ΙΕΡΕΣ ΜΟΝΕΣ Εργασία στο µάθηµα των Θρησκευτικών: Γρηγόρης Στασινούλας Γ΄2
Εκκλησίες – Μοναστήρια Μοναστήρια Τα µοναστήρια που υπάρχουν διάσπαρτα στο Ζαγόρι, αντικατοπτρίζουν τον πλούτο και την καλλιτεχνική ανάπτυξη που γνώρισε η περιοχή κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Είναι χτισµένα µε ντόπια υλικά, πέτρες, ξύλα και σχιστόπλακες που βρίσκονται άφθονα στην περιοχή.
∆ιακρίνονται
αποτέλεσµα,
που
για
οφείλεται
το
άριστο
στην
τεχνική
επιδεξιότητα των Ηπειρωτών µαστόρων. Συχνά, λιθανάγλυφα
µε
λαϊκές
παραστάσεις
διακοσµούν τις αψίδες και τις εισόδους των ναών. ∆ύο είναι τα πράγµατα που παρατηρεί κάποιος που µελετά τις εκκλησίες και τα µοναστήρια στο Ζαγόρι. Πρώτον ότι είναι τα αρχαιότερα κτίσµατα στο Ζαγόρι και δεύτερον, τα περισσότερα από αυτά έγιναν από ευεργέτες. Ιδιαίτερα αξιόλογες είναι οι τοιχογραφίες καθώς και τα ξυλόγλυπτα που κοσµούν το εσωτερικό τους. Κάποιες από τις αρχαιότερες και οµορφότερες µονές: Μονή Στοµίου: Βρίσκεται κοντά στην Κόνιτσα, στην αριστερή όχθη του Αώου και εντός του Εθνικού ∆ρυµού Βίκου Αώου. Η µονή που λέγεται επίσης και Παναγία η Στοµιώτισσα, πήρε το όνοµά της από το στένωµα που κάνει η χαράδρα του Αώου στο σηµείο που βρίσκεται η Μονή. Αρχικά χτίσθηκε το 1412 (ή κατά άλλους το 1590) στη απέναντι όχθη του Αώου και στην τοποθεσία Παλιοµονάστηρο. Σύµφωνα µε την παράδοση η Μονή µεταφέρθηκε στη σηµερινή θέση το 1774 από τον ηγούµενο Κωνσταντίνο. Κατά το διάστηµα 1923 έως 1958 ήταν ουσιαστικά έρηµη και υπέστη πολλές καταστροφές, µε χειρότερη την πυρπόληση από τους Γερµανούς το 1943. Από το 1956 ξεκίνησε η αναστήλωση των κελιών του
µοναστηριού, ενώ έγινε και πρόσφατη επισκευή το 1989. Το καθολικό της Μονής είναι σταυρεπίστεγη βασιλική. Το εσωτερικό του ναού κοσµείται µε ξυλόγλυπτο τέµπλο. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν µερικές βυζαντινές εικόνες του παλιού µοναστηριού, µαζί µε ορισµένα τεµάχια του παλιού τέµπλου και εκκλησιαστικά βιβλία. Μονή Κοιµήσεως της Θεοτόκου (αρχές 14ου αιώνα), Μολυβδοσκέπαστο: Η Μονή της Κοιµήσεως της Θεοτόκου βρίσκεται στο Μολυβδοσκέπαστο, δίπλα στα Ελληνοαλβανικά σύνορα, στο σηµείο συµβολής Αώου και Σαραντάπορου. Το µοναστήρι διατηρεί σήµερα τη φρουσιακή του όψη, µε ψηλά τείχη γύρω του, που περιβάλλουν τα ανακαινισµένα κελιά, το καθολικό, δύο ανεξάρτητα καµπαναριά και ένα ωραίο κήπο. Η µονή πήρε το όνοµά της από τα µολυβδόφυλλα που κάλυπταν τη στέγη του καθολικού. Το καθολικό της είναι αφιερωµένο στην Κοίµηση της Θεοτόκου. Χρονολογείται στις αρχές του 14ου αιώνα και είναι κτισµένο σε έναν αρκετά σύνθετο τύπο: στην ανατολική πλευρά ο ναός είναι τρίκογχος µε πολύ ψηλό τρούλο και δυτικά µονόχωρος, σταυρεπίστεγος. Ο ναός πιστεύεται ότι κτίσθηκε σε τρεις φάσεις: αρχικά κτίστηκε το τρίκογχο τµήµα ανατολικά, στο οποίο προστέθηκε η σταυρεπίστεγη αίθουσα (πρέπει να έγινε σε δύο φάσεις) και αργότερα ο ανοιχτός νάρθηκας, που χωρίζεται από τον κυρίως ναό µε χοντρή δρύινη πόρτα µε σκαλισµένες εικόνες από την Αγία Γραφή. Η παράδοση αναφέρει πως η Μονή κτίσθηκε το 7ο αιώνα από τον Κωνσταντίνο Πωγωνάτο (671-672 µ.Χ.), ενώ σύµφωνα µε την επιγραφή του 1537 που υπάρχει πάνω από την δυτική είσοδο, ανακαινίσθηκε στα µέσα του 14ου αιώνα (από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ανδρόνικο Κοµνηνό). Το καθολικό εσωτερικά διακοσµείται µε τοιχογραφίες, σύµφωνα µε επιγραφές του 16ου αιώνα και συγκεκριµένα το 1522 και 1537. Κάτω από τις τοιχογραφίες του 16ου αιώνα και στα σηµεία που αυτές έχουν αποκολληθεί, διακρίνεται παλιότερο στρώµα τοιχογραφιών που χρονολογείται τον 14ο αιώνα. Σπουδαία κειµήλια για τη Μονή αποτελούν το ξυλόγλυπτο εικονοστάσι, κάποιες φορητές εικόνες και κυριώς η θαυµατουργή εικόνα της Παναγίας και του Χριστού Παντοκράτορα. Το γεγονός ότι η Μονή στη µακραίωνη ιστορία της δέχθηκε πολλές λεηλασίες και καταστροφές, είχε ως αποτέλεσµα από την πλούσια βιβλιοθήκη της σήµερα να σώζεται µόνο το Ευαγγέλιο του 16ου αιώνα µε την αργυρή στάχωση, το οποίο φυλάσσεται στην 8η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Η Μονή του
Μολυβδοσκέπαστου
ανστηλώθηκε
τελευταία
µε
δαπάνες
του
Υπουργείου
Πολιτισµού και κυρίως µε τις προσπάθειες του ηγουµένου της, αρχιµανδρίτη Θεοδ.∆ιαµαντή. Σήµερα είναι ενεργό ανδρικό µοναστήρι (από το 1988). Μονή Παναγίας Σπηλιώτισσας: Ανάµεσα από το χωριό Αρίστη και το Πάπιγκο του Ζαγορίου, 48 χλµ. από τα Ιωάννινα, δίπλα από τον ποταµό Βοϊδοµάτη, είναι χτισµένο πάνω σε βράχο το µοναστήρι που γιορτάζει της Ζωοδόχου Πηγής. Εδώ κατέφευγαν οι κάτοικοι
και
κρύβονταν
στη
χαράδρα,
όταν
κινδύνευαν από τους Τούρκους. Χτίστηκε το 1579 κατά τον Ι.Λαµπρίδη. Επιγραφές όµως που σώζονται, αναφέρουν ότι κτίστηκε το 1665 από τους µοναχούς Ιωακείµ και Σωφρόνιο και το αγιογράφησε ο µοναχός Παρθένιος το έτος 1673. Η θεµελίωση των κτηρίων στο βράχο έγινε µε εξαιρετική επιτυχία και τέχνη. Το καθολικό του ναού ανατολικά είναι µονοκάµαρο µε τρούλο, ενώ το δυτικό είναι σταυεπίστεγο. Το ξυλόγλυπτο τέµπλο και οι τοιχογραφίες είναι του 17ου αιώνα και είναι άριστης τέχνης. Το Ηγουµένειο έχει διακόσµηση µε φυτικές παραστάσεις, έργο του Χιοναδίτη ζωγράφου Γ.Αναστασίου που το ζωγράφισε το Μάρτιο του 1874. Στη τουρκοκρατεία συντηρούσε πολλά σχολεία των γύρω χωριών.
Εκκλησίες Μεγάλες και επιβλητικές είναι οι εκκλησίες σε όλα τα χωριά, ζωσµένες µε τα τοξοτά χαγιάτια, κουκουλωµένες µε τις µεγάλες στέγες και τα ψηλά καµπαναριά, περιµένουν πάντα τον κόσµο του χωριού να γυρίσει από τα µεγάλα αστικά κέντρα, όπως γύριζε παλιά από την ξενιτιά. Η θρησκεία επέβαλε µορφές που ήταν δύσκολο να κατασκευαστούν µε τα άκαµπτα υλικά της περιοχής. Τα σχήµατα στις µικρές
εκκλησίες είναι απλά. Επεκράτησε η µονόκλιτη βασιλική, µε θόλο ή ταβάνι και η σταυρεπίστεγη. Εξωτερικά οι µικρές εκκλησίες µοιάζουν µε πέτρινες καλύβες. Από τον 18ο αιώνα επικρατεί η µορφή της µεγάλης τρίκλιτης βασιλικής µε τόξα, θόλους και τρούλο ή ταβάνι. Το πρόβληµα της κατασκευής της µεγάλης στέγης και της επικάλυψης των θόλων και των τρούλων µε σχιστόπλακα, αντιµετωπίστηκε µε πρωτότυπες αριστουργηµατικές κατασκευές. Η απλή µορφή των εξωτερικών όψεων των µεγάλων εκκλησιών, όπως αυτές βγήκαν από τη λειτουργικότητα του εσωτερικού χώρου και την αληθινή κατασκευή, επιβάλλονται και δηµιουργούν σπάνια αισθητικά σύνολα. Το 18ο αιώνα η µεγάλη ανάπτυξη του εµπορίου και ο πλούτος, έφεραν και ενσωµάτωσαν στις απλές αρχιτεκτονικές µορφές, πολλά διακοσµητικά στοιχεία στον ζωγραφικό διάκοσµο, όπως κιονόκρανα, γύψινες µπαρόκ, κορνίζες κ.α. Πολύχρωµα ξυλόγλυπτα ταβάνια, ξυλόγλυπτα επίχρυσα τέµπλα και τοιχογραφίες, κοσµούν το εσωτερικό των εκκλησιών, που εντυπωσιάζουν και αφήνουν άφωνο τον επισκέπτη.
Ιερές Μονές: 1) Η Ι. Μονή Μεταµορφώσεως του Σωτήρος ή Μεγάλου Μετεώρου Ιδρύθηκε στα µέσα του 14ου αιώνα από τον όσιο Αθανάσιο τον Μετεωρίτη (πρώτο κτίτορα και οργανωτή του µοναστικού κοινοβίου) στον µεγαλύτερο βράχο που ονοµάστηκε Πλατύς Λίθος. Ο ∆ιάδοχός του και δεύτερος κτίτορας της Ι. Μ. υπήρξε ο µοναχός όσιος "Ιωάσαφ" , πρώην βασιλεύς Ιωάννης Ούρεσης γιος του Σερβοέλληνα βασιλιά Συµεών Ούρεση Παλαιολόγου που είχε έδρα τα Τρίκαλα. Στον ιερό του καθολικού υπάρχουν σηµαντικές τοιχογραφίες της Μακεδονικής σχολής, ενώ οι αξιόλογες τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και τον νάρθηκα θεωρούνται ότι ανήκουν στον Τζώρτζη, µαθητή του Θεοφάνη του Κρητός. Στην ως άνω Ι. Μ. υπάρχουν τα παρεκκλήσια της Θεοµήτορος ( Παναγία της Μετεωρίτισσας Πέτρας), του Ιωάννη του Προδρόµου, των Αγίων Ισαποστόλων Κων/νου και Ελένης και του Αγίου Νεκταρίου ( σύγχρονο). Τα σηµαντικότερα κτίσµατα είναι η εστία (µαγειρείο), το γηροκοµείο, η τράπεζα. Στην Ιερά Μονή του Μεγάλου Μετεώρου υπάρχει πλούσια και αξιόλογη συλλογή χειρογράφων, εικόνων και ιερών κειµηλίων. 2) Η Ι. Μονή Βαρλαάµ Βρίσκεται απέναντι από το Μεγάλο Μετέωρο. Ιδρυτής της είναι ο ασκητής Βαρλαάµ στα µέσα του 14ου αιώνα . Στην συνέχεια ανακαινίσθηκε από τους αδελφούς Αψαράδες Θεοφάνη και Νεκτάριο από τα Γιάννενα. Το καθολικό της Ι. Μ. είναι αφιερωµένο στη µνήµη των Αγίων Πάντων και το έκτισαν οι αδελφοί µοναχοί Θεοφάνης και Νεκτάριος το 15411544. Οι τοιχογραφίες του καθολικού είναι κυρίως του Φράγκου Κατελάνου από την Θήβα. Υπάρχει επίσης στην Ι. Μ και το παρεκκλήσι των Τριών Ιεραρχών πάνω στον πρώτο ναΐσκο που οικοδόµησε ο αναχωρητής Βαρλαάµ. Σηµαντικά κτίσµατα είναι η παλαιά τράπεζα η Εστία ( µαγειρείο) και το γηροκοµείο (νοσοκοµείο). Επίσης στην ιερά µονή υπάρχει πλούσια και αξιόλογη συλλογή χειρογράφων, εικόνων και ιερών κειµηλίων. 3) Η Ι. Μονή του Αγίου Στεφάνου Ήταν αρχικά ανδρική, αλλά από το 1961 εγκαταστάθηκε σ' αυτή γυναικεία αδελφότητα Κτίτορες είναι ο όσιος Αντώνιος στις αρχές ως και τα µέσα του 15ου αιώνα και ο όσιος Φιλόθεος, ο οποίος στα µέσα του 16ου αιώνα ξανάχτισε τον ναό του Αγίου Στεφάνου. Περίπου στον 16ο αιώνα τοποθετούνται και οι πρώτες τοιχογραφίες του ναού. Κατόπιν το 1798, επί επισκόπου Σταγών Παϊσίου από τον Κλεινοβό Καλαµπάκας και
ηγουµένου Αµβροσίου, κτίστηκε το σηµερινό καθολικό στην µνήµη του Αγίου Χαραλάµπους, του οποίου η κάρα φυλάσσεται εκεί ως το πιο ιερό και θαυµατουργό κειµήλιο. Οι τοιχογραφίες στο καθολικό γίνονται από τον πιο σηµαντικό ίσως σύγχρονο αγιογράφο Βλάση Τσοτσώνη. Στην Ιερά Μονή του Αγίου Στεφάνου, στην παλαιά τράπεζα που έχει διαµορφωθεί σε µουσείο ,υπάρχει αξιόλογη και πλούσια συλλογή χειρογράφων, εικόνων και ιερών κειµηλίων. 4) Η Ι. Μονή της Αγίας Τριάδος Βρίσκεται σ' έναν από τους εντυπωσιακότερους βράχους των Μετεώρων. Από το 1362 υπήρξε οργανωµένο µοναστήρι και το καθολικό κτίστηκε από το 1456 ως 1476. Οι τοιχογραφίες έγιναν από τους αδελφούς Αντώνιο ιερέα και Νικόλαο το 1741. Στον νάρθηκα υπάρχουν τοιχογραφίες από το 1692. Στην Ι. Μ. υπάρχει το παρεκκλήσι του Τιµίου Ιωάννη Προδρόµου µέσα σε λαξευµένο βράχο µε σηµαντικές τοιχογραφίες από το 1682. Τα χειρόγραφα της µονής της Αγίας Τριάδος φυλάσσονται στο σκευοφυλάκιο της Ιεράς µονής του Αγίου Στεφάνου. 5) Η Ι. Μονή Ρουσάνου Ήταν πρώτα ανδρικό µοναστήρι ενώ τώρα είναι γυναικείο. Ο πρώτος ή πρώτοι κτίτορες έκτισαν το µοναστήρι τον 14ο µε 15ο αιώνα. Την σηµερινή µορφή την πήρε στις αρχές του 16ου αιώνα από τους αδελφούς ιεροµόναχους Ιωάσαφ και Μάξιµο από τα Γιάννενα. Το καθολικό είναι αφιερωµένο στη Μεταµόρφωση του Σωτήρος. Επίσης τιµάται και η µνήµη της Αγίας Βαρβάρας (4 ∆εκεµβρίου). Οι τοιχογραφίες είναι αξιόλογες και έγιναν από άγνωστο ζωγράφο επηρεασµένο από την Κρητική σχολή επί ιεροµόναχου Αρσενίου, (ίσως από τον Τζώρτζη, µαθητή του Θεοφάνη του Κρητός). 6) Η Ι. Μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά Είναι το πρώτο µοναστήρι που συναντάµε ανεβαίνοντας προς τα Αγια Μετέωρα. Η ίδρυσή του ανάγεται στις αρχές ως τα µέσα του 14ου αιώνα. Το καθολικό έγινε επί µητροπολίτου Λαρίσης ∆ιονυσίου του Ελεήµονος και επί εξάρχου Σταγών ιεροµονάχου Νικάνορος. Το 1527 έγινε η αποπεράτωση της αγιογράφησης του καθολικού από τον Θεοφάνη Στρελίτζα τον Κρήτα, που συγκαταλέγεται στους πιο σηµαντικούς αγιογράφους της Ορθοδοξίας. Στις τοιχογραφίες διακρίνουµε την µεγάλη τελειότητα στο σχεδιασµό των µορφών και την άριστη χρωµατική απόδοση. Επίσης στην Ι. Μ. υπάρχει και το παρεκκλήσι του Αγίου Αντωνίου, όπου σώζονται υπολείµµατα τοιχογραφιών του 14ου αιώνα. Τα λίγα χειρόγραφα της µονής φυλάσσονται στο σκευοφυλάκιο της Ιεράς Μονής του Αγίου Στεφάνου.