SAHİP ÇIKIYORUZ
KIDEM TAZMİNATI HAKKIMIZA
TÜRKİYE KOMÜNİST PARTİSİ
TKP GENEL MERKEZ - EYLÜL 2011
Ankara Genel Merkez İrtibat Adresi Karanfil Sok. No:58 Kat:3 Kızılay/Ankara Tel: 0312 417 29 68 Fax: 0312 417 29 68 İstanbul Genel Merkez İrtibat Adresi Serasker Cad. Kazasker Sk. No:10 Kadıköy/İst. Tel: 0216 414 65 04 Faks: 0216 346 11 37 Baskı: Kayhan Matbaası Davutpaşa Cad. Güven Sanayi Sitesi C Blok No: 244 Zeytinburnu İst.
KIDEM TAZMİNATI HAKKIMIZA SAHİP ÇIKIYORUZ
Türkiye Komünist Partisi İşçi Dayanışma Merkezi Eylül 2011
4
TÜRKİYE KOMÜNİST PARTİSİ İşçi Dayanışma Merkezi
GİRİŞ Kıdem tazminatı ülkemizde 1937 yılından bu yana uygulanmaktadır. 1980 sonrası kıdem tazminatına üst sınır getirilmiş ve tazminat miktarı sınırlandırılmıştır. Başları sıkıştığında işçilerin haklarına göz diken patronlar ve AKP, işçilerin kıdem tazminatını kaldırarak, fon kurmak istiyor.
Patronların, kıdem tazminatı fonuna çalıştırdığı her bir işçi için her ay prim ödemesi gerekiyor. Bu primlerin takibi bir dert, fonda biriken paranın çekilmesi ayrı bir dert açacak işçilerin başına. Oysa AKP hükümeti, bugün işçilerin kıdem tazminatlarını alamadıklarını saptıyorsa, yapması gereken, patronlara işçinin hakkı olan bu ödemeyi yaptırmaktır. Onlar ne yapıyor? İşçinin hakkının tamamını elinden alıyor. Sonra da “herkes kıdem tazminatını alsın” diye bu düzenlemeyi yapıyoruz diyor. Onlara inanmayacaksak, mücadele bizi bekliyor. Haydi hep birlikte kıdem tazminatı hakkımıza sahip çıkmaya….
5 KIDEM TAZMİNATI HAKKIMIZA SAHİP ÇIKIYORUZ
İşçi çalıştırmanın maliyetinin yüksekliğini, rekabetin gücünün sınırlı olduğunu, işe giriş-çıkışlarda bürokratik işlemlerin fazlalığını, dünyadaki kıdem tazminatı uygulamalarının Türkiye’deki kadar katı olmadığını gerekçe göstererek, kıdem tazminatını kaldırmak istiyorlar. İşçilerin kıdem tazminatı ile sorunu yalnızca hak ettiği halde patronlar tarafından haklarına el konmasıdır. AKP hükümeti, işçilerin haklarını almamasını önemsemiyor, patronların taleplerini yerine getirmek istiyor.
TÜRKİYE KOMÜNİST PARTİSİ İşçi Dayanışma Merkezi
6
Kıdem tazminatı nedir? Kıdem tazminatı işçinin hak ettiği ama patronun el koyduğu emek gücünün karşılığının yalnızca bir miktarıdır. Kıdem tazminatı tartışmalarında söz konusu olan işçinin el konmuş hakkının, alınterinin işçiye ödenip ödenmemesidir. Kıdem tazminatı yıpranma karşılığıdır Kıdem tazminatı işçilerin yıpranmaları karşılığında kendilerine ödenen paradır. Kıdem tazminatı ücret niteliğindedir İşçi, çalışma yaşamında emeğinin karşılığını tam olarak alamamaktadır. Kıdem tazminatı da, işten ayrılırken belli koşullarda işçinin, emeğinin karşılığının en azından bir bölümünü almasını sağlamaktadır. Kıdem tazminatı emeklilik ikramiyesi niteliğindedir Kıdem tazminatı memurların çalışma yaşamlarının sonunda aldıkları emekli ikramiyesine de benzetilmektedir. Kıdem tazminatı gerçek anlamda bir tazminattır Yargıtay’ın 10.2.1954 tarih ve 19/5 sayılı içtihadı birleştirme kararında geçen, “Kıdem tazminatı, kıdemli işçilere verilen bir tazminat olmakla beraber...” ifadesinden, Yargıtay’ın belli bir dönem kıdem tazminatını gerçek anlamda bir tazminat niteliğinde gördüğü anlaşılmaktadır. Kıdem tazminatı iş güvencesi niteliğindedir Ülkemizde 9.8.2002 tarihinde yürürlüğe giren 4773 sayılı kanuna kadar iş güvencesi yoktu. Kıdem tazminatı da işverenin bildirimli fesih yoluyla işçiyi istediği zaman işten çıkartabildiği koşullarda, caydırıcı bir nitelik taşımakta, iş güvencesinin yerini bir ölçüde doldurmaktaydı. Ancak iş güvencesi gerek 4773 sayılı kanunda yer aldığı biçimiyle, gerekse 4857 sayılı İş Kanunu’ndaki biçimiyle, kıdem tazminatının caydırıcı etkisine olan ihtiyacı ortadan kaldırmaktan çok uzaktır. Dolayısıyla ülkemizde iş güvencesi konusunda, yetersiz olmakla birlikte, bazı gelişmeler yaşanmış olmasına karşın, kıdem tazminatı halen iş güvencesi sağlama yönünde önemli bir işleve sahiptir.
Mevcut haliyle kıdem tazminatı hakkının kullanımı şu şekildedir: 1. Kıdem tazminatı hakkı 4857 sayılı İş Kanunu’na tabi olarak sigortalı çalışanları (özel sektörde ya da kamuda işçi olarak), 854 sayılı Deniz İş Kanunu ile 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun’a göre hizmet akdine dayalı olarak çalışan işçileri kapsamaktadır. 2. Kıdem tazminatını hak edebilmek için aynı işyerinde bir yılı doldurmak gereklidir. 3. Kıdem tazminatı, a. İşçinin iş sözleşmesinin feshinin, İş Kanunu’nun 25. maddesine göre (işçinin kusurlu davranışlarını düzenleyen madde) olmadığı durumda, b. İşçi emekliliği hak ettiği durumda, c. Erkek işçinin askerlik nedeniyle işten ayrılması durumunda, d. Kadın işçinin evlilik nedeniyle 1 yıl içinde işten ayrılması durumunda, e. İşçinin çalışma koşullarında patrondan kaynaklı “esaslı değişiklik” meydana geldiğinde, kendi isteği ile işten ayrılması durumunda, f. İşçinin 15 yıl sigortalılık süresini doldurduğu ve 3600 gün prim ödediği durumda,
4. Kıdem tazminatı her yıl için 30 günlük brüt giydirilmiş ücret tutarında “net” olarak ödenir. Bir yılın üzerinde tam yılı tamamlamayan süreler oransal olarak eklenir. İşçinin brüt (sigorta primi, işsizlik sigortası primi vb. tüm kesintiler dahil) ve giydirilmiş (yol parası, yemek parası, ikramiye, yakacak yardımı, giyim yardımı vb. parasal karşılığı olan her türlü “düzenli” ek ödemelerin oransal olarak eklenmesi ile) ücreti üzerinden ödeme yapılır. 5. Kıdem tazminatı üzerinden binde 6,6 damga vergisi kesintisi yapılmaktadır, başkaca bir kesinti yapılmamaktadır.
7 KIDEM TAZMİNATI HAKKIMIZA SAHİP ÇIKIYORUZ
g. İş akdi devam eden işçinin vefatı durumunda alınabilmektedir.
TÜRKİYE KOMÜNİST PARTİSİ İşçi Dayanışma Merkezi
8
Kıdem tazminatında nasıl bir düzenleme yapmayı istiyorlar? Henüz çıkarılmış bir yasa ya da yasa taslağı olmamakla birlikte, AKP hükümeti, 61. hükümet programında, “Kıdem tazminatı sorunu kazanılmış hakları koruyan ve bütün işçilerin kıdem tazminatlarını garanti altına alan bir fon teşkil etmek suretiyle, sosyal taraflarla istişare içinde çözülecektir.” Maddesine yer vererek Kıdem tazminatı fonu kurulacağını ifade etmiştir. Ayrıca 2008 yılında çıkarılan Kıdem Tazminatı Fonu Yasa Tasarısı ile uyumlu olan istihdam stratejisi belgesindeki maddelerde de bu konuda atacağı adımların ipucunu vermiştir. Buna göre; Kıdem tazminatı fonu gelirleri işveren tarafından yatırılacak olan primlerden oluşacaktır. Prim oranları belirlenirken işverenin mevcut kıdem tazminatı yükü artırılmayacaktır. Kıdem tazminatı fonuna işverenin ödeyeceği prime geçici olarak İşsizlik Sigorta Fonu’ndan katkı yapılacaktır. En az 10 yıl kıdemi olan işçilere, işsiz kaldıkları dönemde kıdem tazminatı hesabından kısmen para çekme hakkı verilecek, hesapta kalan bakiye ise emeklilikte ödenecektir. Bir yıllık çalışma karşılığında verilen kıdem tazminatı miktarı, uzun vadede OECD ortalamasına çekilecektir.
Kıdem tazminatı fonu işçilerin hangi haklarını elinden alıyor? Kıdem tazminatının kendisini işçi sınıfının elinden alıyor. Ülkemizde daha önce kurulan fonlar tasfiye edildi, üstelik işçilerin alacakları ödenmedi ya da çok azı ödendi. Fonlar patronlar için kuruldu, fonlardan patronlara para aktarıldı. Bu fonun da bu şekilde olmaması için bir sebep yok. Hesaplama yöntemi, hesaplamaya girecek kalemlerde değişiklik olacağı için işçinin alacağı kıdem tazminatı miktarı azalmaktadır.
Kıdem tazminatı fonu, işçilerin kiralanabildiği, bir anlamda köle ticareti üzerine kurulu olan özel istihdam büroları ile birlikte yasalaşacaktır. Patronlara işçileri işten çıkarma kolaylığı sağlanacak, patronların yükümlülüğü ortadan kaldırılacaktır. Askere giden işçi ya da evlenen kadın işçi işten ayrılırken kıdem tazminatı alamayacaktır. Kadrolu çalışan işçi sayısı azalacak, taşeron işçi gibi geçici işlerde çalışan işçi sayısı artacaktır. İşçi ancak emekli olduğunda kıdem tazminatının tamamını alabilecektir.
KIDEM TAZMİNATI HAKKIMIZA SAHİP ÇIKIYORUZ
9
TÜRKİYE KOMÜNİST PARTİSİ İşçi Dayanışma Merkezi
10
Patronlar kıdem tazminatı konusunda ne diyor? Kıdem tazminatının iş imkanı yaratılmasını engellediğini, İşçiyi kolayca işten çıkaramadıklarını, Kıdem tazminatı miktarının çok yüksek olduğunu, Kıdem tazminatının rekabet gücünü engellediğini, verimliliği düşürdüğünü, Mahkeme kararı ile çok yüksek tazminat miktarlarını ödemek zorunda kaldıklarını, Dünyadaki uygulamalara göre en yüksek kıdem tazminatını ödediklerini, Kıdem tazminatı uygulaması nedeniyle işçilerin iş değiştiremediğini, Kayıt dışı işçi çalıştırmayı artırdığını iddia ediyorlar. Patronlar ve AKP, işçilerin kıdem tazminatı hakkını kaldırmak için çok güçlü bir ideolojik mücadele yürütüyor. İşçilerin kıdem tazminatı hakkından vazgeçmesini sağlamak için yürüttükleri mücadelede yalanlara başvuruyorlar. Broşürün ilerleyen bölümlerinde kıdem tazminatı hakkına ilişkin sermaye örgütleri ve hükümetin işçilere söylediği yalanlara ve merak edilen yanıtlara yer verdik.
İşçi kıdem tazminatını almak için iş değiştiremiyor mu? İşçilerin iş değiştirmemesinin nedeninin kıdem tazminatı olduğunu ileriye sürmek, oldukça zorlama bir nedendir. İşçi işini kıdem tazminatını almak için değiştiremiyorsa, kıdem tazminatı uygulama alanı genişletilmeli ve işçinin her koşulda kıdem tazminatı alması sağlanmalıdır. Ancak, burada amaç farklıdır. Patronlar, aslında “kıdem tazminatı nedeniyle işçiyi işten çıkaramıyoruz” demektedir. Amaç, işçilerin çıkarına bir düzenleme yapıyormuş gibi görünmek isteğidir. İleri sürülen bu görüş, işçiyi değil, patronları koruma amacı taşımaktadır. Ayrıca, işsizliğin yüksek olduğu ülkemizde işçiler iş değiştirmek değil, iş bulup çalışmak, yaşamını sürdürmek amacındadır. İş yokken, işsizlik bu kadar çokken, “iş değiştirememekten” bahsetmek tek kelimeyle utanmazlıktır.
KIDEM TAZMİNATI HAKKIMIZA SAHİP ÇIKIYORUZ
11
TÜRKİYE KOMÜNİST PARTİSİ İşçi Dayanışma Merkezi
12
Kıdem tazminatı zaten uygulanmadığı için mi Kıdem tazminatı fonu oluşturuluyor? Patronlar ve AKP hükümeti, “zaten işçilerin ancak yüzde 13’ü işten çıkarılınca kıdem tazminatı alıyor” diyor. Bu nedenle kıdem tazminatı fona devredilirse, işçilerin tamamının kıdem tazminatı hakkı doğacağını ifade ediyorlar. İşçilerin yalnızca yüzde 10’u gibi bir oran kıdem tazminatını alabiliyorsa, bunun sorumlusu hükümet ve patronlardır. İşçilerin hakkının göz göre göre ihlal edilmesinin hesabını sormak yerine, yasaları patronların yarattığı hukuk dışı duruma uyarlamaya çalışıyorlar. Bunların tümü işçi sınıfına karşı suç işlemeye devam ediyor. Yasaları uygulatacak olan, denetleyecek olan devletin kurumları ve siyasi iktidar değil midir?
Bürokratik işlemler gibi kıdem tazminatı yükü de birçok işletmenin kayıt dışı işçi çalıştırmasına mı neden olmaktadır? Kıdem tazminatı, işçinin hakkıdır. Alınterinin karşılığıdır. Yük değildir. Ayrıca, işletmelerin yüklerinin sorumlusu işçiler değildir. Patronlar kârlarını korumak ve artırmak istediğinden kayıt dışı istihdam dahil, bir çok yasaya aykırı uygulamaya yönelmektedir. Patrondan kaynaklanan ve onun yarattığı sorunlar için işçinin yasal haklarında kesintiye gidilmesinin ise, patronu korumak dışında açıklaması yoktur. Bürokratik prosedürlerin kayıtdışı istihdamla hiç bir alakası bulunmamaktadır. Kaldı ki, iddia edildiği gibi uzun süren ve kağıt yükü gerektiren prosedürler söz konusu değildir. İşe alırken internet üzerinden yapılan bildirimle işe giriş bildirgesi gönderilebilmekte ve sigorta prim ödemeleri gerçekleştirilebilmektedir. Ayrıca, ekonomik kriz nedeniyle devletten yardım almak için çalıştırdığı işçiyi kayıt dışına çıkarıp, fazla saatlerle çalıştırmaya devam eden, trilyonluk villada otururken işçisinin kıdem tazminatını vermemek için şirketin içini boşaltıp ortadan kaybolan patronların durumunun izah edilmesi gerekmektedir.
KIDEM TAZMİNATI HAKKIMIZA SAHİP ÇIKIYORUZ
13
TÜRKİYE KOMÜNİST PARTİSİ İşçi Dayanışma Merkezi
14
Kıdem tazminatı reformu ile aşırı iş güvencesinin ortadan kaldırılarak yerine işsizlik sigortasının geliştirilmesi ile çalışanlar daha güçlü korunmaz mı? Ülkemizde aşırı iş güvencesinden değil, ancak tersinden söz edilebilir. İş mahkemelerinin iş yükü bunun kanıtıdır. Kıdem tazminatı, işçi işten çıkarıldığında işçiye ödeneceğinden iş güvencesini tanımlamaktadır. İş güvencesi kıdem tazminatı ödeme yükümlülüğünü değil, haklı ve geçerli bir nedenle olmaksızın işten çıkarılan işçinin, işe iadesinin sağlanmasını tanımlamaktadır. Kaldı ki, kıdem tazminatının istihdam yükünü ve kayıt dışılığı artırıcı olduğunu iddia edenlerin, işçilerin dava açmalarını önlemek
için ek bir tazminat ödedikleri ve işçilerin dava açmasını engellemeye çalıştıkları artık sır değil. Gerek Avrupa ülkelerinde, gerekse diğer ülkelerde ülkemizdekine benzer nitelikte kıdem tazminatı uygulamaları söz konusu olduğu gibi, birçok ülkede kıdem tazminatının yanında ülkemizde var olmayan yüksek tazminat ve sosyal koruma mekanizmaları söz konusudur. İşsizlik sigortasının kıdem tazminatının yerine ikame edilmesi mümkün değildir. Nitelik ve uygulama alanları itibariyle birbirinden tamamen farklıdır.
İşsizlik sigortası varsa kıdem tazminatına neden gerek olsun? 1999 yılında işsizlik sigortası sisteminin uygulanması esnasında kıdem tazminatı fonunun oluşturulması tartışıldı. Ancak 2003 yılında İş Kanunu için yapılan hazırlıklarda patron örgütleri, işçi sendikaları ve hükümet mutabakata varamadı.
Ayrıca İşsizlik Sigorta Fonu bu kadar çok sınırlayıcı engel koyduğu için fona giren para ile çıkan para arasında ciddi bir tutarsızlık vardır ve bu aradaki farka da devlet kimi yatırımlar için el koymaktadır. Yani İşsizlik Sigorta Fonu bu haliyle kendi işlevini bile göremezken kıdem tazminatının yerini tutabilmesi mümkün değildir.
15 KIDEM TAZMİNATI HAKKIMIZA SAHİP ÇIKIYORUZ
İşsizlik sigortasının kıdem tazminatının yerine ikame edilmesi mümkün değildir. “Nitelik olarak birbirinden tamamen farklıdır” demiştik. İşsizlik sigortasından faydalanmak için, sigortalı işçinin bir işyerinde çalışırken, kendi istek ve kusuru dışında işini kaybetmiş olması, son üç yıl içinde en az 600 gün işsizlik sigortası primi ödemiş bulunması; işten ayrılmadan önceki son 120 gün sürekli çalışmış olması; işverence düzenlenen İşten Ayrılma Bildirgesi ve kimlik belgesi ile birlikte, 30 gün içerisinde İŞKUR müdürlüğüne başvurarak kayıt yaptırması ve talep dilekçesi doldurarak vermesi gerekmektedir. Bu şartları taşıyanlardan 600 gün prim ödemiş olanlara 180 gün, 900 gün prim ödemiş olanlara 240 gün, 1080 gün ve daha fazla prim ödemiş olanlara 300 gün süre ile işsizlik ödeneği verilmektedir. Üstelik bazı sektör çalışanları işsizlik sigortası kapsamının dışındadır.
TÜRKİYE KOMÜNİST PARTİSİ İşçi Dayanışma Merkezi
16
Kıdem tazminatı işsizlere yönelik gelir desteği yöntemleri arasında en az etkilisi olarak değerlendirilmektedir. Yeterli gelir koruması sağlamamakta ve verimliliği düşürmekte midir? Bu iddiaların hiç biri insan kaynaklı değil, var olan sosyal devlet uygulamalarının sonlandırılmasına yönelik tamamen sermaye kaynaklı bakış açısını ifade eden iddialardır. Ayrıca, kıdem tazminatını sadece işsizlere yönelik bir koruma olarak görmek mümkün değildir. Zira hukuk ve sosyal güvenlik uzmanlarınca da kıdem tazminatının niteliği oldukça geniş kapsamlı görülmektedir. Buna ilişkin kimi görüşlere broşürde “Kıdem tazminatı nedir?” başlıklı bölümde yer verilmiştir.
Oluşturulan fonlar krizin etkilerini hafifletmeye yaradığı gibi işsizliği de engellemeye yaramamakta mıdır?
Krizin patronlar üzerindeki etkisini hafifletmeye yarayan ödenek, işçilerin kriz koşullarında daha ağır koşullar altında çalışmaya devam etmesi ve ücretlerinin devlet tarafından karşılanması ile gerçekleşmişti. Esneklik uygulamaları ile oluşturulan fonlarla, “işsizliği önlüyoruz” iddiası ile patronlara kaynak yaratılmaktadır. Dolayısıyla kısa çalışma uygulaması gibi patronların ihtiyaçlarına yanıt verebilecek bu fonlar, yalnızca patronlara kaynak oluşturacak, işçilere ait olan bu fonlardan işçilere yapılacak ödeme koşulları üzerindeki sınırlar kaldırılmayacaktır.
17 KIDEM TAZMİNATI HAKKIMIZA SAHİP ÇIKIYORUZ
Esneklik uygulamaları içerisinde yer alan ve işçiler için kullanılacağı iddia edilen kısa çalışma ödeneği adı altında uygulanan fonlar, 2008 yılında başlayan kriz koşullarında patronlar için kullanıldı. Patronların kendi ifadeleri ile “mali açıdan sorun yaşayan işyerlerinin kapanması önlemiş ve patronlara soluk alma olanağı tanımış” olan bu fon, işçiler için kullanılmamış olduğundan ve patronlar her fonun kendileri için kullanılacağını bildiği için fon kurulmasını destekleyebilmektedir.
TÜRKİYE KOMÜNİST PARTİSİ İşçi Dayanışma Merkezi
18
İşçi istediği zaman, ihtiyacı olduğunda fondan parasını çekebilecek mi? Kıdem tazminatı fonu hakkında istihdam strateji belgesinde ve 2008 yılında çıkarılan Kıdem tazminatı fonunun İşletilmesi ile İlgili Kanun Tasarısı’nda, işçilerin kıdem tazminatları alabilmeleri 10 yıl, fona kendi adlarına ödeme yapılması şartına bağlanıyordu. Güncel olan istihdam stratejisi belgesinde de 10 yıl şartı vardır. Dolayısıyla işçi istediği zaman değil, 10 yıl sonra kıdem tazminatını alma hakkını kazanabilecektir. Ayrıca, istihdam strateji belgesinde yer verildiği şekliyle işçi ancak emekli olduğunda parasının tamamını fondan çekebilecektir.
Patronlar esneklik yasada yer almadığı için kıdem tazminatına ilişkin düzenleme yapılmadığını söylüyor. Esnek çalışma maddeleri yasada yer almıyor mu? Esneklik uygulamalarının çoğu yasada yer almıştır. Yasada yer almayan uygulamalar aşağıdaki tabloda da görüldüğü gibi çok daha sınırlı sayıdadır. Ancak patronlar, her zaman olduğu gibi ellerindeki ile yetinmemekte, daha fazlasını istemekte, kârlarını artırmak, işçileri daha fazla sömürmek için mevzuatta yer almayan esneklik maddelerini abartarak, çalışma yaşamında işçilerin elinde kalan haklarını da teslim almak istemektedir. Esnek Çalışma ve Mevzuattaki Yeri Esnek iş sözleşmeleri
Mevzuattaki yeri
Belirli süreli iş sözleşmesi
İş Kanunu - 11. ve 12. madde
Kısmi süreli çalışma
İş Kanunu 13. madde
Çağrı üzerine çalışma
İş Kanunu 14. madde
Geçici istihdam büroları
Düzenleme bulunmamaktadır.
aracılığıyla geçici iş ilişkisi Düzenleme bulunmamaktadır.
Uzaktan çalışma
Düzenleme bulunmamaktadır.
Geçici iş ilişkisi
İş Kanunu 7. madde
Çalışma sürelerinde esneklik
Mevzuattaki yeri
Denkleştirme süresi
İş Kanunu - 63. madde
Telafi çalışması
İş Kanunu - 64. madde
Kısa çalışma
4447 sayılı İşsizlik Sigortası
Kanunu ek 2. madde
Esnek zaman modeli
Düzenleme bulunmamaktadır.
19 KIDEM TAZMİNATI HAKKIMIZA SAHİP ÇIKIYORUZ
İş paylaşımı
TÜRKİYE KOMÜNİST PARTİSİ İşçi Dayanışma Merkezi
20
Kıdem tazminatı fonu devlet güvencesinde olacağı için patronlar primleri ödemese bile devlet işçilerin kıdem tazminatlarını ödemez mi? Bu güne kadar devlet güvencesindeki fonlarda toplanan emekçilerin paralarını geri almak ve işçiler için kullanılmasının sağlanması konusunda çok yakın örnekler bize fikir vermektedir. İşsizlik sigortası fonundan işsiz kalan işçilerin çok az bir bölümü yararlanabilmesine karşın, AKP, fondan GAP projesine kaynak aktarmakla kalmamış, krizin tüm faturasını ödeyen işçilerin paraları yine bu fon aracılığı ile patronlara aktarılmıştır. Ayrıca, yıllardır el konularak Zorunlu Tasarruf Fonu’nda biriken paraların dağıtımı sırasında yaşanan haksızlıklar, yıllarca ücretinden kesilen paraları çoğu işçinin alamadığı ya da eksik aldığı durumlar daha yeni yaşanmıştır. AKP ve patronlar bunları işçilere unutturmak istemektedir. İşsizlik ve Zorunlu Tasarruf Fonu’nun nasıl kullanıldığını hatırlıyoruz. Kıdem tazminatı fonu da, kurulursa, hükümetler tarafından başka işler için kullanılabilir.
Kıdem tazminatı fonu kurulursa geçici işlerde çalışanların oranı artar, işsizlik bu biçimde azalmaz mı? Bugün Türkiye’de yasal düzenlemelerde yeri tam olarak oturtulmuş olmasa bile, geçici istihdam biçimleri fazlasıyla uygulanıyor. Bunlara örnek olarak mevsimlik tarım işçileri, inşaat işçileri, çağrı merkezi çalışanları, taşeron şirketlere bağlı olarak istihdam edilen özel güvenlik, temizlik elemanları, hatta sağlık personeli bile sayılabilir. Türkiye İstatistik Kurumu Hanehalkı İşgücü Anketi sonuçları da “yasal düzenlemeleri eksik” olan geçici istihdamın hızla yaygınlaşmaya devam ettiğini gösteriyor. 2004-2010 döneminde işsizlerin işsiz kalma nedenlerine göre dağılımına bakıldığında, geçici işte çalışıp işin bitmesi nedeniyle işsiz kalanların oranının yüzde 24,3’ten yüzde 29,6’ya yükseldiği görülüyor.
İşsizliği engellemenin yolu, işçilerin örgütlü mücadeleyi yükseltmesinden geçmektedir.
21 KIDEM TAZMİNATI HAKKIMIZA SAHİP ÇIKIYORUZ
Geçici işlerde çalışanların oranı artsa bile işsizliğin azalması için yeni iş alanlarının yaratılması gerekir. İşsizliğin azaltılmasının yöntemi tek başına geçici işlerde çalışanların sayısının artırılması olamaz. Geçici istihdam ile işsizliği azaltmak Avrupa Birliği’nin strateji belgelerinde yer alan bir uygulamadır. Bu yöntem ile işsizlik azaltılabilseydi Avrupa Birliği’nde işsizlik oranı yüzde 10’larda olmazdı.
TÜRKİYE KOMÜNİST PARTİSİ İşçi Dayanışma Merkezi
22
Kıdem tazminatı patronun harcamalarını artırdığı için Türkiye’nin rekabet gücü zayıflamıyor mu? Patronların ve AKP’nin iş güvencesi olmaksızın işçiyi istediği şekilde çalıştırıp istediği zaman işten çıkarabilme kolaylığının varolmasını istiyor. Kıdem tazminatı patronların cebinden çıkan bir harcama değildir, işçilerin hakkıdır. Patronların harcama olarak gördükleri, işçiler için ve işçilere yaptıkları ödemelerdir. Oysa Türkiye rekabet edebilen bir ülkedir, 2010 yılında en büyük altıncı ekonomi olmuştur. Patronlar ise 2008-2009 kriz döneminde dahi çok yüksek kâr açıkladı. Yıl sonlarında açıklanan kârlar, işçilerin sömürülmesi ile kazanılmaktadır. Kıdem tazminatı nedeniyle rekabet edemediğini ifade eden patronlara kârlarını hatırlatmak gerekecektir.
Türkiye’deki işletmelerin kıdem tazminatı yükü birçok ülkeyle kıyaslandığında yüksek değil mi? İlk bakışta, kıdem tazminatının diğer ülkelerle kıyaslandığında yüksek olduğu sanılabilir. Ancak durum, göründüğü gibi değildir. Kıdem tazminatı işçilerin güvencesi için tek başına ele alınacak bir konu değildir. Türkiye’deki durum diğer ülkelerle karşılaştırıldığında, Türkiye’de sosyal korumaların diğer ülkelere göre neredeyse olmadığını söylemek abartı olmayacaktır. İşsizlik maaşı, haksız nedenle işten atılan işçinin, alacağı aile yardımları ile birlikte bakıldığında Türkiye’deki kıdem tazminatının diğer ülkelerle kıyaslandığında yüksek olduğunu söylemek zordur. Ek1’de verilen tablo OECD verileri ile düzenlenmiştir. Bu tabloda geçici işçilik bakımından iddia edildiği gibi en katıdan en esnek olan ülkeye doğru bir sıralama yapılmıştır. Çalışma yaşamındaki kuralların esnek ülkelere doğru gidildikçe işçi haklarında azalmalara yol açtığı açıktır.
KIDEM TAZMİNATI HAKKIMIZA SAHİP ÇIKIYORUZ
23
TÜRKİYE KOMÜNİST PARTİSİ İşçi Dayanışma Merkezi
24
Mevcut uygulama ile fon tarafından ödenecek tazminat miktarı arasında bir fark olmayacak mı? İşçinin kaybı nedir? Hem fon tasarısında hem de şu anda uygulanan mevzuatta kıdeme esas alınan gün sayısı çalışılan her tam yıl için 30 gündür. Fon tasarısında kıdem tazminatının hesaplanmasında SGK prime esas kazanç baz alınmaktadır. Mevcut uygulamada ise, SGK prime esas kazanca dahil edilmeyen (yol-yemek ücreti vb.) kimi ödemeler de dahil edilerek kıdem tazminatı hesaplanmaktadır. Bu durum, fon tasarısına göre işçinin daha az kıdem tazminatı almasına yol açacaktır. Aşağıda, brüt ücreti 1.500 lira, aylık yol ücreti 140 lira, aylık yemek ücreti 200 lira ve kıdemi 10 yıl olan bir işçinin Kıdem tazminatı fonundan ve mevcut uygulamada alacağı tazminat miktarları hesaplanmıştır.
İşe giriş tarihi: 1 Ocak 2002 İşten çıkış tarihi: 31 Aralık 2011 yıllar
brüt ücret
çalışılan süre-ay
toplam prime esas kazanç
prim oranı %
ödenecek prim tutarı
2011
1500
12
18.000,00
3,00
540,00
2010
1350
12
16.200,00
3,00
486,00
2009
1200
12
14.400,00
3,00
432,00
2008
1000
12
12.000,00
3,00
360,00
2007
900
12
10.800,00
3,00
324,00
2006
800
12
9.600,00
3,00
288,00
2005
700
12
8.400,00
3,00
252,00
2004
600
12
7.200,00
3,00
216,00
2003
500
12
6.000,00
3,00
180,00
2002
400
12
4.800,00
3,00
144,00
120
107.400,00
3.222,00
İşçinin 10 yıl içerisinde fona yatırılan primlerinin toplamı 3.222 TL iken, işçinin fondan alacağı tazminatın fona maliyeti 15.000 TL’dir. Aradaki farkın nasıl karşılanacağı ise tartışmalıdır. Bu durumda üç ihtimal belirmektedir. Bunlar: Fonun tamamen tasfiye edilmesi, Fonda biriken tutarlar baz alınarak bir ödeme yapılması Fona taze kan olarak devletin destek vermek durumunda kalması ya da işsizlik fonundan karşılanmasıdır.
25 KIDEM TAZMİNATI HAKKIMIZA SAHİP ÇIKIYORUZ
Fondan ödenecek brüt kıdem tazminatı tutarı 15.000,00 Damga vergisi 0,0066 99,00 Net kıdem tazminatı 14.901,00 Mevcut durumda ödenecek (yol-yemek dahil) brüt kıdem tazminatı 18.400,00 Damga vergisi 0,0066 121,44 Net kıdem tazminatı 18.278,56
TÜRKİYE KOMÜNİST PARTİSİ İşçi Dayanışma Merkezi
26
Fon uygulaması ile kıdem tazminatı tavanı uygulaması kalkıyor mu? Bu sorunun yanıtı henüz bilinmiyor. Ancak, hükümetin çıkardığı son yasa tasarısı taslağına göre, Kıdem tazminatı fonundan yapılacak ödeme, işçinin çalıştığı her tam bir yıl için bir aylık brüt ücret tutarında olacak. Bu bir aylık brüt ücret, çalışılan son yılın ortalaması alınarak bulunacak. Tasarı taslağında, patronların her ay için ödeyecekleri kıdem tazminat fonu primlerinin hesabına esas ücretler, SGK’ya verilen aylık primler bildirgesinde yer alacak prime esas kazanç tutarları olacaktır şeklinde belirtilmiştir. Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu gereğince alınacak prim ve verilecek ödeneklerin hesabına esas tutulan günlük kazancın alt sınırı, sigortalıların yaşlarına uygun asgari ücretin otuzda biri, üst sınırı ise günlük kazanç alt sınırının 6,5 katıdır. 01.07.2011-31.12.2011 tarihleri arasında uygulanacak tutarlar; 16 yaşını doldurmuş işçiler için: Sigorta tabanı (asgari ücret) 837,00 TL ve sigorta tavan ücreti 5.440,50 TL’dır. Tazminatın hesaplanmasında uygulanacak alt ve üst limitler ise: Alt limit (asgari ücret) 837,00 TL, üst limit ise yine bugünkü kıdem tazminatı tavanı olan 2.731,65 TL olacaktır. Kıdem tazminatı tavanı uygulaması fon taslağında da varlığını sürdürmeye devam etmiştir. Buna karşılık kıdem tazminatı tavanının üzerinde prime esas kazanç bildirimi yapılan ve kendisi adına prim yatırılan işçilerin yatırılan bu tutarlar için bir talepte bulunmaları şu haliyle mümkün değildir. Kıdem tazminatı tavan tutarı üzerindeki prime esas kazançlardan alınacak primlerin fonun yamalarını kapatmak için kullanacağı açıktır.
Kıdem tazminatı fonu kurulursa herkes kıdem tazminatı almayacak mı? Kıdem tazminatının çalışan her işçi ve emekçi tarafından alınmasının sorumluluğu devlettedir. Kaldı ki yasal düzenlemelerde işçileri koruyucu hükümler artırıldığı takdirde, işçilerin tamamı kıdem tazminatını alabilecektir. Ancak, hükümet işçileri korumak istemediği için bunu yapmamaktadır. Çalışanların yarısının kayıt dışı olması ise, işçilerin yarısının kıdem tazminatı almasının önünde engeldir. AKP, kayıt dışı çalışmayı ortadan kaldırmalıdır. Herkesin kıdem tazminatı almasının yolu fondan geçmemektedir. Mevcut düzenlemede kayıtdışı çalışmaya göz yumulmamalı, örgütlenme hakkı tanınmalı, örgütlenme önündeki engeller ortadan kaldırılmalı, iş müfettişlerinin sayısı artırılarak yasal düzenlemeye tüm işyerlerinde uyulması sağlanmalıdır. Kıdem tazminatı fona geçtiğinde, herkesin kıdem tazminatı alması mümkün değildir. Çünkü fonda toplanacak primlerin patronlar tarafından ödenmesinin hiçbir garantisi yoktur. Ayrıca, kayıtdışı çalışma ortadan kaldırılmadıkça işçiler adına fona nasıl prim ödenecektir? Diğer bir husus, fondan yapılacak ödemenin 10 yıl sonra kısmen yapılacak olmasıdır. İşçi, ancak emekli olabilirse tazminatının tamamını alabilecektir. 27 KIDEM TAZMİNATI HAKKIMIZA SAHİP ÇIKIYORUZ
Bugüne kadar fonlarla ilgili örneklere baktığımızda (Tasarrufu Teşvik Fonu, Konut Edindirme Fonu vs.) fonların iyi yönetilemediği ve sonrasında fonun, sahipleri olan işçilere geri dönmediğini görüyoruz. Hatta İşsizlik Sigortası Fonu’nda olduğu gibi fonda biriken paraların asıl sahiplerine ödenmemesi için koşulların zorlaştırıldığı ve ödenmeyen bu paraların hükümete ve patronlara kaynak olarak kullanıldığı ortadadır.
TÜRKİYE KOMÜNİST PARTİSİ İşçi Dayanışma Merkezi
Ek: İşçilerin bazı haklarının mevzuatı katı Ülke
OECD İstihdam Koruma Endeksi
Türkiye
3,46
4 ay
8 hafta
Prim ödeme süresine göre 6-10 ay boyunca son 12 aylık ortalama ücretin %40’ı ödenir.
Fransa
3,00
0,8 ay
2 ay
Prim ödeme süresine göre 24 aya kadar (50 yaş üzeri için 36 aya kadar)
Yunanistan
2,97
15 gün kıdem, işte kalma süresine göre 5 ila 165 günlük işten çıkarma tazminatı
Mavi yakalılarda yok, beyaz yakalılarda 2 ay
Günlük 12,45 Avro’dan az olmamak üzere, mavi yakalılarda günlük ücretin %40’ı, beyaz yakalılarda %50’si.
Portekiz
2,84
4 ay
30 gün
Aylık ücretin %65’i ödenir. Ödeme süresi 24 aydan az olmamak üzere yaşa göre artar.
Almanya
2,63
2 ay
1 ay
Net kazancın %67’si. Yaşa ve çalışma süresine göre 6 ila 24 ay yararlanılabiliyor.
Brüt ücretin yaklaşık %60’ı
28
4 yıl çalışmış bir işçinin Kıdem tazminatı
İhbar Süresi
İşsizlik Sigortası
Belçika
2,61
Yok
28 gün (Ulusal Toplu Sözleşmeye dahil işçiler için 35 gün)
Avusturya
2,41
2 ay
14 gün
Net kazancın yüzde 55’i ve 20 hafta yararlanılabiliyor
Finlandiya
2,29
Yok
2 ay
Son 28 ay en az 43 hafta çalışmış olmak kaydıyla, günlük 25,63 Avro
Danimarka
1,91
Yok
Mavi yakalılarda yok, beyaz yakalılarda 3 ay
Son 12 haftalık ortalama kazancın yaklaşık %90’ı (tavan uygulaması var)
İsviçre
1,70
Yok
2 ay
Çocuk veya maluliyet durumuna göre, sigorta kapsamındaki kazançların %70 ya da %80’i. Yaşa göre 260 ila 520 gün ödenir.
ABD
0,85
Yok
Yok
Eyalete göre değişen oran ve sürelerde ödenek veriliyor. 26 haftaya kadar yararlanılabiliyor.
olan ülkeden esnek ülkeye karşılaştırılması İşverenin haksız nedenle feshi
Özel sektörde yalnızca sendikalı işyerlerinde toplu sözleşmeyle belirlenebiliyor. Kamuda 0-6 yaş çocuklarda azami 32,23 TL, 6 yaşından büyüklerde 16,12 TL
Haksız feshin işe iadeyle sonuçlanması durumunda 4 ila 8 aylık ücretin tazminat olarak işçiye verilmesine hükmedillir.
20 yaş altı en az iki çocuk varsa. 2, 3 ve 4 çocuk için sırasıyla aylık 124, 283 ve 441 Avro.
11’den fazla işçinin çalıştığı işyerlerinde en az iki yıl kıdemli işçiler altı aylık kıdem tazminatına ek tazminat alırlar. Bu koşullar yoksa mahkeme kararıyla belirlenir. Asgari düzey yok.
18 yaşından küçük 1 çocuk için ayda 8,22 Euro, 2 çocuk için 24,65 Euro. Çocuk sayısı arttıkça ödeme de artıyor.
İşe son verme bildirimiyle mahkeme kararı arasındaki süreye ait ücret. Kıdem istenirse işe iade uygulanmaz. Haksız fesih hükümsüz kabul edildiğinde iş sözleşmesi devam ediyor sayılır. Arada geçen zamanın ücreti işveren tarafından işçiye ödenir.
Ailenin aylık gelirine ve çocuğun yaşına göre değişir. Çocuk başına aylık 174,72 Avro’ya kadar çıkabilir.
Çalışılan her yıl için 7,5-22,5 gün arası tazminat.
18 yaş altı (öğrenci ise 25 yaş altı) çocuklarda, 1. ve 2. çocuk için ayda 184, üçüncü çocuk için 190, sonraki her çocuk için 215 Avro. Gelir durumuna göre artabiliyor.
12-18 ay arası tazminat alınabiliyor. İşe iade işçi tarafından nadiren tercih ediliyor.
18 yaş altı çocuklarda 1., 2. ve 3. çocuk için sırasıyla 83, 154 ve 230 Avro
İşe iade yok. Asgari tazminat ihbar süresinin ücretine eşit. Beyaz yakalılarda ek tazminat hakimin takdirinde, mavi yakalılarda 6 aylık ücret.
19-26 yaş arası çocuklarda 1., 2. ve 3. çocuk için, sırasıyla 152, 165 ve 178 Avro
İşten çıkarma tarihiyle mahkeme kararı arasındaki süreye eşit miktarda tazminat
29
17 yaş altı çocuklar için, tek çocukta 1.200 Avro. Ödemeler çocuk sayısına göre artarak büyüyor.
İşe iade yok. 3-24 ay arası tazminat.
Çocuk sayısına göre değişiyor
Mavi yakalılarda en fazla 52 hafta, ortalama 10,5 hafta. Beyaz yakalılarda yaşa ve kıdeme göre değişiyor, en yüksek ödeme 6 aylık ücret. İşe iade nadiren yaşanıyor.
Her çocuk için ayda 200-220 frank. Evli her işçiye 100 frank aile yardımı. Bulunulan kantona göre ayda 850-2.000 frank doğum yardımı. Meslek eğitimi alan her çocuğa ayda 250-270 frank ödenek.
Kadına ayrımcılık dışında işe iade yok. Tazminat genellikle zorunlu bildirim süresinin ücretine eşit. 6 aydan çok olmamak üzere, haksız fesih tarihi ile mahkeme kararı tarihi arasındaki sürenin ücreti verilir.
Her bir çocuk için ebeveynin tam emeklilik ya da maluliyet aylığının yarısına kadar alınabiliyor. Tavan uygulaması var.
Sözleşmelerde işveren tarafından fesih durumları için işverene belli yükümlülükler verilebiliyor.
KIDEM TAZMİNATI HAKKIMIZA SAHİP ÇIKIYORUZ
Aile Yardımı
TÜRKİYE KOMÜNİST PARTİSİ İşçi Dayanışma Merkezi
30
SONUÇ İşçiler, örgütlü olduğunda haklarını koruyabiliyor. İşçiler, birlik olduğunda patronların işten atmasına engel olabiliyor. İşçiler, birlik olduğunda işyerinde keyfi uygulamalara son verebiliyor. İşçiler, bir arada olduğunda AKP’ye istediklerini yaptırtabiliyor. Daha bir yıl önce TEKEL işçileri, Ankara’da gece gündüz demeden bir arada direndi. Mücadele etmeye, mücadele ederlerse haklarını alacaklarına inandılar. Lüks plazalarda çok düşük ücretlere çalıştırılan mühendisler de, bankalarda çalışan işletmeciler de, eczanede çalışan kalfa da, metal işçileri de, dersanede, okulda sözleşmeli çalışan öğretmenler de, tamamı kıdem tazminatı düzenlemesinden etkilenecek. Hep birlikte haklarımıza sahip çıkmanın zamanıdır. Biz sahip çıkmazsak bizim hakkımıza kim sahip çıkacak? AKP ve patronların yalanlarına kanmayacaksak, kıdem tazminatı hakkımızın elimizden alınmasına karşı çıkacağız. İnsanca ve onurlu bir biçimde yaşama talebimize sahip çıkacağız. Kendi geleceğimize, çocuklarımızın geleceğine sahip çıkacağız.
Kıdem Tazminatını kaldırarak fon kurmak istiyorlar. Bu durumda: 1. Kıdem tazminatı miktarı azalacak. 2. Ancak emekli olunduğunda kıdem tazminatının tamamı fondan çekilebilecek. 3. Fondan, ancak 10 yıl sonra kısmen ödeme yapılacak. 10 yıl kıdemi olmayanların herhangi bir hakkı olmayacak. 4. Askere giden işçi ya da evlenen kadın işten ayrılırken kıdem tazminatı alamayacak. 5. Patronlar, istedikleri zaman işten çıkarabilecek. 6. Kadrolu işçi sayısı azalacak, taşeron gibi geçici çalışma artacak, iş güvencesi ortadan kalkacak. 7. Patronlar, SSK primi ödemezken Kıdem tazminatı fonuna da prim ödemezler. Bunun garantisi yok. 8. Fon’un başka örneklerde olduğu gibi hükümet tarafından içi boşaltılabilir. Buradaki para hükümetler tarafından kullanılabilir. Bunun güvencesi bulunmuyor. 9. Kayıt dışı çalışan işçinin kıdem tazminatı hakkı zaten yok. 10. Kıdem tazminatı fonu ile birlikte “köle ticareti” yapacak “özel istihdam büroları” yasallaşacak.