzig, zoals Amsterdam, verkocht, dus dit deel zal ook via de transportnetwerken verspreid moeten worden. ‘Nummer Tausend’, Leipziger Illustrirte Zeitung (30 augustus 1862).

Sinnema, ‘Representing the Railway’, 142-143.

Ibidem, 144.

The Illustrated London News (18 januari 1845). Geciteerd in: Sinnema, ‘Representing the Railway’, 145.

Zie bijvoorbeeld: ‘Aan onze lezers’, De Hollandsche Illustratie (1 juli 1870).

Xenophon Castigat, ‘De Koningin’, De Hollandsche Illustratie, no. 1 (1864/1865).

‘Advertentie boekhandelaar De Geus in ‘s-Gravenhage’, Dagblad van Zuid-Holland en ‘s-Gravenhage (1 januari 1858).

‘Advertentie cafe De Brakke Grond in amsterdam’, Algemeen Handelsblad (30 oktober 1863).

‘Advertentie voor The Illustrated London News en Francais’, De Nieuwe Rotterdamsche Courant (1 mei 1851).

Ibidem.

Het ‘office a Paris’ is gevestigd ‘chez Aubert, Place de la Bourse, no 29’. ‘Advertentie voor The Illustrated London News en Francais’, De Nieuwe Rotterdamsche Courant (1 mei 1851).

De Hollandsche Illustratie, no. 1 (1864/1865).

Hemels en Vegt, Het geïllustreerde tijdschrift in Nederland, 220.

M. Van Delft, N. Van Dijk en R. Storm (red.), Magazine! 150 jaar Nederlandse publiekstijdschriften (Den Haag 2007) 34-35.

‘Nummer Tausend’, Leipziger Illustrirte Zeitung (30 augustus 1862).

Jackson, The pictorial ress, 362.

Brown, Beyond the Lines, 18-19.

Eene bladzijde uit de geschiedenis van: “The Illustrated London News”, Het Nieuws van de Dag (19 oktober 1879).

Ibidem.

Martin, Images at war, 45. Jobling en Crowley, Graphic desing, 23.

W. Ivens Jun, Prints and visual communications (New York 1979) 107.

Zie bijvoorbeeld: R. Altick, The Englisch common reader. A social history of the mass reading public, 1800-1900 (Chigago 1957).

Dit cijfer is gebaseerd op onderzoek naar de Franse en de Engelse tijdschriftenmarkt.

Zie voor de Franse situatie P. Jobling, The Evolution of the Popular Press in Nineteenth Century France, ongepubliceerde MA theses, Royal College of Art (Londen 1983) appendix II, 287-296. Geciteerd in: Jobling en Crowley, Graphic design, 10-11. Zie voor de Engelse situatie: A. Lee, The origins of the popular press 1855-1914 (Londen 1979) tabel 13, 282.

Deze stelling wordt, niet geheel verrassend, ingenomen door Jobling en Crowley, die beiden een kunsthistorische achtergrond hebben. Hun boek gaat ook over de ontwikkeling van de grafische industrie.

Jobling en Crowley, Graphic design, 11.

M. Jackson, ‘Thirty Years of Pictorial Journalism’, The Illustrated London News (14 mei 1892).

Ibidem.

Zie paragraaf 2.2.2 en Martin, Images at war, 14.

188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200

201 202 203 204

205 206 207 208

209 210 211 212 213

214

215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235

Sinnema, Dynamics of the pictured page, 85.

Ibidem.

De term ‘Imagined Collectivity’ komt van Patrick Joyce. P. Joyce, The rule of freedom: liberalism and the modern city (Londen 2003).

Beegan, The mass image, 1.

J. Green-Lewis, Framing the Victorians (Cornell 1996) 113.

Sinnema, Dynamics of the Pictured Page, 85.

Jobling en Crowley, Graphic desing, 20.

Zie voor Engeland en Frankrijk: Ibidem, 22.

Altick, The Englisch common reader, 153.

Ibidem.

Bacot, La presse illustrée, 155-156.

Hemels en Vegt, Het geillustreerde tijdschrift in Nederland, 220 Deze strategie wordt besproken in relatie met het blad ‘Weekblad van het Paleis voor Volkvlijt waarin de auteur zich beklaagt dat dit blad wel ‘gezegeld’ verschijnt terwijl het toch eigenlijk – net als de Hollandsche Illustratie – een prenten plaatboek is dat toevallig elke week op dezelfde dag verschijnt. ‘Niet-Officiëel Gedeelte. ‘s Gravenhage, 2 Augustus’, Dagblad van Zuidholland en ’s Gravenhage (3 augustus 1866).

‘Bericht’, De Hollandsche Illustratie (1 juli 1870).

Hemels en Vegt, Het geillustreerde tijdschrift in Nederland, 223 Ibidem, 224.

Zie bijvoorbeeld Martin, Images at war, 45.

Sinnema, ‘Representing nation and class’, 148.

M. Beetham, ‘Toward a theory of the periodical as a publishing genre’, in L. Brake, A. Jones en L. Madden, Investigating Victorian Journalism (Londen 1990) 19-31. Brown, Beyond the lines, 14.

Brown, Beyond the lines, 233-244.

‘Preface’, The Illustrated News (14 mei 1842).

Brown, Beyond the lines, 16.

C. Knight, Passages of working life during half a century, vol. 3 (Londen 1864). Geciteerd in: C. Fox, ‘The development of social reportage in English periodical illustration during the 1840s and early 1850s’, Past and Present 74 (februari 1977) 90-111, 93.

Brown, Beyond the lines, 16. Zie ook: Fox, ‘The development of social reportage’ ,111.

Sinnema, ‘Reading Nation and Class’, 138.

Ibidem.

‘Preface’, The Illustrated London News (1 juli 1843).

U. Wischermann, Frauenfrage und Presse.

Frauenarbeit und Frauenbewegung in der illustrierten Presse des 19.

Jahrhunderts ( Munchen 1983) 36.

Ook waneer bladen wel specifieke inhoud voor vrouwen en kinderen aanleveren bevestigen deze bijna altijd de traditionele rolpatronen. In zijn lezing Familiebladen als zedenvormers (1959) stelt de Amsterdamse communicatiewetenschapper G. W. Ovink in 1959 nog dat de voor vrouwen bedoelde inhoud van de geïllustreerde bladen haar moet helpen ‘te berusten in haar rol’: ‘[vrouwen hebben] een klein aantal onderwerpen waar hun leven om draait, (...), de handhaving van de vrede in het gezin, steun aan de man, opvoeding van de kinderen’. G. Ovink, Familiebladen als Zedenvormers (Den Haag 1959).

Brown, Beyond the lines, 17.

Tot 130.000 exemplaren. Zie: Ibidem, 18.

Ibidem, 16.

Martin, Images at war, 29.

Ibidem.

Eerste nummer van de Illustrirte Zeitung.

Geciteerd in: Martin, Images at war, 29.

Ibidem.

H. Gebhardt, ‘Auf der Suche nach nationaler Identitat’, 312.

‘Neuhjarhsgrusse’, Leipziger Illustrirte Zeitung, no, 1 (1861).

Gebhardt, ‘Auf der Suche nach nationaler Identitat’, 312.

Martin, Images at war, 29.

Ibidem, 30.

‘Nummer Tausend’, Leipziger Illustrirte Zeitung (30 augustus 1862).

Martin, Images at war, 30.

Gebhardt, ‘Auf der Suche nach nationaler Identitat’, 310.

Xenophon Castigat, ‘De Koningin’, De Hollandsche Illustratie, no. 1 (1864/1865).

Ibidem.

Ibidem.

Het enige onderzoek is van Hemels en Vegt.

Zie: Hemels en Vegt, Het geillustreerde tijdschrift in Nederland, 220-224.

Xenophon Castigat, ‘De Koningin’, De Hollandsche Illustratie, 1 (1864).

Mohrman is zelf van beroep lithograaf en tekenaar. Zijn kritiek op de buitenlandse illustraties lijkt hij dus – ten dele – vanuit

236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254

255 256

257 258 259 260

261 262 263

264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274

275 276

persoonlijk motieven te uiten. G. Mohrmann, Hollandsche Illustratie? Neen, Fransche Kwakzalverij (Amsterdam 1864). Zie voor informatie over Mohrmann: A. van der Aa, Biographisch woordenboek der Nederlanden (Haarlem 1852-1878) 377.

‘Een woord tot het publiek’, De Hollandsche Illustratie, no. 1, tweede helft (1864/1865).

Ibidem.

Algemeen Handelsblad (8 juni 1865).

Dagblad van Zuidholland en ’s Gravenhage (1 augustus 1866).

‘Aan onze lezers!’, De Hollandsche Illustratie, no. 50 (1865/1866).

Ibidem.

Nieuw Rotterdamsche Courant (8 maart 1865).

Hemels en Vegt, Het geïllustreerde tijdschrift in Nederland, 220.

Zie het nummer van de Leipziger Illustrirte Zeitung van 25 juni 1869.

Zie bijlage 11. ‘Een spoortrein, door den sneeuw tegengehouden’, De Hollandsche Illustratie, no. 45 (1869/1870).

‘Die Durchbohrung des Mont Cenis’, Leipziger Illustrirte Zeitung(15 maart 1862).

Ibidem.

Ibidem.

Ibidem.

‘The new overland route and the Alpine railway tunnel’, Illustrated London News (6 februari 1869).

‘De spoorweg van den berg Cenis’, De Hollandsche Illustratie, no. 6 (1868/1869).

De ‘doorboring van de Alpen’ start in 1957; het Suez kanaal in 1858 en de Atlantische telegraafkabel in 1956.

‘Telegraph station, Threadneedle-street’, The Illustrated London News (2 april 1859).

Dit wordt ondersteund met een Latijns citaat uit de Aeneas van Virgilius dat onder de afbeelding te lezen is: ‘Quae regio in terris nostri non plena laboris?’ (‘Welk deel van de wereld is niet getekend door onze inspanningen?)

Zie bijlage 12. ‘Telegraph station, Threadneedlestreet’, The Illustrated London News (2 april 1859).

Bijna alle afbeeldingen die Dudd gebruikt in zijn boek zijn afkomstig uit de Illustrated London News. G. Dudd, Railways, steamers and telegraphs. A glance at their recent progress and present state (Londen 1867) III-IV, 245-246.

Dudd, Railways, steamers and telegraphs, 89-90.

‘The Suez maritime canal’, The Illustrated London News (13 maart 1869).

‘Ontwerp van een gedenkteeken, op te richten bij den ingang van het kanaal van Suez’, De Hollandsche Illustratie (26 november 1869).

Dit staat in schril contrast met het onderscheid dat tegenwoordig gemaakt wordt tussen fysieke en niet-fysieke communicatie. Dit onderscheid is, zoals ik betoogd heb in hoofdstuk één, onder andere verantwoordelijk voor bepaalde anachronistische elementen in het werk van Giddens.

‘Der transatlantische telegraph’, Leipzigger Illustrirte Zeitung (25 augustus 1866).

Zie bijlage 13. ‘Cape Race Newfoundland. The termination of the American system of telegraphs, The Illustrated London News (24 augustus 1861).

Ibidem. Een aantal maanden later besteedt het blad ook aandacht aan ‘Roche’s point’.

Het meest westelijke Engelse telegraafstation waar de Londense pers ook boten gebruikt om het nieuws te verzamelen van uit Amerika afkomstige stoomschepen. ‘Telegraph station at Roche’s point, Cork harbour’, The Illustrated London News (12 april 1862).

‘The Suez Canal’, The Illustrated London News (31 januari 1862).

Ibidem.

‘The isthumus of the Suez Canal’, The Illustrated London News (20 maart 1869).

Ibidem.

‘Opening of the Suez Canal’, The Illustrated London News (18 december 1869).

‘The tunnel of the alps’, The Illustrated London News (23 september 1871).

‘Aus Suez’, Leipziger Illustrirte Zeitung (6 november 1869).

Ibidem.

‘Der Suezkanal’, Leipziger Illustrirte Zeitung (27 november 1869) ‘Die Einweihungsfeierlichkeiten des Suezkanals in Port Said’, Leipziger Illustrirte Zeitung (25 december 1869).

Ibidem. Helaas konden deze artikelen niet onderzocht worden omdat de eerste band van de jaargang 1870 van de Illustrirte Zeitung niet in het archief aanwezig was.

‘Telegraph map of the Eastern world’, Illustrated London News (2 juli 1865).

‘The breaking of the Atlantic telegraph cable on board the Great Eastern’, Illustrated London News (26 augustus 1865).

85

Hoofdstuk x: Titel hoofdstuk x

277

278

279

280

281

282 283 284 285

286 287 288 289 290 291 292 293 294

295

296 297

Zie bijlage 14. Van dit toneelstuk verschijnt ook een afbeelding in de Illustrated London News.

‘Amateur dramatic entertainment on board the Great Easter at sea’, The Illustrated London News (28 juli 1866). Jackson, The pictorial press, 328.

Het boek van Russell wordt geillusteerd door Robert Dudley, de ‘Special Artist’ van de Illustrated London News. Hoewel zijn verslag gepubliceerd wordt in de TImes is hij bij de expeditie aanwezig op uitnodiging van de verschillende investeringsmaatschapijen achter het project. W. Russell, The Atlantic Telegraph (Londen 1865) 161. Dudd, Railways, steamers and telegraphs, 290.

Op de twee afbeeldingen is duidelijk dezelfde gebeurtenis te zien maar vanuit een ander perspectief. ‘Opening of the Suez canal: blessing of the canal at Port Said, in presence of the imperial and royal visitors’, Illustrated London News (11 december 1869). ‘Die feierliche Einweihung des Suezkanals in Port Said am 16 November. Nach einer Zeichnung unsers Specialartisten L. Pietsch’, Leipziger Illustrirte Zeitung (25 december 1869).

Zie bijlage15. Het gaat hier om de afbeeldingen: ‘Der Suezkanal: Der Timsahsee von den Sandkugeln aus gesehen’;‘Der Suezkanal durchstich bei El Girsch’, Leipziger Illustrirte Zeitung (2 mei 1863). Deze verschijnen eerder in de Illustrated London News. De afbeelding van het Timsah meer is duidelijk ondertekend door ‘M. Jackson’, de in hoofdstuk twee regelmatig aangehaalde beeldredacteur van het Engelse blad. Zijn naam is echter niet terug te vinden op de afbeelding in de Illustrirte Zeitung.

Zie: ‘View of lake Timsah from the sandhills’, Illustrated London News (31 januari 1863). ‘The Suez canal works: excavations at El-Girsh’, The Illustrated London News (14 februari 1863).

‘Maschinerie zur Uberfahrung des atlantischen Telegraphkabels an Bord der Great Eastern’; ‘Aufwindung des atlantische Telegraphkabels in eines der Becken an Bord des Great Eastern’, Illustrirte Zeitung (4 maar 1869).

‘Machinery for taking the Atlantic Telegraph cable on board the Great Eastern’, The Illustrated London News (18 februari 1865).

‘Coiling the Atlantic Telegraph cable in one of the tanks on board the Great Eastern’, The Illustrated London News ( 11 februari 1865).

Ontwerp van een gedenkteeken, op te richten bij den ingang van het kanaal van Suez’, De Hollandsche Illustratie (26 november 1869).

Ibidem.

‘Die kanalbauten in holland zur Verbindung des IJ mit der Nordsee’, Leipziger Illustrirte Zeitung (7 maart 1868).

Zie bijlage 16. ‘The Amsterdam sea canal works’, The Illustrated London News (20 november 1869). ‘The Amsterdam sea canal’, The Illustrated London News (14 mei 1870).

‘The king of Holland laying the foundationstone of the Amsterdam ship-canal locks’, The Illustrated London News (14 mei 1870).

‘Shipping the Atlantic Telegraph on board the Great Eastern’, The Illustrated London News (4 februari 1865).

Zie bijlage 17. ‘Coiling the Atlantic Telegraph on board the Great Eastern’, The Illustrated London News (11 februari 1865).

‘Der Verladung des atlantischen Telegraphkabel in den Great Eastern’, Leipziger Illustrirte Zeitung (4 maart 1865).

‘Completion of the Atlantic Telegraph cable and visit of the prince of Wales to the Great Eastern’, The Illustrated London News (3 juni 1865).

‘De transatlantische telegraafkabel, De Hollandsche Illustratie, no. 50 (1865/1866).

‘The laying of the Atlantic Telegraph Cable – from sketches by our Special Artist’, The Illustrated London News (5 augustus 1865).

Ibidem.

Ibidem.

Zie bijlage 18. ‘Landing of the shore end of the cable from the Caroline at Foilhommerum’; ‘Watching the Caroline going out to sea with the shore end of the cable’, The Illustrated London News (5 augustus 1865).

Zie bijvoorbeeld de illustraties: ‘Landing of the Red Sea Telegraph Cable at Aden’, The Illustrated London News (9 juli 1859).‘The IndoEuropean Telegraph: landing the cable in the mud at Fao, Persian Gulf’, The Illustrated London News (8 juli 1866). ‘Landing the shore end of the cable at the new port of Alexandria’, The Illustrated London News (31 oktober 1868).

‘Landing of the sore end of the French Atlantic Telegraph Cable at Minou, near Brest’, The Illustrated London News (3 juli 1869). ‘Landing of a Telegraph Cable at St. Mary’s, Scilly Isles’, The Illustrated London News (9 oktober 1869).

The laying of the Atlantic Telegraph Cable – from sketches by our Special Artist’, The Illustrated London News (5 augustus 1865).

Zie bijlage 19. ‘The breaking of the Atlantic Telegraph Cable on board the Great Eastern – from a sketch by our Special Artist’, The Illustrated London News (26 augustus 1865).

298 299 300 301 302 303

304 305 306 307

308 309 310

311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326

327 328

329

330 331

332

‘The diary of the cable’, The Illustrated London News (26 augustus 1865).

Ibdem.

Ibidem.

‘The Breaking of the Atlantic Telegraph Cable on board the Great Eastern’, The Illustrated London News (26 augustus 1865).

‘Chart of the Movements of the Great Eastern during the search for the broken telegraph cable’, The Illustrated London News (2 september 1865).

Zie bijlage 20. ‘The Great Eastern off Brighton on her return home – from a sketch by our Special Artist’, The Illustrated London News (2 september 1865).

‘The Great Eastern leaving Sheerness with the Atlantic Telegraph Cable on board’, The Illustrated London News (14 juli 1866).

‘Laying the shore end of the Atlantic Telegraph Cable, at Foilhommerum’, The Illustrated London News (28 juli 1866).

‘The Atlantic Telegraph expedition: the foul plake in the cable coil’, The Illustrated London News (8 september).

Zie bijlage 21. ‘Heart’s Content Bay, Newfoundland, from the deck of the Great Eastern’; ‘Laying the shore end of the cable from the Great Eastern, in Heart’s Content Bay, Newfoundland’; ‘Landing the atlantic cable in Heart’s Content Bay, Newfoundland’, The Illustrated London News (8 september 1866).

‘The telegraph station in Heart’s Content Bay, Newfoundland’, The Illustrated London News (8 september 1866).

‘The Atlantic Telegraph expedition’, The Illustrated London News (15 september 1866).

‘The recovery of the atlantic cable of 1865’, The Illustrated London News (22 september 1866); ‘Raising and finishing the atlantic telegraph cable of 1865’, The Illustrated London News (13 oktober 1866).

‘Die Durchbohrung des Mont Cenis. Nach Zeichnungen von W. Poiret: Eingang zum tunnel’, Leipziger Illustrirte Zeitung (15 maart 1862).

‘The new overland route and the alpine railway tunnel’, The Illustrated London News (6 februari 1863).

Zie bijlage 22. ‘Modane, at the north end of the tunnel under the Mont Cenis’, The Illustrated London News (6 februari 1869).

‘The new overland route and the alpine railway tunnel’, The Illustrated London News (6 februari 1863).

Zie bijlage 23. ‘The railway tunnel under the Mont Cenis – south end, at Bardonneche’, The Illustrated London News (6 februari 1869).

‘Opening of the alpine tunnel’, The Illustrated London News (30 september 1871).

Zie bijlage 24. ‘Opening of the Mont Cenis tunnel: the first train’, The Illustrated London News (30 september 1871).

‘North entrance of the Mont Cenis tunnel, Mondane’, The Illustrated London News (30 september 1871).

‘Mouth of the tunnel at Bardonneche, Piedmont’, The Illustrated London News (7 oktober 1871).

Zie bijlage 25. ‘Illuminations at Turin representing the tunnel’, The Illustrated London News (7 oktober 1871).

‘Plan of the harbour of Port Said and the Mediterranean entrance of the chanel’, The Illustrated London News (13 maart 1869).

Zie bijlage 26. ‘Breakwater at Port Said, and mediterranean entrance to the canal’, The Illustrated London News (13 maart 1869). ‘’The isthumus of Suez maritime canal, The Illustrated London News (13 maart 1869).

‘Plan of Suez and the entrance to the canal from the red sea’, The Illustrated London News (17 april 1869).

‘Visit of the prince and princess of Wales to the Suez Canal’, The Illustrated London News (17 april 1869).

Zie bijlage 27. ‘Bird’s-Eye view of entrance to the canal from the red sea, with new harbours, docks, and town of Suez’, The Illustrated London News (17 april 1869).

Zie bijlage 28. ‘The town and harbour of Suez’, The Illustrated London News (14 februari 1863).

Een lange beschrijving van het kanaal en zijn functie wordt gegeven in het artikel: ‘The Suez canal’, The Illustrated London News (31 januari 1863).

Zie bijlage 29. Ook deze afbeelding is ondertekent door ‘M. Jackson’. ‘Opening of the sweet-water canal at Suez’, The Illustrated London News (6 februari 1864).

‘Illustrations from Egypt. Opening the sweet-water canal at Suez’, The Illustrated London News (6 februari 1864).

Dit soort racistische uitingen komen regelmatig in de berichtgeving van de geïllustreerde bladen terug. Zie hiervoor paragraaf vier van dit hoofdstuk.

Zie bijlage 30. ‘The prince letting the waters

333 334 335 336 337 338 339 340

341 342 343

344

345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355

356 357 358 359 360 361 362

363 364 365 366 367

of the mediterranean into the bitter lakes’, The Illustrated London News (17 april 1869).

‘Der Kanal von Suez: Einlass der Gewasser des Mittelmeers in die Bitterseen’, Leipziger Illustrirte Zeitung (1 mei 1869). De Hollandsche Illustratie schrijft dat het een afbeelding geeft van het openzetten van de sluizen tussen de Rode zee en het bittermeer. Deze gebeurtenis heeft alleen nooit plaatsgevonden. Waarschijnlijk gaat het hier om een vergissing van de redactie. ‘Het inloopen van de Rode zee in het Bittermeer’, De Hollandsche Illustratie (21 januari 1870).

‘Die Arbeiten am Suezkanal’, Leipziger Illustrirte Zeitung (1 mei 1869).

‘Visit of the Prince and Princess of Wales to the Suez canal’, The Illustrated London News (17 april 1869).

Het volume van de Illustrirte Zeitung waar de afbeeldingen van openingsfeesten in zouden moeten staan, ontbreekt helaas in het archief.

‘The empress of the French, on board the Aigle, entering the canal at Port Said’, The Illustrated London News (11 december 1869).

‘Opening of the Suez canal’, The Illustrated London News (11 december 1869).

‘The procession of ships in the canal’, The Illustrated London News (18 december 1869).

‘The French and Austrian imperil Yachts entering the Red sea from the Suez canal’, The Illustrated London News (25 december 1869).

Zie bijlage 31. ‘Het kanaal van Suez uit de vogelvlucht gezien’; ‘Ferdinand de Lesseps en het Suez-kanaal’, De Hollandsche Illustratie (4 september 1870).

Zie bijlage 32. ‘The isthumus of Suez maritime canal near Kantara’, The Illustrated London News (20 maart 1869).

‘Opening of the Suez canal: the procession of ships in the canal’, The Illustrated London News (18 december 1869).

De afbeeldingen zouden eventueel vanuit een ballon gemaakt kunnen zijn. Het is echter zeer onwaarschijnlijk dat de Illustrated London News dit sensationele feit ongenoemd zou laten. ‘Birdeye view of entrance to the canal from the Red sea, with the new harbour, docks, and town of Suez’, The Illustrated London News (17 april 1869).

De spoorlijn over de pas is tot 1871, wanneer de tunnel geopend wordt, in bedrijf. Grote delen van de lijn worden in 1872 naar Brazilië verplaatst waar ze onderdeel worden van de Catagol spoorlijn – de eerste bergspoorweg van dat land. ‘The Mont Cenis Railway’, The Illustrated London News (10 februari 1866).

Ibidem.

Zie bijlage 33. ‘The railway over Mont Cenis: view above Lanslebourg’, The Illustrated London News (10 februari 1866).

The Mont Cenis Railway’, The Illustrated London News (10 februari 1866).

‘Aus Suez’, Leipziger Illustrirte Zeitung (6 november 1869).

Zie vooral het hoofdstuk ‘Panoramic travel’.

Schivelbusch, The railway journey, 52-70.

Ibidem, 54.

Ibidem, 55.

Ibidem.

J. Claretie, Voyages d’un parisien (Parijs 1865) 4. Geciteerd in: Schivelbusch, The railway journey, 61.

Ibidem, 64.

‘The Mont Cenis road and intented railway from St. Michel to Susa, with the railway tunnel from Modane to Bardonneche’, The Illustrated London News (23 januari 1869).

‘Mont Cenis railway – St. Michel’, The Illustrated London News (23 januari 1869).

‘Mont Cenis railway – Fort L’Esseillon, at Brabans’, The Illustrated London News (23 januari 1869).

‘Mont Cenis railway – ascent from Lanslebourg’, The Illustrated London News (23 januari 1869).

‘Mont Cenis railway – Susa, in Piedmont’, The Illustrated London News (30 januari 1869).

‘The new overland route to India’, The Illustrated London News (30 januari 1869).

‘Mont Cenis railway – L’Echelle du diable’, The Illustrated London News (30 januari 1869).

Zie bijlage 34. De beide afbeeldingen zijn ondertekend door Alexandre de Bar: een kunstenaar die veel in het Franse blad L’Illustration – waarmee de Hollandsche Illustratie innige contacten heeft – publiceert. ‘De spoorweg van den berg Cenis tusschen Frankrijk en Italie’, De Hollandsche Illustratie, no. 6 (1868/1869).

Zie bijlage 35. ‘De spoorweg over den berg Cenis’, De Hollandsche Illustratie, no. 24 (10 december 1869).

Ibidem.

‘Machinery for taking the Atlantic Telegraph Cable on board the Great Eastern’, The Illustrated London News (18 februari 1865).

Ibidem.

Zie bijlage 36. ‘Route des transatlantischen

86

368 369

370 371 372 373 374 375 376

377 378 379 380 381

382 383 384

385 386 387 388 389 390

391 392 393 394 395 396

397 398 399 400 401 402 403

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

Telegraphkabels’, Leipziger Illustrirte Zeitung (25 augustus 1866).

‘Der transatlantische Telegraph’, Leipziger Illustrirte Zeitung (25 augustus 1866).

Zie bijlage 37. ‘The isthumus of the Suez maritime canal’, The Illustrated London News (13 maart 1869). Zie voor de kaart waar de tekst naar verwijst: ‘Plan of the martime canal, with the small fresh-water canal’, The Illustrated London News (13 maart 1869).

Zie bijlage 38. ‘Karte des Kanals von Suez’, Leipziger Illustrirte Zeitung (27 november 1869).

Zie bijlage 39. ‘Plan and section of the Mont Cenis tunnel’, The Illustrated London News (23 september 1871).

‘The tunnel of the Alps’, The Illustrated London News (23 september 1869).

‘Plan and section of the Mont Cenis tunnel’, The Illustrated London News (23 september 1869).

Zie bijlage 40. ‘Telegraph map of the eastern world’, The Illustrated London News (8 juli 1865).

Ibidem.

‘Telegraph map of the eastern world’, The Illustrated London News (8 juli 1865). Zie voor de afbeeldingen van de ‘Indo-European Telegraph’: ‘The Indo-European telegraph’, The Illustrated London News (8 juli 1865).

Zie bijlage 41. ‘Karte des Kanals von Suez’, Leipziger Illustrirte Zeitung (27 november 1869).

Zie ook paragraaf ‘4.2.3 Explicerende kaarten’ van deze scriptie.

Het idee was dat deze vier delen sneller vervangen konden worden wanneer ze kapot zouden gaan.

Zie bijlage 42. ‘The north atlantic telegraph’, The Illustrated London News (7 juli 1860).

‘Cape farewell, south Greenland’; ‘Julianshaab, capital of south Greenland’; ‘The telegraph expedition company camping in Labrador’; ‘The expedition arriving at Kaksimut, Greenland’, The Illustrated London News (7 juli 1860).

‘Aus Suez’, Leipziger Illustrirte Zeitung (6 november 1869).

‘Visit of the prince and princess of Wales to the Suez canal’, The Illustrated London News (17 april 1869).

Zie bijlage 43. Het portret in de Illustrirte Zeitung en de Illustrated London News is hetzelfde. Naar aanleiding van de data waarop beide portretten verschijnen heeft het Duitse blad dit portret mogelijk overgenomen. Het is ook goed mogelijk dat het portret van De Lesseps door het Franse bedrijf achter het Suezkanaal aan de bladen verstrekt is. ‘M. Ferdinand de Lesseps, chief promoter of the Suez canal’, The Illustrated London News (17 april 1869); ‘Ferdinand von Lesseps, Director der Suez-kanalgeschellschaft’, Leipziger Illustrirte Zeitung (1 mei 1869); ‘Ferdinad de Lesseps’, De Hollandsche Illustratie, no 10 (4 september 1870).

‘The Suez maritime canal’, The Illustrated London News ‘Der Suezkanal’, Leipziger Illustrirte Zeitung (2 mei 1868).

Ibidem.

‘The Bitter lakes, Suez canal’, The Illustrated London News (5 maart 1870).

‘Opening of the Alpine tunnel’, The Illustrated London News (30 september 1871).

Zie bijlage 44. Hier wordt door het blad nogmaals duidelijk de connectie gelegd tussen fysieke en niet-fysieke vormen van communicatie. ‘A telegraphic evening party’, The Illustrated London News (2 juli 1870).

‘Die Arbeiten am Suezkanal’, Leipziger Illustrirte Zeitung (1 mei 1869).

Ibidem.

‘Die Arbeiten am Suezkanal’, Leipziger Illustrirte Zeitung (1 mei 1869).

‘The Suez maritime canal’, The Illustrated London News (13 maart 1869).

Ibidem.

Zie bijlage 45. Zie bijvoorbeeld: ‘The ithumus of Suez maritime canal: workmen loading dromedaries’, The Illustrated London News (13 maart 1869); ‘The isthumus of Suez maritime canal: labourers removing earth’, The Illustrated London News (20 maart 1869).

Ibidem.

‘The isthumus of Suez canal’, The Illustrated London News (20 maart 1869).

‘The isthumus of Suez maritime canal’, The Illustrated London News (3 april 1869).

The isthumus of Suez maritime canal’, The Illustrated London News (3 april 1869).

Ibidem.

‘Aus Suez’, Leipziger Illustrirte Zeitung (6 november 1869).

Zie bijlage 46. ‘Austiefungsarbeiten am Suezkanal’, Leipziger Illustrirte Zeitung (6 novemeber 1869); ‘The isthumus of suez maritime canal: the cutting near Chalouf’, The Illustrated London News (3 april 1869).

404 405 406 407 408 409

410 411 412

413 414

415 416 417 418 419 420 421 422 423

424 425 426

427 428

429 430 431 432 433 434 435 436

437 438

439 440

‘Die Arbeiten am Suezkanal’, Leipziger Illustrirte Zeitung (1 mei 1869).

Zie bijlage 32. ‘The isthumus of Suez canal near Kantara’, The Illustrated London News (20 maart 1869).

‘The isthumus of Suez canal’, The Illustrated London News (20 maart 1869).

Ibidem.

Zie bijlage 47. ‘The isthumus of suez maritime canal: dredges and alevators at work’, The Illustrated London News (3 april 1869).

De Engelse overheid had aan het begin van de jaren zestig zelfs geprobeerd om een opstand uit te lokken onder de ‘fellahs’. De bezwaren van de Engelsen waren in hoge mate hypocriet.

In de jaren vijftig probeerden ze namelijk nog gebruik te maken van ‘fellahs’ voor de bouw van een spoorweg tussen Alexandrië en Suez. A. Wilson, The Suez canal. Its past, present and future (Londen 1939) 22-30.

‘The isthumus of Suez canal’, The Illustrated London News (27 maart 1869).

‘El-Girsh, Egypt’, The Illustrated London News (21 februari 1863).

Zie bijlage 48. ‘General view of the town of El-Girsh, taken from the mounds thrown up in excevating the trench or rigole de service for the maritime canal’, The Illustrated London News (21 februari 1863).

‘The isthumus of Suez canal’, The Illustrated London News (27 maart 1869).

Zie bijlage 49. Zie voor een afbeelding van het huis van De Lesseps: ‘Ismailia and the freshwater canal’ The Illustrated London News (27 maart 1869). De Lesseps had al eerder, voor het ontstaan van Ismailia, een Zwitsers chalet laten bouwen in de stad Timsah: ‘Rue chalet, Timsah’, The Illustrated London News (31 januari 1863).

‘Der Suezkanal’, Leipziger Illustrirte Zeitung (2 mei 1868).

‘Aus Suez’, Leipziger Illustrirte Zeitung (6 november 1869).

Ibidem.

‘Aus Suez’, Leipziger Illustrirte Zeitung (6 november 1869).

Ibidem.

Ibidem.

‘The logical results of the battle of Sadowa’, The Illustrated London News (14 juli 1866).

G. Craig, Koniggrätz (Hamburg 1966) 10.

Hoewel Craig het zich niet lijkt te realiseren is het artikel van de Illustrated London News niet het eerste materiaal van een geillustreerd weekblad dat hij aanhaalt. Op de voorkant van zijn boek is een afbeelding afgedrukt van de slag bij Koniggrätz. Als bron voor de “titelfoto” wordt de Staatsbibliothek in Berlijn aangegeven. De afbeelding verschijnt echter als eerste in de Illustrirte Zeitung op 8 september 1866. C. Sell, ‘Aus der Slacht bei Koniggratz: Übergang der 14. Preußischen Division über die Bistritz. Nach eine original Skizze, Leipziger Illustrirte Zeitung (8 september 1866).

Zie bijlage 50. ‘The war: provender-wagons of the Prussian army passing the Saxon frontier’, The Illustrated London News (30 juni 1866).

‘Illustrations of the war’, The Illustrated London News (30 juni 1866).

P. Fraund, recensie van: U. Daniel, Augenzeugen.

Kriegsberichterstattung vom 18. zum 21.

Jahrhundert (Göttingen 2006). In: H-Soz-u-Kult (8 juli 2006), http://hsozkult.geschichte.hu-berlin. de/rezensionen/2006-3-094 (2 juni 2012).

Ibidem.

Zie vooral het hoofdstuk ‘Der gemütliche Krieg der bürgerlichen “Nationalkrieger”.

Grafik und Malerei des 19. Jahrhunderts’. In: Paul, Bilder des Krieges. Krieg der Bilder, 42.

Becker, Bilder von Krieg und Nation, 380-381.

Paul, Bilder des Krieges. Krieg der Bilder, 42.

Becker, Bilder von Krieg und Nation, 396.

Becker, Bilder von Krieg und Nation, 383.

F. Boterman, Moderne geschiedenis van Duitsland, 1800-heden (Amsterdam 2005) 115.

Ibidem.

Craig, Koniggrätz, 12.

Ibidem.

‘Johann Nikolaus von Dreyse, de uitvinder van het achterlaadgeweer’, Het Geillustreerd Nieuws (27 september 1866). Zie ook: ‘Het Zundnaaldgeweer’, De Hollandsche Illustratie, no 2 (1866/1867).

‘The battle of Custoza’, The Illustrated London News (30 juni 1866).

Zie bijvoorbeeld: ‘Das Einrucken der ersten Preusischen Truppen in Dresden. Nach eine Skizze von Reinhardt’, Leipziger Illustrirte Zeitung (14 juni 1866). ‘Malburg, HesseCassel, occupied by prussian troops’, The Illustrated London News (30 juni 1866).

Craig, Koniggrätz, 104.

Ibidem, 115-130. Zie bijvoorbeeld: O Gunther, ‘Strassenkampf in Jitschin am abend des

441 442 443 444 445 446

447 448 449

450

451 452 453 454 455

456 457 458

459 460 461

462

463

464 465 466 467 468

29 juni. Nach einer Zeichnung’, Leipziger Illustrirte Zeitung (4 augustus 1866).

Boterman, Moderne geschiedenis van Duitsland, 117.

‘Der Prager Frieden von 23 August’, Leipziger Illustrirte Zeitung (15 september 1866).

‘The proposed congress’, The Illustrated London News (26 mei 1866).

‘Arrival of Garibaldi at the Milan railway station’, The Illustrated London News (30 juni 1866).

Ibidem.

Het Geïllustreerd Nieuws, dat van 1866 tot 1879 bestaat, beleeft een enorme groei tijdens de oorlogen van 1866 en 1870. Dankzij de afbeeldingen van de Illusrtrirte Zietung zijn ze het enige Nederlandse blad dat in staat is om – relatief – actuele afbeeldingen van de Bruderkrieg te plaatsen. De oplage tijdens de oorlog bedraagt 2000 exemplaren en zakt daarna al snel naar 500 exemplaren. Van Delft, Van Dijk en Storm (red.), Magazine!, 34-35.

Zie bijlage 51. ‘Prins Frederik Karel van Pruisen.

Generalissimus van ’t Pruissische leger’, De Hollandsche Illustratie, no. 47 (1865/1866).

Zie bijlage 52. ‘Otto von Bismarck-Schönhausen’, De Hollandsche Illustratie, no. 47 (1865/1866).

De portretten van Pruisische, Oostenrijkse en Italiaanse legerleiders die in de Hollandsche Illustratie terugkomen: ‘Otto von BismarckSchönhausen’, no. 47 (1865/1866). ‘Prins Frederik Karel van Pruisen. Generalissimus van ’t Pruisische leger’, no. 48 (1865/1866).

‘Garibaldi’, no. 51 (1865/1866). ‘De kroonprins van Pruisen’, no. 2 (1866/1867). ‘De generaal ridder Von Benedek’, no. 2 (1866/1867).

‘Aartshertog Albrecht, opperbevelhebber van ’t Pruisische leger’, no. 3 (1866/1867). ‘Prins Alexander van Hessen. Kommandant van het 8 legerkorps van den Bond’, no. 4 (1866/1867).

‘Prins Karel van Beieren. Opperbevelhebber van de Bondstroepen’, no. 4 (1866/1867).

Zie bijlage 53. ‘Die preußischen Heerführer’, Leipziger Illustrirte Zeitung (14 juli 1866). Dezelfde afbeelding wordt overgenomen in het Geïllustreerd Nieuws: ‘De aanvoerders van het Pruisische leger’, Het Geïllustreerd Nieuws (20 juli 1866).

‘Pruisische uniformen. Naar teekeningen van de kroonprinses van Pruissen’, De Hollandsche Illustratie, no. 49 (1865/1866).

Ibidem.

Ibidem.

‘Italiaansche vrijwilligers’, De Hollandsche Illustratie, no. 49 (1865/1866).

Zie bijlage 54. ‘Eine Tiroler Schutzencompagnie auf dem marsche durch den Finstermuzpass.

Nach ein Originalzeichnung’, Leipziger Illustrirte Zeitung (11 augustus 1866). ‘Alarm des Tiroler Landsturms in einem Dorfe südlich des Brenners. Nach eine Skizze von Scharfetter’, Leipziger Illustrirte Zeitung (8 september 1866). ‘Tiroler Landsturm im hinterhalt. Nach eine Skizze von Math. Schmid’, Leipziger Illustrirte Zeitung (29 september 1866).

‘Oostenrijksch contigent: Tyroolsche vrijwillgers’, De Hollandsche Illustratie, no. 15 (1866/1867).

‘Tiroler landstorm in eene hinderlaag’, Het Geillustreerd Nieuws (11 oktober 1866).

‘Alarm des Tiroler Landsturms in einem Dorfe südlich des Brenners. Nach eine Skizze von Scharfetter’, Leipziger Illustrirte Zeitung (8 september 1866).

‘Alarm van den Tiroler Landstorm in een dorp zuidwaarts van den brenner’, Het Geïllustreerd Nieuws (21 september 1866).

‘Tiroler Landstorm in eene hinderlaag’, Het Geïllustreerd Nieuws (11 oktober 1866).

M. Umbach, ‘Regionalism in modern european nation-stated’, in: T. Baycroft en M. Hewitson, What is a nation? Eruope 1789-194 (Oxford 2006) 63-80, 78.

Er zijn wel twee overzichten te vinden van de uniformen en klassen van Italiaanse en Pruisische soldaten. Het lijkt hier veel meer om de uniformen zelf te gaan, dan om het portretteren van de soldaten die uniformen aanhebben.

‘The war: costumes of officers and soldiers of the Italian Army – by our Special Artist -, The Illustrated London News (25 augustus 1866).

‘Soldiers of the Prussian army in the late war’, The Illustrated London News (6 oktober 1866).

Zie bijlage 55. ‘The war: Austrian Jagers mustering at the northern railway station, Vienna – sketched by our special artist’, The Illustrated London News (28 juli 1866).

Ibidem.

‘Castle of Furstenstein, Silesia, late the headquarters of the crown prince of Prussia’, The Illustrated London News (30 juni 1866).

‘Malburg, Hesse-Cassel, occupied

by Prussian soldiers’, The Illustrated London News (30 juni 1866).

Zie bijlage 56. ‘The war: The Rathaus at Gorlitz, head-quarters of the 1 Prussian army corps’, The Illustrated London News (7 juli 1866).

‘Castle of Nikolsburg, late the head-

87

Hoofdstuk x: Titel hoofdstuk x

469 470 471

472 473

474

475 476 477 478

479 480 481 482 483

484 485

486 487

488

489 490 491 492

493 494 495

quarters of the Prussian army’, The Illustrated London News (11 augustus 1866). Zie ook: ‘Het kasteel Nikolsburg’, Het Geïllustreerd Niews (20 augustus 1866).

‘The war: Königgratz, Bohemia’, The Illustrated London News (25 augustus 1866).

‘Fortress of Rocca D’anfo, lake of Idro’, The Illustrated London News (28 juli 1866).

‘Dresden’, Leipziger Illustrirte Zeitung (7 juli 1866). Dezelfde afbeelding wordt ook in het Geïllustreerd Nieuws gebruikt: ‘Dresden’, Het Geïllustreerd Nieuws (15 juli 1866).

‘Pruisische Ulanen bivouakkeerende in de nabijheid van Dresden’, Het Geïllustreerd Nieuws (20 juli 1866).

‘Market-place of Pardubitz, Bohemia’, The Illustrated London News (1 september 1866).

‘The ring-platz and Thein-kirche, Prague’, The Illustrated London News (8 september 1866).

Zie bijlage 56. ‘The war: The Rathaus at Gorlitz, head-quarters of the 1 Prussian army corps’, The Illustrated London News (7 juli 1866) en: ‘Castle of Nikolsburg, late the head-quarters of the Prussian army’, The Illustrated London News (11 augustus 1866).

‘The Saxon Fortress of Königstein, on the Elbe, near Dresden’, The Illustrated London News (14 juli 1866).

Zie bijlage 57. The ring-platz and Thein-kirche, Prague’, The Illustrated London News (8 september 1866).

The war: Large map of central Europe (gratis), The Illustrated London News (30 juni 1866).

Zie bijlage 58. ‘Karte der Umgebungen von Wien’, Leipziger Illustrirte Zeitung (11 augustus 1866). ‘Kaart der omstreken van Wenen’, Het Geïllustreerd Nieuws (20 augustus 1866).

‘Ein Ruckblick auf dem Feldzug in Bohemen und Mahren’, Leipziger Illustrirte Zeitung (27 oktober 1866).

‘Karte von Preussen und der Lander des Norddeutschen Bundes, november 1866’, Leipziger Illustrirte Zeitung (24 november 1866).

‘The war: map of the district round the lake Garda and the Italian Tyrol’, The Illustrated London News (11 augustus 1866).

‘Illustrations of the war’, The Illustrated London News (11 augustus 1866).

‘The war: Garibaldians bringing up their artillery on the monte Pagano, in the Tyrol – by our Special Artist’; ‘Austrian prisoners of war leaving the fort of Ampola, in the Tyrol – by our Special Artist’; ‘The war: Combat of Garibaldians and Austrians at Becezza, in the Tyrol – by our Special Artist’, The Illustrated London News (11 augustus 1866).

Illustrations of the war’, The Illustrated London News (11 augustus 1866).

Zie bijlage 59. ‘Bivouak Preußischer Ulanen in großen Garten bei Dresden’, Leipziger Illustrirte Zeitung (14 juli 1866). ‘Pruizischen Ulanen bivouakkeerende in de nabijheid van Dresden’, Het Geïllustreerd Nieuws (20 juli 1866).

Ibidem.

Na de titel van de afbeelding zijn bijna altijd verschillende aanduidingen te vinden die aangeven hoe de afbeelding geproduceerd is. Het gaat hier om ‘Originalzeichnung (von)’, ‘Nach einer Originalzeichnung (von)’, ‘Nach einer Skizze (von)’, ‘Nach einer Originalskizze (von)’, ‘Nach einer Originalskizze gezeichnet (von)’, ‘Nach einer Originalskizze auf Holz gezeichnet (von)’. Een aantal keer worden er ook tekeningen gemaakt op basis van foto’s. ‘Nach einer photographie (von)’ en ‘nach photographien auf Holz gezeichnet (von)’ zijn dan de aanduidingen.

Ook bij deze afbeelding wordt de maker niet vermeld waardoor het waarschijnlijk is dat deze gefingeerd is. ‘Bivouak einer Landwehrabteiliung vom 4. Preußischen Garderegiment auf dem Ettersberge bei Weimar in der Nacht’, Leipziger Illustrirte Zeitung (7 juli 1866). Zie ook: ‘Bivouak der Pruisen op den Ettersberg’, Het Geïllustreerd Nieuws (15 juli 1866).

Ibidem.

‘Het volgende nomber’, Het Geïllustreerd Nieuws (29 augustus 1866).

‘Illustrations of the war’, The Illustrated London News (30 juni 1866).

In de Illustrated London News verschijnt deze rubriek voor het eerst op 30 juni. In de Illustrirte Zeitung op 14 juli. ‘Illustrations of the war’, The Illustrated London News (30 juni 1866). ‘Bilder von Kriegsschauplatz’, Leipziger Illustrirte Zeitung (14 juli 1866).

Jackson, The pictorial press, 330.

Martin, Images at war, 145.

Volgens Becker zijn de werkzaamheden van de ‘Special Artists’ zelf ook regelmatig onderwerp van illustratie: ‘(...) das die Zeitschriften sehr gern das Wirken ihrer Spezialartisten, ihrer Zeichner und Autoren selber zum Gegenstand der Darstellung machen.’ Deze afbeeldingen zouden erg interessant kunnen zijn, maar ik heb ze niet aangetroffen in de berichtgeving over de oorlog van 1866.

Becker, Bilder von Krieg und Nation, 392.

496

497

498

499 500

501 502 503 504

505 506 507

508 509

510

511 512 513 514

515 516

517 518

519

520

521

522

Riall doet deze beweringen op basis van een onderzoek naar de belevenissen van Frank Vizitelly, een beroemd correspondent van de Illustrated London News, tijdens de verovering van Sicilie door Garibaldi in 1860. Riall, Garibaldi, 254.

‘Illustrations of the war’; ‘The war: a Prussian regiment of landwehr mustering on the theater platz, Dresden’; ‘Headquarters of Garibaldi at Lonato’, The Illustrated London News (21 juli 1866).

Volgens Jackson heeft dit te maken met het feit dat de ‘Special Artists’ regelmatig voor spionnen worden aangezien.

Jackson, The pictorial press, 343-345.

M. Roth, Historical dictonary of war journalism (Londen 1953) 175, 274. P. Hodgson, The war illustrators (Londen 1977) 99-100, 130-133.

De Italiaanse correspondent wordt niet in de Illustrated London News zelf genoemd en ook niet in (contemporaine) boeken over oorlogsverslaggeving.

‘The war: Vienna, July 5, 1866’, The Illustrated London News (14 juli 1866).

Ibidem.

Ibidem.

Met de ‘Quadrilateral’ worden de forten van de Italiaanse steden Mantua, Peschiera, Verona en Legnago bedoeld. ‘Headquarters of Garibaldi at Lonato’, The Illustrated London News (21 juli 2866).

‘The war: a Prussian regiment of landwehr mustering on the theater platz, Dresden’, The Illustrated London News (21 juli 1866).

‘Illustrations of the war’, The Illustrated London News (18 augustus 1866).

‘Our Special Artist, though it was not his good fortune to be present at the battle of Sadowa, (...), has been favoured by Prince ReussSchleiz, (...), with the leave to copy a sketch made by him’. ‘Illustrations of the war’, The Illustrated London News (25 augustus 1866).

‘The war: battle of Blumenau, near Presburg – by our Special Artist’, The Illustrated London News (18 augustus 1866).

Met de ‘armistice’ wordt de wapenstilstand bedoeld die uiteindelijk tot de vrede van Praag zou leiden. The war: battle of Blumenau, near Presburg – by our Special Artist’, The Illustrated London News (18 augustus 1866).

‘Our artist has now quitted Bohemia for Saxony and will return to Berlin. (...) our third Special Artist employed in connection with the late war, (...), has been awaiting the expected festivities on account of the annexation of the Venetian territory to the kingdom of Italy’. ‘Illustrations of the war’, The Illustrated London News (1 september 1866).

Riall, Garibaldi, 254.

Ibidem.

Becker, Bilder von Krieg und Nation, 384.

Beck treedt na de oorlog van 1866 in dienst van de Illustrirte Zeitung en doet voor het blad verslag van verschillende oorlogen. Zie voor informatie over Beck: K. Whistling, ‘August Beck’, in: Allgemeine Deutsche Biographie, herausgegeben von der Historischen Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, band II (1875) 209.

‘Het volgende nomber’, Het Geillustreerd Nieuws (29 augustus 1866).

‘Brim, Hauptquartier des Kronprinzen von Sachsen vor der Slacht bei Königgratz. Nach einer Zeichnung von A. Beck’, Leipziger Illustrirte Zeitung (1 september 1866).

Ook Becker wijst hierop. Becker, Bilder von Krieg und Nation, 384.

‘Ponte Priula über die Piave. Nach einer Zeichnung von Baron Malchens’, Illustrirte Zeitung (11 augustus 1866). ‘Sprengung der Forts von Rovigo durch die Ostereicher. Nach einer Originalzeichnung von Baron Malchens’, Leipziger Illustrirte Zeitung (18 augustus 1866).

‘Einmarsche des 2. Battalions des 4.

Preußischen Garde Grenadiersregiment in Leipzig. Originalzeichnung von U. Muttenhaler’, Leipziger Illustrirte Zeitung (30 juni 1866).

‘Speisung Braunschweisiger Husaren auf dem Bairischen Bahnhofe zu Leipzig.

Originalzeichnung von U. Muttenhaler’, Leipziger Illustrirte Zeitung (22 september).

‘Straßenkampf in Jicin am Abend des 29 juni. Nach einer Zeichnung von O. Gunther’, Leipziger Illustrirte Zeitung (4 augustus 1866).

‘Einmarsch Preußischer Truppe in Prag am 8 juli.

Nach einer Originalzeichnung von O. Gunther’, Leipziger Illustrirte Zeitung (18 augustus).

‘Die Siegesfeier in Berlin: Das “Te Deum” im Lustgarten am 21 september. Originalzeichnung von Burger und Scherenberg’, Leipziger Illustrirte Zeitung (6 oktober 1866). ‘Die Siegesfeier in Berlin: Das Festdiner in der Turnhalle.

Originalzeichnung von Burger und Scherenberg’, Leipziger Illustrirte Zeitung (13 oktober 1866).

Dit valt op te maken uit de aanduidingen onder de afbeeldingen. In dit geval gaat het om: ‘(Nach einer) Originalzeichnung

523 524

525

526 527 528

529 530 531

532 533 534

535 536

537 538 539

540 541

542

543 544 545 546

547

548 549 550 551 552

553

(von)’ en ‘(Nach einer) Zeichnung (von)’.

‘Straßenkampf in Jicin am Abend des 29 juni. Nach einer Zeichnung von O. Gunther’, Leipziger Illustrirte Zeitung (4 augustus 1866).

‘Vormarsch des Durando’schen Armeecorps auf dem linken Flügel der Italienschen Armee gegen Peschierra am 23 juni. Nach einer Skizze’, Leipziger Illustrirte Zeitung (14 juli 1866).

Becker noemt vooral voorbeelden uit de FransDuitse oorlog van 1870/71. Hij stelt echter dat als de oorlog van 1864, 1866 en 1870/71 vergeleken worden al snel blijkt ‘dass sich die Themen, Motive und Darstellungsweisen stark ähneln.’

Becker, Bilder von Krieg und Nation, 388.

Becker, Bilder von Krieg und Nation, 387-389.

Ibidem, 387.

Ook Riall komt in haar boek tot een andere conclusie. Garibaldi gebruikt de portretten in de geïllustreerde bladen om een bepaald beeld van hemzelf, en dus van zijn beweging, neer te zetten. Riall, Garibaldi, 294.

Becker, Bilder von Krieg und Nation, 388.

Ibidem, 390.

Dit zou te maken kunnen hebben met het feit dat het nationalisme een veel grotere rol speelt in de oorlog van 1870/71, die immers niet tegen een Duitse broer maar tegen de verdorven Franse citoyen gevoerd wordt.

Zoals eerder opgemerkt, stelt Becker echter dat hij zowel de oorlog van 1864 en 1866 als die van 1870/71 heeft onderzocht.

‘Im Schlosshofe zu Melnik. Nach einer Originalzeichnung’, Leipziger Illustrirte Zeitung (4 augustus 1866).

Ibidem.

Zie bijlage 60. ‘Einmarsch des 2. Battalions des 4. Preußischen Garde Grenadiersregiment in Leipzig. Originalzeichnung von U. Muttenhaler’, Leipziger Illustrirte Zeitung (30 juni 1866).

‘Das Einrucken der ersten Preußischen Truppen in Dresden. Nach eine Skizze von Reinhardt’, Leipziger Illustrirte Zeitung (14 juli 1866).

Zie bijlage 61. ‘Einmarsch Preußischer Truppen in Prag am 8 Juli. Nach einer Originalzeichnung von O. Gunther’, Leipziger Illustrirte Zeitung (18 augustus 1866).

‘Intocht van Pruisische troepen in Praag’, Het Geïllustreerd Nieuws (29 augustus 1866).

Zie bijlage 62. ‘Arrival of Garibaldi at the Milan railway station’, The Illustrated London News (30 juni 1866).

Zie bijlage 63. De tekening moet gemaakt zijn vanuit een hoge verdieping van een gebouw aan de zuidwestkant van het Pariser Platz, waar tegenwoordig het Hotel Adlon gevestigd is.

‘Triumphal entry of the Prussian army into Berlin: troops passing the Brandenburg Gate’, The Illustrated London News (6 oktober 1866).

‘Einzug der heimkehrenden Truppen in Köln.

Originalzeichnung von Chr. Sell’, Leipziger Illustrirte Zeitung (13 oktober 1866).

Zie bijlage 64. ‘Das Einrucken der ersten Preußischen Truppen in Dresden. Nach eine Skizze von Reinhardt’, Leipziger Illustrirte Zeitung (14 juli 1866).

‘Arrival of Garibaldi at the Milan railway station’, The Illustrated London News (30 juni 1866). ‘Ankunft des Konings Whilhelm und des Kronprinzen von Preußen in Berlin am Abend des 4. August. Originalzeichnung’, Leipziger Illustrirte Zeitung (18 augustus 1866).

Ibidem.

Zie bijlage 65. ‘Lord Derby laying the first stone of the seamen’s orphan institution, Liverpool’, The Illustrated London News (23 september 1871).

Zie bijlage 66. ‘Prussian festival of victory at Berlin: “Te Deum” in the Schloss Platz’, The Illustrated London News (6 oktober 1866).

Zie bijlage 66. ‘Die Siegesfeier in Berlin: das “Te Deum” im Lustgarten am 21 september.

Originalzeichnung von Burger und Scherenberg’, Leipziger Illustrirte Zeitung (6 oktober 1866).

Zie bijlage 67. ‘Aankomst van Oostenrijksche krijgsgevangene te Berlijn’, Geïllustreerd Nieuws (6 augustus). ‘Ankunft Österreichischer Gefangner in Berlin. Originalzeichnung von C. Wende’, Leipziger Illustrirte Zeitung (28 juli 1866).

Ibidem.

‘Arrival of Austrian prisoners by railway at Guben, Prussian Silesia’, The Illustrated London News (14 juli 1866).

‘Aankomst van Oostenrijksche krijgsgevangene te Berlijn’, Het Geïllustreerd Nieuws (6 augustus).

‘Gefangen Garibaldianer in Innsbruck.

Nach einer Originalzeichnung’, Leipziger Illustrirte Zeitung (18 augustus 1866).

9000 Pruisen raken verliezen tijdens de slag bij Königgratz hun leven, of raken ernstig gewond.

Bij het Oostenrijkse leger ligt dit getal veel hoger: 22.000 soldaten verliezen hun leven of raken ernstig gewond. Daarnaast maakt het Pruisische leger ook nog 22.000 krijgsgevangenen.

Zie bijlage 68. ‘Empfang Verwundeter am Nordbahnhof in Wien. Nach einer Originalzeichnung’, Leipziger Illustrirte

88

554 555 556

557 558

559

560

561

562 563

564 565 566

567 568 569 570 571 572

573

574 575 576 577 578 579 580

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

Zeitung (18 augustus 1866).

Zie bijlage 69. ‘Arrival in Vienna of the first wounded Austrian soldiers’, The Illustrated London News (21 juli 1866).

‘Arrival in Vienna of the first wounded Austrian soldiers’, The Illustrated London News (21 juli 1866).

Zie bijlage 70. ‘Ankunft im Gefecht bei Jicin verwundeter vor dem Cadettenhause in Dresden. Nach einer Zeichnung von C. Huth’, Leipziger Illustrirte Zeitung (28 juli 1866). ‘Aankomst te Dresden van gewonden in het gevecht bij Gitschin’, Hollandsche Illustratie, no. 5 (1866/1867). ‘Aankomst der in het gevecht te Jitschin gewonden voor het cadettenhuis te Dresden’, Het Geïllustreerd Nieuw (6 augustus 1866).

‘Aankomst der in het gevecht te Jitschin gewonden voor het cadettenhuis te Dresden’, Het Geïllustreerd Nieuw (6 augustus 1866).

‘Ankunft im Gefecht bei Jicin verwundeter vor dem Cadettenhause in Dresden. Nach einer Zeichnung von C. Huth’, Leipziger Illustrirte Zeitung (28 juli 1866). ‘Aankomst te Dresden van gewonden in het gevecht bij Gitschin’, De Hollandsche Illustratie, no. 5 (1866/1867).

‘Aankomst der in het gevecht te Jitschin gewonden voor het cadettenhuis te Dresden’, Het Geïllustreerd Nieuw (6 augustus 1866).

Ook in de Nederlandse bladen komt deze zin – vertaald – terug. ‘Ankunft im Gefecht bei Jicin verwundeter vor dem Cadettenhause in Dresden. Nach einer Zeichnung von C. Huth’, Leipziger Illustrirte Zeitung (28 juli 1866).

Zie bijlage 71. ‘Ankunft verwundeter auf dem Bahnhofe zu Turnau. Nach einer Zeichnung von Friederich Kaiser’, Leipziger Illustrirte Zeitung (4 augustus 1866). ‘Aankomst van gewonde krijgers aan het station te Turnau’, Het Geïllustreerd Nieuws (14 augustus 1866).

Zie bijlage 72. ‘Te war: a midnight scene at the Reichenberg station, Bohemia – sketched by our Special Artist’, The Illustrated London News (4 augustus 1866).

‘Te war: a midnight scene at the Reichenberg station, Bohemia – sketched by our Special Artist’, The Illustrated London News (4 augustus 1866).

Deze stelling staat lijnrecht tegenover de duiding van Becker, die juist op de centrale rol van vrouwen wijst in de door hem aangeduide ‘sleutelscène’ van het vertrek en de aankomst van de soldaat. Martin, Images at war, 112.

Becker, Bilder von Krieg und Nation, 390.

Zie bijvoorbeeld: ‘Aankomst van Oostenrijksche krijgsgevangene te Berlijn’, Het Geïllustreerd Nieuws (6 augustus).

‘Te war: a midnight scene at the Reichenberg station, Bohemia – sketched by our Special Artist –‘, The Illustrated London News (4 augustus 1866).

‘Mevrouw de Barones von Lowenthal verpleegt de Oostenrijksche gewonden in het hospitaal van den Rennweg (Wenen)’, De Hollandsche Illustratie, no. 9 (1866/1867).

Zie bijlage 73. ‘The war: a wagon-load of Prussian Vivandieres taken into Vienna’, The Illustrated London News (18 augustus 1866).

Ibidem.

Hogart, The artist as reporter, 24.

Zie voor de afbeeldingen die niet door een ‘Special Artist’ gemaakt zijn paragraaf 4.2 van dit hoofdstuk.

Zie bijvoorbeeld: ‘Marsch Garibaldischer Freischaren durch Ponti nach dem Gardasee’, Leipziger Illustrirte Zeitung (14 juli 1866).

Zie bijlage 74. De vergelijking met de olifanten van de Carthaagse veldheer Hannibal ligt voor de hand en wordt door het blad ook gesuggereerd. ‘The war: Garibaldians bringing up their artillery on the monte Pagano, in Tyrol – by our Special Artist’, The Illustrated London News (11 augustus 1866).

Zie bijlage 75. ‘Abfahrt eines Österreichischen Pontontrains und Sprengung der Iserbrücke bei Munchengratz. Nach einer Zeichnung von A. Beck’, Leipziger Illustrirte Zeitung (8 september 1866). ‘Vertrek van een Oostenrijkschen pontontrein en het in de lucht vliegen van de Iserbrug bij Munchengratz’, Het Geïllustreerd Nieuws (15 september 1866).

H. Landolt, Militair woordenboek (Leiden 1861) 119.

‘Oostenrijksch-Saksisch kamp bij Stezer in Bohemen’, Het Geïllustreerd Nieuws (16 oktober 1866).

‘Oostenrijksch-Saksisch kamp bij Stezer in Bohemen’, Het Geïllustreerd Nieuws (16 oktober 1866).

Becker, Bilder von Krieg und Nation, 397.

Ibidem.

‘Bivouak van Saksichen en Oostenrijksche cavelerie op den berg Musky bij Munchengratz’, Het Geïllustreerd Nieuws (27 september 1866).

Zie bijlage 76. ‘Bivak Sachsicher und Osterreichischer Reiterei am Berge Muske bei Munchengratz’, Leipziger Illustrirte Zeitung (15 september 1866).

581

582

583 584

585 586 587

588

589 590 591

592

593 594 595

596

597

598

Becker stelt dat soldaten vaak lezend, of corresponderend, worden afgebeeld om zo te laten zien dat de soldaten betrokken blijven bij het verloop van de oorlog en het thuisfront. Op geen van de door mij onderzochte afbeeldingen ben ik lezende soldaten tegengekomen.

Becker, Bilder von Krieg und Nation, 395-396.

Landolt, Militair woordenboek, 156. Zie voor een afbeelding van een ‘fouragepark’: ‘OsterreichSachsischen Feldlager bei Stoffer in Bohemen.

Nach einer Zeichnung von A. Beck’, Leipziger Illustrirte Zeitung (6 oktober 1866). ‘OostenrijkschSaksisch kamp bij Stezer in Bohemen’, Het Geillustreerd Nieuws (16 oktober 1866).

‘Feldmesse bei Groz-Schweinbarth.

Nach einer Originalskizze’, Leipziger Illustrirte Zeitung (29 september 1866).

Zie bijlage 77. ‘The war: the last bivouac of the 5th Austrian army corps on the marchfield – by our Special Artist -, The Illustrated London News (1 september 1866).

Ibidem.

Dit is wat Becker betoogt. Becker, Bilder von Krieg und Nation, 397.

Martin neemt in haar boek over de oorlog van 1870/71 een soortgelijk fenomeen waar: ‘An aspect of the war that the illustrated newspapers wanted their readers to remember was the daily life of either the troops or the inhabitants of the besieged country. This kind of humanitarian image was generally, (...), used when there was not much news, (...).’ Martin, Images at war, 109.

Een goed voorbeeld hiervan zijn de afbeeldingen van de verschillende kampen in de Illustrated London News. Het duurt een tijd voor de ‘Tiroolse jagers’ in gevecht raken met Oostenrijkse troepen. In de tussentijd stuurt de ‘Special Artist’ van het blad dus afbeeldingen op van het soldatenleven. Zie bijvoorbeeld: ‘Garibaldian outpost on the road to Desenzano’; ‘Garibaldi viewing the lake of Garda from his position at Lonato’, The Illustrated London News (21 juli 1866). Zie in het zelfde nummer ook de afbeeldingen van voorposten van het Pruisische leger, die worden afgebeeld omdat de ‘Special Artist’ het hoofkwartier van het leger nog niet bereikt heeft. ‘Outpost of the 2nd regiment of East Prussian grenadiers on the bohemian border’; ‘Outpost of the Prussian regiment of the 12th lancers on the bohemian frontier’, The Illustrated London News (21 juli 1866).

‘Bilder vom Kriegschauplatz’, Leipziger Illustrirte Zeitung (4 augustus 1866).

De slag bij Custozza vond plaats op 25 juni. De afbeeldingen van de slag komen terug op 4 april.

‘Ankunft der Sachsischen Artillerie auf dem Slachtfelde von Jicin. Nach einer Zeichnung von A. Beck’, Leipziger Illustrirte Zeitung (15 september 1866).

Als eerste is er een afbeelding te zien van de aankomst van bij Jitschin gewond geraakten soldaten in het ‘cadettehaus’ in Dresden, vervolgens wordt er een afbeelding geplaatst van de aankomst van gewonden in een kerk in Jitschin zelf, daarna is een afbeelding te vinden van het straatgevecht in Jitchin en – ten slotte – plaatst het blad een afbeelding van de aankomst van de Saksische artillerie: het eerste stadium van de veldslag. ‘Ankunft im Gefecht bei Jicin verwundeter vor dem Cadettenhause in Dresden. Nach einer Zeichnung von C. Huth’, Illustrirte Zeitung (28 juli 1866). ‘Ankunft Verwundeter an der St. Jakobu Kirche zu Jicin. Originalzeichnung von L. Burger’, Leipziger Illustrirte Zeitung (4 augustus 1866). ‘Straßenkampf in Jicin am Abend des 29 Juni. Nach einer Zeichnung von O. Gunther’, Leipziger Illustrirte Zeitung (4 augustus 1866).

‘Pruisische Ulanen op het marktplein te Nachod’, Het Geïllustreerd Nieuws (21 september 1866).

Ibidem.

‘Bilder von Kriegsschauplatz’;‘Scene aus dem Reitergefecht bei Nachod am 25 Juni.

Nach einer Zeichnung von F. Kaiser’; ‘Ankunft verwundeter auf dem bahnhofe zu Turnau.

Nach einer Zeichnung von F. Kaiser, Leipziger Illustrirte Zeitung (4 augustus 1866).

‘Bilder von Kriegsschauplatz’; ‘Ankunft Verwundeter an der St. Jakobu Kirche zu Jicin. Originalzeichnung von L. Burger’; ‘Straßenkampf in Jicin am Abend des 29 Juni. Nach einer Zeichnung von O. Gunther’, Leipziger Illustrirte Zeitung (4 augustus 1866).

‘Bilder von Kriegsschauplatz’; ‘Szene aus der Erstürmung von Custozza am 24 Juni. Nach einer Originalzeichnung’; ‘Ruckzug der Italienschen Armee über den Minicio bei Valeggio am Abend des 24 Juni. Nach einer Originalzeichnung’; ‘Das römischen Amphitheater zu Verona nach der schlacht bei Custozza am 26 juni. Nach einer Originalzeichnung’; ‘Italiensche Gefangene aus der Slacht von Custozza auf dem Wege über Ponte delle Noviu nach Castel St. Pietro in Verona am 25 Juni. Nach einer Originalzeichnung’, Leipziger Illustrirte Zeitung (4 augustus 1866).

‘Illustrations of the war in Germany’; ‘The war: Austrian prisoners of war from the battle of Sadowa – by our Special Artist’; ‘The war: Prussian provision-train camping on the

599

600

601

602 603 604

605 606

607

608 609 610 611

612 613 614 615

616 617

618 619 620 621

622

623 624

625

field of Sadowa – by our Special Artist’, The Illustrated London News (11 augustus 1866).

‘Illustrations of the war in Italy’; ‘The war: map of the district round the lake Garda and the Italian Tyrol’; ‘The war: Garibaldians bringing up their artillery on the monte Pagano, in Tyrol – by our Special Artist’; ‘Austrian prisoners of war leaving the fort of Ampola, in the Tyrol – by our Special Artist’; ‘The war: combat of Garibaldians and Austrians at Beccezza, in the Tyrol – by our Special Artist’, The Illustrated London News (11 augustus 1866).

‘Beschießung Garibaldischer Freischaren auf dem Gardasee durch das Seefort von Peschiera. Nach einer Originalskizze’, Leipziger Illustrirte Zeitung (28 juli 1866); ‘Die Sachsen in der Schlacht bei Königgratz. Nach einer Originalzeichnung von A. Beck’, Leipziger Illustrirte Zeitug (25 augustus 1866); ‘‘The war: combat of Garibaldians and Austrians at Beccezza, in the Tyrol – by our Special Artist’, The Illustrated London News (11 augustus 1866).

Zie bijlage 78. ‘The war: combat of Garibaldians and Austrians at Beccezza, in the Tyrol – by our Special Artist’, The Illustrated London News (11 augustus 1866).

Ibidem.

Ibidem.

Zie bijvoorbeeld: ‘Sprengung der Forts Rovigo durch die Osterreicher. Nach einer Originalzeichnung von Baron Malchens’, Leipziger Illustrirte Zeitung (18 augustus 1866).

Zie bijlage 79. ‘Die Beschießung der Stellung Marienberg bei Wurzburg am 27 Juli’, Leipziger Illustrirte Zeitung (1 september 1866).

Zie bijlage 80. ‘Straßenkampf in Jicin am Abend des 29 juni. Nach einer Zeichnung von O. Gunther’, Leipziger Illustrirte Zeitung (4 augustus 1866).

‘Gefecht zwischen Preußischen und Ostereichischen Truppen am Bahnhoffe in Aschaffenburg’, Leipziger Illustrirte Zeitung (25 augustus 1866).

Zie bijlage 81. ‘Het uittrekken der Beijerische Kurrassiers uit Munchen’, De Hollandsche Illustratie, no. 5 (1866/1867).

Ibidem.

‘Het uittrekken van het garnizoen vrijwilligers te Weenen’, De Hollandsche Illustratie, no. 3 (1866/1867).

Zie bijlage 82. ‘Het dorpje Mola in Tyrol in brand gestoken door de bommen van het leger van Garibaldi, den 23 juli’ , De Hollandsche Illustratie, no. 9 (1866/1867).

Zie bijlage 83. ‘The war: Austrian prisoners from the battle of Sadowa – by our Special Artist’, The Illustrated London News (11 augustus 1866).

‘The war: Prussian provision-train camping on the field of Sadowa – by our Special Artist’, The Illustrated London News (11 augustus 1866).

‘Illustrations of the war’, The Illustrated London News (11 augustus 1866).

Zie bijlage 84. ‘Burial ground of Austrian and Prussian soldiers at Chlum, near the battlefield of Sadowa – by our Special Artist’, The Illustrated London News (25 augustus 1866).

Ibidem.

Zie bijlage 84. ‘Grabkugel gefallner Offiziere bei Chlum. Nach einer Originalzeichnung’, Leipziger Illustrirte Zeitung (8 september 1866). ‘Grafheuvels van gesneuvelde officieren bij Chlum’, Het Geïllustreerd Nieuws (21 september 1866).

‘Grabkugel gefallner Offiziere bei Clum.

Nach einer Originalzeichnung’, Leipziger Illustrirte Zeitung (8 september 1866).

‘Grabkugel gefallner Offiziere bei Clum.

Nach einer Originalzeichnung’, Leipziger Illustrirte Zeitung (8 september 1866).

‘Grafheuvels van gesneuvelde officieren bij Chlum’, Het Geïllustreerd Nieuws (21 september 1866).

‘The late war: a sketch in the volksgarten at Vienna – by our Special Artist’; ‘The late war: the king of Saxony at the neue Welt, Hietzing, near Vienna’, The Illustrated London News (16 september 1866).

Zie bijlage 85. ‘Evacuation of the quadrilateral: Austrian artillery leaving Piescherra’; ‘Convent of St. Antonio, at Padua, occupied as an Italian military post’; ‘Evacuation of the quadrilateral: Austrian redoubts on the road from Desenzano to Peschierra’; ‘Evacuation of the quadrilateral: Austrian infantery leaving Verona’, The Illustrated London News (29 september 1866).

‘The Italian Quadrilateral’, The Illustrated London News (29 september 1866).

‘Prussian festival of victory at Berlin: young ladies presenting wreaths to the king’; ‘Triumphal entry of the Prussian army into Berlin: troops passing the Brandenburg Gate’; ‘Prussian festival of victory at Berlin: Unter den Linden on the night of the Illuminations’; ‘Prussian festival of victory at Berlin; “Te Deum” in the Schloss-platz’, The Illustrated London News (6 oktober 1866).

Zie bijlage 86. ‘Illuminations’ van onder

Hoofdstuk x: Titel hoofdstuk x

626

627

628

andere straten, gebouwen en schepen zijn een veelvuldig terugkerend thema in de geïllustreerde bladen. De mogelijkheid tot deze ‘verlichtingen’ worden gezien als een teken van vooruitgang en zijn, als ‘visueel spektakel’, voor de bladen erg interessant om af te beelden.

‘Prussian festival of victory at Berlin: Unter den Linden on the night of the Illuminations’, The Illustrated London News (6 oktober 1866).

‘Die Siegesfeier in Berlin: Das “Te Deum” im Lustgarten am 21 september. Originalzeichnung von Burger und Scherenberg’, Leipziger Illustrirte Zeitung (6 oktober 1866). ‘Die Siegesfeier in Berlin: Begruzung des konings Wilhelm durch die Festjungfrauen am Brandenburger Tor. Originalzeichnung von Burger und Scherenberg’, Leipziger Illustrirte Zeitung (13 oktober 1866).

Zie bijlage 87. ‘Begräbnis eines Bairischen Soldaten in Nürnberg. Originalzeichnung von R. Geikler’, Leipziger Illustrirte Zeitung (6 oktober 1866).

‘Begrafenis van een Beierschen soldaat te Neurenberg’, Het Geïllustreerd Nieuws (16 oktober 1866).

89

90

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

BRONNEN- EN LITERATUURLIJST Geïllustreerde Tijdschriften: De Hollandsche Illustratie, 1864-1872

Het Geillustreerd Nieuws, 1866 Leipziger Illustrirte Zeitung, 1859-1872 The Illustrated London News, 1856-1872 Alle tijdschriften zijn geraadpleegd in UBA-boekendepot (IWO).

Kranten: Het digitale kranten archief van de Koninklijke Bibliotheek (http://kranten.kb.nl/) is doorzocht met trefwoorden die met de geïllustreerde tijdschriften in verband zijn te brengen.

Secundaire literatuur:

Chalaby, J., The invention of journalism (Londen 1998).

Altick, R., The englisch common reader. A social history of the mass reading public, 1800-1900 (Chigago 1957).

Codell, J., ‘Imperial differences and culture clashes in victorian periodicals’ visuals: the case of Punch’, Victorian Periodicals Review 39:4 (winter 2006) 410-428.

Anderson, B., Imagined communities (Londen 1983).

Baldasty, G., The commercialization of news in the 19th century (Madison 1992).

Barnhurst, K. en J. Nerone, The form of the news (New York 2001).

Beegan, G.,The mass image. A social history of photomechanical reproduction in victorian London (New York 2008).

Becker, F., Bilder von Krieg und Nation. Die Einigungskriege in der bürgerlichen Öffentlichkeit Deutschlands, 1864-1913 (München 2001).

Beetham, M.,‘Toward a theory of the periodical as a publishing genre’, in L. Brake, A. Jones en L. Madden, Investigating victorian journalism (Londen 1990) 19-31.

Belgum, K., Popularizing the nation. Audience, representation and the production of identity in Die Gartenlaube, 1853-1900 (Lincoln 1998).

Benjamin, W., The work of art in the age of mechanical reproduction (Londen 1936).

Benjamin, W., Illuminations (New York 1973).

Boterman, F., Moderne geschiedenis van Duitsland, 1800-heden (Amsterdam 2005).

Boyer, D., ‘Picturing the other: images of burmans in imperial Britain’, Victorian Periodicals Review 35:3 (herfst 2002) 214-226.

Brooker-Gross, S., ‘The changing concept of place in news’, in: J. Burgess en J. Gold, Geography, the media and popular culture (Londen 1985) 33-63, 33-36.

Brown, J., Beyond the Lines. Pictorial reporting, everyday life, and the crisis of gilded age America (Berkeley 2002).

Brown, J., ‘Reconstructing representation: social types, readers, and the pictorial press, 1865-1877’, Radical History Review 38 (Herfst 1996) 5-38.

Carey, J.,‘Harold Adams Innis and Marshall McLuhan’, Antioch Review, 27:1 (zomer 1967) 5-39.

Craig, G., Koniggrätz (Hamburg 1966).

Crowley, D. en P. Jobling, Graphic design. Reproduction and representation since 1800 (Manchester 1996).

Van Delft, M., N. Van Dijk en R. Storm (red.), Magazine! 150 jaar Nederlandse publiekstijdschriften (Den Haag 2007).

Desmond, R., The information process. World news reporting to the twentieth century (Iowa City 1978) Dudd, G., Railways, steamers and telegraphs. A glance at their recent progress and present state (Londen 1867).

Fraund, P., recensie van: U. Daniel, Augenzeugen.

Kriegsberichterstattung vom 18. zum 21.

Jahrhundert (Göttingen 2006). In: H-Soz-u-Kult (8 juli 2006), http://hsozkult.geschichte.hu-berlin. de/rezensionen/2006-3-094 (2 juni 2012).

Fox, C., ‘The development of social reportage in english periodical illustration during the 1840s and early 1850s’ Past and Present, 74 (februari 1977) 90-111.

Gebhardt, H., ‘Auf der Suche nach nationaler Identitat.

Publizistische Strategien in der Leipziger ‘Illustrirten Zeitung’, zwischen Revolution und Reichsgrundung’, in: S. Germer en M. Zimmermann (eds.), Bilder der Macht und Macht der Bilder. Zeitgeschichte in Darstellungen des 19. Jahrhundert (Berlijn 1997) 310-322.

Giddens, A., Modernity and self-identity. Self and society in the late modern age (Cambridge 1991).

Giddens, A., The consequences of modernity (Stanford 1990).

Green-Lewis, J., Framing the victorians (Cornell 1996).

Harvey, D., The codition of postmodernity (Oxford 1989).

Hemels J. en R. Vegt, Het geïllustreerde tijdschrift in Nederland. Bron van Kennis en vermaak, lust voor het oog Dl. 1 1840-1945 (Amsterdam 1993).

Hobsbawm, E., The age of capital.

1848-1875 (Londen 1975).

91

Appendices

Hogart, P., The artist as reporter (New York 1967).

Hodgson, P., The war illustrators (Londen 1977).

Riall, L., Garibaldi. Invention of a hero (Oxford 2007).

Ivens Jun, W., Prints and visual communications (New York 1979).

Richards, T., The commodity culture of victorian England: advertising and spectacle, 1851-1914 (Londen 1991).

Jackson, M., The pictorial press. Its origin and progress (Londen 1885).

Roth, M., Historical dictionary of war journalism (Londen 1953).

Jobling, P., The evolution of the popular press in nineteenth century France, ongepubliceerde MA thesis, Royal College of Art (Londen 1983) appendix II, 287-296.

Ruskin. J., Ariadne florentina (Boston 1876).

Joyce, P., The rule of freedom: liberalism and the modern city (Londen 2003).

Schivelbush, W., The railway journey. The industrialization of time and space in the 19th century (Berkley 1986).

Kern, S., The culture of time and space, 1880-1918 (Cambridge 1983).

Schudson, M., Discovering the news: a social history of American newspapers (New York 1978).

L andolt, H., Militair woordenboek (Leiden 1861).

Sinnema, P., ‘Around the World without a Gaze: Englishness and the Press in Jules Verne’, Victorian Periodicals Review 36:2 (zomer 2003) 135-152.

L ash, S. en J. Urry, Economies of signs and space (Londen 1994).

Lente, D. van, ‘Illustratietechniek’, in: H. Lintsen (red.), Geschiedenis van de Techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 18001900, deel II (Zutphen 1993) 255-277, 258.

Martin, M., Images at war. Illustrated periodicals and constructed nations (Toronto 2006).

McLuhan M. en Q. Fiore, The medium is the massage (Berkley 1967).

Mohrman, G., Hollandsche Illustratie? Neen, Fransche kwakzalverij (Amsterdam 1864).

Morris, F., ‘The illustrated press and the republican crisis of 1871-1872’, Victorian Periodicals Review 25:3 (herfst 1992) 114-126, 114.

Mussell, J., Science, Time and space in the late nineteenth-century periodical press (Aldershot 2007).

Ovink, G., Familiebladen als Zedenvormers (Den Haag 1959).

Paul, G., Bilder des Krieges. Krieg der Bilder. Die Visualiserung des modernen Krieges (Paderborn 2004).

R antanen, T., ‘The Globalization of electronic news in the 19th century’, Media, Culture

mechanical and scientific progress upon human life and thought (Londen 1902).

and Society, 19:4 (1997) 605-620.

Russell, W., The Atlantic Telegraph (Londen 1865).

Said, E., Orientalism (New York 1978)

Sinnema, P., Dynamics of the pictured page.

Representing the nation in the Illustrated London News (Londen 1998).

Sinnema, P., ‘Representing the railway: train accidents and trauma in the “Illustrated London News”’, Victorian Periodical Review 31 (1998) 142-168.

Smits, T., ‘De wereld in beeld. Het geïllustreerde tijdschrift in de negentiende eeuw’, (ter beoordeling bij het Tijdschrift voor Mediageschiedenis).

Standage, T., The Victorian Internet. The remarkable story of the telegraph and the nineteenth century’s on-line pioneers (New York 1998).

Twymann, M., Printing 1770-1970 (Londen 1970) Umbach, M., ‘Regionalism in modern european nationstated’, in: T. Baycroft en M. Hewitson, What is a nation? Eruope 1789-194 (Oxford 2006) 63-80.

Verne, J., De reis om de wereld in tachtig dagen (Amsterdam 1929).

Weller, T., ‘Preserving knowledge through popular victorian periodicals. An examination of The Penny Magazine and The Illustrated London News, 18421843’, Library History, 24:3 (september 2008) 200-207.

Wells, H., Anticipations of the reactions of

Williamson, C., ‘Illustrated journalism in Engeland: its development’, Magazine of Art (1890) 297-340.

Wilson, A., The Suez canal. Its past, present and future (Londen 1939).

Wischermann, U., Frauenfrage und Presse. Frauenarbeit und Frauenbewegung in der illustrierten Presse des 19. Jahrhunderts ( Munchen 1983).

Zerubavel, E., ‘The standardization of time: A sociohistorical perspective’, American Journal of Sociology, 88:1 (juli 1982) 1-23.

92

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

BIJLAGEN 001

002

003

004 005

006

007

008

009

010 011

012

013

014

015

Titel: De brand in de stad Hamburg, 4 mei 1842.

Bron: ‘Destruction of the city of Hamburg by fire’, The Illustrated London News (14 mei 1842).

Herdrukt in Jackson, The Pictorial Press, 222.

Titel: Het uur op de voornaamste plaatsen der wereld.

Bron: ‘Het uur op de voornaamste plaatsen der wereld’, De Hollandsche Illustratie, no.1 (1866/1867).

Titel: Verschillende opmaken van pagina’s in de Illustrirte Zeitung.

Bron: ‘Die Bilderform der Illustrirten Zeitung’; ‘Die Schriftform der Illustrirten Zeitung’, Leipziger Illustrirte Zeitung (30 Augustus 1862).

Titel: Van schets naar afbeelding in de Illustrated London News.

Bron: Jackson, The pictorial press, 320-321.

Titel: Methode van de Illustrated London News om verschillende delen van een houtblok aan elkaar te bevestigen.

Bron: Jackson, The pictorial press, 322 Titel: 1: Het atelier van de tekenaars 2: Het atelier van de houtgraveerders 3: Een tekenaar 4: Een houtgraveerder.

Bron: ‘Nummer Tausend’, Leipziger Illustrirte Zeitung (30 Augustus 1862).

Titel: Het stoomschip Prince Imperial.

Bron: ‘The New Dover and Calais SteamBoat. Prince Imperial (afbeelding)’, The Illustrated London News (19 november 1864).

Titel: Pagina één van het overzicht van ‘Special Artists’ dat de Illustrated London News in zijn ‘Jubilee’ nummer geeft.

Bron: ‘Our artists – past and present’, The Illustrated London News (14 mei 1892).

Titel: De straat du croissant in Parijs.

Bron: ‘De straat du croissant te Parijs.

Op den dag der verkiezingen’, De Hollandsche Illustratie (14 januari 1870).

Titel: Het ‘uitgeven’ van de Illustrirte Zeitung.

Bron: ‘Der Ausgabe der Illustrirten Zeitung’, Leipziger Illustrirte Zeitung (30 augustus 1862).

Titel: Een spoortrein, door den sneeuw tegengehouden.

Bron: ‘Een spoortrein, door den sneeuw tegengehouden’, De Hollandsche Illustratie, no. 45 (1869/1870).

Titel: Het telegraafstation in Threadneedlestreet.

Bron: ‘Telegraph station, Threadneedle-street’, The Illustrated London News (2 april 1859) Titel: Cape Race Newfoundland.

Bron: ‘Cape Race Newfoundland. The termination of the American system of telegraphs, The Illustrated London News (24 augustus 1861).

Titel: A Cable-istic Extravaganza.

Bron: ‘Amateur dramatic entertainment on board the Great Easter at sea’, The Illustrated London News (28 juli 1866).

Titel: 1: Het meer van Timsah in de Illustrated London News 2: Het meer van Timsah in de

016

017

018

019

020

021

022

023

024

025

Illustrirte Zeitung 3: De uitgravingwerken bij El-Girsh in de Illustrated London News 4: De uitgravingwerken bij El-Girsh in de Illustrirte Zeitung.

Bron: ‘View of lake Timsah from the sandhills’, Illustrated London News (31 januari 1863) en: ‘The Suez canal works: excavations at El-Girsh’, The Illustrated London News (14 februari 1863). ‘Der Suezkanal: Der Timsahsee von den Sandkugeln aus gesehen’;‘Der Suezkanal durchstich bei El Girsch’, Leipziger Illustrirte Zeitung (2 mei 1863).

Titel: Een afbeelding van de opening van het Noordzee kanaal door de koning van Holland in de Illustrated London News.

Bron: ‘The king of Holland laying the foundationstone of the Amsterdam ship-canal locks’, The Illustrated London News (14 mei 1870).

Titel: De trans-Atlantische telegraafkabel in het ruim van de Great Eastern.

Bron: ‘Coiling the Atlantic Telegraph on board the Great Eastern’, The Illustrated London News (11 februari 1865).

Titel: Het aan land brengen van de transAtlantische telegraafkabel in de baai van Foilhommerum.

Bron: ‘Landing of the shore end of the cable from the Caroline at Foilhommerum’, The Illustrated London News (5 augustus 1865).

Titel: Het breken van de kabel bij de expeditie van 1865 op de voorpagina van de Illustrated London News.

Bron: ‘The breaking of the Atlantic Telegraph Cable on board the Great Eastern – from a sketch by our Special Artist’, The Illustrated London News (26 augustus 1865).

Titel: Het binnenlopen van de Great Eastern bij Brighton.

Bron: ‘The Great Eastern off Brighton on her return home – from a sketch by our Special Artist’, The Illustrated London News (2 september 1865).

Titel: Het aan land brengen van de kabel in Heart’s Content Bay, Newfoundland.

Bron: ‘Landing the atlantic cable in Heart’s Content Bay, Newfoundland’, The Illustrated London News (8 september 1866).

Titel: Het stadje Modane aan het noordelijke uiteinde van de tunnel.

Bron: ‘Modane, at the north end of the tunnel under the Mont Cenis’, The Illustrated London News (6 februari 1869).

Titel: De zuidelijke ingang van de tunnel bij Bardonneche.

Bron: ‘The railway tunnel under the Mont Cenis – south end, at Bardonneche’, The Illustrated London News (6 februari 1869).

Titel: De eerste trein door de Mont Cenis tunnel.

Bron: ‘Opening of the Mont Cenis tunnel: the first train’, The Illustrated London News (30 september 1871).

Titel: Het lichtkunstwerk in Turijn dat de ingang van de tunnel voorstelt.

Bron: ‘Illuminations at Turin representing

026

027

028 029 030

031

032

033

034

035

036

037

the tunnel’, The Illustrated London News (7 oktober 1871).

Titel: De waterkering bij Port Said.

Bron: ‘Breakwater at Port Said, and mediterranean entrance to the canal’, The Illustrated London News (13 maart 1869).

Titel: Ingang van het kanaal bij Suez.

Bron: ‘Bird’s-Eye view of entrance to the canal from the red sea, with new harbours, docks, and town of Suez’, The Illustrated London News (17 april 1869).

Titel: De haven van Suez in 1863.

Bron: ‘The town and harbour of Suez’, The Illustrated London News (14 februari 1863).

Titel: Opening van het zoetwater kanaal in 1864.

Bron: Opening of the sweet-water canal at Suez’, The Illustrated London News (6 februari 1864).

Titel: Het binnenlaten van water uit de Middenlandse Zee in het Bittermeer. Links: In de Illustrated London News. Rechts: In de Illustrirte Zeitung.

Bron: ‘The prince letting the waters of the mediterranean into the bitter lakes’, The Illustrated London News (17 april 1869). ‘Der Kanal von Suez: Einlass der Gewasser des Mittelmeers in die Bitterseen’, Leipziger Illustrirte Zeitung (1 mei 1869).

Titel: Een afbeelding uit vogelperspectief van het Suezkanaal in de Hollandsche Illustratie.

Bron: ‘Het kanaal van Suez uit de vogelvlucht gezien’, no. 10 (4 september 1870).

Titel: Een afbeelding van het Suezkanaal uit vogelperspectief in de Illustrated London News.

Bron: ‘The isthumus of Suez maritime canal near Kantara’, The Illustrated London News (20 maart 1869).

Titel: Afbeelding uit kikkerperspectief van de spoorweg over de bergpas van Mont Cenis.

Bron: ‘The railway over Mont Cenis: view above Lanslebourg’, The Illustrated London News (10 februari 1866).

Titel: Panorama in de Hollandsche Illustratie van de reis per trein over de spoorweg van de Mont Cenis bergpas.

Bron: ‘De spoorweg van den berg Cenis tusschen Frankrijk en Italie’, De Hollandsche Illustratie, no. 6 (1868/1869).

Titel: Panorama in de Hollandsche Illustratie van de reis per trein over de spoorweg van de Mont Cenis bergpas.

Bron: ‘De spoorweg over den berg Cenis’, De Hollandsche Illustratie, no. 24 (10 december 1869).

Titel: Kaart van de route van de trans-Atlantische telegraafkabel.

Bron: ‘Route des transatlantischen Telegraphkabels’, Leipziger Illustrirte Zeitung (25 augustus 1866).

Titel: Kaart van het Suezkanaal in de Illustrated London News.

Bron: ‘Plan of the martime canal, with the small fresh-water canal’, The Illustrated London News (13 maart 1869).

93

Appendices

038

039

040

041

042

043

044

045

046

047

048

049

Titel: Kaart van het Suezkanaal in de Illustrirte Zeitung.

Bron: ‘Karte des Kanals von Suez’, Leipziger Illustrirte Zeitung (27 november 1869).

Titel: Kaart en dwarsdoorsnede van de tunnel bij de Mont Cenis bergpas.

Bron: ‘Plan and section of the Mont Cenis tunnel’, The Illustrated London News (23 september 1871).

Titel: Kaart met de telegraafverbindingen in de ‘Oostelijke’ wereld.

Bron: ‘Telegraph map of the eastern world’, The Illustrated London News (8 juli 1865).

Titel: Kleine kaart op de kaart van het Suezkanaal in de Illustrirte Zeitung.

Bron: ‘Karte des Kanals von Suez’, Leipziger Illustrirte Zeitung (27 november 1869).

Titel: Pagina met het artikel over de NoordAtlantische telegraafexpeditie. Dit moet dus de hele pagina zijn.

Bron: ‘The north atlantic telegrap’, The Illustrated London News (7 juli 1860).

Titel: Portret van Ferdinand de Lesseps in de Illustrated London News, Illustrirte Zeitung en de Hollandsche Illustratie. Links: In de Illustrated London News. Midden: In de Illustrirte Zeitung.

Rechts: In de Hollandsche Illustratie.

Bron: ‘M. Ferdinand de Lesseps, chief promoter of the Suez canal’, The Illustrated London News (17 april 1869). ‘Ferdinand von Lesseps, Director der Suez-kanalgeschellschaft’, Leipziger Illustrirte Zeitung (1 mei 1869). ‘Ferdinad de Lesseps’, De Hollandsche Illustratie, no 10 (4 september 1870).

Titel: Een telegrafische soiree. Rechtsonder staat Ferdinand de Lesseps.

Bron: ‘A telegraphic evening party’, The Illustrated London News (2 juli 1870).

Titel: Afbeeldingen van de dwangarbeiders van het Suezkanaal in de Illustrated London News.

Bron: ‘The ithumus of Suez maritime canal: workmen loading dromedaries’, The Illustrated London News (13 maart 1869). ‘The isthumus of Suez maritime canal: labourers removing earth’, The Illustrated London News (20 maart 1869).

Titel: Uitgravingwerken van het kanaal en de arbeidsomstandigheden van de ‘fellahs’. 1: In de Illustrated London News. 2: In de Illustrirte Zeitung.

Bron: ‘The isthumus of suez maritime canal: the cutting near Chalouf’, The Illustrated London News (3 april 1869).

‘Austiefungsarbeiten am Suezkanal’, Leipziger Illustrirte Zeitung (6 novemeber 1869).

Titel: ‘IJzeren slaven’ van het Suezkanaal.

Bron: ‘The isthumus of suez maritime canal: dredges and alevators at work’, The Illustrated London News (3 april 1869).

Titel: De Europese gemeenschap in El-Girsh.

Bron: ‘General view of the town of El-Girsh, taken from the mounds thrown up in excevating the trench or rigole de service for the maritime canal’, The Illustrated London News (21 februari 1863).

Titel: Het Zwitserse chalet van Ferdinand de

050

051

052

053

054

055

056

057 058 059

060

061

Lesseps.

Bron: ‘Ismailia and the fresh-water canal’ The Illustrated London News (27 maart 1869). De Lesseps had al eerder, voor het ontstaan van Ismailia, een Zwitsers chalet laten bouwen in de stad Timsah: ‘Rue chalet, Timsah’, The Illustrated London News (31 januari 1863).

Titel: Pruisische bevoorradingswagens op de voorpagina van de Illustrated London News.

Bron: ‘The war: provender-wagons of the Prussian army passing the Saxon frontier’, The Illustrated London News (30 juni 1866).

Titel: Portret van prins Frederik Karel van Pruisen in de Hollandsche Illustratie.

Bron: ‘Prins Frederik Karel van Pruisen.

Generalissimus van ’t Pruissische leger’, De Hollandsche Illustratie, no. 47 (1865/1866).

Titel: Portret van Otto von Bismarck in de Hollandsche Illustratie.

Bron: ‘Otto von Bismarck-Schönhausen’, De Hollandsche Illustratie, no. 47 (1865/1866).

Titel: De Pruisische generale staf op één afbeelding.

Bron: ‘Die preußischen Heerführer’, Leipziger Illustrirte Zeitung (14 juli 1866).

Titel: Tiroolse jagers in een berglandschap.

Bron: ‘Eine Tiroler Schutzencompagnie auf dem marsche durch den Finstermuzpass.

Nach ein Originalzeichnung’, Leipziger Illustrirte Zeitung (11 augustus 1866).

Titel: De Tiroolse jagers in de Illustrated London News.

Bron: ‘The war: Austrian Jagers mustering at the northern railway station, Vienna – sketched by our special artist’, The Illustrated London News (28 juli 1866).

Titel: Het gemeentehuis van Gorlitz.

Bron: ‘The war: The Rathaus at Gorlitz, headquarters of the 1ste Prussian army corps’, The Illustrated London News (7 juli 1866).

Titel: Het ring plein in Praag.

Bron: ‘The ring-platz and Thein-kirche, Prague’, The Illustrated London News (8 september 1866).

Titel: Kaart van de omgeving van Wenen.

Bron: ‘Karte der Umgebungen von Wien’, Leipziger Illustrirte Zeitung (11 augustus 1866).

Titel: Bivouac van Pruisische Ulanen in Dresden.

Bron: ‘Bivouak Preußischer Ulanen in grossen Garten bei Dresden’, Leipziger Illustrirte Zeitung (14 juli 1866) Titel: Binnentrekken van Pruisische troepen in Leipzig.

Bron: ‘Einmarsche des 2. Battalions des 4.

Preußischen Garde Grenadiersregiment in Leipzig. Originalzeichnung von U. Muttenhaler’, Leipziger Illustrirte Zeitung (30 juni 1866).

Titel: Binnentrekken van Pruisische troepen in Praag.

Bron: ‘Einmarsch Preußischer Truppen in Prag am 8 Juli. Nach einer Originalzeichnung von O. Gunther’, Leipziger Illustrirte Zeitung (18 augustus 1866).

062

063

064

065

066

067

068

069

070

071

Titel: Aankomst van Garibaldi op het treinstation van Milaan.

Bron: ‘Arrival of Garibaldi at the Milan railway station’, The Illustrated London News (30 juni 1866).

Titel: Feestelijke binnenkomst van Pruisische troepen in Berlijn.

Bron: ‘‘Triumphal entry of the Prussian army into Berlin: troops passing the Brandenburg Gate’, The Illustrated London News (6 oktober 1866).

Titel: Binnentrekken van Pruisische troepen in Dresden.

Bron: ‘Das Einrucken der ersten Preußischen Truppen in Dresden. Nach eine Skizze von Reinhardt’, Leipziger Illustrirte Zeitung (14 juli 1866).

Titel: Een speciale tribune voor verslaggevers op een afbeelding in de Illustrated London News.

Bron: ‘Lord Derby laying the first stone of the seamen’s orphan institution, Liverpool’, The Illustrated London News (23 september 1871).

Titel: Het ‘Te Deum’ van de overwinningsfeesten te Berlijn in de Illustrated London News en de Illustrirte Zeitung. 1: In de Illustrated London News. 2: In de Illustrirte Zeitung.

Bron: ‘Prussian festival of victory at Berlin: “Te Deum” in the Schloss Platz’, The Illustrated London News (6 oktober 1866).

Die Siegesfeier in Berlin: das “Te Deum” im Lustgarten am 21 september. Originalzeichnung von Burger und Scherenberg’, Leipziger Illustrirte Zeitung (6 oktober 1866).

Titel: Aankomst van Oostenrijkse krijgsgevangenen in Berlijn.

Bron: ‘Ankunft Österreichischer Gefangner in Berlin. Originalzeichnung von C. Wende’, Leipziger Illustrirte Zeitung (28 juli 1866).

Titel: Aankomst van gewonde soldaten in Wenen.

Bron: ‘Empfang Verwundeter am Nordbahnhof in Wien. Nach einer Originalzeichnung’, Leipziger Illustrirte Zeitung (18 augustus 1866).

Titel: Aankomst van gewonde soldaten in Wenen.

Bron: ‘Arrival in Vienna of the first wounded Austrian soldiers’, The Illustrated London News (21 juli 1866).

Titel: Aankomst van gewonde soldaten bij het ziekenhuis van Dresden.

Bron: ‘Ankunft im Gefecht bei Zicin verwundeter vor dem Cadettenhause in Dresden. Nach einer Zeichnung von C. Huth’, Leipziger Illustrirte Zeitung (28 juli 1866).

Titel: Aankomst van gewonde soldaten bij het treinstation van Turnau.

Bron: ‘Ankunft verwundeter auf dem Bahnhofe zu Turnau. Nach einer Zeichnung von Friederich Kaiser’, Leipziger Illustrirte Zeitung (4 augustus 1866).

94

072

073

074

075

076

077

078

079

080

081

082

083

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits

Titel: Operaties in het treinstation van Reichenberg.

Bron: ‘Te war: a midnight scene at the Reichenberg station, Bohemia – sketched by our Special Artist’, The Illustrated London News (4 augustus 1866).

Titel: Pruisische Vivandieres in Wenen op de voorpagina van de Illustrated London News.

Bron: ‘The war: a wagon-load of Prussian Vivandieres taken into Vienna’, The Illustrated London News (18 augustus 1866).

Titel: Een mars van Garibaldiaanse troepen door de bergen.

Bron: ‘The war: Garibaldians bringing up their artillery on the monte Pagano, in Tyrol – by our Special Artist’, The Illustrated London News (11 augustus 1866).

Titel: Terugtrekken van een Oostenrijkse ‘pontontrain’.

Bron: ‘Abfahrt eines Österreichischen Pontontrains und Sprengung der Iserbrücke bei Munchengratz. Nach einer Zeichnung von A. Beck’, Leipziger Illustrirte Zeitung (8 september 1866).

Titel: Kamp van Saksische en Oostenrijkse cavelerie.

Bron: ‘Bivak Sachsicher und Osterreichischer Reiterei am Berge Muske bei Munchengratz’, Leipziger Illustrirte Zeitung (15 september 1866).

Titel: Kamp van het Oostenrijkse leger op het marsveld bij Wenen.

Bron: ‘The war: the last bivouac of the 5th Austrian army corps on the marchfield – by our Special Artist -, The Illustrated London News (1 september 1866).

Titel: De slag bij Beccezza.

Bron: ‘The war: combat of Garibaldians and Austrians at Beccezza, in the Tyrol – by our Special Artist’, The Illustrated London News (11 augustus 1866).

Titel: De beschieting van Marienberg.

Bron: ‘Die Beschießung der Stellung Marienberg bei Wurzburg am 27 Juli’, Leipziger Illustrirte Zeitung (1 september 1866).

Titel: Straatgevecht in Jitschin.

Bron: ‘Straßenkampf in Zicin am Abend des 29 juni. Nach einer Zeichnung von O. Gunther’, Leipziger Illustrirte Zeitung (4 augustus 1866).

Titel: Vertrek van Beierse cavalerie uit München.

Bron: ‘Het uittrekken der Beijerische Kurrassiers uit Munchen’, De Hollandsche Illustratie, no. 5 (1866/1867).

Titel: De oorlogsmisdaad van Garibaldi.

Bron: ‘Het dorpje Mola in Tyrol in brand gestoken door de bommen van het leger van Garibaldi, den 23ste juli’ , De Hollandsche Illustratie, no. 9 (1866/1867).

Titel: Oostenrijkse krijgsgevangenen na de slag bij Sadowa.

Bron: ‘The war: Austrian prisoners from the battle of Sadowa – by our Special Artist’, The Illustrated London News (11 augustus 1866).

084

085

086

087

Titel: Graven van gevallen Oostenrijkse en Pruisische officieren bij Chlum in de Illustrated London News en de Illustrirte Zeitung. 1: In de Illustrated London News. 2: In de Illustrirte Zeitung.

Bron: ‘Burial ground of Austrian and Prussian soldiers at Chlum, near the battlefield of Sadowa – by our Special Artist’, The Illustrated London News (25 augustus 1866).

‘Grabkugel gefallner Offiziere bei Chlum.

Nach einer Originalzeichnung’, Leipziger Illustrirte Zeitung (8 september 1866).

Titel: Evacuatie van het quadrilateral.

Bron: ‘Evacuation of the quadrilateral: Austrian infantery leaving Verona’, The Illustrated London News (29 september 1866).

Titel: De illuminatie van Unter den Linden.

Bron: ‘Prussian festival of victory at Berlin: Unter den Linden on the night of the Illuminations’, The Illustrated London News (6 oktober 1866).

Titel: Begrafenis van een Beierse soldaat in Neurenberg.

Bron: ‘Begräbnis eines Bairischen Soldaten in Nürnberg. Originalzeichnung von R. Geikler’, Leipziger Illustrirte Zeitung (6 oktober 1866).

Appendices

95

96

DE ACTUALITEIT IN BEELD Het geïllustreerde tijdschrift als medium. Een onderzoek naar de Illustrated London News, de Illustrirte Zeitung en de Hollandsche Illustratie, 1860-1870 Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis Universiteit van Amsterdam Faculteit der Geesteswetenschappen Augustus 2012 Begeleider: dr. Nathalie Scholz (UvA) Tweede lezer: dr. Jan Hein Furnée Student: Thomas Smits Email adres: thomassmits@hotmail.com Afbeeling cover: ‘Der Ausgabe der Illustrirten Zeitung’, Leipziger Illustrirte Zeitung

(30 augustus 1862).

Eindscriptie onderzoeksmaster geschiedenis, Thomas Smits