Prirucnik za tematski turizam by TO Bar

Prof. dr Jovan Plavša Prof. dr Andriela Vitić - Ćetković Neda Ivanović

Priručnik

za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Prof. dr Jovan Plavša Prof. dr Andriela Vitić - Ćetković Neda Ivanović

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Izdavač: Turistička organizacija opštine Bar Autori: Prof. dr Jovan Plavša Prof. dr Andriela Vitić – Ćetković Neda Ivanović, dipl. turizmolog Saradnici: Ilija Stojović, poslovni menadžer, smjer ekonomija Mr Nikoleta Nikčević, magistar u hotelijerstvu Lektor: Sonja Živaljević Fotografije: Arhiva TO Bar (Lazar Pejović, Duško Miljanić) Priprema i dizajn: Stevo Martinović Realizacija: Grafički studio Krug - Bar Bar, 2014.

The project is co-funded by the European Union, Instrument for Pre-Accession Assistance This publication has been produced with the financial assistance of the IPA Adriatic Cross-Border Cooperation Programme project TUR.GRATE2. The contents of this publication are the sole responsibility of Local Turist Organization of Bar and can under no circumstances be regarded as reflecting the position of the IPA Adriatic Cross-Border Cooperation Programme Authorities.

Sadržaj 1. Uvod

2. Odnos tradicionalnih i novih oblika turizma na globalnom turističkom tržištu

3. Tematski turizam – raznovrsna ponuda – zadovoljan turista

4. Tematski parkovi kao dio nove turističke ponude

5. Tematski putevi kao dio nove turističke ponude

6. Oblici tematskog turizma

7. Ekoturizam

8. Zdravstveni turizam

9. Sportsko-rekreativni turizam

10. Nautički turizam

11. Avanturistički turizam

12. Lovni turizam

13. Kulturni turizam

Literatura: 55

Ĺ etaliĹĄte u Baru 4

PriruÄ?nik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

1. Uvod Savremeni turizam je veoma dinamična djelatnost i jedan od važnih faktora rasta svjetske ekonomije. Tehnološki napredak, razvoj svih vidova saobraćaja i relativno laka dostupnost informacija stvaraju povoljne uslove za još brži razvoj domaćeg i međunarodnog turizma. Globalizacija podstiče na povezivanje i saradnju pojedinih zemalja ili raznih međunarodnih grupacija, pogoduje lakšem uključivanju u turističke tokove, donosi razne inovacije, specijalizaciju proizvoda, stvaranje prepoznatljivih ponuda, doprinosi poboljšanju kvaliteta usluga, ali i pojačava konkurenciju među turističkim destinacijama. Bez obzira na povremene krize koje prate svjetsku ekonomiju i politiku, turizam i početkom druge decenije 21. veka doživljava rast, pa je tako 2012. godine broj stranih turista u svijetuje prvi put prešao jednu milijardu, a zarada od međunarodnog turizma premašila jednu milijardu US dolara.

Grafikon 1. Broj stranih turista i zarada u međunarodnom turizmu 1950. i 2012. (WTO)1

Prije 60 godina takve promjene se nijesu mogle naslutiti. Od 1950. do 2012. broj turista u međunarodnom turizmu povećan je 41 put, dok je zarada porasla 512 puta. Zarada međunarodnog turizma čini 6 % svjetskog izvoza i oko 9 % ukupnog dohotka. 1 www.unwto.org

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Prognoze upućuju na to da će promjene i dalje biti intenzivne, te da će 2030. godine u međunarodnim turističkim putovanjima učestvovati oko 1,8 milijardi turista (UNWTO). Pošto će ove promjene dotaći gotovo svaki dio svijeta, a i dalje će najveći udio u turističkom razvoju imati Evropa i Mediteran, veoma je važno na lokalnom nivou kontinuirano raditi na poboljšanju turističke ponude, na boljem tržišnom pozicioniranju, odnosno na stvaranju identiteta ili turističke prepoznatljivosti prostora. To je moguće ostvariti razvojem posebnih oblika turizma, odnosno kroz tematski turizam, u kome bi brojni učesnici bili uključeni u direktnu ili indirektnu aktivnost.

budućnosti, bez ugrožavanja mogućnosti budućih generacija da zadovolje sopstvene potrebe (UNWTO, 2004). Činjenica da je Crna Gora dobila status kandidata za ulazak u EU utiče na potrebu za temeljnijom orijentacijom ka održivom razvoju, što, između ostalog, povećava atraktivnost destinacije za nove ciljne grupe turista. Da bi se postigao taj cilj, potrebno je kreiranje raznovrsnije turističke ponude, zatim uvažavanje posebnih interesovanja turista i razvijanje specifičnih turisti čkih proizvoda vezanih za tematski turizam. Treba istaći i da Evropska unija posljednjih godina podstiče transnacionalnu saradnju i podržava projekte iz oblasti tematskog turizma.2

Savremeni turizam karakteriše: rastući broj novih destinacija, novih vidova turističkih aranžmana, novih oblika putovanja i to pod uticajem razvoja tehnologije, promjena životnog stila ljudi, životnog standarda itd. Potreba za edukacijom i avanturistički duh su sve prisutniji kod savremenih turista, kao i tražnja za turističkom ponudom koja obiluje aktivnostima u prirodi, kulturnim i rekreativnim sadržajima. To utiče na dinamiku savremenih turističkih kretanja, kao i na porast tražnje za destinacijama koje uvažavaju principe održivog razvoja.

Tematski turizam ili turizam posebnih interesovanja moguće je definisati kao poseban skup turističkih kretanja koja su uslovljena određenim, dominantnim turističkim motivom koji turističkog potrošača pokreće na putovanje u destinaciju čija je turistička ponuda svojim sadržajima prilagođena ostvarenju doživljaja vezanih za dominantno interesovanje tog potrošača/turiste.3 Zato se s pravom smatra da koliko ima različitih interesovanja kod ljudi, toliko ima tematskih turističkih destinacija. Bitan preduslov uspješnosti u kreiranju tematskih destinacija i tematskih turističkih proizvoda je ostvarivanje partnerstva između ključnih aktera - učesnika u održivom razvoju turizma, a to su: javni

Pod održivim razvojem turizma podrazumijeva se takav razvoj koji zadovoljava potrebe sadašnjih turista, turističkih destinacija i svih učesnika u turizmu, uz istovremeno očuvanje i uvećanje potencijala za korišćenje turističkih resursa u 6

2 http://ec.europa.eu/enterprise/newsroom/cf/itemdetail.cfm?item_id=6615 3 Jovanović, V: Tematski turizam, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2013.,str. 5

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

sektor, turističke organizacije, turistička privreda, razni oblici asocijacija (profesionalna udruženja, nevladine organizacije idr.), lokalna zajednica, mediji i turisti. No, turizam može postati žrtva sopstvenog razvoja ukoliko se ne posveti dovoljno pažnje pitanju održivosti, pitanju diferenciranja destinacije od konkurentskih, a to uključuje stvaranje turističkih proizvoda koji zadovoljavaju potrebe novih profila turista. Tematski turisti se ubrajaju u „istraživače“ tj. kategoriju novih turista koji su uglavnom obrazovaniji, iskusniji i odgovorniji nego „klasični“„ turisti. Ovaj priručnik ima za cilj da doprinese edukaciji o tematskom turizmu i podstakne razvoj turističkih proizvoda u opštini Bar i Crnoj Gori koji će privući nove ciljne grupe turista.

Stari grad Bar Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Kestenova ĹĄuma u Ostrosu 8

PriruÄ?nik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

2. Odnos tradicionalnih i novih oblika turizma na globalnom turističkom tržištu Savremeni turizam u centar pažnje stavlja održivu turističku destinaciju i maksimalno zadovoljenje potreba i želja potrošača. Turisti sve manje žele standardizovana putovanja i paket aranžmane, već zahtijevaju veliku dozu fleksibilnosti, sa većim brojem kraćih i individualnih putovanja. To potvrđuje činjenica da se u turističkom sektoru sve više pojavljuju specijalizovani operateri koji svoju ponudu usluga prilagođavaju sofisticiranim tržišnim nišama. Tome ide u prilog činjenica da će se u budućnosti razvoj turističkog proizvoda pojačano tematizovati tj. specijalizovati u skladu sa pojedinim ciljnim segmentima.

zajedno sa porastom društvene odgovornosti, doveli su do stvaranja savremenih turista - potrošača u turizmu. Oovi turisti su bolje informisani, nezavisniji, očekuju da imaju više izbora, traže brzinu i upotrebu savremene tehnologije kako bi se savladale prepreke i ograničenja u korišćenju usluge.

Pojava novih informacionih i komunikacionih tehnologija, porast edukacije i nivoa životnog standarda, više slobodnog vremena, smanjenje članova porodičnog domaćinstva, promjene u vrijednosnim stavovima i životnim stilovima,

Pored ovih promjena, veoma je važno pratiti i ostale zahtjeve savremenih turista i kada je potrebno i svrsishodno prilagođavati im lokalnu ponudu.

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Savremeni turizam prati raznovrsnija usluga, ali i poboljšanje njenog kvaliteta. Uočljiva je povećana tražnja za turističkim sadržajima i aktivnostima u prirodi (aktivan odmor, avantu rizam), što stvara mogućnosti za organizovanje brojnih oblika tematskog turizma.

Savremene turiste naviše interesuju: - boravak u prirodi, - očuvana ili divlja priroda, odnosno životna sredina, - autentični i raznovrsni doživljaji, - istraživanje neotkrivenog i nepoznatog, - upoznavanje posebnosti lokalne zajednice, - nove forme turizma tematski usmjerene. Savremeni turista se unaprijed priprema za putovanje, pa se stoga relativno lako prilagođava novim sadržajima i aktivno stima. Ponekad insistira na specijalizovanoj ponudi. Novi potrošači/turisti biraju novu ravnotežu između porodice i karijere, posla i zabave. Oni se interesuju za neobično, autentično, tragaju za novim identitetom, žele jedinstveni doživljaj i iskustvo itd., pa se zato s pravom nazivaju ”iskustveni“. Zbog promjene vrijednosnih stavova novog potrošača/turiste nastala je potreba za razvoj novih vidova turizma. Tradicionalni masovni turizam, iako i dalje preovladava, polako ustupa mjesto ”novom turizmu“ koji se često naziva: alternativni, odgovorni, meki turizam, zeleni turizam itd.

Rekreacija na plaži 10

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

3. Tematski turizam – raznovrsna ponuda – zadovoljan turista Tematski turizam ili turizam posebnih interesovanja nastao je jačanjem želje turista za autentičnim doživljajem tokom odmora i putovanja. Ovaj vid turizma ima specifične razlike u odnosu na masovni turizam (tabela 1). Tabela 1. Razlike između masovnog i tematskog turizma

Opšte karakteristike

Karakteristike ponašanja turista

MASOVNI TURIZAM

TEMATSKI TURIZAM

Brz razvoj

Spor razvoj

Maksimalan razvoj

Optimalan razvoj

Nekontrolisani razvoj

Kontrolisani razvoj

Kratkoročni efekti

Dugoročni efekti

Kreću se u velikim grupama

Kreću se individualno ili u malim grupama

U destinaciji imaju fiksni program (paket aranžman)

U destinaciji donose spontane odluke u pogledu različitih usluga

Turisti čije se odluke mogu usmjeriti

Turisti koji samostalno donose odluke

Pasivno posmatraju turističke događaje

Žele da aktivno učestvuju u turističkim događajima

Ne nastoje da uče strani jezik (jezik domaćina)

Nastoje da uče strani jezik (jezik domaćina)

Radoznali su

Taktični su

Prilagođeno prema: Jovanović, V: Tematski turizam, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2013.,str. 6

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Pojam „tematski turizam“još uvijek nije opšte prihvaćen, ali se vezuje za specifične vidove turizma, dok se za njegovo bliže tumačenje često koristi riječ „niša” (niche). Dakle, u teoriji i praksi koriste se različiti termini: • Turizam tržišnih niša („nishe tourism“), • Tematski turizam, • Posebni (specifični) oblici turizma, • Turizam posebnih interesovanja („special interest tourism“), • Alternativni turizam, • Selektivni oblici turizma (termin koji je u upotrebi od sedamdesetih godina 20. vijeka). Tematski turizam podrazumijeva razvoj u skladu s ekološkom održivošću i brigom prema zajednici.4 Prednosti turizma tržišnih niša su: • privlači ciljne grupe turista visoke potrošnje, • može ostvariti veću dobit nego od masovnog turizma, • povećava prosječnu potrošnju turista, • omogućava raznolikost turističkih proizvoda, • smanjuje sezonalnost tražnje, • povećava zapošljavanje.

Šta je tematski turizam? Pojam koji ukazuje da turizam ima svoju temu! Kada razmišljamo o tematskom turizmu: - onda kada programiramo turističku ponudu - uvijek kada tragamo za idejama - kada ne želimo da „prodajemo“ samo vodu, vazduh, kulturu i da nam dođu svi ili bilo koji turisti Posebna interesovanja tematskih turista mogu biti: hobi, specifična aktivnost ili jedinstvena destinacija. Primarna motivacija ovih turista je posjeta i uživanje u jedinstvenoj destinaciji, hobiju ili aktivnosti (npr. slikarstvo, kuvanje, posmatranje ptica, avanturistički odmor i sl.). Stoga, ovaj oblik turizma uključuje potrošače čiji je izbor putovanja podstaknut specifičnim motivima i koji žele da iskuse posebni doživljaj (primjer br. 1). Sam doživljaj predstavlja unutrašnje stanje pojedinca izazvano nečim što je lično susreo ili iskusio. Turistički doživljaji su takva stanja nastala tokom putovanja, naročito tokom razgledanja (sightseeing) ili godišnjeg odmora (vacation).

4 Novelli, M., (2005), Niche Tourism: contemporary issues trends and cases, ElsevierButterworth-Heinemann, Oxford, str.12

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Primjer iz prakse 1. Robinzonski turizam u Hrvatskoj Razuđenost Jadranske obale, kao i mnoštvo ostrva omogućili su razvoj posebne vrste turizma pod nazivom robinzonski turizam. Ova vrsta turizma dobila je ime po liku iz romana Daniela Defoa, Robinzonu Crusou. “Robinzonske kuće” su usamljene, pored samog mora u uvalama gdje se mogu čuti zvukovi prirode, šum mora i miris mediteranskog bilja. Česti sinonim za najbolji odmor je “biti sam na pustom ostrvu”, pa je tako nastao i ovaj specifičan oblik turizma. Na jadranskoj obali “robinzonske kuće” su se spontano formirale. Nekad davno ostrvljani su gradili bunje, kamene kuće bez vezivnog materijala, čiji se ostaci još uvijek mogu pronaći, a koje su služile pastirima i njihovoj stoci kao zaklon od kiše i oluje. Ribari su vremenom počeli praviti nešto manje, skromnije kuće, takođe za sklonište i kratki boravak. Kako je nedirnuta priroda sve rjeđi prizor, a ubrzani tempo svakodnevnog života tjera čovjeka u traganje za mirom i tišinom, prepoznat je potencijal i vrijednost robinzonskih kuća koje su postale sve traženija vrsta smještaja. Robinzonski turizam jedinstven je na Mediteranu, a specifičan upravo za šire područje Dalmacije. Podrazumijeva usamljene kuće koje najčešće nisu povezane s vodovodom i električnom mrežom, već se kišnica skuplja u cistijernama, a struja je na solarni pogon. Obično nema tople vode u kući, a tuševi su spoljni. Za kućne aparate koristi se uglavnom plin. Svi resursi moraju se trošiti racionalno, a snabdjeti se treba unaprijed, jer su prodavnice često prilično udaljene. Smještaj u robinzonskom stilu pravi je izbor za avanturiste novog doba. http://www.galileo.hr/hr/smjestaj-hrvatska/robinzonski-turizam.aspx

Kako je već pomenuto, u turističkim kretanjima postoji veliki broj motiva, atrakcija, različitih sadržaja i aktivnosti. Njihov broj se stalno povećava, pa je teško precizirati i formulisati sve oblike tematskog turizma. Pored toga, rijetko su samo jedan motiv, vrijednost ili atrakcija pokretači turističkih putovanja, već se oni najčešće prepliću i dopunjuju ili ih, na određenom prostoru, turisti kombinuju. Pojedini oblici tematskog turizma samo su dio (segment) ukupnog turizma na određenom prostoru, ali mogu biti veoma važni za: • upotpunjavanje ukupne turističke ponude, • razbijanje sezonskog karaktera ove djelatnosti, Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

• dodatnu zaradu, • proizvodnju i zapošljavanje u lokalnoj zajednici. Tematski turizam postaje prepoznatljiv po tipu turiste, vrsti resursa, karakterističnom pružanju usluga i efektima koji on ima na destinaciju i turističko tržište. Bitna prednost tematskog turizma je u podsticanju očuvanja tradicije i prirodnih vrije dnosti destinacije, kao i u činjenici da se usluga odvija ne samo na zadovoljstvo gosta, već i ponuđača usluga (primjer br. 2).

Primjer iz prakse 2. Festival „Slavagastro“ u Beogradu Tradicionalna manifestacija posvećena slavama i pravo slavnoj gastro-baštini „Slavagastro 2013”, održana je u Beogradu 23. decembra 2013, u hotelu „Slavija“. Stručni dio manifestacije, kako je najavio organizator festivala, firma „Sacen International“, obuhvatao je savjetovanje o aktuelnoj temi iz oblasti ugostiteljstva: unapređenju ugostiteljskoturističke ponude kroz promociju nacionalne kuhinje, sa posebnim akcentom na slave i pravo slavlje. Centralna tema savjetovanja je: „Slave u ugo sti teljsko-turističkoj ponudi“, a cilj organizatora je da okupi profesionalce iz svijeta ugostiteljstva, da podstakne i ohrabri kulinare, restoratere i menadžere ugostiteljsko-turističkih objekata da prihvate izazov novog vremena, da usvoje novine koje pridonose podizanju kvaliteta proizvoda, boljoj efikasnosti i profitabilnosti i da spremno dočekaju zahtjeve potrošača u vremenu koje dolazi. Pokrovitelj skupa posvećenog slavama, vinu, ugostiteljstvu i turizmu je Ministarstvo privrede Republike Srbije, sektor turizma. http://www.sacen.eu/index.php?option=content&task= 12.01.2014

Razvojem tematskog turizma savremena turistička privreda dobija nove karakteristike, jer posebne turističke teme postaju osnova za planiranje, organizaciju i razvoj turizma (primjer br. 3). Tradicionalni lokalni proizvodi Bara 14

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Primjer iz prakse 3. Konzulat SFRJ u Tivtu Vjerovatno bi na nekim drugim prostorima djelovalo čudno ukoliko bi se turističkom atrakcijom smatrao konzulat jedne bivše države. Nešto slično ipak postoji u Tivtu. Naime, konzulat Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, koji je više muzejska uspomena na prohujale dane u periodu 1945 – 1989. godine, danas se nalazi nedaleko od šetališta Pine u Tivtu. Konzulat je otvoren prije nekoliko godina, a počasni konzul, Marko Perković, potrudio se da ovo mjesto učini interesantnim kako za jugonostalgičare, turiste, ali i za mlade naraštaje koji imaju šture informacije o nekadašnjoj socijalističkoj državi Jugoslaviji. U posljednje vrijeme, naročito od maja do oktobra, konzulat SFRJ u Tivtu predstavlja turističku atrakciju grada. U konzulatu se mogu vidjeti zastave, uniforme nekadašnjeg predsjednika SFRJ Josipa Broza Tita, a ispred konzulata nalazi se i jedno od prestižnijih Titovih vozila, poznatije kao crna državnička limuzina iz 60-ih godina 20. vijeka. U zgradi konzulata može se vidjeti mnoštvo simbola koji podsjećaju na dane nekadašnje Jugoslavije, može se poslušati himna „Hej Sloveni“, upisati se u knjigu posjetilaca, a kao uspomenu na boravak u konzulatu se može dobiti nekada veoma cijenjeni crveni pasoš sa oznakama SFRJ. http://www.visit-montenegro.com/sicg/cities-tivat-5.html

Virpazar - obilježavanje 13. julskog ustanka Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

AvanturistiÄ?ki park na LovÄ&#x2021;enu 16

PriruÄ?nik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

4. Tematski parkovi kao dio nove turističke ponude Tematski parkovi su kombinacija različitih usluga (zabave, razonode, sporta, kulture, trgovine) na određenom prostoru koji raspolaže odgovarajućim nivoom atraktivnosti (prirodne, društvene ili izgrađene). To su turističke atrakcije nastale u SAD-u. Najpoznatiji tematski park u SAD-u je „Diznilend”, koji nudi različite teme zabave za sve generacije posjetilaca (“Glavna ulica SAD”, “Zemlja avanture”, “Svijet prošlosti”, Svijet fantazije” i sl.). Za razliku od „Diznilenda”, koji nudi niz različitih tema iz stvarnosti, mašte, prošlosti ili budućnosti, postoje i takvi tematski parkovi koji se zasnivaju na jednoj temi. Aktuelni trend je da tematski parkovi u budućnosti budu centri za trgovinu, zabavu i razonodu domaćeg stanovništva, kao i turista. Zato već danas postoje tematski parkovi koji su integrisani sa trgovačkim centrima. Činjenica je da se nedostatak prirodnih atrakcija određene regije može nadomjestiti izgradnjom tematskih parkova i na taj način obogatiti turističku ponudu destinacije. Nekada se smatralo da ukoliko određena regija ne raspolaže prirodnim ili kulturnim resursima visokog stepena privlačnosti, gotovo Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

ju je nemoguće turistički valorizovati. Međutim, što zbog nepostojanja primarnih turističkih resursa (atrakcija), što zbog boljeg razumijevanja i potpunijeg doživljaja turističkog resursa, u skorije vrijeme počelo se pribjegavati stvaranju svojevrsnih supstituta atrakcija. Neke od najpoznatijih “vještačkih” atrakcija su: Diznilend, Legolend, Las Vegas itd. Stoga, tematski parkovi uključuju turističku ponudu i sadržaje zasnovane na kombinaciji tri elementa (Entertainment - zabava, Excitement – uzbuđenje i Education - edukacija)5. Ono što je važno naglasiti za tematske parkove i tematski turizam je da nije riječ samo o pasivnom razgledanju destinacije, već se radi o aktivnom učestvovanju turista u zabavnom ili avanturističkom parku (primjer br. 4).

5 Group of authors from George Washington University, University of Montenegro, Mediteran University, Ministry of Tourism – Montenegro: Eco-Destination Durmitor, UNDP, July, 2006., p. 28.

Primjer iz prakse 4. Avanturistički park u Nacionalnom parku Lovćen Avanturistički park na Ivanovim koritima, u Nacionalnom parku Lovćen, sagrađen na temu “Igre po drveću” nalazi se u gustoj borovoj šumi. Sastoji se od šest staza, od jednog do 15 metara visine, a predviđen je za različite starosne i kondicione kategorije posjetilaca. Svaka staza ima od 12 do 15 povezanih platformi na kojima su postavljene table sa uputstvima za upotrebu rekvizita i način korišćenja. “Šetnja po krošnjama” počinje na primarnoj stazi, gdje instruktor priprema učesnike kako da koriste opremu i kako da bezbjedno pređu stazu. Za one koji vole ekstremniji doživljaj, najatraktivnija je „Tarzanova linija“, spust sa 15 metara visine niz sajlu dugu 100 metara i aerobord na visini od 5 metara. Za učesnike je obezbijeđena odgovarajuća oprema, kacige, pojasevi i rukavice. Posjeta avanturističkih staza pruža jedinstvene trenutke provedene sa prijateljima, porodicom, kolegama. One ne zahtijevaju prethodno posjedovanje specifičnih vještina posjetilaca. Ove staze omogućavaju autentične doživljaje vezane za visinske promjene, provjeru spretnosti, održavanje ravnoteže itd. u bezbjednom okruženju avanturističkog parka. http://avanturistickipark.com/index.php/me/parks/lovcen-park

Neki tematski parkovi u Evropi ne samo da zadovoljavaju potrebe savremene turističke tražnje, već postaju svojevrsni kulturni centri (“Vikinški centar”, “Rimski muzejski park” itd.), gdje se može osjetiti duh prethodnih civilizacija. Među glavne motive posjete tematskim parkovima spadaju: zabava, edukacija, estetski doživljaj i avantura. Zato su temat

ski parkovi orijentisani na uvođenje inovacija, pa se koriste tehnološko-tehnička dostignuća, posebno u oblasti savremene audio-vizuelne tehnologije. Budući tematski parkovi će biti daleko više tehnološki sofisticirani, što će ih pretvoriti u centre za zabavu, razonodu, ishranu, kupovinu itd.

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

5. Tematski putevi kao dio nove turističke ponude Tematski putevi predstavljaju umrežene regionalne atrakcije koje se promovišu sa zajedničkom temom radi privlačenja posjetilaca u određeno područje. Uz to, radi se o mreži više aktera – opština, preduzetnika, turističkih organizacija, udru ženja, institucija itd. koje sarađuju kako bi efikasno kreirali turističku ponudu. Tematski putevi se uglavnom osnivaju u slabije razvijenim ruralnim oblastima, gdje mogu imati pozitivan uticaj na održivi razvoj destinacije. Drugim riječima, tematski putevi, staze i itinereri na ruralnom prostoru poje dinačno nisu velike atrakcije da bi samostalno privlačile veći broj turista, ali umrežavanjem se može postići uspješan marketing rezultat. Tematski putevi u Evropi mogu se podijeliti u dvije velike grupe: 1. kulinarski ili gastronomski (valorizuju lokalnu gastronomiju – npr. “Staze pršute”– Cetinje) i 2. k ulturni tematski putevi (turistički valorizuju materijalnu i nematerijalnu kulturnu baštinu desti nacije – npr. ”Putevima stare Crne Gore”). Pozitivne

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

strane tematskih puteva mogu biti: porast broja turista, porast prodaje poljoprivrednih i drugih proizvoda, podsticanje zapošljavanja, veći poreski prihodi za opštinu, očuvanje specifičnog kulturnog pejzaža, kreiranje regionalnog identiteta (primjer br. 5) itd. Drugim riječima, saradnja kroz tematski put može da pomogne razvoju malih i srednjih pre duzeća u turizmu, doprinese brendiranju destinacije, podstakne održivi razvoj destinacije itd. Termin tematski put se koristi za različiti nivo razvijenosti ponude. U početnim fazama razvoja tematskog puta, buduću turističku atrakciju lokalno stanovništvo posmatra kao nešto svakodnevno ili čak nevažno, da bi kasnije postala dio regionalnog identiteta. Brojni su primjeri onih puteva kojima nedostaje razvijen turistički proizvod i aktivnosti. Takođe, ograničen je broj onih koji mogu zadržati posjetioca više dana i pružiti sadržaje koji u punom smislu odražavaju tzv. tematsko iskustvo ili atmosferu.

AutentiÄ?na gastro ponuda u Virpazaru 20

PriruÄ?nik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Primjer iz prakse 5. Itinerer „Put rimskih careva“, Srbija Na prostoru današnje Srbije rođeno je 16 rimskih imperatora koji su predvodili moćne legije u pohodima na varvarska plemena. Itinerer „Put rimskih careva“ osmišljen je sa namjerom da turistima pruži edukaciju i doživljaj rimske imperije na proputovanju kroz Srbiju. Evo kako izgleda predlog itinerera: -- Rimsko putovanje može započeti u Sirmiumu (današnja Sremska Mitrovica), gradu koji je bio jedan od četiri prijestonice Rimskog carstva (pored Rima, Milana i Nikomedije) i u kome je rođeno nekoliko rimskih careva, među kojima i slavni Marko Aurelije. -- Druga destinacija na rimskom putovanju može biti Singidunum (Beograd) koji je bio strateški vojni centar Rimskog carstva početkom I vijeka naše ere. Na beogradskoj tvrđavi “Kalemegdan” može se vidjeti Rimski bunar. -- Sljedeći dio tematskog puta je Viminacijum (današnji Kostolac) koji je bio prijestonica i jedan od najznačajnijih rimskih gradova, kao i luka dunavske flote. U Viminacijumu se nalazi mnoštvo očuvanih predmeta, ostataka građevina, mozaika i podzemih hodnika. -- Naredni lokalitet je Trajanova tabla koja se nalazi u Nacionalnom parku “Đerdapska klisura”, na mjestu gdje je nekada bilo utvrđenje i kuda je prolazio put kojim je car Trajan išao u pohode na plemena i varvare. -- Sljedeći lokalitet je Felix Romuliana kod Gamzigrada, najočuvaniji primjer rimske raskošne dvorske arhitekture na prostoru Srbije i šire. Ovdje se vidi čitav grad sa carskom palatom, ostacima hramova i mozaika. Grad je dobio ime po majci rimskog cara Galerija, Romuli, koja je bila paganka. -- Na šestoj stanici rimskog proputovnja nalaze se Naisus i Mediana (današnji Niš), mjesto rođenja imperatora Konstantina Velikog, koji je priznao hrišćanstvo za zvaničnu religiju Rimskog carstva. Raskošni mozaici čuvaju uspomenu na bogatstvo i blagostanje nekadašnjih žitelja ovog grada. -- Na kraju tematskog puta je posjeta Justinianu Prumu ili Caričinom gradu (u blizini današnjeg Leskovca). Ovdje se turisti mogu upoznati o životu cara Justiniana i dostignućima nastalim na grčko-rimskim tekovinama. http://www.androidvodic.com/novost_price-o-interesantnim-mestima_put-rimskih-careva

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Poseban uspjeh među tematskim putevima posljednjih godina doživjele su vinske ceste, kao oblik ponude poljo privrednih, ugostiteljskih i turističkih proizvoda. Vinske ceste na osnovu osmišljenog itinerera podstiču razvoj turizma u unutrašnjosti i van glavne turističke sezone, zatim razvoj ruralnih područja, jačanje motivacije za nove preduzetničke inicijative, zapošljavanje, očuvanje autentičnog ambijenta, kulture i tradicije, unapređenje brenda destinacije, povećanje potrošnje turista tokom boravka u destinaciji itd. Posebna prednost vinskih cesti za vinare i poljoprivrednike ogleda se u mogućnosti plasmana proizvoda na mjestu proizvodnje tj. u poljoprivrednom domaćinstvu, kao i u izgradnji svijesti o kvalitetu svojih proizvoda. Organizacije koja upravljaju tematskim putevima uglavnom rade na principu volonterskog rada (što ne isključuje postojanje određenog dijela profesionalnog menadžmenta poput npr. glavnog koordinatora na projektu koji usklađuje očekivanja i interese učesnika u projektu). Organizacije mogu biti sastavljene od: kulturnih institucija, muzeja, javnih ustanova, turističkih i drugih preduzeća, pojedinaca itd. Koordinator tematskog puta obično sarađuje sa drugim regionalnim organizacijama i institucijama, kako bi mreža postala šira i dobila regionalni, nacionalni ili prekogranični Detalj vinskog podruma u Crmnici 22

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

karakter. U nekim slučajevima ne postoji zvanična organizacija koja upravlja tematskim putem, već se radi samo o opisu rute putem turističke mape ili turističkog vodiča. Kreiranje i održavanje tematskog puta zahtijeva obezbjeđivanje dugoročnih finansijskih izvora kako bi se mogle preduzeti različite aktivnosti, npr. postavljanje turističke signalizacije. Iako ove aktivnosti mogu biti finansirane kroz međunarodne programe i projekte razvoja, problem je što postoje brojni primjeri tematskih puteva koji su prestali da rade kada je prestala finansijska podrška iz međunarodnih izvora (tipa IPA fondova), pa je važno raditi na pronalaženju alternativnih izvora finansiranja (sredstva iz budžeta, ulaznice, donacije itd.) Organizacije koje upravljaju tematskim putevima najčešće određuju skup minimalnih standarda koji se tiču tematskog puta, a koje potencijalni članovi moraju da poštuju. Ali, tu ima određenih izazova. Npr. kad je riječ o „Putevima sira”, nije teško odrediti standarde koji se tiču vina ili sira. Stoga, da bi restoran mogao da bude dio ovog tematskog puta, treba da u meniju ima određeni broj jela na bazi nekog lokalnog sira, kao i potvrdu sa kog poljoprivrednog domaćinstva je on nabavljen. No, često nedostaju kriterijumi za druge elemente ponude kako bi se obezbijedio kvalitet cijelog tematskog puta. Ovo zato što ima više komponenti koje doprinose kvalitetu

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

tematskog puta: kvalitet usluga hrane i smještaja, kvalitet lokalnih poljoprivrednih proizvoda, kvalitet životne sredine, kvalitet turističkog iskustva ili atmosfere vezane za aktivnosti i proizvode tematskog puta itd. U svakom slučaju, tipični motivi/ kriterijumi za kreiranje tematskog puta obuhvataju sljedeće elemente: • nekoliko prirodnih i kulturnih atrakcija, • više kvalitetnih ponuđača ugostiteljskih usluga (restorana, konoba i sl.), • nekoliko različitih vrsta smještajnih kapaciteta (kamp, eko-selo, motel i dr.), • turističko–informativni centar, • uređena odmarališta za kratki odmor tokom putovanja (parkiralište, vidikovac i sl.), • sufinansiranje projekta tematskog puta od više subjekata (opštine, međunarodne organizacije, turističke organizacije itd.) • ostalo.

JedriliÄ?arsk regata 24

PriruÄ?nik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

6. Oblici tematskog turizma Kako je već napomenuto, savremeni turisti žele što sadržajniji, raznovrsniji i kreativniji odmor, pun novih iskustava i događaja, a tim zahjevima turistička destinacija može udovoljiti organizovanjem različitih oblika tematskog turizma (tabela 2). Veoma je važno da turistička destinacija sa određenim

tematskim proizvodom (npr. sportski turizam) bude prisutna na najvažnijim međunarodnim sajmovima, kao i na internetu i raznim socijalnim mrežama (facebook, twitter, БКонтакт). Bitno je i da nosioci turističke ponude prate, analiziraju i dobro poznaju prednosti i nedostatke konkurencije.

Tabela 2. Oblici tematskog turizma Prema potrebi kretanja

Prema vrstama destinacije

Prema vrsti transporta

Prema godišnjem periodu

Prema tipu aktivnosti

Prema strukturi učesnika

Rekreativni

Primorski

Mototurizam

Zimski

Tranzitni

Dječiji

Kulturni

Planinski

Nautički

Ljetnji

Izletnički

Omladinski

Kombinovani

Gradski

Biciklistički

Sezonski

Boravišni

Senior turizam

Banjski

Avio turizam

Predsezonski

Porodični

Postsezonski

Izvor: Council of Europe, 2012.

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Pored oblika tematskog turizma navedenih u Tabeli 2, možemo navesti i slјedeće podoblike tematskog turizma poput: • geoturizam (speleološki, vulkanski, kanjoni, klisure), • ekoturizam • klimatski (zdravstveni, medicinski) • turizam na vodama (morski, riječni, jezerski, kruzing, nautički) • turizam u prirodi • lovni i ribolovni • sportsko-rekreativni • muzejski • vjerski • edukacioni • kongresni • poslovni • avanturistički • seoski (ruralni) • ekskurzioni • vikend turizam • gastronomski • vinski • manifestacioni Treba istaći da se oblici tematskog turizma mijenjaju u skladu sa potrebama i zahtjevima turista. Stoga ćemo ovdje izdvojiti neke oblike/podoblike koje imaju posebni razvojni poten cijal u opštini Bar. Posmatranje ptica na Skadarskom jezeru 26

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

7. Ekoturizam Kada se imaju u vidu trendovi koji prate savremeni turizam i potencijali koji postoje u opštini Bar, ekoturizam se nameće kao jedan od najperspektivnijih oblika tematskog turizma. Ekoturisti spadaju u turističke segmente koji se ponašaju

odgovorno, biraju destinacije sa relativno nezagađenom prirodom, najčešće zaštićenom, radi uživanja u pejzažima, prirodnim i kulturno-istorijskim vrijednostima okruženja. Ekoturizam (primjer br. 6) se uglavnom zasniva na ponudi

Nacionalni park Skadarsko jezero Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

malog obima (grupe turista do 25 osoba i hoteli sa manje od 100 ležaja) u okviru kojeg posluju mala ili srednja preduzeća.6 S obzirom na to da opština Bar zahvata dio prostora nacionalnog parka Skadarsko jezero, ekoturizam je važna razvojna perspektiva. Opština Bar sa prirodnim i antropogenim resursima: ostrva „gorice“ sa manastirima iz XIV vijeka, autentičnim selima, maslinjacima, vinogradima, kestenovim šumama, pruža mogućnosti za boravak različitih grupa ekoturista – kao što su ljubitelji posmatranja ptica, eko ribolova itd.

6 http://www.cenort.rs/?page_id=87

Ostaci samostana Bogorodice Ratačke 28

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Primjer iz prakse 6. – Etno-eko selo Vraneša – Srbija Etno-eko selo Vraneša je oaza mira u blizini Zlatarskog jezera. Selo je podignuto u duhu tradicionalne srpske seoske arhitekture, od autentičnih ekoloških materijala Zlatarskog kraja (crni bor i kamen). Drvo je premazano prirodnom smolom, a sve kuće su pokrivene ručno cijepanom šindrom. Posteljina, rukotvorine i detalji enterijera su ručno rađeni, uz nadzor etno stručnjaka. Vraneša svoju ekskluzivnost opravdava i položajem, sadržajima, uslugom, malim brojem ležaja, heliodromom, pogledom na jezero itd. Kompleks etno-eko sela Vraneša čini centralni objekat na tri nivoa, sa recepcijom, konobom, restoranom sa ognjištem, kuhinjom, terasom, poslovnim prostorijama, salama za prezentaciju, etno prodavnicom i dva ekskluzivna apartmana. Restoran domaće kuhinje nudi nacionalna i vegeterijanska jela, koja se pripremaju na ognjištu i u pekari po starim domaćim receptima. Zasebne cjeline su pet bungalova (40 m², dvije dvokrevetne sobe sa kaminima), etno velnes centar i bazen. Jedinstveni etno velnes centar (390 m²) visokih standarda sadrži: rusku banju, finsku saunu, ledenu pećinu, tapidarijum, sobe za masažu i svetlosnu terapiju, vital bar, a posebnom toplom vezom spojen je sa ljetnjim i zimskim bazenom. U ponudi je i specijalni antistres program obogaćen metodama tradicionalne medicine. Selo ima sopstveni izvor vode, a za grijanje svih prostorija koristi tri izvora toplote: podno grijanje, kamine i radijatore. Čitav kompleks upotpunjuje fontana, pekara, mjesta za odmor i druženje, staze zdravlja, etno postavka, parking i heliodrom. Selo u ponudi ima i vjenčanja na otvorenom: „eko vjenčanja“, „viteška vjenčanja“, „romantična vjenčanja“ krstarenjem jezerima i vjenčanje „zimska idila“. Pošto su turisti najčešće ljubitelji prirode, u okruženju mogu obići: Specijalni rezervat prirode Uvac u kome živi orao bjeloglavi sup, pećine Bukovik i Ušački pećinski sistem, crkve brvnare, manastir Mileševa i drugo. Selo nudi i razne programe i kurseve: muzičke radionice, slikanje, škole skijanje, starih zanata, ljekovitog bilja, zatim dječije kreativne radionice, učenje engleskog jezika, brz oporavak vrhunskih sportista, multimedijalne koncerte i multimedijalne radionice. Prilagođeno prema: http://www.etnopoint.rs/downloads/brosura.pdf

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Etno-eko selo Vraneša kod Nove Varoši www.forum.bjbikers.com; www.pic2fly.com 30

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

8. Zdravstveni turizam Najčešće se pod zdravstvenim turizmom podrazumijevaju:7 1. Aktivnosti na suncu i zabava 2. Uključivanje u zdrave aktivnosti, ali zdravlje nije glavni motiv (biciklizam, pješačenje, golf) 3. Osnovni motiv putovanja je zdravlje (kružno putovanje brodom ili promjena klime) 4. Putovanje zbog sauna, masaža i drugih zdravstvenih aktivnosti (u banje) 5. Zdravstveni tretmani Prožimanje primorske, planinske i jezerske klime je faktor koji pozitivno utiče na stanje ljudskog organizma. Nekada je dovoljno da osoba promijeni sredinu, da napusti zagađeni i bučni grad, industrijske prostore, da se kreće u prirodnom okruženju ili na obali mora i jezera, pa da se osjete pozitivni efekti za organizam. Pozitivni zdravstveni uticaj na organizam čovjeka imaju: morska voda i talasi, čist vazduh, visina, šumske površine, ljekovito bilje, ekološka i organska hrana i slično. 7 Kaspar, C. (1989): From Traditional Spa Tourism to Modem Forms of Health Tourism, AIEST, vol. 30, St.Gallen, str. 15-19

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Evidentno je da opština Bar ima pogodosti i za razvoj zdravstvenog turizma. Najveći dio ovih pogodnosti može se koristiti tokom čitave godine, a dodatno se može povezati sa sportsko-rekreativnom ponudom. Jedan od prirodnih resursa koji se može valorizovati je ljekovita glina, koje ima na nekoliko barskih plaža. Malo je poznato da su uslovi za rast ljekovitog bilja najpo voljniji na kontaktu mediteranske i kontinentalno-planinske klime. Padine Sutormana i Rumije se ubrajaju među planine sa velikim brojem vrsta ljekovitog bilja: žalfija, kantarion, majčina dušica, hajdučka trava, cikorija, divlji origano, maslačak, jagorčevina i dr. Neke od njih su endemske vrste: (npr. „trava sa Rumije“ – lat. Onosma visianii). Ovi prirodni resursi nijesu dovoljno iskorišćeni, iako postoji tendencija rasta interesovanja u svijetu za tradicionalne metode relaksacije i liječenja. Dječje odmaralište na Sutormanu –prirodnoj vazdušnoj banji, koje je postojalo krajem 20. vijeka, bilo je dobar primjer kako se može kombinovati i razvijati zdravstveni i dječji turizam. 31

„Trava sa Rumije“ Izvor: http://www.mladi-ekoreporteri.org.me/05/ec/ec_trava_od_rumije.pdf 32

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

9. Sportsko-rekreativni turizam Sportsko-rekreativni turizam je jedan od oblika tematskog turizma koji ima razvojnu perspektivu i koji značajno utiče na produžetak turističke sezone (primjer br. 7). More i jezero daju brojne mogućnosti za različite sportsko-rekreativne aktivnosti

koje mogu biti dio tematskog turizma, kao što su: veslanje, skijanje na vodi, vožnja kajaka, jedrenje, sportsko-rekreativni ribolov, ronjenje i dr. Ove aktivnosti nisu ograničene samo na ljetnju sezonu.

Sportsko-rekreativna ponuda u Baru Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Rijetki su gradovi koji u svom jezgru imaju modernu sportsku halu, sportski centar i hotele sa brojnim sadržajima, i sve to takoreći na “pjeni od mora“. To su resursi koji Bar mogu učiniti destinacijom za 12 mjeseci u godini. Sportsko-rekreativni centar Bar sadrži značajne kapacitete: fudbalski i atletski stadion sa tribinama, fudbalski teren sa vještačkom travom i pomoćni fudbalski teren, kao i teren sa vještačkom travom za školu malog fudbala. Pored fudbalskih, na Madžarici se nalaze i teniski tereni T.K. “Bar“ koji čine kompleks od 5 šljakastih i jednog betonskog terena. Na terenima su instalirani i refloktori za noćno igranje. Pored onih koje pripadaju Sportsko-rekreativnom centru, u barskoj opštini se nalaze još 5 šljakastih teniskih terena, a u okviru hotela “Ruža vjetrova” nalaze se 2 teniska terena sa vještačkom travom.

Brojne su ekipe koje dolaze u vansezoni na sportske pripreme, a u gradu postoji 50-ak sportskih klubova. Izgradnjom sportske dvorane“Topolica”sa 3 000 mjesta, stekli su se uslovi za proširenje ponude. Neka takmičenja održana u hali su evropskog ranga. U dvorani se takođe nalazi i press centar, sala za konferencije, teretana, svlačionice, prostorije za sudije, komesare, doping kontrolu, redare, osobe sa posebnim potrebama, pa ispunjava sve standarde za međunarodna takmičenja. Otvaranje moderne streljane koja ispunjava zahtjeve olimpijskog programa je još jedna kvalitetna ponuda grada Bara. Da bi se privukle sportske ekipe ili takmičari iz Evrope i svijeta, potrebno je sa kvalitetnom ponudom biti prisutan na specijalizovanim sajmovima sportskog turizma, a ne manje su važni i kontakti poznatih sportista ili trenera (npr. dolazak na pripreme olimpijske šampionke Jasne Šekarić na poziv Streljačkog kluba „Mornar“ Bar).

Primjer iz prakse 7. Triatlon – Ada Ciganlija – Beograd Rječno ostvo Ada Ciganlija u rijeci Savi kod Beograda je pogodno za brojne turističke aktivnosti, a među njima dosta je i sportsko-rekreativnih. Jedan od avanturističkih sportova je i triatlon (sprint i olimpijski triatlon). Prvo takmičenje u triatlonu (Beogradski triatlon) održano je na Adi Ciganliji 1993. godine (1500 m plivanja, 40 km vožnje bicikla i 10 km trčanja) i bilo je zvanično prvenstvo Jugoslavije. Kroz kasnija takmičenja rastao je broj domaćih i stranih učesnika i posmatrača. Stranci dolaze iz Ukrajine, Rusije, Grčke, Bugarske, Hrvatske, Velike Britanije, BiH, Makedonije, Slovenije, Mađarske, Novog Zelanda itd. Početkom 21. veka na ovom triatlonu učestvuje prosječno oko 150 takmičara i posmatra ga nekoliko hiljada ljudi (Plavša, Pešta, 2006).

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Prirodni uslovi, ali i neki infrastrukturni, omogućavaju opštini Bar organizovanje raznovrsnih sportskih takmičenja koja privlače veliki broj kako učesnika, tako i posmatrača (plivački maraton, padobranski kup i dr.). Takođe, turističku ponudu mogu upotpuniti i drugi oblici sporta i rekreacije u koje ne treba uložiti mnogo finansijskih sredstava (plivanje, pješačenje, planinarenje, itd). Sportsko-turističku ponudu, posebno vansezonsku, u opštini Bar može upotpuniti i organizovanje raznih sportskih kam pova za najmlađe uzraste (košarka, odbojka, fudbal, tenis, atletika itd). Pored činjenice da se radi o višednevnim borav cima, za koje, uz sportsko-rekreativne treba pripremiti i raznolike dopunske sadržaje, ovi kampovi popularizuju zdrav način života kod mladih, bavljenje sportom, edukaciju budućih sportskih trenera i sl. Porast interesovanja za biciklizam i planinski biciklizam kao oblik rekreacije, predstavlja još jednu mogu ćnost za unapređenje turističke ponude opštine Bar. Biciklizam može biti i sastavni dio ponude seoskog i ekoturizma. Interesantne ture mogu biti i trasom nekadašnje pruge uskog kolosjeka kojim je išao čuveni „Ćiro“ ili obilazak djelova Skadarskog jezera, vinskih puteva u Crmnici, maslinjaka nadomak Bara, kestenovih šuma u Ostrosu itd.

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Biciklističke staze na teritoriji opštine Bar: Rijeka Crnojevića – Virpazar – Ckla Dužina: 65 km Najviši uspon: 470 m Rijeka Crnojevića - Karuč Dužina: 9,5 km Najviši uspon: 180 m Virpazar – Crmničko polje – Virpazar Dužina: 17,5 km Najviši uspon: 260 m Virpazar – Limljani – Boljevići – Virpazar Dužina: 20 km Najviši uspon: 375 m

Turistima i ljubiteljima prirode je u ponudi i pješačenje i planinarenje po raznolikim terenima. Za pešačenje i planina renje važno je trasirati i obilježiti određene staze, a dobro je da se one prepliću, pa turisti mogu kombinovat i ove aktivnosti. U sistem ovih staza mogu se uključiti staze za biciklizam i planinski biciklizam.

Pješačke staze u opštini Bar: Lunj – Lisinj ili Mikulići Dužina - 12 km Tip - srednja staza Dobri do – Rumija Dužina - 4 km Tip - teška staza Bijela skala - Pinčići Dužina - 5 km Tip - teška staza Bijele skala - Gurze Dužina - 5 km Tip - srednja staza Bijele skala - Čukulera Dužina - 6 km Tip - srednja staza Prevoj Sutorman - Sozina - Popov do - Sutomore Dužina - 11 km Tip - srednja staza

Pješačke staze na teritoriji opštine Bar koje pripadaju nacio nalnom parku Skadarsko jezero: Dolinom rijeke Orahovštice - Staza 793 Dužina - 13km Tip - srednje teška Koritom rječice Sutorman - Staza 778 Dužina - 4,1km Tip - laka Zabes-Godinje Staza – Staza 796 Dužina - 4,5km Tip - srednje teška Obalom Krajine kroz maslinjake Staza -795E Dužina - 7,7km Tip -laka Vidikovac „Zekova glava“ Staza - 793R Dužina - 3,9km Tip - teška Pješačenje na prostoru barske opštine je posebna atrakcija, jer ljubitelji ovog oblika rekreacije mogu na malom prostoru uživati u kombinaciji morskih, jezerskih i planinskih pejzaža sa brojnih vidikovaca. Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

10. Nautički turizam Nautički turizam je dio turizma koji podrazumijeva plovidbu na vodama - morima, jezerima, rijekama ili kanalima, a pored plovidbe on obuhvata i boravak (mirovanje) u lukama, mari nama i lučicama. Ova turistička putovanja obavljaju se velikim

brodovima za krstarenje (kruzeri) i jahtama na motorni pogon ili na jedra (vlastita, iznajmljena ili tuđa plovila). Ovaj vid turizma karakterišu i specifične usluge koje se turistima-nautičarima pružaju u lukama (marinama) na samim plovilima (primjer br. 8).

Marina u Baru Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Primjer iz prakse 8. – Aruba Aruba je ostrvo u blizini sjeverne obale Južne Amerike. Ostrvo je u toplom Karipskom moru sa interesantnom obalom i prirodom, a od najatraktivnijih prostornih cjelina ističe se nacionalni park Arikok. Nautički turizam je važan segment turističke privrede ovog ostrva koje je u sastavu Holandije. Na ostrvu su tri značajne luke i dvije marine (Siport i Renesansa). Renesansa je moderna marina u okviru turističkog najznačajnijeg kompleksa na ostrvu. Turisti – nautičari iz cijelog svijeta posjećuju ovo ostrvo zbog učestvovanja u nautičkim regatama, festivalima jedrenja, sportskog ribolova i zbog uživanja i provoda u ambijentu Arube. Turističke manifestacije, koje su uglavnom vezane za obalu i more, dešavaju se tokom čitave godine. Pored činjenice da turisti – nautičari do Arube stiži i svojim plovilima, postoji mogućnost i iznajmljivanja različitih nautičkih plovila sa kompletnom posadom. Na ostrvu se nude različite mogućnosti turističke plovidbe: jahtama, jedrilicama, katamaranima i dr. Ponuda može da obuhvati plovidbu do nekih susjednih ostrva ili organizovanje različitih izleta i ekskurzija, među kojima se posebno ističe obilazak same Arube, zatim posmatranje delfina i sportski ribolov. Za mnoge turiste posebno interesantan je obilazak Arube katamaranom. Međunarodna turistička krstarenja od 1957. godine uključuju i posjetu ovom ostrvu, ali tek 70-ih godina 20. vijeka na Arubu dolazi veći broj turista. www.aruba.com

Turističke usluge u lukama nautičkog turizma - marinama su8: 1) iznajmljivanje veza u lukama nautičkog turizma za smještaj plovnih objekata i turista nautičara koji borave na njima; 2) iznajmljivanje plovnih objekata sa posadom ili bez posade, sa pružanjem ili bez pružanja usluge smještaja, radi odmora, rekreacije i krstarenja turista nautičara (charter, crusing i sl.); 3) prihvat, čuvanje i održavanje plovnih objekata na vezu u moru i suvom vezu;

4) usluge snabdijevanja nautičara (vodom, gorivom, namirnicama, rezervnim djelovima, opremom i sl.); 5) usluge upravljanja plovnim objektima turista nautičara; 6) uređenje (opremanje) i priprema plovnih objekata; 7) davanje različitih informacija turistima nautičarima (vremenska prognoza, nautički vodiči i sl.); 8) i druge usluge za potrebe nautičkog turizma u skladu sa zakonom.

8 Zakon o turizmu RCG, 2004

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Marina Bar, locirana u centru grada, kapaciteta 900 vezova u moru i 250 na kopnu, okružena je gradskom plažom, šetalištem, restoranima, hotelima, sportskim terenima, bankama i putničkim terminalom. Luka Bar ima mogućnosti

da prihvati i brodove na kružnim turističkim putovanjima (kruzere). Međutim, da bi se zadovoljili zahtjevni klijenti sa ovih plovila potrebno je dosta uraditi na unapređenju ukupne infrastrukture i kompletiranju ponude.

Nautička plovila u jednom od zaliva ostrva Aruba www.manuvaicasar.blogspot.com Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Kajakarenje na Skadarskom jezeru 40

PriruÄ?nik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

11. Avanturistički turizam Opuštanje, miran odmor, hrana i piće, sunčanje, plivanje i druge mirne turističke aktivnosti sve veći broj turista zamjenjuje dinamičnim, ranije nedoživljenim odmorom u nekoj specifičnoj i očuvanoj prirodnoj sredini. Sve je više turista koji žele novo adrenalinsko iskustvo sa puno uzbuđenja, neizvjesnosti i rizika, ali sa sigurnim i srećnim ishodom. Avanturistički turizam obuhvata različite aktivnosti, od šetnje neistraženom prirodom do zahtjevnih fizičkih aktivnosti u teško pristupačnim predjelima i divljini. Pojmovi koji najčešće opisuju avanturistički turizam su: uzbuđenje, neizvjesnost, adrenalin, strah, opasnost, izazov, osvajanje do sada neosvojenog, nesvakidašnji doživljaj, rizik, nevjerovatno iskustvo itd. Često se avanturističko putovanje poistovjećuje sa avanturističkim turizmom, iako postoje razlike. Avanturističko putovanje je aktivno putovanje u prirodu koje organizuje neko iz poznatog okruženja da bi kroz njega posjetio nepoznate predjele i sreo nepoznate ljude, sa ciljem istraživanja, učenja, komunikacije, rekreacije i sporta. Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Avanturistički turizam sadrži dvije važne komponente (Hadson, 2003): • fizičku aktivnost koja je bliža radu nego odmoru, pa može doprinijeti oslobađanju od stresa, gubljenju suvišnih kilograma i drugo, odnosno spada u korisne aktivnosti; • poslovno-turističku inicijativu u kojoj dominiraju veći turo peratori koji imaju različite programe (Istraži cijeli svijet, Safari u Africi, Istraživanje Indokine, Jedrenje oko Filipinskih ostrva, Alpinizam na najvišim planinama, Splavarenje Zambezijem itd). U avanturističkim putovanjima najčešće učestvuju visoko platežni turisti, solidnog obrazovanja i iz srednje klase, a takođe su česti mladi koji, uz minimalne udobnosti, uspijevaju da ostvare neka avanturistička istraživanja. Avanturističke aktivnosti se najčešće vežu za planine (penjanje – alpinizam, spuštanje niz kanjone, planinarenje, planinski biciklizam, skija nje, slobodno skijanje, kampovanje, splavarenje itd.), pustinje, 41

more (nautička putovanja, jedrenje, ronjenje, bandži skokovi, kajtsurfing – kombinacija letjenja zmajem i surfovanja i dr.), polarne predjele i džungle (primjer br. 9). Pored toga sve više je ekstremnih sportova koji dopunjuju ove aktivnosti (vožnja balonom na topli vazduh, paraglajding, letjenje motornim zmajem, penjanje uz stijene, triatlon, slobodno jahanje itd). Na prostoru opštine Bar ima mogućnosti za razvoj avantu rističkog turizma koji se vezuje za vodene površine (more i jezero) i planine. Da bi se organizovala i prodavala avanturistička turistička putovanja potrebni su stručnjaci – instruktori i vodiči, kvalitetne brošure i tehnička pomagala.

Stručnjaci moraju izuzetno dobro poznavati prostor na kome će se odvijati avanturistički turizam, i vještine sa kojima se moraju upoznati turisti. Takođe, moraju znati koje mjere i aktivnosti treba primijeniti u određenim situacijama. Brošure trebaju sadržati sve informacije o prostoru i aktivnostima, kao i o nepredvidivim okolnostima koje se mogu desiti tokom aktivnosti avanturističkog turizma. Važno je da brošura sadrži i potrebne ilustracije i detaljne karte prostora na kome se odvija avanturistički turizam. Tehnička pomagala moraju biti kompletna, kvalitetna i pripremljena za aktivnosti koje očekuju turiste. Njihovo korišćenje mora biti veoma precizno i jasno objašnjeno.

Primjer iz prakse 9. - Avantura park – Ada Ciganlija Velika doza uzbuđenja na Adi Ciganliji može se pronaći u Avantura parku, koji u okviru svoje ponude obuhvata prepreke na drveću. Ovdje se, na uzbudljiv, zabavan i zanimljiv način može provesti rekreativan dan pod krošnjama drveća. Park omogućava pojedinačne i grupne posjete, organizuje takmičenja, ali i takozvane tim-bilding programe koji jačaju osjećaj pripadnosti timu. Avantura park je poligon gdje se odigravaju zabava i rekreacija za sve uzraste i kategorije, a učesnici se efikasno oslobađaju stresa i relaksiraju tijelo i um. Izazov za posjetioce predstavljaju razne platforme, viseći mostovi, gelenderi, grede i razne druge prepreke na drveću. Tokom prelaska preko prepreka posjetioci su osigurani profesionalnom opremom, koja je slična alpinističkoj, s tim što je prilagođena ovoj vrsti zabave. Postojeće prepreke spadaju u kategoriju srednje teških, ali u planu je postavljanje manje zahtjevnog bejbi parka i malo ozbiljnijih prepreka za ekstremne posjetioce. www.avanturapark.com

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Ostrvo Ada Ciganlije, Sava i jezero (lijevo) i detalj iz Avantura parka (www.adaciganlija.rs; www.navidiku.rs) PriruÄ?nik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Foto-safari na Skadarskom jezeru 44

PriruÄ?nik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

12. Lovni turizam Lov je u isto vrijeme briga o životinjama, privredna grana, sport i rekreacija, zabava, turistička atrakcija. On je često utočište za one koji vole prirodu, poštuju njene zakone i aktivno učestvuju u njenoj zaštiti. Intenzivna urbanizacija i širenje kultivisanih prostora utiču na to da lovišta često nisu u blizini mjesta stanovanja, pa lovci nemaju mogućnost da love u blizini mjesta življenja, te su prinuđeni da putuju na udaljene destinacije. Lovni turizam predstavlja putovanje lovaca na druge teritorije ili u države da bi rekreativno lovili divljač ili istraživali nova lovišta. Dosta je protivnika lova i lovnog turizma, jer te aktivnosti smatraju nepotrebnim ubijanjem životinja. Drugi misle da je to aktivnost koja pomaže očuvanju prirodne sredine i svojevrsne zaštite divljači. Edukovani lovci i turisti u svakom momentu moraju voditi računa o prostoru i životinjama koje na njemu žive. Lovni turizam je veoma specifičan oblik turizma, sa strogim pravilima ponašanja u uslovima dobro organizovanih svih karika u lancu pružanja usluga (dozvole za oružje i municiju, dozvole za lov, prelazak granice, prevoz do lovišta, kretanje po Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

lovištu, obezbjeđivanje veterinarskih dozvola i drugih uslova za izvoz divljači, uređenja lovišta, stručni vodiči, kvalitetni objekti za smještaj). Bez obzira na sva pravila i mjere koje se preduzimaju, ima situacija kada je na nekim prostorima, kroz lov i krivolov, prekomjerno smanjen broj divljači, a ponegdje i doveden u stanje velike ugroženosti vrsta. Zato je i dalje potrebna velika pažnja i značajno ulaganje za očuvanje divljači i uređenje lovišta. U tom smislu veliku ulogu ima edukacija već od predškolskog uzrasta i kroz čitavo odrastanje, jer samo potpuno edukovani, svjesni i odgovorni ljudi i lovci mogu zaštititi prirodu i živi svijet u njoj, a to znači i sebe. Razvojem svijesti o potrebi zaštite i očuvanja pojedinih životi njskih vrsta, uživanjem u posmatranju životnja i okruženja u kome se one nalaze, sve više je turista koji se upućuju u lov bez oružja, odnosno odlaze na foto-safari ili foto lov i na taj način uspijevaju da ovjekovječe i neponovljive situacije i detalje. U novije vrijeme je vrlo popularan sportski ribolov koji se, kada je barska opština u pitanju, upražnjava na moru i na Skadarskom jezeru (primjer br. 10). 45

Primjer iz prakse 10. - Big Game Fishing –pionirski koraci u Crnoj Gori Globalni turistički trend povratka prirodi (“going back to nature”), ima svoje utemeljenje u specifičnoj vrsti ribolova “Big Game Fishing“ koji podrazumijeva korišćenje metode „uhvati i pusti“ (Catch and release). Glavni motiv nije komercijalna strana ribolova, već su turisti zainteresovani za jedinstveno iskustvo koje im se nudi. Riblji fond neophodan za “Big Game“ ribolov može se naći u ograničenim mjestima zbog klime, migracionog ciklusa i dr. Upravo zbog toga se “Big Game“ ribolov organizuje u svim zemljama svijeta gdje postoji odgovarajuća infrastruktura, ali i prirodni resursi, odnosno dovoljan kvantitet ribe koji bi turisti-ribolovcu omogućio adekvatan doživljaj. Činjenica da jedan dan upražnjavanja ove aktivnosti košta između 500 i 800 eura, obeshrabruje mnoge privatnike koji smatraju da u toku jedne sezone ne mogu generisati dovoljnu turističku tražnju da bi poslovali profitabilno. Međutim, mnogi nijesu upoznati da su im troškovi znatno manji nego kada je riječ o komercijalnom ribolovu i to zbog: manjeg broja članova posade, manje fizičkog napora, manjih operativnih troškova itd. Ovaj vid turističke ponude je prvenstveno namijenjen visokoplatežnim turistima, zbog sljedećih faktora: skup najam opreme, visoke dažbine kako u javnom, tako i u privatnom sektoru, visoka cijena odlaska od disperzivnih do receptivnih centara, visoke cijene animacionih usluga u turističkim centrima koje imaju izgrađen imidž renomiranih “Big Game“ destinacija, itd. Firma “Big Game Montenegro“ koja je locirana u Budvi ovom djelatnošću se bavi od 2000. godine. Oni u sklopu svog “Big Game“ programa nude charter broda “Galex Fish” registrovan za pet osoba, usluge profesionalnog skipera, kao i svu potrebnu opremu za upražnjavanje Big Game ribolova. Druga kompanija locirana u Budvi nosi naziv „Fishing Charters Montenegro Team“. Ima različite sisteme ribolova koji su usklađeni i prihvaćeni od asocijacije IGFA-e (triling metod, drifting metod...) Crna Gora kao potencijalna “Big Game“ destinacija posjeduje odgovarajuću prirodnu komponentu, dok antropogenu infrastrukturu treba unaprijediti. Prilagođeno prema: www.fishingcharters-montenegro.com i www.biggamemontenegro.com

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

13. Kulturni turizam Savremeni društveno-ekonomski tokovi uslovljavaju i relativno brz razvoj kulturnih djelatnosti, koje u Evropskoj uniji po značaju prevazilazi neke važne industrijske grane. Ovi trendovi posljedica su širih socio-ekonomskih promjena, boljeg obra

zovanja i sve izraženijih potreba za kulturno-istorijskim i duhovnim sadržajima. Sve rjeđe se kupuju stvari i usluge, a sve češće doživljaji. Kulturna dešavanja, zabava i turistička putovanja koja su posljedica toga osnova su ekonomije

„Barski ljetopis” - izložba slikara Nikole Gvozdenovića Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

doživljaja, pa je logično da je tržište kulturnog turizma najzna čajnije u ukupnom turizmu i procjenjuje se na oko 35-40 % svih međunarodnih putovanja (Tomljenović, 2008). Kulturna baština u značajnoj mjeri doprinosi atraktivnosti određene turističke destinacije, pa je često i razlog putovanja na taj prostor. Interesovanje za kulturni turizam je veliko i u porastu, ali su i sadržaji i termini koji određuju ovu aktivnost prilično izmiješani, a razlika je nejasna. Često se pod kulturnim turizmom podrazumijeva takav oblik turizma koji obuhvata posjete muzejima, izložbama i koncertima, ili je ova vrsta turizma vezana za materijalnu baštinu koja uključuje značajne religijske objekte, sa statusom kulturno-istorijskog spomenika. Međutim, na zemlji postoje civilizacije i društva (lovački i sakupljački narodi) gdje usmena tradicija (priče, pjesme, običaji, navike, igre i sl.) ima veliku ulogu, pa pripadnici takvih društava svoju baštinu osjećaju podjednako vrijednom kao i stanovnik Pariza Luvr ili Ajfelov toranj. Najprihvaćeniju definicija kulturnog turizma dao je Greg Ričards (1999) i on kaže da kulturni turizam označava kretanje ljudi koje je izazvano kulturnim atrakcijama izvan njihovog stalnog mjesta življenja, sa namjerom skupljanja novih informacija i iskustava kako bi zadovoljili svoje kulturne potrebe. No, treba dodati da turista može posjetiti neku destinaciju iz drugih razloga, a usput ostvariti i kulturni doživljaj i tako dijelom imati i funkciju turiste u kulturnom turizmu, iako je to bila sekundarna namjera i aktivnost. Prema tome, može se govoriti o različitom stepenu motivacije za 48

kulturno putovanje i različito klasifikovati kulturni turizam: • primarni – turista putuje isključivo zbog kulturnog doživljaja (svjetske izložbe, muzički festivali i koncerti, pozorišne predstave i sl.); • usputni – turista putuje zbog drugog primarnog motiva, a kulturni doživljaj je sekundaran; • slučajna – turista nema namjeru da putuje zbog upoznavanja kulturnih sadržaja, ali tokom svog boravka na destinaciji slučajno dolazi u kontakt sa lokalnom kulturom i stanovništvom i ne želeći upoznaje njihov način života i kulturu (WTO). Kod kulturnog turizma dominantniji značaj imaju vrijednosti vezane za kulturnu baštinu (vrijednosti iz prošlosti) i umjetničko bogatstvo (likovna umjetnost, savremena arhitektura, literatura itd.). Manji značaj se pridaje načinu života (vjerovanje, kuhinja, tradicija, folklor itd.) i stvaralačkim aktivnostima (moda, veb i grafički dizajn, film, mediji, zabava itd.), iako se mora naglasiti da se i ove vrijednosti i sadržaji ponekad prepliću. Na prostoru opštine Bar ima značajnih materijalnih i nemateri jalnih resursa, koji mogu privući turiste kojima je kulturni doživljaj primaran, ali i one kojima je to usputni ili slučajni doživljaj. Na prostoru opštine Bar ima 32 registrovana i kategorisana nepokretna spomenika kulture razvrstana u tri kategorije. Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

PriruÄ?nik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Religijski turizam (vjerski turizam) se najčešće svrstava pod kulturni turizam. Ova forma turističkih kretanja, u svjetskim razmjerama, takođe doživljava ekspanziju, što ne iznenađuje s obzirom na „otkrivanje“ istorijski, arhitektonski, umjetnički i ambijentalno velikog broja izuzetno vrijednih religijskih objekata širom planete. No, i dalje postoji dilema ko se može smatrati religijskim turistom? Da li su to samo vjernici koji zbor religioznih potreba dolaze u neke vjerske objekte i lokacije i učestvuju u vjerskim obredima, ili su to svi posjetioci koji turistički obilaze pomenute objekte, diveći se njihovim vrijednostima. Da li vjernike različitih religija, koji obilaze objekte drugih vjera i posvećuju im vjere dostojnu pažnju, možemo smatrati religijskim turistima? To ne bi smjela biti dilema! Mislimo da je sasvim u redu sve posjetioce vjerskih objekata i kompleksa koji su tu došli ciljano, posmatrati kao religijske turiste. Osim modifikovanog ponašanja u okviru samih vjerskih objekata, oni su prema svim ostalim karakteristikama pravi turisti. Religijski objekti svojom spoljašnjošću i unutrašnjim vrijedno stima ne moraju ukazivati i na stepen vjerskog značaja, ipak njihove arhitektonsko-graditeljske, umjetničke i relikvijske vrijednosti mogu biti važne za privlačenje posjetilaca. Kada su u pitanju vjerski objekti (svetilišta), izdvaja se više kategorija u koje se svrstavaju (Vukonić, 1990): • svetilišta posvećena svecima (nose ime po svecu ili čuvaju mošti sveca); • vjerski objekti izgrađeni posle spasenja od neke katastrofe (posvećeni u znak zahvalnosti); 50

Spomenik kneza Vladimira u Baru

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

• svetilišta pobožnosti izgrađena dobrom voljom i donatorstvom pojedinih ljudi; • svetilišta čuda – na mjestima gdje se događaju iscjeljenja; • svetilišta prenijetih relikvija i ikona – u novu crkvu prenijete su relikvije koje imaju čudotvorno dejstvo; osnovana svetilišta – na mjestima gdje se dogodilo neko čudo;

• svetilišta ukazanja – ukazanje Isusa Hrista, Bogorodice ili drugo. Mnogi vjerski objekti i pored velike posjećenosti nikada ne postaju mjesta hodočašća (Notre Dam u Parizu, Sagrada familija u Barseloni, crkva Svetog Marka u Veneciji, itd.).

Primjer iz prakse 11. - Iznošenje krsta Sv. Jovana Vladimira na vrh Rumije na dan Sv. Trojice Legenda o krstu je vezana za dukljanskog kneza Vladimira (980 - 1016. g.) čija se prijestonica nalazila u Krajini (Ostrosu). Vladimirov krst se vjekovima čuva u bratstvu Androvića kao najveća relikvija. Svake godine, na dan Sv. Trojice, krst se iznosi na vrh Rumije na mjesto gdje se, po predanju, nalazila crkva. U narodu postoji običaj da učesnici litije ponesu sa sobom po jedan kamen, jer po predanju crkva će se sama obnoviti kada bude dovoljno kamenja. Učesnici litije su pripadnici sve tri vjeroispovijesti. Izvor: Informator Bara, TO Bar, 2005.

Opština Bar je multikonfesionalna i multinacionalna sredina sa brojnim religijskim objektima (crkve, manastiri, džamije) iz različitih perioda, raznolikih istorijskih, arhitektonskih i umjetničkih vrijednosti (primjer br. 11). Činjenica da su vjerski objekti razmje šteni po čitavoj opštini i da su često na veoma interesantnim lokacijama i u okviru vrijednih ambijentalnih cjelina, omogu ćava višestruko modifikovanje ponude i povezivanje sa drugim oblicima turizma, eko, seoski, sportsko-rekreativni i drugi.

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Manifestacioni turizam se često smatra dijelom kulturnog turizma, ali sve češće se obrađuje i kao poseban oblik. Manife stacije mogu biti veoma raznolike i mogu se vezati za razne sa držaje, od istorijskih, preko umjetničkih, sportsko-rekreativnih, gastronomskih, zabavnih i drugih. Kroz manifestacioni turizam destinacije nastoje da obogaćuju svoju ponudu različitim festi valima, karnevalima, sajamskim priredbama, izložbama i sportskim događajima. Ovi i drugi slični događaji privlače veliki broj turista različitih starosnih grupa, interesovanja i ekonomskog statusa. 51

Dobro osmišljene manifestacije osim turista privlače i lokalno stanovništvo kod kojeg se stvara osjećanje ponosa i identiteta. Prednost mnogih manifestacija je što se održavaju na otvorenom prostoru i značajno doprinose atraktivnosti destinacije i produženju turističke sezone. Opština Bar ima puno manifestacija tradicionalnog karaktera, poznatih i van Crne Gore (Barski ljetopis, Internacionalni TV festival, Ljeto sa zvijezdama i dr). Održavaju se uglavnom tokom ljetnje sezone, a ima i onih koje se odvijaju tokom hladnijeg dijela godine – u novembru Maslinijada i Koštanijada, u decembru

Festival vina i ukljeve i dr. Da bi se odvijale sa uspjehom i da bi zaokupljale pažnju relativno velikog broja posjetilaca i turista, organizatori tradicionalnih manifestacija moraju stalno raditi na obogaćivanju sadržaja, ponude i propratnih aktivnosti. Manifestacije prati i ponuda autentičnih suvenira i proizvoda kućne radinosti. Ova proizvodnja i ponuda mora se rukovoditi propisanim standardima i pravilima, kako u pogledu materijala od kojih će se praviti, tako i po kvalitetu, izgledu, veličini i sl. Da poštovanje standarda i pravila mora donijeti značajne rezultate pokazuju mnogi primjeri iz svijeta (primjer br. 12).

Primjer iz prakse 12. – Suveniri – Kovačica - Srbija Banatsko naselje Kovačica (Srbija) je sjedište istoimene opštine u kome većinsko stanovništvo čine Slovaci, sa specifičnom tradicijom, običajima i navikama, te sa razvijenom i u svijetu poznatom školom naivnog slikarstva. Naivno slikarstvo takođe iziskuje neka znanja, pravila i kvalitet, a svako odstupanje od pomenutog brzo dovodi do neželjenih negativnih posljedica, koje pojedincu lako „razjasne“ da je na krivom putu. Pored naivnog slikarstva, Slovaci iz Kovačice bave se i proizvodnjom suvenira (oni koji imaju dozvolu), ali moraju poštovati propisane standarde (materijal, kvalitet, izgled, veličina). Materijal od koga se prave figurice sa ljudskim likovima (odrasli i djeca) mora biti samo stabljika i plod kukuruza, a za proizvodnju nekih drugih predmeta (na primjer male oslikane stolice - šamlice) može se koristiti samo drvo. Kvalitet i ispoštovani ostali standardi često su dovodili i do toga da je tražnja veća od ponude. Najbrojniji turisti koji kupuju ove suvenire su stranci (Amerikanci, Japanci, Njemci, Rusi i dr.), koji dolaze u Beograd, a odatle na jednodnevnu posjetu u Kovačicu. Ugostitelji i mještani i mještani nastoje da turistima ponude kvalitetnu i raznoliku hranu (makovnjače, slovački kulen i sl.), mada još uvijek nije pronađen najbolji model kombinovanja ponude naivnog slikarstva i gastronomskih proizvoda. Izvor: www.slovackizavod.org.rs

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Suveniri proizvedeni od stabljike i ploda kukuruza www.paunpress.com

Umjetnički rad naivnog slikarstva iz Kovačice www.serbian-quizlinks.blogspot.com

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Maslina kao inspiracija za turistiÄ?ki dogaÄ&#x2018;aj 54

PriruÄ?nik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

Literatura: • Ayala, H., (1996), Resort Ecotourism: A Paradigmfor the 21. Century, Cornel Hotel and Restourant Administration Quarterly, Vol. 37, No. 5, Ithaca. • Beirman, D., (2003), Restoring tourism destinations in crisis: a strategic marketing approach, Oxon, UK. • Group of authors from George Washington University, University of Montenegro, Mediteran University, Ministry of Tourism – Montenegro: Eco-Destination Durmitor, UNDP, July, 2006. • Dickinson, J. and Lumsdon, L. (2010): Slow Travel and Tourism, Earthscan, London.

• Jovanović, V.(2013): Tematski turizam, Univerzitet Singidunum, Fakultet za turistički i hotelijerski menadžment, Beograd. • Jovičić, D., Ivanović, V., (2008), Turističke regije sveta, TonPlus, Beograd. • Law, C.M., (2002), Urban Tourism: The Visitor Economy and the Growth of Large Cities, London – New York. • Meler, M., (2004), Ecotourism – a possible furter development trend of the Republic of Croatia’s tourism industry, Tourism & Hospitality Industry, Opatija.

• Dragićević, V., (2010), Vojvodina kao destinacija poslovnog turizma, Doktorska teza, PMF, N. Sad.

• Middleton V., Fyall, A.,Morgan, M. and Ranchhod, A. (2009):Marketing in travel and tourism, Butterworth-Heinemann, Oxford.

• Hadson, S., (2003), Sport and adventure tourism, The Haworth Hospitality Press, New York.

• Novelli, M., (2005), Niche Tourism: contemporary issues trends and cases, ElsevierButterworth-Heinemann, Oxford.

• Jandrešić, V., (1996), Vrste turizma i segmentacija turističkog tržišta, Turizam u Hrvatskoj na prijelazu stoljeća, Dubrovnik.

• Plavša, J., (2011), Sportsko-rekreativni turizam, PMF, Novi Sad.

• Jascolt, C., (1999), Recreation as an economic development strategy, Journal of leisure research, Utah. Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

• Rabotić, B. (2012), Selektivni oblici turizma, Visoka turistička škola strukovnih studija, Beograd

• Sirakaya, E., Sasidharan, V., Sonmez, S., (1999), Redefining Ecotourism: The need for a Supply-Side View, Journal of Travel Research, Vol. 38, No. 2, Boulder.

• Wight, P.A. (1994), Environmentally responsible marketing of tourism, Ekotourism: a Sustainable option, John Wiley & Sons, Brisbane.

• Stamenković, I., (2006), verski turizam u svetlosti pravoslavlja, Zbornik radova sa konferencije „Savremeni trendovi u turizmu“, PMF; Novi Sad.

• WTO (Svjetska turistička organizacija, (2013), Madrid.

• Stojanović i sar., (2011), Studija izvodljivosti razvoja ekoturizma u zaštićenim prirodnim dobrima Vojvodine, PMF, Novi Sad.

• http://avanturistickipark.com

• Strateški plan opštine Bar za period 2014-2019. (predlog), Bar, novembar 2013. http://www.bar.me/files/1387190890.pdf

• http://www.bar.me/

• Tomljenović, R., (2008), Kulturni turizam – od kulturne baštine do kreativnog turizma, Predvanje studentima za etnologiju i kulturnu antropologiju Filozofskog fakulteta, Zagreb.

• http://www.cenort.rs/

• www.androidvodic.com

• http://www.adriatic.hr/

• http://ec.europa.eu/

• http://www.galileo.hr

• Zakon o turizmu, Službeni list RCG, Podgorica.

• www.kor.gov.me

• Vitić-Ćetković, A., Bauk, S.:“E-services and Positioning Passenger Ports in the Context of Cruise Tourism Promotion“, Journal Promet - Traffic & Transportation, Vol 26, No 1 (2014), ISSN: 1848-4069, Indexed in Thomson Reuters, impact factor (for 2012) IF 0.300

• www.sacen.eu • www.slovackizavod.org.rs • www.visit-montenegro.com

• Vukonić, B., (1990), Turizam i religija, Školska knjiga, Zagreb.

Priručnik za tematski turizam sa primjerima dobre prakse

TURISTIÄ&#x152;KA ORGANIZACIJA BAR | Obala 13. jula bb, 85000 Bar, Montenegro tel/fax: +382 30 311 633; 311 969 | E-mail: tobar@t-com.me; info@bar.travel Web: www.visitbar.org www.bar.travel

Evropska unija