Ömer Kul - Osman Batur Han by Türkçü Betik

ON YILA SIGAN EFSANEVİ ÖMÜR

OSMAN İSLAMOGLU'NDAN OSMAN BATUR HAN'A 1941-1951

Dr. Ömer

KUL

---··:_'.:..._____

_,_,__,, ıı t

Doğu Türkiuan GOçmrnlrr Ormr-ği

·13,17

1 1

Yayınlayan Dogu Turkiuan Goçmenleı Oernec)i Yo1yın Kurulu Hızubek Gayretullah. hmcııl Cengız, Ycııkup Can, Fethi Ahmet Yüksel, Salih Akyol Editör Yrd_ Doç. Or Emin Kııkıl Taunm Bora Nebioc}lu B11skı..Cilt Bayrak Maıbaacılık ÜdvulpCl)ı:l Cad. 14/2 Topkapı/ls.tanbul Kütüphone Bilgi Kartı ICIP): kul .omer osman ıslamocjlu"ndan o\man batuı"a

ı politıka 2. dı) politika ], oıta a\ya 4. turk dunyası l'itanbul. d09u turki'itdn goçmenler deınegi. 2011, 192 sayfa ISBN. 978 60561751·3·8

1. Basım Marı 2011 Dogu Türkist•n Göçmenler Derneji 58 Bulvar Cad. No: 130/1 (34760) Zeytinbumu/lstanbul

Jel:

•

90 1112) 5586963 Fak>: •90 1212) 558 27 09

www.doguturki\lan.com.tr ınfof!..Vdoguturkistan.com.ır Bilgi ve fletiş,im Serkan Dinçturk: OS.JS 779 3185 Feıhı Ahmet Yuksel: 0546 797 S.7 90 Dağıtım Cagalo\)lu Dagııım:0212 51177 38 Kııabevi: 0212 511 21 43 · 0212 512 H 28 Hoca Ahmet Ye>evı Vakfı· 0212 550 04 32 Turlc Dunya�ı Araş.lırmalan Vakfı: 0111 511 10 06 www idefoc.com www.kitc:tpyurdu.com ,, S.Y46 Sdyılı Fıkıı ve Sanat Eserleri K.munu ve ilgili diger kanunlar uyarınca bu kitabın yurt ıçi ve yurt dı)ında yayım haklan koruma altındadır. Yayıncının y.ızıh izni alınma

d.ırı kı'>ml'n vey'1 ramamen çajallılıp y<1yınlanamaz. kopya edllemez.

ON YILA SIGAN EFSANEVİ ÖMÜR

OSMAN İSLAMOGLU'NDAN OSMAN BATUR HAN'A 1941-1951

Dr. Ömer KU L

Dr. Ömer KUL: 1973 yılında Tnbmn'un Arsın ilçesinde dünyaya gelen Ömer KUL. ilk ve orta ö!l'renimıni Trab:1on'da, Lise öğrenimini Bursa'da u m•mladı. 1993 yılınd• f(lrdiği F.rzurum Aıatürk Üniversitesi Fen-Edebiy;ıt f•kültcsıT.rih Bölümü'nden 1997 yılında bölüm ikincisi ol>rak mezun oldu. Aynı ı,ı Yü1iıncüyıl Ünı\'ersicesi Sosy;ıl Bilimler Enscitüsü Torilı Anabilim Dalı'nd• yük.<ek lıs•n yapmaya hak kn•nana Önıer KUL, 2000 yılında hazır lamış oldu!l;u "15-16. Asırlarda Köprülü!Tito-Vı!lt!ı Kazası" adlı

çalışma

sıyla Y uksck Lısansını mnaınladı. 2000 yılınd• Manisa Celal Bay.ır Ünıversi ıesı Fen-Edcbıy•t Fakülce" Tmlı Bölümüne Arş. Gör. olar.ık girmeye hak

nn.n Ömer KUL. 2003 yılınd• İsıanbul Ünıvcrsıcesi'ne Doktora y;ıpmak ü?cre gOrcvlcndınnc ıle ıznri. 2009 },lında ha.11rl;unış olduğu "Osman Batur ve Doğu Türkistan Milli Mücadele Tarihi (1911-1955)" •dlı ç•lışma ile Doktor unv,.nım alan Ömer KUL. halen Cel.ıl Bayar Üniversitesi Fen-Ede

hiyac hkulet<ı Torilı Bölumü'nde görev yapmaktadır. Ç•l1'jmalarını Do!l;u Tlirlcistın ü1enne yoğunlaşnnn Or. Ömer KUL'un bırçok TV

radyo progumı, edıcörlük ç•lışması yanında uluSdl ,.• uluslararası

bıldırı. rn•kale. konferans ve p•nellerı bulunmaktadır. fali '� ıki evladı bulunan

Dr. Ömer KUL'un yayınlanmış çalışmaları ise şunlardır:

1- Şu Ponıus Dedikleri. Togan Yay.. İsıanbul 200R.

Esir Doğu T ürkistan İçin-1 İsa Yusuf Alptekin'in Milli Mücadele Hatıralan. Bcrilun Yay., Anlura 2010. 23-

Esir Doğu Türkistan İçin-2 İsa Yusuf Alptekin'in Milli

Mücadele Hatıralan. Berılun Yay., Ankara 2008. 4- Baturlar: Doğu T ürkistan Milli Mücadele Tarihi (1930-1949), Bcrıbn Y•y.. Anlura 2009.

5- Muhteıem Süleyman'ın 1. Viyana Kuıatması. BKY. İsıanbul 2006.

Bu tstn'mi, calrlnıanm OrtQ)'ıJ {lkanlmosr JırtJSlnda göS'rmri; oldukları 1ah1r, ho�örii l'f mıantt•i dtJttkltrindru dolap rsim Giizidt, {ı.Jmlr/tmm

Ommi;giilJiim

ı'l' 1-liüeyin Hilmi Kura itiraf ediyorum.

Eserin orta)'• ııknnlmasrnda 1""'1İj olduktan

maddt vt mdntvİ dtıttlrltrindw dola)'•

O.sma11 Barur İslmnoğlr4mm

Tılrkiyo'deki nltrab<llanndan .4KYOL ailerine ltjtkkiir tdipnwrr.

iÇiNDEKiLER KıS>lttnalar

Doğu Türkısun İsııklal Mücadelesınden B ı r Porrrc Büyük Kahraman Osman Barur'un A7.11 Hacırasın;:ı,

Önsöı GİRİŞ Doğu Tiirkistan'da Guo-Min-Dang İdaresi ve Kazak Türklerinin Genel Durumu 1. Doğu T ürkısıan'da Guo-Mın-Dang İdaresı

2. 1940 Öncesı Doğu Türk.man'da Kozak T urklcrinın Genel Durumu

BtRiNCİ BÖLÜM Osman İslamoğlu'ndan Osman Batur Han'a 1. Osman İslamoğlu'nun Doğumu, Çocukluğu ve Gençhğı

2. Böke Banır ile Osman İslamoı?lu Münasebeti

3. Osman İslamoğlu'nun Aktif Milcadeleye Başlaması

4. Osman İslamoğlu'nun İhıilalın Lıderlığıne Getirilmesı

5. Osman İdamoğlu'nun Urumçı İdaresının Korkulu Rüyası Halıne Gelmrsi

6. Osman İslamoğlu'nun "Han" ve "Banır İl>n Edilmesi 7. Alıay'da Çin Birliklerinin D•ğılınaya S.şlaınası 8. Aluy'ın Özııürlüğilne K>vuşması

s: 58 /(J 95

İKİNCİ BÖLÜM 1946-1951 Ydı Olaylan ve Göç 1. Osman Barur'un Gulca Lıdcrll"rmdcn Ayrılması

\' e Guo·Mm-D.;m� Yönenmmc Y.;mfl�ınası 2. Urumçi'de Milliyetçi Cephonın İşbaşnu Gelın"sı \'e Osman Banır'un OesrcklC"nmcsı

3. Guka Yöneıımı Tarafından Osman Banır'un "Haın" İl>n F.dılmesı

11 5 1 �.'

4. 1949'da Doğu Türkısıan'da Koınünı.ı İşgalı ve Goç K>rm

1.\1 U<ı

5. Şeh•deı Öncesı Son Çarpışmalar

150

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Osman Batur'un Yakalanması, Şehadeti ve Kişiliği 1. Osm;m Barur'un Y.dulanması

2. Osman Baıur'un $ehıı F.dılıncsı 3. 0.<man Banır 'un $ehadcııııı Müıeakıp Gdışcıı Olayl>r

l 6�' ı-n

174

4. Osman Baıur'uıı Kışili(ıı

1�1

Sonuç

184

B ıbh yogra fya

1 SS

KISALTMALAR a.g.e. a.g.m. a.g.t. a. mlf.

bkz. CAJ

CAR

çev. DT GD Yay. DT GE Y DTTMKK FEER lA

JRCAS

NYT

PRO

RMM s.

ı.y. TDAV

TDPY TEV

TKAE TKA GE

TTK vd. Yay. Yay. Haz.

•dı geçen eser adı geçen mak:ıle adı geçen tez Aynı müellif B.kınız Central Asiaıic Joumal/Weisbaden Ccntral Asıan Review/London Çevıren Doğu Türkıstan Göçmenler Derneği Yayını Doğu Türlastan Göçmenler fa; Yayını Doğu Türkistan Türkleri Milli Kurtuluş Komitesi Far Easıern EconomicRevıew/Hong Kong lnıemaııonal Affaırs İslim Ansıklopedisi Journal of thc Royal Central Asıan Sociery/London Moslem World/Hartford New York Times Public Rc,ord Office/London Re,'lle du Monde Musulman/Parıs sayfa baskı tarıhı yok Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Türk Dünyası Platformu Yayını Türk Edebıyatı Vakfı Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Türk Kültürünü Araştırma ve Gelişti.nne Enstitüsü Türk Tarıh Kurumu \•e dev.ımı Yayınevi Yayına huırlayan

Doğu Türkistan İstiklal Mücadelesinden Bir Portre Doğu Türkistan'ın istiklal mücadelesının önemli simalarından olan Osman Batur, 1941-1951 yıllan arasında yaptıkları ıle dılderı dıle ani.u lan milli bir kahraman lıılıne gelmıınr. i{ı,nıerıtle uçak dü�ürerı, düşma nına aman vermez cesareti ve nişancıhğı ık dolu hayat mücadel('�ını gençlerimize anlatarak geçirdiğimiz uzun yıllardın sonra akadenıık an lımd• da bu mümtaz şahsıyctın mücadelesının kaleme alınması gereklı hile gelmişti. Türk Dünyısının en mazlum ve en sıhıpsız halkı konumunda bulu nan Doğu Türkistanlıların 1941-1951 yıllan arası tarıhine adını alım harf lerle yazdırmış olan Osman Baturun müc.delesi her yönüyle ıbr<ı alın ması ve gelecek nesillere anlanlması gereken olaylarla doludur. üanı� manlığını yapnğım "Osman Batur ve Doğu Türkısıan Mılli Mücadelcsı" adlı Doktora tezinin bir bölümünü tcşkıl eden elınızdckı bu eser ıle bü yük halk kahramaru Osman Baturun hayan ve mücadelesı obıcktıfol•rak oraya konulmuştur. Bu çalışma ile bugüne kadar Osman Batur hakkında y•nlış olarak bı lincn birçok mevzu da ilmi olarak delilleriyle beraber ortaya çıkarılmışıır. Gençliğimizde okuduğumuz ve anlatn�mız üzere Osman B•tur'11n yınc

Doğu Türlciscın Türklerinın büyük kahramanı Böke Barur'la hcrhan[!I bir münascbennin olmadığı, Gulca liderlcrınden ayrılıp Uruıııçı ıdaresı ne yaklaşmasının haklı tara!brı. nerede \'e ne zaman yakalandığı ılc kım ler cırafından yakalauldı�na dair yanlış bil[!!ler bu çalışma ıle düzclıılmıı tir. Bugüne kadu hatalı bılgılerın yer aldığı çalışmaların ck>ıklıkkrı ona ya çıkarılmakla kalınmamış, Osman Baturun mücadelcsı ılıni d•y•nakfa rı ile de onaya konulmuştur. Çalışmada kullanılan İngılizce, Alınanca, Rusça. Çince, Moğolc., Uygurca, Kazakça ve Türkçe kayııaklar eserın ciddiyeunı gösıernıcktcdır. Osnun Batur'u tanıyan ve ülkemize yerlqen Doğu Türkıstanlılarla y•pı-

1'111 �(lrü�mcll·rın <le yer aldı� çah�ma hem dfüu·nım olaylarmın daha iyi anl.1�ılma"'ını hem de escrm taraf"'11hJlı111 oruya koyması açısmda kayda dqicrdir. llıınunla bırlikte hcııü7 Çin 1 blk Cumhuriyeti •l)i\" belııclcri nm araştırm.ıcıların hı11neunc açıhn;:ın11ş olm;ası schcbiyle vesikaların ça lışma ıv·rısıru· <lcrç l·dılrml·mcsı çalı�manın l·ksik yönii olarak dunnakta dır. Do,.:.rıı Türkıst.iln'm ha,:C.m.sızlıA:ırıı k.1 1.an mas ı Vl' döncınm ar�iv hclRC krmm �in ışı�ma çıkarılma�• ılt·.. çalışmamn ck'iık p:örülcn yönü de ta111a111l;mıııış ol.ı1l"akm. Huınml;ı hnahrr ()sınan Ramr konusunda d üııy;ı da y.ıpılmı� ilk ilmi c;alı�ma olması ö1 c l li�ri n i uşıy;m csC"rİn hüyük hir t:k sıklı!-11 )tldcrdıj7!ı kanilatındcyım. hır çalı�manın ıiriinii olarak ortay.. çıkarılan çalılmanın hem ilim de Do� Türkıstanlı soyd.t�larımı1.ın kendi tarihlerini objek rıf ılLu.:1k t)Wcnnu·krım.· k.ukılar sa)'.tl;1yal"aıltnaolan inancım tamdır. Un ne ,., \·.ılı�malarm dl·\·am cuırilcn·k DoAtı Türkist.tn lilrihınm bılinmcyen yönkrıııııı Jı: onay.1\'lkarılıp111111 .3leınmın lnımecinl" sunulması en hüyük ar71111111i'd11r. fil·nç y:ışmdJ y;;ı,ptı� çalı�mal;;ıır ılC' ilim ilenıinin dikkatlermi uıcrıııt:' \· l· kc n ()mcr Kul . hu ı.,ra)Tcti sayesinde şiındideıı ülkcnıiıdc TÜR KİST:\N t.mlııııın en hiiyiikkri arasında yerini •lını� hulıınnıakıadır. Tıu:1

;İll·mıııc hem

Prof. Dr. Abdülkadir DONUK l.<ta11l11ıl Oııil'mittsi Edrbiyat FakiUttsi Tarilı Böliımii Grı,,./ Tiirk 1iırilıi A11abifi111 Dalı BıJjkaııı

Büyük Kahraman Osman Batur'un Aziz Hatırasına 1960

yı lında

İ<a Yu<nf Alptrkııı \'r ilacı O<ıııan ·ı;,�tw ıimkrlı�mcl<·

kurulan nogu Türkistan Gllçınt·nlcr Dt·rııcAı. kurul<luj:.ıı.ı hrimdt·ıı hu hrii nl" kadil.r DoAtı Tür k ıs Uın mcsclcsinı hütün dün�-.1ya. hii[Ün ıınki&nl.ırmı kullanank anlatmay;ı çal ı�mı� n- çalı�ınaya <la J,·,·am <tnırkı,·dıı llılıııdı it' Ü7.erc Dcrnc1l'imi1, Bakanlar Ku nılıı'nun 12.-1 19ı)."\ urıh \'t· 4J22 srt y ı lı

kan.n ile

•ı:am11 )'arcır111d (alııau dı·rurk•· st.attisüııdl· f;uhycrlt..·riııc dn-;mı et

nıckıcdir. DcrncA"ımı7m faaliyctlcnndcn hırısı ol;m Dojbı Turkıstan'ı t.ı rihi, coğrafi, sosyal ,.,_. kiihürc.-1 yfüulc.·n t•mnınak 111;1ks<1dma "Y!--.'1111 obr.1k

bu kna hm dt."r11cj:.riın11 adına hasıhnasmJ;m duy<lu,:_'1.mmi' nmrhılu.:,�ı h11 vesile ill" ifadl· etmek ıstt.·nm. Dop;tı Türkistan K�ızak Tlirklt'rmm yt·11�cırc.h� t·n "iOll k.ıhr;1111;111l.u d;;m hırı!lii hiç şiiphesı1 ()sınan Hatur'c..lur. Yapukları ıll· adım.l..1 o;.ıdl·t:t· 1'..t1ak Türklerinin dc�ril, hütün Türk dii11y.ısın111 kalır.llll.tm olınu�1111 Bıl hassa 1941-1951 u.rıhkri arasmd.t Çın n· H.ns t.·mplT}'.1lı711rnıl· k.u�ı y.ıp tıkları ve kı�ilill,i kcnclismc hu sıfatın \'crılınl·Mnı

�;ıµl.unı�ur

Bu çalışmanın h�ın Osıııaıı llatıır lı•kkıml<ı y•pılıııı\ ılk ılıııi <;•lışııı.ı oln1ası hem de Do�ı T li rki!'\t ;m (;öçml·nlcl' Dl·rnL·p;ı .u-111111 h.1�llrılmı� ol ması hi111n için çok ;;una çok üıu·mlıdır. (}sın.;111 lbnır J.!ıhı huı-ı:ün .ıdıııı hile duyınadıA;ınııi' hinı:ok k;ılu.;mıa11111 µt'\llU�tl' DoA,11 Tiirk111a.111 nulli ınücadl"lcsmC" vcrdıkkn katkıl;ırı hu t.''iı·r �.ıyt·.,mdt.· ö�rn·ımıı� olduk. Bu nunla hırliktc çah�ınaııııı ,.,rclt.·n·k ııt.''iıllt.·rnı �1111rl.ı�ııı;;ı..;ııı.t tl..ı k.ttkıl.ır '.11.ığ hayacaA,ma olan inanc111111 tanıdır. Osm.ın Batur Whı kt.·ıuJuayk· ht.•r.tht.·r hır k.ukrı p;.tyl.ı�ım� miiL:;u.kk arkadaşlarmm a1.i1 hatır;;ılarım da hn \'t.·o;ık ık y.ld t.•ımı�

nl.tt.".ıµu lvksd.ı

Osman Batnr'un en yakın sırd.l�ı Nuq.�lllay 11..ıtur. Z.ıl.ıh;ay lC.·vt."ı, ( :.ıımıa han Harı, Kasryn llaıur. Mu" Merı,'l'll. Noı:ı•yhay. t">kiirhay. Snl"·h,l\' n Sülcyınan Batur ... Rİhı hur.ıda .ıdııaı 'ay11Mkld hıurc:ıııl')'l'll'Atıını hın.;l'k

kahrmımımız ıb bu vcsılc ılc mınış ve mlaunış olacağımızın büyü k bir onurunu yaş;unakr;.ayız. Zaten dernek ol.ar;ık \•.uıfelerunizden birisi de bu k.1lıranmılarımızı yeni nesıllcre anlatmaktır. l:lu sayede çocuklarımıza ve ıorıınlarımıza, ardlarının yaşadıklm zorl u kları w bağınmzlık içi n verdik lc rı ımanü•tii nıiicadclclerı anlaıı1ş11 olacağız. Yine bu sayede ve belki en ünemlı" de Bağımsı% Doğu Türkistan hedelinı de un utm ama ların ı saj! la1111� ol.ıc"'p;ıı. Nnck.un S;;rgüude Do.�;ı TiirkiJtarı lliikiimeıi de Osnıan Ba ıur'un ızıııden ıııdcrc k ıştc bu hedef uğruna kurulmuştur. Dr. Ü ıııer KUL ıaratindan "O.<ırıarı Harıır vr Do.�" Tılrkisıaıı Milli Mii r.ıdrlı·.<i ( / 911-1955) " adıyb Dok.tora çıhşması olarak hazırlanan eserin Osnıan llanır ıle alakalı kısmının yayuılınnıası ile Doğu Türkistan siyasi ıarıhmııı bılinmeyen birçok yönü de aydınlatılmış olacaknr. Doğu Tür k.man ,.e Os ınm llanır üzerıııe bu çalışmadan önce birkaç k.ııap ve yü k sek hsans ÇJlışması yapılmış ols. da bu çalışma Doktora düzeyinde ele alı nan bır çalı�ma olma.ı lıAScbiylc de önem uzetınek.tedir. Sayın KUl'daıı bııı ıd m soıırakı süreçte Doğu Türkistan s ıyasi ıarıhının bıllıassa 1911 sonra" düneırııııi ı,.>üııünıüze bdar incelendiği bir çalışmayı da s.abırsız lıkfa bı·kledı!iımızı bu \'Csilc ile ifade etmek isterım. Çalışmanın bu an ldında Doğu Türkıstan iizcrındc ılmi çalışmalar yap an lar yanında ll"rç ek tdrıhıııı il�cnıııck aıkı ılc yanmlara katkılar sağlayacağına olan inancımız tamdır. Uu vc"lc ık escrııı onaya çıkarılmasında katkısı olan herkese te �ckkiir cdıynrmn . Omıan U anır ve mücadele ubdaşları ile Doğu Türkiscın'ın bağımsız lıjiı uı'.,'l'unda kanluını dökmüş obn kahraınanbrımızın ruhbrı şad olsun . . .

YakupCAN Doğıı Tiirkisıan Gllırnmler Dtnıtgi Yöııeıiııı

Kumlu BOflıam

ÖNSÖZ

Çalışınaınızın ana ıçıycsı, Dojııı Tiirkısuıı'da 1941-1951 }'ilan ara.•ıııd.ı

\'Uku bulan milli İstiklal harckcıkrım· l:.ıkılmııdaıı dolayı "Alıııı Ef;,ııır" ııl• rak adlondırılaıı Osman llarur'ıın hayatı, ısııklal nıücadcklcrınd,·ki ıjahy<·t

lcri, hakkmda )'7ı7.tl1111ş olanların dnı:_rnıluftu YL'Yot. y.;mh�h�. mucoaddc.·,md,· takip

cttiAi yöntemler. prcnsipll"rı

\'l" büyük mücaddL· ınsanmm ıdL·alk·rını

oruya koymaktan ıNrcnir. Konuy·.1 Jtın� m alııyctm <lL" ısc.· 1911-19_.lJ ttrılı lcri

•rasında Dojıu Türkısı:ın'da Guo-Mın-Dan!l ıdare" ık· 1'140 i>ııccsı K•-

1ak Türklerinin genel dunı nıu dcAcrlcndırılmıştır. Bu c.h:�L·rlc.·11dırınc.·ı1111 an ıacı ()snıan Batur ve ülküd;qlarmı nıücadl'lcyc scYk eden �dlcplt:rm ;m

laı;ılmasını sağlaınaknr. Bu ıçıyc ile Doiıtı Tiirkısı.n mılli mücadele ıarılııı 1<· ve: ana v.u;mlannda Çin cınpcryahzıni

peıu;c!liiııdc kıvranaıı l)o�ru Türkı..,l;tıı

Tilrklil(ıü'nüıı haklı hür yaşama ıniicaddesiııc ışık ıutnıaya çalışılnııştır. l,:;ı

lışmanııı ohj<·knf olahilmesı g.ıyesıyk çcşıılı lıSAnlard.ıkı f•rklı 1:.yıı.klar • n1üracaat cdilın işnr. Hununtı hcrahL·r Osman lbtur'ım lı;ı)-;ıtu. ıkcıı h·ıı�lı

s iyle fı(irilijchileıı \'C 1949 soııusııı da lııcrct edıp Tiirkıw'Vl' ısk.iıılı ı-�ıçıımı

olar ak ycrlc$eıı Kauk ileri �clcıılcriylc ek )"dpılaıı ıniilak.111.r ''"'rııı ınulııc lifycrlcrindc de�rrlendirilınişrir.

Çalışm.,nı7 hır Ririş ve ü� hölüıııılcn meydan• �elıııckıcdır. ( ;ırı\ k" nmu.Ja Doh'll Tünsta11'<lr1 Guo.. Mm-D;ı,nµ

i J..,rcsı

\"l" Ka:.rak Türklcrııım

1940 önct.·sı p.cnd dumnıl.. rı hakkmd:t kıs.t hir lkA,L·r),·ndırıuc yapıln11ş111

Kanaat11nı1cc ohjl·ktıf nlauk kıllt.•mt• alm.m hu µuı� l. )snu.11 B.mır \"L" sıl.th arkadaılarmm ınüt.:adc:lc ..chcplcrnım ıyıcc aııl;ı�ılnıa.snıı \T ıııiu·a.�lt.·lc.·ııııı ne gaye ile yarıldıjıının • •l!lıklı hır 1cnııııe oıurııılın•sıııı "�l.ıy•c•ktır. Çah�nıaını7m 1. Bölürnii'n<lc Osınan lbtur'un doµumıı. \'Ol°uklu�u. �eı ıçlıjıı ve

Böke lbtur

ılr ıııüııaschcıı ele alıııdıkLııı .ı>1ıra l ''40- l'l4h \'ıl

l•rı arasında Dnjıu Tiirkısıan milli ıııiicadclcsı dcl!crlrndırılıııışur. llıı hil-

liimde a)Tınnlı ot.nk 1940 yılı ıtibarıyır Osm•n Barur'un aknf mücade 11Ctırılmesı: Osman Barur'un Urumçi ıd"""nın ko rk ul u rüyası hilınc ııelı nesi \'e l'J42 yılı olaylan yanında 1943 yılıııda O<m•n fürur'un "H.111" ve "B<1trır'' ılan cdılnıesi \'e ıhtil•luı başko ınınAnlığına !ll"tırılnw sı d<·ğı-rlcndırılmışnr. Bunun yanısıra Alray'd• Çin bırlıkle nmn d•ğılmaya başlaması''" 1 'l-1-1 yılı olaylan ıle Altay'm öz gürlüğe k.ıHııııı"'ı ve 1945 plınJa Osı ı ıaıı B•tur'uıı faaliyeılerı ele alııunışDr. leye başlaması: ıhnlalın lıdcrlıiıme

il. Böliimü'nJe 1946-1951 yıllan h•dıseleri ve 1949 yı mıiteakıp Doğu Tiirk.ısıan'd•n başlayan tarıhin en .cı lutınluıyla do lu )(ÖÇ olayl ar ı ıderruatlı bır şek.ılde değerlendırilmiştir. Zircdılen bu bö lümde 1946 yılı nda Osman Barur'un Gulca liderlerinden ayrılması ve Guo-Mııı-Dang yönetımıne yanaşması. 1947 yılında milliyetçi cephenin ışbaşına gelmesi \'e Osman Barur'un Urumçi tarafından desıeklenmesi hadısderıne yer \'erılmıştır. Bunwıla buab<r Gulca yönetimi tar.fından Osman Barur'un "HJiıı" ılin edilmesi, 1948 yılı olayları ve 1949 yılında Kızıl Ordu tarafından Dop;u Türkistan'da hayata geçirilen komünisı işga lı dei!crlendırıldıkten sonra Osman Barur'un yeniden mücadeleye başla ması \'e alınan )(ÖÇ kanrı ele alınmıştır. Bu bölümde ayrı<• 1950 yılı olay luı ,.e Osman 13.nır'un mücadelesi teferruatlı bır şek.ılde ortaya konul maya çalışılmıştır. <,:alışmamızın son bölümünde ise Osman Batur'un ya k.ılmması, şe hı d cdılmcsı ve mütcak.ıp ol•ylar değı:rlendirildıkten sonra () sm .uı B.nur'un kı�ılı� tizcrındc durulnıuş[ur. C.:•lıımaınızm

lım

ul•ıt ığımız an• fıknn bel ımldi!!;ı sonuç k.ıs ı>e kull andı� ız eserlerin bıbliyografyası ibve edilmiştir. facrın bundan sonnki Oofıu Türkistan ,.e Osman Batur hakkında yapılacak ulan çal �malara kaıkıbr sağlayac ağını iimıt ederiz. C,:.ılışm•larııııız ncncesınde

ııııııda.n sonn

Çalı şmalar ınuz sırasıııda maddi ve manevi yardun ve desteklerini gör Abdiilhdır Donuk'• şiilaanfarımı sıınuyonım. Bununla bırlıkte Ka.�garlı İsm.ıl Ccngız, Ooç. Or. Ahmet Fethı Yüksel ve Doğu Türkı•ta.n Göçmenler Oemegı Başkoını Yakup Can Beyefendiye de diiitlim Hocam Prof Dr.

ıeıekktir edıyuruın. Aynca eserın ortay• çıkarılmasındaki ilmi katkılanııdan Jola yı Hızırbck GayrerulWı \'e eserin ediıoryal çalıımasıııı yapın Yrd. Doc;.

Dr. Ernın Kırkıl Beyefendilere de bu \'esile ile ıeşekkür etmeyı borç bilirim.

Ömer KUL

.Waııiso12010

GiRiş

DOGU TüRKiSTAN'DA GUO-MİN-DANG İDARESİ

VE K.AzAK TÜRKLERİNİN GENEL DURUMU

()srmm

BoÄąur'"" lt"ft(ei

1. Doğu Türkistan'da Guo-Min-Dang İdaresi Doğu Türkistan'ın Guo-Mın-Dang (Mıllıyeıçı Çın) ıd.rcsı (191 1 1949) devrindekı tarihını grnel haılarıyla üç de,Te (1911-192!!. 19291942 \"e 1943-1949) ayırmak mümkündür. llunl•rdan bırıııri" 19111928 yılları arasındaki Yang Zen-şin idarcsındeki dönenıdır Bu dönem sükllnct içerisinde g:cçmişse de, ülkede rcfahun bahs�tmck mümkün ol

n,.mışıır. Yang Zen-şin'm 1928 yılında hır suıkast neııccsiııdc öldurül nu:smden sonn, v.uislcn devrmdt DoJiıı Türkı!iı.tn'dakı vazıyet tam<1. ın1yla faklı hır ınecrada gehşıniştır. Çm ıd.11rcsmm h<1s.kı \"e zulUın sıy;e'ic: ti Doğu Türkistan'ı >O<. asrın ilk 30 senc�ınJe barut fıçısm.1 çc\"ırmışur Dnğu Türkıstan'da 1930 ve 40'lı yıllardakı baj:ımsl71ık ınüc.deld.-rı w dı ğer kar�alıkları da aynı ş ekılde ıfade etmek müml..iiııdür. Yang Zeıı-§ııı· den sonra işbaşına gelen Cin Şu-rııı'm bcccrıks11lı��- halkın ayaklaıını.ı sında \"e ihtilallerde katalı1ör görevı gördüJ{ü şüphe ıtötiirnıc> hır ı:erçc·k tir. Cin Şu-ren"m 1931 yılına kadarki hatalı poliıikaları. hem )'c·rlcşik lıcııı

de göçebe hayaıı yaşamakta ol.u Dojtu Türk.,taıı halkının du§ııı.ııılı!iıııı ka1aııınasma yeııp de anmıştır. Doğu Türkıstaıı'da l'Hl-19.17 yılları an smda, Kumul Bcyliği'nm lağvcdıhnc!liı yii1Urn.k11 patlak

\'l'fl"ll \"l'

hırhırı

nı ıakıp eden ısy:ın ve ıhıılall<r •ncak Sın-yeder Hırlı��·nın t'H-1 w 1 'l.'7 yıllarındakı dnf(rud•n a.kcri nıiid•lı•ldcrıyk lıasıırılahılmışıır Zikrecıiginıi1 dönemde Dojtu Türkistan hakkında dalı• ıiyadc supc-r

güçlerııı hölgedckı rckahcıınc air,ırlık wrıleıı araşıırnulardA. halkın 1930'lu yıllardakı ısyaıı \"C ılııılal l:arckcılcrıııııı sdıcpkrıııı Çınlı yöııeıı

cilcrııı hc·ceriksrılıgiııc mal eden. ılııılallc·rııı haş•rısızlığıııı iilkc- halkı,,.,_ sında iıtıfaksızlı� \"c lıder cbıklıf:ıııc bair,layaıı bır tcın•yül vardır. Lakın bu temayüle gör<· mesele çok basıık�tırılıneklc· k.1lmamı�. J.h.-ı �,,k d• 1- ZıkrC"Jıl«:"u bu doucııılr abık.ılı ob.nk �cm� hılı:,ı u1ııı bk1 Üıııl'r Kııl, "O;ıwrrı ti.um ..., n�fu T11rkisın11 .\#illi ,\lı'fr.1drlw (19-'t�l?lf. Bastlmamı1 Doktora tezi. 1 L'. Sl'� Bıl. F.moı., t ..ı:mbul 2009,,; 1-2-tU.

ON YU SIGAN llR ASIRUK EFSANl:VI OMUR

f,'l:nellqtırılmıınr. H<·r ne hikmetse bu çalıııııalarda, çqiıli mahalli fak törlerm ısyan '" ıhıılallerdeki rolü üzerinde dnrıılnıaınııtır. Bununla bir lıkte üo!Oı Türkisun'daki Çin idaresiıım '2dık nıüdafilerıııden olm Tun ııanların rolü ıse kismcıı ıtadc cdılnıijtir. Bn ,·aziyeıın ortaya çıkardığı te mel •·tkeıı ısc: üo!Oı TürkistJn hızıpçılık, ilııılafçılık ve Müslümanlar .ra sındaki ııııfaks11lıklar sebcbıyle bagıınsızlığını kal>namayacak bır iilke ol Ju�ı lun:ıatınin oluşması olmuştur. Bu Jıl;Örüşü savunmak k.a.naatiınizcc ıınimküıı d••fbldır. 1911-1949 .r.sı döııcımlc üo(!ıı Tiirki.ıan'dakı olayl.rı tctcrruatlı bir �ckıldc •ıulız ennenııı şartı ülkcyı bır bütün olarak, yani ıiındiki coğnfi \Jlllrl.ırı l\"ındt: dü�ümncycn:k, onu daha önn·ki za.manlnda siyasi bölii ııü�iiııe ııöre dcğcrlendırıncklc mümkün obbilir. 193 1-1933 yıllarmda Doıhı Türki•ldn'da ıhtıl.ıl oruya çıktığında, K.iş!("Ar ve Hoten'deki liderler hu ti"atı dqkrlendirmek içm h.rckeıe ıµ:çmijlerdi. lüş!("Ar ihtilali milli baf.'1111Slllık mii<adclc" ıdı. Bu harekeı l 933'tc Kaıgar Doğu Türkistan Cmuhurıyen'nm ılamyl;a ncticck·nmi�ci. Lıkin ba�n1sız dc\'letin ömrü ki" olınn�nır. K<ı�ııar üogu Tiirkısıan Cnmhuriyeıı'nın liderleri Çin .ıleyhtarı ııldukfarı kadar Tunır.ınlara da karşı ıdiler. 1933 hareketi aynı za ııwıda Sovyct alcyhıarı da ıdi. Bılmdığı üzere 1933'te Suvyeı b.. ki ve ımidahalc•ıne ın;irıız kalan K;ışgar üoğıı Türkistan Cumhuriyeti, 1934 yılı b.ışlarında Tııng.mlar ve Çiııh birliklerin saldırılarıyla tarih sahnesin d,·n çekilnıışıır. Bn maglnbiyete rağıncn Dogıı Türkisıan'ııı l(iineyıııdeki baı:,'lımllhk nıc�ale" ı.ıüçlü bir şekilde yanmaya devam cnııışıir. 1937 yı l ıı ıdaki k"a siircli ıhıılalı, 1945-1946 yılındaki Sarı-köl ayaklanmasını ve 1954 yılında 1-lotcn bölgesındeki Abdülmecid üamolla ayaklanmalarını takıp cmııııır. Bu hareketler ı�·erınde 1940 yılını mil<cakip Altay'da lrıs ve faıııı 1 Iaııl;ırııı lıderlııhndc başlayan, daha sonra İslamoğlu'ııun kunmı d.ııılıAınd.ı c,:ın 1<Iare>ını ,arsan ıhtılak ayrı bir yer ayırmak gerekir.

Do!{ıı Tiirkımıı'ııı, l'J.17-1942 yılları arasında Sm'Yetlcr Birliği İçişle " !-faik KoııııserlıAı ckıııaııl•rınııı yardımıyla, Sovycı çizgisinde, "polis dedr11" olarak ıdarc cdıldığını ıfadc etmek gerçekçi bır değl:rlcndirme olur k.ıı..ııııdeyız. Hu döıll'ınJc Şııı Şı-Sey ıdaresiııe karşı alenen mukavemet gostcrcnlcr, Osman İslaıııoAhı hdcrlıP,,ndc, Alı;ıy bölgesıııdcki Kcrey Ka nkl.rı ulıııuştur. Kcrcy K<ız.klorı, Moğolistan'm hudut bölgdcrindcn ha rckeılc, �ııı Şı-Scy bırlıklcrınc karşı gerılla saldırıları düıcnlcınişlerdi. l 94Ttc Şııı Şı-Scy'ııı Sovyeılerlc ar.ısınııı açılmasından ve Guo-Min üanıı ile ııııfak kıırıııasıııdaıı sonra, İli vaJi>1ndc 187l'dcn bu yana ılk de fa hır ıhıılal vııku bulmuştıır. İli bölııcsıııdcki ihtılal harckctlcrınin

OSMAN ISLAMOGLU'NDANOSMAN IATUA HAN'A

Sovyeıler ur.ıfından desteklendiği

IM1·1H1

bıl iıı cn bır ııcrçckıır. Nııdunı Mmko

,.•, DTTMKK'yı kurın•k ve desteklemekle önce Şın �ı-Scy. •nıua

da Gııo-Mm-Danıı ıd•rc•ıne lur�ı b•skı •ncı olarak kullmını�ıır. Sovyctlc rın bu baskısı Üç VH.yet (İh, Targabatay, Aluy)'ıc kenı.li ckonoınık ve sı yasi ımtiyazlanııı tekrar ele ııcçırıııek g•yesınc nıatufnı. 1'J+I yılı nı.lakı Sovyct n1üdahalesi, Gulca'da 11Doğ11 Tijrki.(ıa11 C11ml111riyl·ıi"11111 kurulma sıyla. ncticclcnmı�tir. Guka Doğu Türkıstan Cumlıurıp:u ıtlcı.rl"!<ılOı.lc ycrh c;ukd lıdl"rlcrı

idi. Bu grup, Guo-Min-ü;uıg yönctmımL· ruuh.ıhf olm�l.ırm dan dolayı da Çin Komünist P;ırıisı w ı.liıkr kayıuklar ıar.fıııı.lan, l 'J+-11949 yıllarındaki İli ihıılalini µerçck manada "k111111/11ı w•ap" olar.k n ııclcn ı.lirıniıjlerdir. Bu iı.ldialar ya tam•ınen hatalıdır wya ymlı� bır fıkrı cnw . kıc sayıca fazla

etmek için, bilerek ilen siirülınü�tiir. Gı"'-Mııı-Danf!: ıddtesı ısc Ilı ıhııla liııin

daha ziyade Sovyeıler

Bırlığı tarafını.lan huırlanıp tq\'ık cılıldıı:,�nııı

farkınd•ydı. ifa farkıııdalıi(ııı bır soıınrn olarak. Doı',�ı T iirk.ıswı'ııı 1-'iııı,· yindeki halkın

dcsıewnı kazanmak ıçın, M. Sabrı lhykoıı. M. Emın 1311� İ. Yusuf Alptekin gıbı iiç Tiirk ınıllıycıçısını Urınıı\ı'Jc �ilksck ıııc\' kılcre getırn1c yolunu scçmi�tir Dnthı Tiirk.ı�Gm'cl;ıkı bu yl"m ıd;ıre ı.k ısl" Guo-Mm-Dang:'m kısım:n btl�arıh oldu�'l.Ul\I �öyll"nu.· k mlı m kümlü r.

ra ve

1949 yılı soııbalı.arıııda Çııı Halk Kıırruhış Orı.lusu. girmeye b•�ladıjbnda:

Sovyctkr

lJ<>ı','1..1 Tilrk1>ım'.ı

ve on un hiınıhf!ın<lckı Ilı yöııcnıııı. l,'.ııı

Komünist l';ırtisi'nin hiikı nııyctini kabullcnnıı�ıır. İlı yöııctııııı. ıılk,·nııı kuzeybatısında ve Sovyct nüfuzu dhıntla. !)ınırlı licı. ols.ı:1 ön·r k.Jık l nm ı mu hafaza t:uncyi tasarlaını�tı. Lil.k.m Çın Komiim�l l'artı�ı büylc hır i.iıl·rklı

ğc ınüs;ı.;ı,de crn1cı11i�nr.

N nc k un Çm KomlmıM l'"'r usı . lılkl·ıım ı-.rlml'Y n·

doğusunda sağcı ve nulliyctçı mulldlcfi:li ba�nrma)·a.

undıtk.i sol muht1.left"U l"ZffiC)'l' Vl' Doı:,'1.ı rürkıst;m'Ja ıam mlaınıyla orıad•n kaldırmaya ınm·alT.ık olıııuşnı r .

Sovyl·t

ııüfuıu .tl

So,·yct miüı11111u

Kızıl Çin bürokratları, Uotl;ıı Türkıst:ııı'Ja. 194'1dan ".'\111-ıi,111.� l 'ı:�m

():z:rrk Böl.�"<si"niıı ılan cdildiıb 1 Ekıın 1955 ıarıhıııc k.ıd.ır, hu hnklkrııı ılc ba�arılı olmuştur. Uu •r.da Doj(ıı Tiirkıstan".ı l,'.ıııh ı-«ı�nı,·n ycrk�tır me polink.ası hızmı kcsn1ctlcn d eva m l't1111�ur. Snn 50 yıllık dfüu·nıı.lı.· ul kcnm dcınografik yapısı. ()na A!<ıy.1 modl·rn t�ınhııulc hl"ll7l'fl buhımıı.ı yan bir �ck.ıldc dc ğişnrıhm�ıır. Uiiıiiıı bıı nhıımullııkl.ıı.ı r•��nrn lı.ikıı d aha Dojbı Tiirkistm Tiirklcrı ar a'1nd.ı 1930 ve 4ll"h yıllanl.ıkı b.ıi:ıııı'" harckctlrriııe özlem duyan kışılcr vardır. Fakat Dninı Tilrkıstm'ıl:ı

ı,·krar

b;1.ğm1sız Türkçü ve İsl.inu.:ı bır dl·vll·t kuruhıı.ı�ı alıtmıah ı.Lyıfµllrüıuııl·k

le birlikte,

yırıııl•rııı

ııcıircccj:,'lııt, huı.'ilndcıı kc.ıırın<·k de wrı.lıır

ON VILA S�N SIR ASIRLll EHANEVI OMUR

2. 1940 Öncesi Doğu Türltiııan'da Kazak Türklerinin Genel Durumu K.uaklar ıarafnıdan "kaıliaııı'" olarak ifade edilen kollekti,�leştinnc yıl1.rında bınkrce K.ank. huııünkü Kankıstan hududunu ııcçerek Doi(u Türkısıan'a sıfımmışnr'. Onl•r daha sonra Do((u Türkısıan'ın Çung.ny.ı bölııcsmdc yerleşerek. Sm-yeılerin kontrolü dışında kalan hu hölgcde kcn dılcrıni toparlamaya çalışmışlardı. Lakın Çınlı Genel Vali Şin Şı-Sey'in da \"Ctı ü1erine K11ılordu'nun 19].ftcki nıüd.ıhalcsindcn VC' DoAu Türki!\ t.ın'ın tan1 hır So\;1cl peykı h.ilım.� p;elnıesmden sonra Kre"lnlin idarecileri hu KaHklara brşı harekete ��erek, onları dOJ.-.,.udan dowuy.ı Şin Şı-Scy ıdare<ınc tcslım emıc !"'YTCll içerısındc olmuştur'. Sayıları 1 5-IH.000 ola uk ı.ılımın edilen hu K.ank toplulu((u, Guo-Mın-Dmg idaresinin baskısı ncdcnıylc Çun!"'ry.ı'dan da p:öç em11� \'e Doıtu Tiirkıstan'ııı do((usunda yer alan Kansu-Şııı-kay sıııırıııdakı Gaskiil bölııcsim• ycrleşmışıır'. Buııun I• hırlıkıc Kcşmır yoluyla Türkıyc'yc ycrlqen �menlerin \'erdiği bil�lc re �öre CO.sköl'e p:öç eden Kaıaklar arasında Şııı Şı-Sey idaresine karşı ınu�-O

Cuoc-. Sovier Empirr. The Turlu ofCenlr•I Asia and Stanilism, MuMıl

hı11. NY 1Wı7,.., 1i::! ,_ G Whı:-dı:r. The Modern Hi1rory of SoviC"I Ce-nırml Asia, l.ondon 1966, s. 131; c; l ı.a'ıo, Kazak Exodus. l.oııdoıı 19'.llı. 'ıo 61-6:? Hm.ada Kn.akb.nn, Doğu Türkrsı.an'.a Hol�ı:-·nk ılınl;llındC'n soıın yC'rlC'lllklc:rı anl.aıııı çık.anlın.amalıdu. Bllh.asu Ona Dt17 K.l.7.akloumııı t'U>.lk-Krrey ı.ayfa.'iiı IX .aurdan ben hblp:cnın )"'rlc\ık halkb.n .arasında hu

lunıu.akıadır, ıtcıu� bıl� ıı;nı hk.7 H111bck G.:&)TC'lnllah, UzakJ•r• B•lmn, tsıanhul ı.ı-U, Kr\ ıı;:ııı hb . . "'Ah.ak", '"Ah.ak-Kı:-rcy·· \'C' "KcrC"y" nı.adddcn, Jc.z•k Sov

200'�. ..

yrı Anıikloprdiıi. 1. V. Alııı:uı 197:?

4- N 1 D \1d C'ilın. "X111-,11.111p; li:Kl:ı)·". lntC"maıion•I AITaira. XXIV/3. 1948. s. 3RI. 5- l.ı.ı� rK.azak Exodus. !i 71-72) hu h:nbııın So\'yt:tlC'rdcıı kayııakl.andı�ıu ıddıa et ıııı:L.,c-dır kı bııa;nıııııuc 11krrdılc11 hıı doııC"ındc Doğu Tiırkıst.an'da hu tıirdcn hır bas kı ıııC'wın dc�ılrlır Kr� ıçııı bh Aıııaç IU.r.ahoca. Dop Türkiltuı Çin Müııırml� kc.-si. l�t;ıııb ı ııl :?OOM,., 1fl Sayıları lfl 000 kı\ı ol.arak ıfadC' C'dılı:n hır K.uak ıophılu)tumm B.uknl, Norı, K.aıpdık ve dnlayLmııdaıı ftO\ rııııdcnnı: \"C' Şın-luy htılfite:ı>me p.clmclcnıu: d::ıır ka�ı-ukbrdA ıeft·rrmıtlı tm hılp;ı h11h111111.aııı.akı;ı.Jır 1937-1936 Y111.annda meydana p:elcıı bıı �nç lıadı'ic\ı ılc- =-lak.ıh ol.ırak JiitOrn�lcrım aldıj):ı11111 DoAtı THrkıstarılılar, Şin by'a p:clcıı f.<C>\ koılilclrrındcıı ılk. �mhım Elı-.lı.ııı lhrnr \'c 7.ayı( lCyo lıdcrlığmde 700 .ulc. }".lkl.a�ık .l50<ı kı�ı. lmr�d;ı t.lıır111.. y.ar.ık l lıııdı.'ıit.aıı"ııı IUraı;ı �rlıriıır ycrlcillftıııı ifa de cıım,lt.·rdır (ioçuıı ıkııın �ııhıı Sııhaıı �c-rıf 1cyrı lıdcrliıl;ındc-, 300 .aile, yakt.ııık t 500 kı'jı. 19JR-1946 ıarılılt.·n an.suıd.a Şııı-kay OOlıı;esındc ık.iınrt ctım�. 194(1 sonlarm d� l'\C' lbrkol hnlfi!;C'UllC' doıırnu�tur Cioç bfılC'SllUll IJ(İ.lllt'll wubu olan ıso .aılc: l'.'i.C, Mn ..C')"lll li:yn lı<lrrlı(tıııdc. y...kbı'jık 7SrJ kı.11. Ga\kOl"l" ycrlc\ını� \'C' 19Sl'c kadar J,. hıır.ad.a y.. \aıııı'jlır 18 000 kı�ılık �oç b.fılC'lcrnıdC'ıı p:rrıyt· bl;uı p.kla\ık 12-lJ.000 krlilık wıı· hım hır kmııı K.;111'\11 ı:�·.alrtıııC' Jl:O{ t"dcnk Ak.ıç.ay bolp:esınc. hır lcısını d.a Rcnyc doncrrk Da.rkol. Norı \'t' Kıınıııl'ol ycrlı:'jllll\flr Aks.ay IU7Jk Otonom lbyonu u;m hk7. Ga)n nıll.ah. Uz•lclara Balun. s 9K-'J9 Un fil:� lı.arckcılcrıylc al.akalı olarak a�11ca hb. Saa dı:-r Ç;a�lt:ııy. Kazakça MeıinlC"r. Arık..ar.l l'J61, s. 1-7. Jlımlamı dı1md:ıı hır prop.a�rıd;1 kıt.ıhı lımı-ycıındekı A Hisıory of Miwaıion ofXin-Jiang K.z•k Pcoople. (Unımçı

05MAN ISLAMo4LU'ltOAN OSMAN lıUUll HAN'A 1941·1951

lıalelet hareketi onaya çıkını�tır. Bah...,dılen bu ınııhalıf lıarckcılcr ıçerı sıııde Yunus Hacı' ve Alıbck Hakim ıdare.,mlc Tmrı da�larıııda . Osman Batur'ıın liılcrlıı�ındc Al&ıy böll(t'sınılcki h•rckcı ısc k.ıyda dc(!crdır ".

Doğu Tiirkis&ın'ıla lıay•ılarıııı ılcvaın cnırcn K.ızak Türklcrının l 934-1942 yılları ua.,nda, gı:nı� çapta olm..a da, Şın Şı-Scy ıdarnınc br�ı yaptıkları mücadelder bulunmaktadır". 1930- 1934 yılları ,..,nıda <;inli idarecilere kar�ı girıjilen ısyan

harckcılcr ı . IJogu Türkı.t•n"dakı

1 993) ;;adh esC'rdC' bu göı; h.arekctlcrı ılc oıbkalı bılg1lcr bul ım ı. k ımııııkuııdtır 6- Yunuı H;;an, Ab;;ak Krrer'ın C<1ntckry unığumın IJ;ukl oynı.. ğnun Cmtıs kolundııı dır. Alıbck li:ik:i.m L!ıc aynı Bark.J oynu.tıuın l:fogt"nb:ııy kolurı:ıı ım:ruupuır Dol;ıı �,sı.yl:ıı bu ıkl zınn ;;amc-az.idc olduğunu soylcnıck nuimkundıır. 811111ml:ıı beubcr .�ılx-k Hik.Jın'm Yumıs Hacı'run �chadcn ndı: n sonu Mınas-S.1v.uı mılli ıınh ..dclcsındı: ulı ncyc çıktığlru da dilde C'tnıck )'cmıde obuktır. 7- Ll;ı.s (Kazak Exodw, s. 7.2-73, 76-77, lJ l -?.2), 1-tuscyrn Tcyn \'l' �ııhaıı �cnf hdcrlı ğmdc G;ıskol bol��mıdc �ıbhlı lu.rr�dcrm nıkn buldııt(ınm ıl.1.dı: cu ncM nc u(Vı•t.·n. t.ıntu hala�dcr bu ıkı �oıh!ııl)'l"Ull ıılacdılt'ıı bnl�('dc herh.mga bır .'ı.11.. hlı lhrcııı� lıuckc n ıçcrısmdc ohn.ı1dığnu ona.y;ıı koyım.kt.ıdar. lforıunl .. hırlıktc Sulun �l'nl fıı: yn'nm de G.ukOl'c hu; gclmt'dı�ru, udcc" gu� hırckc-u c:mnıııd:ıı T.u·-Nor"d.a Hmcyıu ·rcy,·ı gu mbu ılc bırlc�11ğ11u ıfadC" ('tınck �rckır. l<ı"l. ı�ın bk.z. K.oıralıot·.ı. Doğu Türkistan. !> 16-18; H. L. Bounnuı-R C l·lo\";ırd. Biograpbical Diclionary ufRepublican Chi na, ili. Ncw York 1967. ı.. . 4�7. Yımıı!> l-loıl ı. Alıbck l likım, 1 f o_.,,L')111 ll·) t 1 \ C '.)11h.uı Şcnfın miiC";ııdı:ldrn tclCmmlı bır �loldc un.ı.y.a konulırıaını\tır :\ l) W l·orbc!I, ( Do ğu Türkımın"d:akı Hup Btylcn (l>op Türkiıtaa'm 1911- 1949 Arası Siyasi Tarihi). (ı;�·- fn,·cr C.m), Mllrulı 1990, ıı.. 473) bu kı�ılC"rdcıı Yunm 1-1.an'ııııı :\lıbck 1 1..ikını ın nıUnclilo olduğunu Sö)·lcmrklc �nlxr, G:ıı)Tcnılbh. :\lıbck'ııı J.1h.:1 j.!lınJt'ınL" (ı!dmc dcn önce 'Vi.mus Han'ııın 19-10 )ılınd;;a nmıkl;;mdığıııı ve g:aı nd.tsuul.t �c:luı L·dılJığı.ıu �o rfü;mclcrumz sı.nsmda bızc .ılaınıu\tır. Buud.ı k.an��ınlm.ını.nı g.:-n:ken ııuku .4dı µ.c ÇC'n ı.J.tu!ııb nn her bmnın mılli nnıt·adrlcdc bırlı kte lurckcı ı:uııdcn Hy.1 bn ııııh .nldc ıçcnsırıdr ohıp-ulmadıkl•n değıldır. J\ılc:ı.c:h Uusc)111 Tcyt:ı'nı11 lw,11 bır ımuıı Ml.4hlı ııııı. ndclC"rurı ıçcnsındc ulnudığl bır h.ılobmr Bunıuıb bırlı ktc 1 9..f.9'cl.ı b.ı�l.1.y.111 Kvnın rusr Çin ı.ml:uı dönrınmdc göç lunn ;ı(;ın O!ı.ıımı li.uur. l:.rnııulun 1 bu . . \hlı.:k H3ıbm, Sultan ŞcnfTcyn, DC"hlh.111 C.ınah.ty, Nurgon.)· H.ıhadır ,.b k.ı�ıl.:n- \'AJ'll� yardımlar VC' rml\tcrck hareket cunc nokt:ıısında k.:m:aoıumıue l�yd.a�ı glınıh:ıı bır k.J�ıdır Muhıcmclcn bu nınırnu !ııcb('bıylc, 1951 �1lımı lud.u G.:1'!ı.kol'Jc <,.:1111ı ıd.ucnlcrlc hcr lungı bır sıkına y.ı�aııı:ııyan Htı�eym Tcyn. ııılı.1.yeUndc Aıııcrık..1.1 1 Ku11'!ı.olo!ııı 111.ı d:ı \'.IP nAa yardımlar VC" Osman Sanır ba1tu olm.ık nr.ue dııtcr j:lOÇ bıilclerı ılc mun.ısebC"ne ul nıuı, unun d.ı Kımııının Çııı ıd.ırıcnlcn unllnd.ın umıkl.ımııoısı \'t' ı t· ı. .oll.ı.nılınlm.1)1 .._...._ rekrn bır �ı ol.ırAk dtı\tlrııılmıı."mlc !ııcbc-p olımı\uı r Bımm bu gclı�ındcr nrun·)mde de h.ayına k.ab.bılmcnm yohunı. dığcr hıncı cdcıı kı1tıl...·r �bı, yun tlı\m• '.:lknııktı gor mı tştür k.ın.ı.ıunck)1Z. Hmeym '14:-yn 'nm �1ılundA ;;ıdl.ı.rııu lıkrcıırn� olli111tuınıu kı�ılc

rc y:apuAa \'Cyı yapınadığl )-.udıınl.1.r t!ır gunnıııuzdc bılc K..ıı 1 .1kbr uuıııd:a t;ı.nı�ıu.1. ko ımuıdnr. Btr lasını Doğu l"iırkasu.nlıl.ı.r bu m rdcn y.mhnılum �·rılnudı!h ıddusınd.oı olın:akla bırlılne bıznn k..ıı n.uumız. mıkt.ın ;az nya çok olup ...1l111.1111;ıı!ılll.J. b.;ık.ı11.1Juı1ın. bıı nc,·i �;ınlınılanu yapılJıW, yomıuJcdı r Mc!ıcl<11 K.ı�11.ıı\ Goıy�nallah'ın Dumanh Yd lu, (lıı.tanbul 2010) ,.C' Şırur Dogm'mm Türkiataıı'• Ooğru (hmır .:!008) .adlı h.trı r.ııd.arında bu türden y.ırdı nıl.ı. nn �ok u olJup;mın ıt:.ı.dc cdılmcktcdır

8- Kul, ıı.�_r .. s. 25 vd.

ON YILA HCİ...N Bil! A51Rllll: lFSılıNiV1 OMIJI!

nıılhyctlrr problcınmın yaknı tarıhıııc ışık tutar mJ.hıycuedir. Hu İ!iiiy .mhı rııı <cbeplcrınc bakıldıı�ında wncl cılar.k dıni probl<·ınler görülmekle bır lıktc ıııhaycııııdc ülkede nıodcrıı milliyetçilik fikrinin doğmasına da yol açıııııtır. Bılhas.a Tunıı-d nlarııı 1 2 Kısmı 1 933'ıc kumlan lüıır•r Doğu Türk.-ran Cuınhurıyctı'nc karıı <avaımm. ınılliyetçilik fikrinin geliımc sıııde önenılı bir etken olnıuırnr. Nıhiıy• ııııde 1 9.10- 1 934 yılları arasında ıneydana !-"'len olaylar. Doğu Türkı<taıı'da hu döneme kadar geçerli olan P.111- İ slimıst ıdcolojinııı yerim Y""'l Y"''"l Pan-Türkimı ve mahalli Uy h'tır-K:ı1ak ııııllıycıçılı{ııııc bırokınııtır". 1 9.H'tc KöktOl(ay"daki cami \'c mescitlere yapılan teca\ii7 ile y;ıkılan Kur'aıı-ı Kcrıııı'lcr. olaylarııı patlak \'enııcsinc sebep olınuıtur. Baılangıç ıa hasır

bır çckıımc, hır

nc\"İ

dırı ayrılıitı gibi ı,ıö1ükeıı bu hadise, her iki

ı:arafııı f(Östcrdı�ı hoşı.ıörü ile yaıııtırılııııştır. Fakat Sarıtog;ıy'da, Alı:ay'ııı dıni lıdcrı Müfıü Akıt Hacı'nııı caınıine yapılan s.ldırı, milli hassasiyetin

1 946 JCl1tJi r�kamlamıa gPrr Doğu 1i"irki1ıan srlrirlrrindtki ,,;�(llJ C1ranlan 11'

9- J .ydı:ıı Holuhııycclı�·. "ChuırJt' 7;,mn,,.,11 f!{ rlıt Nt11fonnliry Prııbltm iu Xir!iimrl', The Eaıt Turkic Review. 4. y �·. 1 960, '>. 60; 1-f111rhtk Gayrctull:ıı h , "Bt{"ltrlr 01nın11 &ıur", Şehadetinin SJ. Ydmda Ah ay K..rt•h Oım•n Batur, (lıaı. M. Gayrctull.a.l ı-A ı·ıır

,;. H2-Rl 10- 1.ırıd;ı Bcmoıı-lı ıJro'U Sv;mhcr, The Kazaks ofChin• E11•)'1 on an Ethnic Mi norty, Uppula 1 998. � 1 14.

km•), hıanbııl 200-t:l,

OSMAN ISU.MoQ""DAN OSMAN 8ATUR MAH'A 1'41-19SI

had safü•ya çıkmasına sebep olınuıtur. Hoıgörüyii bır tanfa lm•k>n Türkler, hu trc:;;rı\'ÜZ o byın ı sen şekilde protcsm ctım�ıır' 1 • Bu obylann geliştiği dönemde 1 93-l'te Z•ı(Tcycı h"'lk>nlıf:ınd•

ı<.ı..,u·da

icra edilen Milli Kurultay, Doğu Türlmtan ınılli ınu<>ddc ıarıhı aç"ından

önemli bir yere sahiptir. Çünkü bu kurultaydan sonu Dogu Tiırk"ı.ı ı ı ıb çetin hır mi lli mücadele hayatı başlmıı ınr. Kurultaya Altay'ı ıcımılrn Akıt Hacı '"" Halil Teyciler iııirik cbniııır". Akit 1 lacı \'e 1 lalıl Tevcılcrııı kunıl ıay dönÜjİİ Alıay'da p;i2 lıce yürüıtüklcrı faalıyctler h•f:ınm1lık yolunda kı

pırdannıalara yol açmıştır. Hu kıpı rdanmalar Çin ıdarcc ıle rı tarafından da lıı l inıııekteyd ı. Kurulıay'da n dönen Akıı l lacı ,.• l lalıl Tı:ycıler nınıklarıını\, birk>ç gün soııro da Ömer Tcycı, Mankey, Karakul Zalırı. Kakeıı Teycı. Ma

mile Zengi, Baygnca Z•lın, Akım Batur. Dönen Teycı. ll•yk>dmı C)kürday, Bayanbay, Boronh•y Tcycı, Şan Zenp;i w Önı erha ıı Cmımh•no!:lu

ıunıkla

nanlar kr�mn;;rı cklen mışur. Sebt:psı7. yt"rc ve ı.am;;rımcn kt"yfı olar.ık ye1.pıl.m

bu tutuklaıııal•r h•lk arasında büyük hır lıuıursuılufr.ı \'C l(t'rı.,�ıılığc sebep

olmu�tur. Tu tu klam ab .r esnasında nıuk.addesau. milli dcıZ.l·rlerc lıa.tt.t nanıu sa bi le U.<31lut ed ilmııti r". 1 9.ıo'ı;ı Şın Şı-Scy ınfİ•lin ön iı n ii •bbılıııek u;ııı

halkın elındeki sılahlan ıoplamap kalkıımıı. sılahını tcslını etmek ısıeme yeıı 0.<maıı İsl•ınoğlu ıse bu ıekılde nıücadclcsıııı lıaılannıın r" .

Zikrctrnıı olduğumuz bu dönemde Şııı Şı-Sey, Sm;·cılcr l!ırlı[iı ılc inifak halınde idi. Şin ıdareyi ele aldıktan sonr. Urunıçı şdm bır m·,·i ko m ü n ı st üssü haline gelmeye baılamıııır. Alıay ise So\'yetlcrın daha ro hat hareket edebildiği bir hölı;ıeydı. M ılhyctçı cephe ısc Alı"'· bölııesını kendilerine bir çıkı, noktası yapmak n ıye tındeyd ı . Bu ınaksatl• d.ıh• 1 936'da Yu n u s Hacı lid<rliğindc hır ma

"l!/111111

Kor.�aı• U)'ııııııı![J/ıwı ""'" "

Birliği" kur m u� l ard ı" . Ceııııyenc K..cen, Sena r Han. Uruıııı;ılı

1 1- Gayrcıullalı, Altaylar'da K.anh Günler . .WiiaulfltJi.., s. 16.

136-137.

ml f . �0.•1'11'1rı B11rm

.\lılri

12- Bcn�on. a. �.m-, 1: ISO; GayTctulloılı. "Osmnrı &tı1r ,...,. Afilli ,\lıi<ııdtlot . ... b. Gayn· . rull:ı11ı (Altaylar'd• K.anh Günler. s ·13) ;ıdlı ç::ıı htnusıııd;a bu torLuıım111 �ım" 1935 ıaral undc ıcra rdıldı ıtmı bclınınC"ktC"dır. lkıı7C'·r 'i:eloldc- Ahdi.ilnluır K.u.ı. ("r. g m · . s. 26) da ıopl�nım t93S ıarıhındc )':l.pıldıftını ıl�dc c11111:kıcdır 13- Mesela bu harcltt tlcr an.sıııda KoL.-ıopy'dakı c.uııı vr ınc1;cı1lt'r ılc dıni c<;rrfrnıı ',-..akı lıp yıkılnwmı say.ııbılını, bla Gaynndlalı, "Osmnu Rnrı" rır .\filli .\·luaıdt'lr.• ı", 15- t f>

14- Ç:m�rlıni\hı, a.g.e . . � t � 1 5 - ( "lımı Kıırırmn Rirli�i'ıım knnl<"r ı;anfmd;uı ''" ı ı r �rkı ldc kumldu�uı:ıı d:ıı ır hır l.ıy

da ıruduf cımrdık R;mııııla hırlıktc Hııırhck G:ı)TC"tull:ıı l ı, �m$nıclrrıı1111 ,.ır.a.. ınd.1 Yunu� 1-fan'yı çok 1)'1 n,nıyaıı hırı'iı olar:ıık 0111111 hdcrhı�nıdC' hcwlr im nıııı\'rlın kıırııl madı�m vr hu knmıdan hahsrJrn C'"'r rlrr ı ı ı hıljll)'l ıldıkbn k...). ııakl :ıın p:n,.tt· rınrmdl'

rı srlırbıylC", hatalı bılp;ılrn esrrlrrındC" la.ıllandıklanıu ılldr runı,m DOj!lı Turkısun hu\us:unda yapllnıil!iı vr ortayJ c;ıkanlnıan �C"rrkrıı hırçok mC",7ud.m bın'liı dc ( 'lum Kıınmıa Birlı.fi'ııın ara�un lı mıu olac-al,ır bıuıaundC"),7

ON YR.A SIGAH 1111 ASUWK lFSANlVI GMOK

Alı Ekber, Yusuf Ökürday, Ömer Zalin, Nunaza, Targabatay V il1yetin dcn Mırza Salih ve İli Vilay<tırıdcn Cayir Bcıı ile Kanat Beıı (tibi nüfuz lıı kışılcr ııörev almışlardı'". DoF;u Türkısıan'dakı Kaz.k Türklerinin 1 936 yılından iııbareıı Şin Şı-Sey ıdarc,ıne karşı büyük çapta olmasa bile şiddetli bir mücadele içe rısınde oldukları bılınmektedır". Bu dönemdeki Gasköl ve Tanrı dağla rındakı hareketler pek bılınnıemckle bera!>er'", Osman İslanıoğlu lıder liı'tınde Alıay Kızaklarının çenn mücadeleler verdiği bilinen bir ııerçek ıır. Nııekim Şın Şı-Sey, Altay K.ızaklannı 1 937 yılındakı "Fafist Tro(kici lerle" ışbirliği yapmakla suçlamıştır". Şin, 1 937 yılındaki temizlik ha rekiıından sonra, Alıay Kazaklarını sılah (tii cüyle kontrol alnna almak ıçın bölgeye askeri birlıkler göndermiş. fakat Sovyet yardımı almasına rağmen bu harek.iılardan ısc.diği neticeyı alamamıştır. Osman İslamoğ lu'nuıı mücadeleye başlamasında Şin'in bölııe halkına karşı yürüttüğü acırnasız polinhlarm rolü büyüktür'tl. K.ışgar Doğu Türkısıan Cumhunyen, Çin-Rus ışbırlıği sonucunda ortadan kaldırıldıkcın sonra General Şin Şı-Sey, Doğu Türkistan'da ıe mızlık harekin başlatarak bınlerle ıfade edılebılecek aydın ve din adamı nı çeşıtli ışkencderle onadan kaldınnışnr. Bu harekitlar. Çın işgal ıdare sınin tasdiki ve Sovyeı Gizlı Polis Teşkılacı'nın yardımıyla, 1 934 yılını ıniiıeakıp 10 yıl boyunca ülkede tam bır ıerör havası estırmışıir'. Şın Şı-Sey ıdaresının 1 938 senesine kadar nispeten daha ılımlı hare ket em�nı söylemek mümkündür. Şin ,.e ekibinin 1938 senesi itibariyle Doğu Türkıstan'da sosyalızmı geliştırme sevdasında oldukları alenen or taya çıkmışnr. Şın, kendisı içın zararlı gördüğü ileri gelen kişileri hapse aımaya. ülkenın hemen her vilayeıinden ileri ııelen kişileri Urumçi'de ıoplayarak göz hapsinde mtmaya başlamış ve yenı rejimi çok sert bir şe kılde tatbık sahasına koymuşıur. Despoı ıdare tarzına örnek olarak bir ka zad:rn diıi;erine gidebilmek için o kazanın kaymakamı veya karakolundan pa.apon alınması zorunlu h:ile getirılmesini söylemek yeterlidir". l fr Baymıru J-layıt, Türkistan Devlerlerlnhı Mllll Möcadelelerl T•ribJ, Ankara 1995. \. 32.J. 17- 811 mücaddclcr hıkkınd� bkz. Lİ<1), K..zak &oduı, !i. 81 vd. 11:1- Lı:.u. Kazak E.&oduı, ). 73, Md�c.1n. "Xin-ıiang: Tı.Jayn, J, 382. 19- Sheug Shı-t.:.u, Liu t•-cheng ti cbiaocb'eııg:, J, Ummchi 1942, s. 178-79, 218. 20- Ç.md.ulıoğlıı. •.g.e., s. 1 1 . 2 1 - İı. Ymııf Alpıckın, Esir Dogu Türkistan lçin, lı• Yuıuf Alpteklıı'la Mücode le Hahralan, (Der. ı\11. A Toıı � çı). İn.ınbııl 1 985, s. 274; Ga)'Temllili, "'IJrlgrlırlr 0Jnuın

Hnt11r'',

83.

OSMAN tsl.AM�LU'NOAN OJMAH IATUR HAN'A

194M9S1

Biitün bu o lu ms uz gc li �mc lcre ılavc ulank Şııı Şı-Scy, Şubat 1939'da Duğu Türkıstan'd a kullaııılm•kta olm Yua n pan bırıınıııı Lı

ang1a çevirm iş , Temmuz aymda lb. " Ü< \ "ıllık K'1lk111111cJ J>larıı"nı luv.ua geç irm ı� tir. Şin, Kasım l 93 9'da ıse "Çi11-So1 7rı Milli .vfo/i.;ı Kouıİ.•J''""' Xirı-jiang Şubrsi..nı kurmu�tur·. Şnı \'C' ck.Jht. 1939 yılı �onu ıtıbdrıy lc..· nı nıklama i�inı hızlandırmı�. lı.lkın clındc bıılııııan "'•hl.rı ıoplam•y• dc\'am ctmi�tir. Bilgili ve ilt:ri ı<t="lcn hde r kt�ılcrm hemen hcrnl.·n tAlll.d ını tutuklanmışnr�.

Şin Şı-Scy, bır yandan genı� çapta tutuklama ı�ını yiinıtürimı dıj:":er ıa rat'tan "Kazak, Kırgız ve Moğol Kunıll•yı" adı altında bır teşkılat kurmuştur. Bilhassa adı geçen üç boya ınen•up vali, kaymakam ve dıger hükü ın e ı hizmenndeki ki�iler ba�ıa olmak üzere dm adamları, bölgckrınde lıalk.ı liderlik yapabilecek ki�ılerden 2.000 ka darın ı 18 Eylül 1 939'dm ıııb•rcn Urumçi'de toplamaya baılamı�ıır. Zıkredı!en bu kunıltavda Şı n· ın ıorla masıyla alınan karar gereğince. Kazak, K.ıqı;ız ,.c Muğull•rın c lle rı ndc kı .,_ lah luın tamamen toplatılmasına dek. kunıhaya katılan kı�ılcr r<hın ol mak üzere göz hapsınde tutulaca kl ar ve h• l k da ,-,kıt kaybetmeden > ıl•h larını teslim edec elm. Aynca kurultaya k.mlanl.ra hükümcı ı> rafı ndm vc rılen bütün eanırlerın kaynsız-�41ru1z olarak yt."rme geurccek.lcnnc: <l.hr iınnlı ilamlar ç ıkarnlını�tır. İlamlara ımza atınaku bır an bılc ıcrcılJuı göste ren kışilere türlü ışk.enccler yapılınıı. ımza anımnakıa d ırenen le r 1>c onadan ka ld ı rılm ıştır. Bu şekılde hal kın elındekı her ıürlü >a ,·a ş ınalzc mesinın toplanlması cihetine ı.,'lıl ıl ın ışı ır. Bı rçok kışı sı la lı ı nı ıcslım etme diği \'eya geç teslim eniği bahanesıyle ortadan k.ıldırılmıştır. Bu ulaylarııı halkı korku ve panik içerısınde bırakmış olm•sına raıUncn. Şın �ı-Sev'ın

baskı \'e işkence ile idue etme s ıyase ı ııı ın başarıya ulaşııgını

'<Wlcmck

mümkün değildir. Bu baskı ve ccbı r halkın dırcnmc harekcılcrırıc ı ı tirikine zemin hazırlamış, bunun neııcesinde de binler<e vAtan evl•dı <a nından olmuştur. Birçoğu w va tanlar ın ı terk etmek zorunda kalnııııır· 1940 yılına gelindiğinde Kazak Türklerıııın ayaklanmaları kuzevılekı Ilı. Çaveçek ''e Altay ,;ıayeıle rı ne sıç raı n ııı ı r'

Zaten bırçok lıJcrııı lıap ısıc

22- Çandarlı�lu, •.g.e.. s . 1 5 . 23 - Chcu� Hnı-sheu�. Xia-jlaagjian shi. Xm-Jı.ııng ren m m b;10. 198b. ' "ı]I 24- Ç:mdarlıojlu, a.g.e., s. 15.

25- Ahay, a.g.e. .. !.. 422423. 26--- Boonn:m-Howırd. a.g.e... ili. '5. -16; Lı.u, K.:&ı:ıık f.."'l:odus, 5 1""'; G.1yrcnıll..ı.h, Oı· man Batur, s. 4. İsm;ııl Ccugaz ve Hszırbck Goı')'rcmll;ıh untiudııı h.ııı.trl<ln.111 Çin'de fıllı:nlyet ve Türkler (İuuıbnl t 983, !.. b2) .adlı \:"h�nu.da bımm bu menli ıtdı�ım.�IC"r ncnccsmde 193H-1 939 )ıllannda Alu')' bol�undc hım ,.c lns H.m knd"·�lemı bır

,ON YILA S�AN

BM ASIRUIC EFSANEVi OMUR

olduğu bu dönemde, Türk millctiıım kendine has hususiyetlerinden biri olan lıder çıkamu kabıliycıı ile lrıs ve Esim Han'lar etrafında toplanınay:ı başlayan halka bu iki lider büyük bir mane\'İ ıtüç kazandırmıştır. Bu iki genç liderin başlanıp;. mücadele. ilerleyen zamanlarda Osman Batur'u or uya çıkartmıştır'".

MOC.OLISTı\N RL'SY.�

(�--�=----�- -

QINGHAY

DoJıı TılrltiJlan ıelıirleri

ay::ık.l:muı.ı botı�lanı�ııı. fak.ar hıı ay.lkl;mımııım kısa 7..mıaııda hastırıldığmı ifade emıck u:dirler. Ar�urınal.ınınııda 1 938-1939 yıllar111d.:ı Ahay'da bir l111ıursu1luğu11 mrvrut oldıığmıu gônneklc beraber Osman Ramr'uıı ayalcJamn:ıya ittirik ctti�nc dSir bir bil

gıyr ula1aınadık. Oumıııla beraber 1940 ')'1hııı müıcalc:ıp zikredilen hölg.:de ayalcJanma1.anıı pcti ııra yışandığr bilinen hır ftcrçelctir. 27- Gayrctullalı, "0111ıırm Btrı"r ı.ıt Milli Müctıdrltri", s. 7.

BİRİNCİ BÖLÜM

OSMAN İSLAMOGLU'NDAN OSMAN BATUR HAN' A

-r ,

.!.:"--r-'� :L:., =. .:: - �·� -� � �·.... .....,...� ,........ ":'.:;':';.,. ··r --

i" 'i" i' -- .... ; ııo- •wı

';'.... ........ :::.

�t-Ll :�::-.: ::=- -.

..;_ ..;_

.._

·-

.T .

�--,--,,-.,....�--- -!-:

..t. ..t ..!.. ..._

.L Omıarı

Baııır'un .IOJ'llldtı

Osman İslamoğlu'un Doğumu, Çocukluğu ve Gençliği 1899 yılında Ah:ıy'ııı Köl..-ıogay böl!!""""' Enis ırına(ıı boyuııd•kı Ö ıı

dırkara mevkiindc dünyaya gelen' Osman İslarnoğlu, Ka1.aklarııı

orı. Ciiı '

Kcrcy-Ahak Kcrey'-Canıekcy-Molkı-Ayru"ll"" boyuna mcmııpnır . Os man İsl.ı.moji;lu. İ sliırn Bey a ılc sin ı n en büyük oiılııdıır'. Dah•sı İsl:ıın Bey. 1- L Brnson, •o.mıtm 8nrt1r: 1lır Kn::alt's GPldrn l.1.�mf'. The Kazaks ofC:hina E!i. ••P on an Eıhnic Minority, Ups.ıla 19K8 '!.. J.47; f. K tv\ılh\·;ud. Forbidden Jour- ney, Loııdon 1937, s. 2 1 5 ; J--1 111..-hck G.a�-rcıull.alı, Osman Batur. h.ı.ınhnl I W..t�. \ -t. • nıl(, Altaylarda Kanh G ün l er , hnnbul 1977, -. . 158, a. m i ( , "0."'11111 Rmm ı'T' ,\lılli MllrnrftlrJt, s. 18, 36; Bonnn:m-Howard, a.g.e. ., 111, s •1<•; I.ıas. Kazak Exodus, -. :! 4 . a. ınlf., Büyük Kazak Göçü. t�ıınhul 1958, 'i . 9 ; Tur-çınk.an Z.ıkrmıh, "'Om111rı Hnım ı't

°'1.�' Tilrltüıtuı Cmnlıunytıi·, (çc\'. MC'ryem Kmınlı), OTO. 18�.

19'>'-' · H�san Or.ah..ır.

Hörriyeı uğrunda Doğu TU.rkial•n Kazak Türkleri. lçunhnl 1 976, � hh. 1101 ı � . Abchih•ah:ıııp Kara, "O.mrnrr Bnııır '"' Şrhndrri·. Tarih ve Medeniyeı, '.\ 7, 1997. \ :?S . .ı. mlf. A.zattıktın Ôtpes Ruvhı. NurAoca)' Batırd10 Estelikteri CanC' Ospan Bat

ıır, Almatı .2008, s. 5; Tabt Kuoç,'1�11. "Şrlındrrmuı 2J. \'rl Dl•mmııı IJ.•ltırı.ıı ) lıı (J.. mmı &ı11r", Büyilk Tıiirkeli, 1, İstanbul 1974, s. 9; Hmrhd; Gayrc-rnll.:ı.lı. Milli Kahraman Onnan Batur'un Şehadetinin 50. Yılı Hahruına , hu.nimi 20(1 1 , s .l . 1 bmıı (�iıl ti.Jrk, "OJman &ıur 1slıfoıı�11",

l/R 1981,

'S.

20: Rt'iıt ŞA'iıhiıu�,noj}:lıı, -(Jf1111rr111mr

JO. Yıluıdn O.mııur Baıııru. OT, 1/9, 1 9 8 1 , ı;: 9, l'ii:mtnıllalı Yc:�t'\;, "Alım Et-�ttıır Omı1111 R1111u", Yesevl 176, 200R. s. 24; Türkf. ıan Şehi l l (!ri . ., ·C. Y 7 :\rpank. Oıman Batur . mr. uyı.:mdu· ·ıı,· ve Asnn İ bretli Olayları, ist:ıııhul. 2009, ,. 140. hnp· /"'''''' ıın.rtır

lıur 1200�!.!_ 14.htın,04.09. 2005. Osman Baıur'un doJtııın tanlıııu Gıılçııı <;.ı.mi.Hlmr

lu (Özgürlük Yolu, s. t 1), 1 890 olarak ı.·C'nnekıed'r l-lı111bc-k C�a)TC'l1lll.ıh "1iukı•ı.ırı Dnvmurdn Ala.(m »,,..., Ort•dotu Gazeteıi, :!3-26 Şub:.ııı 197:\ ı.mlıh -1 �ınhık ,;1:rı 1 1 1 .ı blesinde Hasan Oralı.ay ur.afınd:uı k.lleını: alın.m ·111rr� 7'ıirkı#mr 1'wklaimıı .\lılli p.,,... lası.. :ıııd lı c-sermı tenku c:dcrkl"n. Onhay"m \'tnm, oldu�ı 1 fi9� urılunııı yAıılı, oldııı:_., ı

mı ıddıa rtınclctcdır. G;ıı)Tcıııllah hu ıddıaoı;ına day.ı.mık nlarak da. Ouımı lhııır ııı· .anı . nı çocukl:ı.n olan Elcy, ibray ve Hc-s:ıkha)' adbnııdakı l,�ılc-mı n-nh� hıl�lc-rdcıı lı.:ın· kctle, B:ıımr'un doıtuın ı:mlmn 1 889 olarak nrrncktt.-dır. 1 1

dolu'ya, Ankara, q�. nıektr

Aha')' (Anayurl'tan Ana

265. 40R). Omun lhmr'un tlt1�1111 u.rılum 1 R9H ol.ırak n-r

hu ıddıasım 1 Mar1 1 975 ıarılıındt" Hırnııe �İ\·ı:ııılır

,.c

Hı:?.l.ıı ın hır bukı�1t·

uhıp olduğmm ifade enıtc:i nıc-rhıım Solc-)'Bıan Aktl:ııfdaıı :.1ld1�"1111 hdınınd::tc·llır .-\1ıay'ın ıfadc"liİylc Osman Bamr �hı M:.11.:!ia ıı kolıınuıı 1\\'111\'f:Alı :ulc-�ımlc-u ol.111 St1lL0\111.1ıı Akda.ti, Osman Batur'un kcndııiııdeıı .:! y.q: hıı),ık nlduı:,rtırıu. 1 i\hn 1<17:-ı ı.mlıı mlı;ı riyle 75 ya$ınd.ı ob.n hu kıtınııı 'IAdcsıylt·. Ü'ii:ı n.:ııı lhuır"ım y:ıv.ııu.;ı dıınııııuıul:ı 77

ya1111d.ı olacll\ıııı bdin1111111r. Hilhııkı hu ı•ldc-clcıı dt" lıarckc-1 c-dl·ctk ohıroı;.:1k B.ı.tıu ttıı

1 899 ıanhındc diıııy;ıy:ıı tı.rldı(tı ncı hır $C'kllctc-

nruv,.

çıkm:.ııl,ulır

2- IU1..1klar. Uhı-Ona-Kı11 (Km�uk) Cm· t"lıuak 111en.· ) kob a\Tılul;u On:ı ( �111 ı· nıcn 'linp ol:ml.ı.r K111c-y Ka1:ıık ıs:ı.ııı. Ah:ııy

Do�u T11rkı:ı;; 1 ;uı'ı ),ın ed1111ııı\lt:ıtl1 Orı:ı d111

kcndı hOnyc:'liındt 1 2 hoy:ıı .ıyılır Huıı.ı ''il Al""k-Krrıı·.. dcwr 12 l\t·n·y. ı\h.:ı.l Aıu"ııııı 1 �

Uzaklara Balam. "' 1.1 \'ıl Zakt"nulı. �çnı l-:npınkl111uı•lrt Omımı llııtru ı v l>ı.ı.�ıı 1'wkı·

C'Vhıdına ıza(eıcn vrrılırnt hır ısimdır. bk:! Gayrt'lulblı.

3- f-orhcs.

a.g.e . , . s_ 470, T

'"" Cımılmn)•t"ti"', (ÇC'V. man Batur,

Mt"T'"fC'ln Kınmlı).

Şe-hadeı i'ni n 52. ydmda Altay Kartalı Os

(hu. l-1 G.ıyrrıulbh). l'ii:tanhul :!00.l, ,. .ı�: Çaııd�rlıı,�hı .

M m:u(a Ra!jar.ııı,

.:ı. � t' . .; 11. f"Aı.�ıı 1'ıirJmımı l�ıik/111 J.:,Jl.,mrımıı Om1<1rr llrum IJriıırı•.�lıı ( tfitJ•J.

19.ft}•. B•11lmamı1 Biıirmr Te"ZI, l.U., Ed. F.1k . UTTK. İsunhul 4- Ç:mduhoAlu, a.g.e., s. 1 1 ; lb1:.1un, "·.�·' ,

1cı72. '!'

-1

ON Vft.A SIGAN 9hll ASIAUR EFSANiYI OMUA

h•yvaııcıhk ve ziraaıı. ınqgnl ulan ve Alıay' ın Kökıogay bölsesinde ıkiım·ı eden bır laıtır' . Annesı İ>e Ayça ( Kayıa) 1-fanıın'dır". O>ındn İsl.uııoftlıı'ıııııı çornkluk ve gcnçhk yılfarıııa aiı her hanl(i bir

bdf..'<:

nıevrnı uhn.ıyıp, bn kmıudakı bılgiler daha zıyade Türkiye'ye güç

nkıı ,.e 0>1mn lhıur ıle dynı döncıııd,· y:ıpnııı <>lan kişilerin beyanaıla rımlJn ıhireııır·. Hn hılf..�ler ııııi;ında kernı olan hilkünı; Ü>ınan İslaınnğ

lıı'ınııı çurnklıık ve ııençlık yılluınııı bölg<·de yaıayan dığer Kazak ço<uk1.ırmm va�amıb.rı �rıbı nlduıZtı \'l' K.u;tk örf \"C .ulctlcrinc ı.törc ycti�tirikh ,.:'.ldar". C hnı.m İ!rlldmoğlu . .tin y.t.şmJan mban:n :ua bmmcyc başb.nuş \'C 1 0- 1 2 yaılarıııd.ı ı1'ta hır bııııcı hfüne gdııııııır''- Bununla bırlikıc Osman l>laıııoftlu. hq veya yl'dı yaııııda lsl:iııı dininin bir vc<ılı.:si olarak süııneı l'ıtırılmıııır. Aııl.ıılar. ı.ıiire Osman İsl"11ıoğlu sekiz yaıına geldiğıııdc de Tiirk n·nldaı okuluna kaydolınııınır. Osnırn İslaıııoftlu'nun kaydolduğu ınl'kı,·p babA>ıııııı baıkanhftıııı yapııjb ve K.ınk ıupluluğuıııııı açıııi;ı bir okulJnr1''. N nrı-.ru<.:.ıy l:Jdhdlhr'm aııl.ı.cuJ.tınil �öre11 O.sm;111 lsl;amoğlu'nun okııl l1Jy.nı dd ı·uk rcııkh \"e baıarıh !,.'CÇnıiııır. l luc;ısı çok serı bir kiji ol llld�ın.ı rd.:,'llıt.• ıı ;r.ckı \"c öA°fcnmcyc meraklı

uhm ()�m an

İslanıogln, kcn-

.ı- u..,.u. .uı. .ı .�.t., !'. .. (,... lkmuu, .ı � m. . !'. 1-17. Ç.ıml.ulıoğlu, •.g.e., �- 1 1 ; Gayrruıllah, AlC•ylard• Kanla Günler. s l:ıK, ,. nılf, "Om111r1 tt.ıım ıT Mrllf Mrünrlt-ltJi", \. iti, �(,, Yc-st:"vi, rı.g.m., s. 24. "J. hwıbııl'd.ıı ı k.i.ıı ıı:t t"tlcu lklıllı..ı ıı C.ıııuh:.1)' ılı: )':tpuğmuz MQrll�mclcr<lc- (.}sumı B:a r ıır'un ummi 0M111l'11111. ukul• �mımlıı(ıııı vı: kru<lıı.ı ıu:a1inW.n Uatur':a dıni kamılu<l.a ık"lı:r ,·crıhlııi;ııu ıl�<lc cuıu�ur Osııı.ııu Hmır'uıı ;ıllı:�ıuuı Jnu bııuıu

V('

11uHcdcy}'ın ol·

thı..,.,ı tııhın:: ıı lm �ı:rı;ckur A)·m.a M.. 111 Ucy'm ukur-y;aur oldıı�ı ve hb.m dımıun v�·ı· bdL·n ıı ı yt"1 111L" J4L"tlrı:ı·t"k k.ul.ır ıl.a bılKı !'.:.1lubı oldıııttı <lı1 bılııuııcktcdır. Hu mlNrb Osın;uı U.mıJııu ı h�,·r K.11.ık ı.,"oı ı ı kl.ı r ı.Phı koy 1111.mım.ı ı.ah\ılc- \'crılJığııu SO)'lcmck ımıınktın·

ılıır Ddılh.111 C.ııuluy"uı Omı.an U.ıtur ıle ıhıu �ohbcdcrJc bnl1111J11Ktı doğru olmakla hn.ıı l>L"r lu:ıı<lı.'lnıc ııkuııı•-y.uıu• o>trcmtP .ab.:utıdır. l:lu koı ıuda O-.nun Hamr'uu K..iyuı hıl..Jcrlcn /.da ·ıi:p ı ve U.ıı ke, Udıllı.uı C.ın.ıh:ay'm l>im.m U.ımr'un "unıı mı" uldnğmu ıl.ııı ılıı\11111 nlllC' Ur.ııı çıkıııı\l.ııılır. Uıı bılg1IL·rı l lı'l.ırbck <.i.ıyrcıııll;ıh ,i;ı IC)'ll C'tıııı,ıir. �111•1 l)o�rıı rlfoyult /i"ultııJmı .\lucıılııt; Omırıu Uıt11r'11 Amr•roz", TürkeU, V I , 1968, !ı.. l J )'c KUie ( )sı ıı.ııı ı B.ıııır ı•kuııı.ı y; uı ıı ;ı uivenını� olup, hocnı d.a Aml Molla ıdı. H- Hu ku11111l• ı:ıı IL"krm.adı bıllOYI G IJ.Js, (Göç, ı.,"CY. Mehmet ÇıKtı, lstanbul 197.1, s. 1 4 - h . .l2-4H) vcrıııck1c<lır. ı\ym .a hk.J. , K.nOI, ıı.,1(. 111., s. 25 j)- :\h .j y. •.t;.t.'., , "' ·IOIJ . li •yrc uıll .ılı , Ah•ylard• Kanii Günler. s. ISH; .ı. mi(. "Oı mım /f.ttru l't' .\Jılli .\/ıwııiı-ll'J.1-, ... . 18, _H,; Arp.u-ık. •.g.e . .. !il. 140. ıo- H.. ,.auıı, .ı .ı:., , !'. -1 1 1 - Nıırı-ıuı.•y U•ııır 'ı ı ı ı h:auıfo J "ıırlayc fıırk\·c,ı'm: Gul�ın Çm<lulıuğlu ı.u:ılind.m Öz. gürlük Yolu .1.<lı)·l.ıı hı.uıbııl'ıl.ıı , K.ı.ı.ık Tıırk\C1.ı'ııC' l�L' Alxhılv;ıJı.;ı.p Kau t:ır.atiııd.1.11 Az•C· hKan Sönmez Rubu .adıyl.ı. K.aı..ala!'.uıı'<l.ı )'.&ymJ.nuııl.\ur. �lllilll U.mır'un en yilkm sır ıı ...,ı.arıııJ.;m bırı...ı ul.ııı NıırJ.tO! ııy'ııı :.11 11 .ıuıklan ı;.ılıvıı.ıımld:a �ı lcç.ı b:.tıl\'\ırduğumuı V\" IJıy4J.ıı lA11<lığıııııı hır C"\l'f 01111.ı.kl• bcuber. hır h;ı.111.u olmnı h..n.cbıylc, unı.111 z.amiln ol;ayl;an tek ur •Ilı \'C .al»rtılı bır �ekılJc ıtiJc cmğım �bul cuııck Kcrclur. Bıunıııl.t bırhktc b11.ıal ııl.ıybnrı l\Hı<le nl.ıııı bır -..1.ll'ıın .ıııal.nıııu ıınılucv;a_..uıı.U dcf\trlı bılw.lcn de bııhıııdıırdıığım ıJ,.ıı, bıllı•'>:'ıo• ol.ıı )-1.ımı )"l"f \·c ı.u ı ı..mıuı ı�pıue, bn e�ı:rdeıı �ok.;;a ısu6.<le C'ttlk.

0$.MAN ISLAMoGLUWDAN OSMAH IATVll HAN"A

1'il41· 19S1

disini lıoc.asma scvdirıncyi ba:jann ı �u r. ()�ıııan i,.J.tıno,:du kt·ıuJı avıll;ırııı Molla Efcııdi'dcıı dini dcr>lcr t•lml cıını \ ıır ". Nıı,·kıııı 0,111 .111 ı,ıa ' ıno� u ııa, b•bası ı.rafından vcrılcıı ll>ın.ııı """ ınulı.faZAk:ir bır .ı ley,· mensup olduğunu da ı,ıösterıııektcdır.

İlköı};rcnimi sı rası nda �ur ydzm�y<1 mL• rek s...l.ın (hm;.m ı�ıilnuıµlu. chıZ.L· r ilr dr kısa zam.oda çcvn·sıml<· ><·vılcıı bır >ıc ııç lülıııc �dııııı ıır. Okul hayanndakı başar ı luın ın yanında küçük Y•\Un ıııbarm Jtd bııı ı m· sı, zckı ve omlg.uı ohnası, onu tamyouı ve Ull mlfly.t n hlirün kı�ılcr tdr.ıfıml.111 sevılmcsnu." ve isı ni di(tcr kabılclcr ;ıı u!i.mda kmm \ul m.ıy.t b;ı�l.ıını�tır. ( h m;ıı n İslaınoğlu'nda daha t!Cnç ya�u n ıtıbarcn �aAtım hır ır.tdc ve k..ı r.arh hır fikir sahibi oldu(C.ı bclirtılcrı �öze çarpııııııır. Aynı '•ınaml• h.ırıkul•dc hır nişanl·t Vl' son derece cesu r oltl 11jcu d.a Ki>7.t.lcn kA\ııı..tmı)llr1'. kabiliyt:ıl�rı

Osın;ın i,.ı.unoglu'ınm \'Ocukhı�ru

Uolkır Ku.tk T ürkknııııı \(il ııklA

rı gıbi kayak, s�luu.:ak, tiHl·k \'c lı ı rta k m ı ya rı� r ı ı.t. uym ı l.n ı uy11.1yJ1 ..ık n· Hozk.Jr Kazak hr1ya tm t y;ı,�;ıy;ıfdk

Hl'\IHl�tır1'. ( hm..ın b.l.+.ıııuA,hı'ıııııı \ll

rnklu�ıııda başlayan ça lka ı ı ıı lı l ı a yaı ı µ<· ı ıçl ıAm d<· de <k\"dlll cuııı�. hl'll u ı

12 ya� ı ıı da ikeıı Çıı ı'dc Cuın hu rıycı ılaıı cdılıııış. d ı�kr ı:ıratidll Hu,y.ı'd.ı

Ekim İhtifali patlak vcrınışıı.

U kı ı ı hi\lµc .,rılıı ·'�"ındm i >ıı l'll ıl ı �··lışım·

lcrc l(Cbc olrlt:ak bu u lr1ylar ın s ım r

hoyl.ı rııul;,ı, y;ı�ay;,ı,ıı l)�m.t.ıı hı'mı çok da cıkiledı!'ıını si\yk ı ı ıck nıürııkliıı dqiılılır"

bl.11110µ

Tut"n ısm1h d" yısın<la ı ı ılk bvıc.a Jc r:o.ll· r ııı ı ill.+.ıı 0�111J11 bl.ııııııµlu.

lıt""'i y.ı.!jmda ıki ôndcr

tar.ı.limfan J.a smr1mm\tır. l 1JJ2 scııcsmm �nııb.+.lıdl ı\l\oı:,.,..,ı .ı:o.ln

.;ıylarmda ()sm;ın İ sl: unnA:hı . cnı�tc�nıın y.111111Jd11 llllı ı crkl· ı ı lcrı ur;ıfııu.lan ye ngcs ı

ılc bcn.bt..·r tutuklilmr. Ml·rkc:t.c ıkı .t.sklT ı.u.ıfıııJ.ııı . Ü!rıı l ll<lll h.l.tmnAlu. bır lirsd U ll l hul;ırak ıkı .ı,kl·ri l'tkl\11 hale ııı: ı irıp, askerleri de baıilanı•k 'u rc ci y lc . C\'lllC di\ıırr. Dıırıııııu h.ıbn alan Moğol ycckililcr. Molkı a\ırctı "'"' Kulıy 'kyu\lcıı o l.ıyı ;u.ı�ıırıı ı."ı m ve bn ı� ı yapanın kcmhlcrmc tt·�lım l'llılınt..·�1111 ı�tl'f. <,:ıık J.?.l'\ llll'dl'ıı Osınaıı İslaınoğhı'nun bu n u yaptııiıııı •lı:.'Tcm·ıı Kı ı lı y li·ycı. kl'lld""" � .ı ğınar;ık bu İ.!jİ neden yapt ığım sornıu� \'l' .ılJı�'l n•\•,ıp ü:t.L'rllll' . :V\ogı ıl \'l'lgütürülıncktc olan

�- 5. IJ- Ahay, •.g.e., �- 41)':�; HL"ıuou. n.,'( m . � t4•J, U.a\.ar.&11. •• I,' r . � � 14- Alı.ı)" .-.g.e.,, �- -IOH-40'); G.ayn:ıull.llı. Ah•ylmrda Kanh GUnll·r . .. l "'IK . "0,-rrıtm Bnıur ıır Mılli M1111ıdclr,t. " · I H . .\h

12- U.a�.ır.ıın , "·.�·'· ·

15- K.n.a, "n.,,.m:. s. 16.

1� O:ıı.ı ıı.m Um ; ır'm ı

Knlıy Te)Ti'yc · "J:·ı..·t bır

ııılf.

•:ı fırrr pıplırrı hık.u 11111111, rıldı.ı rılrlılr.�1ı -�''''

şalı.\t bir crktır Jtt_�ıımnk i(irı ılr,�ıl, millrrwu.:m ,:,ıım yıı. r ı•lım :ıımm lmıılı vıııwııl" ılırlııı ,/,ı )'ijJts.r/lnıcJc l(itı faplım. J�\lrf t.rrıi biıy/r rl}'tJrurrrtı .ıu1/r111Mlı" ı/r }'rlkdfoı,Jlım/ı a•ıı/ıır 1\111 tll'IUI\ knyııa.�ı ııl•"•ık ıır brni rı�a.\lılıırnrnlı:lrınlı. lfo _1,,,.,,, ıTmırılwı 01.r)' lıwlııı" ılL·ıııı,111. hk.ı :\ı

p.ınk..

a.�.c . ..

!I .

1 4.l

OH VILA S�AN 1111 ASlllLIK ..SANfVI OMOR

kılılcrınc hi>ylc hır kışiyı bulamadıkları lı•bcrıni salmıştır". Osm..ı İslanıo�lu"ıııı ı:cnçlik yıllarında deneyen ikinci şahsın ise Zm· ka lh ııı r oldııi:ıı ıddıa cdılmckıcdır'"- Olay şu şekilde i fade edilir; Zuvka lhıııruıı

hq adaııııııııı

İsl;im Hcy"c aıt atl.ı rı aluak yola koyulmaları ü1cri

ne peşlcrınc düşen Osııı.ıı İ slaıno{:lu. atları ııcrı almakla kalmamış. şok barla''- aı <•l•rak beş kişıye lıii<ııııı cd<·rck lıcpsıııı atları ii1erindc iken şo k har nırıışu ıle yen· ındırerek hi rh ırıne bai:I.mıştır. Vuku bulaıı olayın ZU\·

k.lı

B.unr'un ıtnrurunu mc11tıitJ111 üWcncn İsllın Bey, olaym hüyiin1edcn

kapaıılm.ısı g.iyesıylc Osııwı İslaıııoj:lu'ııu d• beraberine •larak Zuvka Ila rur\m yomma wu111ştır. Zuv� Batur, {)s1na11 İsl.;unoA;lu'na lapmm önün

de çokça kınm ıçıp s>rlıoş olan kışı)ı pnına

ııctirmcsını söylemiştir. Likin

kapıcı. duran kışi Zm·ka Aaııırun en büyük pelı lıvan ı Umu rilj:'.'11 1l·11 hır çu\·:ıl mıs:ıh a.&11111 Zu\'k.1

ve dövü şçüsüdür.

Ratur'un önüne koyan Osınan

İsl.ıınojilıı takdir cdılınışıır"'. Merılijtı w rcsarcti sehcbiyk· Zııvka Ilanır w Kıılıy Tq·rı ıa ra fındaıı ı.kdır edilen Osman İslaınoj:lu'nun gdcrcl.."te mil

kıınc

yJpacıi:ı lllkrlıı':ın ılk ışarrılcrı de bu hareketleri olmuştur.

Osm.m İslamof!lıı"nıııı •·vlılıf:mc d;iır lıcrlıang1 bir hclgeyc tesadii f rı

n ı e ı ı ıc k k heralwr çajidaşı kışılcrle yapılw mülakatlarda kendisine. nor mal ııbr;ık lın Ka7ak ailesinde oldu�"' !(ihi. cdilik çajtına

gi rd iici nd e i1di

\"a\ \"dl'tıi:ı w .;olıık-.;ıırnk salııbı o ldnı':ıı bdirıılmektcdir. Osman İsla ıııo)!lıı ı:eııçlık yılarında a\·cılıiu da öı':ı"ennıış, delikanlılık çajtı yaşadı!lı

hü l �ı:n m l ı;1y;u �:ınl.ırı ıcaln \'Jhşi atları c\·rillcşcirınck. kcıncnc \'e sırık tu7.ı�ı k ı ıll • n nı :ı k .

1--iirq.

yah•nı atları yarıştırmak \'C awılıkla geçmiştir".

17- Aıp.;ıı·ık. 11.K.c .. . .. 1 4�- 1 4.'\

Oo)tn Ttlt � ı tı:ıhı bn koımd;ıı d.ı (uklı �r01lcr ıı ıc\•cntt11r. Ç;ı

iM- Zm·k.ı lbtıır ıçııı v.mlı byu.ıklnd.;ı ıcform.ulı hılw olııı.mıakb hi rlı kıc ,

ı ı

kı.;1,111 ur l ı ı ıdt" hm;ok olanb old u

lı \lll.l l .t rı ıııı 7 m:ı .. ıı ut.ı ı;:i'ıriı�ıiiı{ih111i7 l1oğu Tilrkı!ô1;ııılıl;udaıı hır kı�mıı Zıl\'b Ratnr'u

ıi

k.ıhı.mı.m ot:ıuk ıl�dC' c: C'rkc n hır L,.,�ıııı d:-. t.\111 IC'nil f(Oro,ırrc rcr \'C'nllİ�rir. Mr\.'C111

,ml.11111ıbr.1 ll�ırc hır dt")tC'rlc11dırı11C' yo1pıldıf(ıııd.1 l�l' Abak-Kc rcy iı ı İlclı lıoynnd;uı obıı 7. ı n·b R.mır ılc ()ıı;; ı ı ı.uı H.ımr 'uıı lıu;hır 1;mı;ııı k:u�ıl.lmadıklannı iB.dr etmek ıııi\ıu

kııııdiır A)Tıcı �ııluıı Şcrıl°1i:-yn'ımı h.1lu.ıı;; ı ol.:ııı Zıı\·b U.11ur'nu Ahay'd.ı adı suçu11 hO k11111

ı;:ıvc rd :

Urıımçı 1-lnkmııcu tauliııd.111 1929 yılnıda ıd:rııu C"dıldıW dC' stblO uırih

k.1\'11.1kbnı1117 1 ..u.1ı"11ub11 ıfadt" rdılıın\tır. 811 nlayhırd.m soıır;ı ısr İ1dı bhılc�i Ahay'd,.uı

!tırktll

Km uı ıl lu.nlı�ıııc tt''< cııııı�ıır Dllıırınııı obyl.mua \•.\kıfobıı h:a7t Doğu Tii r

kı .. 1.ııılıl.1r l\l' (hııı;ııı H.ıtnr ılc." ımha11.;ıııdırılııı:ak ı�lC'ı1C"11 h11 t1by111 Tiırkıyc \'C' Avrupa'da

\'.lı�.l\';11 1 i'ın:k.1 u.. ıurıııı y.;ıkıııl.ın 1;u;ıliııd:m Ort.l)";l ;nıldııtını ıddıa ctmelctcdirlcr. Kaııa

ı::

AllllU 7Cl" htl)'lt· hı r ol.ı)ııı vukıı lml11111'i olııı::m �.ldı:nr \'C sadc r Osman l:btur'un cc-s.url

\'c .ıda11"1ıtıı orl.\y.1 kl))ı ıı.ısı h.1kııı1111d.ı11 011cııı l.ı$1111.1ln�dır. Ycui bılgl vr bclgdı:nn or IAY-' c;ıkııı.ı."ı dnmıunııd.1 ıliC' koıın ycıııdcn de alınıp dcğcrlcııdırilınclıdır fil- !)oldur 1 - 1 5 1 1 1 upı olaıı b.1'iı )'lWarbk hır U\'.\� .1uc-1 olup, bildiAimi1 top117un hir tıınıdiır ( J- l1 11rhe k (İa)TC:tnll.;ıh).

�O- Arp.arık. a.g.e.,, 2 1 · Aha):

•.g.e . .. �

14) \'d

409

OSMAN ISLAMOGl.U'NDAN OSMAN 8ATUll HAN'A

1t41· HS l

Osınan İslaıno�lu'uun dcdc:u varlıklı hir ki�i olmasmiıl ra.fcmcn . hu scrvL·t Osımm Batur zamanma k:&dar tıtelcnıcınıştır. Ru yü1c11 Os.m:m İ slcunoA lu, 1 940 yılına kadar Kökıo�ay lıöl�•inm Kürtı mc\'kimdc, Kmluş pnu rı boyund• tarımla mcşp;ul olınnşınr''.

2. Böke Batur ile Osman İslamoğlu Münasebeti

Dof(tı Türkistan Türklorinin XIX-XX. asırdakı ıstıkl•l miic.ıcklckrım· baktıjtım11da �7c Ç•'Jl•n ınilmt.17 şalısıycılcrdl'I! bırı<ı d,· llük,· 1 1.ınır'dıır Dojtıl Türkistan Türkliiitii'niin ö1�rliiitii ıçin nıiic•ıl<·k eden ,.,.

hn n!(ıır

da şehit olan Osman İ slamop;lu ısr, İsl.1.ın önlc�ı Türk Jn·ll·tkrıııtkn hcrı

kullanılalZC'(cn ''atlı .favı.q taktiloft'rİııi'1 Çm \'C ltu,,_;far.1 k:lr!jl 11\J.h.irl'lk k11ll.111an, iyi nişancı, ı;terilb harhinin hütün incchkkrmı hıkıı \"L' hımbrı uthık eden cesaret \'c zdıt.i sahihı hu kışıydı. M11htL·mdc11 hu hd�lctlnıııc Om.ı cn Osman İslamo�lu'nun, Kaıaklarm XX. a�rın sonluııub �:mlıkn· k.n�ı büyük mücadeleler \'ermış olan hiiyük lıdcrı Böke lb.mr'mı y, :m ı ı ıJ .ı yt· rı şerck, O'ndan savaş tal"tikh:rinı öjtrL·ndıp;, �llylenc�clıııışıır�1• ::?:2- 7.alttnnli, "Ç;u Kttr-ınltl11nmln O.mr.m Hnwı ''. lii -t�. a ııılf. ·omuı" /tuur Kııııılrı", , J 23- Rcnsrın. 11.,(.111., '!i. l-t7; Çwd.ulıoı:thı, ll.g.c., 'i 1 L Ahılnl\'dı ( ::rn Aııı.:,.ı.llı.1\'o�l11, •·.;n ŞN1,,dr1 \'ılmd11 O.mınn &ıur'u .4nnrkı"ıı", lsı;ınhııl 200 1 . "' 1 Hıllı.l'li'i.Jı h.ıhı:rlC"�llıl·ıuıı \uk h11h Rrli1 mC'klC" olduğıı {.:ııl(ınıııtb unal ilcnulr v:ııv n.lıı hılı.tı kırlıh�111111 C"ll h�ru otıw Atni Üinı;ın R:mır ılc 1\okc- lh ınr'nıı 1111111.ı..,.dıC'U lllC"\7mıııd:.kı hılı:.ılı:r oln�ııırııı.ıkudu ŞoylC" ki; Tıırkıyc'tlC' o..m;uı R;ıım luıkkmcl" ılk çalı�ın�yı v.ırıııı'ı ol.111 l lımhd:. G.ı.\'lt·· 111llalı'111 lu.71rl:unı1 olduWı (Altaylarda Kanlı Günler. " · ı r,ı-:. �01111(111 li.ırııı n· .\frfli

.\.fuuıdrll':ıi•, s . IR, :\(ı) .:ııdlı {.1lı�ın.:ıı1.uda \"er .11.111 .. I! )'•:�rrıd.r l1t1)'<!!rrıııı l•ıı ılıımmı rıııkı,ı .f'l'"ldi. Hı'iW Hnt11r, Km�·n.lofonn hit)'li.I: ltnlırnnımıı, ıırıdnkı lıiı)ı"ik ı.mJrrdı -�'"'I' ,,,,., '), h u u lıılılıJı lllnMlr yrtipinurlr İ(İll )'tlı1111" 11ldı 01111 ,,.,, il11'Vlllmuıııı briııııı ıııfflıl:lrmıı ·�ımı ..lpıı ;-.ı •ntıııdrt d11 Rıu'11 ı.- ç;u'r kar�ı .utııuırk hilmr:: im ki" ıqılıMlı lkı pi .hııır.ı H,ıh ll,1ıur'ım l·:ıpıJ..· )lf'"11il.�isi .Jdu. &'iki' ffrtmr. 0Jmmr'n: 'HC"ııım ı"iııu hıuı. ;mu ılrııdl· 'i.('11111 ıııılll·1 1111ıı .. .m.ı ılı. Iİ)P.ln olank. çtiulm sc-mn gı hı h ı r h.ı�kası d..l ı a dnf<nuy.ı.r.:ıık lkıull·ıı .ıvııl' ıl•p lrurrul· t'f'nli. Omımr hu "'' fııl)'"'.fn '"'fi"' �ip ı lld r ll:'rı hu.,;ok ıınnııC"I ..,:ıyı'.1"iimd.:ı \'C' h.111 .lf.1\111 -

JHllT

ma C''!iC'rlcrdc yrr alrm�ur. İlmi hak.ilc..ı. tlC't Osm:aıı R.11ıu ılı: llokı: H.ıııu"mı lıı\ L:.ır�ıb'

h.�.ır.11 1 (rı.ı:. r . ' 13); H. A Çakar, (Türkiıtan Dramı, İo;,ı.ıııhul 1C)7�. � . .1 14.ı) \'r Lı.ı"ii lDU.yük Kazak Göçü. �. 1 0, 25 \-d . \'C' Göç. s. -t7-7(ı) 1.u;ıfıııJ.111 h.:ı:m l.111.ı.ıı �.ı.lı\ıııa.l.1111.ı ll.ı (. )� nıan R.:ııtıır'nn Böke- H:ıııur'.ı hayun oldn�n. 11 y.ı.\ınll.ı ıkC"ıı O!!.m.111 lbınr'ıııı ntiıtlıı).ı \'C' ccsarC"tini öArt'nC"n Hokc- Baıur'un, hın.:ııı h;linı Rcy'ın Mıı nC" llımı:=,ı. NU \,lmd.a ( )�ın.ı.11 Dıtnr\ın BökC' 8.amr";ı lc.ııuldı� 0�111.111 H.:ıııur'uıı ıkı yıl linkC" H.uıır'ıııı y.uıuul.ı k.ı..l dıı}:ı \'C hC'n7C"rı olayhır ıfadc cdilmdaC'dir. BC'ıı:rC"r nl.ıyl.m dılc KC"llrc-11 l·l.1,.,111 Onlı:ıy (a.g.c. . s. (KJ not, 17) IU7..:ıı k \':ı.7.:ıırlar hirlıKı sC'k:rrıc.·rı Anıı\'.ı.r Ali111r.111uAlu'ml.111 ıııklC"tıı!lı hıl�ı lcnlC' Oun;ın Hıııır'ıııı 14 y;ı1ımb ikc.· ıı. y.ını l 9 1 .1'ıı:, Bokı: B.ı.1111 1.ıuıiud.uı ttı: rı ttlmJı: rildil}1 \"(' Rt>kC''ni n R�'M;c ha'ihıJıj\ııu ıı'idc c-ımc-ktC"dır VC'\C'\"İ (•• s "' . " �-1) ı\t" Hnk<" B.ı nır'ım, Osrnaıı Bııur'ı iyi hir sil;ıh�or ol.:ıı uk ı;ttt' U\'a.'jl.1 rı ı ı ın 11Kdıkll·rnu o�r("11t�1111 illdr rtınrktc-dır. tin nl"'\i hilıti l eri lıirçok y.nılı nı;ıtC'l")'.11dC' hulıınık ıınıınkumhıı 1 .ikıu bu hilRilrrin EtC"r�rk olınadıA- \'C' hu iki buyuk nıu.-;ıddl· 111..,;;111111111 hııhırlC"rııu .-.tırıııcLlık lcri bir h.:ıılcibuir. Basıl ı m;ııcry.allC"r dı�md:ıı ınıc-rnt't cın.ı.ınınJ.ı d.ı. hu hılı.:,ı y.ı.ıılı:ııl ıkl.111 :lı}'llC'll drv;un C'UinlınC"lr:tnlir. madıklanm orta)-.1 lcoym.:ıılr:t;ıdır. Mı:"'icb Şo1�ıl1111;C')'llını\lıı (•r.� ı•ı . \ lJ), l

5, 7-8, 9

ON YILA Sl4AN atR ASIRLUl EFSANEVi OMOllll

Böke Barur ile Osmın İslınıoğlu ar.ısuıda her hıngı bir müıwebeıın ol

tırafuıdan kaleme aluun Aııa yurt'taıı Aııadolu'ya adlı eserin muhtelif saytilinnda yer alınakı.dır. Bökı: fünır, 12 Abak-Kerey boyunun Molla k;ıbılcsinin Kul oymağındın olup, Cır �·ın oğludıır. C,:.-Tesınde se\llıp sayılın . .ı.kıllı . cesur, ileri görüşlü ve olduk

ınadığuu diır en makul bılgı Halife Altıy

ç• \"Mlıklı bırısı olın Böke Banır'un en önemi: özelli!?ı Çin id..-esınden hoşlan

nwn;m ıdi. Çıbn bir ınlaşıru.zlık sonucu bulunduğu böl�ki Çin karako lunu b.ısın Böke Banır, karakoldaki bazı �ileri öldünn�tür. Bu olay sebebiy le runıkl.ınan Böke Banır. arkadaşı Minbay ılc Uruınçi lupis!Wıderinde a{tır �keneden: nuruz kalın�ur. Hapishaneden laçnuyı

� Bökr

Banır. ne

palusın;ı olursa olsun yun dl!jım çıkmak ıçin luzırlıklan başlamışar'. Böke Barur 1898 yılı ilkbaharında Altay'ın Çingil ırmağından

1 .560

hanelık büyük bır kafile ile göç ederek Urumçi'nin Karauv (Karatad) böl gesı n e geçmışnr. 1 898 yaz ınevsunuıi burada geçiren Böke Batur, bura

dan Karaşehır'm Kundağı bölgesme ulaşmışnr. Aynı senenin güz me,·si nııııde Toksun yoluyla Çargalık'tan geçerek Miran dağına gelen Böke Ba ıur. buradan hareketle Miran dağını aşarak Çimen bölgesine gelmiştır. Yoluna devam eden Böke Barur. Aksu ve Üngürlük dağlannda birkaç ay kalmıştır. l 899'da Gasgöl'e yerleşen Böke Banır. burada iki sene kalmış tır. 1901'de Böke Banır'un kafılesmden 1 .000 hanelik bir kısmı Kaba ve .\·l4:'�cla; hnp : //n_ v.ılopC'dıa . orgı\"ıla/Osm<ın_Batu rı28.1 1 .�008; Oğuz Çeunoğlu, •...uıny-Knztık Trırltlt'mun B11)'11k .ıım..-iltırı. OJ1mrrr Hnrur" hı:tpJ/\\'\\"\\:kal�ydcrgısı orgfındı:x...php?sayfa=dcrgıKcnk&s.ayt•46&1axl=6f.!8/1 1/2008; hnp://wv.°"'·· rı c\'r uzou gı . C"orrı/t u rk-bu y11 k.Je rı./osrnan-b;ı, mr/\'ıcw. html/�8. 1 1 . �008; hn p //ww·w nıh;ı.Lnsız orglosmAıı_b.mırJmn/.28. 1 1 .2008: lınp://wwv.:bıyognli. ncı/kisı. ;ı.ynmı up?k::ı ıı.ııd z::: .2957.f.!8.J l . .2008;

h1tp: //wv.....·.. r�ccbook.t-orn/topıc- .php?uıd:l" 778.J090277&topıc- 111 4026/28. 1 ı .2008; hnp //wv."'\\:rf�nt'ws.org/ı:ııgbbst\'lewtopıc. php?p =-400/28. 1 1.2008;

hnp.1/www hurııokb•)nk.rom/y<m_,.yfa_J lO.hun/28. 1 1 .2008; http://v.�·.mıklalgızclcsı.corn.tr/ncw_J1;ı.c_l.htm/04.09.2005; hnp //wv.w.orkı.ın.c-om.nhı�p/yazıasp?ma.k.ıılC'_Nu•904/U4.09.2005: http://www.hurııokb•ynk.com/y<ru_,.yfa_J IO. htm/04.09.2005; hı ıp : //www. fo r u m . uz/showpou. php ?p = 62246&-poucount n2/04 .09 .2005 ;

hnp://www. fomm . uz/pnn tt h.ı-C'ad .php?ı_8878/04 . 09.2005 ;

lınp://wvı.ıw.ııllcum.comtbcrlw'�ch/m/osm:m_bamr/04.09.2005: adh WC'b snclı:nndc de

Oo;man Bamr·un Bokc Batur unıind.an �anldığs dldc cdı.hnclacdır. Bökr &nır ı.lc Os

rımı l:bmr :.ın.suıcb bır mluusı:benrı olduAtmu ya.uııbnn bu bılglyı L.ın ve G11yrnullah'ın ·;�lı\rıı.ı.lanudaıı ruklcdt"lCClnu�ı:rdu. MulC'5efDoğı.ı Tı.l.rlmım unhi Uzcnnc yapılmış ça lııırubnn bırçuğu. bu ıckıldo ıtiddor kı.ılbıırıuku ,.., ymlı:ı bılgılor bırbın udııu sır.ıbn ınakudır. G"yn."tııllah aynca "Tı;rltisrnn D.iv®ıtdn Alıtı'ın \'tn... Oıtadoğu Guetelİ 25 Şu b.;ıı 1975 unhlı rn.aka.J�ındc ısc O!ııın.an lbuır'un 1899 tanlurıde doğmu:j olm�.'H dunıımın d.J &kc l:bmr'n gonncsı ve ondan u..limat alnu.mun mık.arısız olduğunu bdırunckredır. 14- Ah:iy, 11.g.e.,, s 247.

OSMAN ISL.AMOGl.U'NDAN OSMANIATUI!. HAN"A

1941·1H1

Kümay başkınlığında gerı dönmüştür. Böke Batur. 1 902 yılının ılkbahar •ylarında maiyeıi olan

500 hane ile Aksu"dan ıı:öç ede re k bq !(ii mle Kum

göl güzerl!ihından Balğınta\' dağına ge ldığı nd c , gözcülcrı Jüşm•nın

iizerlerıne geldiği haberim kendisınc ıılaşıırmışıır". Baskına gelen askerlerın komutam Wan Da-rin. clçı !!0ndcrerck Bök< Banır'a

ıeslım olmasını teklif emı�sc

de Böke Baııır üç gün miıhlcı ıstc

mi�tir. Wan Da-rm bu mü:saadeyı vcnneden am�rısız bar sıı1lc.hny:.f. �çmı� n· üç !(iin devam eden çok çetin bir sa\"dŞ vuku bu lm u�tu r.

günü sabahında ani bir h üc u ın l• başta Wan Da-rin

Sd\·•ıın dördiincu olm•k uzcre 500 kı\ılık

düşman kuvveıinden 300 kışi öldürülmüş. Böke B>tur'ıın k.udqı Şüke ol mak üzere

kadar şehn verilen bu savaşa bırçok kışı yar•lmınışnr. Bu

baskın neıicesinde düşmanın kaçmasından ısııfade ıle şehitler dcfned ılmış tir. Bugün hala bu şehiderın mezarı Eşekb•m'da bulıınmakıadır' ' .

Göç harckeıine dC\'alll eden Böke Batur, Atakun ıne\'loındcn hm:kct le , Bukalık dağından vı: Buka D.-·an p.cçıdındcn har<kctıne dcnm cnnış

tir. Bu sırada Böke Banır'ıın m•ıyen meşhur "is" hascılııPua rakala nmı ş w birçok �i hayatını kaybemıiştir. Böke Batur sağ kalan m•iycıiylc bırliktc

1903 yılının illcbahar aylarında Tibct'c do�u yola ç ıkarak üç

ayda Tıbdııı

Nakşa şc:lırine ulaşmıştır. Nakşa şdırının aıııırı. Böke Banır'a Tıbcı'ın mer kezı l.ahas şchnne gidıp vih ılc görüşmesmı söyleıııesı iizcrme. Böke U. rur sekiz kışi ıle Lahas şehrme gınnış. kdfilesı ısc N•�d°dd

kd lın ışıır. K..ı fılc

birkaç ay erzak ,·erilmek surcııylc Nalqd°d• bcklcıılmış. bu sırddd !löke ll•

nır hasıa laıırn ış nr. 1 903 yılının Ramazan Ayıııd a Böke B•mr hcdctinc n l• şamadan vefat cmıişıir. Hükiimet yetkılılerı. Bökc U.rur'un ckinedılınc,ı

Bamr'un wfaı cmğındc yaşı kcsın ol•r.k 50-55 yaşlaruıda oldup:u ıalunm cdılıncktcdır'

ne m üsaade emıemişlerdir. Böke biliıınıcmekle beraber

Bu sırada Böke Banır kafılcsinı takıp eden Çin ku \'\'c ılc r ııı ın Tibct'c dar gelmesi üzerine, Tibetli yctkıliler, bu ku\'\'cılcrc liökc B•nır'un

kd cncdı

ni ve başsız kal;ın yoldaılarıru teslim coıııınr. Tcslını cdılcıılerııı çohık-çıı

cuk, kadın-erkek, y-AŞlı-gcnç olm•k üzere 600 k:iıi olduğu ıaluııııı cdılım·k tedir. Böke Banır'un ba�ı ve kalilesi l'JO�'tc Urumçı'yc gctırılmışıır'' 25- Ah:ıy. a.g.e. .. s. 2-ıa. 26- Bu mC"vkıc "E.\ckb.ını"' dcumesıııın scbcbı. Böke O;ıtnr'mı U\"A\llld.111 sonr.t t,dap ccblcu dO.\m:uuu bnr \"C cıiCklcnıun yuk.lcnylc Kımıgöl'dc b.n;ıklı�.& upbmıı.lı.ınc.h ıı dolayıdır, bla. Aluy. a.g.e.,. s. 250 •d. 27- Aluy, a.g.e.,. s. 252 vd.; Bcıısı.:ııı, ıı..�.ııı.,

1-'9; K.J.ra, "'.r..fm.'",

:ıı.

.:?6

28- Altay, a.g.e.,. s. 255. l-lur.ılituAUk \·cf;u cdcıı l:lök.c 8.unr·tuı \ı.ı�ııLın ııcdcu kc'i.ı\ .. dığinc d.ıir lıerlı;mg1 bır bılg1 yoktur. Bnııuııl.1. bırlık:tc Böke H.nnr'mı Tıbcı'ıcıı �C't.;cr kcn bir baskm:ı munz k.lldıg., \'\tku bnl.ııı

);ı.v.ı�t.a y.ı.lc.tl.111d11lı n: b1..,y11u ,-nml.u .ak \C'-

ON YILA SIGA.N llR ASIRUK EFSANIVI OMOR

Böke Batur'un � kafilesinde bulunınuı olan Çakey Molla Karamolla oğlu'nun �öç esna<ında ya71111ı olduğu ve Kaben Öztürk'ün dinde bulunan manzum el yazması eserinde Öztürk şalııt olduıltJ bu

!(ÖÇ

göç

teferruatlı bir ıekilde anlanlmışnr. Kaben

hadisesini ıu ıekilde anlam»ktadır: "1941 yı/111-

ıla Gas giilii bö/.�c.<İ, Aksıı mt'lıkiiııı/e bö{\'fiie 11111ki111 Uı:gıır Tıirkltriııdnı IGJsmı ..-tlıım adıtıdıı 80'/ik bir ilıtİ)"1rid '�"'{'"''· Kasım .-llnm

btma dedi ki, b1111da11 tam 40

)11 iill(e bıı.-ar• Bökr Baıur. k�{ılttiyle birlikıt .ııelırıqıi'"'.

Böke Ratur'un

!(ÖÇ hika}·esi hakkında bir mıka bilgiyi de büyük 13ir Akit

Hacı'nın "Hac Bt'J'ôıı" adlı el yazma.<ı eserinde bulmak mümliindür. Akit Ha cı'nın ifadesiyle Karamolla Seyitkan'ın bahası Hacı Bonan�. Böke Batur'un kafilesinde bulunmuştur. Akit Hacı, Tıhet'in Nakşa mevkiinde Böke"nin \"e faı ennesinden sonr:ı kafılcnııı �eriye döndürülmesi sır.ısında dön kişilik bir fı'UP kaçar.ık 1-lıııdisıan yoluyla Mekke'ye ulaşnğını öğrenmiştir. Alot Hacı,

hac ızijr.'1 ıçin yapnğı yolculuk sır.ısında bu kişilerle görüşmüştür". Böke Ba turun kafilesi Lahas'dan geri ızijndenlmck üzere Urumçi'den gelen askerlere teslim edilecepj esnada bir fırsaonı hular.ık kaçan ve Mekke'ye ulaıan dön ki şı: Cetsıbay

(40),

Borıan

(25),

Kaysa ( 1 5) ,.., Kakış

(1 2)'dır.

Bu dön kişi, Al

ı:ıy'dan hacca �lnıiı olan Maınırhek Töre ile meşhur alim ve 13ir Hacı Akıı"lann kafılesıyle döncrrk Alta}'daki akrabalanna kavuşmuşlardır". lıiı cdildığı de söylcııındctcdır. Bu dunun lc..m aatiıniı:cc Böke Bamr'uıı bf.asmın ltc sılıncsı ııoktasıııdakı cu sa[:.lıldı hıli[lyı ifidr cıınckıcdir, bb. Ga)'Teml lah, AJt•yl•rd• K.anh Günler, " ·

159

G.lyn:rnlbh -r;,,kimm DaıttJJmdtı .·1111{111 \i-ri",

Ortadoğu Ga

zeırsl. 2-1 Şubat 1 975 unlılı ın.ıblc\ıııdc Böke Banır ile alakalı olarak HaliıC Alı.ıy'a

y.lkııı hılıtılr:r ilkl.uıııaku dır Bııııunl.ı bcuhr:r tarihler konll'mnda ise farlc:lılıklar mcv

nmıır. G.ayrctnll:.ı.lı".l gorc; '"R.ıkr, 1 905'drkr' jnpr11r-Çi11 JaVtqmdt111 ftı)'daltııuıralt Çi11lilrrr k.u�ı nyıtklmmrıs. tlJkm l�1'tırı i;1ilu11I rrlrmr)'iıur Tılın iirrriııdm Tüıki)•r'yt dııjrM yııln cılmrıJ

Bııkf dr Qj111ım Bıuıu -�'1,; Kı,.rtık Ti,,ltftrr'11i11 ı\lı•lkı k11lrilrJi11iır Kul lnıyu11d11rı .ırrlmrktı' rlir. B11.1:!"" forırılml'rln Ku/ lıı•)'UIUI nıtıımp Bılltı''ııiıı tdaıtbnftın bulwırrrnk111dır. Biiltr, 1906'dtı 11bdtr F.srkl11ım drrıilru yrrrlr ç;111i/rrlr ytıpıı.�ı J(w.ıqrt1 kmdrsi Şiikr'ıri11 Jt,rndrımdrıı iki .eiiPP Sıırtrtı rsir .ılmııı l't' 11)'11 1 )Wdr "·')'1111 ııımltırak Sl'lıttdrr srrbrıiııi icmisı;r. Rt1 ıılayr ımrıltl11yttn rli mizdr Jtuıll'rtli ,.,. yıt:zılı !Jt/.erlrr ııımfrr. S11ym Ortılıny'm ki111l'"'"" .ff'(t'll AJriı Httn'nuı "Htt<ı Bt)•mı" adlı mmızwıı rsrri h11 kmmdn bizlrıi fl)ıdmldııııııltrrıdır. Akiı Htttr 190idr IG1zttltlnmı ıiır.-Jı ıılmı ıHnmır B.-k'I.- lırmbrr .W,ltl«-i ı\liiltr"tııır'yr .�ımi1ıir. Akil Hmı, M'ııfltı ltahiltJln rJ,.,, ı'1up bu kalıilmiıı .\.1n1ı111 �ıyu11dt1ııdır. Bımdmr dı•ltıyı Biill''yi mrrttlt rtmi1 .,,. Mrltltr'dt oraıtrn1111 ""tirrriııdr, Akis ,,,. B,ınmı mflı Blilt,.'ni11 ilti 011trn·11; lmlııuıJtHr. 811 ilti as.lrrr Biiltt'ni,. .fi"("" ),./ Trbn'rr Eırltbattı'dn srhiı ııldu.�ım u lwyan rımiılndir. Burttddlti gt{nı yıl 1906 yılım '"· ·

tt11ln1nıttltt11d11".

29- Al ray, a.g.e.•. •· 246. 30- H.ıcı Bomııı R()ç l ıadı sesıı ıdc 2S Y31iı ııd.ıdır. hkı. Alta}·. a.g.e.,, s. 246.

31- Aklı Hacı, Hac farüası ıçııı y.1pınıı olduAıı yokululct.ı b� ıı ı.ı gelen bütüu olayl.ın bu cscn ndc ıdCmıatlı hır 1jelrilde ele .ıl m ııur. blu. Ahay, •.g.e.., s. 246. 32- ."Jnt H.acı'ya göre Aluyh Hacılar, Melc.kc'ye ulaştıklarında daha önce Mcldc.c'yc gcl ınıı olan bn dön lu'iidcıı yol d;ı '\0cf.:ıı t eden Ccl5iba}' dıınıda diğer J lı:iıi ile birlikte Al la}··a dbınniı�lcrdir. bk:z. AIU)', •.g.e... 5. 256 vd.

OJMAN ISLAMOGl.UWDAN OSMAN MTUR HAN'A 1941· ttS t

Bu olaylarda edinilen bilgiler Böke Banı r'un göç huc kctının l 896'da başlayıp, 1906'da bittiği kanaatini uyandırmakı:.ıdır''- Her ıkı k.hmııanın çağdaş ve birbirleriyle işbirliği me.clesinc f.'C lince ıııııu >öylc·mek müm kündür. Büke Barur'un kı:sik başı ve k.fılesı Urumçı'ye l!"rı l!"tırıldığın de Osman İslamoğlu ancak yedi yaıında idi. Ayn ı zamamla ne ()'""" h lamoğlu ne de babası İslam Bey'in Böke Banır'ıın göç lldrekt·,ınc ka ı ı ld ı ğuıa diir bir bılgi mevcut değildir. Uaha önce Jc d<•ğindı!ıı m ız Ülere Bü ke Banır, Cırgalano�u. Abak-Krrey-Molkı bo}•ınun Ku l koluııdmdır. Osman İslamoğlu ise Molkı bo}'ınıın Maşm kolu nu n Aynl\·ız;ı n boyum mensupnır. Bu ıtibarla aralarında bır akra ba l ık b•ğı men:uı olup. her ıkı si de Altay'da yaşamı ştır". Bu ıkı nokta dı�ınd• Osman İslanıu�lu ılc lfo ke Banır arasında herhangı bır münasebet mevcut dcl(ıldır. 3.

Oıman İılamoğlu'nun Aktif Mücadeleye Başlaması

rarihleri a ras ında Do)i;u Türkıstan Genci V>hlııh m aka mında anıran Şin Şı-Sey. 1938 yılına kadar ııcnd anldll1da J ı ıa k;.r�ı ı l ı m lı, içerde ise kapalı devre ıerör polmkaları ızlcmıştır" 1 2 Şub.ı 1 9�0'dd Sarnogay1da Akit Hacı'nın caıniine y�pılan tecavüz. lns \'l' Esım 1-fa.ıı" lı derli�nde büyük bir protestoya sebep olnmştur. Ç ın lı id"1ecılerın protes 1 933-1944

tocuları nınıklamaya başlam'5ı olayları nnnaııdırmış ,-e ha lkı n hükümct 33- Aluy, a.g.�... s. 264. 34- Alny (a.g.e.• s. 265), bu sınl:.ırda Ü!ıım.ııı H.ıtur'un y<1�1111 bı-� ,·eya .ı.hı ul.ırAk

,· 1.: 1 -

melacdır.

15; Şın-Şı-Scy, 1'>33-19-14 tAnlıkn .ıır.u.ınJ.ı, Çıulıl..·rk l"�lt olmamasın.ı nitJnı:n . yerel h;ı,lka külüird ozcrklık \'a.tl c-nm:ı. nııllıycıc;ılı�..· ll'\'.ıp nl.ı. nk •t11ıı Prrnsip" progr:munı uygul..m:ay;;ı ko),llllllUr. Hu polıuUl.ır: A1111-<.· 111pc�·<llıL111. Sovyctlcr Bırlığı ılc yıkınbşnı;ı., ırki \'C' ımlli C'�ıthk. tenıız ylmC'nnı. buı� n.· ycıııdı:ıı y.ı pıl:ıını111.dır. !)ın bu polmk.asına uygun ol-.r.ıı k lulkın kcıu.h d ıl l ı: rııı ı.Jc ıı.ucıc ı.,;ılurıııJ!ııl ııa ve kcndı okullunu .ıçımı.snlA ızıu \"rmıı:ıur. H.ııu k.bııı ..·Mııc 111.ı.lıAlh luU...,,uı H·ııı sıkılcr Je almı!inr. Bu mcl·lısıe 27 Çıııh. 5 Uy�ıı. ol fim�.111. 2 K..ı. ıAk.. .= ;\lı.ı�ol \ t: 2 �ı bo bulunmakuydı. Çınlı ıeınsılcılcrın buyuk ı;oğunluku ulm.ı.,, ı . ıııılhH·ıı.ılık dlı�mı 35- Çaııd.ırlıo�u, a.g.e.,

cı:sınin gclı�ıp güçlı:ıu11rsıne sebep olmıı�mr dcıulcbıhr. hık.aı Ş uı , 194 l 'dl·ıı !oOllr.ı tl·k r;;ır Guo-Mın-Dang ıdurnrn: y;;ı.kla:ıınu, bumu bu ı lı ml ı rnhııL:.ıluıııı t<.· rk ...dt"ıek. Jı

angjıe-!ıı hı (Ç.ın-IY)·-Şck)'nm goı.unc.· gı.rcLılmek 1\111, ".Hıı:·ıık (."ııı .\lıllt"ıı ·ı;..,n.-ı' nı t.ı.t bık sahasına koymu�tur. Bu tconyc ıtare Çııı'Jc ınılhyC'd..·rm ht"m k.ıılttırcl lıl":ıı Jt· li lıbcl ol.ı.n.k "'1tk milltr

l'l'

ltk ırk �ılrlu.�u. bu

�·t!n-plt' l•ııfmır'}'fr bir ıı.<rnu/ıı:ı:yıırı r•ılırrkımııırı xr: .ı�n

rrkıijİlıt� ıııanılmıklı)-dı. Bu du�uııccnın h;;ıy;;ı.u 1-?,Cçınlnıc!\I ıçııı. ycrd ııullıHl\licrt·

bır b.ıskı reJımı ııygulamoı.ra b.a�lanıı.1ur. bkz. t-lohıbnynhy, ıı.�l(.m. . "'Bdgdtrlt Osmmı 811111r", s. 83.

J� Bn ıki gem; lıdrr çok cesur \'C

�.

87. GA\'rcmlbh.

),ıtmı. lns \'C Esım HAnl.ınn ımlli ııı m .ı.<lclen: Hr

dıği yön. Doğu Turkınan ı;ınlundt' bır lloınım 11okı:ı.!ııı<hr. <.;uıı.l•ı l:ıu ık.J 1'!'"11\ lıJı:ı ın

bı�lanığl mılli mundele h;arıu d<1h.ı suııuluı o�mun 8.ıuır\ı ..m.ıy;ı, ı-:ık.ınını\. llı'd" Doı!ttJ Tiirkn.t.ın Cmnlınnycn 'ıun kunılnı.ı.!ıuı;ı. zrıııııı luzır;ı.,ıııı�tır. bk.ı c.;.ın<.· t1ıll.ıh,

"On1111'11 8111111 l'f .\irili .\lümdrlr.q", s.

1 7� K..n , "a.g.111. " .

�.

26.

OH YILA S�AN llR ASIRUIC EFSANEVi OMO..

.skerlcrıııe karşı çıkınasıııa sebep olmuştur. Silahh bir çatışmanın yaşan dıp;ı bu olay. 1 940 yılında Alıay höl�sinde Çinlilere karşı sıkılan ilk kur şun olma ö>cllıfııni taşır. Bu olay sırasında hiç bir Türk tutuklanmamış ken hirçok Çinh canmı 7or kururmış u r. Bunu hir isyan hareketi olarak dep;ı:rlendıren Çınlı ıdarecılcr, lrıs ve Esim Han etra fındakiler üıerine as keri ı;:üç S<''k eırnışlerdı. Bu .urecle başlayan

l rıs ve

Esim Hanların mü

codel<'i Kasım 1 9.ı<J'a kadar de,·am etmiş, helirtilen süre ıarfında yer yer çok şıddetlı çarpışmal.r vuku hulınuştur. lrıs \'e Esıııı Hanlar >aman >a man da"lan ç eki lere k ku\'\'et top lamış. sonra Çin kuweılcrınin üzerine \'Ur-kaç taktip;ı ile hücum)., düzenlemışlerdi. Şubat 1 940'da Kökıog.ıy'da başlatılw bu isyan hareketi Bci göle kadar sıçramış ve Eylül a},nda Köktog.ıy vilisinin araya

rü şmel c r

gim ıesiyle

yapılan p:ö

nc tı cesindc gcçicı d<· olsa ortam sakinleşmiştir". Şin Şı-Sey,

Köktoll"Y olaylarından önce

büyü k

bır ayaklanmanın olacağını haber al

ınış. fakat hu örgütü dafııtabilecek p:ücü de kendisinde p:örememiştir. Bu suretle ayaklaııınanııı önünü alabilmek g.iyesiyle

1 940 yılı başlannda söz

de Altay hölııesinin _,J:iyetlerindekı düzenin korunmasını ııörüşmek Ü>e re Aluy'dm 350 öncmlı şahs iyeti Uruınçi'ye davet ermiştir. Davetliler Urunıçi'ye iner-inme> tutuklanarak hapsedil m iştir. Şin'in bu hareketi h•lkııı bır an e\'\'cl sılalıa sarılmasına sebep olmuş . bu suretle lns Han li derlıi:ındekı Şubat 1 940 ayaklanması başlamıştır". Netıcesinde Köktog:ıy karakolunu ele p:eçırcn halk Mart 1940'a kadar kendi kendisini idare et1111şur. Urumç ı Hükümetı, 7 Mart'u ısy.ma iştlrak edenler üıcrine askeri ku\'\'e! sevk ctınış. üzerlenne ııelen

500 ki şi l i k

Çin, Rus ve Mojiol kanna

askeri gücüne. Bu\Tılıog.ıy boyundaki Şal..-ürti me,·kiindeki

çırılcn

olayda ele ge

7 tüfek ile 1 .700 kişilik ııönüllü halk karşı ç ıktnıştır'"'.

1 7- 1 8

Mart 1940 tarihinde Şakürti'deki çarpışmalar de,·aın ermiştir.

Akşama kadar denm eden çarp ışmalardan sonra geceleyin Çin kuv\•erle rıne karşı baskın dü10n lcyen halkıan, Çinli askerler canlarını 2or kurur

mışıır. Ça rp ışma larda 40'un faıla silah ele �ç irilirken 100 Çinli asker öl dürülıııüş. ısyaıı eden halkwı ıse

300 kışı şelm olmuştur".

J7- Hrn-shC"tıR. •.g.e.,. ıı;.. 531 . .lR- Bcıımıı, (l..�.rrr., " ISfJ, H;l)ıl, Türlciıt•n Devletleri. ıı;.. :\24-325. Or.tılt.ly (a.R.c., s. 107) ısı: rnpl;lıınp 349 la\111111 Wvcı edıldığiııi hcp�inin de lıapsedildiğiııi illdc etmektedır. .'9� Ç;uıı:l.ilrlıoıi,lıı. a.g.e .. s. 16: Ha;it (Türk.iıtıuı Devletleri, s. 32.ll). hu \-..bııın urilu ıu 16 �;an 1 940 .tbr.-lc vcmıclctc, lı;att;l �.,.pılan s:::ıv�şu lrı'i H.lıı'ı da �elıiı nlanlar ar:ıısınd::ı

gös:ıenııclctcdır. Or.::ı luy (a.g.e., s. 1 1 4) d;ı bu b;uk:md;l Nog..yh:::ıy w: Alctckc gibi blın ı ı ı;mluııı �cim old11Ktıını belınındcıcdir. 40- Ç.tııcb.rlıoi(.lıı, a.g.e.. 'i. 16.

OSMAN ISLAMoGLU'NOAN OSM•N il.TUR HAH"lı 1941·19S1

19 Mart 1 940 ıarihinde isyancıla r Sarııog;ıy'daki cerhonclikten 40 tü· fek ile çok sayıda mermi ele gcçirmışti. Bu sırada Çıııııı l halkı da kayına kamı öldürüp kaymakamlığı ele ııeçirmiş ve Osman İslanıo{!lu ile bırlc�

ınişıir. İkı kayınakaınhgın halkı bırleştıkten sonu Canıbek Datur'un so k l ı tutulan sancağı çıkanıhnı�ur". Sancak ahında toplanan halk " L'luıtu Kor -�"'' ll)'ımırı/Mi//tıi Kırrtanıra Dtrıı��i"n i kurmuştur. Teşkıl.ı başk.nlığına

lrıs Han. !Udirhay Ükürday ,.e Erıckc lley getırilmışıir. Ar tık Dof:u Tiır kıstanlılar canlarım di�krınc tabcak, mal \"l· canlarını fod.;a t·dccck ,·c.· bu

suretle \"a tanlar m ı k"'ll rranna ınüc.uldcsi vereccklcrdı. Bu �ırada halk .ıu sından ç ı kan gönüllü. cesur ve kahraman delıkanlılar sa\·aşa ı ştı rik eıııı,· ye başlamışlardı". M ücade lenin sona ermcsı ı�ın Irıs Han·a ı:önderılen 4 kişilik heyet hiçbır netice elde edeme den 25 Mart 1940 ıarı h ınde gen dönmüştür". Bu gör üş me lerde lrıs Han şunları 1:.1lcp etııııştır; 41, Alta)' w Doğu Tiirkisıan'uı d(.�r lıi/aytılrri11dt11

{ inmı{i'dt" lıapstdiluıi�

ola11 lahulanu htpsiuin serbest bırakılması,

b. Altay bölgesi idaresinin Kuak Tifrkleri11t l'frilmcJİ, c. A.ltı::1y'111 doğal toprak zeH,giııliltln-f11i11 Rmlar ''""�Ji11dı.m söıniin·u,, re.�iıri11

yaJdltlanma.sı llf' bölgedegömı )'Opa11 Ruslamı D.�u Tiirkisraıı'ı ıtri.: etmt·.ci, d. /im' ..ı:-elnı .jtJl11.dan11 tırarrırgiz jtkillc-rdr onadau kıJldınlnıa.mıa l,,,, ı't'Tilmf,ı. t. Silahlanm ıulim tdenleriıı takibata ruaruz kalmama.o""'.

41- Alıaı·. a.g.o. .. s. 9-10

s. 158-159. Bu olavb.nn duyulmuı u1cnnc Sın-Sı-Sr\' u.uı"md.ııı ..ı ki,ilik hır K..u..ık hcyctı. bölltC'dc {t('lrrv y<1pan hılp:t'!iı7 \'t' �m9:1.1s1.11 ıduC'Cılcrm ı.;y.ııı.ı .,,,._ bcp nldu�\mu, bununb. bırliktC" ısy;uıa zcmııı lıuırbp.ıı rrohlt·nılt'rııı Uruırn;:ı·\'C' l"ııl dın1mcsi durumunda hu ııarlclrnnm yrnıu: C"nırılrcc�nı hıldırnıı,m lrn. l-1.m. �dt"ıı heyete rcjımc brşı �lınedıklcrmı, cllnındc nr '§ıl.. lı nr de km,·rt huhmduı:tııııu. lnı lcüınctııı butün ılrri p:clcnlcri haks1 1 ,ckıldc h<1psc allığını, nmıklııb.nıı \crhc\t hıul,1m.ası. lıülnimrt }'C"lkı hlcnnın )Cptıkbn lı.1k.ıoızhkbn durman. ın.:uıç. m.ıl. cm \'C 11.rnnı<.. lanna kutcdilmrycrc(cinr huküınrmı so1 \'C'TillC'SI dunııımııd;ıı lıart'kl'tlcruı �ou bul.ı cağını. aksi ıakdırdc de kanlanmıı son daınlasına bdar ınur<1dd('ye dc-,·.mı cderC"klen ni bildırmilrır, bkz. ÇandarlıoM;lu, a.g.e. . s. 16 vd

42- Bcnson, o.j.nr. .

43- Ç•nd•rl ıOt\hı. a.g.o.. s. 18. 44- Benson, "·.'!·"' · · s 152; Ha)ıt. TVkisran Devletleri. ıs;. 31S Aııa hallanyb. 3ı ıııJ.ddr: olar.ak buray;ıı aldı�ım1 lns H;m·ın talcplrrı aslında :!O maddcdcıı nnnr\ckkıldı Bu ııı.td

dclcnn nnıhtf'\'a.�ı �nel lullan)h 'ili -'tkıldrdır: Merkc-ıdc nC"7.1rt'l ahmd<1 ol.uı huı uı ı lı dcrlenn sc�sı bırakJlması, blulcrnı crsctl('n. dırilC"rın ısc kcndıl"nııııı �,eıııdcnlıucsı. \� rel h.ılk:ın tOlt'ınlukta oldu�• yrrlcrdc hükınnC't ��kanlı�. ka�ınık.ııı ıı. v.ılı. hdt'dıyt' h.ı\ k.ııılıfrı ft1hı Wlrt'\o'lerr y�rli halk ur.a(mdan 'cçılcn kı�ılenn jtt'tınlnıt''I. "'Ç mu.ı cdılrrt"l.: h:apıırdıleıılerin adıl ol.arak 'filırıtıl.anmaıs;.ı, U7t'rlennr

ı.skrri kı.l\'\'C't �ııdC"nlmcıue�ı. dıııi in;ı.milarm serbestçe y:t.pılmasına 11111 wnlııırsi. yrnln 111..ıdcnlerının lı;ıll,..ın 1 1 1 1 1 � 1 1 ı�lc nlın('ınesı, adil bir yönetını (tOncrılmcsı. vb. ıdı. hla Ç.1ndarln-.�lıı. •·t:·e. . s .:!S. K.ar.a. Lg.e.• s. Sol. Kııı.• P. SİJl?lrb.tyc\', Allay Arpahıtarı. Unııııc,:ı IQQ5, � .' 1-.'\2

ON YllA SfGAN 111 ASIRLDI. lFSAllEVI GMOR

Görüşmelerden bir netice çıınaması üzerine 5 Nisan 1 940 tarihinde ısyan eden ıkı

ermeye

luyınakanı l ı k halkı

Bulgun ımıağında birleşmek üzere göç

ba şlamıştır. 6 Nisan'd• iki uçak. göç eden hal k üzerine Irıs ve

Esım Han ıpbı

bırluç bozgu ncunu n

d2.1r broşür amı ı�nr'4\.

aı kasından ıpnnemcleri l(Cre ktigine

Nıs•n'da hiikiimetin askeri lcuvveılerı Knmüstü-Ç•kanirge mevki savaş başlamıştır. 2.000 kişilik kafi le ellcrinılc sopa. süngü, kazma ve kürek gıbı ilkel silahlarla, ölüme gittik lerim bılc bile. bu s;ıvaştan ııcrı çeki lm emişti r. Hükünıet askerlerinin ko nıuunı Rusyida yetışmış olan Alik.n ıdı. Kafile bu savaşu yar•lılar da dahil 250-300 k.}ıp wrmış. KıŞJ!l'Y Batur ıse Albay Alikan'ı y•ka layara k öldilr ınliştür. Fakat kendm de şelııt o lmuştur. M"(pup olan Çin askeri kuvvetle n µrn ç clolnı ış ve 100 Çınli asker öldürülmüştür. Çatıı ına sonunda 280 tü lck, 6.000 dew yükü cephine ılc 2 de te lsiz ele ı_ıcçırilıniştir. Yo lcu luğuna devam eden koıfile Bulgun ırıııaf(ı boyunda Caruıtı adlı kış lağ"• ulaşmıştır". 19

ımle göç eden kafılcnın önünü kesince

20 Nı,..n'da ayaklınanlara karşı R.000 asker ile 6 uçak rurruza [ll'Çlniştir. liıı ıniicadelcde de ınaftlup olan Çinliler biiyük

luyıpl>r \'Crcrek geri çekil kalmıştır. Şın Şı-Scy. bu mağlubıycıle r üzerine Urumçı'de ha p1'te bulunan mruklulan serbest bırakmay• ba şlaınışnr. Ayıı ı zamanda Mali ye iı lerı Müdürü Şu Ti ng-zangı ayaklananl•rla aıcşkcs imzalamak üzere Al c.ıy", ııöndcmuştir. Şu Ting, lrıs Han'a silahları teslim etmeleri karşılığınd., Şııı'uı ay•klaıunların 1'teklerını koıbul etmeye hazır olduğunu bildirmıştir". meye mecbur

N1'm a yı nın son !(iinlerinde Dabısın Tünke-Üçkız ııiizerııilıından ge

le n hiikiimct kuvvetlen Ca rın ıı'da bulunan Kazaklar• hücum enniştir. 1 1

gün devam eden s.vaşta 7 uça k Çın askeri kuvvetlerine lı.avadan destek ol muştıır. Göç kafılesı 380

şelııt verırkcn, 2 uçak düşünnilş ve 200 kadar d• ettığr sıracla Moğoli.•tan'a bağlı Kazak Türklerıııden dön kış ılık bir heyet gelerek, Moğol Hükümeti'nin kcndile "lalı ele

geçırm ıştır.

S:ıva�ın dcv:ıın

rınc huduruı yer wrecewııı. bu >ebcplc Moğul hududuna sı ğırını al•nnı ha

1 5 Mayıs'ta ço luk-ç ocuk ve ya�lılar 1-lükürnet kuvvetl eri tarafından yol unkla desıcklencn .skeri kuvvetlere karıjı 1 .300 rnü

ber wrmıştır. liu habere aldanan kafile I• Şuurb'l.ln yoluyla lurekctc gcçıııı�ur.

ları krn leıı kafile, 1 1

calııı gün boyunca cansıpcrine bır �ekildc s.va�ını�tır. Zar-zor Maykanı:as ovasına y«tı�cn kafile rlcri gc lcnlc rı , Şin Şı-Sey ile anlaşan Moğolların ken45- Oul1.1y, a.g.r., s. 1 1 5; Ç;md.ulıoglu, a.g.e.,

-16- ı\11.ogo l

18.

sıuırm.ı Y"km ol;111 bu bdlgcdekı C.uıını hudıu !un kolları Kazak TUrk.lcn

r.ıuliucl.m cl.ıJı.ı uıKc zApt cdılııu�ti, bkz. Ç•ıııdırlıoğhı, a.g.e., �.

47- l l•yıt. Türki•lllD Devletleri, s. .l25; Onlııy, •.g.e.. • ·

1 15.

1 8-19.

OSMAN ISLAMOc:&.U'NDAN OSMAN IA JUR HAN'A

1941· 1951

dilerini ortadan kaldınruı düşüncesinde olduklar ı nı anlmııınr. Maykanı;ıs'a ulaştıkları akşam Çin ve Moğol müşterek a.keri kuweılerıııırı badcnııııa maruz kalan kafile Şmırgun d•ğına çekilmek zorunda kalmıınr. f•k:ı.ı bu rada da sük<ıneıe kavu�amadan tekrar bır ba.•kina maruz k.ılıııışlmlır".

Olayın ciddiyetini anlayan Uruıııçi 1-lükiimeti im 1 laıı"ııı şarılarıııı

im Han ve errafındakılcrle Unıınçı ıdare" ;ra,ıııda 15 Ma t940 tarihinde bir ateşkes anla şma sı ıınzalanınııtır. Aıılaıın• 1-<ı: rcj:,�n<e ayaklananların çoğu silahlarını teslim etmiştir. Fakat bu ıııiicadelekrdc ba kabul ermiştir. yıs

şından beri ön saflarda buhınan Osman İslaıııoj(hı aıılaım•y• k.ırıı 1,ık..rak etrAfmdak.ilerin silahlarmı tcslıın cnnclcrml' ınü�-..1dc l'tmcmı�ur·· 1-Ialkin panık ve �kinlıj(ından ı.tıfade etmek Mcyeıı Çınlı ıd•rculer " lah ve gereçleri toplam• faahycılcrını ısc hızl•mlırnııııır. 1 hlk m· yaptıı!Jııııı farkinda olmadan silahlarını teslim etmeye başlamıştır. �ıfalı ıuplaıııa µjyc siyle İslim Bcy'in .,,lıııa ııclcn teslim etmediği

Çııı li •skcrlere Osrıı.m j,Jaıııuj!hı \11.ılııııı gibi . almak ısteyenlcre de muk.ı\"Crııct ı.� >.ıerınışıır. füb•"

nın bütün wz ve nasıluılcnııe rağıncn Osıımı hlaıımğlıı "lalııııı 1<·,Jıııı etmemiş ve belki de onu ölümsüzleştırecck tarıhı sözünü bııradd ıfade et miştir. Osman İslamoğlu:

"Bugiiu Jilah

11rrrn

)'ımu caıuw

ılfrir. Hrmm (.'iulilt"

rr vtml!k sileJhım yok. İ.sıiyorlar."1 .l!rlip krudiltri 111.011. Kı.11 kıml�ır .lilı1IJ/ı1rım l<'_, /ıııı

tdtbilirler". Bu olaydan sonra Osın.n İslaıımfdu. daıia çık.uJk <.,:ııılılcrı or• da bekleyeceğini söylemiş ve arkadaşı Süleyman ve biiyiik o�lu �cmııı•n ile o gün dağ yolunu rutıııu�rur. Bütün ıkaz ve n•"lwlcrıııe '"İı"'"" <H!lu nun silahını teslim em1esiııc nıu\·alfak olmayan bl:ıııı lley'ııı clımlcıı �dcıı tek ıey arnk oğluna h•yır dua etmekıı''. 48- Ç>.ııdarlıoglıı,

a. g.e., ' · 19.

49- G.ıyrcrullah, Altay Karuh, :li. 17-18; ·Ç;ıuJoırlıo�lu, e..:.e. . ... .21), 1 1.ı.\"ıt, Türkistan Devletleri, s. .l25. 50- Zakcnuh rç;,. Kııytınklnnııdn O.mum Bnıur", !-.. -1-t)'yc.· ı.ı;nn: Ah.ıy hul�C\!Uılı: \ l l�llll olar.ıı k ya�.ıy.ın Kızak Tiırklcn .ınsnıd.ı, C:,:uılı ıtlucnlc r ııı cınrık.ıl.nııı.ı. 111.ıııııı.ı y .n.ık ."ı.1lah teslim t"lmcycn \'C' mllC"".1dclc\llll dc\';&111 cttırcıı ıt•k heler o..ım.ıı l:t.mır\hır /,.ıkl-ıuı

li'ıun. sı lah tcslım C'tmC'k ıstcmt'yl"n ılk lıdcr ol.1uk bıı ıc.,, p ıu doıl;rıı lllnı.ıkl.ı lıt:r.abc.· r .

llmır'un ıl k nıı h'.ı.ddcvc b.ı�l.ı.dı�ıııd.;ı y.ı nınd.ı 20 .ıtlc ılt' Altay bolgcsm<lckı MoKol bolttc!ıı l lU." .,dıp ı.:ı.kl.111 dı�ıııı bdmım·kıc.·dır Aynca • . . (ıık ,fl'{mtdtn KiJltro.�y'darı Sulrynımı lJf'ktur lıılrrli�111J.- !O .:ılr ılıılı.r �·/..,, k Oı "'"" Bnıu;n knrıl11uf1ır" dcmdctt"Jır. 50 nv;uııul.1 bır .;ulc n· .!00 ,-n·.ınml.ık1 ııut"m.ı \.alııp bu grup Mo(\ol koınrohmrlckı Sıbc mc\'kııue KJJıp .,,.ı kb.ruııı:ııu r G;ı.\'rc.·mll.ılı (Ahııy lar'da Kan.h Günler, s. 138-39; "Omımı &rm l't .\lılli .\lucılfMrıı"", ., N. 18) 1\c /..ıl.ı.b.ı\ Teycı'run 115dcsınc gorc o gım ul;,ıh coplay;m ;ıskcri bırhtim konnıt.1111 .. D.ı'-öa (ı.':ırıı lm kn{ kabndayı ııt ytJprıbilir, ltnn11lnrı atıl:uı1t1 lwıdil((i11dr11 .tf'liıı ,ıllllılnnm rr.dıııı nlalrı'· (lı:tııı�

a yru çılı1muınm 4b-47. sayl�l.mıul.1 Omm1

nr. Ulun bılınrdığa "t'Y Osrn.m U.nur'ım .1mk l111rnyt·ı111 h:.ıbcrc m. (.:ın·ın korknhı nı y;.sı ubnAı gerçcjpydı.

ON VILA SIGAN llll ılıSIRUll' EFSANEVt OMOR

Osıııaıı İsl•ıııoglu, 1 940- 1941 yıllmnd• Altay höl�sırıdcki Çinlı id• rc<ılcre karşı haşl•ıılan ısııklal mü<adclesırıdc k.hraınaıılı!(ı. ycnilnıc7 ve yor ıı lıııaz ırıaıçı kışılıgi ıle dıklm çeknıışıır". 1 940'tan itibaren aktif ol•nk nıılli mücacklc ıı ı ıı ıçerisırıde olan Osman İsl•nıo�lu. Aluy Vilayetinin

kıırurılnıasıııd;ı hiiyiik rol oyııanıış \'e k.hraıııanlıRı dilden dile dolaşır h.il<· µelnıışıır". l '14lJ'da Al ıay'ıı ı Ki\kıog-•y k.za.s ıııda haşlaıılnıış olan lrıs 1 lw Nn!r•Yh•yoglıı l ıı.lerhgııııkkı biiyiik aya k lan ın•d an sonra Osın•n İs

l.1111<1glı ı ay•klaıınwıııı lıderlı!(ını başarıyla devanı eııırnuştır. Osman İs lounl)�lu. lns

l l.111'111

\'l·fatmd;m smır"' komutayı ele alarak hayatmm son

mıııa k.ıı.lar lıaks11lıiı• ve koıııiiııımıc karşı baş• rı ile silahlı ıııücadclcsirıı

yüriimıüş. nu"larm Alt.ay'dom maden istıhsal etmesi ne n ıin i ol n ıu ş tur'1 •

lhhası İslim Hey ve annesi Ayç• l ların n'ırı lıayu duasıııı alan Osman İs

lmınglu'mııı sılalııııı ır sl i ın l'Uneyerck ı.lağ;ı çıkması etraftaki lıalkırı ilk baş

ları.la ll·pkısım• sL·hep olrnuşıur". Bu ıcpkilcrııı ası l sehchı Osman İslaınoji lu )iİ7iinden Çı ıı lilc rı ıı yapacakları ıuliinı ile larar \'e liyan korku.undan ı lc rı µclınışıır. Ukin l!<'ç c n nıııan Osııı•n İslanıojilu'nun lıalk ara.sıııda des

unlaşıı�� diinL·nı olıııuşıur. Çorbada hır tumın ols un diyen vaunpcrvcr

µl'llçln soluğu Osııım İslaıııojilu'nıın y•r ıı nda almıştır. Arnk Altay'ırı geçil

wnm·1 sarp \'Jı.lı ,.,. yokıışları hu ,-.ı.ınperwr insanların oıaw hilınc �lnıe w haşlmıışıır.

Giin µcçtıkçc km'\·cılcncn Osman İslaınojilıı \'c eırafındakı

k-r Çıııli ıı.laraıler urafırıd•n da lelılikc olarak ııörülıııcyc haşlanmışıır" .

.lHO dt·w

ik 2CKI Çııı a s kcrin ı ıı Ki\ktoır.ıy'daki Çin askeri ır.ırni10nuna

l n·d1ın ı J.!(Hün.hı�rlinil lıahcr abn Osman İslanıo,ılu ve nıaiycti, Çin askeri

hırlıµıııı llAIJ Erı" ırıııawmh JOO kiş ı ile muhasara alnna almıştır. Giin

ho\'ııııca ı.],·,·aın <·ı.lrn sa\·a�ıa Çııı hı r l i�� taınaıncn ctkisl7 hale l(Ctirildi. Rıı

otırd>ıı sonr.ı lırnı aske r ıoplaınJk hem de h alk ı kı.ırıarmak �yesiylc en � ı. Z.ık.cın ı lı . "<."111 K11}'1••1'tlıu111dıı Omıtm Jj11tm"'. s. 4�;

Ç;u ıdırl ı oğl n (a.g.e., �-

1 1 ), Ü"i

ııı.:ııı lbınr'ıuı Almı" dırcııı, lı;waıuıı 1 9 10'111 }'11.ıu b dar Jt:Ollımılı�sc de ÇAh\uıa�nıd;ı

l ·J�IJ yılı OUCC'\lllC'" aı ı lıcrlı ..11 ıı.:.ı hır nl.:ayJ.m halı\clme7. Ahd11lv-.1lıAp Ka.ra rn..'!'-"'· ", !i; , 26)

lhım·ıııı ııııKadclc...1111 l 'Hfflı yıll.mı ı ha1l:mn;ıı 1tthimucııiıı daha doğru ohı· k.111.utırn hdınııı\u de hıı ıııcvıucl;ıı l ıc rl ı.1.11gı hır v:ıı lud;uı halı\ctınc:1.

ıl.ı () \ 1 1 1..ı ı ı r .1Aı

�2- Flırhc\, •·R·r. .. ' 470, 1 Y Alpıckm . Doğu Türkiıtan D6vhı, ı.!itaııhul 19ft1, \. 175. =)]. ı\l1.1y. a.g.r . .. !ı . 409, -1:! 1 ; 1 Kıırhaıı. Şarki TUrkiıtan Cumhuriyeti: 19,4-1949, .'\ııbr., J CJ<J:! . .. (,

��. Chın.:aıı

H;ıııır'ıııı tfaAa çıkııAı fıllln

.ıınıc�ı l<;1na H;mıııı cua(ıııdakilcrc, oll;luım bn

� ı ı ı ılcr ıçııı ycıı�unhAıııı. ;1.�1rlaulır lm\'1111 boM,�7lu R"hı Çnılilcruı kendilcrıni hoı{u:b

dıAıııı, oji,huııııı Allah'ııı 17111 ı l e

Çııılıltre ılcn. \•crc ccı lm ı . . . vh '.'ill7lcr sdylt"ycrck dualar

cıııııvı r. hlc:t C J.1yn:-ııılblı. Ahaylar'dı Kanh Günler,

ıT' .HilU .HıfrtUlrlı•n", ... 19; Yc'icvi. ''·.(·"'·· ... 24

�S- C r;t}'Tcmll.ılı, "'Omrmı n,,,,,, ,.,. ."ı·lilli ıWürndrloi",

'!i .

8-?.

1JlJ; aym mi(.,

"Omum H11111r

OSMAN ISL.IMOt.lU"NDAN OSMAN l.ITUA H.IN"A

1941· 19� 1

yakın arkadaşlarımlan Nurııocay Bahadır, Keıııal llatıır ve

500 nnicalın ıl..

Köktoııay'a hareket edl'n Osman İslaıııcıiilu, µ<'n·l.. yııı y• pılm lmkıııl•

2.000 aill·yi kurt.uını�tır. Sahahleym ii1.crlt:rııll· µl·ldıJ.Zını J.{Ürl"ıı bir taıu.-�ı ()sınan İslaınofl:hı tarafından dii�ürülmiiştiir.

�dur

uç;tkı.m

klipriıs11-

nün yıkılmış olması Köktoı.:ay'ı.la hul ım an H.!KICJ <,:ııı .-k.. riııııı lım·k,·ııııı sı ı urland ırm ı � ve i' i krcdı lc ıı hu mcvkuk ,,ıku hulrt11 ıt.;t\'<t�t.ı 2 0 0 dii�m.m

askeri ölı.lürülıııüş, �O de tüfek ele µcçırilıııi\m · · .

Köktoııay'dan lmrtırılan 2.000 aile YayLı d;ıjilmııa �ıbrılıııı,tır. llıı \IT.ı da Yayla d•�larına çıkan yolun Üç Ko�uµurd nır\'knııd<· lrıs 1 l.ııı lııkrlı�ıı

dc l .CXXI a ile ile 5.000 askl'r hekkım· ktl'ydı . 4.0<XI kı'ı ık

im 1 l•ıı w ııuıyı·

n ü1crin y.ııpılan Çin sakhnsı -.ıraımıd:t ç ık;m s;.w·.ı.\t.a SOll <.�m a\l..t.· ri ükhiriıl

ıııü�. 200 de silah ele gcçırilıuiştır. llu <a\'a�ı. Çup.ıı Moll.ı \'l" Cılf.� ı\yJar'm

80 mücahit �cl u t ol nı ıı!j tur. ( )�ma11 J,l;mmj!hı'mı ı ı haber almak için Süniihay h�kaıılıtl;ıııda ıtiıııdı·rdı!'.:ı 1 � kı�ıııııı ·'

da aralarında hulunduj(u b u olaydan

�n «ınra µclmesi ılL· l rıs 1-1.n'ııı Yayl• dajılmnd;ıkı Ka\ını-C,:111�1 K.ıvırıı ır ınaklarııım hirk·ştıi(ı

yenil'

huluşına haherı iij(n· ııılıııı� ıır. Kayırıı 'ı.la o,ııı;ııı

İslanıoglu ve ı ı ıaiycti 6CMl askl·r,

1 l;m ı<ı· 1 .!KKI ;ııl<· ,.,. 4211 ;ı,k,Ti<· l•ı rlı·

şcrck, halk Yayla daiilarıııa ycrlcştirilnıiıtır. iki Jıii n ı.lc\'Anı ..cl,·ıı hıı ycrkşıır me işınden «ıııra Köktog•y'dan jlCkıı

Çm hırlıi(ııı ı n ı..,kmı µnçckll'�ıııı'ıır

Çok şiddetli çatışmalarm nu·ydana jlCldı� w ıkı ı..�iıı lkn111 l·Jrn ,.,..,�ı.ı �ı Kı Çiıılı asker öldürülınüş. 500 at. 50 tiifrk \'l' 2CKI dcw ek f(<·çıı ılıııı�tır 111111.1 mukabil hanırlar ise

IO şc hıı wrmışnr''.

Çoluk-çocuk \'l' ıııal-ıııülkll'rıııı lıırabr.1 k ll;ıyıık d.ı�ııı;ı Çl'kılrn K.ı nk halkı, önce Kişi Kapdık';ı, huraı.lm ı.I• lliıyiık Kapdık';ı .ııtıı Kapdık'ta toplanan Ka7>klarııı sayısı

1 .700

llıırnk

kııı ıılı. l 'J f(İlll bl<lıkl.ırı l ! l l

sr. kı\ılık Mnı.:· ·I 1v1uµol ;a,krrkrıııııı 1.1111.mıı

yük Kapdık'ın doj'.,'tl tarafmdakı KaySH)�I llll'\'kııııı·

·""

kcri11 i 11 gelmesiyle haşbya n çatı.ı.malard:.1

iıl

dürülmüş, 4 111;1k111clı ıüfrk, 1 ha\";111 ıopu. 5fı ıü ll·k \"e hırk..ıı_: t.ım· ııllıııı.ı-

56- Çuıd�rlıoılln Özgürlük Yolu ('li �:."!-�.'\) .ullı ,_ :ılı,111.ı\ıııd.ı (),.111 ..uı B.11111 1111 uı,..ıı..:ı ıı� �dcildt' diillırdfı�illt' d:1ır hır hılı;tı vc-nııl·ıııc.·klı.· hırlılıl- hırı,,ıık ı,..alı,111.ul.1 11\.ı�ııı ( hııı.uı

Hıtnr t..ır.1 fıtul:111 krıncınll' dti�ilrOlıhi1l11 Hldı.ı r:dılıııı,ıır l .ikııı lııı m.,.tl dıı,ı ı r ı ı ıl· lı.ulıu-..ı

b.·11�11ıh:· dtWI, oıılç.lk nçn� y.ıp.uı kc-!ljıf nç�kl.ınıı,ı. dt· J,tt·c,, ınlt·11 111.ık111dı ıııtddL· .ı..,:ıl.ııı .ııq soıınsmdoıı . nçoııkbrcbıı hmınıı 11K11unııı.1 ;;ıı ltlıJkı 1o;;.ll1ı1.·ı ılt· vı:rl' c,, .ıkılııı.ı�ı ,,·klıııtk �n 1,, d .:

lc-�mi�ur. Scrdcup.eçtı Dcr1ıt1o;;ı"11111 Man llJ5.:! ı.ınlılı lı:ll1ı1.·rıııtk ( hıı ı.m 11.ııur'ıııı ":ll:r:rf.rıuı 5.CKJO nırtrryi l'IŞl'IH ""''' ırprlrritıdf' Ru' f'J1'ıltrlrnı11 Wııımr ırlıır.ıl· ıJıışimJıı�u· ıl�Hle t•llılıııckll··

dır. Arpacık (a.�.�.•• s 177) ISC" ()-çıı�ıı lbıur"ıııı ihtnıw ttekıı lıırç(ık l,'.ııı \.l\'.t'ı 11..,:.ıf.!1111. kıı

çOk pıy..ıdr 'liibl ıl.ln ilr 11.· sın.17 Ommıı.a J.tClm•rck ı:ulıwı ılı,ı h11.1l..,ııl,ıııı. hıı ı•lııııı "J..lıl 111-

111 toıı\l�;ııı Ftlbı ;;ııvbım•'linıın ()s111;ll1 lbınr'1111 111ıııı ıt· mı k.ınıı):ıııı, .ı n 7 vı· \.trt"\ll k.ıl.ııı (:111-

lilen de- :ıııloıı\11U 1c-mı111 .ır..ı11l;ly.1 10rb.ılıJkıııı ıı!uic ı·uııt·l·wdır

57- Ç•ııdulıoğlıı, •.g.e . . ' 24.

ON 'l'h.A Sl�N llR AllRLlııt iFSANIVI OMUll

ele !(Cçırılnııştir. B u çatışmada Musa Barur şehit olınuş, bi rkaç de y:ıul•ııımştır. Tekrar Haytik daı(ın• çek.ilıne karannın a lı nd ığı lrıs 1 idil lldşkdlllıı:.'lndakı topl mııd a, Ç ingi l ve Köktog•y Ülerine baskın yapa rak b u r• da k.i halk.in ,.e bırakılan ç o lıı k-çonı k \'e ına l-ın ii l ki in tekrar ıt<"rİ •lınııı•sı k.ı ra r l•ştı rı lını şıır. Bumlm sonra Bayuk'e ""' len banırlar, Kap ka r.ıkolunu ele f.."'Çmlıkten sonra . at \"e yıyccc k temin ederek Baytik da ı:,'ln J• U ı....:in k;ılnııştırdır. K.arg•ydı Kwurtida bulundukları s ı rada iizerleri ııe 7 uç.ıkla s•IJırı Jti1.enlcnınış. k;ırad;uı d:ı J.000 Çin l i asker taarruza ı;e o; nı ı � ı ı r. Giiıı boyu devam ede n savaşta baınrlar 100 şehit ve 40 yaralı \"C r m ı�. >d\"d�lll üçüncü ı.,>tmü Ula�ıı yoluyl;ı Kırıııanıı d;ığıııa çek.ilımşler dı. llaııırl.ır daha >oııra Kı rıııa nı ı'da iizerlerinc gelen bir uçağı diişiirmüş ln \"C ıkı m:ıkmclı tüfek ılc ıkı m.n"t.er ele µeçırmışlerdı. Km ıı a n tı'ya gcl dıkkrnıın dördüncii ı....:inii ha\"addll Jörı uçak w k;ıra da n 5 .000 aske ri n "ılJımm;ı maruz k.ı lJı l ;ı r. Üç !(iin devam eden savaşta baturlar 18 şehit wnlı. 100 Çınlı d Skcri n öldüı:...:; sa \"aşta 50 sılalı. btrbç deve yükü yiyecek ve ıo;,·cck ele f;l'ÇırılJı. Bıır:ıJ•ıı cı. ç e k.i l en halk J gü n lük bir yokuhığuu 'unuııd• Ş•klırıı Cdllııi'ııc µcl m ı şıır. Cuma n>ınazıııı kı lan banırlar, �ın �ı-Sey" ııı elıııdekı ırk<faş!.rmı kurtardbılıııek ıç ııı bır plan hazırladı. Bu pl.ııı. µiırc; 1 'J-10 yılı yaı nıcvsımmde ırmakların taşınası Çın a5kerlcrıııııı lı•rckeıını kı>ııladı!tı z a m •ıı Çinb'll taralindaıı ı,ıclebilecek d üş ın a m lrıs 1 1.ın. Sııleyıııaıı B•tıır \"e Seyit B•tur tutacak. Osman İslamoji:lu, Nur� c•v l lal ı .ıdı r ve Kcıml il .m ı r, Sdrsüıııbe'Jeu ııclecek kuvveılcrm yolunu kL·wc,·kıı. Bıı saycı.k <'n .ıw ıd a n Alıay'cfaıı Ç i nl ılc rı ke>in o lara k kovmak '"'" lılkuıııycıı ddc c!ll ll')"I Jü�iinüyurldrJı. P la n ı ıatbık etmek üzere Yay1.ı d•iıl•nıı.ı 1 ı k.ıc.ıkla n yolun <.,:uılılcr �ıraliııdaıı tuınlcluji:ı.ınu gören ba ı ıı r l . r ık C,:m kU\"VCtlcrı JfdSlllda 17 1 fa7.ıran 19-IO tarı h ı ncJ c bir çanşına \"lıku bıılııııı� ,.c ba ı ıır la r 1 (�) kı�ı �chıt \"Crnıışur. Yayla clajllarma çık.inayı bJ�dr.ıbılcnkr bı ı racla ıı h.ırckctlc K.ır• Erm kdr.koluııa baskın düı.enlcye n·k ele f:C\ırtlll�tır··. 2-1 l l u ı ran'J.ı yapılan sanştan sonra Yayla daglarııııık ı.banca

kişı

.'>li- Ut·ıı!ı.011. ••.g.m , !!. 1 SO, OultJ�-. d.lC-L"., :!ı 71 nl ; <_:.md.uhoğlu. n.g.t'., s. 20 vd . . 17 l-t.ı-

1 1 1 .ı u l 'J-llJ'u \'tıkıı bııl.111 :!o.ıV.L\t.t y.u.ulılık p;�tı:rl'll tı lu.!ilYC' (üı.ııı..m, Sıllc)TU.m, Nnr �oc .ay. J\1.· 111.11. Akr.. �·lak \·c dıa(1.·r �ıılrym.111 ) ''Har,,r'' Ull\'.lılll \'crılmı�llr. Ayrıc;a bu rop l.1111111.1 K.ı.'ını·11.ı pıı�ııJ.ı. lmlıııı.111 <.,:ııı knvvcllrrmc bukm yilpıp �rı plı!ıı ktlnnıck 1\111

pl.uı \'.1pılıııı�ıır Hu b.ı!ıı k.ı m.J.. b.m uuıirul.m Ornı:uı lht11r. doğu ı.au.lind.m t:ıı c Nm1to

( .ıy U.mır lıuı·ııııı ı..·ılcct'ku. �.ı 1 bzıuu 'd.ı. �crçt.·klc.\('11 bn hltnıııı ıle du�uı.ı11 kuvvetlc

ıı Kok.l01-t;1.�/.1 )ııCc ı ı doııdmıılıııiı.!ilıır. Ü!iıııwı ü.ı.tm'uu 111.uycundcrı 7 kııı �dut ulurken, tlıı�ıu.111 km·vctlı.· rıııdı:ıı bO k.ı.\I l1ldt1nılnıu:\. 80 tiıti:k de Ml."ı;ırılnu.şur. NnrKOc.:.ı.y Ua

mr t;n;ıJJ l\t" 4 kl�I �dlll \"Crlllt")lllC kAJlıJık. J(J(J dil�lll;lll ,J3okt'rl oldürıı:rt'k Ut0 tOtek de

�cı.,ınııı,ur lrı� 1 1.uı ve Snlc)ııa.ıu IJ;mır'ım mmıl(u ıcpedda s.a.v.ı.'i ısr d.ı.h.ı. ..cun gc._.. 1111_,., \.tL.1lı.1 k.Jı'iı fJ.l'tıı..·rı .ı�.1.11 1 17\r lud.u <lev,un edC"u �.ı.v..tı.ı dO\nı.ı.u w:n pOsktlnO lcıııt:rııı'ltır Uıııııııı ıı1...-rmr o�ııı.m li.;ıtnr vr NnrgıJ<:.ı.y l:falllr 100 .asker ılc t:akvıye ob-

OSMılıN 15UM0'1.l.rN01ıN O�MAN aATUR HAH'A 1941 · 1951

da hulunan sivil halk Bala Erıis ırına(ıı. Saykuııı çiilii, llıılak ı ıc h rı w Kııy ırmakluında bir araya ıoplaıılıp hiil!(cye yerleşıırılını\ıır''. Şin Şı-Sey tarafından l-fa 1 i ra n ayında yapılan an ı,,nu ıckhf nıadd.. k rindcn olan yeraltı zcnJtinlildL·rınin mahallı halkın ı:nıı olmadan kullanıl n1:unasma d�ir

n�addcyc

aykırı nbnk

5 Tt· ın 1 1 1 u1 jCJ-'O tarıhmd(."

Huslou;ı,

tekrar İlin verildi. Şin'in anla�mayı honntt!-iı, ay;.ı,kl.lnmAyı yt·n u ll·n lemlırdi"'.

yapılan baskın ü1.erine,

aile

..ık\"

Eylül 1 940'da .HlOO dü�nıan askeri Kııy adlı v•· rlq nn yn11w

kurtarıldı.

<ıO şehit

il Eylül'de yapılan

s;ıva\ta düıııım •·hnl' �··çe11 �(J(ı

veren halk. 500 dcw yiikü .-erh•11.. _

rnıo '"

�!Ki

tüfek \'c 4 a(ıı r makineli ıüfek ele !(l'Çırdı. C.,:ııı askni k ın·w ı k r ı "" Fvlül ayı sonuna kadar salılırıya ııeçınedi"'.

Eylül 1 940'u alınan hır hahere ıefıre Şııı Şı-Scy, ı sy : m c ıl m ıırutbn

kaldırmak içın Dop;u Türkısı;;uidakı hütün ;wn

\'t.'

nı�ancıları toplamı� n·

resmi askerlerle hcraher hüyük hır hücum kararla�ıırııll\tı Aha\,.ddll y .. J.ı çıkıığı

halter

ahımı hu kuwetlcrc karşı lrıs l l•n

<fa halkun "'k"' ıu p l.ıdı

Düşman, Ftii7crıt<lhı olan Işkın Tuduldu da� �ç idı ııd<· çrnılwr ıç ı ı ı.- al11ulı 2.000 Türk askeri ile 5.000 Çinlı'nın fasılası1 he� �in d<·\•;ıııı nim sav.11111da Osman İslaı ııojiln ve (ı0 mücahit yaralandı. l

7 uça jl;ı be� Ftii n

Çınli a.<kcr de geçırildi. Onun söylcdıkl<·rıne

fa,·a dcst<'İ(I al:ııı dü�nı.ıııııı

boyunc. nıücahiılcrc bomba y:ıAdırırkl'l l , .ılının

1-� iıı h11

l!iirc Çııılıl<·rııı bd" \llk ı..,.

idi ve yol bulabilseler kaçmayı düşünüyorlardı.

ll u ı ı ıııı tıll-r111t· ıu ı ııl .ı ı ı yapıldı. J.:.11.111 d• ı�-.

bölgede hir boşluk bırakılarak a�aınü1cri nihai ıoarnı1

man askerleri 3.000 ölü hıral.,,, ı ş. kaç tıklar ı 1\111 ılc lııçhır Ş<' Y vanl.ırıı ı.ı al.ı n1an1ı�t1 . Bu sa\'aş ta

800

tüfek, R ınakındı tiilCk. 4 havan

ele RCÇİrildi. Si1\'a� sır.ıs ında uc;akun anlan

nı c ktup u

topu \"l" � uo t ı .ıı �d\"J'}I dtı rll u r.ı

Şııı'm

ca�ı w Aluy halkının isıcklerını hhııl cd,·cef(ı yuılı ıdı"

İslaıııoAlu. Eylül 1 '!40'ıa hıllıa«a Kiikın�:ı\' ,.,. "J:ış ı nı kı ı hi-.Jµc tııyakla11111alJu hdcrhk l'tmd• ün·rl· �l·ı ı Ah.ıy'J.m h.ı rckeı eınıiştir. Şin Şı-Scy, Knakbrın bu ayaklann ı . s 11 ı ı h."111 111.ık 1\111 ••·k Osman

ll·rindc patlak vcrc.·11

ur askeri hirlik sevk etmişse de haşarılı olaııı:ıını�tır. lhı 3\'akldnnı.ı K.1\1111 1 940'a kadar ku•cyhaııdaki İlı, Çawçck \'e Alı:ıy gur

Türklerinin daha

yojtun olarak yaşad ıj::ı

,·ilay<·tlnıııc. Jı;ııı.ı

Ahu v•I"""'" "\nııııştır"

rak lno;; l lan'.1 )•;udıın:tı gmniıttır Hund.ılo çcıin nıur;uldc<lc mncıhulı:r �ti �duı wı

lllİ'jtir. Vardıııı.a Rclcnlcriıı de ı:tı\".l'j.ı mtn�m.ı.-.ı.ı yb tb)�11.u11.ıy.uı chi,111.111 km"·ı.· ıkn k.1çarkc11, 000 .al, 400 tıUi:k. JOO dc\'C' yükü rcph.iııe de- Rrı.;ırılını!:ıı lH. StJ- Ça ııda rl ı Of\hı , a.g:.e., s . .:!�. C.0- Hay;ı, Tllrldıton Devletleri, " .12�

6 1 - Ç and.ırlmAlu. a.ı.e.• s. :ı.�.

6:?:- ÇaudarlmA;lu, •·ı-e .• s 2S-:ı.tı 6..'l- 5lıC'llft, a.g.e.,, \. 1 7R-79. :?IR. Kr\. ıı.;iı ı hk1 K.u;ı.lıon, Oof:u 1"Urkiılan. ' I R

ON Yll.A 51GAN BIA AMRlltı; EFSANEVi OMUA

Ek.ıın 1 9.JO b•ılmnd• K.ızakl.r 700 .sker ile lrıs Hm liderliğinde Çmgil k.ız.sma ııclı111ııır. 5 Ekım'dc bııradakı 2.000 •ile kururılmıınr. Bu sırada Urumçı'Jc Çmı,.'11 lıa,·aalanm• gelen dört kııı cllermdc beyaz bayraklarla ınüc•hlll<rm y•nın• gt:lmiııır. Heycttekılerdcn bırı Kazak ileri ııı: lcnle rınden Canıınlı.ıı Hacı, ıkıncısı Çıngıl halkının liJcrı Nazır Tcycı ıJi. Bunların yanmJ• da ikı Je Çiıılı lıüküınct göre\'H.i \'ardı. Yapılan K(jrüş ıncde C•nunlıan Hacı, mücalıııler adına Şin ılc anlaşnfıın ı, savaıı durdur m•ları brıılıı?ında Şın'm lı<r türlü ısteği bbul edeceğim, Köktog;;ıy'a gı dcrck Şın'm ıııJrcdcndıreccgı bır kı ıi ılc anl•ıına ımzalmıası gercktiı�mi

•öylemıı ıır. İkı

gün devam eden görüımclcrden sonra teklifi bbul eden

im i f an . 10 Ekım'dc Köktog-ay'a gınnıııır'".

lrıs H.ın"ın ı>ı.kleri k.ıbul ed)lcrck ıahmmcn 3 Ekim l 940'a Altay Vıl:iyctmın ıd.ueSI Şın-Sı-Sey ıarafmdut Jrıs Han'a ıevdi edildi. Yapılan an laıma gt:rcğınce Altay villyeııııın yedı kaz.sının luyrnabmlığı, belediye ba�kanlıklan ve dııi<'r resmi memurlukların tlyın

hakkı Alıay halkına \'eril

dı. im 1 -lan ıse ulıaısızlıgım belırıerek, görc\1 Bulut Beysi ile Hacı Canım lıan·ın bırlil..-cc yapnıa.ını ıstenııştir. Bu ııı:liıme üzerınc Çıngil'e Nazır Tey cı. Köktog-•y'a Rakat Tcycı, Bu\Tılıogay'a Turus Beg ve Ccnıcncy'e Alnn Bcg kapn•kam olarak atanmı�ar. Nezaretteki lidcrlerın hayatta kalanların lıcp.ı gı:rı gönderılmıı, ölcnlcrın ısc ceS<!tlcrı yakınların tcshm edilmiştir'"'. Aralık 1 9.JO'ta im Han'ın vefan ve ak.binde Esim Han'ın bir çatışma sırasında şchıı olması. Şin-Sı-Scy tarafından keyfi ol.rak turuklananların �crbcst bırakıhn;ı!ıı nı;ıddcsmin uy�ruhı.nmamasını bc:nberinde getırmiş

tır. D•lı•sı bu ıkı lıdcrın vdaıı halkı şaşkına çevirmıı. akabinde lrıs \'C bını 1-ldlll.rın ıop ladıgı ku\'wtlcr de dağilmışnr. Bu durum Altay'da Ka uk Tıirklcrııım başlaıı ıgı mılli ınıicadclcnin. kısa bir dönem de olsa. du rtı.kfa.m;ı!ıın.ı !ıt:bcp ulmu�rur'"·. 64- Kukto�:.1y'cl..1kı ı.tom�ıııc ı·�ıu �ekrı kı�ılcr: C.umııh;uı Han, Bukat Bı:ysı. 1-lalıl Tcy K..d ı ıı.ııı G.u.ı. Dclıllı.m �11k11rb:.1yoğlıı, Çcrı Lengı, Nuır Tcyn. Rılut Tcyci ılc Sırı 'ı •.g.e. . s. 27 vd. tı5- in) 1 hu . .ı11b�ınu1111 ıııız.;ıı l ;ıııııı.1sındın kıu bır z.;ıımın )Ollr.ı., unıhtrmclrn An.hk ı ı.

(Cll l)llcn .1k::roı1boı1�1 Clın Tiu-un, bkz. Çınd;arlıoğlu.

.ıvı nd:.1 ,.c:f:ıt ctıııı\tır. bkl Ç..1ııd.ırhoğlıı, a.g.e . . s. 29-JO_ 1940 yılı nda Osman Bımr bıl fiıl ırı ı ll i ı ı nu:oıddcyı h.ı�bmğındı Ooğn Tmkın:m mcrkczde bır genel v.ılı o lm:.1 k Hzr rc 10 vıliy�t ve 73 k.lu.,·:.1 uksım cdıhru�n. bkz. Gırnmfüh, AJt•ylar'da Kaah Gün ler. ) H.16: ı rıılff. Ahay Kanah. 1 7- 1 8. 66- l:kn.'ion. ıı .I! m . \. 1 53, Alt.ay. a.g.e.,. s 409; Türkhl:an Şeb.i�ri. ,; . 42; Gayrrmll:ııh , AJtaylar'da Kanlı Günler, �. 1 3 7 v d . , "· mi(. "Omran &'ur ııt .Hillf .Wiifttdritsı.... s. 8, 17-

1 ":1 ; Gokmrk, "r..f( m.·. .. 20, Ornı.m B:.1mr'tın cvl.1tbnnd:.1ıı Şrrıyızdın, 1940 senesinde

v11k11 bnl.tu K.a)ır1 ' cplıc.·sıudekı nım:;uldt:"IC"rde 1elut olnıu�nır, bkz. Z:ıı kennlı.

"Çiır Ktry

u11k/11m1Ja O;mmı l:f,ıım·. 'i 46. .ı ııılı�. •·omıtın H11t11r Kimdir". !i . .. ; Çınd.rh�n'n;ı. (a.g.e. . s 1 :ı) b rt>rc .ı\.k.ıd J l.ı.rı ol.ı�1 13 Or.ık l'J-10 unlımdc vuku bulımı:'imr. l.ıkntım� oldnğn-

OSMAN ISLllMOCLU1tDAN OSMAN IATUı. H"N"A

iM 1·lH1

4. Osman İslamoğlu'nun İhtilalin Liderliğine Getirilmesi O;ıha önce de b•hscttı(ıimız üzere Alııy'ın Kökto!('ly vıliycnnık y•�a yan lı•lk, Şubat 1940't:ı Esim ve im Han, Hazimı

l 'J*ll'td

ti• lhk.ıt,

ı<.. ı

ıkı bu Slldhh

maıı ,.• Esim Hanların liderlıfıindc zulme br�ı ba�kaldırnıı�l,.dı 1 kr ayaklanma g•tldarine ve varujlyanc bır jck.ılde b3s!lrılmı�sa J •.

mücadelelerde büyük rol oynayan Osm•n İslamoj!lu müc;ıdcksıııc <&zim

ve in.de ile ömrünün son ;ı,nm.ı k.ıdu dcv.ım

•}'11

cmu�ur · ·

Osm•n İsfamoğlu'nun Şe rdıman", Nınıerullah ve N•bı •dlı ç•ıcukbrı 1941 senesinden ıtibaren babalarıyla beraber ısnkl•I mücaJelclerınde ııtirc\' alıııı�ıır". Osman İslamoğlu zıkreıııııı olduğumuz bu dönemde IUlak ılerı gı:lenlerini de yanına alarak Moğolist.m'ın Bamrll'•n göl böl�sıniıı kuzcyı ne göç eanı�tir. Bu suretle Şin Şı-Sey'ın t.ızyık.ındcn de l-urnılınuşlardı ·

ıımz urilnC' Kôktog.ay bını 1111..ı.1111 Alcıt J bo lı.1p!!ıc:Jılıııı�. l)�hı Kır.ık.llııım dA .ı"okc:rl�r uraıiud.1.ıı gö11imlııu�lfü_ Bır lı�lh !\oı ın Akn l hn'ııııı k.ı\l.&ı{ııu k;,�,11.. k..4 1 11111 kL·ndı" omnıııı\tur. Buvnltogay boyuud.Akı Ş.:..knnı .ıdlı yt:nle Aku lhı.:ı'ııııı L m u kımıı.ılı"-ııc:!!ııtı dela diııi kiuplanıı lıepsı toplanlarak yU:ılııu�nr. 14 Oc.ık. gınm Çııılı k..ı� ı11J.k.u11 lıJ.lkJ .·.ı ııı..iye topb.1111� \'c miuberc 2yağmcb.kı �IZll lC")'IC' çıbuk koıı11111uı �·J.pıııı�ur Bıııı.ı IAh"-11111101 edcmcycu halk k.rı'flıııbmı )�-pac;.a .l\2Aay;ı mdınııı� ve luyıu;.ı.k.mı ılc v;ııııııd.ı.kı 37 Çin.lı ôldOrOlım l�tür. Bn ıse Alu}•'d;ı.b ıs�'111111 b;qL111b�t1 uhııu\UU 67- Pol.ıı K.ıdıri. (Ülke Tarihi) B•turlar: Doğu Türkistan Milli Mücadelr Tari hi (1930-1949). (yıy. hız. ÔınC"r Kul), ..ı\ıılun. 1009. s. 179; t\m;u.; Kı.uhı.."'lt· .ı._ Doğu

Türkist1111 Çi.a Mü.ttemlelr:eıi, İsmıbııl :mos. Müstemlekesi, h.ıanbnl 198 1 . s. 14. 68- Liıs (Kaz.k Exoduı. s. lıiııde dlhıyıyJ gelıııi�ıir.

!ı.

JS) v e lJcnsoıı (a. .I!·"'·

4:t \

ı.

ııılı". Oop Türkistan <;in

ISO)';ı ı,.""Orc

Şerdııı ı .m l '��O u.rı·

69- Z:ıı lc.cnnlı. "'Çi11 l\aynaJtlannda Omrıuı l:fot11r'". \. 46 70- Zh.ın Ü.1-Jnıı. Xi.a-jiang fen b•o qi ıhi niuı, lX. T.ü-bcı 1'>�0. 7 1 - Ospan Batır, '· 80

� 1 88

OH Yll.A Sl"N llR ASHllUK EfSANlYI OMUR

Şııı Şı-&y'ııı 5 1emmur 1 <J40'tı Altıy'ııı toprak zenıııııliklerini yeniden siimiinnclcn ıçin lhL,l.ra \'l:rnl<·si ve J{;ızak halkı ile y.ıpılan anla�mayı hiçe

sayın.sı. ay.ıklanmayı yemden alcvlcndirmişıır. İ�ıc hu dönemde lıizzaı Os man İ slanıoAlu cııırıyle Altıyı.fa ı�ürcv y.ıpan birçok RLL•, 10 Mayıs 194 1'de kurşııııa dızılm ışıı r. llu ay.ıklaııım, bilhas.Y l'.141 w 1942 yılla nnıh, Rus Ve Çin kune ıleri tırafımlan lıasıırıhnak isıenınışsc de bir sonuç ahnamam�nr".

Muhıı·mclcn May" 194 l'de yeni hir tqkilat kuran halk, haşkanlıji:ı

l lahl Tcyc ı, Naıır 1eyn. it.kat Teycı, Kumar Teyci, E.<ım Han Ükürday'ı, JSkeri başkanlı� da Osman İ sbmnjihı. Süleyman Batur, N url!tJcay Baha

Kap;ıs Batur ve Ahmet Ih t url a rı p;ctirdi. 25 Mayıs 1 94 1 tarihinde Rus yiı.lan !(den w yfü la r ı ııda Çınlı askcrlerırı de olduwı mühendısler Sar \iimhe'yc w dcrlcrkcn, Köktop;ay'da Osman İslamo�lu \"C adamları tarafııı dır,

d;ı ıı ynlluı kesıldı. Kı.· ndılerıııe ıopraklarıııdakı hıçlıır madem çıkarıua ıııaLırı ,.,. hükiiıııetlc anlaıana kadar ııeri çekilmeleri söylend i. Ancak Rus ıı ı ü he n d 1>lıT yaııtırıııı.lakı .lOO kadar Çıııli askerin haskmyb yola devanı

etnıck mcyıııı:r �ıbn arl>cı.lcı.lc Kazaklu hırçok şelı ıt verdi. OiJ!er taraftan

Kazaklar, ıliijınaııı tamame n yok etmek suretiyle Yayla daKlarına �ıkarak ıkı kA7a h iikiiım· ı ıylc hafila n tılarııı ı kesti \'e muhtemelen 25 Tcmmu1 l '1� 1 t;ırıhıııc bd.r lı ıır:ıd :ı hı· klcd i ". i l . Diiııya l larhı'ııııı hızla

ııelıştif(i l la71ran 1<J4l 'ıe Alınanların Sov

Leningrad (Petershıırp;)'ı ku şat ıı ı alu ı. Mn•kovinnı tehdit edilir hile ııc l ınes ine sebep oldu. Dununla lıırlıkıc lııı ııe lış n ı ı.-. Japnıılarııı Çin'in ı.Jowı hiilııclcrinde Çin Komünist Parmı ıı.lar<· sıınkkı hiill(ı.· lcrı ışg.i l ı ni hızlandırdı. Guo-Min-Oanp; 1-liikü nıctı m· l ıcııı Japon ı şp;:.l i n c hem de Komünist l'ar ıisi'nc karşı çıkarak, Kıunllnı�[ l';ıru'ı L.:on[roliintk·kı hü lgclcri kurtanna ve Komünistleri yok yı.·ıln l lırlıf(ı ' m· salı.lırması ,.,. Ekim 1 94 1 'dı.·

t•ttrn: sa\·;1 �1111 hot'jhıttı ·ı.

7"!.- 1 b)1t, Türkiılan Devletleri. s .'2� 7.\- Ç;uululıu�lıı (a.a:.e., :ıı .l 1 -.l:!) yrııı ır�kılııı;a Zayıf 1f.yn'nııı dr huhmdıı{(ıımı

\'A7m;.ıkt;ulır Ukııı .:.U:.t$1•rııı.. t;uırnı7 �IU'ıillUb llt'l olınk onay;ıı komıldııJııı Oırrr zı... yıl Tryrı, 11krcılıll"11 im ı.uılılerdC' 1-lındı'it;m'da hıılunınaktadır.

193H

yı l ı nda Kıı

ınııl'ıl..m 1(11\ C"derck 1 lıınhsı.m'.il sıJ\ııı.m Zayıf Trycı, Osman H.atur ıle hıçbır zaman k.ır\ıl.1"iı11arnı\lır 74- i'.;1kc1111lı,

"(.:ur K11y11ı1kl11mıdtı Omırı11 ffatmw, 'ıi. 4M.

Şın-.Sı-St"y, N ısa ı ı 194 l'dl" OcJAıı

Tıırkıo,;tuı cknnoıım,ıııc hü�,ık 1..rarln Vl"rcıı hır olayA ımn :ll lllll"itır. 811 olo1y Cirncl V:a ı.·11 111 y.ıkııı ÇC\'Tı:mıı: 400 ıııılynıı yuan krrJı d�ıınası idı . .Şııı'm l ırdrf trçtif7tı lcitılrr uılrrı: Tıırk ve dıAt"ı nırı hkl . u olın:ıı f1p, krndı millrundr11 ola11

VC'

pol ı ulcal.ırı ıçm 1a

rarlı J(.tırdiı�ıı Çııılıll"r de ıclı. Nurkıııı o, 11101;,ıııl.nı lupsr anımı.aktan, öldhrmrkteıı ve y;ı. 1':.ıılı ıım;lıııl \rkıllrrclr orıacfaıı luldırıııaklaıı lı;1z alınııjj tır. MC"Srla 1 9 4 1 yılının Ma

�," .ı)111<J.ı Du ZlıınJe-)-ııaıı adlı Çınlı ıdarcnyı yalalatıp hapır attırıp daha snnra da tıl d tın nın�ı ı ır, hkı. Muı-slıcııJe.

•.g.e., s . SJ:?.

OSMAN ISLAMoa..ll'ltoAN OSMAN IATUR HAN'A ,,.. , _,,,, ,

Diiny• siyasetıııde hu l!clışıııeler yaşanırken l laııran ayıııda Kıikıo �y'daki Osman İslamoj'(lu ıarafoırları tekrar bır haşk.ı ld ırı

h are ke tıııc

1(1-

rişti. Ekim ayına kadar dc\·aın eden ayak lan malar, yoj(un br ya�ııı "·hc bıylc durdu. Yaşanan lara hakıld ıiıın da 1 9 4 1 yılı Dn�ı Tilrk1'tan

t•rıhırıırı

en k.ıranlık yılbrından hırı ol m uş, hundan ıtıh>rcıı )ııı )ı-Scy de ııerçek yü1ünü l!ÖStcrıncye haşlamıştır�. 5 lla1 iran l 'J4 1 'de Şin Şı-Scy, Alı•y ,.;ı"ı llukaı Bı·y,i w Caııııııh.m

1 bcı'y;ı cmır vcren·k. nmlarııı Kilktn�y'dakı ımdı·ııkrı çıbr>hılıru·k ıçııı ça l ışacak

l!.000 kişiye

ihtiyacı old ujiııı ı u. hu ıııc çalış•t• k

halkından toplanıp verilıncsiııı istcd ı .

! lai k 1'e

olanlmıı <; ııı w l

1940 aı ılaııı ı;ısı ı ı ı ılı!.l ıııu·

lıp;indeki hu emri kabul etıncycccklcrıni, ınadcnlı·rıni yah• ı ıular:ı çıbrnm y;ıcak lar ını bel irtme kle hcnher. hiikiiınct t>rarıııdan ısıcnrn H!XlO kı ıı ıı ıı ı akıhctindcn de şüp heye diişcrck, tnpyc kiı ı ı hıı emre k>rş ı ç ık tıl.,"·

Yayla dağlarına çckilınij olan IUz•k ılıııl!ıkılcrıııı h.stınıuk iiıl'rt' )ııı T1c-huci koınu ıası ııda 5.CXMI kişilık hır kuwı·ı 11k rl'd ıll' l l lıiıl)("ye bd•ı

i lerled i. Çın a_skerlerı 2'J Tcııııııu7 194 l'ık lı:ırekl'te )(l'Çıp, .ıyııı �""' """ ' 1 7

cı\'arında Çolak lhılak w:çidimk ikı ıaraf karşılaşıı . i\kıa ı ı ı >adi 2 1 'ılı· rnkıı hulan savaş!> Türklerin eline :100 drw yiikii <cplıom· ,.,. 140 tı i fr k ııı·ç ı ı ı ı \ . J!eri çekilen ilıtiliilciler (ı2 şelııı vcrı ı ıış olıııalarııı:ı karşılık pek çok (,:ırılıyı

öldürmüşlerdi. Sahal ı 05 civarında lıa\·:ıdan bıııııl»lanaıı ılıııl:ıll lkr. k.ır.1d;11 1 da sald ırı y.ı maru7 bhnı�llr. Akşama k�dar dl"\".tnı t·<kn �;ı\';t� \oıııh un

da Sü k")'l naı ı , Osnmı ve NıırJ!nray l l • nır'lar 5CKJ a.kl·r ık· l ı iın ı ı ı ı .ı f!l'\t' l l' k ,

1iıınar

Bu l ak l(cçıdıııdc düşnıana ıaarrııı cıulcr. l ! ı ı lmrnıııd• .ICMI <,: ııı ,__

kcri öldilriiliirken, 200

tiir,·k

ele l!<"çırı ld ı .

llıııı;ı ııııık.ıhıl HO

�dııı \'l'rılılı

Ayrıc• NıırJ!nray lhıur'uıı da aral;ırıııd;ı lnılunduı:,'lı .\il kııı y•r.LıııJı · 5 A((m tos 1 94 l 'de Osman İsl anı ofıl ı ı ,.,. llldl ycıı.

r,:oldk

lhıl:ık ,.,. ,,,_

mar Bulak yoluyla çckılıııek suretiyle. ı;ır\all yo lıı µ<' \ lllnııle hrklı·y<"ı rk

lıilcuın

eııııcyc karar vcrnı iı lcrd ı . To ııı;ı r ll ı ı l:ık' t;ı ı ı ı;<·k ı l<·n h;ıııırlarıfaıı

sonra burada yedi l(lin da h a kalan Çın a<k<-rlcrı kar.d.ııı '"" hd\'Jd:ııı "'·ıl halkı hoıııhalaıııışıır.

1:1

�stos 1 94 l'dc lıar<kl'tı· l(<"Çı·ıı Çı ı ı .- k,· rl e r ı

Ta rşaıı �cçid ı ı ı d<· ilııil:ilcilcrlc karşıl aş t ı. Vuku bıılaıı

ı;arpışın;ıcld

C,: ııı ,,_

kc rlc rı ı ı c biiy!ik uyıa t verildı. İ h ıılal cıle r, Siileynwı l laııır'nı ı da ar •lmıı

da hu l ııııduj(u ,

(�)

şcl111 wrdı. Kıııııut>nlarıııdan hımnıın şclııı olııı:1'ı,

75- Mm-slıl'nA. a.g.e.,,

�

5J2

1t� �ııı'ııı mrdıW R.000 kı ,ılık lmrdr mm l l'rı yC"r al.au kı'iılrmı 1.mı.1111111111 l '14tı'ıl.1kı ı ..ııkl:ııl huckeum· ı�urik rdculrrcl�ıı mC"yıl:ıııu gdınl'\I, h•llmı -.uplu:lrnııı .1r111mu-.ı ı ı , hk:r. �ruhırlu�hı, •·K·e., � . JO

77- ÇaııdarlıoAlıı,

•·K·e . . ' 31-32

ON YILA Sl"1t 11111 ASIRLIK E:fSANEYI OMUR

halkı derınden eıkıleıniş, Çinlilere ıcshm olanların sayısında artış olmuş tur. Teslim olmak isıcyenler Caııımhan Hacı'yı dağda kalanlara elçi gön dererek hükiimeıle anlaşmak isıediklerini ve onların da silaht..rını teslim eımelcrını ıstt•mışlerdi. Sılahbrını teslim edenlere hükümetin dokunma yacaıtına ıse Canımhm Ha<ı kefil olnıuşnır. İşte bu sırada Osman İsla moı?ln, 1 50 kışı ıle ayrılar.ık çöl ortasındakı !Uramay dağına çekilmiştir". Şın Şı-Sey ıse Ekı nı 1 94 1 'de Altay'dakı karışıklıkların bir düzene l(İfmesı, ayaklanmların teslim olması w sükünetin sağlanabılnıcsi için bir be yaııııime yayııılamışıır'". Osıııaıı İslaıııoğlu'nnn l(ÖStermış oldnıtıı insa nii>tii cesart•ı ve yararlılık ıse Ekı m 1941 tarıhı ııibarıyle ayaklanmanın l ı dcrhğuu ele ;alın.;,ısmı sağbını�nr111 • 13 Ekım 1941 cırilu iribmylc ellerındeki silahları tt'Slim eden halk, Kan ıaş ıııekıcbıııde ıoplaıuııış, hükümenıı gönderdiği Şiıı-Tze-hnei ile diğl:r ileri !-"'leıılerı f!ilriişrtinııek ısıcıııışlerdı. 'foplanııda, hükünıctiıı ıcraatlarıııa karşı

�'Cleııleruı •tfedileceiii ;una bu isy•nı basıınnak için �len askerlerin masrafla rının halk cırafın<Lın ödennıe'1 �rekti!ij ve hükiimenn madenleri çıkanmak ı�uı lı.lktın ızuı alnusına l:"rek olnmhğı anlanlmışnr". Masr.ıllar içın halktm 10.000 kuyun yedi b'Ün ıçiııde ıoplaıı.rak teslim edilıniş nr. Tt'slım ı�ı bımkten sonra ıclcr.ır !Urakoış ınekıcbınde halkiıı toplandığı bir

s.ooı:ı aı. ı .ıxxı deve,

\Irada Şin-Tzc-hııei, bütün .-kcrlen de ;ılıp l,ll'ri döneceklerini ve kış aylaruı ıfa o,ıııaıı İslam�u'a vekıl göndererek çağınnalaruu Canımhaıı Hacı'y• em rennışnr. İlen �len kışılerin gönderılen bir uç;ılda Şiıı Şı-Scy'in İçişleri Baka nıyla j!iirüşmek iizere Sarsümbe'yc gıımcleri gcreknğı söylenıncc herkes Ca ıııııılı.ıı 1 lacı'daıı ne yapmaları b"'rektiii;ıı n sonnuşrur. O da, Hükiiıneı'ın 19-llJ yılınctıkı aııla�maya ınuhalif lurekct emğııu, maden çıkannay• kalkışıı ı!ını. kııııseyc dolcunmay.cakbnnı söylcdi!ijııi ama yıne de gidip giımemeyi

kendılcnnc bıraktığını ılıde eıınışnr. Bnr•da varılan anlaşmada Unımçı 1-lii kilıııeu İçışlcn l:lakanı ıle göriişmeyc koırar vcrılmışıır. Gitmek ısteyenler ser best bır•kıhmş, oyfaınaya sunulan koır•n 13 kışı koıbul ederek Sarsümbc'yc ha r..kcı ctmıınr. İçı�lcn Bakoııu Çu-Ouıı-Çan ile göri�n hcycı beş gün bunda blmcııır. Çu-Ouıı-Ç.ıı bu l(i:irii!jmcdcn memnun olduğunu, Şin'iıı de mem nun olması ıçin onu da zıyarct etmeleri ı.ıcrektiğııu söylemiştir. Vili füıkat lleysı baıkoınlığındakı 1 3 kışı bunıın üzerine Unımçi'yc ııınnİıjıuA'. 7H- Ç.md;ırlıoğln, a.g.e., 7'>- Da-Jııu. a.g.e.,.

lX. �

.l!-3J.

5�05.

HO- Türkistan Şehitleri, s. 42; Ukl:'mı.li, nOmımı

&tur KirrıJi?, s. 3; Göktürk, n.g.m., s. 20.

8 1 - Bu ol.1ylud:m sonra Unımçı Hiıkümctı Genelkurmayı hır gendgc yayınlay.ank

O!.m:m y,ıbılcrırun ı�muncn unad:m k.ııldınlanğı111 deki.ur clmı�ur, bkz. Da-JUU, a.g.e.,, C L.'<.

5188.

H2- Çuıd.oı.rlıoğltı, a.g.e.,

�.

3.1 vd.

OSMAN ISLAMOCl.U'NDAN OSMAN BATU" HAffA 1941·1951

Osman İslamoğlu ve silah ark>.daşluı Aralık 1941 'iıı son ı..'ii ı ılcrıııe doj"( ru, tahıl ilıtiy•cını k>.rşılanıak içın Urumçi'dcıı Alı:.y'a ıalııl ı.ııyan küçuk bir kervanı dıırdnnıp, yüklerine el koyımışııır. 13nnıınla b1.nb1.·r kcrvmda kılcrin serbest bırakılması Osman İslanıoii;lu \'e "'k.adaşlmııııı •aklaııdıkh rı yeri Çin askeri nulcnnlarmm öğrenmcsmt" sebep olnıu�nır.. 1 1 941 yılı son aybrında halkın kıılaji;ı çekılnıe•ındcn •on!·a O"uaıı h lamoğlu da halk arasına karışmıştır.

Urıımçı J

liikiimcıı. o,ııım j,Jmıoı:?

lu'na akrabası olan 1Usen 13acur ba \k.a n l ığında bır lıcy1.·ı µiıııdcrıııı,ıır. J lc yet, Osman İslamojiln'na yaptığı mücadeleden bır ııcııcc elde cdl'llıcvccc gını, sıl•hlarını tcslını ederek halk ausında kalıııJ<ını •iiylcmıııır.

lfoıııııı

üzerine Osm m İslamoğlu, lıeyetı gönderen lıiiküıııcıııı y.ıl•ııcı olJuı:,'lı nu, 1 9.JO'da yapılan anlaşmayı çiğııedığıııı. l941 'dckı sav>�!dlı ""'" lı;ıl kın elinJckı sibhbrı toplaııığını. ıleri gelen 13 kışıyı

U r ııınçı'yc

µ•inmlıi

ğünü, bu vekillerin serbest bırakılımsı dnrıınıuııd• keııdı\111111 de "l.ılıı111 rcshm c<lccc.:ğini, bunun gcrçck.le�ııu:mcsı durunım1U;1 h.·k b;ı�ııı.ı d.t kalsa mikadcleyc

de\·.,n

edeccğını ıfiide etınışıır. 1 kyct bır ncıı1.c clJ1.·

c<leıncdcn gen dönmüştür"'�. Osman İslaıııoğlu iizerıne gönderıleıı Çın kııvvcıkrıııc karşı y.ıpıııış oldup:u ikinci sa\';1�u da ram bir ha�an eld e cdı:mcmcsı ılz1,._· r111t_' L"CrJ.foM topl>dığı giivcııılır adaml>rıyla Gence w 13ısm l:ıiill("lerıııd1.· lıay.ıbrıııı ıdame ettirmeye başlaıııışıır.

1941 !>Cnesıııın soııb•lı.ırıııd.ı Unııııçı'<ku

�nderilcn askerler, Osman İslamoj(lu ve cıraCıııdakıl<.·rı yak.ıl.1111.ıyı b•�· ranıamışnr. l-blk, Genci valilik ı.r•Cından asker S<."vk l'dıhlığı ılıırııııılaı d.ı Osınan İslamoğhı1d;111 aynhnakta, askcrlcrm �l"rı <lilnnıcsmı ıııütl·akıp ı�l· yine Osman İsbıııoğlu'na işıır:ik cunekıcydi"'.

HJ- ZAkcn ı ı h, "Çin /Gıymıklannda O.mınrr &uur", 84- Çmduhoğhı,

a.g.o., s. J5-]6. 85- Dı-Jn n (a.g.e.,, lX. s. 5 188), Osnuu

46.

Bıtur'ıuı bolgctlc y;ı.�.ıy.uı K..uA k lu.lkıııı r.1lı.11sız eniği ve alc;.llc;1.c; lı.m:kellcntc bııh111d11(tı11111 nldı..ı eml(ı ı.;..ıh�ııı;ı!ıı ı ıul.1, K.11..ı.k lı.ılkıııııı l u.yv; mloı n ı ıı boaPlb.<lığmd;ın ...e k;ulııılann.a tcc.ıtvnl cmKJrulc ılc b..ılr11c1uıcktt.·dır l i ı ı nunl;1 d.ı yctmıncycn Üô!.-Jlın. Osuı.uı u..ıur'mı K..t1..ık �Cmilcrıru kcmlıh:nıu: k.1111111.ılA n IÇIJI zorJ<tdıjpm da yU ınAJn;ııclı r l (jlbnJo 0\111.111 l:J.um'ım lı.. y ..m \''.' l.ı.ılıycılcn t.ıı.ı.t 'lilZ bır �daldı: de:" .1hmp ınn:lcmliğmJc kıı:ndı lı.1lkııul.m lnmınııı k..u lıııııı.ı el 110111 1.toıı hem onun ithlak.J degcrlcriylc. hem )'Ctı�n.,, ç:cvn:mn �.ınl.ırı�tı hem d.:- 111.1111111� 11ld11�u dmm vccıbclcn)'lc im; 1111 luç 11Y'ı�ın..d1Rı gorıib:dmr. o�ııı.uı 13.amr\ı bın.ıc. ı.ııııy.ııı n.· 1949 �ourasıı uLı Tıırkıy.='yc )'Crlc\Cn lnı;bır IUz.ık Turkn de bn koııııl.ırJ.uı il\" ..vıln ııc de )'azılı ol;ı.r;ı.k bahsclmcııu\tır. Şoıyct Ü\mm Hauu bu ııcvi lı.ıl ....:- lı.ırdu:llcr ıı.cn\ımlt· uluyth konu mndak. �urcnc Y"Zıh 111.ılcryallcnle ycmu .ılmlı Hu tıp nltlu \'C ıltıul.ır ıb lıa zıy.ulc prup.;ıgand.;ı ;ım.1çl ı Çıu uılh kı�ılcnu )'U(lıkbn c�crlcrlk yer .1111 1.ık•.ı.tlır

ON YIJ.A SIGAN alR ASIRUM EFSA.N(Vj OMOA

5. Osman İslamoğlu'nun Unımçi İdaresinin Korkulu Rüyası Hıiline Gelmesi Osnıa.ı İslamoıtlu ve silah arkadaşlannın 1 942 yılındaki faaliyetlerin den birı Moğolıstan Halk Cumhuriyeti sınırları içerisine çekilerek hem Moğolıstan'dan hem de Sm-yeıler Bırlığı'nden yardım alma ginşimlerın d,· bulunması olınuşıur. A•lına bakılırsa Osman İslamoğlu'nun 1 942'de Şııı Şı-Scy'ııı Sm-yetler Birlıj::i ile arasınııı açılmasıııdan ewcl Üç Vilayet bölııesınde otoriteyi ehne aldıwnı söylemek mümkündür"·. Bununla bır lıkte gelışen olaylar neticesinde Osman İslamo�lu'ııu Altay'daki milli nı u ır

k.1\"cınctin tek hiikııni ve kumandanı duruınuna gctinn i�ti . Şın Şı-Sey Hükümctı, 21 Şubat 1 942 tarihinde kışlaklarında oturan halka uçaklar ile broşür daJlı tın ıştır. Broşürlerde; "01111011'111 ya1111ıda11 ayrı /ur,

()smau tar�(tarı Llfaufdr O.mıa11'111 )'aımıa, hiiltiimeı taraftan olanlar llt hii

kiiııırr ıarq(ı11n .\".C'İ11. Omıoıı'ı yakalay•<•.�ız '" 1•011111dakilerle btrabtr �trtken <t . znlarıııı '"'"'��iz" deniliyordu. Broşürleri p:ören Osman İslamoğlu'nun ce

\"ahı ısc: "Bt11imlr ber,Jlnr ofo11/a,. haratlammı .ft1111111a kadar Şiu Hiikiiuıtri'nt korıı koya<aklardır. Hiikiiıııtıt karjı o/111aya11/ar İ<r beııi111 yaıımıda dıım101ın, .ı:it .<iıı" olmuştur�. Bundm sonrakı döneminde ise halkııı yol aymıı ıııa ııcl

dıwn i \"c Osman İslamoğlu ile birlikte hareket edenlerin O'ııun sözünden çıkmadıJlını p:örmdrceyı1. Mart 1 942'de n itibaren hükümeı askerlerinin karargahlarına baskııı

yapaıı Osman İslamnğlu w etrafındakiler birçok silah toplamış. sık <ık yer değıştinnek suretiyle. baskınlar tertip ederek hükümcı aske rlerine büyük 7a)ıatlar \'erınıştır. nu durum Nısan l 943'ıc Osnıaıı İslamoğlu \"e nıaıye

ıinın

K.ıraınay da(ıı ı ıa gclıp saklanmalarına kadar devam etıııiştir. Osman

lslamo�lu \"c nıaıyctınin ycrını

ıesrıt eden

Çinlı görc\·liler, M a rt 1 942'dc

Baturlar ü'criııc 200 kişılık bır askeri birlik göndenııiştir. Taraflar arasııı da .;ıkan kısa çatışmada. başarıs11 olacağına kanaat getıren Osnıan İsla mo�lu. p:erıye çekilerek Çinlilerden kurıulmuştur. Şin Şı-Sey askerleri ise Osıımı İslamoğlu wubundan çoluk-çocuk \'C hanımları esir ederek Sar siimbc'dckı askeri garnızcına ııötürmüştür'". Hlr Forh«. a,g.e.,.

'·

R 7... IUulıoca, Doğu HA- Çuıd.ulıoıllıı,

.108, 470-H I .

Türkist•n. 'i . 49.

a.g.e., 'i . .lh

H'J- Zakcmılı, '"Ç;,, Knyurıltl11mıdt1 011111111 Rnıur•,

47; Ç;uıdulıo�hı (a.g.e.,

3b)

obyd:.ı bolgC"yı çok ıyı bılC"n 2.000 Çın .u.kC"nnuı, y.ml:mna lobvu1br da alarak Osman Ra111r'ıın huluııdnğn yer ol.m IUuınay'a ı;tı:ldıı:t;mı, Osman 8.uıır'un ctr:ıı finda 200 aıle ılc 1.\ uıfrf(m hulınıdnf\ııım y:11makudır_ Omu.n Batıır ve ınaıyru, h:ıı�d.m da dC"stt'k

alan Çm kııV\"C'tlcrının önmulrrı Alt.ay dal(luıııa çekılınek 1ornnda lalını$llr.

OSMAN ISl.AMOtil.U"NDAN OSMAN IATUR HAN"A 1941· 1951

1 942 yıl ı ııibmyle cngı:beli ve gcçıt \'enncz Aluy da�lm Osın•n İsl.ı moğlu w sı lah arkadaşfarının karargalu hilınc j.,'t:lmcyc b•�l•mışnr.

Osınm

İ sl•moi!;lu' nun hafiye tcıkilatmd• !(Ürcv y•p•n kişılcr Urıııııçı n Sarsiiın he'deki haberleri aksannadan ııetinnekteydi. 1942 yı l ı ıçensınJe �cl<·n lı• berlrrın bıri nde

Urunıç ı'deki Çın askeri �ıizonumııı bır kisııııııııı Aluy'a

sevk edileceği öğrenılmıınr. Osman İslaınoğhı \'e ıııaiyen y•pnklm bır plan dahilinde sevk edilen Çin askeri bırliğine lıiirnın <"nnış.

C,: ı ı ı lılcrc lıiı�iik ,._

yı.ılar verdinnijtir. Bu baskinın en önemlı Özellı� h>Skının lııznt Chnldn İ slam'*'u tarafındın kumanda edilmiş ve planl•mış ol•n ılk h.ırclcit olın•sı dır.

Osın:ın İslanıoğlu ve maıycti bu baskmdan pek b.ı�mlı olAr•k çıkin;"•-

1.r da Çin askeri birliğine büyük ı.yıatbr \'Crılıııı�ur. Bu baskın Alt.ıy'd.ı ı ı ıu kiın halk arasında büyük bir

heyecana sebep

olıııuşrur. Anık

Omldn

lsl•

moğlu halk nezdinde bır kurtancı olar•k b'l'irülmekte w k<·nd ı>ıııc kanlanl•

rın sayısı günden ı_ı;üne ;ıronaktaydı. Osııı•n İslanıuğlu. kc ndı>ıııc ıltılldk eden baıurları sıkı bir disipline ı.ıbi ıuıımy• başlaıııışnr • . B u ı.ıarruzdan sonra Altay'daki

Ç ın

askeri g;ırııızunurn d • bır >Aldın

düzenleyen Osnun İslamoğlu ve maiye ti , Çınh LSkerlcrını biılgcyı terk et meye mecbur eırıııııir. Bu olay ise Alı.ıy bölı.,"t:sıııdekı konıroliııı Osnmı b lamoğlu'na gcçıiğinm işaren olmuııu r. Bölgede kumrolü d ı ne alm

O " ıım

İslamoğlu, bundan sonra Alı.ıy'da mılli bır dırenıı ıçııı nldlyctıııı J.ılu orga nize hiilc ııetinneye başlam ıştır''. Bu dönemde man İslamoğlu'ıı• Doğu Türkisuıı

Rm .ıskeri daııışın.ınlm Os halkların ı n kmdı>ını unıdıirıııı. cc"ıı·c

tini gördüğünü, ııelccck dönemlerde keudı>ını dcstcklcycnlcrın çoir.ıl.ıc.ıı:,�

nı ve bu yüzden vakıt kaybetıııedeıı teşkılrnnı kurup . utkuııu ı..oı:ıııı nınıı.ı

sı gerektiğini tavsiye enniılerdir. Bundan sonukı 'ürcçtc S<l\-yctlcr llırlıf!ı

p:örcvlileri ı.ırafındın halk •rasıııda Osının İslanıoiilu'ııun hır k.ılır.ını.111 1 ıl <luğuna dfü propap;ındalar yiirütülmü�tür. SO\)'cılcr kaıı•lıyla (hııı.ın l>l•

moğlu'n• Moğolısı.ın Halk Cumhurıyeıi'ııdcn üç defa dçı �ııdcrılıııcsıııc nğınen O, bu elç ilerle görüşmeıniıtir.

1 942 yı lı ı lkballdr aylarıı ıuJ nıku lıu

l•n bu e lç i gönderme iılemi sırasında Osman İslanıoğlu, gelecekte neler )'•-

90- K.ı.ra, "d.g.nı_n, s. 26. Osmm Bamr'un bu bnk.m h.ırl'kcundrıı l(iynı Ç ıı ılı ll'rı m.ı.ğ

lnp <'dip btılgcdC'n çdalmclcrıru s:ııgl.umı.ktın zıy.ı.dc. bol�Je hır Ttırk ,-.ırlığ111m lıu lmıduğunu lıissenınııdaı. H;ı.rckerııı baş;ı.nh ol:.1111.ay-.bılı:c:etııııı de lıeur t·rleıı (:><.ııu.ıı l:lıtur, Çiııhlı:� en uındın b1r gozdığl venlll:j olını}'l til!ıULmıı�tır. hk.ı: c; ..�nmll;mh.

Alt•ylu'd• Kanb Günler. s.

139-1-40; ı. mi(. "Omımı �''"' '"' Mılli .\ Jıımılrlr.•ı",

tJ.

19-20; Y"scvi. d..J.rrı., �- 24. Aynca Çmduhoğlu (a.g.e., !ı. 12). Osı ıı .m Hımr'un ılk !'il· lıhh direıu�uun b.t!Jıınh ulıu.ıı m.i.!'im.ı rağmC'n. �ohrC"mııu .ı1rt111.ı.!ı1 ,.c knlC"IC'r lıilıııd..krndısınt" lunluulum olımısı oııı.;uıruhn J.ı. büynk hır llııcnı t.ı.�ıdıı(lııı k..ıydcmıck't·(lır

91- Çmdulıoğh ı, a.g.e., s.

12.

ON VILA StG.AN llR ASllWK liFSANIVI OMOR

pacaıbn• diiir, lııç knııseyc tek hir kelam hile ebncmiştir. Aynı ıckildc Os man İsbınoJilu'na Şin Şı-Sey ıara(ıııdan da üç defa elçi !IÖnderilmiştir. Şm ılk olarak Katil Kerem. ikmcisıııde Halını Habibullah ve üçiincüsünde de

1-tııiııı l�ahiııı ilt· Zaliııı'i elçi olarak gi\ndenııiı ve Osman İslamop;lu'nun sılahlarıyla bırlıkce cesliııı olmasını .. ceıııiştır. Osman İslamoğlu ise hu is teklerin lıcpsıni rcddcblıiıtir. Alıay'da durumun günden güne gcfj(İnlcı ıııesı ü'erinc Osman lslamo)İ;hı, en güvendip;i adamlarından Süleyman Ba tur haşkanlıjtmda altı kahraımnını Moğolistan Halk Cumhuriyeti sınırına gönd,•nııiı w bu kııiler sınırda sckız ay kadar kalmıştır". Zıkreınııı oldujtumu7 bu dönemde Dnılu Türkistan'da ıılcrin dcftiı tip;ını görnwl..-ıq17. Bunun en somut örnej(ini Şin Şı-Sey ile Sovyetler llirhw'nın arasının açılması olarak !IÖrıııekteyiz. Osman İslaıııojjlıı ise Mop;olıst.ın Halk l.ııınlıuriyeti sımrındaki Moğol a<kerleriyle hir çaııı

ınily.ı ırırnıi� ve ıkı Mof(ol ilskcrini yaulannşrı-91• 92- D.ı-.11111. •.g.�. .. IX. ,, _ Sı l HR. S l 9:?.

9.l- Ornı.m lbınr \'l" nı01iycıiııın MoJ\ol l'ii krrlrriylc nrdrı ı ,;İIOllılı hir mOr.ıdele}'t' gir tlıı::tı ııc ıl.ıir �:ıı� lıklı lııl�ill"rl" ub�Aın.ulık Kon u lı.akkmd.a G�yrC"tnlb.h, ("Omrrur ffrttHr '"

.\filli ı\lııuıılrlw-. "· :!2) 'iııııb.rı ı ı'iıll" cmırktrdır. "OJ111t111 Rt1rur, .�iin·;�mrlrr )'tlpmnlt ıır _q.· lıı• ,..,.,,,-�,,,,·k _-(ıİ)'f.o)'lf '�"' 11lmt1k u::rır .\-tı�ılı'J1t111 H11lk Cımılıuriyt'r; sırıım111 .�iui.fi11dr, lü"'ı lıılmı·dik/,.,, 'C'" · d11rrrrrıl1111111 ı.rlt')'r'rr ml·nlrrirr r11lrıılrriırr yrn·,,,. .�ıimrrıııip,,Ji. llıımm ij�rri

,,,. lrm"t)''' 1111'/ •:(tlll .\.111.�ııl t1.durlfri1Pr, ı•ıırrı.�,. k111ırlmr iri")�'' knrsılık , .,.,;,, li1.ı1111t1rr 11rlN"d1" tir 2 .\.tı��ıl mkm }'tmılı11ru '' 1};1-11111 (a.g.e.. . IX. "'· S 189), O'ii:ı mııı B:uur'nn MoM.olm;m mu

nml.:ı \ııkıı hııl;ın ç.11ı pıml.ı .ı Mo�l11 .askc rıı ı ı OIJımlnAI\ \"C' hn nkulrriıı sib.hlınnı �:ıı "p l"111ff,ını uklı.a rtııırktcı..lır. l�ıı;rrtlr .1\Tırı hn ludıscJru snııra bol �cdr Osının H;;ı rnr lcı.ı'"\"C'dC"rı ılt· h;;ı�lc...ıı çıtı\ın.1bmı y.a�:11111ı.a1'01111 İ'Otrmryrn MoAolı sta n ytt lcilil triu i n .ml.a,111.1k İl7l"fC' 2 kı,ıyı H.amr':ıı 1tondcnl ıA,ı . clc;ill"riıı •nl:.h. ıt

lr\0.n ınım.1 el koy:an

H.tııır'uıı hı ı ki,ılC'n y.ty.-ı obnk ltl"rl ttOııJcrJı�ı ifade crnırkıcclır. Moi\t)I yC'ıkililrriniıı

ikııın tldıı H.a11111 Haslıı'p dçı ol.u:ıı k H.a ı nr'ı goıı<lcrdıll.ı kaydrdilC'n r�crdc, Hıtur'ıın

hııııd.Jıı -.oıır.a lcco ııtlı ıd;ıı ı nl.uıııı MoKolısı;uı'.ı M0ndl"rmcye bur \"C'nliıtl yuılmakıadır.

O'ônun H.-ıııır uufınd;m gondC'n lC"n dçılC'rın 4 sıl:ıı h ile l(C'rı döndilıtii \"C' Bıtur'un da <ıO kı-ıı ılc Onv11n11 ın'r wdrrck hnraJ.1 MoAoliu;mh )Ttki l ılcr

Sovyeı ukC"ri konıu

uıı l a rı ııd.a ı ı Ar7ıı l .nof ılr JlOriı1lÜı(tı k.:ııyJC"dıhnC'brdır. Aynca eserde Ounın Bımr'un

Moı(olıu.ııılı TiıAgcnc n l \"t' Kaukı"ilaıı ılC"ri ıtcl cnlC'rinJcn Nu.ırhan ile dt p;örii""tUA-H

hılJlılC'rı yrr :ıı lınakt.ıdır. Oon.ln H.ırnr'ıııı Rıl\'ıır�iıı'dc bir MC"C"r kalıp R"fİ dôndliı\ll. ay

rıc;ı y.ıpıl;uı ıoplwtıd:ıı Ar7ıi'nın O"ilnın Hatnr'ı Doğu Thrkisı.an'.a yudını etmr nın li tlcrlnı f..c n ııı'm rmn Mrrcjb nl duRıı mı , ISIC'diklcrı sıl;ıhl.arı krndilcrmc ıcdım edrrck

lrrırıi ııldr rıını.!jrİr MoJlul ııı; ıan l ı TuAArncr.ıl '\"t' N ın rl ıaıı da Omıan Dırur'.ı .ıym di ll" k \'t' ıcmrnııılrmıı ıll"ınıı.!jlrnlır

ııl ı hs1 7

obyın )'l�.111111n111dın sonr.1 Nisil.11

19-12.tll" Moı(ol hırlıklcrı O'ônıan H.ıuır'd.ııı ııııık.mı alımık ıçın lı"rckrır K"(llli\lcr, ya

4 ay kadar luh111�1ır. Osnı;ııı ı (b.cur, yınlı.!,i :mlı\ılın;ıd.m b}ıı:ıı k lilıı.111 hu ola\'111 ay<l ınb .tı lm:ıısı h1.rriıır ltmıı1111 19-1 :!',tc Aluy'a dunmn,, hnıhn y.ı�.111:ıı1 1l:ıı rdi111 sorı r.ı Osman Hıtur'ıın ilk ınt\nclikı MoA;olın.ıı r ı f hıllıc Cıımlııırıycıı olı mı� m r. D.ı-Jıırı (•.1.r.,. IX. s. 5 1 89), O�mıın Bı rıır"ıııı MoMoll.ul.a 1l11kirr ftC'ÇlllC'"illlı..l l" ıı sonrı Rıı� mrnı:.ııll'nnc ı;.ılı1an bir kışi oldu Jt1ıııd.m halııı;('cll"r Rıı hılıti h1 1 i ın aç111117dııı Osman lhuır'mı MoA,oliuan Hılk Cumşanan {atı�m.ıd;ı y.ık.ıl.a ıı.aıı Os111:111 li.tmr, MnR;olıstan'tla

05MAN lll.AMoQU'NDAN DWAN IA1Uft HAN'A 1941•1951

Osman İslaınoğlu'nuıı fa•lıyeılerıne kar�ılık olnak C,:ın kU\·wıkrı Kökto�y ve Çinııil mevkıındekı askeri �ciiııii 1942 vılı s.1111111" kad.r 20.000 k�iye çı!Gırııııışıır. Şın Şı-Sey vc Gııo-Mııı-Daıııiın lıırlıktc lı•n· ket ederek, Osman İslamni:lu lidcrlıwndekı savaşçıları uınaıncıı nrw.hıı IGıldırmak gayesiyle cepheye sürdüAü askeri hırliklcr, '"''"Ş ııç•kl•rı w lı;ı

k:ı Ki\kınp:ay.

v:ın topları ıle desıekleııınış şekilde Köktolf.ly ve Çıııi-(11 hi>l�c,ı ııdı· rargih kunnuşnır. Çinlı oskerlerın toplandıkları ana ını·,·kııkr Kar.ıtüııke, Sarıto�y ve Gas hülRcleri nlıııuşıur'".

A�stos 1 942'dcıı iıilıarcıı Urunıçı l liikiiıı1t·tı. 1 '140 ""'•şıııa btıbıı l.ı n nınıklamaya başlamıştır. Osman İslaınoj::hı'mııı kardqı Dclıllmı lıckrlı

�nde hu savaşa işıirilk eden 60 kişi nınıklaııarak hap<<" atılmıştır. l'.yliil 1 942'ye kadar hüküıııet askerlcrı dur-durak hilınck.<llın Osımıı İ<l•ırıo(!

fl· l 'J42'de ın �")'nl'k ılııı

hı'nu ar.ımıştır. Bu süre 1..-ırfında Osman İslaıııoğlıı'nun ycrıııı sadı·n- ıkı dakir yardımcısı Nurwıcay ve Kapas Banır hilınckıcydı Nıs.ııı bareıı Osman İslaıııoj::lu'ııuıı da�a kaldıi:ı <iircce

yi\Wek ,.,.

yacıııı çok wzli hir şekilde Nur�ıcay \'C Kapas Batur ıcınııı cımıştır'

lıuriyru vr Sovyrılcr hlrlııtJ ile ılı�kısımıı ııc nımııı luı\lıtlı�uı;ı d;ıır dcı:cı:ılı 11lııı.ıkl.ı ben.her, B:unr'mı Hm. ıncııf;ıı;allerınr lı11111ı:ı ı:ı11ı(ı11ı: <l.m lıı:rlı.mı-tı im nb\'. oııırııııııu

son anına bdır vnlcıı hulnıaıııı�tır. Ayrıt':a h:a\k.1 lıı�hır b\"lı:aku te-uclııf euıırdıı::,ı ı m r Osmau 811ur'uıı ıı,01ru111 :ahıııda mıuhıı:ası ol:a)'ı luııuu11117cı: D.1-ııııı t.ır.1ı"11ub.11, (h nıaıı Baıur';a destek verı:ıı Moftnh�Llıı yı:ıkılılcrıııııı mtrnrnunı dei(ı:rlı:ııılırıııek 1111·rc.:

k;a�nh olarak Riindcınr RClırilıın,\Iİr Çıılı,111;.ıııııı-ın ımılııı:lıf ycrlerıı ull" tlı: lu.11\rtlılılı

Ai Cl7rrc Oımı;an B:atnr'nıı MoJ\nlııın:aıı \'c Ah.ıy llimır hhlil.clC'rııuk lmbç Jı\' uklmdı�ı doıirndnr. Osnı:an Daıur ırlılılcı: sı:1dıp;ı :md:ı. Mo�olıoı;1.uı, tl"lılıkcıuıı JlC\tı�ıııc k.111.ı.ıı Hetırdıı\ıııde ise Ah:ay ıar:afıu;ı ıı.cçıncktc.-ydı 9+. Z;ılcrımlı, "Çi11 Kı1Y'ıdltl11rıml,ı Om1111r IJ.ırur".

ıı;

S i -:\:! Şııı-�ı-\l·\'. ı • ı.e ,.• ı, ı\ 1.ııı

aynıdan itih:arcıı Sm')'rtlı:r lhrlııV VC' klllnilıııı-ıııı: k.11,1 lurı:lccıc .ı,t·.,:ıııı-.ur :\\,.h .1 k,111111-

niu t�kilıtl.ırnıd:ıı Rlncv y.ıp.aııl:m d.a teker teker orı.ıtl.111 blJııı ıı.1\·.1 11.ı�l.11111,tıı liıllu ..u

26 Niı;;uı 19-42 ı.ırilıindc Ç:ııı ı-Kıy-Sck'm ı:�i Smıı: rı.·lı:ı-1111�·111 Unıırn.;ı \'l' ı.!daı·�

Şiıı'i kmn0ni71ne bflı 111\\nddcdı: Gno-Miıı-D:an� ılı: •$hırlı� v.ııını.ın ıkıu cuıır,ı.

Şiıı'ın bundan sonnki Sİ)'ı'l;Ctindc bHyi.•k faırklıhkl.u oruy;ı çılunıııı\111 �111. c..: ııı l,111111nisdcnui öldHnnrklr blm.1ıınt. Sovyı:ılrr DırhJl,ı·ııdtıı Do�ı Turknı.111'.1 .,:1lı,111.1y.ı !-!,••

len n1m:aııl:ann, Wııı\ııı.aııl:ann, .ı.oı;krri cftıuııınlı:rın, .ıı:o-pohıık Jr.1-.ıımul..r \'Jp111 kı�ı lcrin ve •11. Kızıl Ttıbur'"ım tillllrd1.�1 edılnınıııı de �cn;cklc�umıı,nr Bu sı\'1.'İ l'ko;ı:ıı lc.&y

mau. Staliıı'in DoAn Tfülcisuıı·ı hır Sovyct ı:anıpmı holMr�ı ppııı.ı lı1\·.al1111 llc Mı\·.ı d11tiln11U1rt\r. Böl�. ı.1111 trninc, Ann y.mlısı c;ııl1-M111-l).111K ıd.ırı:cıll'ııııııı 1\1u·ıııu dıı, mOt \'r rcsııı( Gnn-Miıı-D:aııR id:arc<ı yrrlrşnı�yt h.;1�hı ııı,11r, hlı:.:t. I :akrnulı. "(:iıı k".: ı

naltlam1Jı1 Osıumı

Hııtur\

ır. .

48 vd. Şuı. Son� M ı: ı..lıı ıjol'c G110-Mııı-D111� l lııkıiım·tı ı ı e

sadık nldııj\nım söylC'mi\111. RmHbıı soıınkı guulerck ııçı: DoW.ı TmL:. ..uıı'd.ıkı �ıl\'\TI

teılal.ıu d:aftılıııaya b1,l.1mı\m Ciııu-Mııı-11.nıR l lnkluııı:ıı\·lı: 11ı,L..,lı:rını ı-:u�lcıılhıcıı

Şm, K.ı."1111 1942'dc l>oRıı 1'0rlcnmı GC'ncl V.ı.lılıılı y:aııııul.ı Çııı'ııı Vlll Ordımmnıı Kıınıı.ay Başlan yarı..lı ınnlıl\ııı:ıı ı.iym rdılıııışur, bh. 1-lııı-sl�ııR, •.t=;.c. .

95- ÇaııdnlıoAlıı,

o.g.e. . . n.

ı;

�-l�

ON YILA SICAN 1111 AJIRUK EFJANEVI OMUll

Eylül l 'J42'dc Şııı Şı-Sey tualind•n hapiste mıııbn Geı"e, Yaoyuan n.ıhıycsmdc scrhcst hırö1kılmış ve 111'.ıı.Mkfıın Grrct'l•t Y,,rt/ım11a Gö11dtntJt' ·ı;.ıki/,ııı

1 i·kili" seçılınışıır.

K.ısıtlı olar.k bu ııörevııı te\'dı edıldıj(ı •nlajılaıı

(;<·ncc. Osman hlaınoidıı ıle l(iiriişıııtl� ve Yauyuaıı mhıyesıııe üsnmı ls ldııll>fılıı taraliııd•ıı J..'Cllrtıleıı K.ızaklarııı keııdı yıırtluıııa gerı f!iiııderıl ıncsıııı ı>ıeııııştir. Hu tcklıfc hıddcıleııeıı üsıımı İslaınoıilıı, c;encc'yı ıu ıulJJllJl�ıır"·. Gelı�cıı ol•yluııı Naııkııı H iiküıııcıı ı;ıratiııdm da dıkk;ııle llkıııııey<· lıaşbııdııb lııı ıliiııeıııde, Eyhil l 'J42'd<'. Wu Ze-Şiaıııı. Doı:,'ll Türkısı.uı'• clçı olar.k ııömlcrılıııişıır''.

15 Eyl i il' d•· ıse Kap». Zeynel, Ceııışit l laıı ve Kqafoı Haıurlmıı, Os ıımı hlaıııoi(lu'ııuıı yaıııııa ıııttııiını h;ıber alan Kcıııal l:latur, IJ ukaılaşıy l;ı lıcralıer lhıııaıı İslaıııoi(lu'ıııııı yanına hareket cıııııjtİr. Hu suretle üs111.111 İsl•nı<>ı!lu'ııun yaııııııla topl.aı•ııluııı »yası

1 50

kişiye ulaşmıştır.

Unımçı Hıikiiıııeıı ıse Osman İslaıııoj!lu \'C yaıııııdakilerııı yakalaııııı.sı ıçııı 2.01.Ml kı�ılık dSk<'rİ bır kuvvet sevk eııııışıır�. Uruıııçı Hiikiimcıı lıır

tuati.m

Osman İslaıııo�u ve etrafıııdakilerııı

y.ılulJllllld" ıçııı Jskcr "'"k ederken, ılığl•r urali.aıı Ekim l 942'ılen ıııbueıı, •yakLııldlıl.ırl• b.ırış y.ıpm;ık ıçııı l(iiriişmelerc başlaıııışıır. Osman İsla ınoıi lıı'na µcll'll hey•·ıte Cmınıhdn l l ac ı da bulııııuyordu. Osman İs laııı oRhı , Şııı l l iikümcıı'ııııı hıçbır mtışıııaya uyıııaılıJC.ııı söyleyerek barış teklitinı µ•·rı Ç<"·ırııııııır. Buııııııla IJ<·rab,·r C.ııııııılmı

1 facı,

kış mcvsıın111111 yakl;l'j

ıııakt.ı olılufitıııJ dıkk;ıt Ç<'kerek, bu ..., forkı aııb�ııu kıırallmıı:ı Şin Şı S,·y'ııı rı.ıy•·• cıleceıiıııı �ır dll!I l'llcrek lhııım İslamoglıı'ıııı barış y•pmay.ı ıkııj eıııııııır. Bu Mm·ılc barıı h>i\riişıııclerı ıçın "ııe k.ırar vcrılıııı�ıır.

LlJlıa

17 kışının

Urıııııçı'ye !(ioue

öııte ıle oldııJC.ı ı.ııbı heyetin, Urııınçi havaala

ııııı;ı ınılıı:,� giiıı ııınıklanııı;ısı ayak!Jıııııayı yeıııılen hızlandırıııışıır'".

miicelıhcz, Rus ınii kuvvcı ıııevsinnmlc de devam eı

llu dönemden sonrJ Şııı Şı-Sey'ın unk \'C uçaklarla

�J\'ırler ur•fıml•n kuııımda eılıleıı kuvveden ıle Osman İslaıııoğlu k·rı •rasııııl• \'uku bulan çaıışnıal•r 1'>42 yılı kış

ıııışıır. llıı ,.,·aşluıla Çın kuvveden :ıı::ı r ıııa,:tlubıycdere uwann�ıır"". Osıııan lslaıııoµlu ve ırıaıyctı

Doı{tı Tiirki.,cuı-Mo�lismı hudut bölııı:

\llle sıKınıııı� ve l 'J42- l 'J43 'eııelcrınııı kış ıne\•sııııini Tayankol'd• gcçınnış ıı. Şiıı Şı-Sey'ııı Sovycder Hırliıb ıle bozuşıııasıııdaıı sonra

'lr>- A Hlttory ofMiııratlon, ,_ 1 0 1 - 1 02. 'J7.. 1 1111-'\lırııK. a.g.e .. IX "· 532. 'JH- <.;.uuJArlıoı(lıı. a.g.e., 'i .\6. 'JIJ.. l l.1yıı. TürkJsıan Devletleri, 'i. _,25-]2f,, illi� Türkbtan Şehirleri. '· 42

Sıalin, Üç Vilayet

OSMAN tsLAMOGl..U'NDAN OSMAN IATUR HAN"A

1941• 19� 1

bölgcsıııdek.ı zen�n t.ıbii kayıldklar• yı:ımlen o;;ı l ııp ol•bılıııek ve �ovvrı ıııı liızunn devam cnırebilmek tyiyesıyle Kaz.ık ılıııl;\kıl.-rı .ı,·,u·kll'llıry•· vcrıııi�nr. Bu dnrııııı Dıı{ııı Tiirk.ısıaıı'ın kıızcyıııdck.ı •yrı ı-� ıo;kr

k.ır.u

·" '"ıııJ.ıkı

iıtifakfaıxla biiyiik deı:,��ıklıklcrı bcral>crıııJc l(rtırıııı�tır. Y•·ııı ıhınıı ı ı C hııı.ııı İsl:unufdu \'C ctr:afım.ldkıll·rm Sovyct .t:ı-ıkl•ri .._-,;i-.k·n tar;1hrn.l.111 y.ıpıl.m lı.l\.ı \'l' karoı. s0& kh nla nndaıı k11rnılmfls1111 bt' r;t bcnııdc �ctırnıı �ı ır 1 1 l(J42 scncımıdc de ()sman i!'Jldmoı.!,lu'mm \Onık.l.uımbn )ndıııı.ııı . Niğlncnıllah ve Nabi, 1941 yılında olılıı!iıı l(lbı . yıııı· lMlı.ılmııııı v•ııııııl• mılli müc;ıdclı:mıı ün �:1flarınd.ıkı yl·rll•rını ktuıırıııı)l.ınlı. l:h1111ml.t hırlık.

Osman İ>laıııoğln'ııun ık.ıııcı lıaııııııı, üo; ııf(ln w bı·ı k.ı11 <ılııı•k ıiıcrc .,_ lcsmdcn toplam doku z kı�ı l 'J42 Sl'llcsımlc �ın Şı-Sl·y' m A\kni kuvn·tll' r ı ıc

urafüu..la n nıtuk.faıun.k Sarsliıııbc \'c KükttJl{AY �dıırll·ruulL· lı.ıp-.t· .nılıııı) nr1·•. Osman İsbıııoğhı'ımn tı·k erkek kanlqı ol•ıı Ddıllı.., hl:ııııo�lıı d.ı 1942 SClll'SIOllc �m·m "'�kl"rİ kt 1 \"\"Ctk n Urdfuıtb.ıı l.t.IUllLl" k.ulrdılıııı)tll

Hiiti.in bunlara ilavc(cn ()!rım�ıı h.tmu�hı'ııım k11 l0\'l.ırbr11ul;111 P.ııı'""' · l 'J42'de Şııı'ııı Küktof{dy'J•kı ıJareulcrı ldr•fıııJJıı b•b·""" ıkıü ı·ıııı•·k

üzere ı-tlhukr1hnı�sc <le. o �nyl" dllmncynck h.ıha\111111 y.1111ml.1 k..ı.1 1 11.lyı

n·

nulli mü,;,ı<lclcJ.c hır hıznıcuıım oh11;1�1111 tl·rnh cu111�ur1' ' Osm an İsl;ı,ınoftlu'nmı .ulcMnc yapılan hürtin lnı ı.1lınılıkkrdt·ıı '' " ı

rn. istikbl ın \k ;.ı,Jc k·smdl· ön �a fta ohıus111111 hır lc..o;.ulül . l"'l"f'I ıırt.ıy.ı \ ı k

madı�nı �ıhul ccnıck �ı:rc kı r. l:hın;ı ıl;.t\'ctcn. 0111111 !rı.ı\';ı�ı;ılı�ım \'l' 11111t .ı dclc ;.ı,znımi bı:lirleycn l"n üncıuh etke n hl·r �L·ytlcıı iııtü" \".tl..ııı \L'''!-!l'ıı

\I'

b n uğurda, mancı ı..'.l'fl'�'l. �c:hıt ı ılflııbnıı (JL 1iııü .ılııı.tk .ırııı'ıı lılııııı)tııı Bu suretle o,ııı;ııı i,l.ııııııµlıı , Alt;ıy'ıl;ı <.,:ııılilnc k.ırıı v.ıpıl.ııı 1\.11.ık

""k

i.il mfü.::ulcll"siuın her .mnu.la ınüt.ıddc'."!ıllll !rıoıuııı.ı k.ıd.ır dn· .1111 ntıı ı ıı d• •zım ve k.ırarlılı�ırlll;ı ıılııııııııır.

Ü>man İslaıııoitlu, siyasi anlamda ye t iım ıı hır kııı 11lııı.1111.ıkl.ı lll'r.ılın. 1 942 yılının son aybrııııl• Jııar ıd;ııı a lımy;ı h.ı�l.ıdıf(ı J"'ı"k ,,ıyı·,ıııık Urıııııçı l-liikiimcıı'nııı korkııl ıı rüyası lı:ılıııc �dım·y<" b;ııl.ıııııııır Alt.ıv bölııcsıııdc çıkan lurı�ıklıklard• Osman İsl•moidn \'e """l'"" ılk ıkı .ıv:ık lmmada tanı b i r b•şarı �stcrrnıcmışsc d e ılış ılc.ıeJ!ııı tcnıııı cılılııı"'ıyIOI- forbr�. a. g.e.,, 'lı. �08-]t)IJ l02- 7 Nıs.m 1942 t.mhuıJC" �rı.;l"klt'�C'll bn ul.1)·Ja. O•mu.u U ..uıır ki)l.ık ul.u.ık kııll.m JıAt Omlıril.ı.n nınkımc M,C"lliıl(.mJe �ıu bır b.1!ıı k uı.ı 111.unı k.ıhııı,. �l•lıık-\ıı• ııı::.1 1 (ln� nmı clınC' Kt'ı.; 1111,ur. (l\111.111 H.nnr 1\1." y.ıkm uk.ıtl.1\ı (.:.ık.ıb.1�· �11IC"\'111.m H" bıınık "fi in Şcrzımiln y.ınınJ.1 uldnıtıı luMC' Aluy tl.aJtl.mn.1 ı.;ı:kllmc:)·ı lı.1,.u11ıı)llr Uu .11.ul.ı 4. h11 1.m U.ıı1 11r ve SOlnnı.m'm .ulC"Mmn Jc :u.al.ınıub. lmlmıthıı::,u 2'.l kı)ı ı...: ııılı .ı,kl·r ll·r ı.ı· ratimbn Kükln�y·� KOIUnılnnı�ııır. bkl. ,:.ıııJ.nlıo�lıı, a. g.e .. ' .\7 10:\- /...ıks:mılı. -ç;,, MytııJtl,ınrH/d O.mt.ı11 Jl.ıh,,", '· 4h; .ı. mil. ··o.mıım llı:tııı JV,,,,Jr,··. ' -1

ON YILA SIGAN llR ASIAUK IEfSANIVI OMOR

le birlikte başarılar pcşı sıra p:clmcyc baıl•ınııtır. Osman İslaınoğlu ve ct rafmdakilerin Sovyet y.ı.rdıınmı alın:.ıya başlamasından sonra f{i..i nden gü ne ku\'\'ctlendi�� \'c Doıiu Türkisuıı'ın ku7eyindc jtii ç lü bir duruma p:el diji;ı bılıncn bir p:erçcktir. Şin Şı-Sey, Osman İ.•lamo(llu'nun faaliyetlerini dıırdumıaku ba!jarılı olanumıı ve bu ba!jarıs171ıklar Osman İslamoj! lu'nun crnlındakı kiıilerin günden jtiinc çoğalmasına sebep olmuştur"". 6.

Osman İslamoğlu'nun "Han" ve "Boıur" İlan Edilmesi

Ocak 19-1.l'tc, Guo-Mın-Dang Hükümeti, Dogu Türkıstan'da yeni hır yapılanına başlatınıııır. Ordu içerisinde de ayrı bir teşkilat kurularak

Man a)1

başlarında Genel V;ilıyi teftış etme k ü7ere Nankin'den bir heyet

p:önderilıniştir'�. 10 Mart 1943 urihi itibariyle Urunıçi'deki Sovyet Baş konsolosu Molotov. maden ocaklarındaki çalıımaların durdurulduğunu \'C petrol bulmak amaçlı sondaj çalışmalarından vazgeçildığinı ılin etmış ıır. Kuımıl'da ü • lenm ış olan So\'yet alayları Moğolıstan Halk Cumlıurı

yetı'ne kaydırıldıktan sonra ııcari teşkilatlar da derh•I feshedilmiştir"". Man 1 94Te ıtelindığindc Osman İslanıoğlu'na 20-30 kişi daha katıl mıştır. Nısan sonuna doğru. Osman İslanıoğlu ve etrafıııdakiler Moğo lısıan Halk C u ıı ı lıu r iye ri topnklarıııdan Altay datılarına geçmiş ve Çinli

yeckililcrc "ailtlerimizi strbeJI bırakmak �artıyla silalılannıızı teslim tdtftğiz" ç ağrı sında bulunınuşıur. Osman İslamoğlu'nun bu çağrıyı yapmasındaki

g:iyosının hükiimetı oyalayarak ailelerıni kururmak olduj!u anlaşılmakta dır. Çın H ükümet ı ise bu fırsattan ısıiC.de ederek Osman İslamoğlu ve ıııücadclc arkadaşlarını nıtuklanıayı hedetleıniş, fakat her iki uraf da is

reklcrım t.am olarak elde edemcmıştır1"·. 194.1 )11ınııı ılk heş ayında U ru ınç i Hiiliiıneıi, Osman İslaınoğlu'nu

destekleyen K.7•klarııı y:ış.ıdıf:ı Öndırkara ıııevkiınc

300 a.•kerlık

bir güçle

s•ldırınıştır. Hanırlann sa\'unması düşmana �lehe çalmış ve düşmanın

a.•ke ri öldürülmüştür. Bu çatışmalarda baturlar 30 civannda silah ele �ir mıştır. Nısan-Mayıs 1943 urihlerı arasında Şin Şı-Sey askerleri ile baturlar arasında Kannıaylı. Jiyek, Kulan, Kudıg, Hal. Ernş, Kürtü ve Kuyırtu bölgı: lerıııdc bırçok sılalılı çatışma \'Uku buldu. Hu çatışmalarda baturlar d�ına nın 80 askerim öldünnüş. 40-50 kadar da sil•lı ele gı:çınnışıir"". ıo.ı- Da-Jım. a.g.e., IX. s. 5 1 R7-51RB.

•.g.e.,. s. 5.1:::! I Oh- Ha')ıt. Türkistan Devletleri. s. 3:!tı. 107- Nıurı 194:\'ır Ih Vıl.i}'l!tı'nırı Nılkı hblız:c1>i11dr Asg.ır. Sı:yn. F:ııtilı vr Fbulhayr To re lıdrrlıF;ırıde K.17;1k çıfü;ılcrı R'i'lı hır ceımyrı kıınr.1k ımkl:ııl miindelrsme ba�lamı$ ur. hh Zakcnıılı . ..Çiıı KrıJ'"rtl.:l11mıdn O.mum nmrır�. !!i. 47, 55 1 0�- �ııJClırhaycv. a.g.e.,. � �7; Zakt"rıulı, "'Çm Knr11,,klımııdn Os,n.m Bnwr". s 47 I OS- J-lııı-shrnp:.

OSMAN ISLAlılOGl.ı.rNDAN OSMAN IATUll HAN"A 1941·19S1

13 Mayıs 1 943 ıarihi ndc Osman İsbmoiilu \"C heralwrıııdckılcr

Kar•

koben Soruluk dağına giderek ye rl eşmışıir. Burada clındt· ın<ktupl• hır

kişi yakalanmıştır. Mektubun Sarsümbo'deki Rus Konsolosu ıı._-nıurrnı ıara fın dan gönderildiği anlaşılmıştır. Mektupta Kökıo�y'da çık;mlm ım denlC"rİn Rusya'ya g:ötürii1ehı lmes i için izin

ıstenmı:kll",

ayrıca hır de

�Cl

rüşme talep edi1n1ekccydi. Bayn1ur7i11 elçi ile 1 .000 �dcı ıııcrmı. dlw;t.·.

ayakkabı,

y; yecek \"e kibrıı

g;bı lc\·azıın da göndcrınıştı "

Moj!:olistm Halk Cumhuriyen ıle anlaşma yapıldıkuıı sonra Osman lsl• ınojtlu bir ınil.-ur silah alınışsa cb anbşınaııııı 1. 3 ,.c 5. ımdddmııı wnııc �- rinnemiştir. Bununla birlil."1e MDi\Olisıan 1-falk Cumhurıwtı. Omun hl•

ınojtlu'na bir ıoplantı ıel<lıfiııdc bul unınuşrur. Osman lsl.-nnofdıı hıı sıl.lı l.ırı

aldıl."tan sonra harekete At'Çlllcyc karar Ycnnışnr M;ı)ı< lıği. Osman İslamo�u ıle dircl."1 ı:ıörüşmc

1 94.,'ıc Smwılt r l l ı r ulchı ııdt· hıılııııınıışnır. A\Tıt• l h

man İslaınoA;lu'na �önderdikkri haberde, Aluy höl�sm<lL· kL·ndisınm ı:ı.1lın_·ı1L"rini cngcllcıncycccldenni de bclırnnışlcrdı. Hunun y·.tııını.l.t l. )"iınaıı J,J,ı moğlu'nun fa.aliyctlC"nni �nişlctmcsı ıçm ll"Ş\'lk ctmı�kr n· p:ömkrdıkll·rı hl· ycılcr vasıtasıyla birçok hediyı:lcr ıakdını cnm�lcrdı. A)111 nıııaııJ.ı ( )sııı;ıı

ı,

lamoğlu'nun mücadelesini haklı görerek hall.,ııın ö1ı�ürliifı;ü ''"' d.ılı.ı fol.ı f.ı aliycııe bulunma.<ı yönünde de teşviklerde bulıınıııuşlardı."' 109- Polat K.adıri, ( Ülke Tarihi) Baturlar, Doğu Türkhtan Milli Mücadele' Tari hi (1930-1949), (yar ha1. Ömer Kul), Hcrık.ııı yay. , Ankan 200q. s. 1 1 4 1 1 0- Çandarlı�lu, o.g.e., • - 38-39. 1 1 1 - Osman Bauır ılr Mo(lohsun Halk Cumhunycu ausınd.a l\.;ın,kç.ı.

olarak kaleme alınan anb.�m:ının ın:ıdddc-rı �uıılud.rn ıhurttı

.\ h1�ok�

A. Moğoliıtan'ın Talepleri; 1. Osman Baım. Ofl:ln Srrdmu11 \"t' k.mfr�ı K..h.t.\'l.ı. \ııı

lilı:tc Alcx;;ıındcr'ı M0Jl;l1lı!>U.n Halk Cnmlmrıyrıı'nc l'j{llllıı ;ılııı.ay.1 �ıındcrcı-l'k 2. ( )�

man Baıur'un vr rırafıııdakllcnn Dojttı Tiırh�ıan'da unııı ol:ın ailrlrrı mal

\'C'

\"l"

lıaynıııı· ılıkl.ı lllC'\!o.'"lıl

miilk1cn)rlc hcnhC"r �·tol}t1lma11 ll:ılk Cımılnırıyl'l1 ıw \'ı:rlı·�m ılı.-

rck, kcndısı de Alı:ıy'a i(ldıp teşkil.atım L.,ıurak. Çmhlrrc k..tr\ı 111111".ı.Jı·kmıı

"md11rw

kr11 aılclcnnı MOjioku;m H;ılk Cumlmnycıı k11nıy;ırak 3 . o�ııuıı H.ıım·.ı. �foj:,ıll\l.111 Halk Cmnlıunvcu'ndcn h1r danı�maıı ılc �00 kı\ıhk hır .a."ikcı·i hırlık \'l'rılt·crk 4_ t. -...__ man Bauır. K.aı�oha hölgrsmı Mo�olm.an H.ılk C:unılımıyP:lı·ııt' wrccd; \'c :\kı� lt.ıkı

ON YILA SIGAN ı• ASllUUl fflAltlVI OMOll

1 '14.1

yılı l lallraıı ayıııılm ıııbarm Osııım i,laınuıtlu'ııuıı kuweılen

l,:ııı ·"keri bırlıkkrıııe k.ır�ı •••rnııa ı.:e�en·k bır�ok uıi:r kazaıııııı�nr. Hu '·"·.ı�l.r M•rı 1'144 Lırılııııe kaı!.r ılev•ııı euııı�ıır."' T.rihı kayıılara !(Öre yıll.rııııl•kı ;,uklal nıiicaJclclerimle ba�amız ol.ulu veya C,: i ıı urafıııd.ııı nıalıkı1 ııı edılnıe ıclılikesi .ılmıd.1 bıılııııaıılarııı Ornıan İ•la

l 'H l - 1 942 lılcr

ıı ı ı ıAl ı ı ' ıı;ı k.ııılıııa lıarekl·ıı ı.:ii ı ı h"';ııkçe arııııı�ıır. l l:ızır;ııı l 'J43'e ııelıııJi ıiııııl« >.1<k·ce Alı•y lıiilg,·sıııJeıı ılcwl. Ereııkalıırl!". Kıııııul ve Uuköl bülııe krııııll'ıı ı1,. ışıırakler lıdlırı -.yılır rak.ıııılır• ııl•�ıııı�nr. Mesela Uırldil bül !-"''""leıı Kaııı�h•y lıılerlıJ.1ııı<lckı K;ıuklar. Alı;ıy'J•kı lı•1mlıaııeJeıı ka�•ıı fi •kıa�dll ,.e Semlıkuv. Uukcıı ( Uiikeıı) b<ılgcMııdeıı k;.çarak gelen w devri

"'" vcı;.,.,)ık Sll\tllldaıı 1 '144'ıc kur�ııııa dilllcıı Jokhbay, Uruııı�ı lıa

P"lıdııe"ııılcıı ka�.ııı K.ılııım gıbı lıır�ok kı�ı O•ııırn İslaıııoğlu'ııuıı salla rıııd• ycrlerıııı alıııı�ıır. 1 1.,ıraıı ayı mbarıylc lmurl.rın s;ıyı>ı 400 kı�ıyc ııl•�nıışıır. Ellcrımlc 1>c 1 50 katlar "lalıbrı ıııevrnım. '" Kuv\'l'tll'lll"ll ( )sm,.11 f(l'�erck

hl .. moAhı ve maıyctı, 1 b.zinn 1 943'tc harekete

ılk ol.ır •k Delıllıaıı ve lıeralıcrıııJekı 1 O kı�ı ılc harekele ııe�erck.

Ah•y ılaı(ııııl.ıkı lıır ııcce haskııııyb da� karakolu �rcvlılcriııııı hepsim öl ıliınip. 20 kaıl.ır sılalıl.ırıııı aldı. l:lıı ba.kıııılm -.� kurıulaıı bır Çinli as kt- riıı ol•yı haller vcrıııc" üzcrıııc '.)ııı '.)ı-Scy, Kıyıı'ılakı askı:rlcrıııı böl�

ye \CVk l'lllll�ıır. C ickıı •skeri bırlıklc ya�aııaıı çaıı�ıııada Osman İslaıno� lıı ve l'kıbı 20 k•ıl.r "lalı ele geçırrııışıır. " '

( hııı•ıı İ-1.ııııoAlıı'ıımı Alıay'ıl.ıkı ıııiic><lcle,ıııııı ııiiıı gcçııkçe kuvvcı kıııııe\I y.111111• bıılm l.ırııı "Y""" ıla ;ırııırrmkıayJı. Urıınıçi l lliküıııe

tı'ııııı hıitiiıı

.ıld.uıu tl·klıflenıll'

k.mmdy;f.11 ()�nı<1rı İ"ıı l ;ı,mo�hı, nuiculclc-

wılerıııı Mo�ı ılı .. ı.m 1 1.dk Cııuılımı)·eu koııırııhımk ub.rc t."det·ck. 5. Moğo)m.m 1 1.ılk Cııııılıurıyt·tı .ı.'ıı kt· rlı:rıuıu i(dıp k.oılıuıluıuı kub.yl.ı�llrııı.ık ıı.m 0.'ııı ıı.m H.mır, <.;uıgıl holı.cl'\1111 •ut.11 ,·dnl'k_ 6. Mo)cııh:oıı.ııı l l.1lk Cuııılnırıycıı ....kerlt.'rı hı ve YOu u;&hiydr rııuk k.ıl.1• .ık 7. 0.. 111.111 H.uur, Aluy'tlJic.J 7 mıln)•cııııı h.1lkmı hır u.ıyil

topby,.ı·;ık vC'

.•\h.ıy'ı ı·-..�.1l ,.Jl'4 C'k.

H. O•m•n Haıur'un Sovyetlrr HlrlJli ve Mol:oltıtan'dan talepleri be; l. Uıııı ı ı;ıı r ı U.ıhır hıııtuı K,,ıcııoh.1 bııll(C::oımı Moı:<olıu.ııı 1 1.alk ( :ıııııhıınycu'ıu: vrmıryı lubul cJrr,

drnınc hu; k.m�krnullmznı prop.ıK.ıudnı Y"P·

l�km hııııd.m .'.11111.ı M•Jt(olııııt .m J l.ılk Cııııılınrıyrtı, Ah.ıy KAı...ıkJımım

111.ı>"" .ık. 2. Muı(ıılı\ı.ıu I J.allı: < ;ııuılnırıp:ıı, Aluy tl..ığ1111l.ı

ı ı ı.ıy.ıı .ık vc lı.ılk.Jıı 111.ıl-rıı illklcruıı lıC"'P t•mıry('t:ırk. 3. Moıtoliuın J lılk Cıııuhıırıp:u,

K..ı 1:.ık ı!t'rı Kclt-ıı)cmıı rnmk.l.uıı.ıyilı .. k. 4. O:mı.ırı lbuır'ııu İ\tcdiıti

bthlln ııilillıbr rc:ıı.l mı

l'dılnt' k. 5. ( )t,, u ı;ı,ıı U.ıtıır. Ahıy'ı ı�ıc.ıl ıc-ıuktcn <ıour.ı utm:yi ııc-k. b;1�111a de :.1l;1uk 'w't' Mo Jl;olm.ııı 1 1.alk Cmuhıırıyeu huıı..ı k... 1 1�111oı1y.u.ak. hkt.. IJı-Jıııı. •·I·•·· lX. \. S l rJ l .IJ2 1 Jl- Türlı..i ı ıoa Şehitleri. " 42.

1 1 J. 1 l.a-11111, a.g:.r., 1X.

"'"'' /Jııtuı·. .. -'H

�-

5 1 1J.1; ltcıı\011, ıı ,ı(.m., 159, Zık.cı nıl ı,

Mç;,, KırJ•"tdtlanmlra ()J

1 1 -1- lk.mrı •,.ırpı�rıwJ.ı de l(t'ı.mlıc-11 �ıbhl;mlııı ıkı t;111cM 111;1ic.Jııdı tüfek ıııu, •·K· e., IX. .... �192 Kı"i ıı;uı bk.t. l lııı-'llıt'ııJ(, •·K·•·· \. 5.12.

ıdı,

bkı D.ı.

OSMAN lr.t.AMOGUl'NDAN OSMAN IATUR HAN"A 1941·19�1

sinden ıerrc katlar tlvıı vcnnC'ım�tir. Krmlısmc btıhuıl;ınıı itrtlllJ\I üırrıı ıl" Osman islaııın(!lu, "Erikli Alıay/I /ilr :1/ıay" tı· �kı la ı dı\'aıııııı ıop la ı ıtıy• ı•�ır

1 94Jm unhmdc BulJ.Clm'c.l:ı y.tp ı lim ıiın:ıılt· kl'ııdı"ııru· riiıhesı vcrilı.lı. Ayrıca a.• kc ri k;ıhraıııaıılıklmmbıı dotıyı dd ;ıyı ıı w ılı tc "Ji12111r" il�n ec.lılc.li.11'· ( )�man b;l;unojtl11'111111 1 b11 Vl" U:uur ıl;'m l'dıldı!-'.• hıı mışur . 22 l-fa7ir:m "Harı"

tilrcnt" Sovyctlcr BırliW ve Mo�olısuıı'c.l;uı �clrn u..·111�1kıh· r tk •'ttır.tk ı·rıuı, tir.ı ı - Bu nlilıythm sınıra ()'iman Batur. 1L·ınmıı7 l 'J.f\-Fyliil l 1J..-::ı

Lır ılılt·ıı

:ırasmdr. "Alıa,, c;ı�(ici 11.ılk l liikiiım·ti"11111 hit�kaıılıj:cırıı y;ıpıııı'ltır • 1 • ( )sınan İ'ilaınnj(lu'nmı lfamr 11:111 l"lhlml"sımlt- rı vııır.t

c·tr.ıfııulAkı

111-

s;ml;1r111 "iayısnub J.lil71r J.tiirii l ii r hu ;1r tı 'i 1 11L"yd;111.1 gdıı ıı'lıır ( h ı ı ıAıı B.ı tur hem

insanların hil�ıl<·ndırılım�si

hL·nı dl· � u ı

�ı-Sı·y ıd.tJL·,1 1 1 1 1 1 Al

ı.y'da yapııl(ı •lcylııc pmpa�ııdal•r> Cl'\'•p olarak, Al t•\' lıJlkıı ı;ı l ı ı t .ıt.rn hir mektup yu·ını�ur. ()�ın;m Bamr ml'ktulmrıc.la hıı ıııiu:adt"lı·yı y;ı p 1 1 1.ı · lmııııı •eheplcrı ık n•sıl hır yol 1'1eyt·ceklrrım· d•ır lı•lkıııı lıılv,ılrnd ı ı ıııışıır. Mckıupıa: "llirliltır /ıayllyrn arltadaı, akralıa ,,,. kli(iik-/ıiit•iıi-/o. Hu mtktrıhu yazma1111m srbrb; lıtr Ka�ak (ıır1111tuı ı,.,,M 11111 111 ''""'" ı.,,, mrıt, b11 Jiirt-br� Jrur (crri1i11Jr ,,iiudiiz dikkaı;,.,;

l•ı•:mu rııı, .i!fff ""'""")"''·

h)ııı

iİ.fil)'Or; )'llZlll trrli)'or, �rr ll)'lldt1.�m11da at1111111 i11 trmılr 11yuy01, lrı�fo11 ı·�Htrl· )""f'ı

yor,

(İ:mtmi O)'O,�lmJa11 (lkelmll)'llf llf"

(İ:nu• ilr

)1ldt1ır, ,'!ıı/Jı•u ,\!•'(lfl'""" ltı·ıı

Jad('(t ıalı.mu İ(İll, Çiu tt·��·if,111 hrui J'a�·alarmuıu llf')'ıl <"" 'dnlım lwr .ı�cıruw,ııı/n diyr JdllOfllll)'Orum.

I 1 rturılfr Çiu b i;, itıı

I ),��" Tiü-1..· i,·ı,m'ı ı ıı�il ı•ıııı; � ı•r· ıılrı lııı

yı'lk siya.srıi burada "Y.l!lllamı�tır. Jı.:a:ı.1klarfo

Ji.�ı·r

mılll'ıfrrı11 ıl)''" nlıiıı.�ıımı ııı;-·

liıyorlar. Ama iyi ı�rim ııı�rrıı yrrlrlf' lu·p C)11lilrri g11mlı·1 1ıwl111 / ),1_� 11 "/'ııı b · tau'Jııki orclular .�il)'d diui ı,,.

�alui malları ktımrarnk·, f".�rll m r

)'iı h..Jırıı-t· 11ı·r�ılr·

,.; azaltarak '"' dtılıa ıri mJlları füıw·,rk/ı•mıı� . 10 l·iw11 .ırımlır l\ıı�·,ıU,ır lırur,ı

kar�ı

cıkmam ı�. �·ımdi IHJkıl111rn J.İİ)1ı.Jı:�; ilı·

1 1 �.. G:1yrt'1111l.:ılı u'", \.

21)

\'('

)'ılJlll.�utm tımı

lf'nr im rı·,�A:ıl..ırl.ı bıqr

(Ah•yl•r'da K•nh Günlrr. \ 14 \'t' '"( Juıırı11 ll11ım ı·ı \ lılli .\lrrı ırr/, /, 2-l ) 'yt· fotllt<" l hıl�ııı ı'ıl.ıkı hııvıık t11\_.lr1 1 1 1 1 1 ı ı .- ..ı�·ıııdA y.. pı l-

Vt'\t'\i ltı..(.111 , .. .

1111111r. 1Un (";qt.ııı .... '· 2(ı) l\C KUll \'c rııır-ıı ıt'kh· hırlıktC' "llıv'rnı \'ı4 \ \ılı l l.1111.m .1 y ı ı ı d .t �JHlrlıl\ım ıl:idc rıuır-kır-dır

1 it,.. lir-11�011, 11 ..f 111. , ., 1�7. llıılı.ı.ıııı'tb ()!r.ııı;uı lbııır"rnı ·ı ı,iıt vr ""#form'· 11:111 �·ılılılı�··.ı ııı lı;ıht-r alau Urunıçı ııbrr\I lnıynlr: hır p.mık y.1\.ınıı\lır 1111 ı.uılıc k.ııl.ıı 11uı:•111\t·ı11111·

Yt"ll, nç..llt'l ı;.1pıılnı Vl' tl.ıll; k.1ç.:1�1 nbulc <ll'):trrl('ıuhrılrıı ( hııı.;.ı ıı UJııııı \ T r 1 1 .1 l 1 1 11l.ıkı ln111 artık Çmlılcr ıçııı buyuk hır prohll'ıı ı l('\lcıl tılrfrJ(ı ı-trr\rıiıııııı l.ırkııu \·,.ııı l ıııı,ıır hh. l<..3ılıri, •.ı.e . ., \, 1 1 , (İ;1\-'Ttt11l1:1lı. Alt•ylar'da Kanh GUnlrr, ' 1 -Uı-� 1 . .ı ııılı "OJ11111u ltnrur .,,. .\.filli ,\lıfr11ılrlr1ı". \ 9-111. 20-2 1 . li.ı\;1r.ııı. ıı � r . " I H l, .ııhl.ı ı l ı c ıj..'.l ıı (•.ı.e .. '· 1 2 , l.l). �ıu-� ı-SC"y'ııı lııınıl.m \11111.ı 0\111.ııı li.ıı ın ılt· lı.ı\.ı 1,, ık.ıl ıılıııl'k 11,111 l1t luıı0dt'11 ı.ıln"1)'l' k ı ıvvt l ı!'iiltdı):tıııı \'<11111.1kr.ul11 1 17- K.u.t. "n..fl.m •· . ı; . 2tı 1 lff.. ;;'_alr:eıuılı, "Çlu Kır),1111t/rınndn ( )ı111111ı l•.ıım-, ., 4�; " ııılı·, ., Jı•ıımı ILıııır lı:ııııılıı . " \

ON YILA SIGAN •IR AStRUK EFSANEVi OMUR

kıtr�l)'ll)'IZ. Tqkil,ıt111 gijnderdiği an 11iyrtlı kıliler, JGızak iltri grlnıltri11i t1111'ltl4ımı lardı< K.ızaklarda11 bir ord11 lillmıak bir )'alla 011lann r//rrindrki silahlara da ti koy ,,,,.�/ıır •� ıfi11ltn·11i kımumık bir

)'Olld

tam ltDi r.ımiltriui J'llmıı�lar. D11l1tı.fl mal/11-

nm .�P rtmi�:Jrr, ı'irgilrn'rıi azaltmak J't'rİllt ço..�ltrmılar, d11lıcı iyi mal iirtlmek yrri11r C••p11/m/11k )'1pmıılar.

Jicart'I l"'P"'a lıakkı

rli11drıı alman Kazak lıalkı fakir bir

lı.ilı· d;;lijriilmii�·tijr. Biz ımz/ (/1tıyw11} değiliz, bim- imamz. Biz lıer millttt qit hcık1.ır ı1tTilmr.ı·i11i i.sıiyonız. Çi11 tt�kilaı111111 b11 ,ft'kildt mezalim )'Rptıkta11 sonra bi.z 11t clr.'11 Kazıtk millt'Iİ olarak mrfraddt etmr}'talt uıi�iz? Ôzgiirliilt rJt Kazak lıa/Jmıı kurramıak İ{İ" }'llpılması ..ı:errkt>11ler ıımlardır: / _ Öz..ıtiirhiğij elimize ıılm�k ı•r Kıızaklan trlılikrılt'u konmıak,

2. •� lıaı· ıla.�111111 do.�11 bJlge.<iııdeki /ıer 11a/ıireyi Kazaklar idare edtrek, tqki-

IJtu11 ktırdileri /wrardk,

J . .-ilta}' clct�ımla bfr tmlu ktmılac.ık, 4. J-lapisıeki İ11Ja11/ıınmız kurtanlarak, 5. Çiıı tqkılatıımı krı:fi iclJrrsi k.ıldınlacak ı.- Kazaklanıı lıayva11lanı11 krrfi ,ı/,,mı.k kıılluumal..mrmı Juföıe gt(İleo�k. 6. Çi11 ''fkil,11111111

ı·rrgileri kaldınlacak,

7. •-iltay ılağuuJa Çi11lilt:ri11 vt "rdular111111 i.d:Jrr tdilmesi yasaklamıcak, 8. fıkidt"u ı•ar olan kom�·,, ülkeler bizim topraklarımızda alı4-veri§ ilt malla

nm grtirip tirıırf'I }'.lpııbilt"ct'ldtr. Bıı _likirlrrimi:iu gerçt>klt'�İp grrrkle�11"1mesi _.;izr bağlıdır. Kendi milltti11i ko nım"k istq-c11 baturlar beııimlr J.'t'lsi11 . •ita bi11i11

ı't'

silalıınızr yıJmmzda gttiri11.

Rmw }'ııpmazsmuz o zammı bizim atalarıu11z111 örf ı'f! ııdetltrindtrı stıpmıı olıır :•rm ıız.

Ben .�.�r {ıksı:mı si.:lt!r benim kıJuadım, ytrt iusem sizler be,,im lwyrfljrmı r.1e sadık olarcık bana kı.1tı/111. Htpimız birliktt' Ç.�i11lilere /ıt.ır�ı �·ıka/mı . Orılara at Vt' dtvr 1ıen11eytlim.

,,,,,,,z. Biz ıırm tıJpraklarda biiyiiye11 (anıacılarız_ Samimi

011/ann �·i:iziinii dirılemt1•lim . •iyrua Çinlilrri11 "rdulannrn lıartkttindtn btrri ha hmlJr erlirı. Bıı <0jk11/11 bir )'<IZıdır •'< brı dJ berıiııı kalbimdtki ses olup, Kazak mıllc'lirıiu co�kumdur. Bwm }d.zau O.mıııu JJatur"11'' dcnılmekreydi.

Osm•n Banır, Altay Tiirldcrıııııı Hanı ve Barunı olduktan sonra daha ıt(i�lii bır ıckılde Urumçı Hükiinıen ile m ücadele enncyc karar vemıiş ıır. Uımu gcrçeldeşnrcbılınek ıçm en fazla ılıııyaç duyduğu malzeme si lah ve miihımmaı olmıışmr. Döncmın şarıl.rı göz ön!lnde bulundunıl duğun<b srlalı \'C ınıilıımmaır ancak Mo�li•ıan Halk Cumhuriyeti \"ası ıasıyla elde cdcbilırdı. C,:imkü Mo(ı:olı•ı:.m da ılerıdc dogabılecek hcrlıan1 1 9-

Da"'.ıuıı.

a.g.e.,

1X. s .

5 1 94-5195. M('knıpıı urıh bnlurunamaklı beraber O.m1.ın

l:l.mır·uıı bu mdaubu l 'J-U mnl.umd;a y.ızıp dığımğım gc�cn olıyludiln .anl.ı.m.ak

11111nılmnd11r.

OSMAN ISLAMO"'-UWOAN OSMAN IATUlll HAN'A 1'41·19S1

gi bir Çin

kar§ı, Çin ile arasında bir ı:anıpon böl!lc bulunı ıu Osman Batur bu durumun farkın da olarak Moğulisı:an ile ıemas kurmaya karar '·crdı. Mof:ulı>tan dc\' l<· ı başhnı Çoybolsan' • heyetler �ndcrerek Çın ıle olm nı ik •dclcdc müş terek bir hedef belırlenmcsı, Moğolısıan"ın şımdılık dognı d• n .,,·aş.ı ıı ıırik edemeyeceğine göre, Altay'da vuku bulm ınılli dırcııııc y.rdıııı<1 ol masını teklif etti. Ulan tl•rur ıdarccılen ı-. Aluy ılıııli'ıkılerıylc bırlıkıc Çin'e doğrudan savaş açmak veya bu savaşı ınsm �eli ılc desteklemek ııı yetınde değildi. Gelen cevapta Alı•y nıücadcksıııc "lalı samı.k su r<· ııyl<· y-.rdımcı olabıloceklerı bı ldı r ı lmişı ı r. Moğulısı.ıı ıle kArıılıklı yapıl.ııı t>ır kaç görüşmeden sonr., sılah alımı komısı ı nda um bır ınııı.b.ıkAı.ı ' .ırıl mışıır. Ulm fürur'daıı gelen "l.ılılar B ul guıı ' d.ı depo cdılmcyc \'c ll.ııur lanıı ılıtıyaçlarıııa göre <fağıtılıııay.ı başlaııııııııır. "' ıehlıkcsine

sını çık.arlarma uygun görn1ckteydi. ı:u

.\ /..ı.�ıl1JttW [ laf/.: Cuııılw ı•:. r rı lJı'ı-lrı JJ,111..·.mı (.,.',•.c!'t•l,.:11 l"l" Ü.mı.ırı ltlruı i•rı .ır.:,frı (lfrıl.�ım,

.Şı,b.ır

l '.N -l ı · ;

1 :? 0- 1943'tc: Gııo-Mm-Daııg'ın Doğu Tltrkı!>un Bolge1ıd l'.ı nı li.· �kll.m k11nıl<l11 l3ıı

sıırerlr Gııo-Min-Dıng ıda�si Doğu Turla1ııan'd;ab askc.•ri

ıd.ui h.ı\'.Uın htıtım k..ı.

deınclrnne doğrudan nnfuz C'lıncyC' b;a�b.dı . IJ11 ltoııcuıdC" C.:ıu"ııı il,, bül:�dnııukıı 1,•1k

u.yadı. uker Doğn Tıirbu.uı'a gC"unldı . Hıınnııb bırhktı:

Ooğu

rmkı1ıuuJ.ı :\ıııcrık.111

VC' İng1liz 11tUi1znmm anımıya b.a�b.muı St'\")'Cdcr l:hrlığı'nı C"ııdı\ew 1ınk cm. lJu ı.:��l· ıle Mo�ko,•a, Doğu Tiirk:u,un'da \'ııku bııl�n Şuı \'C Gm>·Mııı-D.ı.IL� ıdndC"rıııc ıı ı ıı l u

lıf h.uckctleri deHddcmC"ye ba�lıdı . l\1C Moğol11ı1;a11'111 U!a111.m U.ıtıır

L·ır.ı.ı'ıııd.ı.k.ılt-

rC' y;ı.n"''"'�k. onlua il.Skcri dı:sıek vC"rınC"M bu sıyascun hır tl'zilnırndur. bkL /. .ı..kL·ııulı.

"Çin Knynnltlnnndıt O.mınrı &rur". ı.. 4 9 121- Ga)TC'mll.ılı. Alt•yl•r'd• Kanlı Günler. �- J..I U- U . ı mlı', ''O.·rıı.ırı ltı�ıır • 't' .\lrl/i Jfocmltlnr.., s. 10. 2 1 . ı\.lnlucır K.uakb.mı vrrdığı bı lgtll'rC' ı.ı;1.1rc Omı.uı U.ı111r ı l�· .\1•1j\ulı!ıtm VC"bllC'n ve Sovycı Bırlı"'nın !Yukı�ıaıı'd;aıı btoııdcrdıJkı ık.ı K.lz..ı.k. H·k.ıl .u.mıı

da 1943 )"lh yaz a)hnnda Tıymgkul'd;ı, ı.r.Ont\uıdc.·r '·.apılnu�ıır Bıı !lClrH\ıııdL·rıu dL'U\ •

lan elde mcvcm dcğlbc de. So,1-eder Bı rl ı'°'uın

Mo�h.,uu k..ıualıyl.l Osııı.ı.u B.ıınr'..ı. .aynn i\h;ay'J.ık.a ,:ııı .ı1ıkc-ri bırlıklamc ,.-hlır mnı dıınmmnd,m Doğu Tınkısu.n lnıdml;m dllıııda gm· c:nı l ı r bır wrd�· ısulık.i.ııı tc.·111111 cnığa ke)mdır, bkz. Boonnau-1- luward, a.g.r .. 111. s . r;, . Jı;ınt-tJıc.·-.,tıı a.g. .... ,. 11. 1 •.C o�man Bamr ısc bunun k.ı111hğı ul<tr.ık /Vloğl'll.. n. Ahay bol�esınrlc od.ık \ d.ı..d ıı ıd�· bn lnmnıı., ve nnlı h.ııp•ın VC"mn,ıır, bk.ı. B.ııymu u M.ıyu. Turkeııan zwiichL�n Russ l•nd und Chhı•. Amsıerdam 1971. s. 31H. bdlı bir mılaar !illalı vc c.:ephiı ıc verdığa .

122- Alt•y Kart•lı.

13.

ON YILA �N llR ASIRUM EFSANEVi OMUR

Bunu ıakip eden dönemlerde Alı.ay bölgemıde güçlenen Osman Ba tur, 1 1 kred i len bö1!(1:de Kazak-Mojtol işbirlı(ıın i öngören ve Çınl ılerin as keri \'e Sl\"İI memurlarını böl

it.-ye sokmamayı g.iye edınen siyasi bir yol i1-

leıncyc b;ış lamıştır. Bu duruma Şin Şı-Sey'in tavrı Al ıay'daki Kazak yurt

ve luyv;;ı n J.rına saldırılar düzenleyerek karşı lık verınek olnıuş ıu r. Bu nunla bırlıkte Osman Barur'un Sovyeıler Birlıği'nden yardım almaı..,a ol duğiınu \'c Mosko\·•nın direktıOerıyle hareket ettiğim ale nen beyin eden Şin. Ka>ak ihıilal hareketlerinin basurılaıııaınası durumunda Doğu Tür

kısc.an'da barı� ve re falım tesısmm mümkün olmadıf(lm da ilin ennişnr. 1�·

Doğu Türkıs ıan ' ın Alı.ay böl gı:sindeki yaşananları yakından takip eden

M o((ol

Hüküınetı, Temmuz 1 943'te Moğolısı.an'da yaşayan Kazak

Türklerinden Osman Baıur'un mensup olduğu kabileye yakin bır kabile den Kam kaş adlı bırisini ıtörüşmek ü>cre Osman Baıur'a ııöndermişıir. '" Osman Batur. Bayınurıin'in teklifini de((erlendinnek üzere ıertip edi len toplantıda alınan karara göre Şin Şı-Scy'in bütün sıyasetine karşı çıkıla cağı \'C komşu de\·leclcrlc bir düşmanlıjtın bulunmadığı kabul edilmiştir. Osman Barur. toplannda alınan kararları \'e 12 Haziran 1 943

tarihinde Ör

ıöıı Say'da buluşmak i ste!iine dair bir mekruhu elçi ,·;ı.sıı.asıyla Baymurzin'e ııi\ndernıışnr.

Z ıkred ı le ıı

tarihte \'e 1ilcredilen yere yanına aldığı

kişilik

bır heyetle ıııden Osman Baıur. Bayınurzın ile görüşmüştür. Yapılan görüş meler sonucunda Rusların Doğu

lan

Türkistan'dan

dışanya taşıyacakları mal

11ın \'e ri lınişnr. Osman Batur ise halkin mallarının So\'yctler Birliği'ne

ııötürülnıcsı karşılığında kcndılcrınc <ılalı \'Crilnıesıni talep cnniştir. Gö rüşıneler sırasında Baymurzın. davalarından dönmed ılderı sürece Mosko '"'nın kcndılerınc sılah yardımında bulunacajtını . sılahları remin etmenin Ka1akisıan \'eya Moğolis ıa n vasıtasıyla olabileceğini ifade enniştir. '" Baymur7in ile y;ıpılan ııörüşmcdcn sonra Osman Barur ve maiyeti Al tay dağına çıkarak 25 Aj;ısıos 1 94.�

ta rihine kadar

Karadürgün'dc haY''an

larırıı be sleyerek beklcdılcr. 26 Ağustos' ı.a ise Moğo l istan sınırına geçip

hudut karakolu ılc konuşmaya karır verd i ler. Osman Baıur. Karadür p;ün'de kalırken. SulU\·bay Batur. Kemal Darur. Kapas Baıur ve bölııcyi iyı hılen N urııocay Baıur lıdcrlifıı n dc 96 asker Mogolisı.an sını rı iç le rınc

�öııdcrılınıştır. Ekip Saksak ırın a ği n ııı Karut�öl ınC\-kiindcn karşıya geç123· Boorınaıı·Uow::ırı d. a.g.e., 111. s 47. 12..ı.. Mııln<"nıdcn Moskov::ıı 'uııı dırdcufıyll' �rı$ılcn bu 1c�rbbus bır nevi Osman Ba ııır lıdcrlı(cmdck:ı ,,.ııklil ınııcaddrmıe Smı·crlcrın dola}ı rollardaıı da olsa ları,muı dt"mt"ktr. bh Zakl'ımlı, ··ç,,, Knym:kltınırdn ÜJmtıu Bnmr", s 49.

YJpıl.ı ı ı hu JlOrÜ'illlC Osman Rauır'un Mdcccktc tık.ip rdrcc� sıy.ı .ı.ıı<t h.nb.rıııı �ızını�ıır. hb. Çaııdarlıüp:lu. a.g.e. . '· 39-40.

1 15- Bay Mırn ılC" �euıı

OSMAN ISUıMOG&.U'NDAN O!iMAN IATUll HAN'A 1941-11151

tiklerı esnada ü2erlenne areş açılmıştır. Çık:ııı arbedede dön Moğol a<kcri ile iki Batur ölmüştür_ Bu olay üıcrine ekıp Moğolları. herhanı>;ı bır

ı:ö

rüşıne yapamadan Osman Batur'uıı yanma dön müş ve hep beraber Çu züp;ü dağına yerleşmiştir. Ak:ıbinde Çü1ü�'de M o�ol la r tarafından K. ınik:ış b2şk:ınlığından gönderilen beş kişilik bir heyet ılc ıı;örüjülınüştür. Heyet, Mofıol Hükümeti'nın Osman Batur ıle ı m baıa geçmek ıstcdı ğını belirtıniş, ayrıca 10 tüfek, beş ınavzer ve üç de dürbün hcdıye eımışur_ Bunun üzerine Moğoll•u C2n2bil başkanlığında uç kişihk bır heyeı gön derilmiştir. Heyetin getirdiği habere göre Mo((ol Hükümeıi, Mo�ol sını rındaki Saksay ınnağındaki Kızılk:ıya k:ırakolunda görüşme yapılmasını istemiş, ayrıca bir mavzer ıle üç tüfek de hediye göndernıışlcrdır. ,,. Moğollar'dan �len görüşme isteği habennın alındığı sıralarda Urum çi Hiiküıneti'nin Osınan Batur ve maiyetinin ailelcnm top b ıyın k şduc götürüp göz hapsine almak istediği duyulmuştur. Bu haber ü1erıııe Ü• man Batur liderlijı;indekı 200 kişi Kayınbulak \'C Ba tbakbul ak'a ıı;ııınış ve burada 500 hükümeı askerinin si,·il halkı şehre p;öıürme k için çember iç ı ne aldığını görmüştür. Vuku bulan çarpışma sabah 09'dan alqam 20'yc ka dar devam enniş, sıkışan Çin birliklerinin kaçmak için

sın)

ha lk Ü>crıne

ateş edecekleri haberi alınması üzerine yapılan hücumda 12 şdııı wreıı k:ıhramanlar halkı kurtararak lşkıntı Tultu dağına yerl e ştınn ı ş ıır ,,Karasu savaşında yaralanan Kapas Baturun ıyileşmesinden sonra Mof!ol lann vaat enniş olduğu görüşmeyi yapmak ü>ere ı<.pas Banır w K2hıl baş kanlığında Moğoliscııı'a 13 kişilik bir heyeı göııderilmışrir. Heyete Mo!ıollar

60 tüfek ile 6.000 mermi \'<:nnişler \'c bundan sonraki !'?ÖfÜŞlllclcrı

)';lpmak

üzere Maykantaş'tıki VI. Hudut K2rakolu'ııa �lııımesım söyleınışl<rdır. ''' 1 3 Eylül 1943'ıe Osman Batur 1 80 aı. 1 8.halı beş alıın l w ı g" ' karşılı ğında Moğolistan Halk Cuınhuriyeti'nden 38 tü fek , 60 kolı mermı,

altı d

126- ÇaııdarlıOj\hı. a.g.•. . •- 40 vd. 127- Kaywııbulak ve Baıbakbulak c;arpı$nıalanııd.ııı ı bır h.ıı (ı� soııra 1 . 000 b'ihk Çııı ll

Uri birliği Osman Bınn ve mıiyrtmc saldırmı,, Karasu'da vuku bulan sav� hır ft1111 boyunc.ıı df'\.;anı cnniştır. Çarpıımadı Nnrgony Bamr bacıığmdaıı. t\.Jpas B.uur goğ süudcu yaralaıınu�. 10 ki$i de $CIU1 olnıufttır. K.ar.nu uvı,mdı 36 51J.ıh de gcçınlnıı� tir, bkz. Çaııdarlıoj!lu. a.g.o., s. 4J...44 _ 12� Bu ol.ıylann ya:j;uıdııl;ı dönemde Knno'dc Caııibck'm s.ırıc.ıjtı .ıhmd.ı ıoplauaıı ıh til5.lcilcnn aldıA"ı brarda da\•anııı millilı� hususuud.ı lu:mfıkir huckt1 c-dılnıcsı \'c nıu cadelcuiu kanlarının son damlasına kadar devam cuınlcccjınr diu �-.:mm cdılnıı,m

Ayl'lca hrr )"'rlc�ım bölgesme clçder gtnıdennek surctıylc- Unmıç,ı Hükı.1111ı:11'11e br1ı kcııdilcriııi dcsıeldcnıck ih:crt propıR;.aııda }"J.pılnı.a.sı d.ı kararla1ıırılıı1111ır, bla Çaııd.ır lıoAhı,

a.g.e. . s.

+1-45.

129- 1 Iİ.Ul(!•IUıı 10 Misbl ıluı.. <'iİt olup. 1 nıısbl de 4,5 w-'dır. ÇıııduiıOj\lu (Lg.•. . ' 4'>)

�çete daJUı \J}'Kllll olanJc aJtmı 30 IWllıto h.a)ılan .}() Ye .atlan dJ 12 ıclC't olu-ak \'t'OUcktı:dır

OH YllA Sıti.AN •MI ASllllUR lfSANIVt OMUR

tiifr!(ı \'e Avnıp•i ıuzda ıııı•I edılııııı olan 60 ılllck alııııjtır. Osıımı Ba

mr hu sa yede -MM) kıjilık bır urdu kurmujtur.'"' Bunwn smır•kı dönem de de yıııe Mllğolıstaıı b ı ıa lıyl a .l50 til lck, W ımıkmcli w

70 kilçiik el tü

lc!(ı µeıırılııııjtir. Zikremıiş ulduıitıınıız bu diiııeınde ıhıilil için ııcrekli �ürülL·n tcşkıladamnıılar \la tam 111anrısıyla tamanıhmmı�nr. 1 11 Ekıııı 1 94.l'ıe Osıııaıı Banır, bırlikloriııi ıeföş l'lmij ve ycııı bir seçime ıa bı nıı;ır•k aral•nmlaıı özel devrımcı parıızaıılar µrubu kumıuşnır. B.ılu bir ıfadcyle l 9H yılı Eylü l ayını tıkıp eden beş ayda !Upas ile Kcn,.ı, Kabiy ile Jılkıaydar, Nı ı r�ıc ay ıle Sulıı\'bay ve Keles ik• Smaµul adındaki lıderlerın ko ımıusıııda her bırı

1 50-200 ••kerden miitqeklul dön sılahlı birlık teşkil

cdılıııı�tır. Dclillmı Şiikilrbayc\·'''

ısc

Osman Barur'un y.ırdımcılıjbna ııı:ıı

1 943 yılı kış aylannda ,

nlııııjllr. Zıkrcmıış olduğumuz bu dönemde, y.ıni

Kökıoı.ı;ıy halkının üçıc bırı ve Çiıı!tll halkının y.ırısı barurlan karılmıştır. (;,·nye blan halk ıse •Öldc "bo11dit/rrdr11

(trrörlit)" kcndılerini koruy•cak olan

dc�pot Şm )ı-Scy'ın dSkcri kuvvetleri tlr<tlindaıı slılrılnıı�nr. "' l.'ıO- / .ık...·ıuıh

("�'i11 Kııytıiıklıırmda Omıtm RtttH(, "'·

50), yapıl.ın y:.ı.rdıınb n 200 ulfrk.

IO'.ır h.ı.ıif \"l" .1.tor ı ı ı .ıkmrh uııl:k ol.ır.ık ılitlr rmu:kırtlır.

I J J - Eyhıl A)'ının "ııou ttıınlı:rımlr Çın .1.�krri hırlıklcrı Uhıngu'da topbnnw�ur. 128. Tıı

nıt"ıı ıçıuddu .l bohık nkrre ıU\·r olu.ık bır ı.ıbur kr�ıf nkcrı

J.'ikrr 0�111.ı.11 lhtur ıw.•rıııt" l(.OUJC'rılım"jtır- V.ıpıl;ın

ı.ı.m tr<,"hıutlı bır bölıık

plom.ı 1:1.orC"; l TııııırrıJcla 2 bdlıık .ıs

kı.-ı Cluııı-t Slıt"nl(_-xı.ı.ııl( t:ı ıı rımlc, .� bolıık mvarı .i..!ıkı.-rı Lı Gııcı cmnııdı: vr .12. Tılmr:n

dt"rı 1 hohık .ı.\kC'ı LI.,• llu Kıu crıınııdr ol..uk, ı.,;crıJt"ıı Je Ü\ıtı.aıı H.mır \T .ı.J:.ı.m la mu n

unı ıkJ.mıp ıııtılullcrımıı y.1p(mlrıw.. 1 1.,;111 de bır bdlılk nkc-r l(ÜfC'Ylcııdırılnıı:tınr. Bunl.uı ılht" ol.ı.r.ı.k .! buluk pıy;ulc .1.skrrı, ol bohık J'li.J)1'1 ırınmlc �rcvlı ;ııskrr, bı r lu.v:m rnpn

boluk.. 1 r.ı.ıık bulııKıı. ·' m;.ık ılı: bıunn bmıbrb bcnbl'r cnnuycl gornhlcn ve kull.uı.ı.ıı . lı.ı.lk1.1.11 :ı.r\ı lt"n .\00 lalı ılr topl.ı.m d.1. 4.645 kl,ılık bır 011111 kıınıluak 25 J:kıın l 'J4] tAn h ı ulc 1ııpl.ı11111.1 ıı ıı:rkc.r.ııır ııl.ı,mı,ur dı .ı.ym .lO'mıJa Zhcnl(-llll kuııu ua.mıda

UıınJ;m

Sıu'uı bm;ok JC"f.1 <1!!.krr srwk runcsım: nğmcn bır m:·u l·c ddr rJcıııcuıt"'\.I b.ı.�l.ı.ııgt\1.1 Ouu.ın 1::1.ılur'ıııı kuvvrdcrmı lu.tifr .ı.lmısmJ:m ılrn grl mı�ur drrnlrbılır Gdı ,C'ı ı obyLmbıı <lcnını :.ı.lııııl KôzllkC'n �ın. ukrri lurrk.lı plarundı dc.-tcııııklık y;,ıpn.1.k. )'.ı.l 111C\''\.1111111Jerı Z l)'Jtlr lu\ .1ybrmcb tulkın d.a�ardın ycrlqım mcr k..·zlcrırır llllllC'"ıllıtll'll \OllU y.1.pıl.&(.ık Sl:O.lC'fllh b;,ı:ı.lanb.rl.ı Ü�man 6.ıtur VC .ıd.ı..mJırm y.ı k,ıl.uı.ı.bıJc-,·c.-i\Jrır k.ın.ı..ı.t �umıı1nr, bk.:t. 0.1-Jım , a.g.e.• IX. s. S l 93, 5196. 131- l'J-41'JC' JQllıcr Sovy"C"dcr Oırlıfp'ıır ı-ct'ı..:c-n \1: Alm:m'�la [)oAıı UmvcnHnı'ndr sılah lı bA:ıak..l<lm lurrkcdrn lukkmW uıd eğıuın .ıl:.ı.11, .ırdırubn d.ı 1943 :ronlanndA Osman 6.ı mr vr rkıbıylC' �ıkı tt'lll.l.'lol.ır kur.ıu Odıllt.Jn �11k11rba)'Uğhı, M.ın 1944'tc Moğolmın lwu lı)h ı\Juy'.1. wdc rck mıkhlnlrr uJiu.ı k:.ıulnu�ur. So\·ycdc-r Huhlll'nclcn krndmylr bırlıktc Alılun, Trıımlün, Anpb.ı): K..m·ı ı. Kıınıı.ll, Sulun C:.ı.IC-r, J�p-..r , Oüyscubck. K.1hy. Nrnn.111 \"r S.1.dn gı.bı J � la�ı tl.ı.lu ttt"lmı,ur Uu KJl ıbnn l,\UrilundC'n cvvd dr IUUuboıy lıJL0rlı�11tlC' K.ıl;,ı �rnkc'y.: h.uı:kcı t·Jıluu,ıır

Mogulı!!.t.ın ıl.1.11 totdcn \"I:' J.mı.1111;;11 ılık y.ıp.1n hır grup dılu (),111..111 li.mır'a laulmı�nr.

1.ı.r.ı. ıl.ivc ol.ı

So\')'t"drr l:lırlıı(l'rıdcıı gt"IC'n Gcnrr-.ıl Popov

Hun-

Muğulı:o.un'J;m �m:ral

üorıı de Nuy-�mwl bolKnmc )-akın MoAt>lı:o.u.n suunm:bkJ �yk.mas S.ıvurun;a ıncrkr wulr bıılıııun.. kla lı Jcrl ık gorrı.ıru ıısdcrum.\tlf. Hu obylar S�dcr Bırlı�'nın Elam

J')4.l'ıru ıub:.ı.rru ı\Ju.y'Wıkı 01.g urluk turckcan<lr O�nun Hıu1r ve uıaıyrmu des.tcklcdıA&·

"Çiıı 1GıyrMltlanr""1 Oon.m &1ur-• .1. 51. 0.>man 8t11Ur·, � . 4'J vd.

ıu .ı\ıkı;ı oru)-a koyuukuı.Lr, bkz_ L.ıkrmılı,

l.'l.l- /,.ı.krnulı, "Çin Kar"''k"ımulfl

OSMAN ISLAMOGlU"NDAN OS.MANIAJUfl HAN"A 1941 · 1951

Osman Haıur, Muı\allarla �i\rü�ıııck Ozcrc, Moj(olı.ıaıı 1 loılk ( :uıııluı riycıi1nc bu S<.·fcr c.lı: Nurı.c<1t.:ay Datur'u 200 kı�ılık bır lll'ycdc µüııdcrım�ur. Krndi:sindl·n lrıs 1 bn'm nıt11kh.11.ı11 dk.rahal.drımn kururıl u.ı k Mo�ul \1111rma yotk.m Carmt11)'fl ycrlc�tırmcı.1111. fv\ot=.rt>I l lükıiıııcu ık t<ıın hır .mLı�ııı.ı yapmaMm, Unmu.-ı . ıll.ın:·simlcıı k.;111111;1k ıorıııu.fa kAldıkl.tnııJ.ı kl·ıulılt·ıııu: Moğol l l itkihncu'nuı µ;ôstcrcccjkl hır ycrc l-,'1t11ıl·h.:nı ı c ııılı\.t,uh· ,.. dılııınıııı, bu münıküıı olın.u.h� cakc.lır<lc hır !tOllr .1kı bıılıı�ııı.1dA 'ıl.ılıl.trı Al.ıbıh.:tt·k lı:ri yı.·rm tcspn ı:J.ıhı ıl·smı ıMl'ITiı�tır. 1 Ekım J 1J-U urılımdt.· pıl.ı \ ık.tıı lll· yı:t Çinıtil K..lza!tı'na nıblf.y.ar;1k, bıulf.c.ldk.J lrı' 1 1.m'ııı ;rkl'.th;rl.ınıul.ırı �00 .11leyi dı: yanlarm.a allf.rak Clf.r111u'y0t ı;::ö41 emrnu�tlr. KL·ıı<lılcrıııı ı.ıkıp eJL· ı ı <;ııı askeri kuvveden ile Slizlük nıcvk.iuıdc \•uku bul.an �.av.ı�t.t .\O (;ııılı il ldtiru lürken, 14 dl' sılah ele J..rc411nlmı�nr. Ynllarma Jc\'.1111 t.'lil·ıı hl·yt.· t. :lOCJ h.t11 l· yi Hu lııun ırmağı boyun• ycrlcştırııııştır. 3') kı�ı ık Y"I" J,._..,,, ,.Jrn Jı,·y,·ı, ıı;crı kalanlar dı halkı korıııııak ı�ın hıır,Ja hı<Akılııı ı�ıır. 1 1 Ekı ı ı ı '<lc N uı (o?OCay ve beraberindekiler Muf(ol �11unml4111 1çerı 4llm1111�11r. 1 ''

Mocaukızıl'• ıı;clcn h•turlAr, hura dm �O kı�ı ılc Nurı:o<Ay h•�k.. ııh ğım.b. Osıuan �.uur'un y:mmil c.kn1111 ll�ti.ir. N ur�oc.ıy'ııı MnJ!olı ... c.ııı ık ı,1·ürü�nıcyc ı.,rınıM,ı sır.tdil ()s111il11 Dalur' uıı yJ11111.1 Uuvrıhog.ıy'.ı 1 t ıı ıo .ıılt· ıtehp ycrleşını�lİ. Osmoı.n l:btur. Ülerknıtl' H.0011 kı�ılr k hır du)m.ııı .ı� kcrinııı b'CIJı�� habcrıni •lınca 1 .700 kı�ı ıl,· huırl ık y•ı•ıp tw k k ı ı ıew l1 .1ı l;,mu�nr. i<Ar4lbul,cıı11'da bir �n boyunca (.k\',1111 nk11 �.l\',ı)t.ı 1 �il kı�ı .,_n

luk-çocuk şehit olunca, geriye çekı lcıı b.ıuırl.u. bu tim h..ılkı \ı ı� lııttı

,.e

lJengc ovalarına güç ettırnıı�tır. l:hınJ.111 sonra J.ı knıhııq·rıı \Hpı�ı ı ı.d.ır

iiç gün cfa.hil devanı cunı�tu. Ü\ ..,rtin MmuııJa d \1�111,11111 1 kt.· ııdıkrıııı t.ı manıcn çevırdiğım öWcncn b.uurLu y.ıpıl.ın ııı.w.ı�t.ı .\O t_:ııı ,ı, knl ı ı ı ı ıld11rürkcn, 1 kişı de şchıt n�rırn�ıır. Alc,;ıı ıı y.1p ıl.u ı lnpl.nıud.ı .ılııı;m k.ır.11 J.!l' rcpjnct.• yapılan toplu hiicııınd.111 J;ı lll'UCL' .ıl.mı .ıy.ııı h.um l.ır, dt•rL· ı ı ı ı ı dn17,ru tarafım.fakı Jü�uıaıı ku\·vctlcrınl" y.tpıl.ın lıiiLıııııd.ı l.. hııı .111 U.ımr ku ıuııtasmJ;ı,

]CX)

nl·fl'r cınhtn palı.1"111.1 ıııik.ılkk l'dl· rt·k 1 Hıı (.�ııı .l,keriııı

öldii rmiiş, bnn:ı mnkolbıl dön �dut n·rım�tır. l <ıll �ıl.ıh .al.-ıı b.-uırl.ır tt· pcyı ele )..1'.'Çtrını�ur. A4.anı dü�nıan s.-ldırı\ı ıill·rıııl· hı:� y.ır.ılı n· ıkı )dı ı t \'eren baıurl:ır, birisi 11111kmcli olnuk ı i1.L' rc 1 H tült.-k de >-!L'ı,,; ı rıııı�tır t\k �amleym ısc kou�ılıklı ofarak .ıu·� kl·sıln11�11r. t;ı:ü' boyııııt.l 11111.,�111 lltı�11 1 ıarafıııJakı Soylııru Kcrı�ı'yı NıırJ..'O<ay, b.ıtı ıaraliııı 1 > c Jllll'cr "'knk Ke mal Baııır bcklcınışıir. Sulm·ba y w K.ıpas B.ıııır ısc l )'""" U.ıml• bn.ı her l(idcrkcn, sahahlcyın Nıırl!"c•y ıarafııı• Jıışnıanııı y•J'll!iı b.1>kıııd.ı batu rl a r ıki �c lııt. beş y:ıralı vcrını�tır. Huıı.ı ııııık.ıhıl ıliışııı;ıııııı k..ıvbı ıw 1 ]4- Ç.mdulıol(ln.

a.g.e., s. -45--ltı.

ON YIL.A S�AN 8IR ASIRLll( IFSANIVI OM0f!

çoktu. Zayiatına bakmadan ilerleyen düşman s.ıat 1 1 civarında Kemal lla tur tarafına yüklenmeye başlamıştır. Buraya yardıma gelen Osman Batur ve Suluvbay, Kapas Baturu Nurgocay'ın olduğu tepeye göndenniştir. Os man Banır, Nurgocay'm da kendilerine yardnn ennesini isreyince gelen Nurgocay ile daha da şiddeılencıı savaşta kaybına bakmadan devam eden düşmandan sıyrılmak, Mop;ol hududuna ııeçcrek silah temin edip güçlen dıl..-ıen sonra tekrar hücuma geçmeye karar verilmiştir_ Gündüz hareket edıp, gece saklanarak sekiz gün sonra Karamay dağına gelinmiştir."' Osman Batur ,.e eırafındakilerin Çin :ıskeri birliklerine karşı yaptıklan \"Ur-kaç hareketlerinin önünü almak üzere 13 Ekim 1 943 tarihinde Şin Şı Sey'in emri ü7erine büyük bir :ıskeri harelcit b�latılmıştır. 20 Mart 1944 ta rihine kad>r de\';un eden bu sa\-aşlardı Çinlı birlikler mağlup edilmiştir -"'· Osman Batur. Moğolistan ile yapılan görüşmelere 1 943 yılı içerisinde devam cnnışıı. Kasını ayı içerisinde yapılan görüşmelerde Osman Batur hem Moğol teklıfıne cc\·ap \'ermek hem de maksatlarını tam olarak anla yabılmek gayesiyle oğlu Şerdıman liderliğınde dört kişilik bir heyet gön dermişıı. Ziyaret memnun edıci olmuş. Moğollar heyettekilere birer ta banca ve Osman Batur ıçın de hır oıomatik tüfekle bir dürbün gönder mişlerdi. Bu 1iyaretten sonra Moğollar da Kalkabay \'e Kurmankan lider liğinde Kasım ap ortalarında bir heyet göndermiştir. Her iki tarafın da onayı ile "Şiıı Şı-Sty Hiikiimtti'ııe Karıı Ha/it Ctıniyeri""' adıyla bir teşkilat kurulmuştur. '" Moı:\ol Hükümeti yapılan görüşmelerde silah temin et mek için Kasım 1943 sonuna kadar 1aına11 istemiştir. Bu ııörüşınelerin Osman Batur \'C etrafındakiler açısından en önemli sonucu Moğol Hü kümeti'nin . bağıms12lık mücadeleleri boyunca Çalpak-Bulgı.ın ırmağı bo yuna yerleşmelerine müsaade etmesi olmuştur. Heyet, Kasım ayı sonun da rekrar ızörüşmek ü1erc geri dönn1ü�tür. ,,., Kasım a}ı ortalarında Osm•n Batur, oturduğu bölge olan Kuvarça'dan ya\'� ya,·� Köktogay'ın KU\· adlı gölünün ikı yakasına yerleşmek üzere ha rekete geçmıştır. Çın ordusu 16 Kasım 1 943 tarihinde Halacun'dan Kuvgö lü'nün Cündüdala adlı yerine gelmiş ve

22-23

Kasım günlerinde hızlı bir

a.g.e., \ 48 vd. l3C,.. Türkislan Şehirleri, "· 42; Göktürk, ''tt.•f.m.", s. 20. 137- V A Bogolovskıy ,.., A A Mosk.ılrv (N•Uloyonolniy vapros v Klt•ye (19111949). Moskow. 'i. 1 i9)'r gorr bn crmıycı 1943 }ılı balıannda lcunılnmştur. 135- ÇandarlıC>Jtln,

1 JR- Bu crmıyrrin bır toplantısında "Alrtt)' Kunklnnm GtUıtimıt Kttmiıu;• adı}"la yeni bır

ır�kı l.;aı kıınılrnu�tur. bb. Zakırnnli. "Çin Knyırnltlnmıdtt 01•11tt11 Bttt11r"', s. 50. 139- Bc-ınon.

. �.nı .

tt .

1 6 1 . MoAol hc-yıw Omun vr SHlrrman Bamr'.ı 2 dürbün ilr 2

de IHJ.\'7rr lırdıyr t'l1111\ur. bk7 Ç.ındulıoAhı,

a.g.e., ı. 47

OSMAN l'SlAMOGl..U'NOAN OSMAN HTUR HAN'A \M 1• 1951

şekilde Davlı Emi ve K.alabulungu noktalarındm saldırıya ııeçnııştır. <,:111 birlikleri bu saldırılarında küçük de olsa bir başarı

k.:ızanml!jtır.

C,:•rpışnıa

Ü>

larda Osman Banır y-.ır•Lınınıı ve Gencnl Lııı. Fııhai'dtkı •skeri bırlııZe

man Batur'u kuşa ana emri venniştir. Osman Batur ısc 24 K.rnın'da Kuvgö lü'nün güneyindeki Siiviidi tarafına çekılıneyı başarınıınr.••· Osman Batur'un kuvvetleri ile Şin Şı-Scy'ın Çınlı b ırlı klc ri "'"ıııd;ı ki çatışmalar Aralık 1 943'ıe şiddetlenmişıır."' 1 943 yılı kış ınc\·,ınııııııı çok şiddeıli geçınesı Osman Batur kuvwdcrını çok zor durumda bırak mıştı. Nitekim zikreımiş oldu�ın uz bu döne mde \"Uku bulan çmıııu larda Osman Batur kuvveıleri birçok defa buz!(ll nun eı ıflı nde ı ı o.löıırnllı tü. Bu durumun farkında olan Şin. verdiği emırlc baturl.rın ecratını s• rıııca, Osman Batur yanındaki 40 yiğidı ıle bu çeınberı y.rar..k Moğolıs ıan hududwıa sıgınmıştır. Bunda yap ılan ıopbıı tıd a "L/1111111 K<•r�'"' l ')·11rr111/U/11m Klınmı• Tr1kilaıı" adında bir teşkilat kunılmııı w •iman kar..rl• Osınan Banır "B4fko11mta11" sec;llıni�nr.1·� Osman Batur'un üzerine gönderılen yaklaşık 5.000 kış ılık C,:ııı a.keri

kal nı;ıye

kuvveti ile yapılan savaşlarda her iki tarafın büyük zayıaılara rnirm dığı bılinen bir gerçektir."·' Bu savaşlardan bırinde Osın;ın li;mr

ıinden teslim olanlar da olmuştur. Uçaklarla takvıyc edılcn (,:ııı •skcri birlikleri baturlar üzerine bomba yağd ı rm ı ştır. OsınA11 13;uıır. H Aralık

1943 tarihinde Savurgan tarafına çekı l mek surcııylc bu h.-k.ıd.n kurml muştur."" Çin birliklerınin komutanlarından Lıu ısc o ro.lmıı y l • bcrdhcr Osman Baıur'u takip etmış. Wuıvcn tarafına ge l e n Luı. 1 1 1 Oro.lıı\·• (),. man Batur ve etrafındakilerin yakalanması emrıııı taraftan Osman Batur'a teslim olması ıçın elçı

e rm ı şt ı r l.uı dığcr

göndc rm ı ı .

h.ılka

o.la bıl-

140- Dtl-J11n, Lg.e. . . IX. s. 5 1 96. 1 4 1 · O. E. Clubb. China •od Rwıia:

The "Great Game"'. NY ICl7 1 . !ıo J(ıtı, :\. :\ Wlunng, Soviet Strategy in Xin-jiaog, (P.an 1 ofXin-jinng:: Pawn or Pivot, � ·'148), Mıc-hıg;m UP. 1958, s. 102; Ga�Temlhıh. Oıman Batur. !o 5 1-\.r.j 11,:111 bkJ.. ' J..:.0 1-

�fıklı Rtbtlliım i11 Xiıl)imıg... s. 3 7 1 .

•.g.e.,. IX. s. 5198; Tiirkistan Şehitleri. !. 4 ::! ; tiokmrk. ",: .� m ' . ., .::o Bilhas.s;.a Ekım-Arılık;.avlanndJı vuku bul.a.n S.11\'.1\lud.ıı Omun B.uıır ur.lÜııdm 200

142- D.a-Jıın. 143-

;

kı11 .şcluı olmuştur. 300 t'lv nnd..ı Kaz.ık c\'1 \.'C' t;.ı.dın boıulmn,, \tuığolM.m".1 lu.,,; 111.1,·.1

{:ı.lı1an 40 kı\I oldürtilmü::ıılır. Bu dönt"mdekı ı.av.ı�l.ndı Çın ..��rı bırlık.JC'nlllll kA� bı 88 kı�ı

olarak kayı1brd;.a )'C'f al m;.aktadır, bL.k. Dı-Jtuı, a.g.e .. LX. s. S 198 Bumınb.

ıe luruaumız'ı: hı:T ıkı u�f ı{ın \•enlcn uk.aml:u kC'sın

''<:'

l'l"

bırlık

b""°'·· nılır dt·ğıldır

144- Osın;m Bamr'un bu Sil\"al sır.ısında y.mmd;.a .1ı00 kı�ı olduğu n· 1orl.u11J.1 .:: •.; 000

kı�uun Urum.;ı ıd.ursınC' k.ırş1 ıyıkbndılit bdınıhncktedır. bLk. D.1-_11111 . .ı � r.:

•

IX. '

5193. Yapım� olduğumuz ırıltıımaluda bu bılgıyı ıcyu cJl"mt·J1k. Çınlı .ıu�ıırııı.h ı-

1.inu kaleme aldığa esc-rlı:r. ılmlile ışurik cdılt.·11h.'.'Tl" mc-sııchız v;ıkılmnı.11.ır � .1 1 1111J.ı bır nc\i prop.lgınd;.a ç;.ah�m.ısı olup. hcrlu11g1 bu �yn.ığ.1 ,by.mJuılnı.1J.m okıı� Ul ıı y;.a .ıkunlmııur.

ON Vlll. SIG.AN llfll A.SIRLNC' EFSANEVi OMUR

d ı r ı da{tı t ın ış u r. 10

1 9-4]

yılmın son �nlerınde Urumçı ordusu tarafın

d•n "kıııırılan Osman Bamr. 300 hane \'C

1 .000 kişilik bir �rupi• Mo� lıstan'dan �cçıci olarak sığınnıa talep eınııştir. Hududa �len Osman Oa t ur' u n talehıııı yerinde ıncclemek \'e �ereken her türlü kolaylığın safılan ıuaı;ı ıçm Çoybolsan t.;1nfmdru1 s1111rların ftilvenlığinden sorumlu Gene ral Dorj ı;türc,·lendırilmı�ur. . . .

7. Alıay'da Çin Birliklerinin Dağılmaya Başlaması Ocak 1 9+ften ı tıharen SO\ycıler Bırliği'nin siyasi etkisinde olan Moğo li<un Hükümcti de Alıay'daki harekete karıı ı.akıııdıjtı sojiuk ı:ıvrından vv �cçcrck. lıaıurlarla yakınlaşmaya lıaşlamışnr. Bu dönemde Kazak ihtilalcilc rım• yapnkları maddi ,.e man._; yudımlar. ihıilalcilerin Çin birliklerine

karşı başarı kannmasıııda önemli bir etkiye sahip olınuşıur. "' Mareşal

Çoyholmı. konuyu mü1akere cnnck ıçin Moskova'ya ıı;inniş."' Osmm J.IS- Da�uLm hıldındr 01rclr \ımb.r ��.uılıydı: a. Tc�lolaıa yardım rdıp Osııun·ı yıka bmak. b. Osnu.n Baııdıt'ın 1orla ahkoydnğı.ı 1)'1 nıyrrh çarvanlınn Osınan'ı �rnrmrlrrı durumunda aılrlt"nur kavu.�araldarı, c. Kazakların gerçek dUşm.anı Bandn Osnıan'ı yı kala�ır. lt1kıl;ıu. tr'ilıııı rdrıılrnn lıalakr ™-tur olduğu, d. o�ın:ıın'm harrkrdrnnın htr .ınını luher \·C'rrnlrnn s;tt"rçek Çınlılrnn Ç(l("ukb.n olduğu. e. Trtlalatı SC'VC'n \'C Xin-Jı aııft'.·ın d.alu d.a ı)ı olmasını l!.tryrnlrnn hakıla ntand...atlar olduğu. f. ihadcı C'drn vr 0111111 dı�ıru çıkmay.rnlarııı hakıkı dınci.u olduğu.. Ayrıca hildırıdr: •. . . O.mrnır'm ytri11i bile11lr, sıı)lf'.•W, mnlıcmdmıı.: (ı1mmlnrı kımmınlmr. Bu kt.ımıdn '1Wı�11 Kn�nk (rtl1't?(1lnn bi,f,irfni hnlNrddr ('f;lll I'( "�' bu 11kıldr ''""'tt'I tdip o,,,,,,,,·,,, rrn tt.ıpit tdiltnıt.::.U, biitim Knznltlnr buyldt ltil(iilt · drrırt'dt11 ffznl1111Jınlfıcnkrrr''. hb. D.a-JUn, a.g.e. , 0C s, 5197. Bır �uftan yıpılan fı.aliyrı IC"rın halkın l)ılılb l(ın oldııRtmuıı hrlıruldıA;ı hu hıldıridr- dı�r unıftan Osman 8.anır VC' arkadatlarınm yrrlrnımı bnlnnaınama'iı dıınıınuııda lı:ı.lkm bıı)ı.ık-laiçük drmrdrn C'C'Z.ıı l.ındırıbcaA:ı ıJ�JC' rdılını�m kı hu aıınk aha ahından 'iopa güıarrınck deyımıylr ıı�dr cdılrhılc.-rrk hır durumdur Hiınırı tdıdıılrrc r.lp;mrn Osman B.nur \'l' :ıırkada'jlan11111 yrn Çın ıdarC'"C"ılcrıııl." hıldırıl111C"1111�tır. Ru ıst" h.ılkının bıiyük lıdc-rr ur k.-tdar b"�lı oldnı{ııını �osa·rınc5.ı hakıınnıdaıı oneınhdır. Aıı \"C' brn7en hıldınlcr Altay'da nmtenu dı)'t'll lı;1lk.- dajtitılınıttır Rıldırılrrclrıı h�lın ınaks.ıt hallan Osman Ramr'a \'rrdıgı dcs ır(l;nı onıınc Ftcçınck \'c halkın 1to1i111u kcırkııtauk Batıır"uıı ycnııı öğrrnındaır. Mt:"�rla :\ralık 194.1ı'tl' Doğu Tur�,naıı Fııuıı�t Tc�kibtı'ıım Ahay"dalo ıhul.ilnlrrı .,.:k.al.ınu yu-.11;1, a�,ıı nııenııı Fylul "),nda Cr0IJ.ıgı'ııdak::ı ıluılikılcn yak.:ııla.ına. )':17ılan hrm Çın cr lıcın de Knakça ya1ılır lı.ıllc.a da�ııılım�tır, hk7 na-:ınn. a.g.e.. IX, s. 5 1 95. 146- Dosan H.ıynınld.ıı , ",\ f,�1/ K11y11ııltlnmırl.1 · Omımr Bmur·. ((rv. H . Gayremllah-M.A. Enp:ııı). Şehadetinin 52. Vdmda Alt•)' Kartah Osman Batur. hi1.ı111hul :'.!0034. s . 7. 1 4 7- ."-foı:ı:olman'ııı bu dC"su.·jV. hol�)ir ılg1lı ııludar.ın'i.ı dcngrlrnıı dr�mrsı, Sm-Şı Sry'ııı So\")Tllrr HırhJtı ıle hatihnımııı keserek 1.amaınıyla (;u�Mın-Daıı1t Hiıkııml'U 1.ıu ıina jl:C'ÇITit"\I souucnııd.A olrnn�tur, bkl. 7..akeıııılı, "Çi11 Kttyıınkltınntl" O.ım.1111 nnım", s. 48. 1-IR- 19-t'\ )ıluıııı son .Jylannd.ıı �ıçckle\C'n hu JtOril�ıııı:dC'n mnr;ı Çoybolsa11'ın yıpını� oldu�ıı !\..1n-.km·.ıı 11yarcmıdckı �YC'. )"Jpılacak ol.ıın �-ardııııbr uycsmde Çııı-Moğol smı nnın cımH)Tll' .ılımııa.\ına ınatnfiıı Ç�tıolun'ııı Stalm ıle yıpuğı goriqmcdrn sonu 400 lıcı'"ııhk a...;kcrı hırhJic yrırrrk kadar mııhımın;u VI." tcçh12;m11 ()ı;man BAtur'a ula111nlın:ıı�ı k.narla�tınlını\ıır. Zaten O'i.nıarı lbıur ılr Çoyhols:ıın R(lrıı'imrsıııdr de 400 .Jdrı pıyıdr ıh trgı, '.!00 adr[ oıomaıık tutrk.. 6 ığır, .lO hafif nıakınrli tul'C-k. 2.000 adr-ı el hornbası, 400.000 mrnnı ve 5 .ıdC'I dıırhıııı wnlınc\ı kanrla\tınlım�n. bla. Bayrnolda, n.g.m., s. 8 \'d.,

OSMAN ISLAMCMkU'NDAN OSMAN BATUR Hl.N'lı 1941-1951

Harur için istcdirti mühimın3ıtm Stalm t.uafmdan onaylanmasmc.l.111 t0011ra Ulan Baııır'a döncr<k, Şuhat 1 94-l'tc Moj!ulısı.m'ın ha ı ı sınırı nim Hovd'" ile sınırda� olan Bul1-'lln 'un Alatöhc (Alatcpc) ınc7r"' ıı ı d a ılk <lc fa Osman Batur ile hulu�mu�tur. 1.. ' Uu �örü�mcdc Moğol ı�ldn hı:yl·tnu.ll· So\lyetlcr B irhği'n i n Ulan Barur c lçısı lvomov, Baykal a\kl·ri R..tr1111mm . komutanı Km . lev, Moğol askeri ycı k ili lerı. İ ç ı�l c rı llak.>nı ,.c ıl!(llı or�arı larm ba�kan \'C danışmanları ha1.n hulunmu�mr.

Os man

HAlllr ı"ı.c 1 0- 1 �

kışilik bir heyet \'C ke nd i le rin e hızm e t edcn· k w u rl• Al.ı<ibc'yc

µclnııım.

Tophmndötı mütercim li k vazıfcsinı General Dorj \"c Cafrr yapmı�ıır. " 1 Osman Batur. Çoybolsötın ile f{Örüşmcsı ndcn sonra durum dc!ic.- rlcndır

ınesi y.ıpmak tçin topladığı 1..-urulıayda Man 194-1 ıarılıı ıııharıyk ycnı ka rarlar almıştır. Bu lca.rarfara göre Komünı1me asla müs.aadt" ed ıl ıneytct" k . Merkezi Çin Hüküıneıı, Dof:u Türkısıaı ı'dan çıkanfacak w bu

uf,'lır<la �c

rckir«: ölünceye k;ıdar silah elden bırakılmay;ıcakn.'" Ycnı <lc n duıenlcrıcrı te�kilatta ba�k;ınhğ.ı Osman Batur, yard ı nıcıl ıgt ıı • d• Ş•kah•y Süle�ınaıı. askeri başbnlı� SulU\•bay Batur. y.ırdımcılıf(ına da Krnıal fütur ııetırilıni\ tir. Ayrıca Nurgocay Batur, Kapas ll•tur, Maım Banır \"C

Kavd•r Zt·ıı�� k<•

nıuıanhjt.ı !iyin .dilmiştir. Kurulan orduya 1 .500 aske r alıııına-ı da k.ırar la�nrılınıştır. Bürün bunlardan sonra

Mar t 19+1 ıarı hın dt• CmıJ,t'kııı

sanca� ç ıbrı larak yemin ile merasını törem yapılmıştır.'"

1 94-1 yılının ilkbahar aylarında Osman Batur.

Kt'llf!l" ''C

llııhıı ıı"f!'Y '

dönerek burada halkı teşkilaılandınnıştır. B u ıkı nalııyc<lckı (,: ı ı ı ,.k,'rİ birliklerine hücmn edılerek. Ba\'urı.t•ıın yönüne do�n �an-J. l.ı mıı ı �l ı r Bu ol•ydan sonra Çin birlikleri Bavurır.ın tarafın da ttıpl.mıı ı,_., 11'\i .ı ını�ı ı r 2-3 Mart 1944 tarihinde uçaklar Kcnıır nal ı ıyt•sın ııı ı:tiııcy ıa ratl• rı ı H.1' ke şif uçuşları yapını�. 1 1 ve 1 2 Marı'ıa ısc ahı uç ak sahalıln·ııı "ı.ı ı 8:.'1 1 cı \'arında nahiyeyı boınbalanı ıştı r. Boıııbardıınaıı. 1 � Marf• ka<lAF dt"\'dlll etmiştir. 1 R Marı'ta ba�lay;ın savaşta Osman Batıır. J 000 k ış ı ık Stwyc t ln Birliği ve Moı'tolisıaıı'daıı ald ıj(ı

ya r<l ıın larla Lnı

Zht·ııµ-şııı ordusunu .ıh-

1 49- J-lo\'tl gunuın07dC' Altay'm hır nahıyrı;ıdır. hkı ltıymold... rı.( uı .

150- Bu gnru-1mr M.lTC\iıl Çoybolı;aıı'ın mrı:cı doıinıltımında �cr.,;tklqııu�ur 1 S,

1944'ır Ul :mb:uur'd,m ::ı.uba ıll' yola ı;ık.ıı n Çoyhnkm. :?.'\ Şııh.lıl �111111 :t.kş.u ıımtıı

Ştıh•t

J.\kr

nnin kı�b.l}m.ı J[C'l111İ\llT. Osnı.ın 801t1ır. bu luıhcrı Nur�,OC.l),.<l.m (lj::,r cnırn� vr L>uvnk hır

mcmmmıyctlr kabul cunı�tır. hb. K.Ju, a.g.r. . \. 1 0 1 .

8.9; K.ın .. a.g.e-.. ' · I O l - 1 0�. mıı 6� Zıkrcnı�nıııı hu dc,ncııı dC' Osman Batur. knnrrolündckl K:ııı.ık �Oçl"hdC"nylr hrr.ıhC"r, �fo�ol kClntwhuıı.Jckı bolgrlC'rC' doAru huC'krı C'llllC')"C' b:ıııl:ıı ı nı1ıır. hh . n.ahh!I. a.g.e. . .. 175 1 5 1 - Baymold:ıı , 11.Le.m .•

15:?- Dofttı TOrki•nan ıarıhı tar.afs11 hır J'07IC' ınrdcııdı�oıtk 7ıkrcdıl,-ıı im kııııılı.t\"ıh alman k.lnrl.u.1 O\m;m lbtur'un sonuıu bdar "iat.hk k..lldı�ı �nnık·,· l·kıır 153- Çanduhojilu, a.g.e.,

ON 'WU StGAH llR AW... IHANM OMOlll

hıkoy.ı •lu•k iiç ıı;ün boyunc• .,,..�ıııı�ıır. 20 Mut'ta neııcelenen s•\'a�u C,:ııı bırl ıkl. r ııı den

xxxı .

tiinu·nııı

il.

•layı ile

ili. tilmcnııı vıı.

alayı ta

ll\iUnl·n m1h;ı cdılmı�t1r.1H

Alı.y"d• !l"lııen bu olaybıı yerinde ıııcclcmck i.lıere 9 M• rt 1 944 urıhıııde Merkezi C,:ııı Hiiküıııeıı Dııı�lerı Bakanlığı'ndaıı görevlendi rılcıı Wıı Guo-zlll•ng, Urııınçı'ye gönderılını�tir.

W11 , So vyc t

B•ıkon

'"ln>11 Gudof Pcmı�ın ile yapılan göriiım<·dc So\'yet uçakluının Al ıay ' d• hareket h:ilıııdeki C,:ın birhklcrınııı üzerine açıııtı ateş hakkında h.ır •retlı bır ıarnıın• yapııııısa da bır neııce elde edeıııeınişıır. 13 M•rt 1 'J44 ıarıhıııde Wu, Sm·yct e lç ısı ıle yapıldll görüııne_de Osman Baııır'a

'"<'rılen Sm�·et d<·sıcıtını de ele almı�tır. Konu hakkında So,-yetler Bır lıı'.!ı ıanfındm J N ısan'da n·rılen ccv•pta'" C,:in-Moıtolisıaıı H•lk Cuıııhıırıycıı 'ıııırıııda rnku bulm .skeri harckcdıliklcr do l ayıs ıyla , Sm·yetlcr Bırlıı'..'1 ıle Moğolbun •nsııı da daha önce yapılınış olan dost luk ml•�ıııası g<rc(ııııce zıkredilcn bu ülkeye yardım etme zo rıınhıhı ıiu bulundujtu behrnlerek konu kapaıılıııak ıstenııli�tir."" Wu, Çun

kın\· gOnJcrJı� tclwafu bu Junnna tcınas ederek. Sovyet llÇiılkb.rnun ,. c Mofıol bırlıklcrıııın Kaz•k ıhııl:ikılerıyle bırlikte lldreket etmekte olduıZtınıı bıldır m ış ıı r. '" So\'yeılcr Bırlığı ıse Urıımçi ve Merkezi Çin 1 lıikiııııeıı'nın Dojtu Türkısıan'a Sm-yet müdahalesi iddıabrıııı hır

proınıo ılc reddeııııııtır. TASS Aj a n sı , 2 Nı .a n 1 944 ı.rıhli Ulan Ba ınr kay n • k lı

lı.berıııde; Çın askeri bırliklerının kaçnı•kta olm Kaıak

l•rı koval•y.ra k Moıiol"ıan topraklarına gird ı ğıııi, fakat Moji:ol birlik lerıııcc ııerı puskiirııildüklcrı bclirtılmışıir. "' Uyırkı'da yapıt.n s.-·aııa

llldıilup olm C,:ııı ordum ııcrı çekılerek Altay. Kııv!(ijlü, Yinııiu ve Gen <c c l \·arırıcla beklemeye başlamıştır. Osm•n llanır bırlikleri ise bu or

duyu ukıp ctıııış w bu ukıp Gence ve Dashı'ye kada r sürmüştür. 26 M•rt 1 944 tarılıınd<· c ; c nc e de ımıkıııı 500 çadırlık K•z•k halkı Osman B•mr tar Afıııdaıı dalı.ı J{ii\·eıılı bır yere ııöç cturılını�tır. ' " Mart 1 944'tc J S4- D.. -ıuu. a.g.e. . L'X..

S l ·�S.�191).

1 S5- Gc-rvk '11d111 kJ. Sulın bu Jonrındr Ü!.111.ıu Bamr'mı Çın ıdarc!ıımr Ju.r,ı bır t;ı

baub"l' ıılank k..ı.l nı.nııu ,.c 0111111 :'-lo�olı!ııla.n Mnırl.ın dilulıudda nrıhkiımn.ı bn.ıaıl111.uıı.nıııı l!ı>llvonhı liıı k.onml• ı.ı;eııı� bılKI ıı.;uı bk.z Mclran, "Tiır .\·ludı-C:t.ııırtrd Ktı

:12JtJı , " , ., ��(ı nJ

J :,f,... D.ı-11111. a.g .e .. LX.. ' 5 J 4JIJ 1 5 7- \\'l ııtıııl(, ı.ı.e. . ı 102. Clıcıı1ı1:. a.g.e . . !ıı :!H l . J t; R- Clubb. Ru11i• and Cbinı. ı. . .\66 1. i'J- D<l·Jım'.ı (a.11:.e . . � �20 1 ) l!(OrC' XH Km:nn cıvanml.ıia tuz.ık hO/ılkaıun nıa.1-mulk

lcrı ılıul.ilı ılr:r tınıiud.ı lf"'.,P C'dılıııı,rır. l:hı ul.ı)·d;ı, J.ı 1ıtonıhhıi}d Uzerr, ııkrcdılru bu C''iC'rllı 1.111111111 JıtOI 011u11C' .ı l ııu.JııtııuJ,., O!ıı 111a11 Harnr vr cın.limb.lu la,ılcnn �ptı!tl her 1\ \'<I ı.,.1ptıll ulıık. )'" ııtnp H d.. zurlam.1. ıdı

O:SMAJll ISLAMoGl.U'NDAH O�MAH IATUR HAN'A 1'41- IHI

y;ıpılan sava�larda büyük kayıplar veren Çın bırlıkkrınııı hoı• l t tı f!ı y<r k rddu kontrol talTiiıllJlC'U

o�man Hiı1tur'u11 clmc ı.ı:eı, l l ll � tı r. I'•

Bu sıralarda Moı.tulı?.tiln ıdarccılcrı '.".Öl \'crd ıkJl."n yJrdıırıl.uı y..ıpnı.ık ıaıı

imtiıı• cnncmı�ıir. Nis•n l 'J44'ıc Çoyhol-.n . .lO kıı ı l ı k hır lın·,·ılc

Bu lgu n nC"hrı hoyuııd;ık.ı

o�r ıu n Hdtur ktı\'Yetlcrını ıkmll dcf.i 11 y u c t t.'l b ı lJ.?1 <1 l ın ı )l l r. (;tını�ıııl'lh· < h

mı� ve yapılan sı l.i.h h müGıdcll· konusunda

m.ın Boı.tur'a So\"yct yiıipımı 1 .000 tüfi:k. LOOO .n ıll· No._rd y kn111t1tJ.\111dJ 500 sılahlı l<Azak asken Vl·rılmcsım de l' m rc m ı ışu r. Uu t-?orıı,ml·dt.·n \0 1 1ra Çoybolsan, Osm<1n Uatur'a hır tane dı: tl.mı�m.m µondcrnıı,ur Avrıu

Çoybolsan bu z ıyarct sınsmdil Kökın�y n· l;ını..rıl lulkı .ıJın .. top l .11 1 1

8.000 ki�ı önü nde Osman l:Siıitur'u "b"fktımıır.m" o l d rJk üyın �·mu� m an Banır'un t:ınruıdc gürcv ;d.u:.ak koıınn.1111.ar ll.a bch r k 111111 �u r

t h.

Bu hl·

hrlcmclerdcn sonra MnP:ohstan'ın \'aaı t.• t ui(ı y.udım l.u ll.ı ııı;l 'lnll·�T b.t�ld

nıışur. Çoybols;uı'uı zıyucnndc Moğolı�r.111' 111 17 �..ı\'d� th , d .:.1111111 �ın �ı Sey ordu?.una

Jıa,·;a

s;aldırısmJ;a bulun.u.: a ,:.11 J.. k.u.arl.ı}nrıhııı�tır

1 l. t

rckidardan barurfarm zarar p:öınıcmc?.ı ıçın llld ı�dn·tkr bclırkımıı�rn Uu tarıhıen uıbarcıı ()?.nıan 8;.atur \"C bı r hklL·r ı dh.:rmdc ''lıtf·.:.: ' lıır b.n r.k ı:ı�ııııaya b•�laıııı�ıır. "'

Osmtı.n Batur \'C maıyL"tı, Çın dskL·ri hırhkll·rııı..· l'\lr d 11}t" ll h.ılkı kur tudıkt;an sonra Çın�I �dırım.· hücunı ctnıışur l;m!--Ftl ,.l. Uul�"ııı 'ıl· l ı ı r k

rmm bulunduğu A ğa �..oh.i. ml'vkımJda \1,:.rm.ı.klAn l·lkrıı1t.kıı !-!ıJt· ı ı llıı'? man kuvvetlen, Çingıl �chrmı ya kın .ak �11ret1\'k k..l \llll}llT liu ı-.l· 1.: ııı gil'in Doğu Tiirkisı•n'•l• Çın bırlıklcrıml<·ıı

bııniıııı"k

k11n.ırıl.ııı ılk ıc

hır olmasını sağlamı�ur.1-..:

Şin Şı-Scy'm U runıçı'Jcn µönd..· r<lııb lm.lıı 1 h·ktıu'tl.ı bııhı)lll.l\ı

planb.nuş ise Jc böltıcdl· ardı .ud ıı ı .a t-?dL· n Jt.· pfl·nı k r . ı'nhımııı h.ırd.:.t.·n nc ıniıni ol nnı�tur. Urumçı llL· l

lafrn yo lu JJ

ıh ul j k ı k r t.ır.ıfıml.111 ıh- ı l'

dcysc kcsılnıi� \"a1.iycttc 1J1. Bu yolun kt.·�ıhnl"\I

ıt..·uıck :\lt.ı' · .ı

": ' kı\ .1 1

yapnıak ırdycsıylc kullan ıl.u.: �tk )'l•hm ıluıl.lllıll·n11 kl ı ı ı tn•l uııl' �ıı.· 1.ıml·,1 Qu ntr:.. htıa ile Unımçı'nm ırtıh;1tmın

b nn ı l·,ı

.ml.1111111J �dı\'nrt.hı

n·

Bu \ \ •I

t[tizcr�hım knnırolc .i.ln ı ak µ-dyc\ ıylc 1 'J-'-' \'Ilı ı lkh;tl ı .t r ıı ı d .l . �111 t.u .dııı

d•n ı,ıön:\'lcndırıleıı

Z.m· Tııı-1:.ıı,.:. l l.ıı<·rı'e �·>mll'T ıll'Tc k 1 1 1

Eı ııı ııwı l 1r

dnsu'nu kurnıakfa \'azıfdcndınhnı�tır. Hu Mlfl'lk U nıııı1.ıı-l l.ıkıı \ nl u i M)- Clııbb. Ru11ia and Chin•. ) _\t•b, \\.1 ınıııtt. · ·�· ıı.· . . .,, 1 1 1�. ( ; J , u·mll.ılı. lhmoıı n H•hU', ı.. 5. Kfl, 1\111 hk.ı. '"l\.jı.:.ıklı Hrbrllıı•rı '" .\mıııuı_ı( . ... _\-: 1 161- /.;;ıkcımh. "Çirı Knrmıltlanıııln Omımı ltırur", ., ,::-�.\ P.1-uııı 111.ı:,.t' 1:\.. .. -..:t'..: ı .ı MtlfC btı b;ııyuk UzC"nndc- "ı•hmulrrr k-ı•rA-tı1t1pırr '1ıılur" � .11111.ık1.1Hlı ıoı- Z;akeımlı. �Çin K.ıpı.ıltl,ın11Jıı Omııırr ff,,,.,,� . .. :-ı '

ON YILA S�AN ata ASIRLIK EFSANEVi OMOR

l:onmıa alııııa alınınışnr. Zue.

1 Nisan 194-1 tarihinde harel:ete geçerek 1 2 Nı..ıı'da Hafen nahiyesine ıırlmiş. Mofı:ollardan kurdup;ı.ı 1. Bölüfı:ü,

askerin le\-a21111 ihtiy.ıcnn karşıl.a111ak içm Fuhai nahiyt:sine göndernıiştır. Fuhai'ye gelen Mofı:ol askerleri silahlarıııı w alarak firar enniş.

40 tanesi

yakalmmışsa da diğı:rleri sınırı geçerek Moğolisıan'a sıfı:ınmıştır.1•• Bu sırada Çinııil kansıııdan Na11r Teyci \'e kardeşi Halil ile beş kişi lik bir hey.ı µeldi. Çinp;il kazası hall:ı. IUymakam Saler'den korkaral:, bü tün halkı Çoncu'ya göç ettinniştir. Çinp;ıl ve Bulgun savaşlarında şehit olanların cena1deri kaldırıldıl..·tan sonra 500 kişilik bir hıwetle kaçan Çın bırlikleri t>kibe başlanmıştır. Sast>\'a µelen ihtilalciler, vuku bulacak sa ,·aştan etkilenmemelerı ıçin mil halktan Çin birlikleriyle mesafelerini aç ınalarıııı istenıişlerdır. Çingil kaymakanıınııı 500 kişilik birliğiyle vuku bulan ,.,.aş seki1 s.. t sürmüş. netice 300 Çin askeri öldürülmüş, p;eriye l:alanlar da esır alııımışıır. Bu suretle ıorla göç ettirilmeye çalışılan halk kurtarılınış ve Çinııil'e tekrar yrrleştirilmeleri safı:lanmıştır. Bu ise Çingil ka7asıımı taın.aınen ıhul31cilerin eline �çmesi anlaınma gehnekteydi.11.. Osman Batur ,,. maiyetinin kurdufı:ıl yeni teşkilat Moğol Hüküme ıı'ne haber verılıniş, 1 Nisan 1 9-14 tarıhindc de Moğol Hükümeti'nin bu teşkilaıı tanıdıfı:ı haberi General Macil:'ten öğrcnilnıiştir. Bu gelişme ü1e rine Mareşal Çoybolsaıı görüşmek ü1erine 20 l:işilik bir heyet Osman Batur' un yanma gelınıştir. '" Heyet.

3 Nisan'da Yastap'tal:i

Vl. Hudut IU

rakolu'na p;itmck üzere ha11rlanmışıır. 9 Nisan'da Bulgun yalpağında ya pılan �örüşıııede Osman Batur, Mareşal Çoybolsan \'e General Macik'in de ha7ır bulundu�ı hır !":Örüşme yapılmıştır. Çoybolsan'ın yanında geıir di!'tı 1 1 nıakıııelı tüfek. 12 nıa\'7er, 1 2 dürbün ile -IO tane beş atar tüfek Osman lhtur'a teslıın edılmışıır. Heyetler geri kalan silahları vermek ü1cre ıkı gün sonra Bulgun'da buluşmak üzere ayrılınışbr.

1 1 Nisan'da

1 .500 tane beş atar tüfek. 200 makineli, 200 otomatik, sekiz ap;ır makine lı tüfel: \'e dört havan topu Osman Batur'a teslim edilmiştir.•� J (ı.l- D•-Jıın, a.g.r.,, ıx.

5206. 4 Nısan 194 4'te Gulca'd:t, Sovycı dC'StC'ğıylc- "Gulaı

Azntlık Ct'ıııİ)'tt,-"' kuruldu \'C ba$k.mlığııuı Alılıaıı Torc- geurildı, hkz. Zalccnnh,

Kt1rıurklt1mult1 O_o11mı ffmru ··. ıı; 55

"Çin

164- Çınwl'ııı ıhul:ilı-ıl..-rııı rlınc gC"çrnc-ı;.indc'll sonra Omı.an Batıır d.ı Çagangöl'r yn

lc\nıı�ur Çıııgıl lc.ıı nsı ılC"rı gclC"nlcnnden 200 ki�ı Osman 8.uıır \� ınal)"Cllne �ük:ran1.aırını �nnım�lardır. hb Ç.andarlıo�lıı, •.g.e .. J6:i- Ç.and.ırlıo((h ı, a.g.r. .

!>.

�.

58.

5::!. 3 Nıs.an'da TASS Haber AJansı'nın Moslcav:ı'd.a..n }"'.a}ınla

dıW hıldın de ı�c. Çın"ın MoAolm.an ıı;ınınndakı aıı;:lıccri >ıAınak y:tpın:t.ıı;ı Hnlığı ılc-

sc-�bıylı:. SavyrdC'r

Moil;olıuın ar.asında ımnbnnu1 olan '1'nnlımlf1Smn .4trlnfıııtUr" gerqlınrc Mnğolıs

uıı".ı d�telıc �l;ı.ınak 7onında olımdngu !Yydcdılım;br, bb:. 'WJııtİJlR, a.g.e. . s. 10::!. 1 6(.... Çmd.arlıoğlıı, a.g.e..

'ii

5.l-54

OSMAN ISUMOCıl.U"NOAN OSMAN IATUR HAN'A 19'1·19SI

Altay'daki l(clışınclcrin aleyhine ı:ıtıığını ve Ku\'!(i\ lü ' dc kı durııınun pek de parlak olmadığını p:liren Şin Şı-Sey. C:ao \'c li •dlı ıkı mmanı p:örcvlendırcrck Buluntoı:ı;ıy'ya

p:önderın ı �t ı r.

a\kni

Sun Lı-dong'u d>

bu kişileri korumakla \':nıfclcndircn Şin, ıoplan;;ı,n hır1iµın kom11usını

ise Jiang Dc-yu'ye vcnniştir. Birliğın ııö rcvı ,

B u lu ıııo��)' nalııyc 'ii mdl·kı

memurları ve sivil halkı Ku,·p:ölii'ne s�jt-salinı ı;ckmc-kten ıhJrcnır Nı san ayının ortalarında Kiy nahiyesi hu suretle Çinlıkr tarafın da n hopl nlmıştır. Bu suretle Kiy na h iyesi n m elden çıknusı Ü7l"rmc Çm askeri birliklerinin h;ıı rekir üssü Ku,·g:ölü'nc uşm1111ştır. Aynca Kıy rnrnıyl·t ordusunu ile hazır kıta

l(Örc\'l i lcri

de Ku\'l(Ölü nahi yes ındc kı "'kcri hır

liklere cklC"nmişıir. u., 16 Nisan'da Osman Banır, temp eııiğı büyük hır top lantıd a komuwı lanna, askerlerine ve halkına bır konuşma yapmıştır. () , düşnunın büyük ve sayı bakımından da çok fazla olduğımu bclimikten sonra. bunlarJaıı korkmadan mücadrleyc de\"anı edccck.Jcrini bclınn11şıir. Ayrıc.1 tlli..ı rlcrsc şehit, hayatta kalırlarsa g.ı1i olacakl a rını . tmhtc hıçbır nma n

Tiırk blır•

manlnm m sav.aştan korknıadığmı ve sa,·aşmal""tan kaçnı..dı�m hc lı nın ı� tir. Bu sözlerine il.:n·e olarak 1nücade-lelerini knnsf'mn malın.t. 11;1mu!'ıom1..4 ve topnf(ı n• teca\'Ül etmek ıçin yapmadıklarını. bılakıs h·ndı ın • I . nıiılk.

toprak ve naınuslua ıçin savaşukluım söylcını�ur. ( )s ın a n lbmr a�Tıc.t hu mücadelenin kcndilcrmi uınaınen nrtadan k.aldunuk ıçm as.krri ku\'\'l' [ 1.."Ullanan rej ime karşı yapıldıf(ını. isıiklallorini alın caya kadar delcyc devam edeceklen söylemışı ır. •·•

da l>u mıı<>

Çin askerinin Altay \'iliiyetinc �L·çmck ı�in kullanalııl<·(c�� t•·k kJr. ,.,,_ lunu takip C"dcn Osınan Batur \"C m ;;ı iyeti Sırı top;;.ıy ırm.tı!lnA ı,!L·l<lıj:.11mh:. burada Li Zu-huy komutasında 4.000 askerin yolu k''"' ı c k h,·kkdı��ın !(tinnüştiir. Kuwetlerini Mancu K11.1l'a

yerlcşı ıreıı Osımıı fütur. lıA>ırla

dtğt savaş planı gereğince düşmanı şafak \'aktı .;cınber 1\lllL' alacak \'C <.ı balı şafakla lıcraber hücum başlatacaktı. Di!t<r tarAftan Kemal w Nurµ,• cay Batur. çembere alınan düşmanın bombalanması t.;ın Marq.ıl Ç0ybol sm'a elçi ol•nk p:öndcrildi. Mareşal ile ııöriişen

h eyet. 19

Nısm 1 9H.k

Osınan Batur'un yanma dönnıüştür. Man·�al har ha\".;ı,11 lopu. ıkı nuk m L� li tüfek ile 200 askeri, Çını:ıl ın ııajıı ı ı ıı ı l(CÇıt

yolu ı1 "

dıknıış \'c "'"' 2110

askeri de Bulp:un ırmajıı yatağına sc\'k emı iştir. Plan uyıtııl.,ııay•

167- Da-_1un. a.g.e.. rx. s. 5.202. 168- 17 Nısan'da huckeıc 11,eçmC"

k o n u la -

karan alın Os.m;m R.mır. hu IL\pl.mtnh �·,oıio\ı.. c.111

-sınınnı flC'ıÇmcyc bll,ıat"ak ob.nl:m Çın a'.ikcri hırlıklenınıı ''ldtırııu.· br.m .1htıı_.tı lı.-l1l·

nnı almııtır. bb. Ç.1.ndulı�ln, •.g.e.,

54-55

ON YILA SIGAN llR ASUWK EFSANEVi OMOR

rak, Kemal ve Kapas Banır doğu tarafındaki tepeyi ele geçirmiş, Soluvbay ,.e Nurgocay Baturlar da dogu ıarafındaki ıepcye yerleşmişıir. Sabaha kar şı 03'te harekete �çen Osman Batur birlikleri belirlenen noktaların ta mamını de b"'Çirmıştir. Bır saaı sonunda 250 Çin askeri öldürülmüş, 50'si de kaçmak zorunda kalınışnr. Yapılan toplu hücumda ise öldürülen Çin •skeri sayısı 600'e ulaşmıştır. Sabaha karşı düşman karargahı 04'te ıama men ele geçirilmişıir. Anlaşma uyarınca saat 07'de ızelmesi ııcreken Mo ğol uçakları. 7:30 ci,·arında olaya dahil olmuş ve 13 savaş uçağı düşmanı bır saat boyunca boınbalamışnr. Bir gün sonra da bu 13 uçak iki saatte bır ara vermek surenyle dört saat boyunu bombardınuna devam enniştir. Bu !!ıUredc: dü�man tamamen çember ahına alınmı�. Osman Batur ve kuwcılerı ısc bölgedeki bütün hakim ıepeleri ele gı:çirmiştir. Osnun Ba rur'la yapılan telsız konuşmasında düşmanın sıkışnrıldığı ve kaçmak için yer aradığı, böyle bir zamanda takvıye kuwete ihtiyaçları olduğunu söy leyen Nurgocay'a 300 asker ile 30 havan ıopu gönderilmiştir. Toplanan komuta kademesi akşam 16 civarında gclebılccek tahiye kuvvetlerle sa.r 17- 1 8 cl\·arında düşmanı ıamamen ele geçırme planı yapmıştır. Gerçekte ise Çin kuweılerinin ka�ı duracak halleri kalmamıştı. Tek çare yarma ha rekatı ile kurıulmak olduğundan buna çaba gösterdiler. Savaşın dördün cü günü akşamı yapılması planlanan son taarruz öncesi, Çin askeri Çin gıl ırm•ğı boyundaki ihıilakileri yarma harekatında başarılı olarak Sarıto !l"Y'a çckılınişıır. Döntü mevkıinde önlerim kesen banırlar, General Li Zu-huy komutasında 4.000 askerin burad• bulunduğunu öğrenmiştir. Dön gün denm eden savaşta 30 şehit veren banırlardan 50 de yaralı bu hınmaJ..-uydı. Bu savaşta 2.200 düşman askeri ise öldiirülmüştür. 'w Daha önce varılan karara göre. Osman Batur ve maiyeti. 20 Nisan 1 944'te Urumçı bırlıklerıne hücuma geçmıştir. Zikredilen ı-arihte Moğo lıstan'dan gelen uçaklar da Çingil ve Bulgun nehirlerı boyundaki düşman lıaılaruıa ha\·a harekiiıı düzenlemişıir. Bu sırada Osman Baıur komuta sındakı 1 . 500 »ker karadan Urumçi ordusuna hücum geçmiştir. İki gün devam eden muharebede Çın birliklerınin 8.000 kaybı olmuştur. Sağ ka lan Çin bırlıklerı ıse Şoncı'ye kaçmak zorunda kalmıştır.'" Osman l:larur. 24 Nisan sabah saat I O'da Bulunıogay nahiyesinin ab lukaya alınmasını emreımışıir. Nahiyenin ablukaya alınması ile Çin or dusu ıelaşa kapılmışıır. Şin Şı-Sey'in ıelsizle askerlerine savaşmalarını ve 169· Ç.uıd. ulıoğlu. a.g.e.,

56 \•d.

170- fır.ır eden Çın bırlıklennm çoğu y;1y:a oldnkbnnd.a yol boynnc.a )'.J ıçhlcuın Ol·

ımı,Jcr y.a dil kıu;uk direııı� grupluı unfınd:a.n on.ıd.an k.aldırmı�ludı, bkz. z�kenuh.

''Çiu K.rıym1kltımrdtı Osmmr Baıur", �- 53.

OSMAN ISLAMoGLU'NDAN OSMAN BATUR HAN"A 1941·19S1

arkadan takvıye kuvvet

�önderıldi(ti söylenmesine ra��nen, bunun Çııı askerinı ccsarrdcndirecck hiçbir ıcsıri f(örülmcmı�tir.1"1 25 Nısan·da hır lüp . desteklerını devam cnımıelerırıı. 1afrrın lan n yapan Osman Banır, haU.-un yakın ve davanm kutsal oldu(lunu, kadııı-erkek demcdcn lıorkcsin sıl•lı• .,_ rılması �rekti�ni. artık silah problemınin kalmadıftım hclırtmı�ıır. ı ı.ık ısc büyük bir ıneınnuniyctle barurlarının ısteklcrını kabul etınışıır.'" 27 Nisan günü sabah saat 7:30'da haşlayan sa\'•jııı Çııı kuwctlorı al,·ylıı ne [(l'l�mesi Ü7erine Sun \'e Bai adlı iki Çınli komutan Şin Şı-Scy'ı tclı;:ı-•f la haberdar etmiştir. Telgrafta ihtilalcilerin 26 Nisan'da Akıy'ın güney dag silsilelerini kontrole aldıkları ifade edılıyordu. Zıkredılcn hölgeyı koruyup korumamakta tereddütleri olduj'tıı , ayrıca Ü7erlerıne �len ıhulilcılcrın du rumlarına bakıldığında son anlarını yaşadıkları behrtihyordu. Şııı'ııı ccnhı ise "milletinjzt ılf dtııleriuizt sadaltaıiuiz; bildirin'" şdchndı! olınu�nar ı·· 28 Nıo,;;.:m günü "3baha karşı Osman Banır birhklerinin haşlamf(ı inı hücum neuce.ııı de Çin Emniyet Ordusu'nun karargahı ateşe wrıhnıınr. Sah•lı 06 "ılarııı<l• taarruzun hm )'2\'3şlamışnr. .-. 29 Nisan günü Çın birhkkn ılc Osm•n U. rur'un birlikleri 'IX.\.ıquangou m·annda tel.Tar karşılaşmıştır. Sdıchı hılınmc ınekle beraber Osman Barur'un bırliklerıııı �rı çel.-ııj?i anlaşılan ,.• hq �n boyunca çok şiddetli çatışmaların meyand.ı !(Cldıf(ı bu s.-·aşlarda her ıkı u rafta büyük zayiatlar vcnnışnr. Da�ıun'a göre Şın ordusunun ka\'hı ;ı ı öh.ı \'eya yaralı, 1 00 tane at \'e deve ile sayısı belirsi1 sılah ıdi. . -·

10 Mayıs 1944 tarihinde Osman fü tu r. <ıOO kişiyi Alkaydar. lnktuh"· \T liderliğinde silahlandırarak Jılkıaydar'ın komutanlıf:ına wrdı. Yır dııncılıklanna ise yüıbaşı rütbesi \'erilen Mukay w Tokruh>\• atandı. Nı"'ıı ayındaki sanşlarda ıehit düşen Sulu\'hay'ııı yerınc başk,mıııı.ıılıı'=:'• Kemal Batur, onun yardııncılıf(ına da Nurııocay Barur �nrıldı."· Osman Banırıııı Muby

1 7 1 - D.--jun. a.g.e..

IX. s. 5202.

Aynı lt'-111 yıpıhın hürmıı ılc Rnhm(('ıpY ıı;ı\nvc-;ıuııı Oumm Batur bl\"\"('llrrınııı dıııc gcçıııı\tır. Osııı;m H.mır \-,mıııd.l

172- Ç:mdarlıoğln, Lg.e.• 5. 5A-59. gilııeydoğn lar:ılhrı

300-400 bşi lı k bir grupla öAlcdcıı soıır.a sut IS'tc bn"\"Ctlcnııc ı\oıırı u.ıırrm C"ııınııı \'c:r

ıniıtir. 26 Ninıı s.ııb;ılı suı 06 suhırınd.ı Osman Banu lnl\'VC'tlcn tcb.u hürnııı;ı grçıp

wrcn Suı ı . nçık. �Ondcnp �ıı;ilC"n bruıı balomnnını, bunun olm:unası duruıuumb hcp5İllm ölcbilet:"c�ıu bdinnrnınr. Ş,111. \'C'f

şchn sıkışhnn;ııya b:l!ilaymc.ı, Şııı-Şı-Sey'c h;ııbc-r

dijtı cC'\-apta p:mık y:ııpınaıııal:mııı. tak\ıiy" lı:ın'\'Ctlcriıı yolclı oldn�111nı. b.:-.lgcııııı lıc-r ııc pılwm;ıı olnru nlsnn koruımı:ısı gcrı:bığiııı �öylı:ıni�rir. 7ıkJ"C"dılı:n h�1l�e Dang ıncrkc7i üsshnc 1.500 mil mcs:ıfcdc idı. bk7. D;a-:jnıı. a.g.r.. D(

Gn.:ı-\11 1 1-

520�

173- D>-juıı, o.g.o., lX. s 5202-5203 174- Bmnuı scbchı. Osınilıı Batnr'nn bir l,sıııı km-vctlC"nni. u.lnwc ıçin �dıııdcrc

diğer Çin birliklerim brşllam;ık Ü7crc göııdenııcsiııdC'll b\,l�kbıııııı�lır, a.g.o.,

1X, •· 520.l.

1 75- O;ı.-:11111. a.g.e., 1X. s. 5�03, S:!O�

17(-,.. Ç:andarlıolc,ln, a.g.e . . s. 5q_

l1l:m n.ı-.1111 1 .

ON YILA SIGAN il• ASHILIR lFSANlVI OMUR

bu luıırlıklmn• bl)ı l ık Çin birl ıklcrı <le 1 .9 1 0 nefer •sker.

937 deve ve 94r,

Jtun ıı ı ii tc�kkı l bir ordu ile scfrn· çıktı. Çin ord usun<l• ki at ve develer be "" olnM<lııi;ınd•n bnnfarı kul l.u ı mı•y-•n • >kerler yoll•rıı ıa yaya olarak devam l'Ulu:k zonın<la kalnı ı�tır. Hu ısc Bulunlo�ıy'J;ın ıstcncn yardu mn z;1nu.ııın

d:.. bölı.,rı.·yl' ul.a�n1asmı f..'l:'l'İktın11iştir. Bu dun ım aym zcunandil Bn lunto �.ıy'dakı Çm bırhklcruım tc la�lflnınasm.a scbt:-p u lnıu�rur. 'n !vl;ıyıs .ı yı onalanm.Ja G cn c rfl l T.an� L.lıı-quan'uı ordusu K.ilhmıu

<luııı'c.fa lı•rekcmz ol•uk bekleıııekteydı. Çin bırlıklerınin koımıta b<le

lll<'sıııdeki bu 1htılalhr, ordunun hareketsiz blmasınd• en önemli etkiye '"hıptı.

Mayı>'ta Osnun Bm ır b ırhkle rı hareke ts iz be klemekte olan

T.ı ıııı' ııı kııvvetlerıne

100

kışı lı k bir bırlik ıle t.. rruz etmiştir. J<.ılaçünke

,·e Unkcn n•hıyd<·rınc b rşı tertıp edılen tdamızlar iizerıne Şin btrlıkleri11111 l;ı1 111.um 19 M.ı yıs' t.il Bukcn'c yardım ctım:k ıçın harekete gcçnuştir. Bundaki !('.İ ye Kazak b ı rl ı kle rın ın hücu m larına mani o lmakt ı . ''' Kökıoıı;ıy lu lkm<llll Osman Uatur'a u l;qtırılan bır haberde. halkın tama1 11111111 S.rsümbc'ye !(ÖÇ emnlnıek ısıen<l ıjiı , eh sılah tutan Kazaklar ın Os

ı ıı;ııı Banır'a brılmd>llU mani o lma k iç ııı böyle bir girışimin b"'rçekleştiril ıııek ı>ıen<lığı anl•şı lı ı ı ışıır. Bu g.iye ıle Alcıy Kazaklan, Erenbbırg.t ve Bog

J• daı?ı ıle Unıınçı etufıru yerlqti rılmek "tc niyord u . Uuna mani olm•k is teyrıı lhııwı ll•nır, komutanları Kemal, Kapas ve Alk;ıy<lar koımı tasuı<la l .SIJO a-ke ri Smto!!"y'<l•kı Çin kuwe ıl c rı üzerıııc ı...iJnder<li. N urı.>OCay Ba

nır ıse c,·ın<·t \'e H ayda r y-üzbaŞl)1 y-•ıııııa alarak. ı ..lka yard ım etmek üze re. Kökıoı,..y'<lakı C,:ın kuvvetlen üzerine

!(Öııderıl<li. 16 Mayıs 19.f.4 !(tinü 2.000 Çin ;ıskcrinın

yula çıkan N ıırı-'llc•y Uanır. Üçarı-�lı.y'da. iiç !(iin önce

Köktol('•Y halkım S•rsüı ıı bc 'ye ı.,<liç ettırıııek ıçin hareket ettığuıı öğren<l ı .

Tünkc'y<' IL<re kct eden U•turlar.

burada ııöç e ttırılmck ıstenen

1 .000 aılenin

olJnı:,'ll nu öW-eı ı<l ı le r. C,:ın •s kcri nın heııii>. buray-• ııı:lınemesın<len ısnfa<le

ılc halki y•ıııııa •im ve liderlerine Osman Uatur'un selamını söyleyen Nur J.,>OC•y, he p beraber Üçarııı lıay'a ııı= l<lı. Ç ın lıler ın Arıııltay'd• iizcrlerıne ııı=l

ııını ıle ba) layarı çarpı�ıııa iiç !(liıı iiç ııı=ce <levanı enııış, 2-500 ki)ılik <lüş

ııı•n kuvwıı lıırçok uyw wnııışur. 3!XJ deve. 500 at

ve 500 ıiifck ele

ııı=ç ı

rcn baturlar. ı ıııı ka lıılı mle llJ şehıı ılc 15 yaral ı vcrııııştır. Ak!jaıııiizerı yeııı Jeıı

ba�lay-•ıı çauşrıı.1<la .100 C,:ııılı

öl<liirülıııüş,

HIO de si l.ıh ele f.'1:Çinlıuı)lir.

�ab;ıh IJlfc k;ı<lar <lcvaııı eden çarpıırıı•lar<la Çın kuvvetlen maı(lup olmaya l 7i- U.ı-Jıııı, a.g.e., 1X. � S:!l.M. 1 78- Ü;ı.-jllll. a.g.e., ıx �. =ı204. 1'"44 rıh Nıun VC' M.ıyıs ..yJ;ı.rındalu mtıradddı:rJt' .trtık O•mı.m H.mır hırlıkh:mun pk.ıl.ııııp n:ul�uıdırılm.ı\I Jıl�imrc'lil, y;1p1ıkları lıiı· ı·ıııııbrı oıılemcye bıuk.mıvır /\J uk bnııc.l:m "-ıiOllr:I ı\h;ı)·'dilı kumrul Ü'.'iıınan l::btnr'ıuı clmı: �ı:�mı:ye 1ı..,ı .. ıııı'i1ır

OSMAN ISLAMOGlU'NDAN O�MAN IATUlll HAN'A t941-1U 1

Sarıtug.ıy'dalcı Osman lhnır'uıı kuınaııdanl.rıııdaıı ı."'lrn h.ılwr Çiıılılcn kururnuk İl,"İn ijzcrlnınc ).000 \ 1 1 \'.UI Çııı .ı� kcrinm hareket cmf(lm, ıkı taufa �icü ycancyt..·n .K.t.l.tk hırlıklcrmııı 1-!l'rı \C lcı lıncyı uyl(Un gürdüf(ü bclırtılnıı)tır. Uu ı:crı çdolıııc sırrnıu.J. l .IHHJ .ııle Çiııgil kayı ı ı;ıkaın l ığıı ı;ı ycrlcıtınlım)tlr. Ycrlqtırılcıı hu kıı ıkr ı ıı ılrn ı.:dcıı lcrı Osman fütur birliklcrıııc ııtıriik cm. Uııııl.ırJaıı K..r>k.ı' N•hı b.ıık.ıı ı scç ıldı , sılahlaııdınldı ve O•nıaıı l:htıır'uıı hızınctınc >ukuldu ' ., b;ı�laınııtır.

Jc, de gt:._ ırilc n

18 M..ayas güı ıli Osnu.n Hoırur birlıklcn Buluntc.>�y·a J..'t'n JiinJii. c;1ııu_·y n·

buluı ı;u ı üç nokcıı.J.lcı kiiprıikrı knııtro ılk rınc aldıl;ır. Uatı ve kuzey dııifarı ılc Oabcıı d•ıiı rn·•n )ııı �ı-Sı:y ı.ır.lıml;ııı Unıınçı'dcn göııılcnlcn uçaklar r.ır.ıfuıı.laıı boı ı ıb•l.uıJı� ı�ııı kull;ıııılaıııu hlldc idi. Zıkrcanıı ulduğuıııı.ız bu diinc ıııdc y.rdıııı ıo;uı lcırckcıc 1-"-'\nııı ol•ıı Şiıı'in kuwctlcri K.bçüııkı:'yc kad;ır ilcrlcnıı)D. Uuradau lı.ırı.· hı cJcu e,: ıı ı lm lıklcri Uvangu cİ\"aruıda (:l.ııı.uı Uanır bırhklcrı ılc çall)nı.ıy• !(lrllll)tır ' • dojlu wiiJaruıın 1-"'Çİ!j ııüzcr�uıd•

19 Mayıs'ta sa ld ırıya ı,"'çcn Çın bırlıklcrı U''""b'" bulı:csıııı ıw·.il ,·ııııı\ ar. Şııı Şı-Scy'ııı cmır vcnııcsı ılc �g;il cd ılc ıı bu biilıı-:Jcıı ıı-:rı \ckılrn (; ıı ı birliklcrmin bu durmnu Milyıs :.1.yı !'ııonlarma �d;u Jc\',UJI l'fluı�m Y.ı rdı ı ı ı ıçın !(Önde rılc ıı Çın bırlıklcrı ısc tt l\"Ul?'n bölı..••:> 1 111 1\1("-İI c ını ııı ı . l\.ıl.ıııı.ı Jum'Ja blan Chang-yı'nın cnırınJckı bırhklcr ıw pıy.ıJL· olup. li l \ ,ıq.!11 1 ı�gdl c<.hldiktcn sonra topl:.1.ın 800 kı� ılık hır ku\'\'ctlt: Y.111 'liı.rn'ııı eııırıııl· \ l· rilmi� ve Tuvar�u'da �ok Mk.ı kontrol ahında ıunıl.m im k.u.ııl!:ılı kıırıım� lard ı. 2 1 M;ıyıs'u ÜMnan l:h.nır'nn t-,ıiindcrllıAt ku\-yl·tlcr. liııhıııtıı�..ı�·ıııııı mulufazasnu gcrçcklqurcn Çm bırhklı.:-rınl' lor dl11.ır y.ı�.ı.uı ıı�tır �.L,·111111 1.1 Mrasuıda göre\' vcnkn Uy�..ır askcrkn dt: ycrll·nm hır.ık.Jp ı-.ııduh.l' dk-rmLk � ild.lı, yiyece k ve 111ülım1111J.t b lıııay..m Çmlı bır lı kk r �·ok �ı.,h.ı ıor dıınım W k..t l nu�tır. ]0 May1�1ta ()!\111<111 Banu lıırlikkrmm t;ı.ırn11.u ü1.crıııl· �.ıh.tlı lcyın doğu \'l' giincy dağhı.n Şm1111 cmnyk· hnn1h;ıl.tnı11ı�- _\ 1 ı\\Jy1!'1o0tJ ı,... v.ır ı.lıma gelen Çin bırliklt·n Ttıva rgın' ı ı�ı:-;i l \'Tilll\t ır.'"' 1944

yılı baıla rınJa Çıııl?'l ve Uulı..'lın ııc h ı r lc rı lıoyııııd.ıkı 'i ıı ı �ı-�ı· v

a!>kcrlcrinin ıncvc.:udu l:J .. 000 c ıva rmdaydı. Osnıan U.ttıır ku'·'·l·tll.'rıyk � ı ı ı dskcrlcrinın zikrrdılcn hu höl�·dı: \Ok \Ctm S.t \'a, l<l r ppm."m" r .ı�'11ll' ll her ıkı tu:.1.f <l.ı kcsın hır ı;tl"cr ddc l'lkllll'lnı�u. Y.tl .ı y l .ır ı ml .ı ı�l· ( J,111.111 lhıur kuncıl<·ri. � ııı ask,·rlcrıııın JıııkııJıf.� hır ,.,ıı.ııl.ı e,:ıııhkrııı k ı ıl l .m <lıklan hütün at \'C bL•111.l'rl hay\·.tnldnlll l.'k t!,l:''a'lrını�. hıı dııı u ı ı ı l,:111 .ı'ı kcri bırhklerını kıpm!.yaınayac.ık hale '"kıııu\tıır. � 179- ÇıuJulıuğln, a.g.e.,

�.

bO vJ.

1 HO- DA-Jl111, a.1.e., lX. .-. . S20.'\

1 8 1 - Dol-J ı ıı ı, •-ı-e., IX. "' · S20l-S2CM .

1 82- /..1kr1111h, '"Çirı Karrrııltl.ınıııld Ornı;nı Baı11r"• .-. -'7--IH

YILA !ı.IGAN •I"' A!.MILI• UUNIVI

OMUR

l lJ-l-1 yılırntı l lsııı;m ifa tur, huıkır lı;ıy;111 y.1�;1y;m

Kıı1:tk THrklt'rİnı hır

.u.ıy.ı h'p l.1m.1yı h.ış.ınmşll. Bu ku,·vt·lll·r h:ıtlrı sayılır her lıt&lt· ub�mı�tı. /'.ıkn·tcıf'.t111111 im t.lilnl·ıntlt· ( hnı.m it.tur. Ml,f7tolısu11 1 faik Cmnlıuriyt.· 11'mlt·11 h:ışk.ı hır vrrtlt·11 y.ınlı ı ı ı :tl:ıımylınlu. Hu dunmmrı schrplcrmdt·ıı hırı i l . 1 >üny.ı 1 1.ırhi'nm tll'\';un t•HiA,ı sır;ıda dl)11y.a k;un uuvuı11111 11;ı1;ır-1 dıkk.ıımı ı\h.ıv'd.ı v11k11 hnl;m ol.ıyl;ınn �t·knu·mr'il süylt·nl'hilır. AynGı 1

lılµu

Tü r k ı s ı.m ' m Alıiya'nm 1.1111 ortasıııda. tlihıy;ı ıll' ırrih;ıtınm kt·s ık hır

vt.·rdt.· hıılımıı ı.ı"ı hır h.ı�k.ı sl'lwp ıJı. ( >smım llınur'ım ıniit::uh:ll'sındc.·kı h.ı�.ırnıııı kt·:ı-ı 111 ııl;u.ık saAl.111.uıı.1111J.s11ıd.ıkı hıı ,,1ı1111'i111hıkl.u lnn·r talılı '"lık ol.ır.ık 'li.ıyıl.ıhılır. ,�,

l l.1111.m I ',.M'h· İ'itıkl.ıl sa\',ı�ıı ıı Akıy'm ılı�r ht'llı-tclrnnc.· de.· yaymak dii �11111...,ıylt· ( )sıu.m B.1111r hırlıkll·n yc.·111 h;nuldc.·r y;ıpnu�rır. İlk ol:uak Dclil lı.m �ü�inh.ıyo�hı lıdt·rh�ımlr ".-hh•ri l .ı'ı/,·rlı·ı· Komifı·ı·i'' kur11lm11�111r. Hıı lm mıtt.·ııın ;ılthA:ı k;u;ırd.ı Ah;ıy \'ltİ)•1:tlcrımıı. hıll ıa.�s;ı il<;l' Vl' k;11;ılarm dl' �·..;ı rılıııl'\I, diı�ııı.ıııl;ı �l·ıuş n•phc lc.·n· y.ıyılıııı� \,1\';1�.ı Jı.tırı�ılı rıl'kll' acclcd da\'r,1111lı 11.1111.1\1, ıanı tnsml· lı.ılkı �··ııl·l n ı;m;ıJ.ı ısıikl.ıl ı n ik:uldc.·smc çckmt' ,.,. ,hı'lııı.1111 g-.ılil .ıvl.ıııı.ık slT:lll"flSI k;ıhııl c.· dıhııı�llr.1u Kn1111tcımı :ıı l JıAı k:u;ır µrıt·µuu c.· dk ,,ı.ır.ık Pulı't.lc.· lıJ.lk ayakl.111111.1\1 J.tl'f�t.·kll'şrırıhnı.şur.1"" .' 1 l.11 1r.ııı"<l.1 llııhııııoµ.ıy"<l.ı hulıııı.ııı Çııı tmlıkkrı ıfa((ılınay.ı ha�loı ı ı ı ı � l l . Ktı\'l-!l'liı'ın· y.ınlmı.ı 1-!l'lrıı

<.•:in

hırlıkll'rı 11w daha llnl"c,

24-26

Nı

\.111 ı.;:uıılrrırnh-. U r u ı ı uJdl·ki �üv.ırı ,.,. piy;ıdc: .ıskt·rluinin lu·psi vt• ikı ı.ııık ı.ıhıırıı ık h·\·,111111 hiiliiğ:iiııii dt• ıl.ıvr l'dt·rrk Tian l.111-Çlll L"lllrinc.· \'t' .. r ı l ı ı ı ı�ıı

l h ı .ıskt· rlnı ı ı lıt·po.;ı l l;ınraıı .ıyı l1;1�11u.la lı:il:'ı tl;dı:ı K11\'t,tillii'ııiiıı

l'l:'JlmLı ıdı

B11l11rı ıoµ.ıy'd;ıki <.�111 hirlıklc.· riııiıı cl.ı,:-t:ılm;a siirccİlll' Wrııwsı

lııt·ı 111l· XI VI. Timıc.·ıı komıu.1111 Xıı nıı-t.;l'll, �ı.ı Yı ı-çm k.omııl.ls11ulakı <.'.ııı hırlıklrrmc y.ınhın;ı J.!clı111,ur. Bıı ordıı yrıkl.1�1 1 1 . ı. ycrım.· <lmlcnııu·1 H \. l hııı.111 U.1111r, <,"ırı .1\krri lmlıklcrıylr y.1p11jlı ..,;ı.v.1.!tllrtb 'irllll ol.111 lmnıuuınl.uımıı \TllllC', . .... 11111 y.u.ulılık w•\IC'IC"ll Nuq,ı:tı<".IY, K.1p.ı\

VC'

KC"m.11 Uc1t1rrc "'/Mıur" nıı\';1111 \'("•

u·u·lc uıılıı,1101111 koıııııı.ı k.ulcmr\ıudc Ml•rr\'IC"111lırıı111ıiı. Osnı:m lb1nr'ıın krfi111 73fr. ri ( iııu-Mıııı.ı:-llmı.ı: 1 lııkıhnrıı'ııı lir IC'l.1'\.I cllı\1lrıııı�ıır. Ç.ııı-KJıy-Şck vcntiA,1 emir ılr Alt.1y":.ı ırkr.1r km"\'rt "t"\'k rllılııır\1111 \'r AlıJıy'ııı knıurnllcrnulcn (ılun;ıy;uı hc'll�drnnr yıı):ııı.1k y.ıpılııı.ı"'ıııı 1\IC"1111vır 1111rırm 117crııır Unıırn;ı ıJ:.ırC"t·ilC"rı_falııııku K.:ını ve S:.ı r ı h ı�.ı\' lıolı.ı:clcmır yeımlrıı rıJ'.tıu.1k y.1pın.1y.1 h:ı.1l.1nıı-.ıır. Osııı.m lbtm

IS('

c.�ıııliluııı

.1... krri lı.uck"ılrnııc lur,ı hu\ llıırı11.1\'.1Uk Uukul, Ert'rıkAhltK.ı. �onnı, Nem, K.ııhJı liıı·

,,,\111 \'r lı.w.ılı•mıtl(' ıl.1ııııulıc \'.111yt·ıtd.:ı lıoılkı hır .:ır.ıy.ı ınpl.ıınıl \"ı: lbytık. C.:mKil. S.11 1 h •ı.ı:.1y \'r J.:: 1 111111111 holı.ı,rlrrın(' "tTtlc�urılıııı\ln ltıı smrtlr hem .,.a,·;ı�.ı k.acılın.ıy;m h;ılk C'llll ll\'rlr .111111111\ hrııı dr dı o,;ıblı ıııı.111br<l.m .:ıd:rri .ıııl.111111.ı y.ıı r.:ı rl;u ulm11ıı, hb. (i�y rrıııll.111, Ah•yl•r'd• K•nh Günler, � 1 4 '.\ \'ll ,

lru", 'ii 1 1 . 2.l, Vr�r\'İ, ıı..� ıu .• 'ii .24 I H.t- /..1k1."11ıılı. "<,:rrr K11rmddmruılı1 <>mı.ıuı ffııtıu"',

nılf "Omrmr ltnırrr ,,,. Milli Mfünılr·

ı.:.

�.l-�-1

IH�- 1 1111-'iil ı('ııy,. •·iP'- .. ., S.\2

05ıMAN ınAMoGı U"NDAN OfıMAN HılllR HAN'.& ,... ,. ,..... ı

yı rrrnlı t•tını1 \'t' a11r;ık 2<ı 1 ).ı11r;111 KlİllÜ \ah;ılılrym ;ırdll.11.ırl.ı yol.ı �ık.ı· r.ık l\U\'J.lı' ilii'tlcki soıı\'J�l;4 J.tiirt•\' alnı;ık 1\111 lı.ırckt·ıt· �n,.:ıım;tı. Ah.ıy d.ı,:tı· 11111 r-trafiıu.laki htittiıı <;m onlul:ın hi rl<·�unldikt<'ll snnr;ı ·ı;mµ i' l 1 1-q11;ııı . l )snıoın

lloııur';ı rl\İ J.t,llııdermı�tir. A.yııı 10111 1;11ul.1 hirlt·�ıırtll'n <.:ııı hırlıkk·

rı her hır

kısmı kmmır.111111.1 hmh;ı�ı rinh�'ı \•t·n·u·k . U11hmto�.1y 111t· ı 1 1 u·

lıarl"kclt' ı.tt·� ihııı�ıir. ,...

( )�111;111 lfat111, C.:111 h1rliklt•11111lrk1 hu lı.Ul'kt·tlıJık r�1 1.1.... 111d.1 hı ıyiık hır wpl;mtı tt·rtıp t·tıııi� n· Kt''ıktot{ıty �t·lınmıı ;ılıııııı.1"111.1 k;ır.ır \'t· ı m ı�ııı. 1't·· 111;11 \'c Nnrı.tocıy it.nur, 1 .700 askı:rlt· Kllkto'°'.ıy llıılt·rım· ..... ..·lmı't \'r I� µ1111 s;l\·.ı�ı.uı sonr.ı 1 2 1l'pt· l'lt· J.lt'\lr1111�tır. _,00 <.:111 ;1'.\kni11111 ,. .,Jdiirliltl11�11 im s.n-;ı�U 2<M• t· Mr almnıı�u ... E._ırlntlrıı �111 l lilkii111t·11'11111 q:�ıtmı luh."ıııe.\I

ık

ıopl;ın;m 16-]0 y.ı� ;ır;L._ı �t·n�lt·rtll'n .'0.000 kı�mm sıl:ılı.ıhm.t .ılııuh�ı tl�n·

mlımşıir. lfalnrlarııı \rmlwr :ılun;ı alnı;m Kükıo�.ıy'ı (,�nılıll·rm hır.ık11ı.ıy.1 myrrı yoktu. So.va�m 16. ı.:,iinüıuk s.;ıyısıi' tlrıını·k hır K111 1111 114"nlnım· �ı·I· dıA,1111 lullC.'rİ al1111111�11r. AtÇUJ.'111, l\;ır.ısu \'t' c.:.ılı�n y<ılmııı Nurµı ıt .ıy; l k ll·kin. Aq.,tıh;ıy yolunu l<l·ın;ıl "'' K11ılf.f.ı , l J � ;1 yul111111 l\;ıp.ı' B.11111 l;ır SOU'n kışi ılt· ht·klt·mc.•yt· h;a�l;nnı�rır. 27 l l;11ır.111 P>-1� tarılmuk <,:ıııhln ht·klı·ıu·ıı yı·u.· utış1111�uı·. Büyiik hu s,l\"J.Şlll h;ışlatlıAı hu .ıııd.111 k"·' hıı '1111· 'onr.ı

iikn Çiulı sayıs ı 20. �t·lııt otan harnr l'it." 1 0 kı�ı ıdı . Ak,.1111.1 k.ul.ır ılı·\·,1111 t·<ll"n çarpışınalanfan sonra NnrJ('KilV. 1i.·vdt·k A.sn\'1°11.1 çı·kılıııı�ıu l hıu.ııı Uanır'nn \,...,.; cı·kiliıt t"nırı li:tt·rım· İ\l" S;ılı�rır'a dilniihnüşıtır. ( l �ımkiı �.ı· \";ışta hanırlar 50 şdıı t ılt· ."'ıO y;ıroılı vnJı. Alııı.tn k;ır.ır µrre�1111.·,. " n ı r.ıkı '·• h;ılı Karaöktd Jı(l'ıridnıdt· 500 askt·r ilt· 1.o1:ırr111.1 µı·\ılıııışıır Bm .td.m <.:ııı ·" kni11i11 Jtl'Çtı,:tmı Jtllriiliinn· y;ıpıbn ı.1.arn11 ık ıoo c.�ııı a,kniııdl'll Jc;,(l\ı iilH. I J'ü ık s;ıA, dt· tıeı,;ırıh111�tu. (>Alrıı iıi'ı·ı ı l\t' <,.:111 .ı\k<·ı i �ı.:l11u0dl"11 lı.ı ııırlar µ,eri çt·kil111i1ıir. Hu ç;ırpı!jnı.ıtl;ı dt.rı �dnı \'t' ahı y;ır.ılı ;ı\kn n·rı1111·

ur. Bu sun•tlc Köktntr.ıy'd;ı halkııı l.ı'"A111111 y;111111.1 .1t111 C )sııı;m

il.um.

Y.ıyl.t·

d.ı)l.ı'n;ı Çl"kıhp ;Hlilrıııı t.lıııkmhrnw k;ır.uı .ılı111!jıır.1h' C)smaıı Hatur'mı sil..h tt.·J;ırık eınıt· l!)ıylı.· ınt'H·�ul ollt11�11 \ır.ıd.ı id;ırc!'ıii tk hoş Jıırnı;unışur. ( )sın;111 B.111u'1111 dı� tksıd,. .ıbl·.ıA,ı· ııı lırs.ıı' t•dcı ı �m Şı-St·y. hıma ın;\111 olahıhıwk ı�·m Ah.1y' .1 kt·sııı hır l.1.11l Jrmnçi

nı1 yapnu)'ı pliınl;ınnştır. lhı �;{ye dtı�nıhıısmul.ı Ur1111 1�/dt·ıı huvlik hn .:1-..kt·ri

k11\'\"t•t A hay';{ ._t·vk t·dilJı. Z ık rt·d ı lt- 11 hıı dllııt•tıılk { hın.ııı l l.11111

ku\'\'l'llcrının illthklan sıliıhl;u Jol.ıyısıyl.ı hu �İl\ tkıı�csı kunhıkl.ırı \o\' lt·ııchilir. l lt·r ikı tar;ıfJ;ı kt·sm somı\ .dınayı l.t._.1rl.uhld.1rı 111 ih';uldt·)T �ı rı�mt·k: Jii�füu:esuukyJı Urıını\·ı'dt·11 lı.uekt·ı t•dt·n <.;m ;ıı.,:kt·ri hırlıklt·rı ıMt.- n.1 -11111 . •.�.e-., rx. , IH7. Ç;mdulıop,lıı. a.11:.r.,

��11.\ !lo

tı:? \'ıl

ON YILA S�AN llll ASllll IK lfSANiVI OMUR

hedef obrak Osman Barur'un kuvvet merkezleri Bulgun, Şagan İrge ve Döntü bölgelerini scçmışti. İki taraf arasında muhtemelen Temmuz ayın da nıku bul•n sa\·aşlar çok şiddetli geçmış ve 15 gün kadar devam etmış tır. Bu dönem Osman Barur'un müc.dele hay.ıondaki en büyük, aynı za manda Doğo Türkistan Türklerinin Çinlilere karşı yaptıkları en kapsam lı sa\-.şlardan bırisı olmuşrur. Savaşlarda Çin kuvvetleri piyade ve ağır sı lahlı olduklarından yer de�şıınnede büyük zorluklar çekmiş, Osman Ba rur kuwetlerı ise lı.fıf silahlı ve süvari olduklarından hızlı hareket cdebıl mıştı. Her ıkı tarafın kaybı ıse bir hayli fazla idi. Savaşın 1 5. günü sonu inbarıyle Çin askeri bırlıkleri rıcat enne kararı alnuşıır. Bu ise Osman Ba ıur'un kesin bır zafer kazanması anlamına geliyordu. Kaseyin Barur, Mu sa Mergen, Aktepe. Nogaybay Öl..iirday ve Süleyınan Barur gibi ileri ge len ve Osman Barur'un ordusunu s.-·k ve idare eden komutanlar bu sa ,·aşı:;ı şehıı olmuşmr. 'y Temmuz ayında nıku bulan savaşlar sır.ısında Mo ğol Hiikümen"nden ınücaddeye yardımcı olmak üzere, dalu önce yapı lan anlaşmada kabul edildiği gıbi, Moğolistan'da yaşayan Kazaklardan 500 kişılık bir gönüllü bırliğinin Osman Baıur'a Kabıy komutasında gönderi leceği haberı gelmiştir.'� Temmuz ayı başlarında Osman fürur liderliğinde 400-500 kişilik bır ızrup, 200 kişilik bir Moğol birliği ile 20 kişılik bir Rus birliği Cemeney ıle Hateng'in kesışıığı noktada bulunduğunu ha�r alan Şin Şı-Sey, Altay problemıni kökünden hallennek düşüncesıyle Tang Zhi-quan'ı görcvlen dırmışıır. Harekete geçen Çin bırlıklerı Hafeng nahiyesi ile Cemeney arasındakı büyük dağ Sonşoki'daki Kazak bırliklerını gerı püskürtmeyı başarmıştır. 4 Temmuz günü Osman Baıur bırliklerinin Vuşilin ve Qung hua'nın

BO km kadar kuzeyındc bulundukları haberini alan \'C

Şin'in em

ri ıle harekete geçen Çın bırlıklerı. Qung-hua bölgesinde vuku bulan lu reketlere sesız kalmışıır. Durum karşısmda bir değerlendirme yapan Şin. Qung-hua'nın elde nımlamaydCağina kanaat getirerek durumu telgrafla General Tmg'a bıldırmıştir. Şin"ın yenı plaııında XXXI ve XXXI I . tümen lerin hazırlanarak Binbaşı Xim komutasında Qung-hua'nın Kalaşunkc tarafına gıtmcsı yer almaktaydı. Bu ordu 5 Temmuz sabahı harekete J?l' ç<rck 7 Temmuz günü Qııng-lıuaya vardı. Şin verdiğı emirle Altay"dakı olayların dağiııbbılmesı için bölgede mukim halicin kendi taraflarına çe kilmesini ,·e Osmm B•rur bırlıklcriyle irtibatlarının kesilmesini emrct mışıır.

7 Tcnımuz'da Qung-lıua kayınakamı, Waıı Ve-zhang'dan aldığı tel-

1 88- Gı.yremlbh. Altaylar'da Kanla Günler, s. 142-143; Yesevi, tı.g.m., s. 24. l 89- Ç;mchırlıoKJu, a.g.e., s. 66.

OSMAN l!iLAMOGıl.U'NDAN OSMAN IATUR HAN'A 1'41-1951

grafoı, Qian-liezi cıvarında Osman Batur bırliklerinin lıarckeıte olduğu ,.• bölgeyi ku'13tUk1arı, Çinlilerin ise bölgeyi ıcrk etmek ıstcdık.lcrı habe

ri üzerıne \'akit kaybenneden olup biıeni Şin'e bildırmı�tir. Şin ıse Wan Vc-zhang'a emır "ererek Qian-leizi sınırına 200 .skcr göndermesını em rennişıır. l:lu sırada yardım ıçin hareket halindd<1 l:lınbaşı Lı komuusın daki bırlik.ler de Kabaya ulaşmıştır. •w

9 Temmuz'da 4 Rus arabası sınırı geçerek Cemcney nahıyesının doğu ı:;ırafında yüklerinı boşalnııışnr. Durumu merkeze bıldirerı Sulucn adlı Çmli memur, arabalarda ınuhtemelcn Osman l:latur birlik.len içın sılalı olduğunu ifade ennişıır. 10 Temmuz gece yamı saat 02 eİ\'arında Osman Batur birliklerı Cemcney'e hücum ennışıır. Vuku bubn dchşctlı sa,·aş, sa bah saat 10 c i\'arında Ccmeney'e 1 - 1 ,5 km kala durmuşnır. Tam bu esna da Şın Şı-Sey'den Ven'e gelen telgrafta, bölgenın Rusya'ya yakın olması hasebiyle irtibatın kolay sağlandığı, mağlup olan ıhnlikılerın sınırın öte ıarafıııa kolayca geçtikleri. bu yüzden de ı.yıatlarınııı az oldugu bdıml miştir. Sınır ııeçişlerinin önünü kesmek düşüncesiyle Şin. birlik.lerın to parl•narak Cemeney'e ginnesını emrennışıır. 1 1 Temmuz"Ja Rus ıarafııı dm gelen iki arabad• bulunan sılahln doğu ve güney dağlarında bırakıl mışıır. Cemeney'de \1lku bulan bu hareketlerden sonra nahıyenın sınl halkı ,.e görevlıleri, yardım gelene kadar kendılcrıni koruyabilmek ıçııı Emniyet Müdürlüğü'nde toplanmışıır. Şin Şı-Sey, Kazak hallonı kendi tırafına çekmek ıçin 12 Temmuz günü Xian ve Dai adlı komuıanlarıru askerleriyle beraber Cczg:ı w Küçük Kulu naybay cİ\'arındaki baturlar üzerıne se,·k enniştir. l:lu olay sırasında

Osmm

Banır ise 2.000 çadırlık Kank halkını Qunıı-hua tarafına göç emrmışnr.'"' Aynı gün iki Rus uçağı Cemeney naluyesı üzerınde gürüldü. Bu ol•y Çın birliklerinde büyük bir korkuya \'e akabinde dağılmalaruıa sebep oldu. Os man Barur birliklen bu sırada Maylıbukııı dağından çckılmışnr. Zıkrcdılcıı bu dagm giriş çı� noktaları Rus ıaralinda olduguııdan. Osman fütur ku\' ,·etlerinin serbest hareket edebıliyorlardı. Bıırad•ki hareketlılık J\ıhıstos •yı başına kadar devam ennıştir. Zikredilen bu günlerde Maylıbnkın dagmdan hemen her gün 100 kişılık Kazak birlıklen Cemeney nahıyesıııc hiirnın et mekteydi. Yine zikredilen bu dönemde Rus arabaları Osman B•tur bırlık lcriııe silah se"kıyatına ara vermeden dc\'am emıckteydı. 14 Temmuz günü Kaba'dan gelen haberde Qian-lıezı'deki Çın dSker leri geri çekilmi�ti. Bu haberi alan Waıı, l:lu\1lrçiıı'Jckı Yüzba�ı Ş.ıo'ya 190° Da-ıuıı, a.g.e., 1X. s. 5206, 5208-5209, 5213. 191- Da-ıun, a.g.e., IX. s. 5209, 5213 vd.

ON Y1LA !il�AN 11111. ASllll.UK IFSANM OMOlll

emır \'ererek 50-60 kışılık süv;ırı kuwenyle bölgeyi dolaşmasını ve duru mu kendisine rapnr ctmesmi ıstemiştir.'or. 15 Tcmmuz'd.1 Cemeney'e hü cum eden baturlar. K.'17ak halkının şehrı terk ennesını istemiştir. Sokak larda ya kal• n 10 ci,·arında Çinli öldürülmüş ve sokak çatışmaları 1 6 Tem nıu1 akşamına kadar de\"alll etmiştir. İhıılalcileriıı şehrin gıriş kapısında hır toplantı )7ıpuak kurban kesmeleri Ceıneney nahıyesmm kontrolünün arnk Osman Batur kuweılerinin uhdesinde oldu�nun delili idi.'"

20 Teııımuz'da büyük bir ıoplaıııı tertip eden Osman Batur, Uruınçi Hükiimeıı'nın baskı altınd• ıuınıp;ıı halkın kurı.rılarak eli silah ruı.nları nın askere alınmasnıı kararlaştırmışnr. Ayrıca Urumçi Hükümeti işg;ilin

deki

yerlerde mukim halka propaıı;ında yapmak ve teşkilatın maksadını

anlanna kararı da alııınııştır. Bu gaye ile birkaç komutan. yanlarına SOO'er kışı wrılerek köylere gönderilmışıir. Bu kişiler halk arasında istiklal mü cadelesını anlaıac•k \'e bu mücadeleye ıştirik ermek isteyenleri Osman Barur'a genrecekıi. Başkanlı�na Nurgocay'ın getirildi� bir grup ise Alı.y. Sarsünıbc. BU\"Urçuıı ve Akçığ'e gönderilmiştir. Jılkiaydar. Yüzbaşı Arif bay \'C Ku rıı ı a 1 ' 1 yınc 500 kişi ile Cemeney kazası ve Sağır dağına hareket ennışıır. 1<.;ıpas Batur da Çcıncu kara}·ollarının geçit yerlerini mayınla malda. a\Tıca 1 .000 asker ile Kemal Bacur Köktoıı;ıy ve Sarııogay'daki Çın askerinin haskın yapmasını enı:ıcllemekle göre,·lendirilmiştir. ·�

Tenımuı p;ünü harekete geçen ve

27 Temmuz'da Fuhai'yc gelen

Çin bırlikleri burada Şin Şı-Sey'in emrini beklemeye başlamıştır. Şin i.<e,

Xını:ı Seıı-şıa n eııırıııdekı

cırdunun Wu Quan-gou'da beklemesini emret-

192- l:i Temm111 gnnıı Xı.m \'e Daı hırlıklennın bırlc�mcsındcn sonra h:uckcıc gcçı:n Çııı ordum. Osman Batıır'urı kontrolıtndckı 3.000 çadırlık halkı kontrollcrınt ;:ı.ldı. 7ılucdıltıı bıı ordıı dalı• sonr.a Qııııg-lıu.ı. ı.;;ı.n.fına lıarck.ct cltı. Osman B:mır hırlıklc rınc aıtır bır darbe ındırınryı ı;ı.o;.arl.ay;:ı.n Şın. Bınba�ı D;ıı ı°}ı Osın.;;ı.n R.atur bırlıklcnmıı u1cnnC' yıanımC'kJC" ROrC'\"lcndırdı. Rn l'\c 1.atcn 1or d11nımda ol.ın Çın bırlıklC'nnın yü kııını dah;ıı da ;ııJİ! rl�tırdı. 7ıkredılrn bu dtmrmdc Çın bırlıklrnndc hcnı s;:ı.v.ı1lard.;;ı,1 1 bıkk.mlık hC'm de ._.c-nlcn cmırlcrı y.1v.ı�t.;;ı. 11 alnı.;;ı. duruınbrı Ro1lcınlcnınt:"Y1=' b;:ı.1landı Hu ısc Chınuı Batıırmı l'.itt:"dığa hır dııruın ıdı. bk.7. D.ı-Jun, a.g.e., IX. s. 5209. 5216. 19�- Ct:"mt"rıey ııalııyesırıdrkı obybr 'iır<mııdoı Da-Jtıll (•.g.e., IX, s. 52 1 4 5 :? 1 5 \'d )"a l'!iire tnHll\'CI nıııdi..ı n ı Yt" fu-ilırn"ın ıns;ın imu �yrcllcrı olınu1tur. i(;:ı.mıatıınıuC' \.C'" menC')' n.aluycsı ıhııliilcılC"nıı H.ll'�ya'doııı �dc-cck sılahlan hcklcındcrındc=ıı k:apuıklaıı;;ııı hır· .;;ı, k.s ılık llC'tıccsıııdc bıı kadar uzun sure d•r.ınoıhıldığını göstcmırlctrdır 194- :! 1 Tc-ıııın111 194-4 Efl.11111 Nmgtıny H.1tur hın.at Osman R.ıtur rarafından her ıhu }";:ı.n ı.1manıl.:rn.ırak yoku cdılmı�m Ayrıca Canıınlıaıı H.;;ı.rı'ya ._,crılınck hzerc bır de mektup JlOUclcrılcrck C"C'\';lbını ıste11mı1ur. Bu şckıldr gorcvlrndırılr:n grup ılc Çin hır lıklNı •r.oımıJ.;:ı. 1 A1i11r;tm. 194-1 urılıındc \'ııku bul.ın uva�t;a Osman Bamr uraföırları 7or .uıJ .. r )'A�aını\bru d;;ı yuına lı.uck.iu nrurrsıııdc Çırı hırlıklcrındt"n kumılnı\lar \'c ;;ılc..!j.1 1n s�.;;ı. t 2:! sııl.;;ı. nnd;;ı Mo�olınaıı hududıındala daR; cırklcnııC' ulil\ını�l.udır, bb Çarıd.ırlıoğlıı. •·ll:·e. . ıs: M \•d Kr� ıç-ın hla Oa-Juıı. a.g.e., rx. s . 5217

OSMAN ISLAMOGl.U'NOAN OSMAN BATUll: HılN"A 1"41-19$1

ınışıir. Ayrıca Çcıı Jun'u da ıkı pıyadc uburu ve ıkı ın•n!{"• ıle K.;ılaına dwn'a ycrleşıırınişrir. Hazırlıklarını ıaıııaınlayaıı Çın o rd usu 30 Tcm

muz'd;1 Hu,,ırçan'e h;.ıreket cmuşnr. 1"" 29 Temmuz günü öğleden sonra Moğol ve lUıak kun·eılerınden ınü ıe�kkıl

1.000 kışılık grup

lUbiy• caarruz başlaıınışıır. 31 Tcınınuz'dakı

ıniicadeleler '"''aşın en şıddcılı döncmı ulmnşmr. Vnnımnn vahiıncıını anlayan Şin Şı-Sey, verdıği cınır ılc Bıııbaşı Daı'ııın !Uba'ya y.rdıına gıı mesıni ı.sremişse de bu y.;ı,rdmun yerı�mesi n1ünıkü11 ulmamı�ur. J3;arur lar. 1 Ağustos'ta l<Aba'nın emnıyet bınasını havaya uçurmuştur. Sınır ırö rcvlılerı ile Binbaşı Li ve üç asker Emnıyeı Müdürlüğü'ne k.çank kur ıulabılmiş, diğerleri tamamen ortadan kaldırılnıışıı. Şııı'i arayıp duru mu n çok köıü bir şeklide aleyhlerıne gelışıığını bıldıren Wan. ıhııllkılcr ıle aralarında kalan bölgenin buınbalaıımasını meıııışsc de Şııı'den lıer han� bir ses çıkmamışur_ı·ı� Osman lhıur açısında Temmuz ayındaki önemli ul•ylardan bımı de Abdurresul \"e Malaıi adlı ıkı adamının yakalanması ulmuşıur. Bu ul•y

dan sonra ıeınkınli hareket e ıın cye çalışan

Osman

be bckle

Barur. yerlcrıııııı

lırlenebıleceğıni de hesaba bıarak Fn he ııahıycsınde h a reke ıs ı z

mcyı uygun görmüştür. Durumdan haberdar olan Çın kuwcı l er ı Sun Lı-donıı; ve !hı lidcrlığındc sevk edılcn bırlıkler sayesıııde Fulıe m lııve sı işgil edilmış, Osman Batur ıse Bnken nahıyesını ele ı,ıeçırmek "ıc mışse de bu harck.ina başarılı ol•ınaınışıır. Buken lıuek.>tıııdan sonu Osman Batur, kuvveılerının bır kısmıııı Gence. bır kısııııııı Ja

Jmgou'ya se\'k ennı�ur. 1� ·

Quxm

Osman Barur ,., ctrafındakıler zaierlerıne yenılerını cklerk<"ıı Af.rusıos 1 944'ıe İ li halkının Guo-Mın-Dang ıdarecılerıne kdrşı başlam!h ıstık.lal mücadelesi aslında Nılkı'dakı lUzak çıfıçılerınin h• reke ıc ıreçnıesıylc hız l•nmıştı . Bu harekeıı Guka'dakı Az . ı lık Ccmıyeıı de desıeklcnıışıı. Nıl

kı ısyanı İ h'dekı Guo-Mın-Danıı ı,ıücüne büyük bir darbe \"\lrnıu� ve ol dukça zor durumda bır•kınıııır. 7 AF;usıos'ıa büyük bır •y•kl•nnı.111111 195ı- Bnr.ilcb Çın bırlık komuu.nJ.mmn .ıldığı k.ıur �cn·�mLt' Clll(C' H.L'\Olllı! ııron Y" \;ı.l

dınl.1cdm l'Lnu ı.ubık ernıck uurc lı.ı.rckctc ıte\C'U Çın bırlıUı:n. b.ı.uırl.u k..ı.r) 1!ı1111..ı.. luçbır nı:U{C' ddc cdcıneden w:n donum�tür. l::loll(cnın �to�ol mıımı.ı. �akın t'hua.!ım d.au l)nl'idC' eden K.ınk bırhldcn l!ıC' \'Hr-�Ç t.dmgı ılC' Çın bırlık.lcmıc Aıbr z.1.y1.ı.d.n \'crdımu�lcrdı, bkz. D.ı-JUll, a.g.e., 1X. 1 %- Da-ıun, o.g.e., L'<.

Sc 1 7

52.07 \·d.

l�i- Dı-Jıuı. a.g.e. , IX. ı 5.:!lM. Ü!ıın.m Bnur'nn bu �ckıltle h.ı.rtkeı C'tlllc!ımddu ırA�"C' 1:1111 ıJlu-..k bıhıu11cmcklc bcr;1bı.·r, hem du.�111a11 ı.uıı limb.11 buhuıdnp;u bul�c-ıım h:!ıpll ı..Jılım··

!ıHU

Onlt'ınrk.. lu:nı dr laıv"cdt"nru

l�rclttı h.iluıdc ttmı�koldııg,.ı dıı�ıundcbılu.

ON YILA SIGAN llJI A.5tf11Ulıl: lfı&NM OMUJt

h•şlaı.lığı Guka'nın hirçok hölgesil98

Kasım 1 9+ı tarihine kadar ih

til31cilerin kontrolüne geçmiştir. İhtil•I güçleri, Çin birlikleri il t·

4.000 ki

şıyc y•kın sh�I halkı Gulca havaalanı tarafına sürmüştür. Bu savaşlarda li derlerden Ekber ve Seyit şchıı olmııştur.1� Osman Batur hırhklcn 7 Kasını l 9+ı tarihinden itibaren hatı tarafla nna hücum ederek telgraf tellerıni kcsmişnr. Tam bu esnada sivil halk da şchır ıçınde ayaklanın• haşlanııakla baturların işini kolaylaşnnnıştır. Dı şarıdakı mücadelede Çin kuweılerının komutanlarından Liu'yc isabet eden bir ok ölümüne s.hep olmuştur."" Aynı tarihte İli vilayeti de Çinh lcrden tamamen rcınızlcnmişıir.:uı

Kasını'da U Çuıı-şin ve Ju Şao-liyang'ın Çan Kay-şek'e gönderdik

lerı telgrafta: "Şimdiki dıırıııııda Soı')'ttltr Birliği ilt 11ıtvaıt diplomatik iliıkileri

rauıamı)''d rı:IJ'tllıl OlHflllUJZSOk İli hadisesi gibi olaylar dı.mıııyatak. x;u-jiaug .�' ltrekıt dalıa da zor durmu� d;;�utk. Bımwı İfİll !Vftrktzi Hiikiimtı, Wa..<11i11.eıo11

lıJn!fı11111 Stwyrl/er Birl(�i ilr ..�iirı'işerek, Çin ııt Sovytıler Birliği smırmıu gep11i�r.�

oldıt�" .�ibi barı� ala11111d di.ı'rıiişıneJİ kommmda zemi11 lıazırlımıalıdır. Sovyttlrr Birli.�i el,üi}'lt ciddi k�mıımak İ(İll, 11ormal zamauda Soı')'ttlrrlt iyi bağlımtıları

ı:ıla11lanu ıtz tldt11 Xi11-jia11..e'm asktr; ,,, iktisadi .�iin·;u;; dr kıwı'ftlendimrtk ..'!trt kir"' ''

ıfadelerıylr Altay ayaklanmasının ve akabinde başlayan Gulca ıh

ıılilının ,.,.dı!:ı nokta)' çok net bır şekilde dile getirmişlerdi. Eylül ayı iti harıylr Gulca'da Guo-Mın-Dang'ın askeri kuwctı 2. 500 kişi idi. Bu ba kımdan Altay ılc Gulca hölgelerı karşılaşıırıldıftında. Çinlilerin askeri \'arJ ctR- H;ıyıt. Türkistan Dr\'lrtleri. lt,;ı ' .

RS. 87. Alptrkı ı ı

327; Ga)Tt'mlblı, "Osmau B11tm ı'f .\./illi ı\lıi<ndr s. 1 75 )'c göre Alılıan Torc'nın l'i

(Doğu Türkistan Davası.

tıkbl h.urkc1 1nc ba�l:mu. u . rı h ı :! 1 I;·)'liıl'dur 7 �sım'd.a da ısukblıııı ılin ctmı�rn·. 1-luı slıeıııı (a.g.e . . s 5'.\:!) de Uç Vıliyct ınlal:ir harckctının 1944 yı l ı Eylül ayında Goııp; \"C' H:ı. nahıyduınd.ckı ol;ıylarl;ı b.a�lıdıj(lnı ıddıa eı ıncktcdır. Türkistan Şebilleri (s. Hı. adlı c.,;crde ısr AJıh.m T orc 'nııı 11111,adclc baynğun açtığını \'C Osman Barur'un d•

41)

cm�uıı. hu surctlr İlı. Ahay \'r Targaıhacay Vıliyctlcrının lruru rıldı� \'e 1 0 Kasıuı 1 944 tanhmdr l'l:tıklal ıliıı rdıldiğl iladc edilmektedir. 8.a)1Ulr7.l Hayu (Komünizm ve Türk Dünyaıı. Arık.ara 1 9 7 1 , s. 50) ve Melike Ülkcr-Nazını hu nmc.adclcyc ı�ıirik

)'t' Vucr

('"Dt.ı_�,, Til,krstırrr'uı Swiz ÇıJfı.�ı". Gökbeyrak, 77, K::.ysen 2007, s. 22) ısc Gul

ca Doğu l"urlauan Cumhıın�"Ctı nııı 7 Ağu'itos 1 944'tC' kuruldu�ııu belımnektcdır. 199- Polaı K..d ın.

( Ülke Tarihi) Baturlar. Doğu Türkistan Milli Mücodele Torlhi

( 1 930-1 949). (y:ıy. h;ıı 1 Oım:r Kul ) . Ank.;ı.� 2009, s. 1 20: Zakcmıli. '"Çitı Knyrrnltlnnııdn Omın11 Rr.rıır'", s:. 55-56. 7 ;ıkcnul ı bur;ı.d::a 12 Kasını 194-1 ıanhindc uGufrn .Azntlıq Cnru)'t rı { ·r�w. Kn�nk ı ·r 1'ır_([I: kuliılıiiıufr tııplnnnml· lrlıldmıtri11 lwnıltlıı,,mm rr.mıi (lfnrnk illin ,.,,

dt'mcktr-dır 1-tuı-dıcıı� (a.g.e... "· 200- Kadıri. a.g.e .. 'i 1 :?O 20 1 - Tıirkiıl•n Şehitleri. " 42

5.l.:2) de 1 :::! K.1'iıl11 u.nlıını vcmıdctçdir.

:::!CC- Z.ıkC'ııulı. ''Çırr J\n)·11nJdnrı11ofn O.mın11 linrm",

5lJ

OSMAN IUAMOGLU'HDAN OSMAN IATURHAN'A 1941·1951

lığının Alıay'd• ne dcnlı büyük oldugu kolayca anlaşılır. Altay ıstıklalcılc rııım Guo-Min-Danp; kuvvt"tlcrmın büyük hn kısmını kcndı ctraOarnu ıopla m•s ı . di�r böl!(Clere askeri ıtfiç yığmalarını engellemiştir. Bu durum Afj;usıos 1 944'ıc Nılkı böl�sinde Faııh. Ekber ve Seyıt l ıdc rl ıfıın de başı. yan çiftçiler ayaklamasının ıeı elden yayılması \'c oradakı ısııklakılcrın başkalarıyla birleşerok Gulca bölgesindeki Guo-Mın-Dmg kuweılerını üç ay gibı hır 1.aınanda de\.ınncsinc ıınk.in sa12.lamı�tır.='·'

Gulet idarcsmı

Osman Baıur'un tanıdığını bildırmesı \'c Alihan Tör<'yı bırlikıe hareket enneye davcı ennesi sayesinde sağlanan birlık neticesmdc kurulan M ı l l i Ordu'nun başkomutanlığına Kırgı7 General İshak Beg Maun. yardımc ı lığına da General Delilhan Şüııfirbayoğlu getırılınıştır.''" Gulca ve Alıay'daki durumun aleyhine !(CIİşmekcc oldu�'l.lnu farkınd• olan Ve n Lin-yun, destek olması �yesıyle Bınbaşı Li Gu ı'yı Cemcney ka nsına çağırdı. Li Gui, Cemeney'e hücum eden K.ank ihtil:ilcilerın )''11u nu kesmekle nzifelendirmiş olmasına rağmen. K.abiyı muhafaza eıtıi:ın

den bu davete karşılık \'erememiştir. Cemeney muhasarasında bulunan Osman Batur birlikleri ise muhtemelen 18 Agusıos'a kadar nahıycyc bır çok hücum gırişiminde bulunduktan sonra geri çekilınışıir.''" Yapılan birçok kanlı savaştan sonra Altay ci,·arı pnş P'"i sak ı ıılq meye başlamıştır. Alıay'da bulunan Çin birliklerindeki •skerlcr kc ı ıdılnı

nı "y�amak İ(İll saı>aımaya ııırcbıır"""· hıssennektcydi. Artık Çınlı bırlıkkrııı "&aııdirleri" yakalamak dep;il, canları koruyabılmekıen ıbarcııı. Dı

g:ıyreti

ğer taraftan baturlar ise, istıklallerinı ilin etmeye ramak kala. bır başb ıtfiç YC hevesle »ferden ıafere koşmaktaydı.

Eylül ayı başlarında Osman Batur, Alıay'daki ııficünü pckışıırıııck m retiyle 200'den faıla süvarisini Y>O)"U•n ve Kıytı'ya göndcrıp, bölgcdckı Kazak halkını Alıay'a taşıttı."" Bu arad• Urumçi Hükümcıi'nın Kıı�ı lıöl203- Sügurb.a)•ev, a.g.e. .. s. SS; Zakcnuli. "Çin

Kay111ıklı1nıul11 Osııımı ft,,,,,, ... ' :;2 K.ı 120), Alilıan TOrc'nın Mtilı 8.aınr'n Osman B;ımr';ıı �oıırlcrdı� \'C de'\• ıcle aldığını, aync:.ıı Nıllo ıd ı rı nı rı 8 Elciın'dc ele gcçırıldığinı b.ydctınektedır :!04- Gayreıııll;tlı, "Hrl.�rrlr Osmmı Bnrur"'. 85. ::!05- Da-Jnıı (a.g.e .. JX,, ... 5 2 1 4 ), ıl111lilcılcmı ız:iyemıın n.ılnyc)ı 7.lpt cııııck dc�I. lıallnn k.aı:Unn brı ııı rınale olduğumı ıddia ctınektcdır Anca.le ol.ıyı ı ı ıanl;ırı �07 omııı dıri, (e.g.e.• , s.

de alındığında Osman Batur hırliklennin hu �clalde kaybedc('clclcrı ne zanu.nluı . ne �il.ahlan ne de diAcr lc\'2711111 ıııcvnmu. D:ıı-:ı uıı , ilml.ilcilcrın a)Tın sı\,ı �cııı;; lcrı .;ıı;;ke rt" aldıklarım, dıil:cr ıan.ıiaıı da �an•arıb.nıı ıııal \'c ıınilldennı yun dı�ııu bı;ırdık.brım luyd.eı ıncktcdı r . Eserinin birçok crındc bu nevı ıddıal..1u yer ,.C"rcn. bırçuk 11ökt..1cb dd

hakaret dolu �tı1lcrlc 0.ı;;ı n;m 8.3ıtur \"C c1rafmdakılcrı ıtlmıı cdcıı ();ı-.ıuıı'ııu bu kllllll·

dıılci iddialan k.anutuni1cc tan ılı \"e yanlı�nr 206- Da-juıı, Lg.e. , rx..

52 IO

207- A Hillory of Migrerion (s. 1 O 1 - 1 02) adlı csC"rdc Yaoyu.an \'c Kı)ıı'y.:ı l!ı.lnlknlrıı

lı.albn. İ'lf'ıncdıklC"ri hilldc zorl.1 KOÇ cmrildiklcri ıddıil edilmektedir

ON YILA SIGAN

1111 A�llUK EFSANEYi OMUR

gcsındekı cıııperyal polmkası ve Çinlı süvari bırliklerine 1 0.000 aı verıl mesı yönündekı eııırı J(;ızak dırcniş h•rekeılerınııı daha da y•yı lı ı ıas ına sebep oldu.>•osman Batur,

1 1 Eylül 1 944'te ıerııp cnigi ıoplanııda Al

ıay'da bulunan bütün vatandaşları komutanlığı altıııd• ıoplaınak ve kur mluş s.va ş ına çağırmak kararı aldı. Askerlerıni; 2.000 kişı ile Kemal, Nur gocay, M.naı, Nebi \'C K;ıyd•r lıderliğınde Sarsüınbe'ye gönderdi.''" Ce ıncney \'c S•nır h•lkiııı Cılgıaydar, Arıp Bay ve Mukay Bamrl•ra; Barköl, Conn, Cemsui, Pirken ve Sadaba'yı K;ıpas, Rakım ve Caksıbay Baturlar org;ınıze

cmıekle görcvlendırıldi.

1 1 Eylül 1944 ıarıhindc Çung-hu..nııı

güneybatı <ara!İna beyaz bayrak asan baturlar bır ne\'l bölgeye <am olauk

lıikim olduklarını ıhin emler. Ven L ı ıı-yu n'un emri üzerine XXXI I I. Tü men Çin ku\'Yetı Çung-huiya hareket eni. Osman Batur birlikleri böl gede yığılı ,·azıyenc duran Çın bırliklerı yüzünden mn bır taarruz ger çeklcşııremedcn vur-kaç takıiğı ıle hücumlar yapıp geri çekilınekıeydi. Alıay'dakı bu durum fırıına öncesi sessızlığı and ırma ktayd ı . Ara sıra çıkan '1lah seslcrı 12 Eylül s•bahına kadar devam em. 13 Eylül'dc

XXXl l l.

Tü

men'ın de �rı gelnıesıylc harekeılilığiu arttığı görüldü. 1 4 Eylül günü Honıı-Dunku bölııesındeki Kızıldag'da yine beyaz bayraklar görüldü. Çin �IJM- K. F Koıov, Mestnaya Natsioaal'nya Avtonomiya v Kitayskov Narodaoy

Respublike (Na Preim.ere Sin'ttzyaa-Uygurskoy Avtonomy Oblasti), Moskow 1959 . .,, +.n Kr� ıı,:ın bkz. Gcorgc Mou·lcy, A Siao-Soviet Cultural Frontier: The lli-K.azakb Autonomouı Chou,

Cmtbrıdgc 1966,

�.

12.

209- O�uı.ın H..ı.uı r'nn bu k.tr.ıu \.'.UIUilsınJ�kı g;iye)I, Sırsnınbe, Bnvır:ııı n, IUb�. Bııv rııltog;ıy

''C'

Ccıııc-ııcy lı.ı.lkııu topl.-ını.-ıkl.-ı (ı!Or«.0\·lerıdınut'.'ktı_ A)·rıc.ı gön:vlcudırılcıı kı

\llcr 17 Eylnl'dc yol;ı c.ıkın11 k.aurı .aılnu�l.ırdı. 2 1 E.yhıl 19.ıM'ıC' yol;;ı çıbn b.ımrb.r 2S E)'· l111'de Kızılk.aym'.-ı ul.ı.-.ıp. bıır.:ıdı bır �111 dınlC'udibcn \llflU s:ab.ıh.ı br:ııı 4-S �nluınd.a

S.-ınurn� k.l lc rnu ımılı<t).ır.-ı .-ıhına .ılıııı�brdı. 1 1 gmı dC'\'.1111 cdc-11 sıvaş sonnntndi 500 .ukcr ılc M..ı.ıı.n Yiızb.-ı�ı. Hm·rıl10giy'a;

SOO .ı.skcr ıle

N.-ıbı Ytizb.-ı�ı. Buv\UÇm ka.s.ıb.ı.!ı1-

11o1 ttorıdcnlııu�ur S.ırrnaııbe'dcıı 2 1 l[lifl bop mu kıııuc dı\�fl c_-ıbrılmaını,., Banırl.ır

]IJ �dut vt:nrkeıı 3 000 du.şnwı .ı.�kt:rı olJıinılmı�ıilr. Bn Ht; luzad;ın I0.000 .-ıile bamr-

1.um ı.ır o1fı11.ı gcı.;111c.!ı111e u

gmc n S.1u11nıbe'ye gınlcıneım�ur. Osnmı 8.ıtur, knnanl.-ıın OO l�dc rı ru: ve krııdı y.-ıı mrı.ı göç cnınlım:mıı, Ayrın.

10 000 .ııleıuıı Kolao�>·-C.:: ı ngml

S.-ıniımbc\c gırmcmeyı eııırcdıru.:c. hılk..-ı Osnıarı l3;1nır'1111 Kiye.sa anlıtı lnuş ve U.'�kıL.ıt l ı.ıı kkmdo1 bıl1t1 vcrılmı\tır Kil bıl e hdcn ıle her

k.ı bı lederı 20 kı�ırıın 0�111;111 Banır'.ı RÖn·

dcrılıuc)I lu.r.ın .ılmmı�ur. K..&r.m mf('!'·y" tıtelcn b.ımrl.ır bnud.ı Çmlılcnrı yolu kC'stİğl

lı.ıberııu .ı.luın S.ırb.-ıM.ıv'd;ı. bııhm.m dH:ıım.ııu. hiınım p;cçnu!ilcrdir. S.ıb.-ıh 04'tcn .ık.

\.1111 2 l'e kad.u dcv�rrı eden )l\'<l.lla 800 Çmli <1skc-r öldı:mtlnut�. 400 de !ıll<1h de gcçı rılıru�ur. 1Jü:ıım .uu Argıh.-ıy';1 çckılıııcyC' mcrbnr cdeu bamrlar, bölgede bnlnn;m lı•dkl 2 gmı 2 gcu·lık )•okııhıkuıı )OllU Sckbıluy ve Ç.ıukarı ov.ıl.:mrı.ı ttöÇ cnırmi�ur. S.avı�(.ı. dıı\m.ın elınt: 2.000 kopm, H kı\ılık bır .ıılc. 6 (ane de çoban ıını\Ulr- Nnrgucay, N.o1bı

l(CÇlnİ�t. 8

M.ııı.ı.t b.ı�k.;ınlığınd.ı 10.000 .nlc Osman

b.ıuır lclıit ol·

8.-ımr'ıın y.ıruna

gt·urılıııı\nr. JJ.ıh.1 soıır.ı Kdcıı K.ı.p;n 8.ıturlu d.ı 5.000 ulcyi göç cnırını�lcrdi. Bn .ıı·

ldı:r Tıiycknın, K.Jzılç.ı.lıbd, K..ı.rıoba, Kmnob;ı, Üçbııl.ık ve IUnm.ıy çöl bölgdermı: yerlc-\tırılnıılllr Ccıııımcy'dcn dC' b.ıtıırl.ıruı lııın.iycsuıl" g«."ÇCll 3.000 ;ıı lc Rns hudııdn ıı.ı y;,ıkm ,\<byk.lp.\a�r·.-ıı;,ı ycrlel'tınlnu,.ur, bkz. Ç.-ııııd.ırlıo�hı.

a.g.e.,

72 vrl.

OSMAN l5t..tıMD�LU'NOAH OSMAN IAtUR HAN°A

1941· 1951

.-keri isıı l ık.i mb rı ndm Osm.,ı B•tıı r bırlıklerıııın lıarckeılcrı çıpJ.k göz-

1< ııörü lc cc k kadar

yakm l aşm ışlard ı .

15 Eyl ü l'dc Akaım

ve Tarı m luvusı

, ı v>rında sılah seslen ışıtıldı. Akabımlc Al .- u'da .a yı la rı 700'c v•ran K•z.k

bırlıklcrı, Çu ng-lı uiııın giiııeyı ndcn Kclmkı ıaralim ı,� m. Onlusunu b ırlqıircn Ven Lin-yun baıurbr üzcrınc

yürüd ü . 19 Eyl ü l'dc Osman Ba

nır bırl ikleri Hong-Du nku , Akaıan ve Ke nı cgtl \' cıvarımb (,:iıı bırlıklcrı

ııc karşı vur-kaç �aktığı uygula yarak ılcrlcnıcyc ha�ladı. 8u s ırada <.,:unµ lıua'da Ramazan bayı-a ın ı ku ıl aı ıma k u ydı .

21 Eyl ü l'd<• sabalılcyııı -100-500

kışıl ik banırlar Arcııi göl ı.rafmdan h ürn ma geçil. Çııı a.kerlcrımlcn bır

yiizbaşı , bir çavuş ve 1 7 asker öl müştü . Osman Ba nı r bırlıklerııı k.ıybı "c 50 kışı ıdi . Çin birlikleri Fulıay'a çckılınck zo ru nda kaldı. 22 Eylül' de :ıoıı kışı ıle hürnm eden ıhıılilcıler, altı saat siiren -.vaştan sonra gen çckıldı. 26 Eylül'dc Ve n adlı bır Çinli komutan Buvurçın'ın öneınınc bın•en Bın başı Dai'ye zay ıf olan istıhk.imların takviye cdilmesnıı tcklıf c mıı ş . aka

bınde de Buvurçin'e hareke t etmiştir. Vcıı'in bölgede öğrcndığı ılk bılgı Kazak a lıalının akın akın Altay taraflarına !,'ÖÇ cmğı ıdı."" Eylül ayının son gü nle rinde Çın adına Osman Banır'a clçı ııöndcrılrnış. yapılan görüşmele r neııccsinde sınır güvcnlip;ı ıçınJianııza-Dw,hıka ,.e L• bııtguang-Wuli bölgc lc rin ıı ı h'<'ÇICI oJ.rak Ruslara bırakılması kar•rl•�ıırıl

ııııştı. Buna mukabıl 1 .900 kışıyı aşkın Kazak toplu luğun un da µen µüııdc rılmesi uy�n bu lu ıım uşnı . Fak.ıı 1->cri ızönderi l c n bu Kazakl•r crr•fı k.ı"I' kamrduktan sonra tekrar Rusya sınırından gcçıp gım11�lcrdı."' Osman Barur'un Altay'dakı baş• rıları Doğu T ii rkı swı 'ın dıgcr bolµc

lerınde de ctkisıııi �stermış ,.e İ l ı'dc Alılıaıı Töre lıdc r lı��nJc buyuk bır ıhııll.I hareketi meyda n a çıkınışıır.'" Alı lun Töre h a rckc tınııı ha�;rıya ulaşması, Doğu Türkıst•n Cumhurıyeıı'nın ku nı l nu s ı nı n-sılc olımı�tur. Kurulan bu hüküıııeıı ılk tanıyan da Ahay'd• 1 940 yılıııd•n be n aktıf ol.ı r.k ıstık.l a l hareketıne l iderl ı k yapan Osman liatıır olmn�ııır.

1111 ol ay ddll

'unra hem Alıhan Töre hem <.le Os m a n Barur bırlıkıc hareket ctıııcyc

ba�laın ı�ıır. " ' Ay;ıklan ı ııa la rıı ı ucvmı ettıı(ı bu d önemde Osman fütur >ı2 1 0- Dil-Jllll (a.g.e.• ıx.. '.'> . 5.2 . 1 0-521 2)'.ı j.ti:ırt.• ..ı... 1111111 Ahay t;ı,r;ılİıı.ı. KOÇ cunı:\I o,ııı;uı

B.nur ktıV\·edcrmdcn kurkmğu ı�m ulıııu�tm.

2 1 1- D.1-.ıuu, a.g.e., IX.. s. 5218. .:!12- Alur, •.g.e., ıı.. .ı21-22. Alıh.ı.11 Türe lı.akkmda. µ.cm� bılg; ıçın llkz. Yılın..11 l lmc ynıoR,ln Pol;u, ".1/i.:cdn J"ı:;r;ı S(lqmıi ı't' Ouuıı Şımıi 1ifrkıutmmı .·�11ılı��' l.��nmJ.ı .\111/1.r rı�;u;", Ba11lmamıt Doktora Tezi, Q;tlİ.p.ı Unı\'crıı.nes.ı, l:lo1kl llJCJ'-J, .ı.. mlı", �L�·,�ıı filrltiJran lslıim Cmrılmri)'rli ( 1 944-1949) C11mlımlM1kı11ıı .·tli fl,iu ·rlirr Sdgımtrıiıı .\f,ıp-' 1 945 Gul<ıı Nutku"', GOkba)Tak, 76, 2007, :!.. :? l-2-1-. � 13- Onluıy, a.ı.e., s. 13.l; Çmdulıo�u. a.g.e., 'li. U; G.1)-rcmlbh. "IM.�·lrrlt Omımı ""'"'" · s. fıJ7.

ON Y'ILA SIGAN llR AS...UIC l:FSANIEVi OMUR

lalı ılıtiyacını karıılamak gayesıyle MoAolistan'a büyükbaı hayvan sevk

mqri \'C: otlakl.u

tahsi s ermeyi kabul C'tnlİ§tİr.�1�

İli ayaklanmasını basnmıada �aresi1 kalan Urumçi Hükümcti. bir ıenı sılcısinı Ahmcdcan Kasınıi il<- görüşmry<· göndermi.jar. Üç aylık bir göriiş ıncden sonra 1'011bir .\ladde .411/,!luıdSı" im1alamnı§Ur. Anlaşınay.. göre; Gul

ca ordu.'iiunun dc,·am cnirilmcsinc, hasm \'c demek kunna ı;tibi Ö7.�rlüklc rın scrbesı bırakılma<ına karar vcrilmiştır. Aynca kurulacak hükümetin baş kanlığına Merkezi Çııı'den gönderilen bir kışi aranacak, bu kışinin yardı ın

can IUsnni ile.· Scyfettm A7.11i olacaktı.

cıb.rı ısc Ahm et

Ukin ıncrkezi Guo

Mın-Danıı Hükümcti yctki li le rı bu anlaşmayı tanımayınca. Ahmctcan Ka sımi ordusuyla bırlik"te İli \'adısınc dönmüş \'C tekrar Sovyeı yanlısı politika lar ııüaneyc başlaıııışnr. Ru arada Doğu Türkisıan'ın diğer bölgc lcri ndc kı Pan-Türkisı h.areket kendı �ete ve dergi organlarında: "Sadece Doğıı TiirkiJ taıı'daki Tiirk ıııınırlan d��il, Sovytılrr Birl(�i lıJkimİ)'PIİııdeki Orta A<ya Tiirl• Cııııılıııriyeı/eri'ııı hatta Sibİl")'O'daki \iıkııt Tiirkltriııi de i(iııe alan bir Tiirk birl(�i"

fikrı propaıı;ındası yapmaya başlamışar."' Şın Şı-Sey'ın Merkezi Çin Hükünıcti'ne y•naşması ve Sovyeılcr Bır lıı; görc,·lilerine karşı takındığı düşmanca "''�rlar neticesinde Moskov•. Do� Türkıstan'd.a bulunan hürün d:1ı111�nıan, ıncınur ve görevlilerini gl"

rı çckmışrır. Ülkeyi tek başına nasıl idare edece�ne \'e me,·kiiııi nasıl kc>:! 1 +- H.nıı (Türkistan Devletleri, s. 3:!7)'C' gOrC' Moğolıstııı ılc Osman B:uur ara!>tn· d;ı y;ıpıb.ıı aııb�ınAd:t Mo�olı'Jit;ııı, Al uy'ııı ı;ıhıi zeııgmlık.lcrdcn ıstıli.dc rmıe ııntıyi11ııı d;ı, l\ICllll\Ur Omı;m lb.mr"ım hu ıstcjic şıddctlc lwı�ı {llonası 1 94.1ı yılı sonbahar ar Lıınııd;ı h.-�by;uı 'l:llAlı Sc\'l"l)';Hıııı durııı.;ı nokt;mna 11ctınm�tir. Hanı 1944 yılı sonu iıı harıyle 'l:ıblı "c'·l,p.11 uın;uutıı durıuu�mr .; IS- H ol ı ıhı ıyer l ıy, r.._f! m., \. Hi; G;ı)Tccullıh. "Brl.ftltrlt Omımr 8ttt11r", s. 8.J. Bu fikre Jc..ı . ıılın;ık .;ıshııdA urılıı sure� 1)'1 dc�crlendırildıR.ınde mümkün dr�ldır. tik olarak Alı

mcdo111 Ka'l:ınıi \"c etr.;ıfındakılcrıu Urunıı;ı')1 terk cdıp İlı vadmnc çckılındcnndda

srhcp. 1 947'dr Mcsm Sahn Rayko11 ba�kaııh�ııdakı lmlo.1111C"t111 kunılmasma bır ıcpkı

ııcuccsındc olıım�uır h.::ınri\ı Mcrkui Çın Hukümen"nııı 2 Ocak 1 946 ıarihmde ıııı1ahıım\ oldıııtıı ·o,,b;r ı\ lttddr Anlttımmr"'nı bhııl rınıtıntsi EtJbı bır dııruın \'akı dtjbl dır Çu ı ı kı.ı aııla�ın.;ı)ı ıınıahıyaıı nıluvctındt' Gııo-Mın-Oaılfl Hükiimcri olınıı,nar lhmlardan d.;ılı;ı da oncnılısı. Oo�ı Turklın;ı.ıa"da ıı knd ı l cıı bu dbneındt büyük bır Turk hırlıR" lıarckt"tındcıı s07 C'tıntk muınkun dcğildır. Zır.ı. bu dönemde, ba$1a Üı,;, F.icııdılcr olmak 111crc, 1.;ıtcn Doğıı Ttirkısun'da bır bırlık meydana �ıırcıneıni�ktn \'r Dojiu Tıırkı!'iı;m"a .ilı muhunyct babında hır hak kau.ndıraınamı,krn, büyük bır Turk hırlığt fıknnı onay;;ı aımaları ve hunun mucadele'iinı vcrmclı:n dr ınüınhin deı).ıldı Ga)Tı:tullalı'ııı d:.ı Holubıı)"cC'lıy'ııın (11.•�.m., tı. 83) adlı c_;;alı�ınasından nakltniğı hı ll(l lcr

de t!'il', Osuıaıı lbtur lıderlı�ııdc Nılla'da bır :ııyak.lanma çıknğına ve Osman Ramr'ım K.uıııı :ıyıııda Guka")'l rle Jtrı;ırdııtıııe diır kayular vardır. Dönemim kaynaklan eliıt ı:dıldıJtındr Ü'linıan llaıur'ıııı Gııka'yı hıc_;; ({lllllC'dıi(i anl.;ı�ıhnakudır. Hana Holubıı ycd ıy'ııııı a),H {alı,rn.asımn fW s;ııyfa'l:ındaı Osman Barur"un Guka'yı lurdcct ıncrkt1ı

lıalıııe ı;tcurdıA"ıne daır bılR"Y' n<'redcıı aldıı\ı da bdlı deı\lldır. Bunuııla birlılctr ymc

OSMAN ISLAMO�ıllJ'NDAN OSMAN IATUA HAN'A 1941 · 1951

nıyacağıııa dair planları olmayan dcspoı id•recı Şm'ı bu durum kcırku)-• düşürıııüııür. Bu 1<e Sovyeılere karşı öfkcsimıı dalı• da arıına.,na sebep ol nıuşıur. Çünkü bu ana kadar Çin adı alımda Snvycı lıesabııu çahşıııış aım ilk fırsaıcı Sovyeıler ıarafından yalın>. bırakılnn ş u. Zaten Ç.ın Kay-Şck'c nıürac:ı.at enn e si ve a ffı nı dilemesi de bu yüzdendir. Nihaycıindc Şin , Ciun

1 fükümcti

Min-Dang

tarafından 1 944 yılı Temmuz a)1ııda Çunkm'e ça�

rıhnışıır.''"Şiıı'in Çunkin'e R1ttiğı dönemde Alıay \'c Ç•wçek'in büyük hır l,smı tamşılır bir böllt" haline ııelmişu. Du dönemde Aluylarm Doğu Tur l.;"'iun'daki kısmı tamamen Osman lla.rur'un kontrolüne brt.· çmı�u.=1-

1944 yılı Ekim ayı başlarında 780 kişilik Osman Batur lı ırl ı kkr ı Kcıı ııeaya 10 km mesa fedeki Huah'yc bir taarru1 dü 1e ıı lcdı. Bu uamı10 ü1c rıne harekete geçen Çin askeri güçleri Moj'ıol emnıyeı kuwcılrrıylr

XXXI I. Tümen

ve bir bölük, Binbaşı Zhcng knmuı;mnda Osm an Batur

bırliklerinc karşı saldırıya geçu. Çıkan arbedede üç şchıt ,·e ren ılııılilcıkr. ani taarruıa geçerek Zlıeng \'e kuwetlerını gerı püskürnnüşıür. "'

K.ıak

ıhıilalcilerin Altay ve Çawçek bölgclerındekı ayaklanmaları Eylül ve Ekim aybrında İ li'ye sıçramıştır.'" Bu olayları Nılkı ayaklannıa., takıp cıGulca ıelıriııC' lıay;nınd.a bir dr(;a hilr gitmeyen hır la'imİıı 11hrdılı:11 hu 'idın ıı;ı,.ıl lı.ı rdceı nıerlı::e11 yaptı�nı da anlamak miınılim deicıldır. Oc;,ımııı H.at ur. C:ulı-.1\·.:ı lııç ı=ıı

mı:mdclr birlıkte, 11krı:dılru bu �eh rc se(crlC'r ıemp em� l!'e hır \'.11 '-.,.ldı: Omı.:ıı ı lh mr dc\•:ıın ılı snretlt' Guk;;ı'y;ı Elnılh:ııyT Ton: ;;ıdmd.lkı y;1.rd1111rmııı i(nııdcrnıı\ıır Bılııı dıılJ Hzcrr Ehnllı :ı.'rT Torr, Guln Do�ı 1'url,c;ıaıı Cunılınnyeıı·ııdc lhıı1.111 H.11ıır'ıııı

l('nmlrısi oluit.k R0re\' y.apmıt. hını lııil.,, ı nıemı bı'ik..a ı ı yJrdıınnlı�ı J.a·ııdı'\ml" ll"\'di cdılmiıtır. Nılkı obyıııd.a Guk.a')ı ıuı.ılnlrrd('ıı lmrunııbr Nıll, lbıurbrı ı lt" hırlıl,c.· h;uekeı edeıı Osmaıı Barnr'ım p:rmderdi� \·.ardının km"\·ctlcrdır.

K.. ı m. .1111111 1n- 0..111.ııı

Rı111r'mı Gnlc.l'yı us ol:ıır:t.k knll.111dı�ı ıddıa'iı hnr.ıd .u ı k.1y11Akl.11111 1.d·a,,dır

� 1 6- l hı)il, Türkktan Devletleri,"'· 32� Sııı-Şı-�l"y, OoFJı Tmb�uıı d.1 ;t.L;l;;ı-lı;t\-;İ\ı: ı;td ıııe)'t'Cek 7.nltnıı. l ı;ık"iıılı k. ritt\"CI. . . vb. la.mır �\emek ıçııı I� !;c.·ııc ı;tıhı tı7uıı hır ı·m.ltJ s;ı lııp olnıu\tu Ayrn Şuı, Milhyct�ı Ç111"ııı bbiııe iıyı.-� ı ulauk. hmrn-.1.ı·d.ı dJ blnıl (.tlıı ımqtfü. H.nsl:mıı Dop;.ı Tü.rlost;uı'd.m çcloldıkll!'n dlıııcıı ılcrdc.· koırnuusıkrı h.1p,;�·mrı.:ıı Şııı hu uyedc yöııchnıde kaldı� sürcdclo y;ı.ıılı�b.mıı da ıcbfı t"nı�ııı d111iıımıu�ıur 1--1.ilhnla komüıııstlcr oıımı ıdarC'Sı döııeınıııdc Olkeııııı lıı:r ur.ı.liııd.11 ııııf111lmııı ıJC.·l,1:ur ıııı$1crdı. 811 saycdr Çın koıuilrnsllı:rıııc t'll bı,yük. lı11111eıı y:ııp;uı kışı de kcııdıfiı (llııınlhır Hn dıınun s:ııdccc MC'rkeıı Çııı Hukiın ır" ıçııı de

ıtw l �t.I Dop;ıı Turkı'li1;uı <'lmak ıt7crc.· Zın Ş111"111

Çm'uı dı�r höljlelennde ıcfafısı miinılmn olııı.ay;;ı ı ı soınu;:b.r doğıınını'illlr

yırdınılın olmı.uydı Doğu Ti.irbı;ı:ıın'cb komiınıc;,tlenıı ıkticbn dC' �c.·ı;:mııc\ı nnınıl., uı

olımazdı bnnmıdryn:. 1-hıi-dıcuR; (a.g.e.. s. 5J2) ısc Sııı'm 19-1-1 )ılı ı:ylnl J.rnıd:ıı lol"()n,;

f �mı ve Çnıık:ııı'ı:

vıııdeıı ılı ı ıdı

Jtidcrck buuda Tarmı H.11k.ıııı cıl.arak 1%'-'rt."\"C' h.1111.uJıı:ıın. U

Cmı-tnı'in ısc Do�ı Turlosıı.n Gcııd Valısı olarak .u:uıdı�ııı ıl"ick rınıı:ktedıı

� 1 7- liıs, Kazak Exodus.

57, 1 1 6. Onı nmla bırlık1c- 1.ııs'ııı. Osuı.ııı ll.unr'uıı 111.:ıı.:

dılt'ıı im hölıtrdc bııhııı.ın bmün Çııılılcn oldurdu�ı �eklıı ıdt"k• 1Jıi1.1.'\1111 1\p.all.ay.ıc.r.k. herlı;ı11R1 hır kaydı ('..l.lı!im;alırıım7. sırısmd.a 1cs.adiıf C'llncdıL:

� I A- D;ı.-:imı, a.g.e., TX.

"·

S::!I:!

2 1' J- IOR. l./P&-S/1 2/23�9. l:X,".:!J l 4 . 19-1�. s . l 'dc.· ıı ııal:l t· ı ı l;cırhe>s. a.g.e.,. ' J l -1

ON TILA 51GAN lhll AHIJLllll USANEV1 OMO•

ıııış, Çın bı dı ğı 7 Ekını 19H tarı hinde silah ve ınülıinııııatlarıyla birlıktc ılııılalcılcrın clıııe gcçıııışıır. Birkaç l(Ün sonrada ,.yılan 1 .000 ılc 2 .000

drastn<IA olduı'.,'ll talııııın edılen ıhulalcıler İlı bülgesıııın idari ınerkezı olan Guk� �dırınc hücuın ctmı:k üzere harekete brcçmı�ur.:.:ı:ı 19+! scncsıııuı sonbahar aylarında, Alıay bölııesıııdcki mücadelenin

uzaıııısı olarak İlı ve Targ:ıbaı;ıy bölgelerim de içine alan alandı ve Erenka bırg-J (Tanrıdağ) Kazakları arasında dönemın Guo-Mııı-Danglı idarecilerıııe ka�ı ycnı bır ılınlil nıücadclesı başlamıştır.'" Osman Barur'uıı Doğu Tür kisıan'da altematifbır ıdare kumıa düşüncesuıin olmaması 1944 yılı sonba lı.r ayl.ı.rmda değişmeye başlaımşnr. Şın Şı-5.:y'ın Çuııkin'c hareket enne suıden bırkaç hafu sonra İlı vadısinde Uygur, Kazak ve Kırgızların müşte reken tertıpledıklerı büyük bir ilıtılll patlak verınışnr. İli ilmllh başlangıçta

Miislüman-Türklerın ayaklanması ıdı.

Llkin daha sonra İli bölgesinde yaşa

yan ,.e Müslüman olmayan diğer !!fUplar da ıhtilile kanlmışnr. Bu durııma ı..Ore daha sonr.ı. "C'ç l İIÔJ'<l lrıkı/abı" olarak adlandırılan İli ıhnlllı. Doğu Tiir

kısıan ı;ırıhınde ejı benzen olmayan bır olay lı:ilinc gelmıştir.= Nılkı olayı üzcrıne AJı;ıy'da zaten ayaklanmış olan Osman Barur, 7 Ekım 1 9+.l'te Doğu Türkısıan Cumlıuriyctı'nin emrıne amade olduğunu deklare cm.�' O•man Batur lıdcrliğındekı K.ızak ıhtil:ilcilerı Guo-Mın Dang kuwetlcrınııı Jlı'dekı olaylarla mqgul olmasından ıstifade ıle Altay ,.• Ç.-·cçek'i ele j,'CÇırdı. Şehirlerde dıreniş olınadığı için Çinli asker ve

memurlardan kaçabılenler Sovyet topraklarına gitmeyi tercih eni. Ncııce ıııbarıyle Osm.ı.n Barur, Alt.ı.y'da karargah kunnuş ve Doğu Türkısıan Cumhıırıycıı'nın Alıay valıliğı görevine atanmıştır. Biitiin bunlara rağ

men Osman Banır ılc Guka ıdaresı uasındakı münasebetler yüzeysellık ten öteye gcçmemışıır. Osman Baıur'un Do� Tiirkıstan Cumhurıye tı'nm ılcrıcı ıdeallcrıne bır başka ıfadesıylc Sovyet taraftarı polinkacılarıy la �östcrmdık ırtıbat kurmuş olması muhtemeldir. İşte bu sıralarda Tan rı d•gluııuıı ur�• ve do� kc>1mlcrinde Alibek Hakim ıdıresinde hareke220- N N !Vlııı)Clıluv. ''Tiıt L'pn.0111 m Sı.ırılı·llt.11 )G11-1i111ı,f, 1 944-49" CAR. 1.1/2, 1963, ., JHJ.

Kf'l. ıçııı bk.z. Clıcu, a.g.e. . s. 112.

2.:!1- J :\ . .'vtıll�rd, Eurasiaa Crostroad. A Hiıtory ofXin..Jlang, NcwYork 2007, s 2 1 6. Z:.krııulı, "(..'111 JGııwnklnnmln O..rnmı ffntııt"', ). 44

!ıı. 3 1 2. Qı.uı Bo-ıttı :.ııı-W:anı;ı: Bıng-lım. (Tungıu Xin-jiang Shi, l.J5) Osnı.m li.amr'urı Ü\ Vıliycı lnkıl:.ıbı'uın p.. ıb.k \'ermc�ındcn 111:.ıı ııou.ıylı Gulu lıderlerıuden }'Ul111m ;ı),rdıl);uu ve kJı"lı unfi:a yer ;ı(dığım

222- ı-:urbL·s,

a.g.e..

l.irııım�ı 1987.

.,unr.1

uuı

ı<ldıa euııdctedır. Uk.ın Osm:uı l:bmr'uu lh y<mcununden ayrılrmısııım bılh:nıı.il AJ.ıluıı

Torc"nıu k.ı.\ırılımısı lqtı!O bır hAkJlu.nır 223- 1

Vf:

Ilı Hukıımrn'ıun Sovlcl uufozuıu gmııcsııu mincakıp !l:Crıı;ck

h)11, Turkestaa zwiıcbea, 'i.

J I H.

OSMAN ISLAMOGLU"HO.lıN OSMAN IATUR HAN'.lı 1941 · 1911

tc �çen ilııiliilciler, Guo-M i n-Da ng ıtüçlcrini lıa<kı •l tm• alarak Mm•'"' dof!u taraflarında ıaarru» gcçmışıır. Aynı zamanda bu lıırliklcr Tanrı dai( larmm ku1cymdc yC"r alan kasahalara

(]3

hücum cuncyc ha�laını�ur.�=· 2<,

Ekim günü Cc mcn c y'c ııı nncktc olan Çın b ı rlı klcri ılc Osman llanır kU\·

\'cllcrinm Ala �m·d .,, \"Uku bulan çatıjmasında hamrlar 20 �clı ı t \'crmckrı nc rawnen Kaba nahıyesını ele ııcçırmışur.'"

1 944 yılınm kı� ayla rmda asayişı tenıınlc ııörc\'li Çın askeri bırlıklcrı Çıınız-hua'dan gcrı çekılmış. llU\·urçın, Kaha \'c Ccmcncy �chırlcrınc ycrlcşıirilnıışur. Zikredilen üç nah ıyedcki ycdı tümen asker üçe bölüne rek bu n ah i yelere dağiıılmıştır. Fııhai kaıasııu da mııhaf11 askerler ycrlcş nrilnıışcir. XXXI I . Tümen ise sonbahar ayla rı nd a Çunız-hua'ya gt·ri çeki l

miş ve XXXI . Tümen ise hazır kıta olarak beklcti lmışıır. Eylül ayında Şın Sı-Sey'in Urun ıç i'dcn ııönderdip;i ordu da Altay'a se,·k edilmiş fakat nııı cadeleye fazlaca karı şm aın ı şıır. '" Kış mcvsınıınde Sarııoızay, Dabısıntiin ke ve Arııı l ıay'a dört taa rru 1 dü1cnleyen baturlar, Çiıı bırl ı kler ınc \'crdir dıklcrı büyük zayiaclar neııcesmde Çın a<keri lıırl ı klcr ı nın Kökmır•Y

,.c

Arııı lıay'daki kararı;ı;lılarmı boşaltarak Sarıto!("y'da çckilmclerinı _.µı. ın ı şı ı r. "' Zikrettiğinı11 bu dönemde Yaoyuaıı bölgcsındekı K.-ınk alı•lm ıı ı

tamamı Osman Barur tara fın dan Bısan'a göç enirılmıştır."' 1 942 scncsmdc:n beri ınılli

ınuk.avc:ıncrc

k-ununda crınektl· olan o,_

nun Batur, 1 944 yılı Ekım ayından itibaren büyük bır ku\'\'t' t kc'lı

cdt·n

ı ııılli ilıtılal kuweılerınc. bır başka ıfadcylc İlı ılıııl.ilcılcrınc ıhılı•kla .'\1t;ıy'ın bir kısmı kaıalarını Çin iscilasından kurıamı ışr ı r. ' · · 1 944 yılı sonları itibarıylc

Osman

rıO.OOO'den fazla halkın dcstcklcdıği büyü k

Batur

lıdcrlı[ııııdckı

hır askeri �ün·

lı•n·kc ı.

ulaşmıştır. T•

rılu kaynlara �re bu sınlanla Mop;olısta n tanlİ ajtlr. c.ltomatık \'C m.11111..ı tüfek ile tabanca gıbı hafıf sılalı larla Ka1ak ihtiWcılcrıııi dc<teklt·ııııı

ıır.'"' Osman Baturun bu dönemde uy!(ll ladıftı pla n çcrçcvcsmc.l c halk. Gun-Min-Dan!! kuweılcrınden ayrılmıı. lın sureti< Gıw-Mııı-Danıı ılı· halk ıı cılc cdilıııijtir. Bu g;iycyc ulaşan Osman Baturun hundan sonrakı ��- Honrnııı-l lnward. a.g.r., 111. "'- -17; IOR, ( Jl>&S/I �:::!.l<ıO. f..'I SSS0/10. o; :? ,.c IOH . I JPl\•S/11.12359, EXT::?.l 1 4 1 9-17'ı. 5 S'drn ıu.k1cıı r-orhcs, a.g.e ... o; .:n ı :!2�- D.a-J Ull, a.g.e., rx , o; , S :? l(ı 22h- D.ı-:ıun. a.g.f'., TX. s_ 5:!10: Raınauıı DonntC"7. 'Tuılc;dnrılıfor Tınkı,...·,... ,,·(l.ı/Grldı'"'. Ounan Batur, (Vn:m. 1-1 G.ı)TC(ullah. Nf1rcdı:ıı R Doıııne7), h:t,mhul. ty . !. l .\

227- Çandarlıop,lu. a.g.e ..

s. 77 228- A History of Migration.

1 0 1 - 1 0:!

229- IU.rahnra. Doğu Türkistan. s 49; Kadıri. a.g.e., � . S<ı �.lf' · Q Valıyr\', Abak Kerey Halqmın Tarİ)ıht. s 7 1 . Z.akcmılı. "Çrrı J.:,:pıııklrırırrıl.1 (J.. m11rı Btatur..,

OH YD.A 'Sl�AN 8'R A$UU.Nl EnllıNE.VI OMUR

hedeti ıse Guo-Mııı-Dmg kontroliindekı yerleşıın bölgclerınc ve

Guo

Mın-Dmıı askerlcrıııiıı sıjl;ınaklarına taarruzlar yapılması yönünde gelış nıiştır. l'l:ııı ı.,'Crei(ın<e batıırfar,

Eyliil 1 94-l'ıe Torg•ytı bölgcsınde Şon

Jı'daıı Alt•y';ı sılah taşımakta ol;uı Çın ask<·ri konvoyuna ı•arrıızda bıılıın mu�mr. -15 otunıubıl ve 1 00 dc\'cyc yüklc11n11� dSkcri ıniihinunat ta�ıyan bu koıı\'Oyd yapıl•ıı tJarrıız sonuuıııd• 80 Çinli üldürülnıiiş, sıbh ve kur �ıın yiiklii ıkı anha tahrip l'dılmiştir. Ekını 1 94-fıen ııibaren Hııvrıltoı;r•y, Alw'

Alıay';ı

Hm·ırıııı bölgekrındckı ı,.ık. Moğolısım ı.,riizerglhı ile Yukarı

giW; l'llirılnııştır. kıafıı Altay bölgesındckı

Cenıcııey ve Kaba nıcv

kılerıııdl'kı lı.ılk ve onl.ıra ıştır;\k edl'n ancak Targdbaıay ve Kubık (1 k fc:u�) bOlµcll·rınin insanlan

Sovyct

wpr,;mkfarına �üç enni�tir.

.:.11

U K.1>1111 1 9-1-!'ıe Osııım Harur başkaıılııitııda tcrtıp edilen ıoplaııtıda,

tt.:'}k.ıldtta ycnilennıcye 1--rtJiln11�nr. Osman Bou ur' u n yuJuncılığma uzuıı sıirl' Hmy•da kalmış olan Dl'lılhan Şiil!iirbayuğlıı gctirılıni�. Osman fü tur\ııı cırafıııJa ıopbnaıı Kazak Tiirklerının .ayısı 22.00U aile olmuı ve

kararlar alııııııışıır:

ıopl•ııtıJ• ıu 1-

20.0UO .ııle Mo�'OI huJııdundakı Soıııurgun, Teke, Ülkenkapıık.

Kışık:tptık. H•ytıkdap;ı. Karamay, Sareşkı, fülbug:ın, Kempırçaş, Tüye kııın, Kuıl <;•lıbcl. Kanoba.

Kaıınoba,

Cıra ve Üçbulak bölgderine y<"r

lqıırılecl'k.

2- Dabıs ııııiinke. Sarıto�y. Üçargıltay ve Köktog-•y'da bulunan ve sa yıları

20.0IJO

olan Çın askeri kanrı,r.ihluı kuşanla<ak, bunlar• dışarıdan

ydrclun 1ıtdmc�ıne manı olunarak, :.1skcrlcr açlık ve susuzluktan ölünıt• nuhkuın edılecck.. J- Gerekli erzak iı·ııı ııı<·vcuı 1 00.000 kayım ve 12.000 inek kcsılcrck

kuruıuı.cak. +- Os ııw ı

Haıur bütiin a.,kcrleriyle Sarııo�y'a toplu bir hücum g<«

ıeklqıın·rek. Yapılm ıoplarıııda alınan karar l!"re!,"lnce; Haytık ve Kapıık Orm Uııbk yollarını kesmek ÜLerc Kemal Hanır ve Kll\·anıç Hcg, 1 . 500 dSker ıle zıkredılcıı bülgclerc ı,� decekıı. Nurgocay ve Süleyman Haıu r ısc K.raıııay Üçbulak. Kaıınuba ve Kanoba yollarını kesmek üzere Kanuh.ı lıarekeı edecckıı. Kapa. Uaıur \'e Mmaı Yiizba�ı. Hu\'rıltog-Ay, yoll.ırıııı kcsım·k

üzere

Sarsiiınhc

zıkredileıı bölgelerde iisılenecekıı. Çırıı,'11 ve Hııl-

1,'lln ı:.ırafıııJakı ı·erlerı kesmek iizcrc

H•kını

Harur ve Teskeııbay Hal\'aıı.

Osıııan Haıur'un yapıııit plan I!"<C!,"lncc bütün gırı�--çıkı� güzerg;ihlarıııı tUtilt:ak.fanJı. ( ;.iye kı� ınc\'Sİnlİ süresince içeri ile dı�armm irtibatım kes.2.1 1 - D.1-11111, a.g.e., IX.

.'ıı

52 1 2 ; /..1kcııulı,

"Çirı Kaynrıltldnmltı O.mırm Bruur. :\.

5-1.

OSMAN ISLAMOC-l.U'NDAN O!iMAN •ATVll H�N"A 11&1-1951

ınck !i.Urce1ylc dü�mana büyük zayiatl;ır vcrdınnck ve 1 11he1 ycmı <lc zıkn:

dilen bölgelerden düşmanın ı;ekılmc•ini ••ğlam• ktı . 20 K;ısıın J 944'dc ısc

S• rııog•y'•

ııl'lcn brnı r l.ır Arm•ntı ctcı:,�nı.kn

K;ıyı;ı yoluyl• bölgeye c r z• k uııyan l!O k>. ı ıı ycınun öniinii Nurµocay h•ı

lı.ıbcr •im Çın ku\"\"ctll·rı imim ""aıı. 2.000 Çın a>

k;ın lı)'.ı:ında kesmiştir. Erıakın ı.lırip cdıldıii;ıni 5.000 süvarı ve pıyadc ılc hücum crmış, vuku

kcri öld ürül m ü�rü r. .'.\50 ö1skcr csır ö1lmmış, Çm dskt:ri k..ir;arı.r.·ııu l\c kn�a nlmı�nr. Esirlerden e1l111ö1n m.alunıatt;ı U r um�· ı 1 lükU111ctı'ıım clı ııdc kı kuvvcrin az;1Jması üzcrme, daha ö nc e de zıkrl·rmı� ol<luf.{umuz üzcrc. c�rı

um aınacıyla top l:1111 lö1 t1 30.000 UyJ,tnr µcncmm dmc �ılJ.h \-cn lc rck k..n dqı k;ınlcşe kırdırma oyunu hay•t• 1-..:çırılıııı�ıır. l:luınınl• bır lıkıc Çan

!Uy-Şek'ın Umınçı'yc gönderdıj!ı Ç• nıı Çun!(-y•uıı'• ayrıca s.ıyıl.rı kc ' 1n ul>rak bilinmemekle beraber t•lımıneıı

40.000 kı�ılik bır ord un u n Mer

kezi Çin'dcn Aluy ılııılalcılerını basıırınak ıçııı f.>lindc r ıld ıi(ı de l ıab,·r J lmııuş ur. � ı.:

1 9.J4 senesinde Aluy'da ıhtilikılcrın zafc r lc r ıylc kııılcncn Çınlı

c ;ıuı

Mın-Dangnbr. Kökıoııay ıch r ı ndc 41J'ı miiıcuvız Kuak Tiirkii'nu iil diirdüklcri sırada, O•ınan l:lmır'un 1 H yaşındakı kızı K.ıbıyr• ılc 14 y•�ııı ı.bki oğlu l:laydolla'yı anneleri Mam e y' i ıı gözle n öııiinık parJlllJ'dr�.ı ,.,_

ı n işlcrdi. 1 1 yaşındaki oğlu Karıy ve 9 ya�ındakı kı11 �.ıpıy.ııı' ı JJ 211 k u" ı r ıneıre dcrınlıguıdekı bır kuyuya •lm ış lard ı. bhılarıııa yJpı lm bu :ıuııı.ı !iılZ

zul me d:.lyanamay;uı Barur'un ıkJnn hö11111111 �taıncy. .tklmı kdyt'ı'-·lk

rck, kcnJi smi orad;ıkı hır nchrm sularına .ı.tnH}S;ı. J<1. \cvn.:dc hulı111;111l.u t.arafıııdaıı ku r urılın ı�tır. :• ı

Alt ay'ın Özgürlüğüne Kavuşma51 Şin Şı-Scy' ın uyguladığı boskı ve tnör lc bırlıkıc. lıiikiiıııcuc Y'Yf.� ııla

�;111 yolsu7.luk, rü�vct, cnll:ıs.ynn ve ckonoımk 7orlukl.ır hJ.lkta ll.ıy;LJJJLk güç bırakmamışıı. l:lmı• ımılubıl 1 1 Ko .. m 1 944 ıarılııııdc kunıl.tıı c ; u1<.1

Doğu T ürk istôl n Cunıhunyct11nm k.J!ı.<1. zaın;1.mh So\-Yl'[ kuk.JJ:!!ı l lıjlıııc

gelmesi ısc ()sman Batur'un Altay'a (İ ck.ilıncs ın<lc cıı büyük etken ulnıu�

ınr.''' fakat Osman llmır kumlan bu hiikiinıcı ık ılı � kı.ını J94tı yı l ı na k.ıdar yüzeysel de olsa dc\•anı cttırıııı�ıır. lluııuulJ bır lıkıc kuml.ııı lıiikü mcuc ık.irıcı ba�kan yar<lm ıcı hıb �örcvllll' ()sınan l:b tu r 'u ı ı l"ilc�rı ve Pilli tcmsılcn Ebulhayr Töre gcıırı lnı ı� t ır. �J2- Ç;mJulıoM;lu, •.g.e . . '."i. 75 \•d 2..lJ- ZAkcnulı, "Çi11 Kaymıldıırımln 0Jıııım 811111(', "' 4tı; >. 4 234- Holnbnyrdıy, n..f.m.,

�-

87, G.lı)TCWll.1h, "lJrl.�ll'rlr

mil", "Owııırı n.ırıu 1'11111/1 1' .

O.ouıırı 1J,11ıır", .. H.'-l'I"

ON YILA S� 11111 ASIAUI( EFSANEVi OMOA

Guka Doğu Türkistan Cuınhuriyeti'nin 5 Ocak 1 945 tarihili toplan tısmda hükünıetm progranu açıkb.nmışnr. �\'- 1 1 Ocak'ca ARO'nin Urum çı'dckı koıısolosluk görcvlisı V:ırrut. U Cung-şin'ı ziyaret ederek düny• kamuoyunun dikkatıııi Gulca hadiselerine çekmek �yesıyle bilgi almak istemiş. fakat Guo-Min-Dang yetkilileri gelişen olaylar hakkında nıa luınitlarının henü7 bulıınınadığını belirterek olumsu7 cevap vermişler di."'· 1 940 yı lından hu y;ına Şin Şı-Scy ile harp hilinde bulunan Osman Batur, Gulca ihtilili ile müşterek hareket etmek istcdiğıni ilin ettikten sonra'". Guka Hükümeti'nin gönderdi� kuvvetlerin de yardımıyla Tar gahuay nliyett Çin iıır.lhnden �-urtarılmıştır. Ayı11 »manda Osman Ba tur ıle müşterek hareket eden Guka liderleri Altay viliyetinin h ürriyete kan1şturulmasında etkııı rol oynamışlardı."" Şin Sı-Sey'in merkeze alın masından hemen cwcl Osman Batura y;ıpııw sulh teklıfi, daha önce ya pılan anlaşmalara riayet etmemesi scbebıyle Osman Batur tarafından red dedılmiştir. Son sulh teklifi için Urumçi'den gönderilen Kazak-Kırgız it ttfakı başkanı Mahmut ile Kalman Kazı'nın, Osman Batur'un olumsuz cenbı üzerine geri dönmeyip Batur'un yanında kalmalarından sonra ge lişen olaylar neticesinde Sarsüınbe şehri baturların eline geçmiştir. Os man Batur ise geride kalan aktif mücadele hayannııı tecrübelerinden de ısttfade ederek ıyı ıle kötüyü, kimden zarar kımden fayda geleceğıni anla yan bır kışı olarak, İlı ihtilali liderleriyle önceleri ihtiyatlı olarak irtibata geçmıştir. Bu irııban lmnnasında en önemli faktör Alihan Töre olmuştur. Sarsüınbc'nm ek i[eçirıhnesmden soııra d� İli tarafı ıle irtibatmı kesen Osman Baturu bu fikrinden \'azgeçırmek düşüncesiyle Sarsümbe'ye ge len Alilım Töre ile Osman Batur arasında yakın bir dostluk tesis edilmiş tir. Osman Batur kendisine vekil olarak Ebulhayr Töre'yi Gulca'ya gön dermiş \'c Alihan Törc'nın yanında bulundurrnu�tur. İli tarafının anlaş mak üıere tcklıf ,.• da,·eıı üzerine Osman Baıur, Ebulhayr Töre'den İli'ye gıdcrck toplantılara iştirak ennesini ısıemiş ve aldıw haberler üzerine İli 2'.\S� 7oı.lc.ı:ınılı. �ç,,, K11rr1nltl11nııd11 O.mımı &tur",

S�S7.

236- Aym ınim•;1ldc 2] Oc.ak'u Vurııfıııı y;ııplı� ikıncı 1iy:ıı rtl, ARD'um bu dönemde

Doğu Turlc-.ı.m ol.lyl.arıyb yoıık ıııdoı.n ılgılcndiı{inin hır ı;tbSIC'rgc'iİ olınu�tur, bla. Zakc� mıli. '"Çru Knywıltlıtrmdn Omum &mır'".

57-SA.

2.l7- Osman Batıır'ıııı Gulc.a Dogu 1'iirkinan Cıunlınrİ)'C'I Ordu'iu'n.a nasıl i'tırik et uW 1:1111 olu;ık hılınmemckle hC'raher. b.na;ıı mnnce hıı ili�ki Alih.an Töre'nın ,ahsiyr tmdcıı k.:ıymıklanmakt.-ıdır Bılakn. Alihan Tore 'nı ı ı Rmlır ı;ıı rafınd:ıın luıı;ırıldılctan son� ra ()s ı noı.ı ı Boı.ııır uınoı.mcıı bıı ılı!jladı:ıı kopmıı�ııır Bılineıı tC'k �erçC'k Osman Haııır'uıı 1 9-IS'Jı: Gıılc.ıı Do.:'l ı Tıırkmoı.n Cııınlııır-iyC"lı ılr f(t'Çın bir ınıfak y.ıı ptığıdır. hkı. for he\, a.g.e .. o;; -l i l Kr�. ıçın bla . V J. Pcı ro\", My•tejnoe ıerdue Azii. ıintızyan kradcaya iıroriya narodnıh dvijeniy ' voıpominımiya, Mo'ik0\'3 2003, s. 477. 2."\R- Alptckm. Doğu Türk.illan Diviı11. "' · 1 75.

OSMAN ISLAMOQU'NDAN OSMAN BATUR HAN'A 1941·1951

tarafının lik.irlerinin kendisiyle bağdaşınadıgmı fark cıınışıır. Bu duruma

cimek olar.ık İli

tarafı vekilleri anlaşnıak ü1ere Urumçi'ye hareket eıtikle

rinde Osman Baturun adamlarından bir kişiyi bile yanlanna almamaları "' göstermek mümkündür.!w Altay'dak.i isıiklal mücadelesinin tesiriyle İli bölgesındekı ısıiklal hare keli gelişmeye başlamıştır.

1942 sencsı yaz aylarından bu yana Sovyctlcr

Birliği tarafından eğitilen gizli cemiyet üyeleri de Gulca şehrine gclmış ıir. Moskova'ııın Gulca'dak.i konsolosluk göre,·lilcrindcn Dabişin \"e Pa.i lo\' liderli�ni kabul eden bu gruplar bölgede başlayacak silahlı ıstıklal mücadelesinin hazırlıklarına girişmışıır. Bilhassa bölgenin ycrlı halkı Uy gur, Kazak ve Kırgı> toplumunun ilen gclcnlerı, dm ıtörcvlilerı . aydınlar ,.e gençler arasında propagandaya başlanmıştır. Bu gaye doğrultusunda Sovyetler Birli�. Doğu Türk.istan'da ulaşnıak isıedi� amaca varmak için halkın "lsldırıiyrt" ve "Tilrkliik" hıssıyatını suiistımal ennckten çekınmcmış ,.e her zaman karşı çıkrığı bu harekeıleri Doiiu Türkistan'da ustalıkla kul1:n1111a}'1 başarnuşur. :••

Ooğıı Tiirkutaıı'da

Kanm 1944 soııra.mıda Krırıılaıı

Grı/ca Doğıı TiirkislaH Cınnlııırirrı İdartsiııiıı Koııtroliiııdrki Böl.�r'"

239. Kadıri,

a.g.e . . s .

240- z�kcrmh,

•

1 IS, 155.

"Çi" Knymılıtlamıdtr Osnınıı Bnıur". s. 55

2-41- lmda Bcmon-lnRVu Sv;mber. The Kazaks ofCbina Esıeys on an Ethnic Mi 1998, s. 166.

norty, Uppsılı

ON YILA SIGAN 1111 ASIRUM IFU.NIVI

OMUR

Şııı Şı-Sey'ın merkeze dönıııc.ıııdcn soıır• yerine görevlcndırılen U Cuıııı-şııı. <ilkede barış döneıııı başlatın•k �yesıyle lupıslı:inede bulunan K.ı,.k lıdcrlerındeıı Alen W•nıı. Kökcıny Tey.:ı, l:laJi, Nakış, Kalındn, Şı rı Azdaııı . . . \'b ılcrı gden kııılcrı salıvcrınış \'C bu kişilerden Alcn Wmg, Kökenay ,.• Ddılhan'ı wkıl olar.k Alıay'a ı.,oöndcrnıışıır. 4 Ocak 19-15 ta rıhıııJc D<·lilhaıı, Alen W•nıı. Mıkaş. Kök,·my, l:ladı, Emirkan, K.ıyım K.ı dı. l l•cı Nebı . Tıırsun l:leg w Y•kııb Bcıı. Sarsümbe'ye,

Wmıı Şıen-cang ,.e Hen Tllen-canıı:lar

Gw Bci-yu,

26 Şub.ı'�• Bu\'urçın'e ııelmıştır

Görii�ındc:r ncr.t.:c)mlk· Osıne1n Banır \'C: ctrafmd;ık.ilc:r Me1n;ıt Barur'un huktin1cr ılc: ıruhar.a �cçnıc)llll" k..an.r vermı�rir. :..: Bu sırada Osm;&n B.m.ır, Jalmıkıı Kanı ,.e Sarııoııay'd• üslenen C,:in askeri birliklerine karşı bir ta uruz planı hazırlamışıır. Pim çerçevesinde; ıne\'simin kış olması scbe bıyle Unımçi ıle C,:iıı bırlıklcrınııı irtıbaııııı temin eden •n• yolun kesıl mcsı "ycsıııde ıkııul ,.• erzak se,·kıyaııııın eııgdleıunesı düşüııülınüşıür. AyrıCA Jalmıktı Kanı ve Suıtoll'•Y muhasara altına ahn•bıhrse, düşman ınııdafaa sa\·aşı ,·enııck durumunda kalacakn. Düşmanın böyle bir savaıı k.ı.bul l'tnu..·s ı, ellermdc ınc\'cut sr.ok ınalzenıesnu tükcanck anlanun;& gc lccekıı. Bu ıse muhasara ncııcesınde kcsııı bir sonuç elde edılcbıleccğı an lamına gdırdı. Hazırlanan plan gereğince Ocak ayının üçüncü haftasınd• 1 5.000 kışılık bır kuvvet ılc Jalııııktı Kayşı ,.., Sarııog•y'a hücum b•şfaııl Jı •·e her ıki şehırJckı •>keri üsler muhasauy• alındı . Urumçı ıle ırtib•ıı saıi;l•ym m• yol �izer!(ihı da kesılcrek ıhıılikılerin kontrolüne p:cçmesı s.ı�l.ırıdı. Zaın•n zarn.ıı hılrnııılu dlizcnlcnerek rnuhasaradakı düşın.m kııwcılerınııı ıııor•I olarak çukerıılıncsınc �•yret edıldı. Her ikı tarafın ıl.ı Ldmaıı zoınıdn bırbırlcrıııl· s.d<lırılar dtill·nll·dıfb \"C yer yer ç;ırpı�n1dlarııı y•ş•ndııh bıı durum Şubat •yı sonuna kadu dc\'aın etti. Man'ııı ılk lı.ıliA ""da C,:iıı .skcrlerıııın bır kısmı muhasarayı yararak Uruıııçı'ye doi(ru y. . ı alııı•y• başladı. Bir kısmı d• Alı.y'ııı güneyine d ojiru çekilmeye başladı Bu sureti<- Jalnııkıı Kayşı w Sarııoııay. C,:inlılcrdcn kurt•rıldı.'" .::.12- K..d ıri. •.g.e... \ 1 1 5. Unum,ı Hııktıırn:o tH.illİndm .condcnlC'u mdctupu. Şm l lnlcıı ıııctı ıım lı:,... ı bııldn(i\ı ,-.ı..zılıplı. o�m..ı.n B.ı.nır krndısı)·le W)nl\mC'k l)tC')"'n Çın H(ıkııml· ıı'uc k.. rı ı hır hc\l·t l.t''ııJrrcn:WJU . .mı.a la:rıdısı .ıdııu J::uvercm'm t(Onquıdcrdı: buhuuıı.. -

sııu k.ıb11l l·uııcyt'n·

ıo ıu bıldıruıl..\tır

G,:l.:-11 d\ıyc rut;m unll·;ı,delr C'nığınC' dur bılp;1

,.l!H'••

O�ııı.ııı H.1.ım, ı ı u:kmbıı kı=ııdısım• �·nn:n ve KC'n dôıurıe�n Cık.ay Uugi'yt' )11zb�ı nıı1.k-sı vı:rcn:k ll"\kıl.n111.1 k.ıtırn�ur Chrıı.m l:bmr, >-.nuru I U �ı \l'('tdıp;ı Cık.ay Ze111ıt1'Y' Nm

J.(11(.ıvııı )-..ıııııı.ı �oııtlc:nlll\llr c:ık..y /.('uııo'yC' bır uıdmıp

VC""rC'k. Nmı�ocıy ve SulC'� ııı .uı .

U.1.11ırl.ır d...m <.,: 111Jılcn11 ile:' l\ln:lıkJcnıu o�n·ruııesııu ı�tcııu�ur. Yınc clv ul.u.1k tı:clc:'uler .ır .ı ·

.. uul.ı bıılıuu.ıı 1 �.ıı ı lJ.ıl.a .\ılolb.y.ı dıl_\ıUudcnıu ;aııl.n.an ve lı.:ull(I �.mJ.ud.1 hır ;11ıl�ı ıı.ı)'1 La bııl c-clcbılct ckJcnıu bıldırcıck LJn ımçı'� (lOfldcnııqtır. bkz. Çuıdnlıu.ıln, a.g.e. . \ i')-Hfl

243- Bu 'l.l'•.1�!.ır \1r.ı ..111d.1 D.1bı,ınuhıkc'ıtda Çın ökrri O!�tı de bolK'nu nR,r.ıtıhııı�tır. bkz Ci.ıyrcrnll•lı. Ahaylar'da Kanlı GünJer, .. 144; Yc:ı.oi. ıı.�f· "' . -s . 24

OSMAN ISLAMOGl.U"HDAN OSMAN •Aruııı HAN'A , ,.. , . , , � ,

Uu sında yanı Mart 1 945'ıe Ahbek H:ikını lıdcrlığıııde baılmlaıı Manas \t.'\Tcsuıt.Jcki d)�dklamiıl Jcvam cunc:kteydı. Bu �urc[ll· D(ı)hı T ' ırkısu n 'J.t trkr;1.r bır kc�mckeş mcylfana f.?CIJı.�" Man Ölllc�ımlc S.1ngöl'Jc Siilc:yn1.1.n

H.amr'nn kardc�lcrı M11�üs, Kö�crbay ve E<lıgc VL·zar' ın de: iılfill.ırııuLı. hulun Jııiitı ııo kı�ıyı C,:mlıler bır kat odun bır k.ıt ııısaıı koy.rdk yaknıııldfdı. Nıır

ıçııı 500 :.t.�kcrlc köye: h"�km ydp kı�i üldüriilınü�rur. Hiikiiıncı askcrlerıııın _,ıJımı

�l·ay Hanır HıC bunun mukı.mım iıllına k ııı� w yakalanan L\

iizcrıne ,·uku bubıı ve gün boyu denın eden sava�ta .100 C,:ın askeri öldıi rcn Nurgucay ve benberıııdekılcr 1 84 askeri de em alınııur."' Osman Barur'un emri üzcrıne 19-H- 1945 yılluıııın kı� aylmııda Sm ıoııay. Dabısınıüııke ve Argıltay'a dön ayrı seter düzenleyen J<..n k bırlık krıııııı tauruzlarına dayaııanuyan Çın ASkcrlcrı, Kükıoııay w Argılta�'d• kı kanrgahla:rını boıaltank Sarıtogay'a çckılınıınr. Bunda da

Çın askcrlerı pcrııan bır halde 1945 yılı '.)ubat

runınaınayaıı

•)1 sonlarında C,:oııcu'y•

Jönrnek zorunda kalmııtır. Biitün yol ıı;üzerglhlarını nnmııı

obn Osnım

llarur kuvvetlen ıle ıı;crı çekılmekte olan C,:ın .skerlerı .ırasında K.ır.ıııldy· da vuku bulan s.-..ııa tahminen 4.000 Çın a>kcri üldiiriilınil�nir lldkı�·· lerı ısc bu savaıun soııra J<..nınay yoluyla lcrıııııı çekılıııcsıııdcn sonra k.ınlığıııda

1 lacıbala

Çoıırn'ya ulaııı111ıır. Çın dskcr

Molla. Nııııwı ,.c Cık.ıy Zen!!' b•ı

kı�ılık bır heyet Nıır�ocay Banırıııı ymım gı:lıııııur - �

Dabısıntünkc'dckı Çmhlcrın .uu. <lc:\tck lıssü d e b u ı;.upı�m.d;u � ı r.1. sıııJ<1 bozı.runa uğranlnu�nr.

Osnıruı Hattır bu ı.ıfrnJc11 Mmr.ı bır nniJ,.kt

dmknmck \'(" g:üçlcnınck �lYL'!ıtylc s.wa�ııl .1.rd vcrnu�nr. Anık (.),111.1.11 U.ı ıur kı� ıncvsmıımn yoqnmlu�ıııu AU11dk \'C y.ıl ıncv\1111111111 �rı.· urc1.:l."�'1 u ll' kuv\"cttcn y;ıurldndfak A hd.y'ı Çmhll·nkn [dlll.tınL·n h..'lllllll·ml·k k.J.rd

rmd;ıydı. Osnun Batur bu yüzdL·n Tl·nınınz 19..ı.� Sl111l.ı.nn<l.1 onJu!\ıınu ıcfııı• ubı nırmuşrur. Bu ıcfıışıcn mııtlu

aynim Osııwı

il.ıtır .ırtık hıı

yıik nfcr ı�·ın hor şcyııı hazır oldu(!ıı ı ııı k.ııı>aı �'l·tırınışıır "Bilhassa 1 945 yılına !(clındıı:.rını.lc Doıtıı Tiirkı>tdll İll<'rıııd,· Mosk,, \"Anın poliııkası İlı,

Alı.y ,.c Tarl("ab•ı.y \'11.h,·ılcrıııılckı

sıl•lılı ııııicJ,lck

yı <lcstcklL·nıck olınu�tur. S0,1·c t J.skc:rkrmııı y.ınl11111yl.1

Şub.n

l '>-ı::tt.•

k.1-

<lAr Cin böl�"'sıııc ıl:ıv• ol.ır:ık İlı ,.• llörıı.ıl.ı \<'\wsıııdckı ili wrlqıııı l...:'i!(\·

�• Çuı a�kcri bırhkkrmJcn tl'nıızkmnı�nr. Hu s.ıyl·tlc ı:ır�tb.ıt.ty \'l' Erl·nk.t2"'�- Dı:lılh.cıı C.uı;ıluv. Kn·h Z•m•n KJ,,,n Kunder. Ahu.ati ;urtıı. � :' 1 -�2. :>-..a Hl . l l .1yıt, Türkistan Devletl;ri, !ı J�7, :vıuİı.ılu.\' l·.)..'111, ".·\�ııbqwı Ho��l,ıt bıxrrı rrr .·lıı/,,. . ılım·. DT. Ul.1ı- l H4. h1�11bnl l 'N9. !ı N-9 2-15- Ç111d.nlıt1ıi.ht. •.t;.e . . �. Kt.I

�·ltı-

<.,.:.aıul.ulıotiln, a.g.e. .

!ı .

77-78

:-17- G.aynmıll.1.lı. Alhyl.r'd• K•nh CiWıler.

!ıo

144-1-15

ON YIUı SIGAN llR ASIRUK EFSANEVi OMIJll

bırg.ı ÇC\Tcsiııdel..-i istiklal ıııücadclcsiııc gı!rckli ıeıııiıı Jıa21rlanınış oldu. Zıl..Tenıı'!ımı> bu dönemde Osman Banır ise

Doğu Türkisı:ın

lıderlcriyle

lıağlıııtıp ıı<'çıııck için 12 kişilik bır hcycıı Gulcay.ı (ltindermiştir. Fakat he yet Şıy-1.."UV (Şı-lıu) cıvarıııdı Guo-Mııı-Daııg ..,kcrlcrıııın mani alınası yü1ündeıı Guldya gıdemedcn Aluy'a geri dönmek zorunda kalmışnr.'• Banırlar. Şubat 1 945'ıc Köktog.ıy ve Cemency'i, Mart 1 945'tc Bu\Tıl tO!<-IY şchrıııı Çin hırlikleriııden kurtarmıştır. Bulundukları bölgelerııı mcrkeılcrı olan bu şchirkrı kurtarmak kolay olmamışnr. Osman Banır, Ha>ıran 1 945'ıe Kıpas Batur'u öncü kuvvet komuıanı, Delilhaıı Sü�r hay'ı da askeri danışman ı:iıııı ederek 500'ü Moğolistaıı'ın p:öııderdiği Ka

zak askcrlcrı olmak üıer< 2.000 k ış il ı k bir kuvvetle hu iki hdori Kökto ı:ay'dan Altay vil.iyeıiııin merkezı Sarsümbe'yc taarruza ııöndermişıir.'" Mo�listan Halk Cumhuriycıi'ııe mal götürüp oradan silah p:etirmc ye baılayan ()smt1.n H;1cur, ecnfiııdaki kı�ilerin S3f1Slltın artması üzerinl" .:?-IR- Hctı!tOll.

�.111., ... . 16-1; 7-.kcınılı, "Çiu Kı1rıııltlımmlrı 0Jırttm &ırur",

11.•

58_ i l . Oliııy.1

H:ubı'ınn bunıclcu:� olduıtu. buııııııb bırlıkıc Doğu TOrkisı.a.n'daki nb}1�nıı hızlıııdı�ı

bu döııcıııdc So'\"-ycdcr Biı-lıjjı. Ann \'C' İııgıhcrc lıdcrlcn Joscf Sulin. Fr.ııık.liıı O. Ro osC'\·ch ,.c Wumoıı Churclııll. y,_h:ıı"d.ı (4-1 1 Şub:ııt 1 9-l5) bıı- ar:ııy:ıı ftClılll�tır. Görti1ıııc

lcı-dc St.ılııı. Çııı'm Mo)iolm;nı H;ılk Cuıııhurı}'cll bölfüııüııfüı bağıımulık s1:ıı1Hsüıılhı

dc\·,11111111 .1�poııy.1\;;ı u,·.ı.1 ;ı,çına,.111111 :501rtbnııd::ııı hın ohır:ıık ılcn ı;ünıa�tlir. ABO ıar.a Jiııdan dcstddC'llC'll hu ı.ı.lcp br\ı.. ıııcb Ç:ııı ı-K.1y-Şck, hcııı ABD hcnı dC' Sovyeı b:ııskı'ı

k.U\l!illld;ı •�lchı b.hul C'fllU:ljtır nııruııııııı -.lcylııııc olt.lııMııınııı (:ıı ı-kınclı obıı Gııo-Mııı D-.ııj.t J-hikıirııctı i�c Snvycrlcr Oırlıgi'ııın Moı\(llısu.ıı f-bl k C.uııılıunyeti'ııiıı ha�ıııım·· lığı ılc ılj.!11ı ulchıııı deıl,crlC'ııdırıııck ıçııı Modı:m;;ı,'nııı, Çiıı'ııı Do�ı THrlcisuııı ıopr•ı:.'1 ıı7cnndckı lıakıııııycnııı ftiweııcc ahına -.lııı;m \"c Gulc:ıı :ıı}'3kl:ıın m�sıııa hıçbıı- dcsıd: \-cnııcmc"iıııı 1•n ko1nıu11ıır Yalu Koutf.r:ıımı'ııdaıı S ay !lnıır:ıı. 9 Tcııımuz 1 945'ıc. Mer

kc:ıi Çııı'ııı Sm�-ctlC"r Bırlıği'ııC' \'crdıW f"C'\'.ıpı.. Mo-.kov..'11111 Gulc:1 :ııp.ktmın�sıııı h.l\ ·

nnıı.ıic koııınııml:ıı rardıııı crnıc 1.1;ılıl111dııı ıdc lmlııııııı;ısı dııruımıııda Gun-Mııı-Oaıı� J hılmıııcu'ııııı Mo�olı�uıı l·l.&lk Cuıııluınycu'ııııı bajcııııo;;ı7.lığl koııu!'>nnda UY17 vcrchı· lcccgıııı rc:m ıcıı hıldırını�ur nıı mc:ı;:.c Sulııı uı-.ıfındaıı \'C'Mlc:n rev;ıplJı: "Grrtk l'rnı-ıırııı

Çin Hiiltiim11i"',,i11 r.ıldıı ltmwda nrrklmıı.ı Y"IHJJ,iJiı Ayn"' Çiu rnra/i11111 SSCB'dnı Xi11-:.iıt11��·" yapıl(\11

.'?"'"16r Xi,,-jimr.�. Ç1111-K"y-Ş"lt'111 lidrrl��"" hrı.�ı lt11lum,,d,,. SSCB, Jı,_�rolııısımdd hu

1ıl11h lrıı,11ltcılı.�1111 lınJ,..,rr 1ı1/rlmu dr lrahul ttl,hilir", bk7. J.1 Shcııg.

geıi

Geçmiti ve

Şimdiki Durumu,

Çin'in Xin-jiang Böl·

(çn· Xn Xinync). Urıııuçı 2006. s.

l l.S Zikrc111-

1i1mİ7 bu t.a.nlıc RClıııdığındc, }71111 Tcıımıu7 19-15 itıb:ııriylc, Üc;; Viliycı hıkılihı'ııııı Mm knv;ı'mıı p:Cuihıdclcı ı\IC"'ı Guo-Mııı-D.aıı1ı id..ıre•ımıi. M<>tiolı!ôuıı Halk Cunılınriyctı'ııııı h�j{ınm.-hıi{mı bnııııı:ıı k ııokt:ıısınd.:.ı. zorl:ııı ıuık giıyrsıylc hır ko7 ol:ıı uk kull:ııı ıııı:ıı po7ı'l. yoı ııııı:ıı di11iını ıiilliıı- Buıınnla hırlıkıc Moskov.ı ve N:ıı ı ılcııı id:ıırerilc-ri MoAolı!!öLln 1--blk Cıııı ılııırıycıı'ııırı hal(ıııı�ı7lığmı bhııl C"tıııcklc DoW.ı Ttlrlcisı:ıı ı ı problemini clc.ı; tra hn

ç.ıhı lı-.r(;ıınacl-.ıı t;ö1111ii1lcı- ve Oolttı Tiirlcısıaıı'ııı Çııı'iıı bir p.:ıı rçuı oldul;ıımı, kcıulı ıucııf:ıı .ııluı

doA;rnhm.ıınd:.,

ıc·pı ctııu:51crdı. 811 dnnıııı Sı;ıhıı'uı Üç Viliı}"cl İnlcılahı'ıı•

ol:.ıı dc\teıl,111111 de kcsılııır\I aııl:ııı mıı:ı p:clmcktcydı. Dnmıııl.ı da yrmınıeycn Mmko'\"�. '"Htı_�ıuur.t /).ı_�,, Tıirlrijffllr Cımılırm)'f'ti"ııııı nn.ad:ıı ı ı lc.:ıldınlm:ıısı

vr:

iS}'';U1 C1l:ıım ı Mcrke1i

Çııı 1-lnkıııııcıı ılc �tırü�ıı ırlcı-ı p;erektıjcı p:<iı-iı�üııil c;.a.\·mımar;ı h:ı.�lııııı1ın. 249- Zakcıınlı, "Çrıı Kt1}•1Mklt1mırl11 O.uıum Hılfm".

'!i .

OSMAN ISLAMOGl..U'NOAN OSMAN IATUR HAN"A 194t·1H 1

"U/11n11 Korgav Vyı111m/U/11s11 Kon1111a 1<4kilatı" adl ı bır <qkılat kurarak. bu he ye< nsıc;myla <eşvikl< i�lcrıne b�lam ışıır. Man l9-6'<e İli ıhııliıkılerı Börı ı;ılimıı kuzeydoğusundan Ça.·cçek «ıraliııa gcçmışnr. Çavcçck"e dop;rm!.n

hücum ennedcn önce Urumçi-Çavcçek •·e Urumçı-Cın yolunu kontrol al una alan birlı klcr Dörbölcin'e kadar ulaşm ışnr. Tam bu esıldlla Ru, 1..-ı.ıwc< kri Ça•·cçck'e hücuma �çınişnr. Temmuz •yında t>e S.-·aıı"ıl•kı Hu>1"r po lıs ıdarcsinc saldınnışıır. Sonuçta

Çaveçek mu ha .ara altına alınmı� V.ilı Pın

Ycml( \"C diğer Çinli ıdarccilcr Ç.wcçck'i bo�alurak kaçmışıır. ,·e<;ck sa>·aş yapılmaksızın ıhtıLikılcrın e l ıne

Bu .urctlc Ça

gt:çm ı�nr.' ·•

Osman Banır tarafından halk arasında prupa!(.ıııd• yapııuk \"C <cş

nki<larda bu l un mak gaycsıylc Biirkütbay başkAn l ı ftı nda h.ılk d ra s ın.ı da ğılan 18 kışi lıükünıeı u ra fın dan yakAlaı ı m ı �n r. Nısan 19�5·,c Ç ın l ı ,,_ ker lerın yc rleşt ıği Ç i ııgı l ( Bu lı.,'ll n) ahı Ru s uçaıb t;ırafından bomba lanın "·

Çın bırlıklerı gcrı çckı l ınek zorunda koı l ııı ı�ıı r. Bu saye de 0>1naıı llJ

ııır bırl iklc rı yle beraber Çıngıl'i ele !--'<'Çlrmışnr. Burada da d u rnuya ı ı (h man Batur. Köktogay ve Buvrılıogay'ı \'C

geçe re k Bunrçın. K.ıba, S.ır>uınlıe

Cemeney'e kadar ılerlemışıır."' Altıy'da bu gı: l ışııı e ler yaşanırken Nisan 1 9�5'ıe Üç Vıliıyct'ıe ".\/illi Or

,/.,"ııun kurulduğu ilan edilmişıır. Orduııwı komu ta kAdemcsı ılk olar.ık ku

ley. ona ve güney yol güzerg.ilılarında Guo-Mın-D.ng l(tiçl<rınc k.ır�ı hu cum brJrı almıştır.''' BölJ!"delcı ısnklal s.-·aşıııııı ındı�aıı mılli ordunun ku

ıu l ına'1yla bırde n bıre de j);ışmışnr. 8 N ısan"da Guldda Do�u Tiirkısun Mılli Ordusu'ııuıı kuru l u� merasiını yapılını�tır. Mcrasııııc Alilı•n Tiirc b;ıkanl ığı ndıkı hiikiimc< iiyelerı ve 10.000 ycr l ı halk ı�ur.lk c·tıııı�ur. Bu men.sun sın.sınd.1. Ahhan Törc'nm P.uı-i�ı,a1111zın. P..uı-Tllrkızın n· nulh

yotçı lık komıl.rında

konı4ruğu \"O dSkeri l(iiçlerc Mii>liinıanlıh�" scnıbııllc "Ş,ırki TifrkiJı,m'uı B,ı.�rnL(ızlıL�ı l\w İlı·n'"

rmJcn saytlan ay ydd12lı lllflll olan

y;ızıl ı pankartlar d•ğııtırdığı kayn•kl.rd• !(l:\lllckccdır.'"" �SO- K.ı.dıri, a.g.e. . .

1 14. 1 2 1 - 1 ��. o�uu.n Bamr'ım lıı..,, bır

uın.m

.\olo�,,ı .u.h rll"r ı t.ı

r.ıliııd.ın rnrnkl:uım.ıı. ol:t.)'1 y.a�Amildı�ıu 1tnm:ı:ıııdcruııız ...ıu!lııu..lı dcf.u.dt" ıckr.u c.·lk ıı

1 lızırbek Ga)ntull.ıh. l.hrnr'ııu C;ı.dıklC"tdcn klz ıl<lı�[md;m Kncylt:'rın bu k,1 lm ı .ı cııı:11C' du:ı:tnitmu. lu.ym bıl .1dt:"rı Ldı;;ı T t:'�· n ılt' Oımmı l:bmr'uıı 1 l.1111111111111 bu� uk .l�..ıbc.· yı lb.kc ıle dr Ti.ırkıy<"'dı.· l{Orü,tup;mıu. Osm:ııı 1:1.m ır ılı: .ıkr.uı ol.&ıı lhkl"'ııın h,1dc hır ı•l.ıyd.m krmhsmc hu, b:t.hscmıcdıp;ını ıt°ldl· ctııu,ur. K.nlıri'ııııı 1�1.· k.."ıı.ı.k lıdınııınlc-ıı ıuklı:m� ulayın p;cr'ı:ck olup..ulıımJı� net ol:ı.rak on:.ıy.ı koııul11111� ıh:i.'1 1Jır 25\ .. tudiri. a.g.e.,. .ı.. 1 1 5 25�.. l·lnı..sht"ı ıg. a.g.e., �- 53.1

253- lJuıltı Tnrb�u.u Mılli Ordu.�u hlllp;1:'dckı ı ıululli gnıpbnıı ınn,1.m.ı !o!.l'tırdı� 1cınd lc1 1ızı:nııc k\ımlımı�nır. hb1 Alt.1y, · rarpb;tuy "·c ErcııJu.lıırtt:.ı ,fakı '''ıkbkılc( lıA.,l.ııı�1ı.-

1.ı Mılli Ordu'>� lc.nılına.ınqtır. bkz. Ukrımh. ·c..·ı,, J\i1pııdtlıınrul.1 0.111.111 H.:ıur'. " :'�

ON YILA SIGAN llR lıSIRllK EFSANEVi OMOR

Dalı• önce Hacı Balanın Urumçı'dcıı döııdüjtiiııü ifade ehııiştik. Kcndı siııin R<"hrdıği mcknıpu Osman llanır'un görüşınclcr ıçın belirleyeceği kışı lcrin ııtınderilmcsı ve miinkcrclcnn ba,ılablınası isteniyordu. Osman Ba nır'un hu mcknıha cevabında Çin ile anl•şmanııı Doğu TürkisL1n halkının haklarmı ı.tm n•anasıyla ;ıhnasıyla mi.unkün olahıleceg. ''" Nurf(OGly ile

Sü

lqınan llanır ile ırtıhaLı ı;:cçıııclcr ı hclimliyordu. Ru dönemde Cem.an, llu km. Smdcha, Kunıhi ,.e Sancı kazalmnııı Türk halkı da Osman Banır'a b ulnıış. (-facı Bala ık· Kahil ve Ne\TU7, Urumçi'ye �nderilıniştir. Vali'yc hu

kas.ha halkına Osman llanır'a ka tıldıkları için bir sıkıntı çıkarılınaına<ı

d11ruı11uııda Şiıı Sı-Scy'111 idarcsiııiıı soııa

crdi�ııc

i11anacaklannı ,;öylen ıi�.

\<İlı de hu ısteklerıııı kabul emu�ıır. Gcrıyc ı;:clcn Kabil ve Ncvruz'un h"'tinlı

iı' ı ııeknıpu �rüşınc yapmak içın bütün Do� Türkisun'dan tcınsıkılcrınııı top l amcafıı ve hır ml;ı,;nıa)"d varılacağı siiylenıyordu. Nıır�cay Banır ise d u rumu dcı.;.·rlcı1d1n1u•si yapma k ii1erc ()snıan Batur'un y.1nma geri dönn1ii� rür. Bu sırada yukarıda isimleri 1ikrcdilcn beş kasaba halici banırlan IOJXXI ko)ıın. 2.000 sıj:.�r. 1 .000 at w 200 dcvr lıedıyc ctnııştir.'" Uruıııçi idaresi Tursun Bey. Kayını Kadı, Taıcy Tcyci ve Emirkan'ı w kıl olarak Osıımı Hattır'• ıtöndcrıııışıır. Rıı vekıller de gerı dön ııı c kt<'ı ı \"J?l(c<;ııııştır. l-l iikiimet urafınd•n sılalı ,., yıyecek taşımakta

olan <l<·w

siiriisii \"t: ar.ab.tla r da ()sın.an Banır hulıkh:rı tarafından ele gcç irılmışur U Cıııııt- ıın ıse Y•ı•ııarı bı ı ıtclıımdere hiçbir ç>rc bulamaınıııır. Batur-

1.r durınayar;ı k S•f'üıııhc'yı kuşatılmış ve Sarsümhc'de bulunan hiikü ınct a<kcrlcrı ahı •Y kadar para . l(IYSI \'e yiyecek.< İ7 bırakılmışıır. Osıı ıaıı Batur. 2(1 Mayı\t• Sarsiiıııhc'ye hiicııııı başlatmış. fakat ele ııcçırcınedcıı ıt•·rı diiıım iijtiir. 20 l-la11raıı h>iiııü tekrar hiicııına ııcçilmıştır. 5 Ağııscn<' ta ı<c Alcıı Wanıt. Siilcyın a n Batıır \'e C:anıınhan Hacı uçakla Uruınçı'yı· !!elm iş . (;an lleı-yu ise Sarsümhc'dc kalmıştır.

6 Eylül'dc İli istikl!ilcilm-

11111 .1skc rlcrı ()lflll malı ıyc "'iınc hücuma gcç1111ş ve burada Osnı.an D:1tur'uıı askerlcrıyle karşılaşmışlardı. Neticede Sarsümbc'ye hücum haşlatılınış ,,,. J.000 hüküıneı

a<keri R Eylül l(ilııii Sarsümbc'yi bırakarak Moji:olımıı

1-loılk Cııınhurıycıı sııı ırıııa çckılınck wrunda kalınıştır. Çekilen askerk ri

takıp

eden ihıi J;i lcıler yakaladıkları askerlerin silahlarını alınış \"C Saı

süıııhc'yc !!"" ıtcıırınişlc rdi. llu sıırctlc Altay vilayetinde U Cuıı�-ş ııı ' ııı

kuwcıı kalnıaıııış nlııyordıı.'" Osman Baııır'uıı hu haşarısı Do�ı Tiirk" taıı'da ısııkla le ınananları hir kat daha ccsaretlcndırmışıir. Nılkı ve İlı'dl' 2�4- '/ıkrc-ttrWıııı1 bıı dinıcııı. Ouııoııı ı lb.ıur ctr;;ıfıııdakılcnıı balı.anıı p;clnıc'iıylc Altl�' ıb ğııı;,ı ı;ıkııı�y" 1ı..,ı...Jıkl.uı hır 1:1111:ı.ıu1 IC''ioıııhır en ı ıd acdı r, bk7. Ç;mcbrlıop:ln. a.g.e.. s. HU 25S- D:.-:ınıı. a.J:.e.. Xll. �. 6350; lkıısnıı. "·.'?·"'· · s. 16-1; K.ulıri, a.g.e.. s. 1 15-1 16; Türkh�

lan Şehitleri. " 42 • hı11r.ıı11

19-15 Ollft'511 1dc s,,rsiimhC' �dırıı ıdt" Guo-Mııı-l>aııjt1111 2 .0011

OSMAN ISLAMOGlU'NDAN OSMAN IA TUR HAN'A 1941• 19S1

baılayaıı harckcılcri dcstcklcyccci:ıni açıklayan Osman llaııır, Alıhaıı Tö rc'y•· Kalınan Ga>i, Dclillun Şügürbayoj(lu, Buka Zcnıı:i w U\·aıkan Bcıı: kr'dcn kurulu bir heyet ıı:öndcrmışıır. 1 lcyct İ lı'dc ıı:örüştüj:ıi Ahlıan Tii n· ve ileri Relen liderlere ()sman Bamr'un her türlü yanhma h azır

oltlu

jtunu hchrttıktcn sonn yapılan 111illi nıücaddcd..· koo rdmch olar�•k çah ıılınasını teklif cnniştir. Alihan Töre de Osman Ilarur'a �öndcrdıı:tı hahc rmd..� gürüşlcrinc ayne n işıirik cuij(ını \"c Bamr'dan İlı mücııhulerınc y;,ır dınıo o lma sını an:ub.dığım hıldırnıışur.�"· C'J Milyıs 1 945'tc Çagankol ırmaı lmd• ki ()sm;;m B:ttur"urı ya n ma \";ır.111

Nurıı:ocay Batur, Moj(olistan'da yaşayan Ka»k Tiirklcrmden Kalkabay' ıı ı

,ı, .lOO kışi

ile Osman Ratur'un yanında olduğunu ı;:ör dü . Osman llaıur'a

he r fırsatta etki cııııcyl' çalışan Kalk.bay sfüdc Osnmı llatıır'un ıııuhaf11lığını y.ı.pıyurdu. an1a asıl �rc\"I Osn1an Batur'un her harl:'kctmı kont r ol l·nnckıi. IUlkabay'm yanınd a mcscldcrim Etörüşml·ycn ıkı lıdl:'r,

gl:'re .:ty-

111 odac.la kalarak fık1r teatisinde hulundnlar. Konuşmalarının a11<1 tt._·ma�ı koınünisı rejimin

kaimi

cdihı ı cycccF;i idı. Ayr ı ca Doj:ıı Tiirkı<tan halkı

nın hcpsını bırlcştırip birlikıc hareket cdılmcsı, hır uraft•ıı ınücadd,· ederken, dil(cr

taraftan

Çnı ile anla.şmanm yo llar ımn aramn;ı!ı.111111 J.!l·n·k

lıhı:;nc karar verildi. ()snı;m Batur hu s1rada Nur�ocay'a: ''Hı•.\?1111 ılı•-�ı

jıf

ılrı.�1111111z Ma��olisıa11 tamamıyla k<mıiiuijr rr:jim; Juıhrıl rdi)'flt. IJi: ur kmrı imhl f�jUllf kar�l)'IZ. DoJllWlllZ l\lf{)L�(l, IU('llllll'lcJn İ(İ�lrrİUllZ( (Ok kcJl'l�l)'ıll: /Jr:IUJ l.J1ı'd1gimiz Vt' lıalkmırz111 özlrdt�i lıiirrİ)'t'I bu

clc_�il.

Tiirkisımı Jı,ılk ı rejiıııim krmli

1Jyl11 rımdi. İ(i�lcrimizr ki,,ıJr kıl n�madı.�ı zamı111 IJiz lıilrrırcıimizr kal'lı�mu:;

ıılumz" demiştır. Ayrıca

Sarsürntu�1c.lr v.i lı muavını Comınıh.1n 1 falı ık ya

p,;ıca.kbrı :nıla�n1ada NurJ?_o L:ay' m Vl'rcccW her k11rarı kıh11l l'<lccc�'1111

kl'll

J ı !rı:İnc .sllylcmişrir. ()sn1an H:ıı tur, ayrıca Nurµ:oc.:ty'� dı�anJ;, serbest oldu jı(ıı ıçın Çın'ın istcdikleriınizi kahul cunesı d n r u m mub

d urmn u ıll·rı

�lma Nuq�n

Jtdcn liderlcn· anlatmasını, �erckirse hunl;uın elm<lı:n 11111alı koi..,t

suıı da ıstcıniştır. Bunun ün·rıııe in11alı lcijtn topl.unay;ı luşby-.m

c•y'a

R5 lider Çin 1 liikiimeıi ile anlaşmayı kahı.ıl c ı ııklcrıııc d.iır ınınlı

ı ncktup verdi.:.'' I-1"7iran 1 945'te sa\•aş haşladıj:ıııda İli ordusu hirhkl<·rı h.ll"rk<-tc µcç•·

ıck Gun-Min-Daııı;t a s kcrl r r ını Urıımçi\c doı;-ı.ı ıı:rrı püskürınıii�kr. ad.;rn \"f' 3 000 u\'11 halla y;;;ı\.ıınakt.ıyclı. İhııblnll'r, l)dılh:m Şukurluroı'.:,hı lıdL·rlı.:tmdr �an;iıın�'ddcı Çnı l m\''\'rtlrnnr .lurıiı 4 drfa tıamı1Lla huhıııııp �dm ku\:ı.tını:ııııır Nt·tın.- ck Gııo-Muı-D:ıın� kıı\"\'l'lll'rıınıı ınrrkC"71t· ınıhaıl.ın kt'sılcrd:. 1or chınıımb hıukıluıı,ıır Hıı \11n:llr Lııı; riklakılt'r Dot\'ıı Tıırkıum Mılli Ordnım'nıııı Alt.l�' hol�t--;ını knrunn.a ç.ıh.t l.mııa 1C"ıı1111 hnırlaım�ıır. hb . Zakt'ınılı, '"Çiu 1'tt)'1Mltfonmfo Omınıı Ht1tıır'·. "" �5 ::�r.... CrAl"TctnllAlı. Ahaylar'da Kanh Günle-r. !';. l-1� �S7- Çomdarlıojtlu, a.g.r., ııı;_ 84-fl=).

ON YILA SIGAH lllll IUOWK EFSANEVi OMOllll

Çaveçek ve Altay'da

Osm•n Batur liderliği ndeki l(;ızak ıhtiUkileri ile ir başla ııuşla rdı . Milli Ordu'nun K;ırasu şeh

tibat kurma k ıçın ılerı huckiıa

rini de ııeçircrck Manas nehrine \'armasından sonra, Kremlin'in Doğu Türkıstan'da ilk hedefine uJ.şıığı.

bu suretle de Milli Ordu'yu Uru mç i'ye akla daha yakındır. Yanı Mosko\'a bu gehşmc ıle İh ıhıılakile rin ı ve Alıay'da Osman Batur liderhğındekı l(;ızaklara sağl adığı tam destek ıle yıllardı r Sovyet nüfuz bölgesi duru ınuııdakı Üç Viliyen tekrar avucunun ıçıııe al m ıştır. "' sevk etmeye ihtıyaç duymadı ğı ıhıımlli

Osman Batur,

Sarsümbe r.ıra ıi ndan gelen düşmana karşı Nurgocay'ı ba şında Ddılhan Şükürbayoglu'nu da Sarsüın b<'ye gö nde rmışn. 15 Haziran 1945 r.ırilunde Nurgocay'a Delilhan'ın bu iş te ba şarısız olması sebebıylc ona y.rdıma �tmesi emredilmiştir. Nurıııxay 500 asker i le üç gün üç gecehk yiiriiyiişten sonra Sarsümbe'ye varmıştır. Dehllı.n 1..-un·eılerı Bu,.rşın kazasından gelen Kou Zi-yan komucısındakı l .llOO ve Wa ng Sı-chan koınuıasındakı 3.000 asker tarafından 1..-uşanlınış durumdaydı. 1 9-20 Haziran'da Buvırşın tarafından gelen N urgocay onlara savil.j açmış \'e Kou Zi-yan IO askeri ile esir al ınmışnr. 700 asker ise öldü riilmüştiir. Moğol, Beyaz Rus ve yerh Türklerden mürekkep bu Çin ordu su. Kuu Zi-yan'ın yablanmrnndan sora Sarsiimbe'ye bçmışnr. İsııklal cı lcrden 10 kışı şe hı ı ,.e beş kışı yaralı \-ardı. Delilhan diqman çemberinden kurtarılm ı ş \'C hep beraber Çe mirşek ırmağı kenarındaki Km-andık 1-lacı Cam ıı nde toplanmışlardı. Bu başarısından bir gün sonra bütün baturların koınutanhizına Nurgocay genrilmiştir. Burada yapılan toplantıda Sarsümbe şchrının alınm•sı planlanmışnr. Plan !('"eğınce 26 Ağusıos'ıa n sonra yapıl ması öngörülen sald ırı ya kadar ordunun ıhnyac ı gidcrılecek, atlar beslene cek ve bölı,:c halkından asker ahn.cakn. Burada beş gün dinlenen askerler Kulucm yaylasına gıtınek ıçın harekete geçm işn r."' U Cunıı-şin ısc OsnJ>ıı füıur'uıı Yaoyum ve Kıyıı bö l ııe lerı ndekı halkı Aluy'ın ınuhtelif bölgelcrı rıe ı>:ÖÇ cnirdiğıni öji:rendıkten sonra ı>:öııderdiğı uçaklar \'>Sıasıyla Bıs•n'da kı Kazak ıhııliıkılerıııı bombal•mı�tır. '" �>iirevlendırmiş, Hazıran

2.5S- forbc�. a.g.e..

:ı.

359-tıO

�9- Çmdoıırlıoğ h ı. a.g.e., \. 85 ••d. :(iJ- A Hiıtory of M.igration. s. 99 \'d. K.ızoıık lulkmın hrın O:ı.111.ın B.mır hem de: Çın· lı Hl.m:nlcr u.nııııdoıın ycrlC'rıııdcu gOç cnırıldığı bılıncn bır gerçektir. Çalı�ın.umzd;a

lı.."'tıl

budıgmıız c;ıu k.ıyrukbnud;ı, bu koım Omı;,uı Bnur

ve ınllcadc:l�ı ;u;ısımhn c:lc�un kt.ı· ıu�n y;ı,pılırıı�tır. Likııı rloncnııu �.ınbn yC'nndc ıucdc:ndığmde her ıki toıı u.Jin d• lm oı...

P kcndt mııcadcldcmuu b;a�nra ıLlı\ıııası ıçın zonm.lu gordul\tt •uıl�ılnıakudır. Çın k.;ı.y

ıukbnııd,. O:ı.m;ıı n B.mır'u11 f;ıı ;ahycden di!.ımı lu.lkın zorb. gtııç erunldığı �ekimde Jcgı:r le11dınlırkrn, Ç ı nlı ıd.ı.rccılcrm yoııpurdıkJoLn ısc h.ı.Hu b.mdıtlcrden konu111k obınk ııdık

cdılıın�tır- 811 ur..11ı yomııı l.ud.m ll'fil.dc ıncvzn bılus ı:-dılcn c:ı.c:rlen kull.uurkru g.i�·cııııı ı..ı.h\1111'1 oldıığtuınız doııc:ıııdc O.!iııı.m l:b:t1ı.r'ım t".ı;,alıyı:drrııu un.ı)"I koyıııOO.ın OU')'C �'-'\·

OSMAN ISUMO(;.LU'NDAN OSMAN H.TURHAN'A

1941· 1151

Osman Barur, 9 Temmuz 1 945'te 700'ü •§kın sılalılı ku,veıını Mu han. K.ıytı ve Zhcnşı'ye gönderdi. !Uzak ılerı gclenlerınden destek 1"cyc rck Alıay d ı�ındakı halkın kendi koııtrulüııdekı bölgeye göç emrılmcsınc y. rd ım etmeleri ıstedı. Bu duruma Zlıen§ı bölgcsımle ka r� ı çıkan Atuk b•y'ın aldığı destek ılc Muhan'dakı halk üzerine gıtmc•i B•lı§ın y-•yl,.ııı

d• lıuzursuzluj(uıı artmasına sebep oldu.''" Nurgocay liderliğındekı •skcrlcr Osman Bmır'un yanma f(lllllck 11;111 harekete geçtıkleri sırada Ç u kur ır m ağınd a hiikiimeı askerlerıylc bır çar pışına yaşanmıştır. Nurgocay buradan Bu vır ş ı ıı'c d•lıa sonra da K.l\"kcn yo lu ile Kulutan'a ulaşmıştır. Kulutan'ı vua rak .,:cçıdı rutan h ıi kii mc ı •s kerlerinc üç koldan ıaarruz eden baıurlar. •kıı m 1' kadar s.vaşnıışıır. Bu çarpışmada IOO Çin l i öldürüp, mukabilinde beş �el ı i ı ve r ılm ı�ı ır. Gcçıdı •ıaınayınca akşam geri dönen barurlu. Bunrşın ı r ın ağımlakı ıneı•rlıga ıe lı iılcri defncnikten sonra Jılkıaydar, Akınolla \"e Keles lıderlığıııde _,011 askeri Savur yolu ıle Ceınency'e göııderilınıştir. Keı ıdı kr ıne 2r, :\!'..'l1' ıo5tan önce oradakı askeri toplayıp ııetırmelerı emrcdılnııınr. Bıınııı km· \-eıler Sarsüınbe'de buluşacaklardı.''"

A!akak'a çekilen barurbr burada yaptıkl•rı ıoplanııda sa .. üııı be " yc >Al dırmad an önce Osman Banır'un yanın• dönüp hazırlıkları umamlam•y• kar>r verdi. Kıran ırmağına � len Nurgocay. Caııııııluıı H a c ı"d a ıı ve S.r süınbe'deki hükünıet yeıkılılerınden dSkcrlcrını Osnım Ba nı r' u n v•nına ııönderip görüşme yapmak üzere Susümbe'yc ııclnıesııu ıstcycn hır mek tup aldı. Dclilhan Ş ükürbayoğlu koınuusıııdakı Jskcri Omıaıı BJttır • f.>Ünderen Nıırgo�ay, Susiimbe'nın 13 km gii ııey ı ııde bckledıklcrı '1fd<lA lıükümetin yerli halktan topladığı Moğol. Rus w mılis f(liçlcrıylc toplam J.500

kışıniıı kendilerıni çevırmeyi planladıkları

lıaberını a ld ı . Nur!!oc•y.

Katran ısımli asker ılc savaşı dıırdurm•brı karşılı�'lnda hiikiimct ık ko ııuınıaya hazır oldu�ııu b ıld ı rdı. T�klı!i bbul cdılcn Nurp:oc.ıy. 40 kı�ı meıuı,:.nr. l::J11ıı11nb. barlıktc bru;mnuzce Osınom B;ı.ıur. d.lıbıuk bır '\�:luldC" �'1kırd.1 u,.ı.111.wku ol;ın K.u.ık boylmnı bır .u.ıy.ı topl.ıın.lk.

ı�uı.

K.u.ıkbn )abn bır .ıl;md;ı. tnpl;ıııı.1)1

\'C'

goı.:d.x·lıı..."tcn \'crk,ık h.1y.ıı.1 �l·\ ınm.·k

ısu:nu�nr. <.,:mJ...'1.1 )'crlqık \'e !>.ı.l:ııt bn \erde ,,l-

111.&�·.m h;ı,lkı !ııl\''11Ull.ı.k ıordu. lhnı.uı U.ı.ıur'ım Asıl �yclL·mıdeu bın de .K.ıı.1kl.m Hık· �ık h;ıy;ıt;ı. M,C\"lmıcktı. Koı.ı.ıkl.m B;a�tık. ŞınJDI. S.mtog.1y n· Kııbıımı Kıuıın'ıu H:rlq,un ııı: 1-.ı ı\111 de Nnrgıo<.·.ıy li.uur'n �orC"\'lc11d1nııı�n. K.1Z.ı.kl.u .ıu!>ıııJ.ı �crlqık lı.1�1t.1 !ZL'\111\' klı ıııuund;ı dırcncrı.lcr dı: olıuu!;ımr 1 bttı p:rlc�ık lny;u.1 �C\ıııde11 11,uı wr k11\l.uııldı):!1 �t.ı l>ı; gcn:;ı:kur On ob.y <;mlılcr \'l" yt·rlc�ık İıily.u.ı �l"l\1111.'Yl" ıı ınh.1lıf ol.ml.ır t.ı.utiı ı,IJ.1 1 lSll!ro· 111..ar L-..hlm�. ü�m;an li.1.tm bu lurı:kı:n ılt" b;audnhklı: t"·\kı) ;ı.lıkl !roU\l.1.111111� w pwp.t�mlt.t ııı.1.Izı:11101 y;ıpılnu�nr. bkı. G.1.}Tcmll.ı.h. Alla)·lar'da Kanlı Gunlcr. o; t.ıJ 261 - A Hiıtory ofMlgration ofXin-jiang Kazak People, ' I O l -I02 262- Çı.udarlu.:ığlu. a.g.e. .

�-

87-HN

ON YILA SIG.AN llR ASIRUk EFSANEVi OMUR

ıle S•rsiiınhc'ye lı.reket etti. V:ili ile görüşmeye g;ıtiklcrinde Altay !Uzak Türklerı ılcrı gelenlerınden Alen Wang, MoRol Tekin Reysi, Vali y:ırdıııı cı<ı Canıınhan 1-facı, Şemsı Beysi, H•cı Nchi ÜJ..."iirday, Kökenay Tcyci w Makaş Tcycı ı::ı hi kışılcrin de orada bulunduklarını gördii. Yapılan göriiş ınelcr neticesıııdc Osman B•tur'un anl•şma ınafıarı olduğu, km dökme

ye hewslı olınadıj:tı. yaşanan bunca obyııı tek müsebbibinın Şin Hükii n1ctı'nin ıcraatl.uı olduµu anlauldı. Vfö. Şın Hüküıneti'nin ıcraaılarının y•nlışlıgını kahul eniklcrıni, onun .rnk les edıldıgını. anlaşma olması h•linde Merkezi HiiJ...-ümeı'ııı lı•IJ...,n ısteklcrıııı kaimi edece!i;ını. bütün Doğu Türkistan liderlerinin Uruıııçı'yc toplanmaya başladıgını söylcdı. Hunun üzerine Nıırgoc•y. bu n::ı ımının

rada üç ıtünden fazla kal•ınayacaıbnı ve Osman Baıur'un y:ınına dönmesi

fikirlerini ona il c ıeceiti ni . ııeıice alınana kadar bu işin gizli ıu ıulnıası ı:ıcrcktiğini. üç ıtüııdcn ful• lcılm•sı durunıuııd• Moğnl birlikleri-

!'!"rcktigıni,

1111. mal nıüll.-üııc el koy:ıbıleceğinı belırnniştir. cı, Alı Nuvan ,.• Şenm

Enesi ıtün Canımlıaıı Ha

Mukaş, Nurgocay'a !Uo Çou-y:ın ile anl:ışıp O,

ırnm Barur'u Sarsür n bc'yc p;cnnnesinı. Kao'nun fıknnin Alta}" vlliyeuııı olduP:unu söylemelerı ü2erine- N urgocay.

()sınan Ranır'a wrınc yönünde bunu Osman

Haıur'un da kahul edeceğine emın olduğunu söylemiştir.'"

Nurı:ıoc•y'ııı huraJa beklcdıı:,� Sı-c.ıı

sırada Şın'in koınuunbrınd•n W.ıııı

ile !Uo Çou-ym or•sınd• çıkan mlaşına>lık ü1erinc Nurgoc.y üç

f.tii n içmdc döne111cınış, Caıııınhan da kesm hır cevap vereınenıi�tır. An.· dan

_,eki1 ıtün

ıılaşmışıır.

gc ç t ıkıe n sonra Nıırgoe>y'a

nıeye ı::ı ııığinı ortaya ıniilküne

Osm•n B•tur'dan hır h•bcr

Nurg<>e•y'ın gel e n askerler uas ın d• olmam.sı Çin ile Jıiirüş çık•rmışıır. Mo�ol Hükümeıi, Nurgocay'ın mal

el kopn uj . •IJıkları hayvanları da Mo(tolistan'a götünnüşlerdı

Nur�ucay'ın m.ııyeıındcn 17 mışlcr. Osman

kışı}i de cezalandırmak için götü rmek

i<ıc

Batur huna 11ın vemıcycrek: "NıırJ.>ocay'ııı tııallarıııa, silalı

formıza kar�ılık rl kıJJ•mı11rrzıı hil' .ft}' drnıiyonmı, ama adanılarrnrr rı rıı 1 1" şcklıııJe cev•p vererek 17 kışının

btu ttzala11dı

Mo�olisuıı'a götürülmesine nıiııı

nlın uşcur.='·1 Hu karışıklıklar ern•sında Süleyman Baııır ve Sarı bay Zeııgi. 15

asker

le canlarını kurıaurak S>rsüınhc'yc ulaşmıştı. Sarsüınhc'yc kaçan dörı ki şı

ile Nurı:ıocay'ın kardcşı K•m i l \'C !Ucıh•y, W.nıt Si-c.n askerleri uu

fındaıı yakal•narak şclııt edılııııştır. Süleyıııaıı :?'13- Çaıubırlıot:-dtı. a.g.c.,

Baıur'uıı ı;ıclıııesindcıı son-

HH \"d.

2(.4- fhı .:uıb.�111111lık K.ao'rııııı a,;kC'rlrrını Osman 8;11nr'.ı ırslım rdıp. onun ızıu ılC' Çıı ı't·

donıııl" Jiknıını k.ahııl C"dılınrrııı:sı }'ü:rtındcn çıkım�tır, bb:., Çaııdarlıotl:lu, a.g.e., s. 9 1 -9�.

OSMAN IM.AMOQU"HDAN OSMAN HTUR HAN'A 1941-1951

ra Canıınhaıı Hacı ile bir görüşme yapan Nurgocay gclı�cn soıı ol•yl.rı değerlendirip Carurnhan'dan olup huem 1111:rkc1c tnldınncsmı ıs(cmı�tu. Cammhan . da anlarmdan birini seçerek !Uo Çou-yan ill· J:Örü�mclcrını

ıa\'siye ermiş ve nnde\"U ayarlay>rak Nurııocay'ı Kan ile g(irü�ıiırrnü�ıiır. K.ao. yapılan ıtörüşınedc Nurgocay'ın ısıcklerını mcrkoe ılcııncy,· \'C 4!1 !t.aal içinde f(e lccC" k ervahı hıldırmeyl·

sö1 \'Crmışur. 24 saôlt sonra gden l't:

var görüşmelerin yapılması içııı clçilerın Uruınç ı·y,· hcklmdı� yünürnk olmuştur.�'" Heyeı Nurgocay Banır, Siilcymm Nebi Yü1başı Vl' Sülc)ınan'ııı oj( lundan müıqckkıldı . Ayrıca Kao Çou-yan'daıı Uru nıçı'yc Caııınıhaıı 1 fan'nm da jtclmcsı ıslenmi�tir. Çinliler ıse C.ammhan ık Alcn W.:m�·ııı da ıtimıesi ıarafı:mydı. Heyeıi Wu Çu-hsi kabul eımışıır. 1-kyeılt ııclmc lerınden dolayı duyduğu memnunıycıi ıfade eden Wu Çu-hsı. lıJlk.ı Çın

dc\·klınin de iı ru n i ab.rilk ıstcklerını vermek ii7l·rc an la�ın a dü�ürın·ıı;; ı n ı.lc olduğunu bildirmiştir. Ayrıca dalı• önce Kumul, Iüşııor. 1-Joı..n \'c Ak su'd311 ıı<len elçilerle kendilrrıni ıaııışıır>eaklarıııı da ılcımışıır.

ha <Onra Doğu Türkisıan'ın askeri komuıaııı

llcycı d•

Sunıı Hsı-leıı ı l c !!Örüıcım·

dcn isıirahaıa çekildi."• Urumçi'de bu ıı;örüşmclrrin yarıldıj!;ı sırabrda 3.000 as ke r ılc

ı.::d c<

Ba ıur. Jılkıaydar B.ıur. Garibb•y \'e Mukas Yü 1başı . S.--ur yoluyla SJr <liınbe'ye fn'lmişıir. Bunu haber alan Wang Hsi-can, Moıi;olısı•n yolu ile ııı mı ck ü>.erc hare kete gcçmışıır. Bu sırada 4.000 asker ılc Delılhan \'C Ka pas Banır başkantır:ında Wanıı Hsı-can çembere alınıııışıır. Sanşııı başl•

10.000 asker ık surrılc bütün AltAy

ıı ı.sıyl a başarılı olınayaca�ıı ı anlayan Wanıı. y•nındakı

ka)ıl<I>.

şar ıs ı > Osman Batura teslıııı nlmuşıur. Bu

daıi;ı Çin askerinden ıcıni1lcnnıiş ve Al ı.y i\71->iirlüf!ünc k.ıvuşıııuşııır.''·Milli Ordu kuvvcıleri 31 TenmıU> 1 945'te Tarıı•baıay n tiyctıı ı ı

kur

tmnışıır.'"" Milli Ordu yerinde durmayarak lhycin 'i ıenmlcrh·n halk Po li nahiyesini ele ııcçinniştir. Bundan sonra ısc K;iş�ar \'C Yarl:enı şdırııw

dnh'l'U hücuma ııcçilmişıir.'"' Osman Baııır. 1 5 Ağustos 1 945'ıc ordusıı nıın b;.� ı n :la olduj:ttı halde Çınlılcrc ı.arru7 ıı;eçnııştır. Çın bırlıklcrı Jı,·k2�ı5- Çanda.rlıogln, a.g.ır., �. 92 "LI

2(.()- General SnnR 1-h ı-lrn. Osnıa.n O.mır \T .uk.td;a'il.mııın ıo;;y;uuııı l"ll\'\'ıı.·rk h.ıı.;.m.ilbık cqbne manan lıın'iı ıdı. C..eneralın, Nur�{1("';1y \ı: SülC"}ınaıı lhmr ılc a�Tı ;a\TI �onı'iı ııd;. ı"' 'rıb bbul cdı lınc ı nıı \'t' töpln p:cırfi�nll'ck Gc.•nen.l'l· ()muıı lb.tur'ım mile .lddC' o;dı"·plc.·o .1111.uıhnı�ur. bla. ÇandırlıoA:ln.

".!.()7- Ç.and:ulıcıA,lu,

a.g.e.. s. 9.ı ,-J.

a.g.e.. " · 9b.

:oll- Tiirklllan Şehitleri, s. 4�: Or.oluy. a.g.e. . ' 1 5 1 . 2fı9- l·hn-shC"ııg. a.g.e-., s 5.'B.

ON YILA SIGAN llR ASIRUK EFSANEVi OMUR

k·nıııcdık bu taarruz kaqısında neye ugradıldarıııı şaşırınış bır vaziyette Unımçı'w dof.'Tu kaçmaya başlamıştır. Artık Altay'ıJ. tek bır Çinli kalına ıııı�ll- Artık Akıy hürdü. zorba Çııılılcr ku\'Ulımış. Çın vahşetine son verıl1111�11. Güney Altay bölı.ıesınde yapılan sa>-aşta Unımçı yoluna düşen Çııı bırlıklcrınd,·n .1.0 00 lcıdm da <eslim olmıışıu. Osnmı Baıur'ıın bu başarısı bütün Do!iıı Tiirkman halkı ıçın bır iirnıt hllinc gelmiş ve Doı:,•u Tiirkıs t;ııı'ın ıııulıtclıf bölı,.'<lerındc de Çinlilere k.uşı ayaklanmalar çoµalıııışıır.' " l )"ııaıı Batur'ıııı ,Ja ıçerısındc buhıııdııf,•u Guka kuvvetleri 20 Ağustos

1 9-!S

ıııb.myle Altay bölııcsını taıııaıııen kunırulleri alıma almıştır."'

Eyliil a�ııııJa Mılli Ordu \'C ona ışıırik eden halk kuzey yoluyla Çavc \L'k w Alt•y'a Ju!(nı harekete ı-..:çnıış11r. Orı• yoldan ısc Maıı.s ı,-öliinc Joi{nı lıikunı ba�la11hnı�tır. Güney yolundaki Vinsu ile Aksu'ya da asker ,.·vk edılınışıır.'·' t-ı Eylül 1 9-IS'tc Osman Bmır merasımle Altay halkınııı sa\·aşı kazan

dıf.� ııı, ı,ı;jyesıııe ıılaştığıııı buıııııı sade.:e Altay'ın değıl bürün Doğu Tür kı-ıan'ın ısııldalı ıçın açılan bır sa\'a� uldıığıııııı, .ınla\ma yapılındSı dıını ıııuııJa büıün halkın ısteğı duıi;rııltusunda bunun ol;ıcağını. halkın ıstek lcrı Çın urafmd•n kabul edıhueJıAt tdkdirde. ısııklahn kazanılmasına ka dar ınücadel<·ııın de,·mı cdc.:eı?ı ıl:in l'dıhm�llr. Bundan sonn Moğnlıs tm, Alt.ıy l lükünw11'nın başkanı olarak Osman Banır'u tanıdığını dekla re ctmıştır. S;ırsiiıııbe'dekı Rus komolusu da Osman Batur'un Altay Baı

k.mı oluak Altay Cumlıurıy,· 11'ııı mııdıkl•rını bıldirıııışıır.' ' '

:!70- G.ı.pı:ı11ll.1h. Alt aylar'da Kanh Günler. \. 145; Yt'!ıı:vi, ''·�t(. UI., �- 24. Osm;m lJ;.ı ııır bıllı2ı.ı..a Ah�y'd.1kJ b�\:.rıl.uıııd�ııı !ıOnra Guk.a'd;.ı vuku bul ..n ısu kh. l lurck.c11m: tlL·ı. IL0k \'ı:r�n,:1111 d.ıh.ı. onn· .u,·ık.bıııı\11. Bu uıınlcdcn huckL·dc G..yrcmlbh ("Osımm JJ,ı '"' ı'f' .\lılli .\lııMılrlm", �. 1 2- 1 3. lS)'.ı. ı,torc O\mau l:b.uır. Gı ılu ıhnlikılennc !ıll:ıh )-.u tlıııuııd..ı. J.ı. b11lı11111111,mr Un bılgıyı b;11�k.ı, bu k..ı.yu.;ı.kt;111 tc)'ll cdcn:k hcrh;111l(I bır lc..ay

tl.ı

.. rı.111 1 .uıı.ıkfa bırlıktc, her ık.J bol� ımkhllrılcrıu .. , ı.. 1ı1Arı111 Moskov2 mcrkc:zlı ıc

d:1nk cttıkJC"n t(OZ OllUJIC .alıudıJ.'ı;llldA. CJ'ıi l m.1 1 l:b.tıır'nu boy(c bır y.ud1md:1 b11lu11111.ı.�1-

llll1

.ror

oldll,:tı �bııl t'thkbılır. Uun..ı. ı m ı k.Abıl :r.ıkrı:dılcn \&loıhbnn Ornı.m U.mır'ıııı

koıınolıırıc.lc \'C �ı.·rck.lı Jınrduj'..rıı bolı.ı;dt"rdck.J ı�uk.l.ılnlı:re tt:önJt·rllnu� oldu�ı da kAbııl cdılcbılır. Arrıl.ı 'ıA\',.l�lll l."11 '.'llk.J\ık olJııwı bıı doncımlc Ü!-ıınan u�mr'mı !oıll<1.lı bak.Jıııııı d.;ııı çok r:.lur oldıığıımı tl:1 �oylt"nıck rımmkun tlc(cı.IJır. .:! 7 1 - 1 lıyn. Türkistan Oe\•letlcri,

272- J lıu--.lıl'rı�. u.g.e..

"J.

�.

J27.

533.

a.g.e .. ' 1J6-1J7. Oı. ıı ı ;uı U.mır'un Aluy'cl..ı. lcmızlık hırckc u nc 19-1� "'�·ımJ.ı. ba,l.nlığıııı ıl:iıdc ı:Jcn U;.ı�,. r;ı ı ı (•q_ı;.t . • '.'I. l 'J). ç;ılı�ımtmıda AJıbt:k.

l7.1ı- <;.t ı ıd:;:ırlıoıilu.

yılıııııı E}lııl

u..uır'uıı l.a<1lıycdc:rıı11 JcHcklcdı(tım bclınnklCU l J;.ık.mı \'1,; 1 h.lllL;& l:kylcrı ıı Osın.ı.ıı .

Hııır�. "

•llJ ı.•r

bu il{ lrrlrr (.:r11lilr'r İ(ııı pıpılnn kr.tlimwı Rwlmı ıla ıltilıil �ımişlrrrli. . . Diğtr bir lw

Omrrm Jfoıt,, r/r .·Uılır111 Jiırr'uin lıırbirft'rirır rımırırrrrn .:" karnkrmJc ııltl11kfon !M•lrmlır

o.,,,,m l1ıttm "'"' b,, ıttt1111puıırr ,,.. ılı'r1dıırılı. Çmlllrn'

Rmlnn runlumlım (ıkanrrrak ''"'

ılı1lıi im .ti'''''' krm/r.ıuır ı-rnlırrı:ti. IJu "''"'{ ı(rn.•mdr lıırrrkrt nli)•ıml11. Ali/11111 'fl.Jrt' Ür ttlt ,!l'İ)'I'·

OSMANISLAMOG;LU'NDAN DSMANa.t.TUR HAH'A 1941·195'1

Hiilasa Eylül 1 945'e bdar Doµtı Türkisu n'dakı mıklal s.-·aşı çok lı11lı hır �kilde �lışmışıir. Bu ın ücaddc lcr ın hüyüyüp !-"'lışınc'1nc faıı n l ı aı ı . im Han. Osman Banır, Dclılhan, Ekh,·r, Scyıı, llaykcııcc. Nnr.afa. K;ılıy, Alı

hck. Takın an, Ciazihan. Nnr!(ocay, Kemal. K.ıpas \'C Siileyınan . . . !(ıhı hatnr larııı y.ıpnkları hi11netlcr çok iinenı lidir. Buna ilawtcn hıı ı l< rcc Kuak erkek \'C bdıııı ısıiklal U�'1ll na 1-"' nç y�ıııda şe hi t olın�tur. Doı:'ll Tiirkısuıı 1'tı k lal ınücadclcsmc farkh sıyasi l?liç lc rm karışınaM, ısn kla l ınücaddc..· sınm �cr ı;rk amacmı \'t: ona ulaşnu.k ı�m l"ll llam lan mecntl;uı sapnnnı�ur. En sonun da IK>Wı Türkistan

Cmnhurıyt·tı'nın lidcr lcrı önce

Cun-Mın-Ddııµ ı,.;oın.l

da Çin Komünist Partisi ile her.her çalışn»)"' ınechıır ohnıı�nır.

Ne '"" k ı .

Osm.iln Danır asll ltaycsı o lan ha�ıus11hk \'l' dm hürriyctindt·n SttJllll.lk ıstl' nıcmi�nr. Ölünceye kadar da hu likrındt·n ta\11 \"t:'n11cn11şur.�·· Mcrke1.i Çin Hüküıncıi. Eylül 1 94.i'ıc Doiıtı Türkistan prohknıını harışçı yoldan çö1ıııcyc ha11r olduj�ıııııı hıldırdı.'·' l hı s hı r da, hıımlan h;ı� k;ı İli böl!(csi ayakl an ın al an ı ıa sılalı '"''k cttikkrıııdcıı dolap ın ı l hw 1<; ı lı - 1

ılc Mcrke7.İ Çın Hiikiimcıı aus ı ıı d a arabulucııluk yapına ıcşchhii,tin"

�cçıi . Al ih a n Töre, memlekctın i l c rıdc al aca!ıı ıckh !!öriişınck ii>l'rc. Ti ir kıstanh Rahiıncan, Ebulhayr Töre \'C Ahınctcan K;ısi m i'y ı !(Ört'\'ll'lldırdı GörÜ§ lllC fornulitclcrinm uınan1lamna'i1 ve p:Orü�n1cyc kaub.ııl.n111 t.• ıı ı

ıııycıi için.

Çııı'dcki Scwycı Biiyükclçıhı:,� ıa ra Cı ı ı da ı ı ll'lllllW w rı ld ı. Bıı

Ul' \'İ µ,öriişmclcrc Moskov;:ı öıcl hır ılµ,ı p:ilslcnyor<lu; çünkü dyakld11.m l.t r.1 \'l' Doğu Tiirkısun

C n n1 hn ri yc u 1 l üküınc u' nl· sılah ya r Llnnı yclpın..tk

sıırctıylc sayısı7. Rus "d,mı�marı" hiikiiınrc ı da rcs 11u· suabılmı�tı. ML·sd� Urumçi'dcki �lr'i..i�nu·lcrin h.ı�lanusm;ı. kı1dar �u Scl\"yct

m n rA h l ı a � b r

gt· ı-

. }I krudiJimu rfıbrlmı'JI rdr. St1tılmı�. RıH ,/,,ı"lmtluı)'l•· lıım·krr ,..,, ,, ,,,., h�·r''' l'ı' '"' ımrrı/11ı,r )'l'lll '"' �mıımıdır Çirılılniıı siwl ıh•liıikcHllM lwrllfll r .�rui. l (){{il· 1946 ınrrluıulı· }'tl/lllmı lir ,ıır� lnprııurmlfl11 2 "l' 14111m Çiulılrı Mrıtfiıufou l•tı(ırıldr• ıf;ulrlt'mu· yer \"l'l"l111\lıt H;l\;ır;uı'ııı hıı r.ııch.kı 1Jdı:1l.u111ın gcn;ddc lııçhır �ıak;a,, yokııır rvlcn-bı 0-;nu.ıı [hııır 1111 l�.1.lıyt•tlt: ı ı 1 1 1 Alıbrk i l C' l-l.lm1;ı'11111 dC"�ıı:klC"dıj).ıııl· d.11r herh;ınFtı h ı r luyn nırwnı Jc.:.rıldu {hııı.ııı H:ıtıır ılC' Ahlı;m Torc"mn c;ı.nuımC"n 7ıt nlı.hıkların.ı d.an bıı.nıı ısc ı .nn.tnıl"ıı lı.w.,ldl·ıı . ıh.ueı olup. İh p;nıhımd;ı, o�ın;ın H:ıuır'ım tl"k �ıınm..lııl• \o!jmlll Alılu.n Tore'ııııı oldıı �· ke!'>ın<lır. A\'TIC.l Alıh;ı,n Torr ı;tıhı hır ,..lmyetı utılmı� \"C' ırk �-iye!oı ynk..,dıııek ul.uı bır la11 ol.ıuk ı lldl· C'tnu:k 15l" Dotııı Tnrk15t;ı11 1.;:111 11111(.ldde cımı\ kı'iılerc lı:ık...,ıılık ur 8.uj.u.iUı'ın rn hüyük lıau-.ı ııol· A l ılı;m TorC"'mıı Çuılılrr ur.. r"ıııJ.uı k..çnılı..l ı�ı tlhlı ;mdır ln, lnı dC'�f'rlı lıdcnrı ltn:ıiibr totufıml.111 bçırıldıW hır �rr(rkıı ı . hh. hkı Forht· ' · •.g.r., s -1.JA; Kııl. n.ı:..1. • s. Ul4, not �SS 27-4- Z.akcmılı. "Çm Knrunltftırırıdn O.m1ı111 11.ıım". "· 59. :?7�- l ı Shen� (a.g.e., s. l t\tl), U< Vı l.l �·C' t lııkıUhı lulnlrnıulC"n :\lnnrdr.m J.\.;mıııi n· AlıdıılkC"nın Ahha'\0'\.·'1111 lwlnnı (O•mı.m lhım, Ml',.111 S:ıhrı Hayko:rı, Mt·lııı ıt·ı 1·111111 BuFtr.ı, Canıınhaıı Han, Yolh.u' 1-1.iıı. H adl\·,u ı l l.1111111, Alıhc-k J 1.ıkım vlı kı,ıh·r) �ııçlcrc lur�ı \'rrdıMı ınm·AdC"lrll•f'llı, hillıııı Çın H�lk Dr\"Tııııı'ııııı hır potr(;t'ı lı.llıııl" d1 > ııiı\ıııesını uı:c,l:ıy.in ;m;,1lıta.r ıiekıoriı nklııj\111111 ıddu"ıml.ulıı

ON Yll.A SIGAN BtR ASlllUK EfSANlVI OMUR

..,. y•pnldktaydı: Cumlıurba�k;ını daıııımanı olarak Muhsin, Maliye B• kdııı d•nışın.mı olarak Gorkıy, Dm İşleri Balanı danışmanı Caler Karı. Ei!ıtıııı Uakdnı y.mıııd• Abdııllayev '"'' İçijleri Bakanı danıımanı Ali. Dıı ı?u Türkıswı l lükümcıı ıçındekı bu danışmanların faaliyeılerı. Guka'da Vladınıır Sll·panO\"IÇ ıaraıindan koordıne edilıyordu. Bunlardan baılw Ruslar 12 !Usun 1 9-H'de Türkısıaıılıların İli. Tarııabatay ve Altay bölgı: >ındeki Çin aleylıt.ırı hareketim kontrol, sevk \"e idare ennek için bır

rll.ıl .\ılerkez KJnı�.;ıilu"'

"llı

kunnn�ru.:�..

Rus Konsoloslııı:.ruyla ırnbadı olan Delılhan Şükürbayoğlu'nun yapmak ısıedıklerının Osman l:lanır \"C Alıhan Töre farkındaydı. Mücadeleyı bu satha�-. ııcıirdikten sonu Rus tahakl..-ümüne ırirmek düjülmeyecek bir du rumdu. Alıhan Töre \"C Osman l:larur l.."Uweılerı gün �çtikçe büyümek ıeydı. Merkezi Hükümet ıholalin durdurulması için 100.000 süvari ık Tıınır•n ıtCneralı Ma Çım-cm'ı Doğu Türkisıan'a gönderirken di�r cıraf t.ın da anlaşma yapmaya çalııııı.ıktaydı. Bu sıralarda Japonlar

Dünya sa

vaşmdan çekildığınden Merkezi Çin Hükümcıi ıle Urumçi İdaresi bütöıı giiçlerını Osman Banır üzerıne se,·k enne ımkınını da bulmuıru m Alıav. İlı \'e Çavcçek dSkeri bırleıerek Manas nehrine kadar ll"lmıın. Unımçı Hüktlmeıi durumdan cnılışcyc kapılank Merkezi Hükümeıı lldberdôr ederek Dıjışlcrı Bakanı danışın.mı Yan Kan-ısao ve General Zhm!( Zhı-lhonıı'un U rıımçı'ye ı.,<clmesını sağlamıştı. Gdmelerinılen üç ının sonra da Osman l.hıur'un clçılcri olarak N urgocay ,.e arkadaşlm Uruınçı'ye ıl.ıwı cdılıııışıır. Crnıınhan !·facı, Süleyman Batur ve S•rıbay. .AJtav clçısı ol•rak Alen Türe, l i adıvan Hanım. Aşim D.m10lla . . . gıbı lıcı \'11.iyeıten ııclcn dçıler bu ıJ.-·cne lı•zır bulunmu�nır. Görüşmeden Zlımg Zlıı-zlıong, Osm.m l:laıur'un nıaks•ılını sormuş. halka haklar tanı nacağını söylemışıır. Elçılcr toprağın mılletin olduğunu, uzun zamandır mücadele emkkrını. Çin ıdarecılcrının ısteklerıne kulak asmadıklarını . .skcri kun·ct kullanar.k ınılleıı çeşıtli boylara ayırıp, birbirınc düjiiriip. okutmadan. •>kere Jlmadan karanlıkta bır.kıp ezdıklerı, dine kası emklc rı. ılerı ı:denlerı yakalmp, kimını öldürüp, kımını hapse attıkları ifade cı ıı�ıır. Elçıler ayrıcJ büıiin bu ııkencclere dayanamayan ıse halkın isyan cı ııi!Jııı, "ııklalll·rıııııı n-rılıııcsı durumunda anlaşabıle,eklerıni söylcıııı�ıır

Zltdng

Zlıı-zh<nıg:

"J;,,p/ımtıytJ o,)·�" Tiirkisıcm'm 1U Pil.iretlmlrıı il

ttm-·ilı r

gdcJı. İlk saııa�· il(Ull .-1.lt.ıy halkı ı•r O.ııucm Batur'u da temsı'let1 elciler olar.ık Jı.:lı:r �7fı- 1-h�ıı. Türkiııan 011:'vleıle-ri, ., .r�7-J.lH; C. Tylcr, \lli ld Wen Chiaa, The ming ofjiojiangjobn Murray. Loudun :!003,

2.Ti- Ç.m<l.ırlıo�lu. a.g.e.. ., ')7

ı..

l � I vJ.

OSMAN ISUMOCilU'NDAN OSMAN IATUllll HAN"A 1941· 195 1

!"'ldiui�. Bi.ı lıiiltiimrı ıJlıırnk sizinlt uul,ı�m"k i.�li)'lmr.z. Bımıdıl "'"'">''uı Jı; "<' Çıu�(tk liJrrltri dt .�lrrdt. •-iynıa >izltrdr11 mrrlttzdr olmı .Wt.<111 Subri, ;\lfrlrmrd Bmi11 t't' /sa )�mifda buraJ''' �lrlf·k. l:Ju İfı- a11IJ�111ıı ;1,. (ı..i.uffğiz'· )l.·khnJl· clü �li nce lcrmi aktarmıltır_;··

Ek.iın >yında Üç Viliyct l-lüküıııctı urıfınd•n Aluy ,. .;ı;,ı ul.r•k ıiyın edilen Osm•n Batıır bıı �revınc Ştıb•t 1 \147 tarıhıııc k;ııfar dc\'dlTI cıını� ur.'� Mılli Ordu \'e Osman Banır'un •skcrlcri M•n•s'•

ka<lu !(C lıl ı !lın<lc

Çın askerler in beyaz bayarak dikerek •tqkcs ıliıı etnklcrı f;Öriilıııü�riir.

Bunun üze rine sava�• ara veren İli lıderlcrı de elçılcrını Uruıııçı'yc �cin derıııiştır. Elçı olarak İli'den Aluncdcm Kasımi, Ça\'Cçck'rcıı Ebulhayr Törr. Kasım ayı sonlarında Urumç ı'yc �irmışnr.'"' 1 945 yılının Ekım •yında Mılli Ordu'nun Bın�çıt'e çekılmesın<len sonu Guo-Mın-Dm� ıdArecıleri ile: Üç Vil:iyet lıderlerı müzakereye b•şladı.'" Artık Do� Tür kıstan'da yenı bir dönem ba�layacaktı.

Q,,11.111 Ruıu lı,ı/kırf,; lıiılıkır·

�;g.. Çmd.ırhoğlu. a.g:.e.. s. ı_Jtl vd 279- L�kcnnlı, "Çın Knpı11klıJrrwln Onrınıı Bııror�. '-· -'5 . �- J . ) O - Bıcnson, "·�t·"'" ) . 107; Çmdnht.1ğl11. •.g.e-., s . 1.'9 .i

ılir",

281- Hm-,heng. a.g:.e.,

)J.l.

.ı

ııılf. ··o_.,,,,.,, H.ırm 1'.:ım

İKİNCİ BÖLÜM .� 1946-1951 YILI OLAYLARI VE GÖÇ

1. Osman Batur'u n Gulca Liderlerinden Aynlması ve Guo-Min-Dang Yönetimine Yana�ması

<,:.1 1 1 K.l\·

1 945 yılının son aylarımb ba�l.ıyaıı b.m� ı-�irü�ınclcrı 11,111

�l·k. Gcm:nl C;.111� Ci-nm�'u dclL'�d�yoıı h;ışk.uu L)l,.ır.tk t?ıym cuııı�u

l -'

Eyhil 1945 u. n lundc hcr tkl ldr<1f <lclc�d�YU1lları .u��ınd.ı U runıçı\k µl ı

rii�ındcr ba�l.1dı . 1 Guh.·a dclcg-d!ııyonu �.u.Jcn� !lıy.tsi t.tll·ph:r111111 ııı. İlı. Tuır•b•t•y

w Alt•y böll"'lcrıııııı bu nıl • ı ı böyk ık

�ı'nııı hımdye•ıııdc k.ılın.sıııı talep cıt ıı(ı n ı ·�ıkl•dı.

Ekıın

1 945.ıe

ulm.ıliı �ı

Sm·vcılcr llırlı

Ahay'J• yaınlaıı •cçıı nlcrc. İlı yöm·ıınııııc t.l\·rıııd.uı

ldyl. Osma n UAtur'nn buhnaına�uu. n�rıncn ildik t.ıuimd.m ,·,Hı

d<>

"ıL"\ ı ldı

}!ı Çm k.ayn.tkl;,ı,rmd<t yer .t.lnuktJJ ı r İh yöıu:mnı ı�c wı, nnlL·rliL·n 'nnr .ı Osmdn Ba tur' n n U rmnçı'c.lckl ı.tünişınt·kn.· ı�tıukını ıstl'llll�tır l 'J4fı "ıL" m:�ınJc de Jcvan1 eJc.:n n1üzakc:rch.·r nı:t11.:: t·Mndc <,.· m n; G uh.. .t l)p�rı.ı Ti.irkıstan l lüküml' tle rı .tr.ısınd.ı bır ;ınld�ına 11111..ll.nuuı�tır. · 1 946 yılına p:irildiill nılc bır t•rafon Unınıçı ık �iinl�nıdcr<·

Jn;ıııı ,·Jı

lırkcn di�r uraftuı .1..skcri t.:Atı�ın;,, hır ZJl1ldll ldll1dll f.trklı hı)l�l\·knk dı.:v.uıı

ctmektcyd ı . Mesel•. Ocak l 'J4tı'ıla l'ıılı'dckı Mılli Onlu bırlıkkn K.ırır.ılık ,.c l'oskam'ı ele ı..'Cçırılı.' Btııuınl• bırlıkıe l 'J46 'em·sı lıırçok /L>rhı�•u ıl• lıc r•bcrınıle b'Ctımııştır. Alılwı Tür<,.nın ''"dl'l'll!OZ bır �ı·kıkk <>rt•d•ıı k.1\

holması , bu

döncn ıdc kı karı�ıkhklarmm

linhm

dtl·�kyl'll l'll oıu:uılı lllbur

ulınu�nır.' Aynı l•mamb Osın•n B•nır ık Alılwı Tör<·'ıım lıırlıkt•· lwck,· ı

cnneyc başlam al. rı Unııuçı ıdarcsıııı J,· tdJşl•ııılınnı�n. K.ır�ılıklı ı,·klıtk rın nıiizakerc cıl ıld ıı(ı •ulh 1->i)rii�ıııckrı •ckıl .ı\' k.ııl.ır dı" •ııı cııııı�ıır

1- 1 hyn (Türkhtan Uevlrlleri, � .'.28). <iuk;1. ddcf.!;&�\\•tıuııd..ı.11 ııl.m :\lıım·ı..k.m K..ı. 'lllli'ııın �onı�mder 'ıolr:l\llld'- Sm�·rı .tJ.&111 old11...11uuuı ıırtJı\"'1 ı.,, ıku)tmı ,·ı..· her k�·ını,ııl.ı· ıu Sovyc1 Konsolomn" h.ı.bt'"r nnhı:tuıı ıı�dc "·ıım·k1t:d11 �- Qı.m lio-tı11.ı11, •.g.e. . s. �""\5-:!Jh \- lkıuuu, a..�.m , !i.. l�(J ..._ 1 1111-shl'nlt, •.g.e . . !ıı S.H 'ı- Ç.111d..rh0Alu, a.g.e., !ıı . 13

ON VILA SIGAN llR ASIRLIK HSANEvt OMOR

nıüdı.let 7artiııda Türk heyetı birkaç defa İli'dckı Milli Hükünıeıle istişare lerde bulunmak üure l(ldip �rı gı:lmışrir_ Müzakereler müddetince

giirü \

nıcler beş defa kesmııye u(lranıışıır. Nihayetinde 2 Ocak 1 946 tarihmde ıkı taraf sulh anlaşması ım?alamışnr. Anlaşmaya Alihan Töre adına Ahmetcaıı K.lsimi ile Rahimcan Ilcg. Osman Baıur adına Ebulhayr Töre \'C Çin l lü liinıeıı adına da Cang Ci-coııg imza koymuştur_'· Anlaşmanın Urumçi'dt· imZJlandığı günl<rde Osman Ranır tarafın dan göre\·lendirılen ıkı kişmın Cang Ci-cong ıle görüşmesini İli tarali a�ır hır şckılı.le eleştırmışıır_ Hundan sonra ise İlı tarafı ile Osman Baıur ara sında birkaç ay süren muhalif hareketler meydana gelmiştir_" Ateşkes an laşmasının ım?alaıımasındaıı sonra Kazak Türkleri arasındakı bölünme

\'C gi\

de alenen orta)'> çıkmaya başlamıştır. Bır başka ifadeyle Osman Baıur Altay'dali ınüııelikleri Gulca yöneıııııinden yüz çevirmiştir.' Pcırov'a

re'· Eylül l 945'ı. Gıılca ıdaresı tarafından Altay \"iilılığine atanan Osman Baıur'un 2 Ocak anlaşmasından sonra hareket sahası daralmış, neticede Urumçı Hükümetı ıle anlaşma zemini aramaya başlamışnr. Anlaşmanın imzalanmasından sonra Nurgocay Batur vasıtasıyla Os man Baııır'a ıki mektup gönderilmıştir. Mektuplardan biri Urumçi ııö rüşmelerındc bulunan heyettekiler tarafından yazılmıştır. Mel-tupta 1 1 ınaddclık anlaşmaya nıı?a atıldığı ve ayrıntılarının Nurgocay'dan öğrenı lchilecei(ı yazılmakta ıdı. Çin Hüliimeıı adına gönderilen mel-tupta ıs< Amerikan. İn!!ili7 \'e Rus temsilcileri önünde imzalan anlaşma ile Dofıı ı Türkıstan'ııı muhtariyetinin tamamen halka bırakıldıği belirıilınekteydı. .'\yrıca Moskm·a ,.• Moğolısıan tarafından Yalı olarak tanındıjp, Çin de,- lennm ISC' keııdısmı 1'Do,�u T;;rkisıa11'm fll biiyiik kaltrama111'' olarak

unıdı-

tı- Bcmon. n. � m . s. 1 46. 167; Gayrc-nıllah . Alt•ylal''da Kanh Günler. s. 145; Alplc . lon, Doğu Tül'kistan Di\'isı, s 182-183. Alplekm (Doğu Türkiıtan DiviSI, s. 183).

b ı ı .ml.l�m;uını 15 madde olduğun u bclımnektcdır. Bununla hırlılctC' 5 ay sonra yanı J (ı Ha1ır.ıı n 1946 ıanhırıdc Ey;ılcı HükiıntC'ri'mn lctkilı haldcınd.ıı ılo C'k anl�ma daha ınu;ı

lanını�nr. bb l la�'11. 100. 1.ı She-ng

Türkiltan Devletleri, s. 3:!8; A Hiıtory of MJgraıion, s_ 99(a.g.e .. $. 1 68 ) , ;mla�manın 6 Huı un'da yapıldığını m.de elmektedır.

-- 0\111,1.11 H:ıı n ır'ıın nlı olar.ıı k .ııunnıa�ından sonra ilı tnafmdiln y;ının;ıı yerlc�urıleıı danı1ın;mların ı�ıne k.oın$ması ılı�lolr:n bo1;ı11 ı lk adım olmu�ıur, bkı. Kadıri,

a.g.e..

155- 1 5f>

� A O Bamr:ıt. China on tbe Eve ofthe Communiıt Takeover, Landon 1963. s �7i

9- \' 1. Petro\'. Myaıejnoe ıerdtıe Azü, ıintszyan lcrarkaya iıtoriya narodnıh chi jeniy i \"ospominaniya. Moskova :?O<H. --.. 48CJ. 491-492. Hem 2 Ocak lıem de 15 l-h zır:an J lj4(, ıanlııııdc ım 1i1lanaı ı anb.�malar Dnf{ı.ı Ti.ırlosı:mlılua losıni hır ımıhtanycl lu

nııı d ınm �s..l d.;ıı .�1oskov:.'mn nllumu ytl7lırıden lcco;ın ve ıaın bı r ımkbl c-ldC' cdıh:·menu\

nr Hu fikre v.ıı rrna.mızdakı C'll Om:mlı etken, Mılli Ordu \'c Osman 8;ı111r bırlık.IC'nıını .Maııas-Sıa\·;m'• bd:ıır p,ddıklen \'e Çın bırlılderıne son darbcnın ındı n lc-ccğl hır on;m1<l;1 Smı'C't yon etıı n ın ıstıklakılcrı masapı oturtma Kayreb ıçrrisındr olmasını p;osıercbı lın1

OSMAN ISLAMoGLU'NOAN 05MAN 8AJUR HAN'A 1'41·19S1

!(ını, •ynı

zamandm

komünizme karşı

olınası hasebiyle Mıllıycıçı Ç ın' ın

de bır kahramanı olarak kabul edildiği belırıılmcktcydı. '" Bununla birlikte Komünist Çin kayııakbrında tay'da dcstekleıunesınııı maksatlı

Osman ll•nır'un Al olduğu görüşleri yer almaktadır. Ornmı

fidnır'un anıı-konıiinıst ve aşırı mıllıyctçı olmasının Sl'bcbını Ekı m ıhnlilı >ıra.ında

kaçan

Dogu Türkista n-.

ııcçen Kazak lıderlerınııı Osman Banır'un hem kızıl Rnsyiya hem de komünizme karşı bır kışı olarak onaya çıkrnasuu ctkılcdı� ı.<iiriıı lerı yer almaktadır. Osman Banır'un Hus ışg:ilı alımdaki Batı Türkıswı'dm kaçm kışılerın anlattıklarını duymuş, hana bu nevi kışılerı dınlemıı olma'1 Rusy;ı'dan

yönlendirmesi ve bunlardan etkılenen

muhtemeldir. Lakın çalışmalarımız sırasında Osman Banır'un Rusya'd•n Doğu Türkıstan'a kaçm \'e O.ınaıı Banır'un ıikırlcrınc cıkı edcbılcn her

hmgi

bir şahsa tesadüf etmedık_ Osman llanır'ıın antı-komiinıst bır

ıikı-c

sahip olması kanaatımızcc Bao Türkısı;;ı n'da olup-bitcıılerın aı[ızdan a�za dolaşması ile Doğu Türkısı;;ın'da bulunan komünıst görcvlılerııı nın herkes ı;;ırafından bılınmesınden

yaptıkları

kaynaklmmaktadır."

Şin Şı-Scy döneminde Altay'a �len Rus uzmanları N isan 1 946 ınba rıyle Osman Banır'dan ızın almadan Köktog.ıy'da maden

maya

başlamışlardı. Kanammızce kendılerınde

bu gücü

•nıurnıaları yap gnrm c le rı Guk•

tarafından aldıkları destekten !uynaklanmaktaydı. ." Gelışınelerden rahat sızlığı anmaya başlayan Osman Batur kendisıne

bır muh•liz bırlı!h kur 1 l\lisa11 1 946 tan.hindt İli liılerlrıim11 S,ıı')'ct 11li _1;ız11 alımda olduklarmı i/rri s.iirtrtk 011lıtrda11 "J'nldıpıl da, bıı .ml.ı�m.ızlıg111 ıt•ı/ .ı�btbi11i11 İli liderl�ri11i11 0.-:mı:m Bııtur"u tamı1mıyl'1 ko11tr'1llt-r .ıltuıJ .ıluıJ �·.ıb.ı/Jdu.11 Barnen:1": 110.omm Batur;

ı\.lekmplu NnrKocoty'm gorıdcrdıfb kı�ı ıle O)m.ıu t:b.mr';;ı ul;ı,�nnlıııı'inr N11r�1.> ıse Dclılh:m !)uknrbıyoglu \"C K.lp.1.S Hatur"un ..d;unl.anyLı s.u-�uıııbc 'yc do�ı yol.ı. çık111 1�11r. Karit khılgmı kO)'\llU.' gdcu Nm�r""· LJdılhiln �ukmbilyoıtlu \'C K..ı.pa) B.ı mrlar. Krlıbay .l.ı;lıu uuıiııdan ııus.ı;lir edıhııı�tır K.�ylulcr ızdı'.!;ı111dcn Nurj!.oc::ı;y drn �onıuca. zihııı Şın Hukuım:tı'ııın lC)lıcdıldıp;., 11 ınJ.tlddık ;ı,nl.1!.alll" ılt." Du�ı Ttırkh wı'ın nnıln;,arıycmuıı uıııudı{D keuı..lı lcrmc aııl;auhmlllr 2: �ub;ı.c l�·U1'd.ı S.u'\11111be ve ı-tdeu Nnrıt0cay dçı olu;ı,k llOllllC"nldığmı. Osmıu t:b.mr \'C' Ddılh;ı.u �ukmba�·oğlu ılc [.tOrtı�C'Ccğnu soylcmesııır ra'-rıllt'll lıitpsc .mbnk :7 i(l.İll sorguy.1 .;t·kllmı�ur. Bu Ar ,.J.ı Nurgocay'uı sılah .ırk.ad:t�l;ı.nncfan 2.500 kılı \·c K5 lıdc:r scrb.:st bıulohıı;ı.111.01 Llımı ımınJı S;ı.oumbc"yc sıldı�l'ilkbrıııı Jaır bır ındmıbu Osm:m Bamr',ı 1ı1uıu.lcm11llcrdır Osımm Batur cb. krmh likrmm bu yonde olJu�ımı ..ııı.ı. bunu keııdırnuıı t)tcmt."�I du nımuud.ı Dı:lılh.ın Şükurbayo�u'ıum k.u,\t 1ı:ıkacağmı. :.ı.111 .. oıılilmı tikrı nl.ıln.k ıstr)'C' rctOıu �oylenu,\tır. Bu surctle Delılhaıı Şuktlrbayotl;lu \'C' etnfmd.ık.ılcr Nur�l)(·.ty'ı )ef bcn bın.kın.ık zonınd.ı. kalıım,ur, bkz. • Ç.ıııchrhoğhı. a.g.e. . s. 98. 105 \'J . 1 1� \·d. 1 1 - Qı.ııı Bo-qu.aıı. a.g.ır., 5. 235. 12- K..dıri, o.g.e. .. •· 155. 13- A Hi>tory of Migntion. s . 99. 14- Barnen, a.g.e. .. ). 276 1 0-

l'..y

ON YIU. SICAN 11111 ASIRLIK EFSANEVi OMU"

rı

tlldu.�1111111' kaydeder. Guo-Min-D;1ng ile anlaşına ıınzalanınasınclotıı

sonra Üt; Val.iyct'te Sn\') t"t nüfuzunun artınasma zaten Kaıaklar da kar şı çıkmaya başlaınışıı. Gelişmeler karşısında Osman Batur, Gulca yön,· ııınınden tamamen koparak ınaıyetiylc birlikte Alıay'ın dağlık bölı:clcrı nl."

çekilrni�rır.1� Osman Batur ıçın bü}iik iimıt baj!ladı� Cumlıuriyet'in Sovyet güdü

müne !{lrmcsı tam bır hayal kırıkhi:ı olmuştur. Hükümete gü\·cns17hk RÖStennesı ü1erme de Gulca tarafından bütün görc\•lerinden ahnınışur. Harta Cuınhurıyetin askeri ku\vcderi Osınan Batur üzerine göndcrilmı�. bunun üzcrınc ()sman Barur, Urumçı ılc irtihat kurmayı düşünmryl· başlamışnr. Osman Batur. Mılli Ordu ile yapııjl;ı mücadelelere karşı la7la bır başaıı kannanıamış \'e Bayıık dağına çckılmck zorunda kalmışıır. '' 15 Ha11ran l 9.J6 tarihinde ımzalan ikınci anlaşma neticesinde ınerkcı urafındaıı Canı; Cı-coııı; Reis, Liu Moııı;-chonı; baş sekreter, Liu Yuaıı Ma lıyc

Bakanı . Wanı; Zııı-şeıı İçışlcri Bakanı, Go Ccn-ih Tamirat Bakan Ydr Yerlı halk tarafından ıse Burhan Şelüdi Rcıs Yardımcısı. Salıs

dımcısı oldu.

Emreulu Başselcreıer Yardımcısı. Seyfeddin Azizi Milli Ei:ırim Bak.nı. Mehmcd Emin Buwa Tamıraı Na7.ırı. İsa Yusuf Alptekin Aza. Abdiilkcrını Han Mahdum "ilı olmak ü1ere atamaları yapıldı. İli tarafından Ahmcdraıı Kasımi Heıs Yardımcısı, Abdülkerım Abbas BaşsekreterYardımcısı. Rahım can İçışlerı Na7ırı Yardımcısı. Oclilhan Şükürbayoi:lu Sıhhiye na7ırı, Alilwı Töre ,·:ılı. Osman Batur v.lli. ishak bütün Doi:u Türkistan emniyet askeri tqkil;iııııııı komutan y;ırdımcısı olmak ü1cre toplam sekiz kişi hükümeı tl' şckkülunc seçildi. 1 Temnıu1 1 946'da Urumçi'de Y""i hül..-ümet ı;töre'1nc rcsıncn haşladı. Bu yeni hüküınct nıera.'i innnı 111erkczdcn gönderilen lcftı� heyen başkanı Yo Yo-rııı kontrol etti. İmıalanan anlaşıııanııı önemlı ııoku l•n şunl.rdan ıbiretti: Hüküıııeı, Doğu Türkistan halkının �vendı�o adamlarını scçıp memur etmesıııe izin \·erecek, mülki ve adliye idarelerıııııı ya11sı ıl..i lisanda (Çınce ve Türkçe) olacak. İlkokul dersleri kendi ana dilııı1 5- Boorın.:m-Howud. a.g.e.. rv. 1 6- Çmdarlıofi:ln.

o; . 47� llameu, a.g.e.. s. 276. a.g.e . . s 1 2. A Hisıory o( Migration (s_ 99-1 00) adlı eoı;crdc O\·

ııı;ın R.iıtıır'un Üç Vıl.iyr-ı İrıkılahı'na .lıi11et cni!lı Vt' Guo-Mın-D:mg ile iuıfak knrclıı

ıitı ı hılllllerı yer .iılın;ılctadır K.anoı;ıı t ıın ı7.C"c bn p:orii�. Çınlı tarılu;ilcr unıf ıııdan Gıılroı'li_.

k11nılan lnıkııınc-ıın 1949 )ılıud;ı Çııı'de b�l;ıy;nı komnmst ıdoırcnm hır puçası olar.ı k

bhııl cdılı111:0:.ırıdcn luyrıald ;;mm;ıkudır linmmla bırlıktr Üç Vıl.iyeı İnkıl�hı'nı, kcuıııı rr.1 1 1 1 1 1 1 1 p:clll lt'SI ıçm y41p1f.;11 1 nmc.ıdderım hır parç;ıo;ı olar.ilk gorınd; ıuılıı Jı.o1 kıbı IC'n: t;ıı ı ıı�ı nı.· ıı <1)•kırı 'l.'ı,· M:l·n;;t:kl ı.· <11.ıb.\ı olı mıy;m hır dnrııındıır. A�TH".;1 \111111 dd ıl�dı.: l"r ııu:k ııcrc.· kır kı Osın:uı H.aııır 7aııı.aıı1.it .alcbnldı'1:1nı. So\"yl't ve Çin lıfikmıırtll'rıııııı çı

nı">t

brl<ıı rı doıiruhımmd;ıı Doğu T urkı�t;ıı n topraklarını elde cdd.u lıııC"k p;aıyl'sıyle t.aıhık

l1.o1\111a koydukbrı polıtık.abıu alt"t cdıldıRıni de ;ıı r ıl:m111tır.

!l . 1 -

OSMAN ISLAMOGLU'NDAN OSMAN BATUR HAN'A 1941•19S1

y•pılacak. halk matbuat, söz ve toplantılarda ö>gür

olarak

faahyeılcrdc

lnıluııabilccek, milli askeri hırliklcrın teşekkülüne ızın \"erilecek. iki ı.ırafı.ın

hapse atılan siyasi nıahkünılar serbest bırakılacak." Yenı oluşumda İlı ı.ıra fından hükümenc görev alanların ı.ımamı Moskova ılc ınıbaılı kışılcrdı. Alı lıaıı Töre ve Osman Batur !(ilıi milliyetçiler ise d ışarıda bırakılınışıır." Gulca Doğu Türkistan Cuınhuriyeti'nın ilanından

ya klaşık

ıkı sene

son ra Gulca'daki Sovyet Konsolosu Dabişin'in Stalin'den aldığı bır cmır lc''' Alihan Töre, Korg;ıs'a

geıirilnıış,

buradan da bır uçajt.ı bındırılcrck

Ru sya'ya kaç ınlm ı ştır. Alihan Töre'nın ka�ırılmasından sonra kümcti tarafından Ahmedcan Kasimi Cıımhıırbaşbnı

miştir. Kasııni'nin idarenın başına

ııcnrılıııesıylc

Gulca 1-hı olarak il:m edil

ülkede Rus eıkısı tcdrı

ceıı artınaya başlamıştır."' Moskova, Alıhan Törc'nın kaçırılmosından

sonra Milli

Hükünıet idarcsiııdekı İli, Altay ve Targahaıay viliıyctlcrıııı cı

kısınc almış, bunun bır tezahürü olarak da Altay viliıyctının başına Dclıl han Şükürbayoğlu getirilmiştir." Alih;m Törc'nin kaçırılmasından '°"" Osman Baıur'uıı Gulca'daki temsilcisi Latifde Altay'• dönmüştür. Bu du

ruın Osman Batur'un İli ilC' irtibatını tanumen kcsmcsınc seher ohnu� nır. İlı tarafı ile Osman Baıur'un arasını bulmak mcycıı Alı:;ıy'dakı Rus

1 7- B:tınıctt, a.g.e., s. 276; Clubh. China and RwsİM, '!.. Jh8; ChC"n. a. g . r . . .. :!46. l h 320· Huı-shen � . a.g.e. . s. 533; Alru�lon. Doğu Türk.is.•

�ı1. Turke-ıtan zwischen, s.

lan Divisı, s. 183; K.arahoc.a. Doğu Türkistan. s . 2::'!.; Kııd ıri. a.g.e.,. ' 1 :! 6- 1 :!7 Y.ı pıl.an .1nbş may.1 gbre 25 lcışıhk hükumet nyesmm 14 t.mcsı T u rk\c rdC" n �crı bbml:uı ıse Çınlı, Tnngan ve Mogollardan mınc�ckkıldı. Hukuıncı konsC'�,ndc Ü'i.11Un 8.nur. Al ı lı ;m Töre, camınlun Han, Mclımcd Eının HuWa. k" Yu'iu ı' Alpıelan ırıh1 lıdt·rlC"r yC"r almaktaydı. Urumçı McrkC'7 Val ıhğı ' nr Hadı\".lll Hatın Hanım aıandı YardıınLılı �ıııa ısc Haınıdullah 1�rıın EtC1trıldı. bk1. Ga}Tetulbh . "0.0111111 Rnım ı ·r .\/illi .\ lu,..11/d,·11''. s . 1 4 ; 7.;ıı ke n ulı . ''Çin K111•11nklnrmdn O.ı:nuın &11111". 'i. -1 5 Türkbıan Şehitleri adlı

r'icrdC' (s. 4:!, 44) an la�m;m m ın17abnmasıııd;ııı sonr;ı O!ıı.1 1Uı11 fbmr"uıı Ahar VAlılı(:ı'nt·

JUndı�ı bydcdılmclctcdır H ;ıı},t (Türkisıan Devletleri. s . .1�8). ıkmn .rnlfl!tnunııı t.1rı hın ı 19411 yılı Teımmı1 ;ıyı ola ra k vcm1c-k1cdır. Hayu a�Tıo 2:; lo!jiılık hııkuım:ı ııyr lcrı .arasınd;a giyden 1...anu.ub nogu Turkııı;.ı.,,n a ha"1m!l.11lık ıeınııı etm('k obn ııııllı\'ct �· ÇC\'Tc lerdc n 7 k:ı�ının hııhınduğumı. gcrı bl an nyclcrın ıs.c nııılıkta obn Çııılılcr ,.r çoğıınluftıı l�la.I edcn RıL"i

ı;aulhırl.uınd.m loı rnld u� ııı u hclınmcktcdır

I K- 0. Lınımore. Pivot of Asia: Xin-jiang and the lnner Aian Fronliers ofChi n a , Bo:uon 1950, !ii . 90-91

\ IJ- Bu emır Sıalin'ın Alıluın T0r4:' ıll' 1ttniı�mc.- ulehındC' bul uııdı ıAu \'t' �cıru!ıımcı ı ıı ı H.my;ı \llıınna y.ıkm Korg;ı�·ıa yapılac;ı., )"ôn\indc- ıd ı . hb Ga�Tcıull.1.lı. "Rı·l_�lolr Q,_ m1111 8nım·, s . RCJ. 20- AJılı.an Tbre"nın kacınlnu,uyta ılgılı olar.ak hkı. Pol;ıt UüsC)"'lıı�lu. 11.s.r . s l�H ,.d (;uı. duhoı.1:111. Lg.e., "i. 13, 1 0 1 , nm 5 , G.ayn-h1lb.lı, "Br/.�r1'r OJ·m11n Bııtru�. s. 86; Kı1l.n _1? ' . .. 1 �.. 2 1 - Türkiıran Şehitleri, s 44 Rundaıı sonrak.J doncmdc Aluy Vıl.iyctı'nde Gnk.- ı.ı r.ıfı ı ı da n u.an.aıı Ddıllı;an Şıikhrhay�hı ill' Urumçı tar;ıimd"n ;ı1 a11;ı11 Ü\man 1i;ımr ,,ı. ın...k U7err � v;ah huluıımn:'!iltır. Hu d urı ı ı n Dclılh;an ılc Ü\m;ın Batur ır;ı..0ı;md;ı bırçok vrıkı t.Utılm;1sını hcubrnndc KClırmı� Vl' nıluyetmde ılo mılli ltlJC'111l k.ar�ı k.u�ıyA �d ıne�ınc srhl'p ol ı11u�t1 1 r

ON VILA SIGAN 1111 ASIRUK EFSANEVi OMOA

konsolosu, Vili Ddilhan Şükürbayoğlu ve General İshak ile Osman Ba nır'un yanına bırkaç defa gırmışnr. Fakaı Osman Barur gelen clçıleriıı ıddıtlerını hiçbır zaman kabul ennemeınişıir." Sarsümbe'de yedi gün kalan Nurgocay Barur dalı.a sonra Yayla Dağı'ndakı Dalı.a önce Moğollar bütün malına el koydukları için •rkadaşları ıa rafından bir günde topbıı.an 350 koyun, 1 0 aı, dört deve 15 sığır kendisine he diye edildi. Halka Osman Barur'un mücadelesı ve meseleler ınlacıldı. Aynı gün Osman Barur, Kaıı.aıbay başkanlığında dört kişilik bir heycı göndererek Nurgocay'ı e\"İne dawı etti. Da\'ete icabet eden Nurgocay, AlaY!llf'da bulunan Osman Barur'un yanına gitti ve iki kadim dost burada hasret giderdiler. Nur !(C>Cay. Osman Banır'daıı aynldilaaıı sonra !l)'l�n ol.ayWın hepsini anlam. Bu nun üzerine Osman Banır: "Biz ıııiicadelrıııizdt silalılanıııı::tı aldığmıı.z .'vloğolistaıı evme gıtri.

mer1111rlan111 İ(İmİ-�t11 çıkardık ı:.Jma do.sılıığımıuzn biıirdi,ğiuıi">i söylemı!dik. Şügiirba )uğlıı'ııda .«>/ eğiliııı

var. Beıı

oı ııı da sevıııiı'Onıııı . .Snı Unıııırı"deıı geldirı doğnıdaıı

Unıııırlı-. bağlarıdığııııı.zda ."vloğolisrarı'a sırt (evİre<eğiz. Bıı dıınmıda ŞiiltiirbQ)'OAfıı'ııa

O zammı Çaıı Kay-�k Hiikiimtli bize rıe gibi bir destek ·"!� Nur!(C>Cay ise Türkiscınlılar.ı sa�an;uı muhtariyetin baş ınirnmruıı Altay isyanı lıderi olarak Osman Barur'wı oldu da sırt (evinıı� o/,ıcağız.

/,T)'abilecelt, mıiıı kaııaarirı ıı•'" diye sordu.

ı?unu belirnikten sonra Urumçi'deki Türkistan liderlerinden Mesut Sabrı. Mehmet Emın, İsa Efen<lı , H•cı Carumlı.an, Alen Wanıı:. Hadıv.ın Hanını. HamidulLıh Tarun Coy;ın. Türkistan Tancan, Zekeriy;ı Tancan '"' Salis sekre ter gıbı kişilerin fikrinin Osman Barur yolunu desteklemek ve ru11mık oldu

ğunu belırm. A}TICa bundan sonra kar.ırı kendisınin vereceğini ve isirnlen gı: çen şahısWın da bundan

sonra

!l)'lecek nenceyi kendisinden bekledıklerını

belırn:ı." 1 Temmuz 1946 tarihinden Cang Ci...:ong başkanlığında yem Koalisyon

l-lükümeu

"i başı y;ıpmışu.'' Aynı gün

C.ıng, Urumçı radyosundan halka lıı

tap cmği konuşmasında, İli meselesirwı barışçı yollarla hallcdıldığini bıldırır ken, Çin'in büyük dası komşusu Sovyetlcr Birliği'ne ar.ıbuluculuğundan do t.yı duyulan minnettarlık da dile geıirilmişıi. Cang, aynı konuşmasında Do ğu Türkistan halkını baru; ıçin birlikte çaba

sarf eaneye daveı eanişnr.''

Tcmmuz'da ıse Urumçı Hükümeti tarafından bir anay;ısa il:in edilmiştir." 22- K.tdıri, a.g.e... :). 156. 23- Çıııd.:ulıoğlu, a.g.e. . s. 1 16 vd. ::!4- 1 -l uı-�hcng, a.g.e. . . s. 533. IJoorm;;uı-How.ud'a (a.g.e., 1. s. 44) göre Cuıg-Cı

Coug. 29 M.:ın 1946 tarıhırıde Wu-Con-Şm'ın yerme gec;m�ur. Ummore (Pivot of Asia. s. 90) ı�c bu tanhı Teımmız 1946 olu:ıı k vem1dacdır. :?5· Forbrs, a.g.e., s. 331; Ooumez, n.g.m , s. 13. 26- Hm-shı:n[l, a.g.e., s. 533.

OSMAN ISlAMOCl.U'NOAN OSMAN BATUR HAN'A

1941·1951

Bundan sonraki süreçte Osman Batur'un Bayuk Boğda'ya çck.ilınesı yaz ayalar ı nd a . hem Moğoli.ran'ın sınır ınuhafız IAr ıy la hem de İ li Çin ordusu bırlıklerıyle ça tı ştığı kesındır.'· Bu çanşıııa lar başl angıçta küçük anlaşnuzlıklar şeklinde cereym emıışsc de Osman füıur'un sonbahar aylarında Al uy'ın ku2eyıne yaptıf!ı harek.iı Guka. U lan Batur hatta Moskova tarafından endişe yle ıak.ip edılınıııir. bk.in Osman Batur bu ha re katı nd a net bir başarı .aıi:layaınadan Bayuk Bo)!d• y• "nsı nda yan i 1 946 yılı

ılönmek durumunda kalmıştır. Bu suretle 1946-1 947 k.iş mevs i ınııı ı Bay tık Boğda'd• geçiren Osman Batur, ma!!lup olm.sına r> Jİ'.mc n , Mmko va'nın Doğu Türk.isun'dak.i ç ı karla rı ve Mo�olıstan'ın sı n ı r güvenlığı ba k.imından tehd it edıci bır etken olmaya dcnm ermışıır." Sovyet ve Sovyet tara fta rı ka)ııaklarda, Osman Batur'un ta ra i değışıır

"önemsiz bir olcJy11 �ekl inde gönerıhn�yc ı;ahşılnuştır.:·• G erç ekc.: ısc Os ma n Batur'un Gulca l idcrl erı nde n ayrılması ili Hükümetı ıçın biiyiik mesi

bır kayıp olmuştur. Aslına bak.ilırso kurtarılmış Üç Vilayet bölgesinde !Ze

l işme kte olan Sovyet unftarı halkçı demokrası ıdaresinde Osnun llAtur f!lbı mert liderlere yer <le yoktu. Nıtek.im Osman Barur'un ıncsı da h•

uuf deıi;ıııır

sonra çok sayıda l<.;ızak siiv•rı bırliklerının İ l ı Mılli Ordııs u' ırn

ı<rk etmelerine yol açınışnr. J<..ı.zak siivarı bırlıklerı Ü ç Vılayet'ın kıırtarıl ııusında \'e daha sonro Urumçi'ye doğru hareket eden İ lı Mılli Orıln

su'ııun belkcmığini ıeşk.il ermekteydı. '' Netıccıle Osm•n Banır'un t•r•f dei:ıştırmesi Doğu Türk.isun Cumhuriyet yönetimı •Çtsındm tel•!İsı

mümkün olmayan bir kayıp olınuşrur. s. 47; Lınnnorc. Pivot of Asia. s . 1 00 � B- f-urbC"S, a.g:.e. . !ı.. 393; Bcmon. 11g.m., s. 1 09. l-1111-\hcng (a.g.e. . :ı. 5-1�\). O:ı.ııun Bı uır'mı �utos 1946'dın mbırcn Guo-l'vbn-0.m� HuL"lınıı;:n'ne pn:cttttirnı n:· Guk.1 ılc b..Alam.uım ı:unamen kopardıiJ uı bclinnu:kıcdır. Çın 1-blk Cuııı hurıyı;:tı rt'>nıı wc:b s:ı)1"a.\111d<1. Osman B.ınu"a çırk::m uldmbr yapılnu.kı;ı, t:Şjkıp. . \Akl. lıa�·dnı ve b::ıı m .Jn (O· bı :ı.ı(nl.ırb dunya bmuo}ı.ma !ıounulmakudır. hnp'//www.duu.ı.orp:.nLit:�YfOU�slı.ıos

:.7- Boorın.ın-Howard. a.g.e. . 111.

hu/sho-2k.azık.lınıı.ı02.05. 2008 adlı snede ''K.ızakb.r \'f!' Kız.ık lınhınc" aynl.m bolınıı· de Osman Banır ıt.;m: • ı 944'ıt Gıw-.\ Jiu-Dmıg idtırt!İrıt IMr:ı Ilı. Idrba��lll}' ırt .··lfoır'ı/11 ıfl't'· l111nkm ııldu. O l>ölgtltnft {ıl;f1111l11Jlı tt,:kil ttlt11 Knztıklnr ,., i\"ılkı 11tılıi)rt.•iıulrkı ( ·'>�ıeıırfor il(

.•ıl,ı/ılı gtnlltı

b;rli_fi ıJl11:rıml11ltır. l940'1tırdtıltı ''Kurrıı/ır� Sııı·tı.fl" ıfoıınıııııdt Gıuı-.\liıı-D.uııe. l\

l iM)'rl bıılst.•iııdrki dnınııı<i l11ikmııttltrlt' ;111.:11/ftdıgı

''bi:nt ıı;;:mur

11 ıı111ddrp"' rlıl.ıf l'rrl . ffrı ı.•I'

l\n;;:nk 11ytuf lı11i11i Omımı'm dtı•riıııı r::mrk ı(İrr .•ılnlılı .ı,.11klmımrı fo1�lmımı.•mrt .•ı·l'<p ,ı/ılu. O.

19�6 Cltim

a'l'

E)·lı;I 1 94irlt Alray·., iki drJİI it1ldırdı '" rrrlı lu:lkııı rwrllamıı ı�ı.�mrıl.ı,lı. rı·lrnrıı

JV1lilı . .1lımık .'l'1m111ill Kazakltır ıT bn�tı rımk .t:mplrır l•ıııı klıı·du" Jeıııııdac-<lır

29- ı\ohııgulov, ıı.g.ıtı. , s. 189; Chen. a.g.e., s. lb0-26 1 . JO- Barnen, a.g.e., s . 164-265, :!75; Lıas. Kazakb Exodus, \

!. . 1 211- 130; Drcyer. ıı._l!.rıı . . 15-1. Mılli Ordu'dakı Osman Batur ur.ıthn K.ııza kl:ırııı s;,ı\uı hakkındı kc.•sm uk.. m

l ar bulı11unamakla bırlılac Bamr'un 111;,ııycunın 15.000 kı�ıy� yakm uld11�1 :ı.o'!o· lcııı m·k tedır, bkz. Barnen. a.g.e . . s. l76; Buormaıı-Howud. a.g.e., lV. s. 47; Koto\', a.g.e., :ı. . 189; Tyler, a.g.e., s . 226.

ON YlLA SIGAN BiR .HHlUK EFSANEVi ôMUA

Osman Bamr ılc Guo-Min-Dang'ın Doğu Türkıstan'daki g:ınıi7oıı komutanı Song Şi-lıaıı'ııı \•ckılleri aruında bır anlaşma yapılmıştır. Bay tik Bogda bölgesinde bundan sonra gelişen olaylar hakkırıda teferruatlı bilgı edinmek mümkün olmamıştır. Osman Batur bölgede Guo-Mııı Dang'ın dolaylı tasdikıylc hareket ederek bölgenin Moğol halkını dışarıy• atma�-. çalıştığı vcy;ı bölgenin, Moğolistan Halk Cumhurıyeti tarafından sahip çıkılan, 1..-uzey kısmına geçmiş olması muhtemeldir." Diğer taraftan MoW>lıstan Halk Cumhuriyeti de Sm'Yeılerin dolaylı onayı ile sınırların yeniden belirlenmesi hususundakı görüşmelere hazırlık olması babında, Baytık Bogda bölgesıni ele geçınnek ıçin harekete geçmiş olabilir." Eylül 1946 itibariyle Doğu Türkıstaıı-Moğolistan sınır bölgesındekı eskı karargahı olan Tay;ınkol'a yerleşen Osman Batur, bir taraftan İli yö neıııııinc karşı direnişe geçerken diğer taraftan Urumçi'deki Guo-Min Dang ıdaresiylc

gızh görüşmelere başlamıştır."

1946 yılında }-.pılan anlaşmayı takip eden aylarda ortamın sakinleşme

s i , halkın kendi işiyle meşgul olmasını beraberinde getinnişıi. Savaş dö nemlerinde yerlerinden göç ettirilen halk yanş y;ıvıış yurtlarına dönmeye başlanıışnr. Mesela Nori ve Kımge'den Buken'e tekrar geri dönenler ol muştur. 1 9 Kasını l 946'da �hen ve Buken bölgelerinden K.ıytı'y;ı beş aı. dol..-u1 aılr ile 38 karı-koca ,.e Aksakal İbrahim Han'ın y;ırdımıyla

aı, 1 0

de\·e. 300 koyun, 2 0 ınek ve üç sılah taşınmıştır. 2 2 Kasıın'da �hen Kenge bölgcmıden yine Kıytı'ya Kank halkından üç aile, 17 kişi, dört deve, 1 0 aı. 1 50 koyun. sek11 inek ,.e iki de sılah g.:nrnlıııişıir. 23 Kasım'da 55 Kazak

halkı 1 1 sılah. 54 at. 1 07 deve ve 884 koyun ıle Nori'nin bansına göçerek ycrleşııııştır. 26 Kasıın'da Norı'den Kenge'ye 24 Kazak gelınişnr. 29 Ka sıın'da �hen-Kenge bölµesindcıı 1 7 Kazak, dört silah, 220 koyun, 47 deve,

K.azakh &oduı . .. . 122 Frontiers: Studies in a Conrinuing Problem. l.ondon 1968, s. 200 33- Rarııetc (a.g.e., s 268). J .ıas (Kazak Exodus. s. 1 25), M. S. İsmi'il-M. A İsmi"il (Moslems in the Soviet Union and Cbina, Tal ıraıı 1960. s. 29) ve 1-fayiı (Turkes ran zwiıchen. s. 320) Mana"> y.ak.ııuud.alci Sav;ın bölgesıııııı eslı::i lcaymabmı AJibtk J.l;. 3 1 - l.ıas,

32- A Lamb. Asian

lıııııhek'ın d.alı:ı soııu Q,.m;ın Batur ile bırleıtığiııi ifade ennekıedirler ki bu bılgiııııı

dojtnılnlt1-ı kesnıl i lc k.anınııı;tnıı�cır. Kaıı:ı.atııııİ7C'e de AJibclc R:ılıimbek ile Osman Brı. mr milli ııı iır.adclelen emnıııda. :ıyrn ide.al uğrunda ınhc.adcle etmi1lerse de, milc;ı.dr

lelcn ,..,"�ınd.a ırcıb.lllı oldukları bılgnı y.anlı,or. Me�cla İlı Milli Ordnsn'ııda ı;ub:ı.y rlll hr:mır: bd.:ır yilk.oı;de ı ı ve lıırrrt sırasuıd:t d.a Alıhek R:ı.lıiıııbc:k'iıı silahlı lcuvvederi ;ı.r.l '>llıd;ı bııhm:m .�hdAlıın Ç:ılı�b.ıı ile y�ptığmıı7 mül;ıkatl:ı.rda Alt:ıy'd.a Osm;ın 8amr·ıııı miır;ı.ddesıııı dıı�·d11kbrını, likm bu luırekt:"nıı b;ı�;mya ul.1�.ank bir oln.ınm olabılc<C" �ıııı d11�1111ıııedıklerıın sannırn ol:uık ıl"Jde emıı�ıir. Bu fıkır bile Osmıu H:mır ile Alı hek Ralıımbd:: " iıı ırtıhaılı olm.adıkluıııı �Cislenuekıcdır.

OSMAN l!ıL.AMO�LU"NDAN OSMAN •ATUR HAN'A 1941-19.5 T

10 aı ve beş inek ile Nori'ye göç eıtirılınışıir. 1 Aralık'ta Kenge den Nc:ırı

bölp:t"sınc 28 Kazak p:ctirtilmıştir. Daha sonra hu kışiler 59 dew w ıkı aı ile: Kcnıze'ye geri dönmüştür. 3 Aralık'ıa ise �hcn'dcn Nori'ye )8 Kazak. do

kuz çadır. bir

silah beşer tane aı, deve \'e koyun naklcdilmişıir. "

Kasım l 946'da

Kazaklardan 10.000 kişiye yakın hir kısmının Osman

Baıur'a karşı savaşına)' reddedrrck İlı hölgc s ı nde n Guo-Mın-Drng ı<l•

resı alımdaki bölgelere geçıiklerı \'c hu suretle İli Milli ordusundakı Ka ıakların % 30'a ındiği kaydedilmck-ıedır." Zikretmış olduğumuz hu dö nemde Kazak nüfusu Üç Vilayet nüfusunun % fıO' ı na ıekahül etrıı ektey dı_ "· Osma n Batur'un bırliklerı 1 9-16 yı l ı sonları

1 9.+7 )'lı haşlarıııda

Baytik Boğda')' geçerek dağların kuzeyindeki Moğolısıan Halk Cuınlıu riyeıi hakimiyetinde olan, fakaı Çın'ın kendı toprakları arasında ol<luı'..'ll

iddia emği bölgeye sokulduğı.ınu söylemek mümkündür. Osman Ba

tur bundan sonra. daha önce de değindiğimi> Ü7ere. ıekrar Çinlilerle ıt

ıifak kurınuşrur. Guo-Min-Dang yöncııınının 1 9-16 i'lı ınharıylc liaı,ık

Boğda bölgesinin

büyük bir kısmını, dolaylı da olsa. ele geçirdı�ını •öı-k

mek mümkündür. Kaynakların çoğu Osman Batur \'C maıyeıının Al ıay'dan doğrudan doğruya Baytik Bofıda bölgcsıne göç eıtığı hususun<l• lıeınfıkirdır." Bu suretle 1 9-16 yılı nda Çın açısından. kurulınası ılc hiıyiık hır problem obırak ortaya çıkan Doğu Türkistan Cunıhunyctı

nıco;.cko;.ı

kısmen de olsa bertaraf edilmiş oldu. 2.

Urumçi'de Milliyetçi Cephenin İşbaşına Gelmesi

ve Osman BatuT'u n Desteklenmesi Osınan Barur'un Gulca yönennıiyle ;ırasının 19-46 yılının son ;ıylarınd..t hozulınay.ı başladığına yukarıda dcfıiııııııştik. Gulca yönetıını Osınm B.ı tur'utı kendilerinden aynlmasının büyük kayıp olduğunun farkında olarak Delılhan Şükürbayoğlu \'e Leskın \'3sıta..,yla kendısını il,-,i etrııeve ç•lışmış tır. Osman B•nır ise Gulc• yöneıiminın hikimiyeı sahalannd•n olan Alray'.ı

çekılnıışıi. Gerçekte Alcıy böl�sındc hem Osnı•n B•ıur hem de Gul ca yö

netııninde etkili ol•n Delillıan Şükürbayo�lu'nun

a•keri \'e ıdari yönden güç

lü yönleri bulunmaktaydı. Buna mukabil Osman Baıur w adamlmnın bii l �dclo p;ücü küçümsenmeyecek kadar önemlıydi. Osman Baturun Gulca yöneliminden ayılması Milli Ordu'nun Delilhan Şüliirhayo�lu

ık

Alhay

>4- A Hisıory of Migralion. s 1 0 1 - 102

35- A:ıı rn cll, a.g.e.,

2b..i::) ; Mosclcy, a.g.e . . s 17

.l6- Forhfo�. a .J;.e . . s. _,72 37- Roomıan-Howud. a.g. e.. 111.

�- -17; Romu."11, a.g.e . . s . .:!76. Clıcıı�. a.g.e . . ... 28�. 1 .uı... Kazakh &odu5. s . 1 2 2 . J . A. O;ıhbs. Histor)' ofthe DiscO\"er')' and Explora

ıion Chineıe Turkeııan, 1 .ondon 1 ':ıl(..ı.

178

Leskın'in

eline

YILA SIGAN llR ASIRLIK EFSANEVi OMOR

gı:çıııesını ""!ılmılljtır. � Lcskin'in

Ddılh•n

Şilkiirb•yof:

lu'ııdan •ldıftı yardımlarla, Baytık'e çekilen Osman Banır'un üzeriııe yürii ıııesı,

Osman Banır'ıın saı(ı.hıyulıı hareket cnm'Sıyl<' kardqı kard<.'� kırdır

ın dmn önüne gt.."Çınışur.

Alunedı.:a.n K..lsilnryc ıncknıp y.ız;uı ()snun Banır.

Altıy bölgı.•sındc !(ÜÇ kua.ıımalaruıuı a.ııc•k MıUi kuvvetlerin ıııü<adclcsim· nol..-..ı koynı•ktın ııcçnjiıııı bdırtnılljrir. " Z.ıcn kurulan hükümcrin Sm·y•·t ıaraftın faaliyetlerındcn şik.iyct eden Osman B•nır. gelişen bu olay karşısm dm d•ha da luddctlenerek Leskın'e karşı çıknıay• başlaııuşnr. Küçük çauşm• lM hariç rurulacak olursa ıkı kuweı arasında silahlı ınücadeleııiıı olmaclığuu söylemek yanlış olm•z. Bu arabıılurnluktan bir nence çıkmayınca Osnwı

çanşınad• Barur öncelen Delillmı Şükürbayoğlu'ııu yenip Sarsümbc'yi kurnr

Banır ıle arası açılaıı Ddılhan Şül..iirbayoğlu kuwedcri arJsınclakı Osındlı m•�·a

mm-alfak olnııışnır. Lakın Sanümbe'de beklemeyen Osm•n Banır.

1 'N7 yılı başlarından ınbaren Altıy'ı terk ederek Guo-Miıı-Dang kuvvctlcn nin işµih altındaki Nuri kazasına b•µiı Baytik daftın.1 ıaıınmışnr."

1 9 1 1 yıhnı1m iıibareıı Gııo-Miıı-Dang idar<.'>İni clesıekleycn ABD yönc tıını.

1 947 )1h ıtıbarı)·le de .ırcan komünıst ıelılikcsıne

karşı, Sovyetler Bırlıfıı

\"e Çiıı Koınürust Partısı'ne karşı faaliyete geçnııştir. Aınerika'nın Urumçı'dc kı KoıL,olos y•rdutıcısı MacKicnıan. aslında 1947 öncesinde de nır ıle ışbırlığıne 19rışmişn.

1 947 yılında ısc Osman Banır

Osman Ba

ıle MacKiemın'ııı

ortaklaşa hazırladıkları planda cliııi koruııı•k. Sovyetler Birlığl ıle Çın Koıııii nısı P:utısı'ne karşı çıkmak flİbi düşünceler hayata geçirılnıck istcıınıişıir."

JH· PC"lrll\" (a.g.e., s. 48H \'d.), \ıl:ıhh ..;:.tı�m;ıı l.. nn ııırydaua gdıncıııesım ıkı urafm bır· bm nzr:rıııc gıtıne111e\111C' b:.ii,l:um.kt:.ıdır_ Bumınla bırlıktc C;,ıı ım ılıa.ı ı Han ıı;m dr Çııı· lılerdr11 ızoniıımı:smC' rıltmC'n Osmaıı B.. tıır'nn yaıuı ıda yrr ;1ldıp;mı ıtldC" cmıdm.·dır A History of Migration (s 11 1 ) adlı esrrc.IC' ısr O�ınan Batnr'nn faaliyetlcnm: .Aluy lulkmııı �ıu.;lu bır !tckıldl' k..u'ı ı.,:ıktılh. J\rhlli tlrdu bırlıkh.·ruııu İsh;+.k Brl[ lıdcrlığımlı: ( )\ıııotn B:o1mr uzcnııe )ıırııdugu

\"C'

Ornı.uı Ba1t1r'1111 ;1skcrh.·r111Jen 200 la�ıyı oldurur.

300'ıımı dr C'Slr C"nıgı yuılıdır_ :\)Tıc:a bu U\'3.!iU yeııılcıı Osın:m H:ıtur'un Çun-lııı:a\.. \"C' ] 000 ıuef(ııı İ!,, l ı:.k lıdC"rlı�ndc ı\olılli Ordu ı:ar.atindau de :.tc·

ı:ck.JIJıgı, 4 000 ko)'tıll

.,ırıldıfb ı(.1ddC"rı Jc yer .. ım.ı.ku.dır. T.. r.ı.ılı bır \ck.Jldc blC"mc ılındıga her hilındcn lı ul;ı.11 bu C\C'rlll ıdd1.1luııuıı ızcr<;ck.JC'

bır ;ıbknmın olııı.aıua�ı ıımhtcıııclJır.

J9- P�ml\", a.g.e., s . ..JlJ4 -10· U111ulA11 �onr<i.kı döııC"llldC' ıplC'r t:ımaııırıı kopma ııokusın;ı gdmı\tır bk.ı. llctro'. a.g.e. . \ 4'J2-lll.1

..J l - Türk..istan Şehitleri.

44. K..ı.dı ri (a.g.e., �. 1 56), PJ47 )ılı Şub;ı.t aymda ili 1...n liı ııı ı

5 000 a\kcrlC' Osman Hanır'a lu.r\ ı ı;ıktığuu. bııııa b11ılık \'cnııcycıı Hamr'un 26 lvb.n'u ll<l}'tık tl.. L(ıııa çı.:loldigııu luydcdC"r_ K.ı.dıri .ı)·nca ilı u.r.ıfimn .ukcrlrn ar.L\nıd..a Moğolısuıı

:ı!lkrrlt:'nıu11 JC' bulımdu�ııuı bdınıııdacdir. l::lu bılJPyı Pl-trO\' ıııck.Je bırlıkıc

Ahay':ı

)';t.lıııakuJır. A

(a.g.e., :i.

494) da lC)11 cı y:ıpnRJıu

Ddıllun Şukiırbayoğlu lwımıasım.J.ala bırlıldcrııı baslan

Hiltory ofMigratioa (:s. 99-100) ;tJlı l.")CfdC' ıse Üç Vıl:iyct ruaJlıun o�·

ınan l::loıtıır'ıuı fa:.ılı)'C'tlC"nııc zıkrcmğinuz bu ayda ıniıu oldııgumı ıddı:ı emıC"kıC"dır.

42· A History of Migration, s. 1 1 1 . Llkııı bn fulıyC'tlC"nll sadece" planda ka.ldı� \'C ıı... 'l"'" l(C't.,"lrllcıııL'dığı bır IJ;tlabnır.

OSMAN ISLAM�LU'NOAN OSMAN 8ATUR HAN'A 1941-1951

()cak

1 947'ye �l i ndi�nde Osınan Batur'un :uıti-kcnniinist nıiicadelt.·sı

ıknın ettiğini görürüz. Fakat Ş ubat •)'1lda Altay'da Mılli Ordu ılc yap nan sıl.m1t1lar O'nun ba.nş taraftarı olmasını zon1nlu hile Ftt"tirmı�tır. 0 ()s ınm Batur 1947 yıl ının Ocak-Mart döneınındc etufı ııdak ı 600 kı ıılık l.-ıl\· "'tlc Milli Onlu hikiıniyrtindeki sahalarda hcş ayrı askeri harek.itu huluıı muıtur. Mayıs ayında ise Llli f\'C Halıt wbi lickrlcrıııı ayrı ayrı yerlere µiin derip. Fuhai, Buken \"e Krn ııc hölgclenndcki y;ıklaıık J.470 çad ır. 20.(kMI kı ne

şı l ık

Kazak halkını Kıyn ve Yaoyuan bölgde rınc göç ettırınıştır -" Özetle söy ııcrckırse iki milli �cün brşı brşıya �lıncdıp;ı. fabt kiiçiik ,-.k.ıl• �andıjtı Aluy'da 1947 yılı Şubat a)1nda 225 olay meydana gc l ın ış ıır."

lemek nn

Osman Batur. 1945 yılı Ekım,ayında Gıı lca ıdarcsı tarafından gcıirıl askeri \'C mülki amirlip;i görevinden h üküıncıc karşı t• ,·ı rları yüzünden Şu bat 1 947 tarihinde alındı." Llkııı a)1n v;örcw. d•lıJ önce de dcğı n diğım i z üzere . Uruınç ı'de kurulan hüküıııet urafıııdm ı ; Ha11ran 1946 tarihinde atandığı ıçııı \0ililık nıabmındakı görc\1nı korıı may.ı de\"am etınİ§tİr. dip;i Altay viliycıi

Alihan Törc'nin bçınlınasından sonrakı dönemlerde gclışcıı olaylar dan çekmen Osman Danır. aynı akıhctiıı kendi başnıa da gclebılect·!':ırıı dıijüncrek Nısan 1 947'dc muhaf11 birli�inı yeniden gÖ7dcn ııcçırıni ı ıır.· · Zıkreniğınıiz bu dönemde Milli Ordu ılc brş ı brşıya �lıncnıcyc iiıen gi\ster en Osman Batur. çckildij.tı Baytik bölgcsıııc uhnııııcn 17.000 kıııyı de !!Öl: ettirmiştir. Bununla hırlikte Ccmsarı ,.c Sann'dakı Kank halkıııın tıir kısn11 da. Kumul \"C" Zenşi'yc ta�ınmışnr.0 ·H- PetroY, a.g.e.• s . �9-1 4-ı- 8c'll'mn , n._\'· "'·· s. 172; A History o(Migration . ., 99-100. 811 dunun Dlı�"ı Tıır kı�ı.tn halkmm daha bir yıl tmn:·sinC" donmC"si ımlanun;ı �C"hyordu Yuı C" n·rındC"ıı-,,ır Jmıd.)n olınot \'C' yine ıniıcıddc etme 1;nıı,mı Aelmı�n . .J;;i- Hı ıi-sht:ng. a.g.e., s. 53.,. 4(ı- 8C"mon, n.•('.m .• s. 17-1; Qıaıı Bu-qıı:.ın, a.g.e.,

2.l(ı

--17- A History of Migralion, s. 99. �8- A Hiıtory o(Migration (s. 1 0 1 - IO:!) .tdlı C'serde O<iom.m B.uıır"un Aluy"J.m Mılli Ordu ıaralind:.ın ko\•nldnflu ve yomnıd.t p:öç rttırdıitJ kı \ilc n kcııdısıylc- hırlıl.:tı.· lu.rC"kc.·t C"tmeyc 1orladıfi1 iddı a edılmek1cdır K.ııı;ıottm111cc hu P:L'Jo\: ludm:·s1 1orl;ı11u, ıh- dq:ıl. \'..ı. pıLm ıniıcadclcdt" ıaraf olrmıkl.ı i1ah cdilrhılır 7ıkrC"dılc-n hu C'!ii C'fde Nıun IQ.p h.1,111ch Omı;ın H.ıtnr'nn H.:t.\1ik'C' luc;11Aı. G.ıııı fbtıır'ım f!O'den fa11.l .ulcyı dı: O!ii.nı.m H.ı

tıır'nıı yan ına ROttırdıif�u. Ha11nıı hA�ıııct:.ı Kcn�C"'dckı hirlc..::ı c hın olİlcnm 1 .ıuı" t.u=-fuı

j.ı;t'fl Lhındt ı�1 1 . Ekmı h;ıı�ındı B:ılıhan lidcrli�ndc-ki kt1\'\0cdrnıı Ornuıı liJtıır'u R-1\ıık'leıı L:cwduA,ıı . l\..:.ı,1111 aymda ııı:C" l\.ırnp;c'ddo lı.-ılkm o�anaıı Hatnr'mı 1orb.m.ı,.ıyb tckr.ar R:1,ı ık'c.· �ll\ cmnldı� iddıa cdilmektfiiır Ayın c-scrdc 19-th yllı liomnıd:ı "i ırt ıı u Gııo-�·hn·DJ.11� Mııkumcıi'nC' d:ıy;rıy:m Os ı n:.ın Baıur'un Ah.ıy h'il�('ıır;ınr s:ıldırı ('ilin aldı�ı \"C' Nııı;.111 1947'dc ısr Milli Ordu'nım Osın.ın Baııır'u Aluy'd,m ko\'Jı ığ u ıddıJ ('d1l111l"k1L·d11

d.m lb.,,ıık'c (Crtirildi!lı, Eylul ;ıı},nda B:ıı)ıık'e �i't cdcıı lı:ıı lkm Krıı�c\'C"

ON VILA SIGAN BiR ASHlLUl EFSANEvt OMUR

Alwy bölgesınde Mılli Ordu'dan da destek aı.n Sovye ıler Bırliği. vol fram, uranruın ve altın ocaklarını askerlerin yard ımıyla işleaneye başlamıı nr. Osman Barur, Altay'dakı Rus güdümlü hareketlere mani olamamıştı r. Osman Barur'un kontrolünde olan Alcıy mahallen. Rus ve Mo(ıol ita\•• kuweılerı ıaratindan bombalanmıştır. Bu şanlar alıında Osman Banır. Ruslara karıı Çinlılerin y-Ardımına başnırrnuşnır. 111 Mayıs 1947'dc Urum çı Hükümeıi ıle Osman Barur uasuıda. Rusları Alı.ay. İli ve Targ:ıba ı.ay böl ııclcrınden atrnak hususunda anlaşmaya varılmışıır. Urumçı Hükümetı •y ı:ı zamanda Mmas-S.-·an'da bulunan Alıbek Hak.im kuvvetlerine de sılalı y.rdımında bulunacakn. Lik.in Çin Hüb.iimeıi ülke içerisindeki komünıst l<rle olan mücoddesindc bılc umuısuz bir duruma düşünce, silah sevkıya n gerçckleşmemışıır. Böylece Osman Barur ile Alibek Hakim'ın Rusları bu böl!("lerden annak g:ıyreılcri sonuçsuz kalmışıır.'" Ülkede huzursuzluğun arnnası. Altay'daki olumsuz gelişmeler ve Sov yeı ıcsirınin armtası ü>erinc Guo-Min-Danıı yönetimi, 15 Haziran l 94Cı ıarılunde kurulan Koalısyon Hiib.iiıneo'nde değışıkliğe gıaniştır. Netice l 'J Mayu 1 947 cırıhinde Xin-Jiag Eyalet Hükumeti Başkanı Cang Ci-conıı:'uıı yenne Tiirkıyede tahsıl görmüş koyu bır ,·aranperver olan Dr. Mesut Sab ri Baykozı. Çınlı Sckreıer yerine de yıne milliyetçi cephenin önde gelen kı şılcrınden İsa Vusul Alpıckın getirilınışıır. Yine mıllıyeıçılerle harekeı eden Caıumhan Hacı ıse ı\l\alıye Bakanlığına atarıruruşıır.'· Sovyet yöneıinıı. Baykozı'nin Genel Vllılik makamına getırilmesındcn sonro Osman Ba rur'un karar� hına karşı kapsamlı bır saldırı düzenleyerek yenı oluşumdan duyduğu rahaısızlığı Uruınçı ve Nankin hükümetlerinc hıssettirmiştir." Guo-Min-Dang idaresının böyle bır değtıikliğı: gıtmesinin altında y• ı:an gerçek 1 946 yılında kurulmuş olan idarenin daha

fazı. Sovyeı güdü Mcsm

müne gırrnesının önüne geçmekle ızah edılebilir. Göre,·e getirılen

Sabrı füykozı ısc \'akıt kaybeımede n Türkçü fikirlerini yaymaya başla mışıır. Unımçı'dekı Amcrıkalı ıemsılcilerle ili�kiler kuran Baykozı.

b11

•ur�ılc Doğu Turkısı:an d•vasına ulusbrarası destek sağlamayı ümıı «-19- C.uu.h.1y, a.g.e., .. . 6 1 \'d.; 1-h)·ll, Türkistan Devletleri, s. ]29; ffan:ıı Ad ı �llı . Do ğu Türkistan, hunbul 2008, s. I 0 -1 . Qi;m Bo-qu;uı (a.g.e., s. 2.l6)'.1 gOre C.mınılı.m HAcı \':il.SH.ı�ı)·IA yapıl;uı bu pnlıml.ı.r .JOO'c:r .ıdcı ;ı.gır \'e h;ıiif mAkinch hı1Ck alı: \uk ınıku,rd" mermıdrn mme1ckJc.Jldı.

50- A Hittory of M.igradoo, s . 100; J\Jr<1y, a.g.e., s . 409; Tilrldstan Şehitleri, s. l f,.. 1 7 ; G.ı)Temll .. h, Ahaylar'da K..o h Günler. s. 162; Çaııd:arhoğln, a.g.e. . 'i . 14; Hu lııbuyedt)', 11.•�.m., s. 89; B.:1n� Adıbdh (Doğu Tö.rk.i.sta.n, !S1anbu l 2008, s. I OJ)\·e �·) \'c: Ahbck H.dcırn'irı IS Haziun 1946'da kuru l.ut Jıııkumcu u.rumAnıAbn \'C mı ınddcrc devam cunclcnndcn gyn;1kJ;;mmılur.

re bn <lC'�·'iık.Jığın sebc bı O..,m;ın Batur

5 1 - forbc!ıı , a.g.e.. s. 393.

OSMAN ISLAM04LU'NDAN OSMAN IATIJI\ HAN'A 1941•195 I

ımştir. L.ikin Guo-Min-Dang Hükümeıı y•ptığı bu de(ıışıklıf(ı de ınıllı vc tç ı çalışmalar dolayısıyla uzun süre ışbaşmda tumuınış w koınüıııst rc

jimın

Çin"dc hakim olma.ından ima bir sü re önce Rus ıanftarı ıroruşlc Burhan Şehıdi'yı ışbaşına ıı;e urmış ıı r. "

rıyle tanınan

1 947 yılı H a zi ran ayında ıı;erçckleşe n lıükümct deii:Jşıklıji:ı Doğu Tiir k"cın'da bir sulh dc\TI b•şlaımış gıbı ıı;örünsc de, Çın'dekı ıç karışıklıla rın şıddetli bır dönemıne tesadüf eııncsı, ıı;ön ıı;c ç ııkçc kuıniinısılcrın güçlcnınesı Doğu Türkisıan ıçin tehlıkc ç a n ların ın tekrar ça lına y• başla masma sebep oln1u�rur. Aynı zaınanda Guka yöncrıcılcrınm nıcuml.t.rı. Sovyct b.skısı \'e lı •dı mlarl•

Moğolistan probleııılcrı ülkenin yem bır karışıklıg• lııı yaklaştığına işaret etme kteydı . ; •

Guo-Min-Dang idaresinın Doğu Türkıstan'da hiiküınete ılk der. ol arak iiç Türkistanhyı (Mesut Sabri Baykozi. İsa Yusuf Alptckın ve Ca111mhan Hacı) tayin etmesi ülke urihınde bır ılkur. Bu şarıl.r altırıda üç nııllıyetçi Türkistanlı.

hiikilmct mekanızmasındaıı

SoYyet car.icarı

olan ları temizlemekle işe başlamıştır. Nctıccdc Alımctcan !Us ı ın i \"C .ır kadaşları İli bölgesine çekılınıştır. Doii:J.ı Tiirkıstaıı'da bır ınıllıyctç ıııııı dlı olara k tayin edilmesi ıse Rusları şaşkına ç e n rm ış t ır . Mo,ko,·.ı·ııııı

bundan sonraki süreçte. İli bölgcsındeki koınünısı tar•ltarlarıııa y•p• ··akları y a rd ı m l a rla Çinlilere karşı m ü cadele cnne ı,ıayrctınc ıı;ırışmı�lcr Jır. Aynca Merkezi Çın'de ı s tıs mar ecmi�lerdır.\�

devam e tm e kte ol•n koıniinısı başarılarını J,.

Mesut Sabri Baykoz, Hükiimetı'ne en şıddetlı muhalefet l.:ç Vılly,·t tarafından yapılmıştır. Atamayı protesto eden Ilı vckıllcrı. ınedısi ti:s ederek Gulciya çekilınıştır." Buna karşılık Mesut Sabrı B•Y kozi ve İsa Yusuf Alptekin başta olmak üzere ınıllıyctçı cephe OsnıJn 8.ı tur'a moral \'ererek aynı zamanda lcnzım yardımındd buluıımu�ııır ınkılipçıları

ıVksut Sabri. Kıytı'ya iki tümen asker !!Öndcrerek Osmm Baııır'a k�ı ısıık desıek sağlamıştır. Bıııııınla bırlıkte Osın•n Banır lıdcrlıfnnclckı d sk<·r k rc sılah teının cdılerek güçlı:ıımcsine

\'e askcri kııYvctını 3.000 kı�ıyc �ıkar

ınasın• katkıda bulunmuştur Bununla da ycıınıııcyen Mc"ıı S•brı l lü

küıncti,

Guo-Min-Danıı:'ın da onayı ılc Doğu Türk"'•n'dakı

52- Holnbnyechy, ıı.•f.111.,

89; GJ)Tetnll.ah. ''Bl'i.\vltrlt O�ırıım tfo:ur",

V. Sü\'Jrı

l-W-�S

53- G•)'T<t11ll•h. Alıaylar'da Kaulı Günler, s. 147-1�8. 5-t- H.ı..y n, Türk.i.stau. Devletleri, " · 3::?8. Huı-!!ılıeııg (a.g.e. . .,_ 5J· O . L:ıı.; Vıl.iyl.'ı ... ..·k.ıl . lemun Ag\utu" 1947 ı;mlundeu mb<UC'll İ lı\e dmum:yc b,;1�(.ldığ,ııu n� hu )mı:th: l'l-&(• yılınd.1. kundan Ko:al ı:ı.yon Htlk\unctı'ıuıı d.1.ğaldılbnı ııldL· ...·mı1..·lm!'dır 55- Uuı-,.lu:ng, a.g.e. . s. 533. SL- l'ctruv. a.g.e .. !ı. -194.

OH YILA Sl�N

•IA AStALllıt' EFSANEvt OMUR

bölü!ıündcn de •skcr göndcrıııek surenylc askeri •nlaında Osman Ba rur'un dalı• d• güı;lenmcsinc yardımcı olmuşrur.'" Zıkrcmıış olduğumu> Ü7crc MoP:o l ıs tan. Sovycı yardımıyla daha ön

cckı sıatükoyu hu noktada tekrar sa!ıl a ı na almakta başarılı o lmuş tu r. Likin

bu anbşım>lı{ım altında yatan gerçek sorun SO\'Yctler ile Çin arasıııdtkı

"Orı� .-!.')·•"ya

hakim olma çatışması y•nn•ktaydı. Zikretmiş olduğuıııuı

bu dönemde \"C dalı• önccsındc. Çın'in >ayı f olduğu ıamanlarda, Mana' nchrı \'e Baytik Bo!ıda bölgesinin kuzey kana tlar ı fiili Çin-Sm'Yet sınır lıaıı ı ııı teşkil ctııı e k ıeydı . SO\'Ye ılc r Birliğı, Baytik'ten Osman Baıur'uıı bırlıklerıııın çıkarılm•sından sonra da bölgede Çin'ı dolaylı olarak baskı altında nımıuştur. Mnsk0\0a bu siyasctı ik· Nankin'deki Merkezi Çin 1-Iii kümcıi ılc açıkıan açıp bo1uşınadan. Dojtu Türkisıan'da 19 Mayıs 1 947 tarihıııdc kurulan

Mesut Sabri Bayko1i yönetimim sıkıştırmayı ır.\yc

cdınınıştır. Bu anlamda uluslararası açıdan bakıldı!ıında. her ne kadar pa hal ıya da mal olsa, Baytık Boj:(da hadisesinden gerçek anlamda karlı çık.ııı taraf Sm'Yetlcr Flirlıfıı olmuştur.

26 Mayıs 1 947 tarıhındc bır bölük Mo!ıol askeri, Osman B•tur birlik lerıııe Baytık'tc hücum etmıştir. Kısa süren arbedede geri püskürıülcıı

MnP:nl askcrlcrındcn sekıı csır. 24 at \'C beş makineli tüfek ele geçirilmı\ tir.'" 1 9-17 yılının Mayıs ayının son günlcrındc Osman Batur batıdan w

ku1eydcıı yapılan SO\·ycı ve Mop;ol s.ldırılarırıı durdurmak �yesiyle Bay

ıık'tc k.ırargalı kurmuş ,.., yapılan sanşta SO\'Yet ve Moj:(ol güçleri boıgu na uwatılmışıır. Bu sureti<· Altay Kızıl ordunun istiliısından kurıarılnııı ıır ,..

2 J-137iran giınü MoAoli<ıan Halk

Cumhuriyeti tarafından Baytik'1<·

bıılurmı Çııt askeri bırlıklcrıniıı 24 saat ıçinde bölgeyi boşaltması ıstcıı mışıır. ,:; Ha11ran 'da hcş uı;ak !(önderen Mo!ıolısıan askeri yetkililerı, "Çi11 a.1krrlrri11i11 mıırdatı İ(rrİ girıli.�i" gerekçesiyle Baytık'i altı saat müddctııın·

honıhalanıışıır. llonıl>ardınıandarı sonra saldırıya geçen M o!ın l askerk57- A Hislory of Migration. s_ 9�- 100.

5H- K.nlıri, a.g.e . . 'i . 1 5(ı 59- So\1·cı lı.up ıarılıınC' "B.1rtik lJ•·��mu"' ol.uak gt'{C'll hu ol.ay, 197_1 yılınd:ı Alnutı'd.ı.

1 1 rılt olu.ık -�·.ıyml.ın:;u1 K.11 .. k Sovyct Aııı:;ilclopcdısı'nııı il. nldırıin 223. s.ıyfa-.ın,bkı

"/J11)1ik Oltı_(!t111" m.ıddc•mıdc luleırıc .ılınıtıı'itır. Am;ıklopC'dı'dC': "Hnytı-lt <tlnyr 1947 yıl"'"'

l ramuıd,, Dn.�11 Turlmtnu llfllk Cımrlıırriyrti'udr, hu.fiwkii Xin-jınnldn, Hnytilt drnilm ·�·r

dr .ff'C"' ıılo1y Smj't'tlrt IJ11l�fi ;t,. .\111.�ıJuımı Hnlk Cruıılıım'yt'ttnr lrnrsı

fiili lrn"ltdı hn�h1tımıl·

'f"' Ann ılr l.u,ı-.\ıfuı-01111_'! Hiıltlı111rıi ı•rxnmu ruiln. GmJ-,\.fi,,-Otru.e ımlıuu ıı,, Xııı-f

.,,��·dnh Omın11'm rıkı)•ttlnrr lıirlrsrrrl.: ,\.f.�q,r/uımı'tı .ım•ns ncıı. O yıloı E)./ı'll ttymd11 -"''· �) l '/f,f)"''"ıı ymr İ(f!nl rttı, lm:rır icirıdı•

"'"''

lııılltm 111111-müflrr'ln(I tnl1111 t'lfİ. ı=11�Mt Gt1rı-:\lııı

I>ı11t_'((llnt .\,li/I{ Ord11'111m m11dnlıt1lrsi ılr .�ri crltildr" denilnıclctc:dir. Kr". iı;in hkı. Go1yrr

uıll:1lı, ··n,.��/,.,J,. O.ı

mmı lit1mr''. \. 8Fi.

OSMAN ISLAMOGıl.U"HDılıN OSMAN •&TUll HılıH'ılı 1141 · 1H 1

rıylc dört güıı devam edcıı çarpışıııalor yaşaıııııışıır. Sınırdan

200 kın b

d.r içerı !tiren MoRol askerlerine Osman Hatur ile o sıralarda lhyıik'ıc bulunan General Ma Lıcn-canıt askerleri k.ar�ılık vermışıır. Hıçbır netice elde edemeyen Moj.:ol birlikleri savaşın başlamasından sckı7 gün 'cınra hi\l((eyı terk cnnck zorunda kalınışıır."· Hayıık llo�a böl�ı·sıııdc y•�.ıı•ıı hu olaylar Osman Batur'un Merkeıi Çııı'ııı mütefıklcrı ABD \'c İnıııltcrc ı;ırafıııdan dikkatle takip edilmesini hcr•bcrıııdc geıırmışıır:·' Bu dımıııı d)'lll zamanda

7CtL·c llrrın

Doğu Türkıstan'da ıtörev yapan Amerikalı dıploımı ve

�·-

Osman Batur ile münasebete Rcçmesınc yol açmıştır

l-la7iran 1 947'dc Moğol-Sovycı ışbırlıji;ı ıı,·ıiccsınde yapıldlı .aldın. (),_ m•n Batur'un bırliklerıııı, l 946'dakı ışgil öııccsı han• kad>r �rı piıskiirı

nıeyı başanmşıır.

Baytık Boj!da hadıscsını, nuh•lli anl•md• . Mof!;olıstaıı'ııı

Clubb ve Wlıııinı;ı'ın llayrik Bo(ı yılı yazında son• erdıf(ı yöniindekı kan .. ılerı yanlışıır

,.feri olarak niıelendi nnek mümkündür. da lıadısesınm 1 947

Hi\lı;ıcyc yapılan han saldırıları 1 947 yılın ı n ya> mc\'Sımnıde bıtnıış ols. d•. ç;,uı�ınalar 1 948 yıhmn orularma

bd;ır devanı eo1wjtır.'•' Çünkü

Barııctt'ııı

ı!adcsmc ((tire; çanşmalar şiddcrinı kaybcnııış olmakla bırlıkte hır )'I dalı.ı

<;• oud

'ünnüş ve bu böl(ICde Haziran 1 947-Temınu7 1 9411 tarihlerı arasmdA U rı�ma vuku bulmuştur. Hu çatışn1alarm de\'.;unma Çın ile MoAolı'i.t.t.n

sındakı rekabcıın büyük rol aldıf.'1 krsmdır. Nııckıın Guo-Mın-Dm;: ııı

lbytık llof.'lia cephesmdekı komutanı TuK<:crıcral 1 laıı Yıı-wcıı'm Bmll·ır't wrdijti bilıtide; iki ülke .r:ı.sındakı sınır çi>�siııiıı, da(ıbrııı (il kııı km,·�,11dc olması ı;ıerekti�nc \'llr((U yapılııııştır '" llu o layların yaşandıRJ dönemde Nurgocay. yanmdakı JUO .ık ık

ken ka1asma. daha sonra da Sük·yman Uaıur \'e _,O kışılık bıı l ıey,·ık Uruınçi'yr gınnıştir. Burada Unıınçı 1 l ükimH· ıı ılerı ızl'leııl"'""' Al ıay'dakı vanyct aıılaııhnıştır. Do�ı Türkısıaıı'dakı

c�'llıııılı kı \ ıle r h e r

ne p.lhasma olursa olsun Osnu.n Hattır ve otskı:rlı:rınin

d mdı:kı

.,_;ıl.ıhl.arı

!i ISh; f l ın -slıc np: . a.g.c . . .; 5.H. Ç.111dar1ı..,gl11. a.g.e., ' 1 lft \·..t (;nlı-M111-0.111R; b�ıı.ık.l.ırıu� Rl'n.· B;l\ıık Boj\d.1 obvı 5 l l.11 1r:ı ı ı 1 9 4 7 dc. bır h.ı,k.ı ıı:ıdC' ıll' Mc�lll S;ahn llayko11"11111 Ko..h'iyon l-lııkiıııu:tı D.ı�k..l nh�ı·n.1 t..İ\,ıı L"chhıı'·"ıı

ı�ı- K..diri. •.g.e. .

dcıı )5 R""' souu b;1�laıııı�tır. Rn

Cııııılnırı\"etı. -4 wv.ı :. :'100 nv.armJ.akı .ı.skc-rırn lh�ıık lkııhl.ı h�ıl).!.l"•

ol3yd.;t Ml,�olıoı,;ı.ıu 1 1.llk

S\l\"\'l"I ıu;.1ığmd.111 ll.ı\'.I dcstrfll .ılıııı�

'ill ıl" u1k.u.1k Osıu.m B:ıtnr hırlıklrnııL' uhlımu,or. hk.ı Cluhh. Chin• and Russia. ' 1� 1 . P C.1lvo("Ort"m \'C dıA, Survey oflnternational AITain, UW0-50. 1 �mdl•ıı 1 rı :;,J. ' 3�lıl-60; R•mırn, •.g.e.. s. 267; \Vhıtııı�. a.g.e. . \ 1 1 � 6 1 - Hr ı n:o11 , d.•e.m . s 14J h.::! - Cl ı ıhh . Chin• •nd Ruuia.

'"'

J(ı9: W'lıırnıJt. •·l?·e. . !'ö.

1 1 S Kr� ıçııı hb Mı.w Pıı·

dıC'11�-t-..h P111�-yr11-t.J�lır11Jl., Lishiıh•ngde Xin-j ian1:. Umuu;ı �OOb. h.l. 1-l«:"usoıı, "· '·"' · . �- 1 76, forbcs. •.g.e., "'· 395 · h4- 1-hnıC'tt, •. ,.•.• �- �()(",.:?(17

�

.1ı4.\ vd

ON YILA !itGAN •Nl MM.Ull tfSANEVI

OMOR

almak azmmdcydı. Çınlı ıdarecıler ise bunun gerçekleşıncmesı ıçin Nur1-"-lGay'ı ı..rürc\'lcndicnıiş. silahlarını teslin1 cnnc:k isteıncyenlcrm nmııara \"C rclerek kayıt alnna almasını kendısınden ıstemışlcrdi. Nurgocay, Unmı �ı'de sadece Altay halkının değil, bütün Doğu Türkıstan'ın sağ-sol olarak ıkıye •yrıldıı:'lıı ı fark enııışıı. Nur�ay bu şekilde alıı kazanın silahlarını resınileştım1ek üzere vallfclendirilmışıır. l:lunlar Osman Hanır'a bağlaııa cakıı. Nur�ay; Sendeba. Uukcn, Cenısarı, Çonrn ve Norı kazalarında \'J zıli:sını yerme gı:nmıiş ve bu beş kaza lıdennı Çoncu'ya bağlı Yayla dal(l.ı rıııdakı Keykuv denen yaylada toplanııya davet cnnıştir. 'foplanııya 0'1ııaıı Hanır tJrafından !Upas Hanır başkanlığında bır heyet de kanlmıştır.'• Doğu Tiirkıstan'dakı harcketlılik sadece Altay bölgı:siylc sınırlı kalm• mış. iilkenın değışık 'ı"lıırlcrındc, Turfan ve Toksun gibı, Temınuz 1 9-17'deıı ıtibaren yem ay;ıklanmaların ve lıozur.uzlukların çıkn� ı-.-ıı rülrnüştür."' o,. ınan lhnır. 1-1 Temınuz

19-17

rarıhınde halka hıubcn yazdıiiı mcknıbııııd•

alımda )''4amakıa ol.ıu .il kazıumııJ/an için (lllr�·11111ktayız.

�unlara söylC"nu�ur: "Biz jll ""· Çi11liltri11 sih11ii�si t.ıy'clJki biitii11 Küz11klıJn11 qitliği "" bı��muızlı..�1111

Jiiz si..;:iu tliizcuinizi bozma)""rnğrz. Korkmaymız, ht'Tkcs kt11di uıeslfJ.litıi y<1pmJ)'ıl '1f'ı•am tisin, �-i.zlrT lıarrkrte ...l!r(U1eyi11iz. ı:.:'" miJmkiin m, lıize .J!tlı:rck i.'t4.ırtdc b11/ımr111.1111z dcılıcı iyi

i.se. bu mekhıbu aldıktan )011-

oldrcıktır.

Bizler de siziult ist;�'1rtlt'ulr

bulımm'1k r.�fİ)ıomz".�'

<ı5- Ç.ıml.nlıoı(lu. •.g.e., �- l2Y-l.l0. <,t.r 1 1111-!ıı h erıM. •.g.e .. '.\. 5.B. 67- lJ.1-11111. a.g.e., lX. " · S l ü!J, 5212. O�nu.n .l:bmr'mı zıkrC'Jılcn bu mektubu r"'ılı..:.: urıhtc Gııo-ı\11111-D:uıil: l .lttkurııcll ıle ılı�lu.lcnnnı ıyı oldngu Köl Oııltııc .alımlıJl.ıı ıtl� 0111111 bu ıh..kıyc \ıc.ak boıkırı.ı.mnn \cbcbmı Olkc:umn komOıust tc�ırlc:rm edu�ıne ı.111� uıc:'.\111111 onıınc l(C'ÇlrlC'k ve Çm ı lc ol.111 1111 111•:§.cbedC'n kcrıdı ıııcufaildC'n Joğnıltm.ım· kııll.mrn•k ul•r.ık Jcl(crlcıuhrrııck 11111111k1111dt1r.

<1,.

OSMAN 15LAMOQ.U'NDAN OSMAN IAIUR HAN'A 1941·195'1 Hır b•şka k:ıyıı•kta Osnıaıı liaıur'uıı Aı�mms •yını.ld Guo-Mııı IJ•ıııı'ııı planıyla kuwctlcrıııı iiçc :ıyıuuk Altay'• sJIJırı.lıf'.,'1 ve ıı, Eylül'ı.lc biı lızcı.lc hakııııiycı kurJuı:,'lı ıı.Jı.lıa cdılırıckıcJir. Ayııı k•yıı•kta w·ı.111 1:.1l.1

ı-tünrth!ı.IZ halkın o�ınan Batur t;uafımJ.111 \'04h�ıct: .-,ıuünıl<lu�u. fazla :ıı , kuy uıı ve ıııek ı.'lbı lıay\'alld, :ıyrı<J lıii)·iik ı ı ııkt.ırdJ ,)_

J 6.0UO'ı.lcn

mı w levazıma

<la el kuyu la nk Üç Vıl:iyeı l liikümcıı'ııc büyük ı.ldfbc rn

nılı.luğu bı l gılc rılll' yer verılıııekıeJır.'• Gclışcn bn olilyhar ncuccsnıJc Ağ\ı!ı.tO� 1 'J47 t.tnhı mb<1rıyk Ko.t.ll'yon 10 kii mct1 1 n ın 5a<lct.:e ısnn k.il m ı� oluyordu. Un dunun Do�ı Tiırkı'ıt.111'1 ınulı.lıf iki bölge ye ayırınışıır. li1111Jan sonra Urıııu.;ı ı l<· c_;ııka •r.ısındJ J

Jırckt bır baA-lann ku r m a k nıüınkün ol111<11nıştır. C.m!o! Cı.-.con�'un yen m..· Mes ut S:abn Uaykozı'nın til.y111 cthlnıcsmJ..:-n sonra Urunu;ı'Jl·k.J <;111Tiirk Koalisyon l l iiküıııeıı bu şekılde ı.laıblırkeu. Ülke' ııın �>liııeyb;ıımıı Jaki halk ı.Ja ikiye

bi\liiıııııiiş uluynrı.lu. liuıılarJaıı çıliçı kesııııı Gıık• 1<la

n·sı ranfmda yt:r orılırkcn, licylcr Vl" toprak " ıi�l l a n Unın1çı t.tufınd nu·y knnı�tir. Mut'.ta!.sıp ulema ıse tant�ız k.1.hnı'lllr."' Un ı�e (;uu-Mın-1 )dn� Part is ı stratcJısinin Doğu Türkıstan1111 ı� po hu k.a s ı nd il b.l.�.t.rı"ıl hAd tıh'Td m;ısına sebep olnnıştur. Mcsdcyc Mosko\';ıı A\'ısmchn b.t.kn�ıı11l<l.-t l\l' Juruın ı.Ja lıa

ı.lcıb�ık Körii lıııekıeı.lır. Şöyle

kı;

Sm-yeı ;ı)cyht•rı U vı.."ır ııııl

lıycu; ı lcnn ıu Urunu;ı1<lc yüksek ınc\·kılcre gcurılnıe"ıı l y.ı.nmd.ı ( h111.m ll;.ıtur ı<l;1rcsinJcki, Guo-Min-D<tn� u.rafmd.111 ,ı1.d1tm<lırıld11 \'L" lll''tl·k h.·nl'l1 bi rl i k.lc-ri n Dot:ru Türkıst<111-tvto�oh!ıı t a11 smırl.ırııı<la t�ı.t.l ıyl'll' µL· , ml·�ı. Mosko\':.t'nm

ı�inc- µc l ı11c 111 1 � t 1r.

Ml>�kov:t bu ıncnıııunİyl'tSızlıt:,1111 <lo�"'I hır �oııu..:n lll.ır.ık µl·lı}ı ııı._·kn· lcpkısiıu �Ö!ıı tl·rını�ur. Kn·111l111'111 hu dcl�ık.ı 111dbd<l1. ( ; 110-l'vlm-D.111µ'111 Dnıbı Tiirk1>1an'd•ki h i kı m ı yc ıı nı ı.ını•ııııyl• yıknı•k dcfııl. ı'- lnııı �.ıhrı l lüktiınl'tl0111 �rtr�n1t1.k ohnu�tur. Dol.ıyısıyl;ıı Kn.:nılm'ın hl·dl'li: l hnı.m l:J.uur'un Ah:c1y'ın ..,rt.ınl')'llllkkı ve Ku11nı1'1111 knlt.' ymık kLıııtı�l.1111111� lıl.m pJrcız�u1 bırlık.lcrı oln ı u � tu r. · ı

yılı Eyliil •yımJ. Wııhu. Kcııll" \'C liuk,·ıı'd,· h:ıkıııuy,·ı ''' '" ,·dnı li•nır'a bö)ı.,..., ı ıın lıı.lcrk·r ı ııde ı ı N.111.- 1 IMı ,.c P.ııılı.uı d;ı k.ııılıııı�ıır.

l '.147 l lsm•n

Sözılc ıııkılap. Jıııkuk ve .ı,.,,,.,kr,ısıyı korııııı.ık, �"-rçckıc ısc l hııı.ın ll.ııur'ıı "rıaı.l•n blı.lırınak ıı;iyesıylc Mılli OrJu b.ı�koıııııt.ııılııb ıkı bölıik '1i,·.ırı hır

böliik ımıtorııc ••kcrını Altıy'd.ı hıılıııı.ııı Jskcrkrk bırk�ım·rck, Delıl-

ııH- A Histury of MJgration. ). 1'9- IOI) tı1•-

Lmıuıore, Pivot ofA.sia.

70- Furbc::\,

• · K·�·. :ııı .

!ıı .

•)7

.\HH-JH'J

7 1 - Chıbb, Cblna and Runi• . ... ıqı:.e. . � . .\WJ

.\-14

nl . 1 :.ınuıuın.-. Ph·oı of &ia . .., )lJltl, h•ıl,n. .

OH YILA Sl�AN •IR AilRUK EfSANEVI OMUR

han Şüldirbayojtlu lıdcrliğınde üçe ayu:>rak Alt:ıy'a sevk ennişrir. Sonuç ı:ı Ekım'dc Alt:ıy'ın ycdı nahıycsi Gulca ıdaresınin hakimıyetıne gcçn."'

Osman Batur, Kasım ayında İ li tarafının ıtücünü kırarak Sarsümbc "yi tekrar ele p:eçırmişrir. Fakat kısa bir zaman sonra Çaveçek'ten gelen İ li .__ kcrkrının hücumu Ü7crınc geriye çekilen Osman Banır, Baytik daAJ n• ycrlqıniştır."' Osman Batur, Kasım ayının ilk haftasında kendi köyünd,· <lü1cnlcdijtı toplantıda hır askeri birlik kurulması kararı almıştır. 3.0fm

asker toplayan Osman Batur toplantıda "Ba�krıma11da11" seçilmiştir. Top lantı sonunda Kapas, Nurgocay, Jılkıaydar, Rakını. Keşafat, Akınolla Zcnp:ı ve Manat bınbaşı yapılmıştır. Ayr ıca askeri birliklerın teşekkülün

d e n sonra her hafta Salı ıtünü komutanların Osman Baturun evin<l<· toplanması kararlaştırılmıştır. Bu toplantıdan sonra Kanatbay başkarılı �nda Urumçi"ye hır clçı heyeti gönderilmiş \'e askere erzak ile sılah \'e rilmesi i s ce n m ı şc ir. 1 5 gün sonra silah ve crzakm alınması için dc\·c �ön <lcrılmcsı lıaberı p:clınıştir. Gönderilen 200 dew ıle Rus yapımı 500 tiı fck. bol mıktarda mermı ve erz.k yanında Osman Batur'a valılik müh r iı

de \"e rı l ı rn şı ır.

Osman Batur. kışı burada geçırdıkten sonra y;ızııı Sar

sümbc"yc gıdıp idareyi ele almak düşüncesindeydi. Delilhan Şükürlıa yo!ll u ısc bunun farkında oldu�ndan İ shak Bep:'den asker i s temı ı n kcn<lmm· üç-dört bölük asker gönderılıniştır. Altay'dakı son gclişıncln

p:öçebe Altay

halkının bır kısmı Osman Baturun, bir kısmı da De lı l l..,ı

Şükürbayo�lu'nun yanınd• olmasını ortaya çıkarmıştır. Delillıan Şükür h•yoİ(lıı ılcrı gelen Ka?ak lıdcrlermı Sarsüınbe'ye toplamaya çağırınışıır Gıtmek ıstemcyen Ö mür7ak Zaim ısc

30 kışı ılc kaçarak Nurp:ocay \'C .,_

vr:- rd ip; ı

ınaluın�r.;;ıı p;öre liderlcrı S;usünı

k.adaşlarına sııl'111 1111şrır. Onun

be'ye toplayan Delılhan Şükürbayoghı , yaz aylarında İ li'den katılacak .,. kerlcr ile Üzerlerine saldıracaktı. Delillıan Şükürbayo�lu'nun askeri km· \'etinı kullanabileceği yönündeki haberler üzerme halk liderleri ile göru şen Osman Batur, Dc l ı l h a n Şükürbayoğlu'nun askeri kuvvet kullanm•" durumunda kendilerini haberdir etmelerini istemiştir. Dclilhan Şükiır b•}'o!(lu'nun askeri ku\"Vet sevk etme i h ti rn iılı n e karşı Sar<ümbe yolıı r ı• 500 asker ile Kapas lfatur

p:ö n de rildı.

Bu\'rıltop:ay ımıağından p:elen yola

da Nurgocay p:ön<lerıldi. N urp:ocay bur•da halk

lıderlerme hitaben yar

t ığı konuşmada; "l lepsiııiıı Tiirkistaıı evladı olarak kaıı dökmmreltri gerekıı.�ı ,,;, �d)'rt 01rna11 Baıur'la anla.trntı}''I' ka11 döklllt')'t b41larlarsa b11111111 lıesalmmı diill)'O ı1ı· 11/ıirrttr f)e/W1ıJ11 .Şiikiirhayoğlu'mm IJO)'llllllt1 oldu.�111111'' söylcıni�ıır 7:!- A Hiıtory o( Migraıion . .s . 99 vd.

7.l- K.adırô. o.g.r., < 1 5C.- 1 57.

OSMAN ISU.Mo<ilU'NOAN OSMAN BATU" HAN'ıl 1141·19� 1

A�Tıca Delilhan Şükürbayoğlu'nun k.an akmnay• kararlı olınasııafan do

caufı runıyorsa onun cı ınek ı--crekir ki, Altay'da Osm•n l:farur ve Tanrı dağla rının do�•11' unda Alıbck Hlikiın, Guka yöneıimınden yüz Çe\"ı rdikıc n sonra I lı ,·•d1'ıııdc layı sıvil halkın zarar görmt:mcsı için k.Jmin hangı

y.ııın• !(ÖÇ etmesını de söylemıştir." Bununla bırlıkte �unu da ıfadc

k.i J(;ızakfar. Doğu Türkisıan Cumlıurıyeı ıdaresinc ya sadı k. y• t•r.ıf,.,

ya da dosıça tavır takinını�lardır.

Gulca Yönetimi Tarafından Osman Batur'un "Hôin" İlin Edilmesi 3.

1 946 yılını müıcakıp Altay'a ve ak.abınde l::la ytik Boğda böl!(csınden

!(ÖÇ eden Osman Banır. Buğda

U la' nın kuzey cıcklerıııdekı

Kızıl !Ulebcl

yöresini kendisine k.ararglih yapmışıı . -' Oıoriıer hır kışılığc -.lııp ulan

man B•rur, bu yenı k.ar.r�lıında kcndısıne sadık admıluıyla l ıay.ıııııı dc ,·aın emrmekıeydı. Zikretınış olduı;,'\lınuz bu dönemde Osman B.ırur"un nıaiyetinın 1 5.000

c ivnında olduğu ıahmın edılınektcdır. "'· Osm.ın lhıur

Guka yönetiminden yüz çe\'İrthkıen sonn. sıyaseu Guu-Mm-D�u•!! ıd.ı rrsı ılc aynı mecrada bulu�mu�ıur. Kendisıne belki de aynı safı. olın.ınııı bır mük.ifatı olarak. 1 'Nil yılında , Şiıay bölgesındckı üç Guo-:V\111-Dm� sü\•arı bölüğünün koınuıanlığı veri im ıştır." Llikın 1948 yılı itibarıyle Çin kumünisılerı. Do!l;u Türkısı.ın"J.ı Jalıı büyük bir nüfuz. eri�ınıştır. Böl�dc Ocak 1 9�ll'deıı berı "'B,ırıır ,,,. Vc ıruık"uiyi

Koruma Ceuıiyt"ti'' çalı�ınakı.ıydı. Dığt'r y.uıc.Jan gü�hi yl·nı luiku

meı b•�kanı Mesut Sabri Baykuz ı'ııin Doğu Tiirki.ıaıı'ı tedrıccıı Ç ı ıı\kn ayırmak istemcsınden .

Guo-Mın-D•ng H üklime ı ı endı�e dııynı;ıktaydı. '

Alımedcan l<;ısimi. 1948 yılı b.ı�br ıııd• pptığı .ı.; ı kl.ı ın .ı da 0"1ıaıı l:l.ı

nır" uıı Guka 1-lüküıncıi'ııdcıı •)Tıldıktan sonra AltJy bölı:e'1ıı<lc yJptıÇn •y•kl•nmada 1 ,5 ınılyondan fazla halkı znau ııg umğın ı ıddıa ctrııı�nr. AJunedcan 'a göre hükiilncı organl.uuıın zann

ısc

2.9 nulyon Xın-Jı.t.ıı!l

p•rosıydı. Bu dönemde zorda kalan h•lkııı »yısının bınkn·e oldııÇnıııu ıddiasma ckJey�n Ahmedcan . ..ıync.:d çalın..ın ..., .n !'ı 1t.yısınm .3.842. llll'i:'m -:' .ı- Ç:.ı.udarhoğlu. •.g .e . . s. 1 � \•<l. 1�- lt:L!.. Kazakb Exoduı, ı.. 129.

-fJ- Oamrn, a. g.e., ) 276; Mıllw:ard, a . g.e. , � .,.,., n. Unonn;ııı-f-lowud. a.g.e. . 1 1 1 . S. 47. 78- H;ı.yn (Türkistan Devletleri, �. J29)'t' �orc 1 On,k l 'J49\lıı ,-.ı.z11C..·!ıo1mlc11 Alm.m J.. lcı.m Sabn B..ykozı'nıu yrnnC' hır Smyct v:n;mda\ı \'t' aJ:.ı.ıu ol:.. 1 1 Uurlu.ıı �ı.:lmli t.l,·m l'llılun\tlr.

i'J- i\h:.ı.y'da, t\lunrtc:m K.:n.mıi'nı ıı ı Jdı ;ı, t'Rlfb gıbı. bır "ırılımı" olayı ..01 koını�u llq:!ıl

dır. Osın;m B:uur'uu ha')"'\';m uluplrruu.J.rn % 1 or.uurn.b \'crıo topl.nu�. lı��,·.ıııl.u ııı

llt'rı

ynnlc-rmm de kcndılcrmt' \'crılıııt':!ı.1111 ısrcdığJ \ozlıı Ul'lh �y11.1. kl .1 nı1 1 1 1 uı alııı·

ON YILA SIGı\N 8IR ASUU.IK IFSANEVI OMOR

6.555. koyunun ıse 1 7.2 1 2 oldufıunu. bütün bu zararların Üç Vi laye t eko nomısinin bir senelik lcirının l/3'üne tekabül eııi{ti n i ifade etmiştir."' 7.ık renığım11 bu dönemde Uru m ç ı yö net i m iyl e anlaşan Osman Batur. Gul ca ıdaresı tarafmd;;m 0Jıtliu"

o la rak ililn edilıniştir."1

1 9-18 yılı Şubat a)ına gel i ndi{ti n bile Uruınçi Hükümeıi. Osman Batur'• y:ırdım etmeye dc\öm eııncl.."teydı . Bu sayede Nori bölgesinde Altay ıcşkı

laıını lnıran Osıı ıan Batur. tqkilat .ayesinde Güney Alıay"dan göç eden Ka1a klar ı eskı bölgı:lerine yerleşıınnek "" ese n l iii;e kavuştunnay:ı gayret emıış ıir. Ayrıca Doii;u Türkıstan'ın ku1ey bölgel erındeki Kazak ç i ftçilerinin hay•

ıını iyileşti nneye çal ışmıştır. Mesut Sabri ise "K.ızaklan Krınamıa Cnııİ)'f ıi"nin

lmruldup;unu ilan eanişıir. Uru ı nç i Hükümeıi ülkede ıanm \"e hay

nncılıkla m ı l.ur

up;raşa nlann durumlannda iyileşıimıe yapmak d üşün cesiyle bir

maddi yard ı mda da bulunmuşnır. Bu teşkıl at sayesi nd e Osman Ba

turun etrafın• göç eden Ka1ak halkı

Nori. Buken. Nori ve Yaoyuan nalı ıye

lerine yerleştirilıniştır. Al tay'ı n güneyindeki Kazaklardan eli silah tutabilrn lcr. Urumçı Hükümeti'nın planına göre 1 9-18 )Oh dar Yanyuan \"c San-ıay'da bulunan Çın askeri

ı:.ibı tutulmuştur.

Ep;ı ııme

ı:.ibı tunılan

N isan ayının sonuna b

birlik koıııutaıılarınca ei(ııinıe

Kazak aske rler. Güney Altay'da har<·

ket lıilındekı Gulca askeri lurekatlarının suskun kalmasını sağlamıştır." Bu sı rada karlar eriyip hanin ısınmıı ve halk da tercih eniği

tarafa göı

etmeye baş lam ıştır. De ne'dc ki Sarı bay Zen�'nin halkı da Osman Baturuıı yanına hare ket edenler arasındaydı. Osman Batur ile bir l eşmeye

BmTı lıogay ırnıaRının karşı kı)1Sınd.ı

giden ha lk. Gulca askerleriyle karşı laşmıştır

Çıkan arbedede büyük 1ayiat \"ermekle beraber üstün çıkan ha lkın csır al dığı kişiler: "keııdiltriııe Mo�ol ı"' Çiıılilerle .<•vt>ia<akmıız" deni l erek askere alındıklarını belırterek üzüntülerıni dile gı:nnnişlcrdir. da elıne ge çe n 22 asker kavgasının

N ıı rgocay, çatışma

ile Osıııan Baturun yan ın a giıınişıir. Burada kardeş

ço k kötü oldufıu n u \"e son unu n nasıl biteceğini Osman Baıur'a

soran Nurgocay. Baturda n bu sa\oşı lııç isıcı ne di ğıni . senelerce istiklal içııı S3\"•Ştıktan sonra Çin ile 1 1 mad delik bir an la�nı a yaptıkları n ı . bu sayed,· daıı d;;ı, do�ula11mı�11r. Bununla bırlıktc ınılli mi.Jr;1dcleye dr.�ıck vcnrn:lctcn unık dıı raıı bır kmın K.&7akb.rıu da kcstık.lcrı ha}"\';mların den \'C yimlerını Osman Oa.tur"a. ,·er mek yc.· ruıc çopc a11ıklırıııı da donrmııı canlı �alıı�IC'n tıraCmd.ın ılide cdilmı�ur. B11n11ııla bırlıktr Osın.an B.uur'un \'ar.anın sebmcti içın vrrw \'ermryi tuhhtit cnıkkrı

halde batlc.a yrrlrrc goç- ederek yalan bry;mlırda bulumıııl.ınn mal vuhı tma el ko)111J rc7.a'iı verdıı{I de doftrudur.

RO- A History ofMigralion, s. 99 - 1 00. R I - Kurhaıı. Şarki Türkiınan Cumhuriyeti, s . R2- A Hisıory of Migrol ion. s 99-100, 107.

82.

OSMAN ISLAMO&Ul'NOAN OSMAN BATUlll. HAN'A 1941·19.!ii 1

kurulan hül-ü mebn sağ-sol çatışması ile yıkılmal: is1tndiğinı ce\öbını al ınışnr. Os111an Banır aynca bir tarafın dcı n okrt1.."'i, dı�r tarafın koınümst rejimi ruı:ırak kan dökülmesine sebebıyet verdiğim, ilcıyc hölünmekıen hü

vül: bir üzüntü d uyduğiınu ve

en nihayetinde Delilhan Şükiirhayoğhı'nun

İ ıatası ıı ı anlayarak fikrinden vazgeçip kardeş kavg.ısı ı ıı önlcyccegmı ıııandı ğinı ıfade etınışıir. Kardeş kavgasını hıtırmek !(ayesıyle Dc l ı lhan 'a hır heyet ııöndereccğini belirten Osman Barur, isteklerini kabul ermemcsı duru munda Bayrik dağına çekilerek kuvvcıleneceğinı, ondan sonra da Sa"iim he'yı basıp alacağinı söylemiştir. Bunun ü1erıne Nu rgocay. Osman Ha rur'un Bayrik'e çekilmesinden sonra kendisine bağlı kuwetlerle beraber Urumçi'de bulunan Canımhan Hacı'ya bütün durumu anlaıınayı \'c buna ııöre bir ıedbir alınmasını söylemiştir. Nurıı;ocay Barur'un bu ıeklifı Osman Batur tarafından kabul edilmişıir."

20 Mayıs 1 948 ıarihinde Altay'ı terk eden Osman Barur. Ço nrn Ak şi'yc geldi. Burada Kazak liderlerirıı toplayarak büyük hır toplantı yaptı. Toplantıya Urumçi'den Alen Wanp;, Binbaşı Zekeriya. Canınıhan �l> cı'nın oğl u Hamit \'e halktan 30 kişilik bir heyet ile ya kı.şı k

1 50

kııı

rıldı. N urgoca y ile Osman Barur gece görüştüklerınde Osman Batur, Kürtün'deki köyüne göç ederl:en Delilhan Ş ükürhayoğl u'n a bağlı koıııiı ıı ıst askerlerin Kuverıis yolu nu kestiğinden b urada şı ddetlı çarpışnıahr olduğun u, onlardan 60 adamın öldüj?ünü. kendı adamlarından 10 kışının şeh ı ı olduğunu belirtmişti. Sözlerıne denm eden Osm an Banır. burada çok kan dökülecefliııı anladığım ve halka hır konuşma yaptı!\tnı. llaytık dağiııa çekileceğini, gönüllü olanların keııdısıyle !?"lı ı ıesiı ıı , meıncyeııle

rın burada kalmakıa serbesı o ldu ğun u . şnndıkı düşmanımmn farklı dm \'C ırktan olmadığın ı. komünist kardcşlerınm olduğun u . B aytık' e p;ıdıp

kuwetlendıktcn son ra burala rı 1..-urtaracağin ı söyleınıştır. Ayrıca O. daha

sonra 1 0 gün 10 gece yürüyerek Baytik'e \'ardığinı. yanına göç edecek halk için 200 asker gönderdiğini, bu kişilere Köşim ınc,·kiindc komuııisı as ktrlerın Albayı Yusufcan'ın saldırd ı ği ı ı ı ama tes l ı m almdıı?ıııı \'c halkı sa�

salı m Baytik'tcki Osman Baıur'un yanına ge tird ı ı);mi anl at m ış tı . � Osman Barur'un 1 946 )�lı sonlarında Baytı k'e ycrlcşmcsındc N ur�o <•y'ın büyük rolü o l nı uş ru r. Nurgocay'm Kara!!:")'tl

Kuc urıu 'd ak ı Moı:tol

karakolunu ıahrip ederek bu rasın ı b oşalım as ı . Osman Ratıır'un Bayıık'c r.hatça gel ip yerleşmesini saj\lam ı ştır. Osman Batur. R•ytık'c ycrk � ııkl<'n sonrakı gelişınel�ri Nurgocay'a anlatınıştır. Jlir ay sonra Osm an

SJ- Ç•ııdarlıo�lu, a.g.e . . s. h4- Ç•ııd•rlıoAlu, a.ıı:.e . .

1�7 vd I JC>-137

Ratur'mı

ON Yll.A SIGAN •111 ASIRUll EfSANiVI OMUR

üzerınc Baytık'in kuzeyinden Moğol birlıklerı saldırdığı sırada Osman Barur'un yanında İn!(lliz ve Amerikan konsolosluı da bulunnı•ktaydı. Osman B.ıur'un Moğolları geri püskürttü� bu savaşta, iki de uçak dü ıüm1üş. çok zayıat veren MoıNllar ııeri çek.ilmek zorunda kalmıştır. Bav tık konumu ıtıbariyle bır üsm•n Banır'un bir Moğolların eline gt'Çllİ(I bu dönemde Osman Barur'un hizmetinde bulunmak üzere Barköl, Norı, Çoncu, Ceınsu \'e Buken Kazaklarından kumlu halk ordusu ile hül..ii ınetın resmi askcrlcrınden Kantanca, Osman Batur'un yanına gönderıl mıştır. Osman Barur kendi askerlerini Altay'a göndermiş ,.., bu •skerkr Dclılhan Şiikürbayoidu'nd•n S•rsiiınbı:'yı gen •lmıştır. Delilhan Şükür bayoğlıı ıse kaçmışıır. Bu haberın Urıımçi'de duyulmasından bir ay son ra ıse anı bir baskın yapan Delılhan Şükürbayoğlu kuvvetleri Sarsümbe'yı tekrar gen alınıştı. Bu sırada Sarıtogay'da bulunan Osman Barur'un yanı na gelen barurlar, bur.dan hep beraber Cerköktii k.ışlağına gitıııişıır. Cer köktü'de ısc Moğol askerlerinin saldırısına uğrayan baturlar 1 50 kışı kayı� ,·ererek ııerı çek.ilmek zorunda kalmışıır. Bu baskında Teskenbay adlı bır casus Türk'ün pumağı bulunmaktaydı. Bu casus Osman Banır'un ycrırıı Moğollara gösıermıştır. Bu yenilgı üzerıne Osman Barur, büyük oğlu Şerzıman'ın hanımı Bay•n'ı Kananbay'la Uruınçi'ye göndermiş, kcndısı de askerlıyle beraber Çoncu'ya yerleşmiştir.'" Osman B.rur, Baytık'te iken Carumhan Hacı'dan kendisıne hüküınet ıarafından erzak gönderileceği haberini almışnr. Bu sırada Çoncu'ya gt"len Canımhan ve Nurgocay. Osman Barur'a 1 .000 de\'e ile yiyecek \'e ihny;ıç malzemesı göndermıştir. Osman B•rur bu oJ.ydan bir hafta sonra kurul tay toplamıştır. Kurultayda yapnğı konuşmada özetle komünist rejime kar şı olduğunu . Çin'ın Doğu Türk.ıstan'a sembolik bir muhtariyet verdiğını. bunun kendilerı ıçiıı yeterli olmadığını, ıstıklallerinc kavuşana kadar mü cadc:lcyc de\'aın cdeceklcrıııı ıfade etıniştir. Osman Barur ayrıca bu sıralar da az da olsa Çan Kay-Şek Hükumeti tarafından desteklendiğini. bu dcs ıeııın kendisırıe olan sevtz1sinden dcğıl komünizme karşı olmasından ılerı geldiğını, ısnklale Çinli hıç kimsenın severek rıza göstermeyeceğını. bu ııuıı ıçın hakluıru alana kad.r mücadele eancleri gerektiğim de belimnıı ıır. Osman Barur. Çin'ırı kendı tarafına geçmeyenleri memuriyete alnıay.ı cağıııı, halkın cahıl kalması ıçın okul açnuyacağını, artık halkın gözünü ao; ınası !o(Crektiğını de söylcmi�tir. Sözlerine devam eden Osman Batur bun dan sonra Çın Hiikümctı'nden Doğu Türk.istan'da eli sılah nıtan hcrkcsın "l.:ih•ltına Alınarak eğinme tabı nırulmasını ve masraflarının hükümet ıaHS- Ç•ııı1ırlıuglu. a.g.e.,

138-139.

OSMAN ISl..AMOGl.U'NDAN OSMAN BATUR HAN'A 1M1·1H1

rafından lurşılanmasını isteyeceğini aynca Doğu Türkıstan'ın bağıımızlığı ıçin ölüm pahasına da olsa savaşacağını ifade conıştır. Osman Batur ko nuşmasını en büyük düşmanının Çin komüııızmi ve cınperplızmı oldu ıbJnu, ölünceye kadar da bunu lubul emıeyecej?ini, halkının da kabul et memesini ve bu nğurda savaşmal.rını isteyerek bınrmışur.•· 1 948 yılında Osman Batur için en anlamlı olay Urumçı zıyaretı ol muştur. Haziran 1 948'de Mesut Sabri lhykozi. Hükümet .ıdına O"nm J.latur'u Unımçı'ye davet eımişur. Davete ıcabet eden Osman Batur. Unımçi'de halk tarafından şaşaalı bir şekilde karşılanmışar."· 10 l·hzırm 1 948 tarıhiade Osman Batur, Zekı Teyel \'e ınaıyeııyle bırlikte U ruırn;ı"yc gelmiştir. Mesut Sabri Baykozı. Mehmet Eımn Buğra. İ.a Yusuf Alptekin ık Uygur ve Kazak halkı tarafından Osmm Batur büyük hır lıcy<·Cdn l.ı karşılanmıştır.• Urumçi Hükümeti, Osman Batur'u Urumçı'yc l lJ

kala Hükümet adına Genel Sekreter İsa Yusuf Alptekın'in k..ı rşılmı.ı"rıı kararlaştırmıştı. Osman Banır şehre atla geldiği ıçın Alptekin de kcrıdı"

41J kın kala, tören hazırlıklarına başlandı. Osman Batur beyaz hır a t ü"iıııdc. ııi atla karşılayacaktı. Osman Baturun yokuluğu sırasında, Unıırn;ı'vc

sağında ve solunda üçer, önde tek sıra halinde üç mulufm. lıaıılı�ııııı •l• meti olan tuğu ve gök bayrak olduğu halde ılerlıyor, öııdekılcrın 50 ın �c rısınde de rütbe ve yaş sırasına göre lıdcrlerı ve onların ı.ıcrısındc de

�ıft

sıra halinde askerleri bulunuyordu. 400 kışılık heyette sadece Osııım J.la tıır'un atı beyazdı. Digcrlerın atiarı ıse ısıısnasız sıyalııı. Alptekin. Unıın çi'ye girmek üzere ıken büyük bır lulabalık tarafından karşılanan Osm.ın Batur'• hoş geldinız demek ıçın beyaz bır at üzerınde. mılli kıy.ıfctıvle, yanında üç kişi oluğu luldc ılerlemiş \'c Osman Batur'.ı 20-30 adını kal• •tından ııımiştır. Osman Batur da hemen atından ıııerck Alptekın"e dof! ru ılerlemişnr. Anbrınd•kı •dını mellıumu orıadan kalkınca s>nkı vıll.ır dır bırbirlerini görmeyen iki kardeş edasıyla bu ıkı hüyük hdcr hırhınııc s•rılmıştır." Bu s•hne. karşıl•m• mcrasıııııııc katılan ıns•nların dıınmlm ıııasına ve gözyaşı dökınesine sebep olmuştur. Osman ll•nır ıle ılk dda bu zıyarct sırasında karşıla�an Alptckm konuşınasmd•. K.ızak kardcşlcrıBtı- Ü!lın;m Baıur'uıı dı sılAh mun hcrkı:sın t.-ğlnım ıstcğl hnkmııet t.ıufıntl.:m k..ı bul cJılmq, Norı, Ccmsiln, Pcrkl."n ve Unun..;ı tobı ldurlcrdc cJPtıın k.ı.r.u�ilıl.ı.n kuml.ı. uk f:u.lıp:ıe grc;ınlnıı�nr. A)TIC.1 goru�mcdc o�lllolll t:bmr. o

J.:. bunu lubul cmmjtlf, bkz_ Ç.ı.ııJ.uhoglu, a.g.e.,

L nnrn;ı'ye (.b\'Cl t:"dılıııı, H

U7 vJ

87- Çmd.rlıoğlu, a.g.e., s. 1 4 . 8 8 - Osman Banır'u k.ı.�ılım:ı.k u;;uı luzırhkl;mn t:ı.m;.ı.nuyl.ı. y.ı k::md.m ılgıkncıı

h.ı. Yu

�11( A.lptclun, lu.uranmn 1. nldınde ya�.m.uıbn tdİ:rm.myb. Anl.ıı mu�tır. bkz o\lpıı:km.

Esir Doğu Türkistan İçin, s .

89- G;ıyrernllah,

514-518

Altaylar'd• Kanlı Günler.

1 t>2 vd

ON YILA SIGAN llR ASIRLIK EFSANEVi OMÜIFI

Omum &ııır.

1 948 \'ılmdtı

Un1111ci z;yttrt'ıi .,_ rtt.{mdtt,

/sn 'tiısı�f."11pıf'kırı Cll'

Sdtrrıai lArif

BtJ' ilr... 1 1 1 1 1 ıçi n dc n çı k.a n

111ilhyclçi. nıücahil, varanpcrvcr, vatanı için hi1.111et eı

m ış , ntanı ve milleti içın •yaklanmış. k.ın dökmüş, Çin zulmüne k.ırşı IUıak-Uy!(Ur Türk h•lkıııııı istiklali için mücadele erıniş, halk u n yetişen Doı:,'1.1 Türkman milli mücahidi olarak belirttiği Osman Batur'a lıiı.ıbcıı "l liikii11w adı 11a lıojgeldi11i;:" demıştir."' Osman Barur, Urumçi şeh rin in dı şında Defıırm en dere denilen yerde IUzak örf \'e adetlerine uyp;un olarak keçe çadırlarda ağirlanmışıır. Bundan sonra hükümet binasına ge len Os man Barur. Bayko1i'yı 1 iyare t etmişıır."' Urumçı ziyareti sırasında hükümet bınasında yapılan toplan t ıya lıii tün diplomatlar. komutanlar, Çin'in yük.<ek memurları, Mesut Sabri Hay

ko71. Carııınhan H ac ı . Mehmet Emin Buğr•. İsa Yusuf Al p teki n ,

Alcıı

Töre. Hadınn Hanım'". Burhan Şehidi ve bütiin ileri gelen Doğiı Tür ki , t• nl ı lar bıı l ın ı�tı r. Ayrıca Amerika n . İnJtili1 ve Rus elçileri de

bu top

lantıda lı•71r b ulunm uş nı r. Toplantıda Osm an Banır'uıı mücadelcsiııı komünistlerd en çekinen halktan kimse an la tmaya yanaşmamıştır. Fabı

Polat IUdir Tu r fa n i kürsüye çıkmış. yapııfıı konuşmada Çin'e karşı haşla ııl;ın m üc adele)i ılk •nlarıııdaıı i ti b a re n bütün teferruatıyla anlatıııı�tır Nıh�yC"unde sarf e tt iğ:ı "Bizt sen ruh ııerdin, bize st11 lıiirriytt �f!tlirdiu,

Dj1_�,,

Tiirki.ltnrı se11i11/t> g11r11r d11ymlllt, ifıilıar etmeli_ Ey biiJ1;;k kahraman, arnmrz.r l1ı1.� .f!tldi11, _,·e11 daima .ırnmızda olacakJ111. Gii.cıe,-di._�i11 i.,tiklal yolımda11 sapmJyard.�ı:.

sö1lerı Osman Baturun gö1lerıni yaşurmıştır. Daha sonra da İ sa Yusuf 90- Osm:uı Fbrnr'ıın Urnınçı 1ıy.uctı sıu.�ında İsa 'ı'i.ınıfAJptekın ile çektirdiği fow� nf 1171111 yıllar Osman B:mır ıçm kullanılan ender fotoWaJl:ndan birisi olınnillU. bk:f Doğu Türkiıtan Divi11, �- 29 1 . 9 1 - Alpıckııı. Esir Dop Türkisıan için-2, � . S l 4. Krı u;m bb:. Knrlıan, Şarki Tiır Npıckııı,

kisıan Cumhuriyclİ.

!i.

92- 1 96R )ılınd;ıı Vt'f.u eden K.J.dı1a ( l-l;mrc) f-bmm, Alcn ı·ore'nin e1idir. Dnl.ıymvb " (Had1Va11) nlank �C"çıııd.

d.ı Torc- (W;mnFt) �ıank amlır. Lıtrramrlcrdl· saden.· K..ıdıv;m tedır. Gerçekte

ısc-

1Udı1a Ttırc (Hôidıvan Töre) olôink )':l.7ılm;1lıdır

OSMAN ISLAMO�LU'NOAN OSMAN IATUA HAN'A 19•1-1951

Alpıekın kürsüye ç ı kmıştır. Osınan Barur'un Uruınçi'ılen •yrıJ.cai(ı güıı k;ır�ıbndıjZı yere kadar yine İ sa Yusuf Alpıckın tarafından ui(ı.ırlaııınışıır. ·· 1948 yılı Ağustos •yında Canımhan Hacı. Aliheg llikıın lıaşkaıılıj'(ııı daki 1 5 kı�iyi Osın•ıı B.ıur'• göııılerip üç güıı süren

gı11i

hır toplantı pp

rırmıştır. Toplantının Alıay'da bulunan K.>7.•k halkının hangı �ckıllerıJ,· ayaklanm•ya ha11rl•nac.jlı ve ıeşkıbıl•nılırıbcaj':ı h•kkınıl.ı olıluf,•u ıalı ı ııın cdılıııekıedir."" Kasını 1 94R'de ıakrıhen 1 .000 kı�ılık ku,·wnııı Öıı dürkan ve lluken'e gönderen Osman

l laıur.

22 Ar•lık l 'J4tl'ılc ıse Üç

Vıliiyet süvarı askerlerıylc sa\·a�a rutu�ınuşnır.'"'

4. 1949'da Doğu Türkistan'da Komünist İşgali ve Göç Karan 1 94'J yılı Osınan Banır ve ınillıycıçı cephe ıçın hırçok 7orluıiu hcr. hcrınde gcıirıııışıır. Arnk Doğu Türkısıan'ıl• yenı hir dönem h•�l•nı ı ı . ülke hir ke7 daha Ç i n işgiı line marU7 kalınışıır. B u -.fer işııolciler Kıımiı ııısı Çinlılcr olacaktı. Mcrke>İ Çııı'deki karışıklıklardan güçsü7 çıkan Guo-Min-Daııg Hük il ıı ıcti , Mesut S•bri Baykoıı"nııı ycrınc 1 Onk l 'J4'J ımlıınde Burhan Şehidi'yi ataınışıır."'· Mesut Sahri llayko11"nııı yerme ı;ıe nrılcıı Burhan Şchıdi'nın yard11ncılıJllna i�c. ınıllıyccçı ccphcııın [l·pkısıııı cnµdlcınek düşüncesiyle Mehıncd Eının Buğra gctirilınişıır ·· Gclışııll" lcrı dıkkatlc ıakip eden Osman Banır ısc etrafına ıopladıj':ı kışılcrlc ".\fı/

fı·ı; )··;;kselrmc

Cemiyeri''nı l."U nnu�rur. Bu ce1111yct sayes11ulc gil«;chc K;t.ıJk

lmyl•rın ı bir araya toplayan Osman Barur, ya kl .§ m a kıa olan Koınüıımıı 9.'\- Ç;uıd.ulıoA,ln, a.g.e. .

"i.

141. Osman Bamr. Unnrn;ı'dcb olmll.ırı 71\'Utııııdc. lıır

cınaokul.a u)kraını�ıır. O p;unlerdC' on;ı.okulun ikıncı "iınıfında o(rrt" tKı ("lb.11 !\ �ckm Tıı

r.uı. 'liımlh �oyle hir olıva ııuık olduğunıı lm \CllıhC"tındl· l-l11ırht'.'k G.wrt"tulblı .ı .ıııLn (Altaylar"da Kanh Günler. .. k-1-1�5) A Şcku r Tıır.ın'd..ı.ıı ıı.ık lrttıı\'ı olay �11 ıekıldc p;tlı\nlltllr' ..Bmm, Sm!1İı .ı:irdiğurdr' ı��rrıui/rr k,ıd," i!�fflmrmmr: rlı· lu yrüııılr ıılı'. lJrrJ.İmi:: tı•.�r�tj·tt irli. R.uur, İli! _cırnl11rıln '" ' (•'•" · , k111'lırılı ı ,- rnırı lırı�rwlrt ılrırmı kiirryi .�•;.trrr-rrk 'mılaı btıkalmı, im ırrdir.'' drdi. o.�mıci .\ılnlrı-mıkıla ıirrrk l'f itrkt'�' lın ;...ı,. ' 'dlirıt•nmız rınrJim' rlrtl(�imlr, H11111r ')'nr•nmı bi::: /,,, ııfok kurt '("' ıııi J•'ll 'ı1,••)�·ru:: 1 tlrılı:�ırır , ., ı• sım/r,dr n11ltır1111dı.�11rı lııı si•zim mnıın.mıı k,wradı.�1111 :::ımınrı, Omımı B.uur dnki cilı/ingirlik rıılıı.,,ıı srzmi�ıim" mıtıır Gayn:mlbh'ın

s. 185 vd.; A History or MiP'ation. s. 1 1 1 llı'dC" 1 Agustos 1'1-IS ·x;.;'""J! Barrır 1'flrr111ur r'I" Dmıı•krntık H irlrıı k· L"rui'lıııı 1i-ıki/(llı'' L:.ıuuldııı?tı ıl.lıı cdılım�m l >cmcıkntık İnkılip P;t.nısı'nnı b111ıııı uyc:lt"ri kııml:ın bu yc:1ıı ıc.·�kıl;n.,;ı k..ı.y dolınn,mr. bb. 1-lm-shı:nı;ı. a.g.e. . s 534 1.Jyn� Gayrct11lbh (Dumanlı Yıllar. s 1 7 1 1\c- C;uuınh;,ı.ıı H;ı.c-i'ııiıı bövll' h i r �rı�ıınının olınadıff:ıııı, Alıbt"k Hak.ıııı'm kcııdılıf?;ı ı ı

c,q_ Or,;ıh;ı.y, a.g.e . . ı.uılıındc:

Jı 71\'uc.·un urı

dc:n Osnı;&n Baıur'n 7.İp.rct rıti1tt ı ıı ıf.ade eıınrktrdır. J.J),ı;ıı � G.:ııyr cmll..

J\Aıı:ucıs 1 949 cıb.r.ak vırnnd..'lcdır Hi•tory of Migraıion. s. 1 0 1 - 10�

hıııı ı"ic 22

95- A

91-ı- Çııı'dc: lr::omUnioı;; ılcr ıktıdarı p,cldı�ııdr DC1j.\lı TurL., st"ıı Genci Vahlık m;ı,luınır11l.ı

Şdudi

\'ıııc Hmh;ı.n bulunmayı dC'vnn c:ttı, bkı., Hayıt, Türkistan Hııı·'ilu:ng, a.g.e.,, s . 5)4.

97- Gı�Tclnllalı, "'O.mınn Rnııı' ı'f' ,\Jilli .\·liundt'lrsi". " 4."\

De,·leıleri. s )�·ı.

YILA StGAN llR ASU.:UK EFSANEVi OMUR

ıehlikesinc karşı daha sağlam bir cephe kunnuş olarak Çin'deki Komünisı Partisi'nin zaferini kabul etmemiştir.",. Gelişmelerin kötüye gıınğini gören Osman l:laıur, !O Şubat 1 949

tarı

hindc Bayan, !Unatbay \'e Kayımkadı başkanlığında !O kişilik bir heyeu Maliye B•kanı Canıınluıı Hacı ile göriişmek üzere Urumçi'ye göııdcrmış

tir. Canımhan Hacı tarafından iyi bir şekilde karşılanan heyetin müspet bır nence elde edemeden gen döıunüş olması muhtemeldir. Osman Baıur, ay nı şekilde faaliyetlerini bıldirmck üzere, 9 Nisan'da, Kanatbay liderli!bnde

bir heycn tekrar Urumçi'ye göndermiştir."� Bununla birlikte 15 N isan

l 9-19'da harp divdllını

topfayan Alibek, Nori'de bulunan Osman Baturun

yanına gınneye karar vem1işnr. 22 Ağustos 1 9-19'da''" Nori'de görüşen

ikı lı

der ı,ıe lişme leri dc�rleııdirmiş \"C müşterek hareket em1eye karar vermiştir.

M•yıs ayında yapılan ıkıncı görüşmede ıse Osman Baturun komünıstle"· karşı Sdvaşmak için !Uraşehır-Toksun böl�sine hareket etmesine karar ve

ri lm işt ir. Ayrıca mağlubiyet halinde Gasköl'e gıdcrek Hüseyin Teyc i'dcn yardım a lı nmas ı kararlaşnrılmıştır. Alibek i>e diğer liderleri toplayarak •lı nan kann bıldınnişrir. Osnun Baıur harekete geçıığinde yol güzergahla rı

nın komünistler tarafından kesildi!tini görmüştür. Bu tarih iııbariyle müc. Jele konıünızıne ,.., komünistlere karşı yapılıııaya başlamıştır.'"' Osman Baturun işlerin kötüye p:itıip;ini gördüğü bu dönemde gızlı

bır şekilde Uruınçı'deki Amerıkaıı Konsolosluğu yetkilileriyle inibm ııcçnıcyi tasarlamış olması muhtemeldir. Osman Batur'u Amerikan Kon solosluğu'ııda görcvlı birkaç muhabırın Urumçi'nin doğusunda gızlendı ı'..<i dafzda birkaç defa ziy-.rct ettiği bilinen bir ııcrçcktir. "" 1 9-19 Mayıs'ında Tao Sı-yue"niıı müfrezeleri Barköl'de bulunan Ü• man Batur'un Karaşchir'c ı,ı:itmesine müsaade em1ememiştir. Komüııısı

bırlıklcr. KöJ..iilük savaşı sona crınceye kadar Osman Batur kuvvetkrınc kdrşı hiçbır !(irışımde de bulunmamışnr. Kökülük savaşının akabinde 1J8- forbe�. a.g.e. . :!ı.. 47 1 . M. E. Buğr.1. Dop Türkbtaa'ın Hürriyet Davaıı ve Çin Siyaseti. ls(anbul 1954, !.. 53; Kurban. Şarki TürkJıtao Cumhuriyeti, s. 3 1 ; Ç.tk.Jr. a.g.e . . s. 266: 8.a\:ııı n.11, ıı.g. ı. . s. 20 '19- A History of M.igrotioo. •· 1 0 1 - 1 02. 100- K.... )11.ı� Gayrctull.ih, a.g.e.. s. 17. 101- Hoı\..r.uı. ıı._f·'· · �. 21. Nmın .1ymda Şeru.ı'dcn 40 km mcs.ı;fedclo dağ bölgesınc lu n·kt'l cd�ıı Ü?ıman Boı.mr \'C m;uycunr 1 5 Hnıran'd:ı Altay'dan göç eden 235 k.ı�ı kaul111ı.ıı-ur. 21 li:-nıımız"d.ı ı�e Tılekı;ıb.1y hdcrlığıudc 200'dcn fazla kl�ı � mevsimini ge\' 11 · mek uzcre f<.ayıh�n hdcrliğmdc Osman Batur';ı. l:jnr.ak cmıı�ur. Topl;man hal � K.a!>ıııı ;ıvı 5-omın.1 kadar burada k.:ııı lmı�nr. bkz., A History of Migration, s.. 1 0 1 - 1 02. J Ü.2- ;'\llosdry (a.g.e., s. 1 20)'e gOrc bu kl�ı Waltcr Sulhva..n ıdi ve zıy:ııırc( 18 Nısar. 1 9-l9'd:ııı gerçek.Jr,\lnl\rır.

OSMAN ISUMO(iLU'NDAN O!iMAN IATUll HAN"A 19ı11 1·19S1

kuwcılerini harekete geçiren komünistler, Osman Banır, Canımhan Ha cı \'c Yolbars Be ıılerin oturdukları sahayı muhasara ennck üzere hareke te geçmtştir. Osman Batur kU\'\•eılerinın di�r ye rle rle bağl a ntısın ı keserek,

etraftaki Türkleri toplamaya haşlamıştır. Osman Batur kuwoılcn etrafü rındaki çembere ilci ay kadar bir süre dayanmıştır. Neııccde düşman çcm

herinı yarıp Kanambal dağlarına ulaşmışlardır.''" Osman Batur. Temmuz ayının 20'lerinde gi71ı olar.ık Urumçi'dcki ABD Başkon_<;0Josu Pa>.wn ile Canımlıaıı Hacı vası ta."yla p.örüşm�tür. l'a.'<!On, Os maıı Banır ve Caııımlı.:ın Haa'nın düşüncelenıı ı sonıı� '"' gö� ıcatısıııde hu lunmak için Urumçi'nin 13 km do�sundakı İlambay ınnaf(ı yanında bır top lantı y.ıpılına."nı istemiştir. Belirtilen ıtünde \'t: yerde Osman Harur h"'l ınedıf:ın

den

ıopl•nD yapılamamıştır."" Toplaııny.ı iştir.ık edeıncoycn Osmaıı Oarur k.t

rarg;ihı olan Çonru'y.ı g;ımişıır.

20 Aj(ımos 1 949 cı.nhınde Merkai

Çın.

Mao

Zc-Oong'un eline gt:çmişDr. Ay sonunda Mao, P.,J..,n'i ele il"Çınnış \'t: DoÇ>:ıı Türkisıaıı'dalci Çinli General Tuo l-lasin-chiaı1ıı. ülkenin lcı)1tı;ı1-şarts11 Koıniı

n ıst ıdare)ı kabul ettiğine ı:liir bir ıelgr.ıfçeknuşDr. Bu olay büıiin DoıZtı Türlm-

1.1nlı \'ôtallperverler içın büyük bır darbe idi. Anık savaşa de\'3111 edenler '" ıkn

ıcmp etmeye başlamışlardı. Bunlardan bir tallesi de Kökcıl w Yayla da!tlannda onıraıı 1-\"len liderler bu durum �ısında ne y.ıp;ıcal<lanna ı:liir ıııılı toplantılar

C'.aııımhaıı 1-hcı'nın evinde yapılmış w Nurııoc:ıy fıkırlcnnı öj(rcnınck ıçın hır adamını Kar.ışehir'delci Alibek'e bır adamını da Osman Datur'a ı:'lndennışıı r.' ·· Karışıklıkların yaşandığı Ye herkesın canını nasıl kururabilecefıı ı n dü şündüğü hir dönem haşlam ı ştır. Bu dönem de Guo-Min-DanEı'ın Doı?u Türkistan'dakı a ske ri komutanlarından Ma Çu n-çanıı. yapılan �111ı top

lantıda Kuşhan'da bulunan petrol bölgesının ele gcçırchılnıcsı durumun da Osman Batur, İsa Yusuf Alptekın \'C Canınıhan Hacı ık· b ı rl ıktc hüvük b ır Hüküınet kurarak Mao Zc-dong bırhkkrınc karşı ko)ıll a)ı planlamış lardı.""' Ukiıı ıtclişıneler bu planın akim kalmasına sebep olmuştur. 1 0)- Çandarlıo8,lu, a.g.e.,

IS:? '\-d. ; Ha\aran, n.g. t. .

23.

1 ()4... ÇandarhoAlu, a.g.e., s. 152� K.tyn.ı' Ga)Trrnll.1h. a.g.e . . s l :; 1 0�- Camıluy, a.g.e., s . 90, 8.'\-84; Onlt.ly. a.g.e. . s 197 vd . . Çandul ı�h ı . a.g.e. . .. 1 4 2

vd. B u sırada Osman Baturvt' Alibck'dcn p;dt'n lılherde E'O<: rıme)-ı= br.ııı r 'Tnldı.:O hıldı nhyordn. Goç ıçın bmnn ynl: Barkol lir Kumul, Dağda� Da�. K.ııı.ır;;n Vıl.i.yeu. Ka.n.un bal, T.ac-Nor yolu dr llmı.&lay.1 dığlanıubn '\T Tıhrı y.ayl.ı..ından E=:eı,:crek 1 -tındm.m lı11-

chıd11mı gırmcku. İlanci yol: K.ara\ehır'dcn ftO( rdenler Tok.-inn. Kun D.1ğı, Oık.C"ııh. Ç.ır

\c:n. Çaklık, Lop-nor filtllu yolunu lmll.1.11:.ırolktı Üçunnı yol ısC' Ki��.ar y0l ı ı ılı: K.ır�.1lık tan jteçcn:k

Karakmn dıt\1nı �ar.ık Hındııı;un lmdnduna �nnı:-k ,\CklındC' t.l..lô.ul.mı ı ıı\-

11 Nm,:toc.ay Bauu, Caıuınh.ın Han ılc jlCl\ ederek. Osm.m n.uur ılc bırlC'�(',"C'klt:nıu \"t' Çc'ıını'dan Darkol'C' geı;:rceklcn lıabrnm ı;ttındrrırn�ur. A1ıhek \"C' H.a1111.ı\;1 h;ı�lı obnl.11 l np-nor yolu, BuWa vr Alptekıu k.ıı fılcsı llic Kan.kı.ınnn yolu ıle gıdcl·cklerdı

1� Ç:mdnlıoA;lu, a.g.e.,

15�

ON YIU. Sl"fıf IUl ASIRllK EFSANEVi OMUR

1949 yılının Afıustos ayında Nori \'e Beşbalık şe hi rle ri ne gelen Os man Batur, Caıııınhan Hacı. Zıkırhan, Orazbay ve Şerdıı naıı ırtbi lıdcr ler üçe ayrıI.rak Urumçı, Kumul \'C Barköl raratlarına ırınnışlcrdir.1"' liu lıderlcrın hcpsı Doğu Çung•rya bölırı:siııdendi \'e daha ziyade Sovyct eı kısınin dışında kalan muhafazak.l.r Tarım ha\'zasına doğru siyasi faaliyeı lcrını kaydırmışlar ,-eya Osman Batur gibi Doğu Türkıstan'ın en ananevi bölgesını teşkıl eden Alıay'a çekılın�lcrdi. Kızıl Çin Ordusu ile ilişkisını ılk kesen ve c u mhurıyct oluşumuna hiç katılmayan bu liderler, Osıııan Batur !(ibi ilk başkoıldıran kişilerden olmuştur. Fakoıt Ağustos 1 949'da Çin Komünist birliklerinin Lançu'yu ele geçirmesi Doğu Türkıstan için yenı bir dönem anlamı taşımıştır.''" 1949 yılı Ağustos ayında Çin Komünist Partisi'nin bir yetkilisi irtibaı kunnak

,.•

görüşmelerde bulunmak üzere İli'yc gitm�tir. Mao Ze-dong,

Alunedcan Kdsımi'ye gönderdiği mektubunda Üç Vilayet inkılabının bütün

Çin halk demokrank ınkılabuun bir parçası olduğunu ıfade ecmelaeydı. '"

0..'.fr• Tilrlti1ran'dı11ı

19-'9 sımrruı yapılmı

----'-....L..-""�-'"""=""---.-=--�"--' g.;r gıiur,gti"1nn

107- Bu KfUP b.ı.ll.ı.ngu;-u �0.000 kllıye y.1londı. Yold� .ı�Tılanbr, genye doneııler \'C' .I\ · n k..l til d e r �dclındc:- hueket L0denlı:r ,ekJındc:- z.ıman ıçermnde s.ıyıları u.almı�tır. s·.\ lece Nıs.n 1 950\e k..ıd n de\";ım c:-den:k bır rmıcadcle ba�lam�nr, bkz. M. E. Ü.mır "0..ığu Tıirkısımı'ırı Çm l�nlitıl' lJrımuuınuı 53. }'ılın. Özgür Doğu Türkiıtaa İçin.

K.. y>< n 1003, s . 7 1 .

108- Moselcy, a.g.e., s . 15. Ağu.�tos gmm .ol\.l ıınedl"'an , İshak Beg. Abbaso\·, Dcl ı ltu n Şukiirbayoğln. L 1111 bır rn;.ığa bmmı\tır. Heyet So\1'etler hndudnfü:.ı mC'yd.ın.ı gelen luzad.a olnıultnr, bkz. HUJ-sheng, •.g.e., s. 534. l"byıt (Türkisran Devletleri, s. ].lO) ısc 17 Ağı.tstosh M oskova ve Pckın radyolan bn lahısl;ı, nn Mao lc dong'ıın ılcrıd.a n reslun :.alılın tcbrık ermek ıçm .Pdan'e doğru m;malaa oldukhrıı .ı. Ukm uçağın di'-'mcsıyle IU}'3dannr luybenıklcruu ıladc etmelncdır. H,ayıt A)T1C.J bu ıvııp[.Uı Ahmedc.m K.ısırni, J!tluk Beg. Abdülkrrım Abbasov \'C' Dehllun Şük11rb1yo� . l11'mın bır l uıkumet lmnna fünıJınde oldnkhrmı bydetmektcd1r. Azımct (a.g.e.., \ .14) ııçıku bulun.an la�ılenn bızu� s�hn"ın emn ııı:cnnc bu sey.ı�tı f('nıpl.:dıj.'.i:ıı�ı ıl�Je ı:trne ktedır. lklıl Kı ırb; m CŞmki TiırkiJtım C.:uml111riytri'11.- Ô:gıi Bn:ı Gi;:mr:. ' 109- 27

Zhı, Pdan'e topb.nrıy.ı gmn ek uzere

OSMAN ISLAMOGLU"NOAN OSMAN BATUR HAN'A

1941•1951

1 0 Ağustos 1 949 tarıhınde U ruınçı'dcki SO\)'ot konsolosu Alc:k.ander Sc:nıilov, lJoğu Türkı.stan'daki Millıyctçi Çııı a.kcri bırlıklcrının koınut• ııı Tao Sı-yue'ye Kuzcybaıı Çin Kumünı>ılcri ._kcri komutanı l'ın Tı hna'nın askeri iktıdarı kendısın(' devretmesını talep etlen bır ınuh nr.ı ver ını�ıır. 26 Eylül l '149'da Genci Viilı Burhan Şehıdi ,.• kıım•nd•n Tao, ül kenın savaş yapınak.ızın Koınünmlere teslim edılmesı hu.usum.la aııl•ş ına senedini iınzab.ınışlardır.

11"

Burhan Şehidi, Eylül 1 949'da, Kml Çın Ordusu'na teslıın uldııı?un da, Osman Barur. Doğu Türkistan'da Guo-Min-D;ıng yöncıınıı ıle

safta \'e komünist aleyhtarı

•ynı

olarak bilinmckte)'di. Nitekim O, Burhan Şe

hıdi'nın komünistlere teslim olmasını ıçıne sındirememışıır. Bıından sonra. Cang Ci-cung'un Koalısyon Hükümeıı'nde M•lıyc Bakanı ol•n C;anımhan da, Osman B;,ınır ıle birleşıni�tar. Henıen l ı (' ıne n d)"lll z.ınun IArda. yanı 1 949'un yaz ve sonbahar aylarmda, Osman Baturun Alıbck H:ikim liderliğindeki bir grup münetiki K.ıraşchır' ın k.ırarg;ih kunnıış ru r. Bu arad• Canımhan·ın

Kökülü k mc,·kiıııdc

1 'l.J6- 1 'J.17 >enclcrındeki

Koalisyon Hükümeti'nde Genel Sekreter yardımcısı olan Salıs Emreo!tln da onlarla bileşmıştir. Bundan sonraki •ylarda bu ıkı grup, HAik

Kurtııluı

Ordusu'na karşı birlaç defa vur-koç talmğıyle çatışmıştır.'" 19.J'I )�lınm Eylül ayında Doğu Türkıstan'daki Müslüılldn-Türk lı dcrler gelişmdc:ri değerlendirmek üzere tertıp cnıklerı toplamııla toplu ca dış ülkelere göç etmeye: karar \'ermişlcrdı. Yapılan to plan t ıya

Eının

Buğra, Canımhan 1-h.:ı, İsa

Yusuf Alptekin,

Mdunct

Osman Batur •dm•

Nıırgo.:ay Barur \'e Adıl Bey katılmışlardı. Göç ıçm ıki •yrı ıikır ılerı •ii nilınüştür.

Bu ğra

ve Alptekin, Hmdistan veya Pakistan'• göç

etmek

ıçm

sınır boylarına kadu ınoıorlu araçlard•n yararlanılm•sı. b ıl•h a rc •tl.rla seyahate de\•am edilmesi fıkrıni sa\'l.ınmu�l.rdı.

Böylece kiS> uınm

ıla

çuk yol alınabileceğini belirten bu grubun fikrine ı,!(ire. tamamen .ııl•rl• ,·apılac•k dağ yolculuğuna ya�lı ,., çocuklar da yanama vac ak , dol•ymyl• fazla zayıat verilebilecektir. Canımhan Hacı ba�kanlığındakı

grup ıs<. mo

torlu anç tercih edildiği takdirde komünısderın dalı.ı ıyı ıııık:inlara s.lup olın•sı hasebiyle kendilerine yerişebileceklerını ılerı sürerek. •t ıle göç s_ 22-2.J} ISC' uçak luz�11u11 bu aldatmacı oldu�mu. a:!ıı hmb. bu SovyC'dcr Bırhği tlOfcYhlermcr Alnu.n'ya kaçmldı� ıddu..)1dır Gokçc- YnbC" IC"n Abdurnzzak r1G1111nnrıı ,\Jı,rekktp Y.1p"'ılar", Gökbayrak. HO. h....) :!ıı.:rı �UO"'.", ). 10)'(' go� bu kız..ı bızzar Su.im \'C M.ıo t.ırafoıdan plimlıımu:ıınr. 1 1 0.. Lı-slıcng. a.g.e. . s. 177 ,.d.; Hayn. ·rürkisıan Devletleri. � . ..BO. 1 l l- Lın. K.. z aldı &odus, s. l:?.9, 1 5 1 - 1 5:?.. 154- 1 59, 172-174. l::ll)ı.nmııı-How.ı.rd.

Gökb•yrak. 47, 2002, kılılnm

a.g.e., ili, s. 47.

ON YILA SIGAN

81111 ASllllLIK EF5111NlVI ÔMOR

edilmesi �rüşünü savunmuşnır. Göç !(ii ı er!f.ıhı Ü7erinde yapılan fikir te atileri uzun sünncmiş. Doğu Türkistanlı, Müslüman-Türk liderler müşte rek bır kararla. daj't ve ova yolundan olmak üzere ikı ayn yoldan göç edil mesini uyı:un bulmuşlar \'e en kisa zamanda harekete geçmek için h>ıırlık larına başlamışlardır."' Ayrıca her ıhıimale karşı General Ma Cu-yan'dan bır miktar sılah talep edılmesıne karar verilmiş, bu silahları almak için Nur

gocay Banır hır müddet Urumçi'de kalmıştır. Bu bilgilerden de an laşılaca ğı üzere. Doğu Türkıstanlı Müslüman-Türk

hder ler Sovyet Birliği ve Kml

Çin konıünıstlerine teslim olma fil.Tinde olan Milliyetçi Çin askerlerinin başkomutanı T.a ve onun taraftarlarına karşı koyacak kudrette olmadıkları ıçın ıtnC.kla ıı:öç etnıeye ''e dış ülkelerde mücadeleye devama karar vennıı lcrdır. Alınan ıı:öç kararından sonra Canımhan Hacı, 1 1 Eylül 1 949'da Urumçı'yı terk ederek 1 60 km doğudaki Kuçenze kasabasına giderek bur;ı da Osman Banır'la buluşnıktan sonra 12 Ekim 1 949'da Barköl'e hareke t ct miştır. Alptekın ı<e 20 Eylül l 949'da Urumçi'den ayrılabilmiştir. Bugra ıse Alptckin'dcıı üç !(ii n önce yani 1 7 Eylül 1 949'da Urumçi'den ayrılmıştır. " ' N urıı:ocay Banır \'e beraberındekıler yol ha11rlıkluını yaptıktan sonr•

Tanrı dağın ın batısından !l!'derek Osman Barur ıle bırleşmeye karar vcr mıştir. Bu gaye ile Canımhan Hacı ile beraber İle nbay'dan göç etti l,· r. Tanrı daf(ının Uruınçı ıarafından Dos.!l!ll ınnağına

ge ldı l er.

Nurgoc.)

Hanır, ıınçe devanı ederken Osman Baturdan Kanathay ve Zalebay

Teycı

başkan l ığında yardımlaşmak amacıyla bir heyet geldi. Heyetin haberım· ııöre göç edecef!ıni kımseye söylemeyen Osman Batur, hazırlıklarını yap

mış bır n 1 iye ttc N urgocay \'c arkadaşlarını beklemekte ve bu iki grur hırleştijiıııde hemen yola çıkılacağı öji;renilıniştir. Heyet buradan ayrıldık

tan sonra Knktaji'da oturan Alcn Wanıı \'c Hadınn Hanım'ın yanına ı:ıı mıştir. Göçe de\;ım eden Nurgoc.y ve beraberindekiler B u ken'e buradan da Ceııısari'a kadar ulaşmıştır. Hülasa Urumçi dağından gece !(iin dü1 1 8 � n boyunca yola devam eden halk. Çoncu'da oturan Osman Banır'a k.ı tılınıştır. Burada hıç \•akit kaybetmeden göçe denm kararı alıııınışıır. " ' IUlilc göçe dc\Om ederek Çoncu'y-• gcldikkrindc Doğu Türkistııı'ın çol..-un Mao'nun iktıdarını kabul ettiğini öğrenen Amerikalı Konsolos Y>r dııııcısı MacKicnıan \'e Dr. Frank lsaac, konsolosluğu terk ederek !l!IZli yol lardan Osman Banır'un karargahına ulaşmıştır. Göç edenler Çoncu'nun dır ğu tarafındaki Erkundu1 ınnaitında toplanmıştır. Osman Banır da buray• 1 1 2- Canalıay. o.g.e ..

85 vd ; Çarıdarlıoğhı. a.g.e.,

1 4 1 vd. : E. Alptekin. Dojıu

Türkistan'dan Hicretimizin 40. Yıh. IUyserı 1 992. s. 6: Çakar, a.g.e., s. 1 1 �- Gonıı bılp:ı içı bkl., Alpıdcın, Esir Dof;u Türkiıtan için. s. 539 vd. 1 1 4- Ç;;md;ı.rlıoıilu. e.g.e..

ıı.

1 50 vd.

89-9 1

OSMAN tSLAMO�ltrNOAN OSMAN IAWR HAN"A 1941·19S1

ııelıniştir. Tahminen 1 .000 aile göç etmeye karar vermiştir. Çoncu'd• ıkcıı hüküm<! tarafından kt:ndilerinc �nderilen Çoııcu kaymalc.mı hiçbir yere

(!ÖÇ etmemelerini. kt:ndilenne

Buna karşı nlın;ı

hıçbır �y yapılmay:ıcağını bildırmışıir.

Osman Batur ve Canımhan Hacı'ımı cevabı halk hüküıııenııc

dıklarını. yanındakilerin Çonculu olmaması ha.<ebiyle hayvanlarını besleye cek güzel otlaklar ıçin Barköl tarafına göç eniklerini söylcmışıir. ,,; Komünist Çin birliklerınin hiçbır silahlı sa,'ll n mayla karşılaşmadan Dop;u Türkistan'• g; rıncsi üzerine 26 Eylül 1949'd•"'' Doğu Türkiston'd• resmen komünizm ilan edilmiştir. Burhan Şehidi. Komünist Çın Hükü mcıi'nin Xin-jiang Valisi olarak atanmış. daha sonra da 1 955'e kadar Hü küınet Başkanlığı göre,�ııi sürdürmüştür. Bütün bu baskıl•n rağmen halkın bağımsl71ık mücadelesi denm ennişıir ,... 1 949 senesi Komünist Çinhlcr Doğu Türkistan'ı ışıı;.il

cıtığı ?aman hu

ha2ıııedeıneyen millet. dağlarda bir mukavemet cephcsı kurmuş ,.,.

ış!('İlı

komünistlerle mücadeleye �rişmiştir. Kml Çin ordularının DoF;u Türkı' ım'ı istilaya başlaması ü1erinc Urumçı'dc bulunan ABD konsolm mııa"nı

MacKıemaıı. bir Amerikalı ve birkaç Beyaz Rus ıle bırlıl..-te Uruınçı'dcıı ç ı 1 1 �- Ç. .ndırlıoğlu, a.g.e.,

1 5 3 - 1 5 4 Anıcrık.alı dıplomoularla ala.hlı olarak a�Tloı

l\...ııyıı � GayrC"lUllah, a.g.e., ... . 1 6,

not 1 2.

l lb- H.ayn (Türkistan Devletleri, s. JJO). hu urıhı 29 F.ylul ob.nlı;; vcrıncktcdır

Huı-shcng (a.g.e., s. 534) ısc Burhan Schıdi"nın 6 Fyli.ıl'de komunısılerc bafdılıjbnı hıl� dudıtmı bydetmd.,.C"dır. Çm"de <;ık.an Komunı.._.t Partıc;; ı ya�,u or�;ını "'Renmin Ribao G•zetHi" ıntcrnC'1 sı1csınde dC" "'Xirı-.iinns: Çi,,'in nynlmn:: bir pnr(n.o'' adlı yaııd.a Oo�ı ·rıırlc.ısun'ın 1 949'da sanki Doğu TUrkıstanhl;mn gonullu mC"jbyle Çın H.alk Cıımlıu rıntı'ni t.anıdı� \'C' onuıı bır parçan olduı.ru nu ıfidc etmcktC"dır A)Tır;ıı OoıZ:u Turkı" un'ın

:!5 fylul 1 9"49"cb ban� ıçındc kunanldııtı ıtorU�lerıne yC"r "·cnlen yuıd.oı "Xııı-iı

Mıidnki 1 9"9'dr. ; om

biirim tfuik .qmp lınlklnrr Çi11 lınlkı rlr bidıktr Çi11 Hnlk Cımıl111rı)'tti'11111 1 Ekiııı k11rt11luJıuırı

ultınıltıdı"

dcmcL._C"dır.

blc.1

hnp:/tcnıtlı'>h pcoplcdouly

rıı/�00305/28(cnp;:!00305_ 1 1 73:?4.htm1. Kr\ ıı;ın bb Ga�Tetııll.ıh. "Rtl.�lrrlr O·ı•ımı

Rn!ıır",

SCJ. lsm;ul CC'llEf17 ve Hı7ırbck Ciı)TCl\111.t.h uratind;ııı ı k.alemr alııı;ı.n Çin'de (s. 72) adlı C'SC"rdc ısc hu unlı :?R Fylul olarık v�rılmckıcdır

İ51i.miyet ve Türkle-r

1 r:.. l:bymırz..a Hayıt, ..Oıı.�u Turki.'frm"ur Trirk Dıjn)'ı'ISındnki Onruri"'. DTS. 58.

::!0-:! I .

:\h,.cn Utku, Doğu Türkiıtan. ipek Yolu'nun Mahzun Ülkesi. İstanbul ::!006. s 40-

·11 A Hi.Jtory of Migration

(s.

1 1 1 ) adlı eserde" Doft1ı Turk:ıstaıı"m ban� ılc hur olma

�ıııtbn sonra Osnu.n B;ıtur. Canıınhilıı ve Salıs 1t1hı sıyasi bandıılenıı M.ıckrnun'ın C"ıkı

�ıvlc ınlaliba karıı çıJ...-ııkbın ıddı;t.\ı yer almakatdır A),11 c-scr Markcnı:ln'm CXımııı fl.ı rur·•. ı;.c-Nor"a �dchildığı tıkdırdr. AınC"rık.l'dan v;ı.rdım alabılrcrıZmı dl."' söyledı� ıddı Hıınhdır. Aynı bilı;t1lı:n Burhan Sdudi (Şincang"ın 50 Ydı. Pdoıı l9R6. �. 7-C-1.Wnııı t'>C"rıııdc- de bulmak nnımklındur. Kauı:mnnu:e �vb.rkenun·ıu bu b�ılcn yönlrııdırmc<;ı

ııımnl"iin olınamaklotı hırlıktr Tac-Nor"a ıttdC"bıldıp;ı ukdırdr Amrnb t.u.l(ınd.m hııııa\"c:" tdılrbılC"rqlını SO)�eıni'i (ılımısı muhtcını:ldır Fak.at ıı.r lı'imdrr somında ya'i:ııı ıa.nlu pl.uı· b.rııı \adc\C' sOzde lc..a ldı�ıu jtbstrnnıtnr. kr�. ıçm hk.7 Kurban. Şarki Türkistan Cum

huri)'e'tİ. s.

92; ay11. mi(. "Şrlındrılrri11i11 5J. 't"ılmdtr O.cmn11 &rm ı "f \n.lmr Rnlımmrıof:lıı " . İstınhul .20ll-I�. !'o. H:!.

.\hay Kartah Osman Batur, (ha7 1-1. Ga\Tc:tull.1h-A

Turkcı1,

ON YILA !IGAN llR ASIRLIK lPSANE.vt OMUR

.Sııjda" ,·,ıla: .,'11rg.lıf:ny lJt1tuı, Eb111/ın)'lf Tiitt, 01mmı Hntur, D.!lillımı Cn ırnltny ı>t' Çi11U Albay z,,,,_ Li'"

hrak lhynk dağında bulunan Osman Barur'un

yanına g;mti�ıir. MacKıc r

n•n. Osnmı Banır'a Tibcı üzerinden 1-!indistan'a g;mıek amacuıda oldu,:� . ı nu \"e kcndısıne refakat edecek bır yarduncı ıstedigim bildirmi�tir.

Ü'1n•ıı

B•mr da MacK.ıeman'ın yanına Zalabay Teyci"", İsa Barur, Karıga ve Zıraı bay ısmınde dön Kazak Türkü'nü refakatçi olarak vermıştir."" Kazak halkı 1 949 senesının Eylül ayından ıtıbarcn Barköl dağlarıııdJ Osman Barur \'e Canıınhan Hacı lidcr l ı jp ndc silahlı mukavemetle

yoll•

rına devam etınckıedırlcr. Bırhç ay süren çetın mücadelelerden soıır.ı Cmımharı Hacı ya nm da kı lc rk Kızıl

Çin birlikleri

ıar.fından es ir alınnıı ).

gen kalanlar ise dağılmı� vazıyette Osman Batur, Dclilhaıı Canaltay.

Sul

tan Şcrıf Tcycı ve Nurgocay lianırl.rın kumandasında mcmleken wrk ederek Koknor'a çckilmışlerdi. Fakat komümsı bırliklerinın onların pqı

nı bır;.&kııı;&ya ruyeci yokru.

1 7 Eylül 1 949

1�1

Al D:iıresı 13.\ g.ldiği11d<11 hnı

ıa r ı h ı nde Osman Batur vilılik görcvındcn alınarak

tay v.ilılığı feshedilmı�tı. Burhan Şehidi tarafından Acil İ�ler

kanlığı"ıı. gönderilen yazıda: "Altay I· 'fi/isi Os111a11 .�örrvt!

memlekrt bakanlar kıınılımu topla11tılıınrıa katıln11yor. Ço11l11, Ce111Jari da_�lmuı.ı (<kilmiı, krndiııe kıwwt toplayarak. giiçltmıı• jikrindtdir. Bımımla da

kalı111p•ı

lıuzıırsıızlıık yaratıp, yerleıi111 yerlerin• zararlarda bıılımmaktadır. Ôylt ki, /m/1111l

18- Ospan Batır,

80. Rt'\İmdc Çııılı t\lba.ym K.u;ık kıy:tfctı gmydı{cl gdrülıııektcd 1r

Ç i ı ı lil c r pııııa. dcdık.lcri (kc�c \'.İZıııe) beraz renkle görlllıueku:dır l� _- . lı llı:rn C;m;ıluy bu zıyoucnc ternmı.111lık gtlrcvııu ycriııc gctinııı!jllr. Zikr cm giı ı ı ı ı ' ı

/\J ı r : ı k ay;1�11ab

rılıtc Odıllı;m C;111;ıh,;1.y, Çıu ordusuııd;1 bnıb;ı!jı rlltbC'�llldc bir subaydı. 1 1 9- ı\1cuudc geçen ZdC Tcycı ılc ;ıym la:tıı olup Osm.m B.auır'u11 luym bıradcnJır

1 20- l:kıısou, n..r(.m . . s. 1 8 1 ; Mosdcy, a. g:.e. , s. 120; AJptckm, Esir Doğu Türk.i�t:ın tçin-2, s . 20. 244; ı\ltillwud, a.ge. , s. 2.1 2; G.-yrcmllah. Altay Kartah. s . 82. 1 2 1 - Onluy. a.g.e. . '· 22 1 ; Ç>ııdarlıoğhı, a.g.e. , '· 182 vd.; Aluy, a.g. e.. ' .ı:: K.tr,;ılıur.;ı, Doğu Türkistan, �. 25, 6]; IUdıri, a.g.e .. �. 192.

OSMAN ISLAMOGLU'NDAN OSMM 8ATUR HAN'A 1941·19i1

tlıığıı yö,./.,Jeki Kazaklara eıki ederek baıka ıııalt.<aılora ı-önlwdinııd'1edi, Yeıkı

41ere ltı't'ssiil �lmtmtsi İ(İll, lıe111e11 vdlilik .�rrvi11dtm u:::a k

Jiui kullanarak, luı.fk43

la�tınl.rm. Bu111111la beraber •.-flıay 1Jtililik makamuım biiliiu J•l'lkilrri de kalclmlj111_

lJ11 t:mrin gereğinin yı-rim.•getiril111t'si11i iimid ederim. Emri vertu: l:Ja}kan lforlhln, ;Wirr·.t!""

39.

Yıl

Eylii//M.

Erliil

1949"."'

Hu sure tle Ü\lııaıı

Urnu

1 945 senesınden bu yana yürütmekte olduğu \·iilılık !(Örevıııdcıı a l ııırnı� ıır. Burhan Şdıidi'nin böyle bır

emri komiinMlerin gözüne ı-,rırınek ı�ın

,-erdığını söylemek miimkiindür. Görc\'ind<·n

mm yurt

•iman. y•kal•nma" ıçın pc�ınc bırlıkler se,-k cdılcn

Batur ve etrafındakilerin Gasköl'c ulaımak ve

(),.

ımlcin bulabılırl<-"e

dı�ıııa ç ı kmak dü�iincesıylc ba�lattıkları ıı:öç lı.rckctı bır tar.ıfı.ııı de

vam ederken, 1 Ekıın 1 949'da Çin gcr tJrafıan

!-faik Cumlıurıyctı ıJ:in cdılmı�ur . Dı

Ekını 1 949 ı:.rihınde Kızıl

Çın bırlıklerı Doı'.,rıı Tiirlmwı'ı

ıstıll ı�ıııı tamamlamı�tır."' Ek.ını l 9-19'da Çın 1-l•lk Kurtuluş Ordu'"· Doı?ıı Türkistan'a girdiftındc Yolbars Bqı. Ma Cu-yan'nı da desıegırıı .ıl• rak koınünıst bırliklcrıııc karşı dırcnııc gcçını�tır. Bu dırcnı� harckcııııJc Ucy.z Rus muhacir

grupları da Yolb.rs Bcg'ı dcsıcklcını�ıır.'"

ı.ı"--' '..-,_.'°'..._.4- t ""'lj" ......_. "-!l o,1UI )JI ı.ı...__:. ,.s .,_....L.JU...L. """' 4"'ı.,.. .,;.-J,� J·�� ;,....a.rı.a · ..:-..J...

tJ� ..,..- .... .;,...� .;

.,ı...ı. ,,.ı .ı.:..- ..J.r- ı .,...ı1ı• "--'-' .,�ı ... . ... J,.:; ..-� -ı...ı...-L-l.. �,.S .-..J.J.Jo ..,J._.... ..,- ·-· ,_.ı...r , �j) ,,· . ...,...... ı... ,·� J...ı .. ·-,, �, ... . ..... ,..r ,......, ;.. . . .ı,- ..,.__ ,... . , •• .�ı,u ,,ı,1 11 .:_ı ,.... ..,-r-'. ı .,ı.ı.. • .., •..._ .,.__.:ı;.� .- _,'1U...L ":-.- / .. ... ,L. • ...a..... JJ J ,:.- ı...ı.".. �._.,ı ...... •· •'' ._- ," ,L•'- u••ı,..L.- ._,.,-J � � � ...... ... ı ,• .,,ıL:.11 A.- ı ..,1...,.1_..,... • ...-" .._,....... ._. �� _..I -'"'""' ..,-... .;.-ı.- ,s, -�..u-ı- ...,.-.. ...--...l .. ,. ··! - ,.. . ,:,--t..-... __ ,• ..,.. ,ı. ,ı,,,,;ı l-� · ,.. t.ı , ..-ı-J_. .,..I ? ..L ..ı •ı ._.ı- .Jll .IL-,L- L,_J,_. ,ı.. ır

,·,,..._, fL�••06• •••• ,,....._ ,. 9 .,ı .. '" -•n• • .. ... 1 7 1 ••.ı ı....·ı " ' · - " - · " •'••'• " '" ' -

...ıı i ti- .,._ ......_,..._ .,� .... .... .. . ,__,_, .. � - ...... ..� .... ..... -· � ..... ..... � ,.;.,.,�-- ·-· . ... -· ' ' ' , , "' ·� . . ·

•o....,.J.• .. ll-•-• .;, •.ı•·-··• ._,.,,,_,.,, . -·' ... ,.., ... ....... ...... .. -�...... .... . . ... .. ,, •.. -- · .

,..�·- • •"

,. .,.,__ , ,,....._ "'ı•e •.-. .... ..._... . • "" ..._. ........ . ....... .... .. ... � ··--�·- ._, ,.,.

... ....... .. ...--ı- � . �.. � ...... ...... t -. . ....... rı.,...__ ,,._,._,_.,

• _,... � . •ı.--

O.mıau Batur'mı Altay J.-idiUğimlrıı ..izltdilıl(�inr 122· G:&)Tcmlh.h.

•

.... ,.

1' �· 1 • •'

�

LJııir IJıırlran Şelııdı"uuı }'ı1zı.\r 1• •

''Omıo11 Bnıur '"' ,\lifli .\Jumcldr.�i", ) -O

�- 5.34: Türkistan Şehitleri. s . -1-1 B.a�Ar.au (.ı.�· : . � 22). t\.v yılul:un;sk ıçuı !ili k.ı),ı:t.lduuu lchırlcnu:�e Lu�Lı.tlı"-'1111 uhlu. .,- t rııcktcdır b. bu bılKJ)'t" ba:jıka by11ak.J.1.rda u.ı.tLun;ı.dık. 1 .24- Boonıun-Howud. a.g.e., JV. !ı. 60. T)·lı:r, a.g.e.. s. �25

1 23- J·h11-shcıı11.

ıımnıstlt"r&n

a.g.e.,

Turklrn

1.2:0- Altay Kartalı Onnaa Batur, ' �l--13 )

(h.u.

1 1 G.1)Tt"tulbh-A Tmko1),

b.ı.111lı11l 200-t

ON YILA SIGAN llR ASIRLIR USA.NEVi OMUR

Bu ycrıı dönemde herke.< )1tıe ümidini Osman Batur'a bap;lamıştı. Halk arasında komüııımı hdasınııı ancak o nu ıı sayesinde def cdi l cbilen·

ği dü şünülmekteydi. Zi kr ettiği m i z bu dönemde Muh tar Xi n-jiang 1-hl kiiıneti yıkıl m ı ş. üyeler ı n ın bir kısmı ülke d ışı n a çıkmaya kaur vermı�.

Amerıkan Konsolosu Dougl es MacKicman da ikı adamı ile Osman Ba ıur'uıı yanına gclnıışıi. ' " Ayrıca Canını han Hacı da üç op;lu ile Osıııaıı Batur'la birlcşnuşu. Ru kı şilcriıı Osınan Batur'un yanında bul u mnası ko

miinisılcr için bahaııe olarak kull.nılmıştır. Komünistler. Osman Ba nır'dan bu ki şi lcrı tesli m c trnc si n i \"C silahını bırakrnasını istemi�tir. Fak.1 1 Osman Batur daha önce de zikretti�irniz üzere Amerikan Konsolosunu dört Kazak yi�di ile Gasköl'c göndermişti."' Osman Batur, Canıınhan Hacı, Sah< Emreulu ve bcrabcri n dekilcrnı koınüııisı birlı klcr ıylc yap tı kları çatış malarda haşarıl ı olma üm ı tleri n iıı ol dup;unu söylemek nıünıküıı değildir. N i teki m Alihek Hakinı'iıı grulııı

Aralık 1 949'da Kökülük'tcn ayrılarak güneye yani Ka1.aklarm Dop;u Tür kıstan -Şi n kay hududundakı Gasköl'e hareket enniştir. Osman Banır da, komün ısı hırlıklcrıne kar�ı altı ay kadar gerilla savaşını devam ettirın iş . fa kat netice i tiha rıyle Alihek g;hi. Gasköl'e hareket etmeye karar vcrmışıır. Alıhck nıaıy<·tiyle bırl iktc biıı hir mü şkü lat ile Ka ranl ı k Dap; ve Lop-Nor bölgesıni geçerek. 1 1 Nisan 1 950 rari h i n de Gasköl'e ulaşmıştır.'" 1 949 yılın ı n son aylar ın da M ao ' n un kızı l orduları n a map;lup

olan

G ı ıo-Mın-Danp; yön c tıcil er i TaY''an'a kaçmış. bu suretle bütün Ç i n'de ol dup;u gihi Dop;u Tiirkı.ıan'da da Komiinist Ç in Devri başlamıştır. Doi(ıı Türkmarı Türkleri hır heladan kurtularak ycnı ye n i n efes almaya haşl • dıkları bir dönemde hu defa da Kılll helanın pençesine düşmüştii r. ""

Göç

h.reke tı rıe de,·aı n eden Osman Batur ve maiyeti Kurban Hay

ramı ıııürıasehetiyle ü ç �rı Çoııcu'da kaldıktan sonu göçe den ı ıı ,.,_

m iştı r. Asl ın da göç e başl ad ıkl a rın da hükümetten hiçbir zorluk görm< mışlcrdi. Göç ka fi lesı U ru mç ı'dcn çı ktık tan 36 p;ün sonra Barköl'e ula\ m ı ş tır. Burada Kumul l :!h- Pctro\' (a.g.e. . s .

Vah

M ua,·ıni Altınbek, Sultan Şcri f Tcyci , Muk•-

496)'a �Orc Moı.ckc.·man

ılc Oı;.maıı Batur, D.ukol'dc ıkı defa do._1-

lcri \".lıSUoı.'iıyia habcrl e�ımıur A)Trra Markcnıaıı'm Osman Batur ile i l k �OrüııncsııHk•· soıır.1 lbtur'a b;;ık1$111111 dcRı�tıp;mı ve o;;;ı.mımıyctıne i11a11dı�nı da kaydeden Pctro\ Aıııc-rık.ılıl:ıı nn (;;ı,.kol'dl"

5 AY k.A ldı kl:ıı m ı ı hclınınelctcdır.

1 27- Gayn:mJl;ılı. "Omımr Rtı1t1t ı1t :Willi A·lliltulrl,.si", 1 2A- C.an;ıluy. a.g.e. .

'i.

'j;.

1 4 - 1 5 , 27-2R.

s. IR.f; J ı.ı.,. K..a zakh Exoduı. � - l h0-67. M . J. Cl;ırk. "Hııw ıhr Kaztıklıs Fltd rıı Frtt<i. Nation al Geographical Magazine, CVl/S, 1954, s. 625-626; IUynaı GayTCu ı ll;11 h , a.g.�. . � l t.ı 1 2 9 - G;ıyrcnılLıılı. Altaylar'da Kanla Günler, '.'i. 1 47-48.

8R; Onıhay. a.g.e . .

224 vd.; Ç;mdarhoA;lu. a.g.e.,

OSMAN ISLAMOGLU'HDAN 05MAN BATURMAN'A 1941-191'1 dil. Sabırbay Z•lın'" ve halk tarafından karşılanmışlardı. Barköl'<· ııcl dıklerinden bır hafta sonra Mao Zc-donıı'un askcrlerındcn 40.CJUI) pıya ve süvari üzcrlcnnc gclını�ur. Ü.!tınan H;1tur vt· ;1rbd;1şl�n l:brkül'dc 25 gün kalmı�tır. Bu süre ıçindc yapılan toplantıda göçe devam mı yok '" kalıp hayvanları besledikten •unra ılkbaharda harekete !{eçmck ı ı ı ı ıla ha iyi olur tartı�ılıııış, Osııun Batur'uıı evınde yapıJ.n nylaııı•da . kışıa 1ıtınnenin komünıst hü.kümctin ıyıcc ycrlc�ıneıncsınden ısuf;;ulc ıll-" d.L lıa saji:lıklı olduğu fikri ekserıyet urafından kabul edılıneınıştır. Mecbu ren halkın görüşüne uyan Osman Ba t ur ve arkadaşları kışı lhrköl'dc ııe çımıeye karar vermiştir. Osman Batur bu karar ıı:ercji:ıncc kı�l•yacakfarı

yerı tespit ennİi ve 300 kiiilik Beyaz Rus 3'keri ılc Biy-.n daı!ı ve BA�m zı'da kıilamaya karar verılmışıır. Hu sırada Merkezi l·hiküınct'teıı clçı ııl• .-k bir heyet !(l'lınışıir. Heyet: "/ fİ(bir yere .�iı111rı•i11 I'<' korkııı.ıı•ııı. <,:iıı / folk Cmulwn)'t"tİ bir 1111/k hiikiimetidir" sö.ziiut ıJradd b11lw11111ldr: "Bir )'t'Yt' .l!rfl(�rımz

)'t1k, buraya hay11a11lanmı;;;: oılatmaya l'f' lırsltrueyr geldik. C11ml111n.}1t•t Jıiikli11ıt"ti11t' k.Jt}I dtğiliz. Bu arada B11rköl'tlr kalMagız, biz rlr 011nl111rİ)'f't lıiikiimrıi11i İJ•i kıır ıı/Jdık" deın�ıir. Hepsinin fotof!rafıııı çeken heyet ıkı ıı:ün thnı•ıı li• mrun. hir gün de Caııımhan 1-l•cı'ııın <>·ınde m"afır edılmı�ıır. Heyet. ııördükleri yakın ılıı:ı ve hiiküıncte kar�ı olmadıklarını ıı:crı döndüklcrıııJe Mdo'y-A .anlatu.:i:lklanna J;iir söz \'ererek caynlnu�ur. Hu sınd:.1 o,man Bd rur'un yanında olan Beyaz Rus .skcrlerindcn dört kışı Kuınul'dm otclıerı •lmak için göndcrılınışse de gcrı dönıncını�lerdır. Bu kı�ılerııı o,nwı Ba tur ve arkadaşlarının yerini Kııınul'dakı hiikümct yctkılılcrıne açıkldlluk zorunda kaldıkları ıhtiınil dihılindcdır. Yine ıııuhtcıneleıı hu ,.ıyeJc ı\merikalıların da yerıni öğrenen hükümet yetkılılerı. Jıınımıı Xın-_ıı•n !( l lükümeti'ne ıclsizlc bildimıi�tir.' ' ' Çın kmnüıustlt'.'nnm Untın\ı'dc ıktıddn el� 1-!l·t)ırnh=!ıı ı nJl'll soıu..a k'-l ıııünızm ılc miicadelc bızı.t Türkıst•nlılarııı acıklı luderı h;ilııw �dını� tır. Ü.!trnan Batur bu seter hcnı Çin. hcnı <ll· l.:tus koınüıııMlc:nıll" k...a�ı 11ıli Cd1klesıııe dc,·aın ed,·cckıı. Onun bu ınücaJclc•ıııc lJo!hı Türkı•t.ııı'tl•kı

koınıiinist ordularına karşı harekina hulunan Tunı:-m Geneulı Ma llıı hır kısmı askerleri dc k..ı ulnu�ur. Koınünıstk·r ıh: Turkı'ıit.111h 11111drasınd;,,.kı ">OIVd�. d..:musıı bır surcttl' yürnuilnnı� ve \Ok k..an dti kiılıııüşrur. Ne ,.ar kı kmniinisılcr sıl.ıh, yıyecck ınaıidclcrı ve !!ıyiııı sı

f.ıng'ın

hyl·tçılcr

kıntısı

çekınediklcrınden afıı r basmaktaydı. Vataııpcrvcrlnııı ne kiti ıııık-

Ç.111d;uhuğlu (a.g.e .. s. I S-l)'mm .ıluım: G;t.yrt.'mlbh (Uzaklara Balam. \. 1 0 1 ) . ';.abırb.ıy Z;ılm'm zıkrı-dılcn k.ar�ıl:muı ol.aymd" Kuı unl't.b olııı.ıM lı;a�cbıylt bultıııııudı �1111 bclınmC'�C"dır. UO-

IJ 1- <.;.ıııdulıo[i:ln. a.g.e ..

1 54 ,.rl.

ON YILA Sl�N llA ASIRLnc: EFSANEVi OMUR

urda )Oyccekleri, ne de modem silahları vardı. Milli liderler 1 947'dcıı 1 949'a kadar Uruınçi'deki Amerikan Konsolosluğu vasıtasıyla Amerı ka'dan yardım almaya çalışmışlar. fakat çabaları boşa çıkmıştı. Lıderlcr kcııdı �çlerine dayanarak savaşı tek başlarına sürdürmeye ıııecburdu br. '" Kaıak direnışı d ı ii:c r urafun ciddi hır enıı:el de de�ldi. Silahlı dın· niş sınırlı. belki de y>rıın düzine liderin birkaç bin kişiyi kumanda etmc mıden daha fa1la hır p:üce sahip de�ldi.'" Lakin hu sınırlı sayıdaki ınüca dclc insanının pes enneye niye ti de yoktu. Bu suretle sıkıntılarla dolu bir yıl daha ıı:eride kalmış oldu.

5. Şehadet Öncesi Son Ç arpışm a l a r

K.ılak halkı 1 949 senesinin Eylül ayından itibaren Barköl dağları mi• Osman Batur \·e Canımhan Hacı'nın liderli(tindc silahlı mukavemete gı rişmişti. o u 1 950 senesi başlarında da Osman Batur. Kml Çin işg;I \'C is tilasına karşı ınücadeles111e devanı crnıckreyd i . 1 '� Barköl'dc kışlayan Osman Batur ve maıyctınc Urumçi Hükümc ti ' ndcn 1 5 Şubat 1 950 tarihinde bir heyet p:elınışıir. 15 kişi ile lıir Tun ıı:an subayı. Osman Baıur'un akrabası olan Halil Teyci'nın oğlu Valııt Tcycı'yı Osman Baıur \'C Canıınhan Hacı'ya p:öndererck. Osman Batur \"C mc.ıyetının Urumçı'ye ızelnıelerını ısrc:mıştır. Osman B;arur'un cvın de toplanan halk. Hındıstan'a kadar ıı:öç etıneye ne mevsıının ne de hay nnl.rının müsaıı olduğunu. bu sebeple Uruınçi'ye bir heyet göndere rek zaman kazanmaya karar vermıştır. Alınan karar Ü7.erine Uruınçi"yc Kanathay ve Şa)ıııcrdan haşkanlıfımda bir h cye ı gönderilnıişıir. Heyctııı Uruınçi dönüşünde kendılerine \'erılen mektupla beraber vekil olarak da Bınbaşı Zekeriya ' " ıle Burhan Şehidi'nın akrabası Nez ir, Osman

tı.

ıur'un y.. ıııu p:elmiştir. Ya>ılan ınekıupta da teslim olmaları istenınck tcydı. Osman Baturun evinde tekrar toplanan liderler, gelen vekilleri. 132- Ha)'1�. Türkiıtın Devlerleri, s 330-33 1 . IJ.}- M oseley, o.g.e. , ' 1 5 . 1 3 4 - K.adıri. a.g.e., s. 19:!: 1 J5- Türkistan Şehitleri. • · 44. 136- Bmba�ı Zrkrrıy�'rnn cl'=ı olarak gbndcnlınc scbcbı, Osman Batur \'C ark.ada.�l;my b olan a lıbapl ı gı ıdı. O ne kAçma}'3 cesare t cdchilını� ne de kaılına)'1 İ'Otcımıur. NC'7ır 11 göndcnlme çcbebı ısc Zrkc rı y.ı'm n sozlrrırıı kontrol cnneku. Osman Hatıır ve arkad:1�· ' ları onlarla ayrı ayrı \'c dr�ı 'i ı k 7.aınaıılard;;ı. �öru�mü!ijlcrdı. N url',ocay ı ı ı , 7.ckı:rıyd\·; lmkimıcun kr n dı lc rınc dokunmayacağına (:tar an tı VC'rrhılır m ısi n sonısuna, Zrk(.·rıy.ı '' ""l(rn11 ı:ıı4'." ,.,.,,.,,,,.,11 olrmı�mr Ayrın Unımçi'dc ycnı ıdarc kuruldu ktaı ı snnn kcnd ı ,ı· 111 mrr kc7c aldıklarını ve lırrkrs p;ıbı hakkmdakı dosyay. okutup ı m 1.ıı ladı l{mı . bıı .. ıroı· da Osman Ba11ır, C:;ammhan Hacı vr Nurgocay 1tihı lo� ı lcrııı doıçya l armı Rhrd iı�m ııı ılml.il lıarekctırw k.atıl.mların lırpsınırı sm.;landığıııı kadım dnsm NurRocay'a aı ı la nııır tır. hk7 Ç.rnd.ulıo�lıı, a.g. e. , s. t59 \"d

OSMAN ISUMO�UT'NDAN OSMAN IATUll HAN'A 1941·1951

konuşup. biraz zaman kazanmaya karar vcrıniştır. Vekiller ı.c burada Hı ı:ıüne yakın kalarak halka hükünıetin propagandasını yapmış, ayrıca sır

İarını da öp;renmeye ııayret etıniştir.'"

Urumçi Hükümcti ben1er bir mektubu Kumul'da bulunan Yolhars Rcg'e de göndermişti. Onlara inanmayan Yolbars Beıı. Uruınçı'yc gıdl' ceğim diye yola çıknıış \'C Tokaşlı yolundaki hır köye ııeldiklerındc ara balarını orada bırakarak, at \'c deve ile hükümete gıtmek yerı ıı c

O•nun

Batur ve arkadaşlarına doğru hareket etmıştır. Yolhars Beıt'ın de aılccck kendilerine katılması Osman Batur ve arkadaşl3rının baharı hckleıııc, oyalama planlarını bozmuştur. Planın ho1.ulma schcbı, Yolhars lleg w ailesı ile gelen 40 kişilik heyetin yakalanıp hükümete teslım edı lmosı yönündeki hükümetin çıkarttığı emirdi. Bu durumda Osman

lla ıur \'c

arkadaşlarının ya Urumçi hükümet yetkililerinin isteklerini yerme !!< ıırmcleri ya da hükümete karşı olduklarını açıklamaları gerekıyorılı ı . Bu konuyu görüşmek ü1ere Barköl'deki lıderleri toplayan Osman Ranır hır kurultay yapmış ve ileri ııelenlerın hu konudakı ıikırlerıııı al m ı ş tır. Ay rıca kendilerinin de burada kalmayıp Hindıstan'a gideceklcr ı n ı . h ük u menn gönderdiği vekilleri de geri göndermeyeceklerıni ıfadc ctını§tır. Yolhars Beg kaçank onların yanına gddığı ıçııı onu da gen ııönderıııc

Bütiın w Bu ıtörüşler ışı�ı alını<la he Kurulan teşkılattakı as ke r i \'C

yeceklcrdi. Hükümetin karşı çıkması durumunda sanşacaklardı.

konuşulanları dinleyen halk onlarla beraber oldukları n ı . asker d•hı rıp onları destekleyeccklerıııı helırımışıır. men bir teşkilat kurmaya karar \'Cnlmıştır.

ıdari kışilcrın de seçildiği hu kurultay ılc Komünıst Çın Halk Cumhıı rıycıi'nc karşı mücadele de başlamış oldu. Müca<lelcyı idare etmek üıc rc ba§krnnutan Osın;ın Bö1ıtur seçilnıi§tİr. Canunhan H.acı ıse

halk ılc u Bcg.

ııbatı kuracak idarenin başına gcçirilmış. yardııncılıp;ını Yolhars

kiııplığını

ıse Delilhan Canalıay'ın yapın"' kararlaştırlmışnr. Yöneııcı

kadroya dört tane de binbaşı alınmıştır. Bunlar Nurgocay.

Kapas, Kur

man ve Buğratay oğlu Kahen idi . ' " B u suretle 1 950 yı l ı ilkbaharı itibariyle Doğu Türki.can'da Ç i n

münıst Partisı'ne muhalif olarak kalan tek kesım Kumullu Yolhars ılc Kal .'\7- Unum;ı'yc gö11dcrilc11 elçilere lıiiki..h ııC"r ycdrilılcri . artık dc\"Tin dcı:-!ill)Cı, Guo-M111na1111: Hülı:i.imch jfihi aptal ohmıdıklan, Ô!>man Hanu '"C maıvcnın mcdıldcn 1am:m nk.1by;ıbılcC"ddcn Kihı sö1lcr sarf ederek lcorlcuh11;:a y�...11111.l Et'l1111!,itır A�Tıt'.J hır nıektnJı ık : dı,;ı gi.)ndcnccklcnııi, dunumı Osın:m Bamr ve m.nycrinc aııbt.\CAkl.u ııu, p:öııdcrccddı.:n \"t'ki llcrlc Osıııan fütur \'C C:mımh:m'ın Unnnr;ı'yc gdmdcnıu, �clıııcdıklcrı t.akdırdc 111crlcn11c kuvvet sevk cdccC"klenııi ıı':ldc cmıi�lcrdi, hk7. Çmd.arhoRhı, •.(IC.e . . ,. 157 ,.d IJR- Pctrov, •.g.e., ,;, 502-SOJ; Ç:mdnlu.lRln. a.g.e. . s 1 6 1 '\•d G.ıyrcmllAh, JtOrlı!,i111c lcnm11 ura"Oında hn ycııi oln,umda Volhus 8cg'm yer alınadığmı ıl'idc cmıı�tır

OH YILA SIGA.N 1111 ASIRUK EFSANEVi OMUR

zakların lıderi Osman Batur etrafında toplanan Kazak grupları idi.'" Göç hadisesinin ba�lamasınd•n sonra Kazak Iı.lkmın durumlarını ifade eden eıı sağlıklı bılııı lcri İsa Yusuf Alptekin ve Mehmet Emin Buğr.ı'y;ı yazılan mck nıplardan öğrenmek mümkiindür. Mesela 1950 yılı Mart ayında Osınaıı Baturdan ayrılıp Gasköl'e gelen ve buradan da lureketle Tibet sımnn• J,_ y•nm Alibek. Hüscyın Tcycı, S•lis, Hamza ,.• Takm•n'ın Kı:�mır'de bulu nan Mehmet Emııı Bup;ra ve İs. Yusuf Alptekin'e yazdıkları mektup!>: "Xiıı-:jiaııg'daki Tiirk .Willeıiııiıı ali

rtlıbtri Mııhaııııııtt

Em in ve lsa B<J·

ba.şta "lmak ;;zere biitiiH 11umQ.Ilara l·dam. Ce11aplanmz ve diğer yurttaılan mız

la, parlak .Wii.dfömuı m.-Ueri11İH dostu Paki.sta11 Wkesine sağ salim vanmısımzdır.

Biz, 1i2ler hareket ettikten 5011"2 011111uu ayda gö{ ederek İİ{ ay sonra JOO aile ile>

birlikte Çimen dağıııda Hiisryiıı Try<i

ilt birlelıile, Osman Batur ,,. Caııımlıaıı

lar da gelmek iizertdir. Onlar geldikten sonra, bir tqkilôt kııranz. Sizlerden /ıa ber almak için Damollam'ı gönderdik. Diğer hıısııslan ondan öğrtrıirsiniz. Bıııı dau ba�ka tt11aplarmız bizleri hatınmzda11 'ıkarmad1111, biz kardeıleri11iziıı

lıdlindeu l111btrdQr olmamzı ve harici de11letlerle a11l(lfarak bizim İ{İrı olacak yar dımlanmzı esirgemeyiniz. Hepimiz Türk tvladıyız. Bizlrri kendirıizderr sayma nızı, iilketıin komünist z11lmii11dt11 kurtulması icin bir 1are b11/mamzı, bizr ..�r reltli haberlen·u yetiltirilmrsiui ric.ı edrn·z. Bizi b11 hususta habersiz bırakma· yın''1..., görüşlenne yer vernuşlerdı.

Mektupıan da anlaıı lacağı üzere Ocak J 950'de Çimen dağında bulu nan Hüseyin Teyci ile birleıcn göç kafilesi Osman Batur'u beklemckıc. onluın da gelmesınden sonra göçe devam edeceklerini bıldirmekteydı. Osman Batur ile Canımhan Hacı, 1 Nis•n 1 950'de Barköl'de Komünı>< bırliklerıne karıı mücadeleye devam ederken,"' toplanan kurultayda

ıc

şekkül enirilen yeni teşkilatı bir hafta sonra ö�encn Çinli birlikler. Olumcu-Buhımcu ırmağınd• yerleşmı� ol•n halka s.ldırmııtır. Çoluk çocuk ayırm•d•n 60 kışi katledildiği bu saldırıda halkın bir kısmı da rnr alınıııışnr. Geri kalanlar da Norı'ye kadar göç etmek zorunda bırakılmıı ur. Komünısı birliklenn Toçi, S.rıkamı� ve Ku\·arça'dan bütün do� ur.

fıııı

sarması üzerine Osman Batur, N urp:ocay ile Kapas Bamr'u askerlerıy

lc zıkredılen bölgeye göndermişur. Sarıkamış'ıa her iki taraftan kuşanl•n komünıst birlıklerine karşı şafakla beraber hücuma geçilmi�.

•G.,n

1 '•

sularına kadar karşı koyan düşman çözülerek Nori tarafındaki Taşısu ,,_ keri kışlasına çekilmeye baılamıştır. Bu Sa\"a�t.ı 200 kadar düşman

ashrı diırı

öldürülmüş. 20 ludarı da esır alınmııtı. Osman Banır birlikleri ise 1 39- Buunnuı-HU\vard,

a.ıg.e.. iV, s. 60.

1 40- Mdaup ıçm bkz. ı:.Jdcr kısrın. 141-

Türkistan Şeblılerl.

44.

05MAN ISLAMoGl.U'NDAH OSMAN IATUR HAN'A 1141· 19J 1

ıehıt vermiştı. Çin askerleri Taşısu'ya sığınınca, <.hmaıı lhtur, bırlıklc rının halkın bulunduğu Kuvarça'y• dönmcsıni emreımışıır. Hu sırada

ıamamı Tung.mlardan mütcşekkıl 2.000 kadar asker de Ü•man Hatnr'• ı lt ıhak etmiştir. Yeni kuvvetler Yolbars Heg emrine vcrildı. Aynı sıralar

da düşman askerlerinin bütün kuvvetleri ıle ııerck ıeşkılatı, gere k Os man Barur ve diğer liderleri kısacası komünm ıdarcye karşı ge len hcr

kesı imha ıs Mayıs

etmek üzere harekete geçtiği haberı alınmıştır. Kızıl bırlıklcr 1 950'de toplu hücuma ıı:eçmış, ancak yedi-•ekız !{tin karşıl ı k

\'crılebilmi.ştir. "' Yolbars Beg, Muratbay oğlu Kakiis, Altınbek ,.c :!.000 Tunııan. Bisan da(l;ı, Şar Şoku . Oşaklı dafb ve fürköl'e çekılmeye mec bur olmuştur. Osman Batur ise Baytık da(l;ına çekılmc kararı almıştır Bilahare göç planını huırlamak üzere Osman Batur \'e C•nımhan 1 1 • cı'ya bağlı sivil ve asker

herkes

Kökscrge dağında toplanınışıır. Giiç et

mek için ıkı yol mevcuttu. Kaptık ıle Engız d•(l;ı arasında yer •lan ıor.ıy çöl yolu düşman asken tarafından ışgil edılmıştı. !kıncı yol

'an dağı, Atörük ve Tür kel yolu ıle BaıZdaş dağına çıkrmktı.

Lom 1>c Hı

C ç ızuıı

ıiç

ııe ce süren yolculukt•n sonra Baytık dağına hareket cdıldı. Ancak H•y ıık' in şehir ve doğu tarafındakı bütün su ve yollarını Moğol

.skcrı mı

ınuşıu. Baytik'in üsıündekı Altın Obaya çık<ırken bır bölük Mo!!ol .s

kcrı ile çatışma yaşandı. 1 2 Moğol asken öldiiriildü, a z ı k ve '1lahl•rı e le ııeçirıldi. Geri kalanları Bürküt'e çckıldi. Bıı ortamda bır ele Mofıollarl• çarpışınak istemeyen Osman Batur, hududu a şnı•maya karar wrclı. Baytık da(l;ınırı batı tarafındakı suları geçerek Kiingeyl•stı çayırı• !'elen O�n1an Barur ve ınaıyt.• tı, Baytık' in Alu.y tan.fnıa öneli kuvvt'.'I

rek

µüruh:n·

Ba ytı k dağı çe\Tcsının koınünıst bırlıkler taralınclan ışı.r,j l c clıldı � ıı ı ı

ogrendi. H:ilbukı Osman Banır ve arkadaş!.rının buraya ı:clınclcrınclc

kı !!iye Altaylara ç ıkıp ı,ıerılla »vaşı yapmaktı. Fakat bu pl•n kunıunı" Çınlilerce de anlaşılmıştı. Her ıarafının sarıldı(l;ını ııören \'e Alıay'• ııe çcmeyeceğıne kanaat geııren Osman Baıur ' u n , yaptığı tuplaııııda biiııııı mrlııklara rağme n

Çııılılcre

ıe•lıın ulınaktama ölmek <hişünce'1 k.ıbııl

cclıldı. Yanlarında bulunan halka her şeyı göu alanl.rın kenclıkrıyk· bc r.ber ııelmesıni. gerıye k<ılanların ıse ıı;ıtmekte serbest uldıııcıı bıldırıldı. Düşmanı şaşırtmak ıçin N urııucay ,.e beraberindekılerın Çoıını �clırı ııc ı,ıöç etmesini ıstcyen Osman B.ıur. kendısı de harekcıe geçerek H.ıy ıık d•ğı n ı n eteğındekı IUragaııtı Bastav'a ( K.. ynak) geldı. 0'111.111 tla

nır' un ınaıyeıinde 200 k<ıdar Beyaz Rus askeri de bıılıınınakıayclı . ' " 142- Ah.ay, a.g.e., s . 4 1 2 : Çomduho�lu. a.g.e., � - ltU-164. 143- Alı.y, •·I·•· · s. 412; Çaııdarlıo�hı, a.g.e.. >. lb7 vd.

ON VILA S�AN BiR ASIAUK IEFSılNlVI OMUR

Yollanna denm eden Osman Batur ve arkadaşlan önce Sirukusu\'tl su yuna. huradan da Kuyluk kuyusuna '-;ırdı. Burada iiç gün dınlenen kafile harekete geçerek Kırkkuyu'}-;ı ulaştı. Burada iki ııün dinlenen Osman Ba tur ve beraherındekilcr daha sonra ynla dev;mı ederek Sartumsuk adlı yen· gı.-lıJiklcnnde komümst hirlıklerıyle karşılaşn. Gece saat J:JO'da düşınanın uyuduii;tı sırada yolu yarıp geçen Osman Batur. çoluk-çocuk ve aileleri

lunıcu suyuna kadar �nderdi. Komünist birliklerinin taarruzundan kunu lan Osman Batur

\"e beraberindekiler, Boluıncu suyuna kadar ulaşmayı ha

şardı. Buradan harekede KU\-;ırşa dağına, oradan da Uzunsu'ya geldiler. Bu raya ı:1Cldiklcrınde yanlarındak:ı ınsan sayısı JOO kişi civarındaydı . Her türlii zorluğ• karşın Osman Batur. maiyetiyle Bisan da((ında buluşmak üzere an laşmıştı. Fakat Komünıst birlikler dağın emfını kuşanmştı. Osman Batur ve Nurgocay hu dağ yoluyla devam etmek taraftarı iken Kapas Batur, Keşa feı Uatur. Ccınaı Batur. Ağ"zam, Kusayın ve Canımhan'ın akrabaları olaıı bırkaç aile ıse Nori dajıı n ı takip emıenin hem hayvanl•n hem de düşnıan• unk olmak bakimından daha uy�n olduğu düşüncesini ileri sürdü. Bu lcanaaıını Osman Batura açan Nurgocay sabahleyin zikredılen bu kışılerııı kcndılerınden aynldıp;ını gördü. Hem Osman Batur hem de NurwJCay içııı bu hır lı•pl kırıklığı idı. Kuwetın il..,ye bölünmesi her iki tarafı zayıflaıınış. huna rağınen her halükarda Bısan'a ulaşına)-;ı karar veren Osman Batur ''t Canım han yola denm eımışlerdı. Bu olay Osman Baturu yanında iyi sılah kullanabilen kişı sayısını da azalnnış n . • u Bisan daı�ına çıkabilmek için kullanılacak ııü>ergihtalci en tehlikeli yol Senıal..-u yolu idı. Hu yolu Nurgocay'ın teklifi ile ikiye ayrılarak geçmeye ka rar veren Osman Batur. buradan Ağaçoba çayı apına � idi. Geride kalan yaşlı icarı-kocadan yerlerını öwenen Komünısı birliklerinin ani ba5kını ıle karşılaşan kafile iki saaı boyunca çarpıştıktan sonra Başanzı ç•yı yolu ile da (z;ı ıınnanmaya başladı. Haşanz ı çayına Rflen iki yolu da dilijınan

sannııtı

Barköl tarafından gı.-len ynlu Osman Batur bir grup cengaveri ile tutmaya �ttı. Ajtıçnbadan gelen ynlu ise Nurgocay tutuyordu . Vuku bulan çarpış

mada bırçok düşman asken öldürüldü ve Osman Batur ve maıyeti çay im yunca yollarına

de\-;ıın

em. Kafile ynluna de,·aın ederek Bisan dağının rn

ku)'tu noktalarından yürüyerek Hu�bas ça)ına Rfldi. Burada Bısan'd, ikamet eden

Hüse)in Zengi'nin kendilerine doğru Rfldiğıni görünce

onunla knnuşarak hükümetiıı halka yaptığı duyuruyu öğrendiler."' 144- Çaııdarlıof(lu. a.g.e..

170 vd. AJ1ay (a.g.e., s . 4 1 3) , Yolbars DeK'in Olmnnı'dJ

(ılcdcıı ayrıldıW111 bdınmclctedır 14�- Bu du�ıırud.1 Osm.uı U.11ur. Canımhan Han vı: hC"nbcnndclalcnn All:açohoıı

lo ,.t'

ll.1\Ul71 yolu ıJe d;ı�;;ı çıktıkJ.m. Ua.'iôlU71 ap;.1 1nda y..pıJan Sôlı\'2.Şla 49 olu YC 100 yaralı ıh·

OSMAN ISLAMOGıl.U'NDANOSMAN IATUAHAN'A 1941-1951

Hiiseyin Zcngi'dcn gercklı haberleri alan Osman Batur, Narınkir Kı7 1 1t.>ş dağına göç enneyc karar \'erdı. Grup. Karaşan1 1 ça}onda hırleşmcye karar ,·erdı. Şayet burada buluşma imkanı

ni m . ı sa

yenı konum Duraktı

olacaktı. Bu sırada yakalanan iki kişi sorl(Ulannıış \'e hükünıct tarafından o�ınan Batur ve ınaiyetinin yerinı ö!lremnek anucıyla �önderıldıklcnnı rııraf enn işlcrdı. Bu�bas'da Osman Batur \"e Nurgocay ayrılarak yola de ,.•m

e nne kararı aldılar. Yola çıkan Osman Batur, K.arahakı'da halk ılc hır

l eş ti."'· K.arahala'da dinlenen kafileye gece yarısı düşnıan saldırısı oldu.

Osman Batur. halkın Bu�baş yoluna doğru göndcrilınesını eınrcnı. Bıı sa\'3Şt.1 İsmail şehit olmuş, Osman Baturun of(lu Şerdıınan ısc yaralan

mıştı. Düşmanı durdunnayı başaran kafile. Kaktık daAında hırleşıı. Bura da yapılan toplantıda Zindankol çayının başından Bisan'ın dofıu tarafııı dakı da" yoluyla göçe dc\'3111 enııeye karar verıldi. İlk olarak hölge)O hı len Nurgocay \"C dört arkadaşı öncü gönderildi. Arkalarından halk

yürmiı�c

�çıı. Çayın atçına geldiklerinde dar bir \0adıden geçmek zorunda kaldı l>r. Burada Mukay başkanlığında 30 aile Osm an Batu r \"e maıycııııı hek leınekteydi. Göç kafilesinin önünde bundan sonra Zındanknl. BııYıık. Küçük Daral..'tı

Töskayınoğulları güzergahı bulunmaktaydı.

\"oll.ır

da Kcımünıst hırlikleri tarafından sarılmış \"a11yeııe ıdı. Bu sırada Kun

grek'teki halktan Sultan Şerif. Canahıl ve dııkr lıdcrlcrdcıı mektup alan Osman Batur nziyet hakkında bilgi sahihı oldu. Mcktupt• lıükimıc[I

oyaladıklan ve kendilerini bckledıklerı. aym şckıld•· lıükiinıctnı de huıııııı farkında olduğunu

ve hepsini yakalamak

ıçın kcndılcrını oy•l•dıkl.ırı y.ı-

111ı ıdı. Osman B3lur Ycrdij(i ce\'apto: her haliilcirda 1';,ııamh•I

da�nd, Kanr.

hirleşınc teklifinde bulunmuş. hu da ınümküıı olnı., m· (;a.köl. veya Tac-Nor dağında buluşma)• planladıklarını hildırnıışıır. '"

Harekete geçen kafile dar bır ndıde kurulmuş olan Kışıı.larak"'ya gcl

dı. Ycrın

sıratejisı d i kkate alıııdıı�mda düşman tarafından rahatsı? cdılım·k

mümkün değildi. Çayın iki tarafına nöbetçıler wrlqıırıldı. Yolun hır td rJfını Nurgocay, diAcr tarafını da Osman Batur kontnıl •ltına aldı. Şafak nkıi şıddetlı yajtınur yağınış. arka.• ından da "' hastırnıışıı. Sahalıa kadar

nufıa düşmana ait

hiçhır şey ıtörülım·ınışıı. Bıran önn· lıarck,·t etmek

düşüncesinde olan Canımhan Hacı, Nurgncay'ııı of!lu Mccıt ık

fütura

Osın.ın

haber göndermişıır. Osman Baıur m· habern giindcrcn· k hırJ7

çokç.;ı :nıvuı vcnldiğı. Oıoı;:m d.l!l:ınııı lıcr noktuııu k.ıp;ıı mlchrı ve kııu\c-11111 lı11l.H.1 1 1 1 .m ııı;u ıı.ao;,ın ı , 1tOrC"11lcnn kc11dılcri11r lı.ahcr \'Crmc�ıııı i•uemı�lcrdı, lıb

•·ı:-• .. ' l 7�- 174. l 4 tı- Alı.1)', •·k·e.. � 4 1 3; Çandarlıoğlu, a.g.e., 1-17- AH.ı.)'. a.g.e . .

!ı.

"'·

17-1 vd

·11 0. 41 '2 ; Ça11dulıoflhı, a.g.e. .

1 77 ,.cJ

Ç.md.1rlını:,l1 1 .

ON YILA Sl<a.N 811111 A51AUK lfSANEVI OMOR

daha beklemek nıyetiıu Aı:.ıörük'te buluşmak üzere Sulıan Şerif ve Cana bıl'ın de lıarckeıe ıı:eçmclenıu isıedığUıı bildirnıışnr. Tam bu esıuda sıhılı >es len duyulınay• başlaıun�. Osnun Batur amk kuweılcnen Çin karşısında tu tunamayacağını da a.ıili..ın�tı. Amk kanr vcmıeli ve mümkün olduğu en kı '" sürede Tıbeı sınınnd.ıki G.sköl'e ulaşılmalıydı. Bu sebeple Hazıran l 9SO'dc Barköl"den hareket edildi. Yolda ka11ılaşılan komünist birliklerı

ıeker

ıeker ı,ll'çilerek !(Öçe de\·am etti. Osman Batur yokulufıon sonunda k.ı.zıl bır lıklcnn kendisını ve ınaıycnıu beklediği Zındankol'da dii�rıunıyla karşılaşıı.

Yapılan sa\�tın sonra da M;ıkay"a yöneldı. •� Çayın ağzuu geldıklerinde dtiş manın, nöbcıçılerın habersiz olarak yerlerıni terk eanesinden dolayı, ıepc nın ele �çınldığı anlaşıldı. Her ne kad.ır karşı koydularsa d.ı geri dönmek zo runda kaldılar. Tek çıkar yol ıepelere doğru çıkmaktı. Bu baskın kafilenin da ğılmasına her bırıııın bir 1.rın çekıldiğı bu baskın

cırafa saklanm>suu sebep oldu. Çok büyük sıkıntısonr.ısuıd.ı düşman bürün tepeleri tuanuştu. "'

K.ıfileden gerıye sağ kalmayı başuanlar Küçük Darakn'nın tepesıııde kı Ya yla Dağ'ında ıoplandı. Kurrulabılenler 100 kişi civarında idi. Osmdll B•rur da orrada yoknı. Radyo yayınından Canıınhan Hacı'nın yakalandı ğı. Osınm Barur'un ise kurrularak yanındaki az sayıda kişiyle giniği habc rı ahnmıııır. Daha sonra gelenlerle beraber kafilenin sayısı 160 kişiyı bul du. K.ıfile daha önce alınan kanrdan dönmeye niyetli değildi. Ölüm pa hasına da olsa önce Gasköl'e oradan Hindisıan'a, daha sonra da Türkiye'yc �deceklerdi. "" Bu sıkıntıların çekildiği ve her an ölüm le yüz yüze gelmelerine raf! men yollarına devam eden kafile zaman zaman Mehmeı Emin Buğra ve İ.a Yusul Alpıckın'c mektup yazarak durumfarını anlaanakta ve yardım talep ermekıeydiler. Mesela: Salis'in 9 Mayıs 1950 tarihli mckıubund.: "Hiinııetli ;\.lehmeı E111i11 '"' fso Bry Ağobrylerim! . . . biz ,i;:derr oynldıktorr '""'" çok rziyeı {ektik. lalmz biz değil, iilkrmı: drki kamıdaılarımızın hepsi eziyet, zorlıık ıekmekıe. Gdrcrğin nasıl olacağıııı

bi ·

le111iyor1t-?. Sizlerirı kıymetleri §imdi gijze gi:iriimniJl o/11p, halk arasuıda .�izltri11

.•ııg salim

aynldı��ımza srvi11mekıe, diğer bir taraji.ıu ayn bir ı·etim kaldığımı.;: ;,;,,

111iitrrs.•ir ol11yoT11.z. _.-.j/l"lı,a e1111J11rt rdertk Wy1111lar11111zı biiker�k kemdi İ§lerimi.: le me&ııl olıııakıa ve All•h'ımı lmıdileri iıiıı "'""" dilemekt')'İz. J1iz ıimdi .ilibrk ''" Haıııza ile

100 loıııt iıısa11

olarak

sağ

1Jli111 Ktızdemirlik

148- G•ınrnl!.h. Altaylu'da Kanlı Gü.aler, • · 1 49-150. 14'>- Çamfarhoglu, a.g.e., s. 180 vd.; 1-b.yn (Türkistan Devletleri.

33 1 ) , C;t.muıluıı

Hacı'ıun 12 Anlık 1950 'anlımdc yak.. l;uup Unım._-ı'ye l[Omrüldıiğünü ıtlde C'Undaı:dır 150- ç.,ıdulıuıihı,

a.g.e.,

184.

OSMAN lSLAM06LU'NOAN OSMAN IATUA HAN'A 1941·1951

/)Jğı'ııa geldik. Mallanıı İi(te iki.<i ziyJıı oldıı. Adaııılanıııızdaıı ikisi öldii. Di.(<rlt nıııiz sağ saliııı .l!fldik. Unıınçfdrn

9. aı.Ja

ayrılarak Költliik da,�ııda iki ay kaldık .

1�k.m11'a adam gönderip Abdullıak ile hobtrlt�tik. Orada zru.l?iu/tr miimkiiu ol11rso Jiiı111a11lardaıı karıp lturlıdıııaı•ı diiıüıııııekteyıniıler. Bıı olıııadı.�ı ıakdirdt Çiııım Jağıııa cıkarak gibi göriimnrktele. Osıııaıı Batıır "" Caıııınhaıılar da 500-600 kiıi

ilt bıı Kaz dağıııa ,(!tlmtk i.<tiyorlar. Maııı�fih bıı Kaz dağıııa 1.000 taıır Kazak top

laııaraktır. Koırıiiııistlmlm kararak da.ı!a sı.qınatak Uygurlar "' daha btqkalan da olur kauaaıindt)'İZ. Ne olursa olsun mi;,11kü11 olur$a Komi111i.sılm bn Kaz dai111ıJ .ıı.eliuteye kadar birkac )'il camm1Z1 konmıayı dii�ümnekte)'İZ. Sizlere adam .C!iindrrip lıabrr almayı diljiiımıektcyiz. Eıııiıı Daıııolla iki arkadtllı ilt hirliktt geltrek bizt ka tıldılor Oıılar rok rtfa (tkıııq. Beıı iki cooık 11' haıııııııııı ile cıktıııı. E.(<r 1"1111111 hıı lıırsak sizim arayaa.ğız. Buradaki biltiiıı halk sizlerden haber "" yardıııı brklrııırk ı,-dir. Eskisi gibi bıı Kaz Dağı'ııda Tıbetliler "' Moj!ollıılarla diiııııaıı olıııakıaıı (t kimrıeyi, imkdm o/11na ltiiciik ltfr hiikiimeı kurarak kardqlerimi::lt ralıaı Jıa)•ı.Jl ..t:r (İmıek istİ)'omz. Bmnm icin uıiimkiiu o1"na hrme11 bizim/r haberlqmf' hrı:m:•mrn dijşiimntnizi rira ederi11111 1�1 düılincelenne yer vennekteydı. Gerçekten de hıc ret. çok afıı r \"e yorucu şartlarda devam etmekteydi.

Osman Batur yanında kalan a• saytd• kader yold•şıyla 2B

A{ıu<tos

19'i0 tarihinde Çinby'a b•ğlı Maby'a geldi. Osman Baturun ü < tü n l?• Y

rcn

s•ycsınde Barköl'ün Oşal-tı yaylasınd•n çıktıktan 52 !(iin sonra kı bu

yolculuk çetın ve yorucu geçmiş •ynı Z•nı•nd• yedı defa vuku bulan sa \'aşlardan sonra Maka}'• ul•şmayı b�annışıı. Osman Banır kafılesı bura

k:ılırkcn Sultan Şerif Tcyci

\"e

maiyeti Tac-Nor'da bulunan Hl.l<evın

Teycı'nın y;ınına hareket etmiştir.'" Nurgocay'ın grubu ise ancak

kişi kalmıştı. K;ınambal dağıııa çık

mak düşüncesıyle harekete geçtiler ve Ba[idaş d•itJndakı Uyı..•ıır \'e

köylülerinden yiyecek-içecek ıemın ettiler.

En önemlı<ı de Osman

K:ı7ak Batur.

Yolhars, Sultan Şerif, Canabil ve hcraberindckileriıı Bağdaş daj?ında b ır lqtıklcrı haberini aldılar. Ancak burada da düşman saldırısına ıııaru1 kal

dıklarından kaçtıkları ,.• yerlerim bilen kimsenın olın adıj?ı n ı ö(:renılılcr. Nılıayetıııde 22 günlük yolculuktan sonra Kananıbal daitJııa ulaşııln. Bu r.1da M•kay'ın doğu tarafından Osman Batur, Yolb•rs lleJ?. Sultan Şcrıf Tcyc ı , Can•bil B.ıur ve

300 ailenin de

J?eldiğıııi ö!!rcııdilcr. Bır araya !?<

len blileye Osm•n B•tur yapılan ıopl•ntıda Tarakıı"d•kı ba.kıııd•n nasıl 1 5 1 - :\lptdmı. Esir Doğu Türkistan İçin-2. li�- Altay (a.g.e.,

lı.uckrt

::?:!-�3

4 14) \'c Türkistan Şehitleri (s. +O Jdlı �lılı�nı.lb.rd.ı lJr-N•""r'.:ı

..4�1 1 kafılcum Enver Koçyiltıt' in hdcrlı�mdl· oldu�um p111 1Jl-udır kı. hıı

ıtadC" Eııvcr Koçyı�t'm b:a.bası Snhaıı Şcrı(Tı:yr ı �cklı ı ıdı: ohıı.llıdır

OH YILA SIGAN llR ASllU..Dl EFıANlvt OMUR

kurrulduğunu anlaıtı. Ona göre Osman Bamr, Taraka'da durduğu yerııı kurnılnuya müsait olduğunu. karg-.qa esnasında bir yolunu buluak

ılıiı

ııımdan kurtulduğunu \'C hiç durmadan yürüyüp yol Jlmı�n. Dalu son ra Bağıfaş dağınd• Yolbars Beg ıle buluşmuş, bu sırada Küngrek'ten gelen Sulun ŞerıfTcyci \'e Canabil de onlara kaıılnuşıı. Bunda yapılan bır ıop lanııda sonrakı adımlarının ne olması gereknği konuşulmuş, bir kısmının yola de,·am erme tanfr•rı. Osman Batur'un ise diger gclecck.leri de bek leyerek 1950- 1 95 1 kışııu Kanambal dağında 1-"'Çinneyı düşündüğünü,

s.ycde hem 11"y\'•nların hem de kcndılerının dınlenebıleceğını, ayrıca •r kadan ![t'lenlerın de kendılerıne yenşebıleceğını anlanıuşnr. '"

111

Ycnı gelenler de Osman Banır'a hemen yola çıkmak fılainde olduklrn söylenıışıır. Fakat bunu dınlemeyen Osman Barur. geriden gelecddm

bddcyeceğını. ama ısıeyenlerın gıd<·bıle.:egmı belırrmıştır. Kafile M.ık.y·<l,

dört kola •�Tılmı\llr. Osman Baıur, Cmabıl Batur. Sultan ŞcrıfTcycı. Kı ben. Salahımn \'e Saydullah, Kanaınbal dağı Kayız me,·k.ıınde kalmaya k.

rar ,-ermiştir. Nurgocay ile �"'len UyE?Ur Habidullah ise Yolbars Beg ıle T.ıc

Nor'a gıonışıır. Bır kısmı da kafileden aynlıp Makay'daki akrabal.rının

y•

nına \'armışıır. Nurgocay Batur ,.., ber.ıberındekı 1 6 kişi ise Makay yolu ık Gasköl'dekı Hüseyın Teycı ,.e Alibeklere doğru harekeıe geçmiştir."' Nurgucay ,.e beraberındekıler T.c-Nor'a geldılderinde Osman

fü.

rur'un yanından Sultan Şerıf ,·e Kaben'in 100 aile ile göçüp geldığıııı

ı-'li r

ınüşrür. AJıbek'''. büyük oğlu Hasan Oralı.y ve Ömcrbayoğlu Musa Sa \'aşan'ı Osman Barur'un da bır an önce harekete geçmesı için elçı ol.r•k kendı"ne gündcrmışn. Osman Batur gelenlere: "Beıı bıı kıı Kaııambal'Ja kalac.ıgım.

1951

ilkbalıanııda siı:lerle bıılıııacagım. Arkadatı geleııltr olıır>a ..,,;,,.

n JGmaıııbal'da bekleyecegirıı"

diyerek geriye yolcu etmiştir. Nurgoc•y

haber üzerıne arludaşı Seyıtzade'yi de yanın• alarak Kanambal daı?;ınd•kı Osman Baturun yanına gırmı�. dört •y kalın•sına raı?;ınen Barköl'den lııç bır haber •famamı�lardı. "'· 1 53- C,:ouıcbrlıoğhı, a.g.e., s. 185

vd.

154- Çoıııd.ulıoıiju, a.g.e., s 188: Gı}Tetulb.h. Altaylar'da Kanlı Günler. s 151 155- /\Jıbck H.11cııı'm Ü"Sm.;ın Bamr i l e bır defa y ü z yuzc gönl\tuğü bıhmyordu bk.J: A Hisıory of Migration (s 1 1 J) adlı C!lıC'rdc AJıbı:k ılc Os.ııı.;ıu 8;1mr'ıuı lJL·� ·

Tııdoıı;t.1.11 ıııılli ısnkbl ı ı ılıcadclcsımlc dcv:mıh ob.rak lcm.:asıa uldulchm ve bırluıı,; tkt.ı

d.ı wzlıcc �tıru�mkJı::r ıudcıı b.. lısedılmcktcdır. Kr,_ u;m bkz. Gayrctulblı. "Osma11 l:J,:ıw , .,. ,\/illi ,\lıuadrlrn", s . .\0-3 1 .

1 5tr- Ou.luy, a.g.e., s . 229; Çıud.ulıoğln, a.g.e., s . 190; Gayrctnlbh. "Osma" B.ırıa ı ·� S. 16, .lO; G.;ıyrcmlblı (Altaylar'da Kanlı Günler, s. 154-55), o,ııı�ıı O.ımr. 1111 ulu11111c11 1950 )'llı IY'imı .ıymdl K.tıı.ilmbal'.ı gddığmı uldc ctmdacdu.

ı\.lilli Jılıutadtlt'JI··.

OSMAN ISLAMDGl.U'NDAN OSMAN IATUR HAN'A 1941•19SI

Osman Baturun Kayız"a geldığı luberı Gasköl'dekı Hüseyırı Teycı ılc AJibek'e uWjııjlı zaman yollar çoktan koınüımt bırlıklcrcc kc"lınıın. Daha önce Kanaınbal'a kadar ıtt'I İP ıtt' riye dönen Alıbek'in arkadaılmndan Kay n•ı Ga)Tcnıllah, Kayız'ın yol \'e a.keri dunımunu Alıbek'e anl•tmıştı. Alı

bck, Osman Batur'• yardım göndermcyı çok arzulamış ıse de bu ıste)nnı ıınlci nsız lıklar ve yol durumundan dolayı yerme gı:ıırcıneınışıır. füıııunla bırlıkte Osman Batur'a gönderdıgi haberde hıç ,·akıt kaybetmeden yolu ıyı

bılen o!(lu Hasan ıle Gasköl'c ulaşma"nı arzu etıı�nı bıldırnııııır.

Fakat d.ı

,·cte icap etmeyen Osman Batur, arkadan ııelece klerı de beklemek uLere kı )1 K.mambal'da gı:çırmeye karar \"erdııi:ını haber ,·ermıııır. · ' ·

1950 yılının son ayları nda Makay'ın Kanambal ın•·,·kıı K.ay ı z ınınuk.ı "nda kıj h.zırlığına gırııen Osman Batur, etr.ıfındakılerın ,·•kıt k.ı� tıeı meden yola devam etmesi

yönündeki bütün ıHarlarını dınleıncmıı

,.e k.ı

)1 bu rada geçirmeye kanr vermışnr."' Bu anlatılanlardan 1 949- l 'JS I ,·ıll.ı

o l du ğu n u w bır 11"vlı dökıııektcrı \ckııı

rıııda da Doğu Türkısıan'da ııddetli çarpıı nu ların

Doğu Türkısun evladının, hürrıyet uğruna kan lar ı n ı ıııedigini anlamak mümkündür.'"

kı

Osm•n Baturun en baıarı lı dö nem lcnnde . Tanrı daıZl.rıııııı ku1cyıııde bütün Dogu Türkıstan toprakları, bırkaç ıehir ıstısna ulınak üurc kur

ranlmııa. 1949'da kumünısı bırlıklerın baskısıyla önce Altay

'""" J• T•r

bag.ıuy dağlan ve diğer yerler y.-·aş y.-·aı dden ç ıkınışn. İıte sen< 1 9jtj ul ınuş ,.e Osman Banır yınc küçük bır daK bö lgesıne "ıi:ırırııışıı. l;.-rıll.ı >• ,·aş larının maharetli ust>Sı, yıllarca Rus. Moğol w

Ç ın' ıı ı

ı.ıııklı ve U\Jklı

düşman ordularırun korkulu rüyası olm.sıııa rap,nen. Kınl C,:ııı bırlıklerı ne maglup olmak üzereydı. Gımkçe hareket salıası dara lm ış , başlan�'lçt.ı 10-

15.000 cıvannda olan kuweti 1950 }1lı > onl•r ınd• k.ıdın ,.e

dlhıl 3-4.000 kişıye inmı§O. Osman Batur. son sıi:andı!h wr

� ornkl a r d.ı M•kA" blilf!<·

sınde amk mücadelesuıuı sonu gelı nışçcsıne ılc rle ınqı değil . bcklcy.-rck k.derı yaşamayı tercıh eder durumda bı r yılı daha �rıde bır.kıyordu

1 5 7- 0sman Batur'u n fU)ız'dı bddr;dığı �mılerdt' y;mııu.J...k.ı .ıll k...t.b.r Bı:y.ıı Rm, J"ıkc

rıı ıı dC" ahp .1)Tılııı Yolban lkg'ın, Oı.111<1..1 1 1Jamr'1111 y.ık.ıl.uuıı""'ııuıı b.ı�lıı· .ı 11.ml"lılııbı '1IJ11p:u ıddıalar anı.mdadu. bk.z. G;a)n-tulb.h, -o_.,,wrı ffarur

lı,. 30.

r"f'

.\Jıj/j .\Jıı,.;,/d,_.ı' .

., l :"'

b� Gayn:mllıh, "Osmnrı 8111ur '"' .\/illi .\lım11ltlr.·ı· . ... . 1 S ı srJ- AJpı:dan, Doğu Türkistan DavHı, ... . 265 fııııur Ko( aoı'Z.lu f'Or:'•ı .-L·ı ·=·,t.:ı: f:ır.

kı}T0)"' Gı�lrr t 1981 -2006)'". Uluıluarası Göç Semp ozyumu. H-11 Asalık lOOS. )..,. u ı ıbul �006, s. 1 56). Osman Hıınr'nn u;yanmııı 1941) ,_,1ı somuıJ.ı. b.t'ıolırıl\lı\lım ıı-;.llı· ('Ulll�:ı.c Jc bu ımıc.ıdc.-lt"ıun )41.k.a.l:mdığı 18 Şub;u 1 9 5 1 ı.anhım: k.ı.d.ır dn L' l ll ııen bır grrı;C'kıır.

L'ttı�ı bılı

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

OSMAN B ATUR'UN YAKALANMASI ŞEHADETİ VE KiŞİLİGİ

1. Osman Batur'un Yakalanması 1 95 1 senesine Kayız'da ayak basan Osman

Batur, çok sert geçe n kıj

sebcbıyle bitap bir halde yerınden kıpırdayamamıştı. Bu günler o,man Barur'un hayatının en zor gü nlerıydi denılebılir. Artık bu kıj ınevsıınm de Gasköl'e gionek de imk.insız bır hal almıştı. Zır. Gasköl ile K.lyız •ra >1mla 400 km ' hk bır mesafe buhınmaktaydı. Bır umuı bahara ••il çık.ıbı lirse belki çö lü geçip, Kml birhklerden kurtulabilınırdı. Annk Kızılurdu da. Osman Baıur'un kışı sat! geç irerek baharda Makay çiilümi gco;mc>1 h.ilınde onu bir daha ele geçiremeyeceğının farkımbydı. · K.ıyız . d• �ı; ıçın y•pılınası düşünülen hazırlıklar ve pl•ıılar lldkkıııJakı munuardlar 1950 yılı Aralık ve sert

1 95 1

yılı Oc.k ayı sona kadar devanı cmıışıır . K.J�ın o;<ık

geçmesı savaşı da imk.insız kılmaktaydı.'

1951

sencsinın Ocak ayı ortalarında Barköl'den

hükümcll' ' " " "

ederek kaçan b ı r topluluk Mak.ıy' a gc ldı . Uzunsu TukU\·'Ja N urg<'<J\1.rdan aynhp giden KApas Batur, Keşafat B•tur ,.c Zc vıı c l H•nır haşbn

lı(ımdakı 80 kışi Bısan ı.ldgına uJ.şmıştı. Burada kendıkrıne

kJııbn lulk ık· harekete devanı eden K.ıpas Batur, Kanaıııbal'da O s ı ı ı.ııı Batur k•Iİ biyle birleşmişti.' Ü•nıan lfatur. Kayız'da kafile lıderlcrı\ le ılc hır wp l•ntı tertip ederek herkesin fikrını almıştır.' Nurıı:<ıcay, Kav11\I• bulun ın.anın ıchlıkesini d nlatnu k ıstcnuş, ()�111.1n l:J.uur ısc .ı.rk..ı. J .an �Ö\ÜP 1 - ( ; ;1.yrt"mll.ıh, Altaylar'da Kanlı Günler. s . 1 5 1 ·52 0�111.1.11 H.mır. K.;.�11. do1 dmkn ııu:yr çdaldı� 1950 ),h :\r;ıhk .l�111do1, Z.;ı,l;1boı.y Tryn'dt>n G.nkol'ı· �'lrnıc"'illll. G.ı.!1-

k.,J'Jda den �elen hdrrlC'rm lın..ıı lilnn ıs111muıyl1ı M.ı.k.;a�· çt.ı huın t-tc._;ıı ıdı.·rmc \·.ı.rdım t ı ıılın:ıl.m içm h:ızırl ık yilpnu.l1ın111, M.ın JQSI nıb.uıylr kendırnıC' ıknul ı:ı.ıncknlınc rnu L!ıtenu\nr Yolil çılun Z.ılilbıy, :o .'\r.ı.lık'u G.t)kül'r ul.ı.\1111� \ C' r..11:-Nl•r'd..ıı 1 .S .l\

lulını�tır. Bu 5\lrc urfindil durmım Ol't'l"cncn 1 Iİ l5oC"\'lll Tc�Tı her .an y.udnıı.ı lı.ı.ıır oldu !Zımu bıldınnı\tır, bkz. G.ı.)Trtullilh. Alıaylu'da Kanh Gualrr. )

ruıı uımııu gclı11edr11 Ü!ıı1 11H1 lbmr y.ılu.bu.u·.aknr �- B.1.�u.ı.n, d ....�.r., !ıı. 24

IS5 1 ik.ııı btı

pl.ı

' · <..•ud.rluığhı. o.g.o . . s. 190-191 +- li.ıpl.1mıd:ı Nu�·.ıy. Ouuıu 8.nur'ı K.ı�'ız'c1.m l lıııı.ı.lnı dJ.�111• \ık.ıp )tlllııd;, 1\111 1'\ � ol bnlnnduı�mm, do�uı;mm bn Kt"\ıtlı.·n k.ir.:ıı n uı!ııı tlımumıııJ.ı. , ık u ı.ı ı ı ı ı ı ıııuıııluıı

CiN YILA Slla&N llR ASIRUI( EFSANEVi OMUR

ı:ıc lın e k ıe olanların bu l u ndugun u , bu r•ya yem gelenlerin de biraz dııı lcnnu:sini is ted i ğ i n i

söylcnıiştir.'

1 95 1 se n es ı de Osman Batur ve

ya ı ı ı n d•kile r

için iyi baş l arııanı ışı ır

Komünist birlikleri Osman Batur ve Ali bek Hakim gibi Komünizm düş

manlarının pe şındeydi. Çın Komünistleri bu iki rejim düşmanın yak;ılan ması için ö1cl e�ıtı ın li Vlll. Kıııl Alay'ı görevlendirmişti." Duvkuang'<l • ki Vll l . Kı>ıl Alay, 10 Şubat 1 95 1 ı:ıünü K•)ız'a hareket emri almış

Ye lm

lı bir şekilde Osman Batur üzerine yürümeye ba şl amış tır. Durumdan h• berd;ir olan Osman Bat u r

ıse derhal l"ll\"\'etlcrıni alarma �çirip bir mü ilk olarak

dafaa sanşı wnnr haıırlığına g;rışmiştir. Sa\"Unma sa\"aş ı için

Kanaınbal'daıı M akay'a daha yakın olan Kayı7'a ge l i n m i şt i r. ' Mevsimııı kış

ve K.ay17'ın da sa\�mnaya pek e lveri şl i ohnaınası Osrtı;tn Batur \'e dakiler için büyük bir

yanm

talihsi1lik o l aca kt ı. Dahası kuwetlrrinin ço�. 1ik

retriii;ımi1 sebeplerden dolayı zayıf durumdaydı.' Osman Banır'ıın yakalandığı tarih hakkında farklı görüşler olmakla beraber en saftlıklı b i lgı 17 Şubat'ı 1 R Şubat'a bağlayan

gece

sabaha br;ı

y:ıkala n d ıp;ıdı r. 21 Şubat 1 95 1 tarihli Uru nıç i Radynsu'ndan yayınlaıwı habcrd<.· ; ".-tmrrika11 rnıprryaliz111i11i11 11�agı, Çaıı Kaj'-Şek'i11 casusu ve lıalkrı111z111 r11 �icldrı/; dii§nıaı11 olau haydut Qj111a11 b1111da11 ii{ gil11 evıJCI kr1rt11/11� a.&n lrriuıiz ıar�fiııdaıı

Tsin-lrai t')'Oleıirnizdr diri olarak tir .C!f'(İrilmi�rir"'• ifadeleri Yl' r

almıştır. Neııce ıtıb.. ıyle Osman Batur, Çin Kurtuluş Ordusuna esır dü; müştür. Kayııaklar onun kmnı kurtarmak ısıerken esir düştü�nü

söyk-

olnı;ay;acaç,ııı. lmr�brd;aıı geçılı:bılırst: ı...,u·tul;alıılı:rddcriııı. ;ıyrıc� Duvkuarı1t �chrıııııı ke-ııdılcrnu." uç 1t1ıııliik nıes;afc.de olduıtmıu . buradaıı dlı�mauın ıtelmcsi dnmımıııd.l bıı-bırlL"" rıylc lmlıı'imal.lnıııtı 1or olac:ağıııı ill n lamıı,ıır, bla.. Ç�ııd�rlıoğhı,

a.g.e., s. 191

S- K.afık 1Uy1 1'da 1 :> ııım vcy41 bıı- ay k.a.du dııılcııdıktC"ıı soıırot N uq�oc;ay 30 kt'fı ık bundaıı il�Tılank dokn7 giiıı sonra Tac-Noı-'a ulat1111!it1L Nurl'.or;ay'ı ı ı Ü5lllö111 U.t tur'ıııı y�ıııııdaıı a�Tılıııa'iıııd.111 15 giııı soııu IOO kı!iilik hır RTUP d;a �öç ederek Nıır

goca�•a yt"tı$1Hl�tır. N ur�ony, k..ı fı lrdeıı Çııı ;askrri birlii\;111111 Osman Datur'uıı lııı

luııdugı.ı yerr b;ıskm y;ıpuıtmı B;ımr'uıı esir ;alırıdıRım oı}:rc11n11$lll", bkz. Çaudarlıo�� lıı.

a.g.e . .

1 9 1 vd

6- Ga)TC'tull�lı. "Osma" Batur •• ;\fi/U ı\liundrlrJı"*', s. 35. 7- G.aı;kol'dda Turk.JC"rırı M.an b�ıııd;a yardım

ROlldC"receı';am ve Osman

8;amr'u11 l111-

ıı.a huırlık yapm.asıuı bıldımıc ROre\ı Zalabay Teyri'yı: vcrılııııtıir. Ourımıtı haber w ı ı ı ı e k u1erC" yob c;ı k..aı ı Zalilbay, Kayda vardıJ\ııı da Osman Batur'nıı yı.b.laudığım oı{rcn ı111$Ur � 1 Şuhat'ta tek.ur Ga..s kol'c döue-11 Zalab;ay, burada Q5111a11 B.uur'a hilruııı "'lıl·

dı� gtrn Ç;aklık \'c Şııı-by'dau harckrı cdeıı ıkı a'kC"rİ hirhktrıı bırıınn Gasköl'dckı Alı· hck, dıfluıııııı dC" 1;.c-Nor'd;tk::i k..a fı lcıııu iı7erı111: �aldırnu� oldnj);mm öğrcnmi�tır, hb

G.i1yn.·nıll.i1lı.

Ahaylar'da Kanh Günler,

s. 155 vd.

H- G.il)Tt'tnll;alı. Ahaylar'da K..an h Günler, s . 1 5 1-52, ISS.

9- Nptd::rn . Doğu Türkistan Davası. � 262; G;ayrctııll.;1h, Altaylar'da Kanh Günler. �.

157; Kıırh•ıı. Şarki TürkUtan Cumhuriyeti. s. 82; Heıısoıı (t1.g. rıı., s. 18�) Osııı.ııı Ş ı ılu ı 1951 t.uıluııde sahalı� br�ı esır alıudıA;ıııı: ÇaudarlıOf\hı (a.g.r. . � ı .ı ı

8;at11r"ı111 1 5

OSMAN 15LAMOGLU'MOAN OSMAN IATURHM'A 1941·19S1

ınektı:dir. Sayıca çok üstün Çin kuweılen ur.ıfından ku�anlaıı Osman Ba

ıur anna binip kaçmak üzere ıken 17 yaşındaki kizı Azapay"ııı '" dü�nıaııla �Jrpı�makta oldu�nu gördü. Kızını düşmana bır.ıkrnak "ıcmcycn Osman Uarur, onu annın ıerkisine aldı. Tek kurruluş çarclerı önlcrındcki dunm uş K.l}•Z gölünü gı:çip karşıya geçmekn. Bu gaye ile Osman Baıur sabahın •la ca karanlıii;ında aıuıı dörnıala gölr sürdü. Ancak bir ı.lihsızlik ııcııcesindc �>ii lün urusında aıı ıökezledı ve kizıyla beraber yere dii�tiiler. Ay.ı� kirılan •D sıper ederek başladıkları çarpışma çok uzun sürmedi \"e kendısinı saran Jüşnıan kuweılerine esir düştü . "

kesın unh vemırmrklc bırh ktr 1951 yıluıd.ı ')� pı lan bu b.oıskmlıı. yab.h.ndııı?ı ı u ; C,:uı dırlıoğlu ayru rscrııun 204. sayfnmd.ı ısc 1 5 Şub::o 1 95 1 '.ıı.ıb<thı Çıu Kıınuln, ü r du

!ıoU'na ı:sır dii.jtlığ\inu� Altay (a.g.e. . s. 410), 28 Şub.n 1 95 1 'de IU1�11 Ey�lc1ı"ııın Tıırk.ıs

un'a pbn bu me\·kisı olan Maby dC'nen uğur5uz bu yerde: K.. zıl Çm nk.c:ri km·\· ctk rı un.li ndau rs1r ahndığmı; Jeffen.on Robcns, R 1 949-2007 Ka.uıkıstmı ı " ç.·,,, ·,14' Ornr�ırı

&rtrır :\·lirn.sı", Uluslararası Osman Batur'u Anma GWıü, 3 M.oıyıs 1008. b ..'.ıı ı lıııoııım1 bdJın, DTGD. s. 2). 1 9 Şubn 1951 u.nhmdc y::akatmc.lığmı� Ha)ıt ("fü.rkistaa De\."• Jelleri, s. 331), K.tnsu'dakl sav:ı�ıan sonra 6 � u b;,ıt 195 l urıh.ındC' csıı cılıl<lıjlırıı. /.J.kc:

mılı. ·osmnıı Baıur

Kimdir" (s.

3) adh m.ıkalı:sındC' !Ysım l ')ISO'dC' Çın'ın K.Jmu ı-.� .ı.lı:11

r . s 1 5. �--). 1951 yılırun bır Şubal gunu 1opla ım lıihndt" ıkc-n koımıımlicrın l11h·unı.ı. �l'l,Lp

rnurmdab K.anambal d.ığmda Kızıl Çın ordusuna e!ıı ı r Ju\mtlı-ı. l:J;ı�;ıuıı l•l ..\"

bnkm yıpuğını YC' GaskOI p::olundc yakalaııdığuu� K..d1 ri (a.g.e. . s 19� ) l 'IS l yılı Şııb.u aymd::a cı:rcyan cdı:n bır çarpışma �onunda C!ıı lf du�uıgmnı: L..ıkı:nulı ('(,:ur #1:.:pı.:l:lıı mıdıı Osman Bt1ım", s. -45) Ka:1.ım 1 950'dc Çm'm �nsu-�111-kn ry:ılı:tlc:rı !ıı t ııırınd.1kl K.ı. rı;ı,mba.I da,pnda KlZll Çm ordusuna t"sır dü�m{[ımu; Türkistan Ş.:hitleri ( ,. +-1 ) .1dlı eserde Osman Bauır'un bır ımktar ark.lda�ıyla 1950 �11ı .'\gtı!ııtus .ıyımh. �ıııalu�· ı:plcnnC' b.a�ı Mab')'"a �cldı�ru. kcndıs1111 laklp eden Çm k.m:,·c:tlerı ıl L· yıptı� ..;upır 111.1 Ut'UC"cs ı ndc Temmuz l 950'de L"Sır du�mtu; G;,ıyrC'tulLıh. ("O.cuwı l:lııtm ı Y J irili .\Jrı .tıddt.n"', '.!ıı . J2a33), 1 3 �uba1 1951 gunümirı ge"·c y:ırıs ın.ı doWu y.tk.11.mdıf�mı. PL·tro\' (a.g.e.• '.!i. 504). Şubal 195l'de bır grupb. bcuber ya k.ı.ı l.ındıgnu; Lı.a.!. (Kazakb E.xoduı. '.>. um, 187) ve Boorman-How:ıı rd (•.g.e., 111. s. 47), 1951 yı lı Şııbal ,.,,ııJ.ı. G.t�k.ol bl)l �l'\lnC' y;1pılan gcnı� çaplı :ı.aldında clC' gcçınldığmı. Onıluy (a.g.� . . !ıı �J.J-2.JS) l �ıı

b::at 1951 t:ıntunde K.uuu ey.alrnndcn gondenlı:u koımmıst bı r lıkk rı u 0... 111.m B.mır ' r CC"ııabı l'm C'Vlni bastı(tmı. kıınnlm.ık u;m doımıu� J:Oll"' .111111 surC'fl Osııwı l::b t tır 'uıı k.J : ı ''e �lnnu .1l11u.k ıı;ın grn donduııumı. annın ay.-ıgmın k.1,�,1usı uı c rı ı ı... \·en· dı ı�,-u

B.;ıtıır'un ;nımı tcknr bıne ı nc en yakal;1ndıl}:lm; lı.ıs. (Göç. s. 270) l :)ııb.u uıhıuJc y.1�

(",:.g m.''. s. 27) gün bdınmeım·k.I"· bırlık.te i\.J. nitb ı;cnn bır ı;arpı$mada11 :ı.oıu;ı. csır dıı�tu�'tıtın, YcsC'"' i (ıı �\'-rll . :ı. 25). 10 Şııb.ı.t'ı .. '"'1dırı�-.ı maruz kalıp 1 3 Şub:n'ı;,ı t:alılmım dön<lu�'tlnu; G.ıvn:ıı ıll.ıh, lAha)·lar"d;a Kanh l.ı.lmdıfrmı ıfadc c1mektcd1rlc:r. Ki n

Günler), :ı.. 1 57'um 1tksmC' s. 15::? ve 1 53"tC' 13 �nbu 1 9 5 1 ttı.ınu :ı.:ab.oılumlJ. � .ık.ıl.mılıı:.,'la ıu. 1Up;1nk (a.g.e., :ı.. 160), JlJ Şubaı 1 95 1 , P.ı.zaneM s.ıb.dıı �uu Jup:mJ.J.m t' \"n-1 b;ı�J.1y;ı.n Çııı :!ialdınsı soııııcumb, K..ı yız lloln ilzcrınde y:.ı.kAhmlığmı ıl..d r ctınck.tcdırlcr

1 1.'L. R�n Şa�ıhıLSc)ınoğlu , ı\.r:ıp;,ıy'ın 193:? )1hnJ;ı. thmy.ıy;a tlddı� ıiknıuk·dır kı bu � 1 )ll 1 1 - Çoı ndoırlıogln , a.ı.e., :s. 204; G.ayrrmll.ah. Altaylar'da Kanlı Gunler, ' l ll 1 , ı s.:: l.'. 1 57 , 1 60; Kurbuı. Şarki Türkhtan Cumhuriyeti. � . 8�; lh\.. uıı . .ı ,-.,: r . ' .".:4.

J ıınnnd:ı. Azap.1.y 1 7 d�·ğal 1 9 Y"'�md;;ı ulınoıktadır Kr). ıçın bkz. lkılıoıı . . r ....: m .

ON YIUı SIGAN BiR A51AUN IFSANEvt OMOR

Umıa" Bawr; KawmılMl'da 18 Ş11lı111 1 9.i l 'dr )'l;l11ıla11dıgmm ilk .�iimi .

o�ınt:m lfoıur"wı )'Okttlımdılmm sııtıra .�:- lıapJindr 111wld11l11 Kt'(f' ,,,,_ I�

Osnıaıı A.rur'uıı lıay•tını konu nıc\?ulard•n Tctk ık

hırı de Gasköl'e �tıı!Zı

•l•n eserlerde çokça dile Ye

!(Cıirilrn

burada y•kalandıl{ı hususudur. "

cıtıir1m11 bırçok eser Osman Baturun Kanambal IU)ız'da cm

edildı((ını orı•ya koyma kl a beraber'' zikrcrıığımi1 bu dönem kayn a klm Osınan

Harur'un Gasköl"r �tnlc n iye t i n de ohnasma rağınen bu anucııı;.ı

ulaşmadan esır c dı l d ığı n ı

ortava koymaktadır. Air başka me\7tı ise

man ffaıur'un ycrıııııı nasıl tespit edildi� hususudur. Bu konuda H111r

bck Ga)Tetullah'ın kaııaaıı H üseyi n Teyci'ııin" a da m l a r ı nın bu ışı yaptı ıZıdır.

GayrcmU.h .. ı;törc"· : "1951

O.mımı llJtıır,

Karız'c/a

)'ıluı ı ıı kıııııda

Do.�ıı

Tiirkisıaıı'daıı (ı ko11

,1/ibrk Hakim ise Gaskö/'dr bıı/11111ıyord11. Aralarıııa.ı

uzmı mesı .. � f elt·r old11..�mıda11 Osman Batur ;/� Alibtk HJkim'i11 giicltri birle{enıı yordı ı . GaskO'/'de ı•akloı ı k ıqrek a.<ırdır yerltjik Kazaklar vardı. Bıı

Kazaklar.:

K. 7i.-yci, taiilik rdiyc1rd11. Kızıl Çi11 ordıı.wyla sat1a�a saııa.ıa Manas'ıa11 Ga.d�M't rıla.,ıau

.-IJil,rk, K.

Teyci'dtn gtlrn �'.!Ö(mtnlrrt yol'dı m

ıır dr.dtkle bulmmıa.0111,

K,ı

yı:'daki ()1ma11 Raııır'a lojiJtik dtJltk l'trmtJİ,,i, beraber hareket tdertk l1iir dim )'•)'a ıı lapıı a .fihiııi

K Trrci'rr a(ırıııı"

Fakat x•li�m ola)'lar rırrimirıdr

Ahay Kart•h. (hn H. Ci;wrruıll.ıh-A. Ti1rkll1) hı:mhul 2004, !ii 38, 89 U- l ı.ı'i, Kaz•kh Exoduı. s. IRO, IR7; Boorm:m-Hnw:ud. a.g.e. . 1 1 1 , \. -t7:

K 7rr·

1 2-

n .'!·' · · " :n

Ba\.1r.:rn

1-1- Alptl"kin. Doğu Türkiıtan D•vaH. o;. 2(ı2: G:t)TC'tulbh, Altaylar'da Kanh Giin· ler. " 157: Kıırhaıı. Şarki Türkistan Curnhuril'@tl, 'i . 82; ÇandarlıoRln, a.g.e. . s ı .ı Alu�·. a.g.e., .. . 4 i n ; R'JhC"rt'i, 11.g "' - . li 2 ; f-h)ıt, Türkİlt•n Devletleri, s. :n 1 ; Z;ıh· rııılı. "'Osırımı linım Kimdır'", o; J: Aa�aran. n.�.r . . s I S . 24: K.ıdrri, a.g.e. . s. 192; Türkİ'.\· t•n Şehitleri, " 4-1; Pl"trov. a.g.e . .. s. :.CJ.4; Yr!'>r\'İ, a.g.e . . s_ 2S.

1 �- 7-ılcredılcu �alııs

Kııuyin (J-hıst'y;ıı) 11:-yC"i"dir.

1 (� G.1}Tt'tııllah, "Omrmı H11t"' w ıHilli ı"1iiC1d 1 �lrn..',

J] vd.

OiMAN ISUMO(iltrNDAN OSMAN aA IUA HAN'A 1941·1111

ti'uiu

adıJmları

ım11i4ıir".'" İ sa

O.mıan Baıur'ım ytri11i

Yusuf Alpıckin

ltılıJv11.zluk yaptnak

Kızıl Alaj''a gö1-

ise Osman Batur ve ark.adaşlarının tenki

lındc Baıı Türkıstan'da do((°•n ama Do�'ll Türk,.tan"a yerleşen Kır!(17

\'tıkdlnmm O.mıım 8r.rıır'1111 .ırJurtt'rı

Hıürrirr Rey fw:ı.· m_fd1111 ıkuuıJ ı·f

,.1,._�,,.,. K11::rtlt kntluılıtrı (11Jtrt''

\i1hıln111111 O.•llMll (tıl:r.: ı

17- Bıır:ıy;ıı bdukı hiljt11cr her iki eserde de ;ıı\·mdır Eak.lı b1111d;ı,11 so:ırlkı hıl�lcrdl t.Jınıcl R ..knnb;ı,yoğln'mm 1 98S plmd;ı, Urnmçı'dc y:1�,ııl.ı11.m ''Şuf(l.ı" Ocrw.suıdc 1 l\ 7�-RR) Y e 1 . (!.. 17-:!�) blcme aldıR• nı;ıık.llcsıııdcıı mıklcıı G:ı}Tctııll ;ıı l ı iAhaı)"lar'da Kanh Günler. s . 1 57)'.ı görc Hliscym 1Cycı b;ıı!jj l :mgıçr.l ıııiı\ı r:rd: lı.u ckct ctıııı: ıik r ııır olnmlıı h;ıı lc:m.akt.ıydı Hüıçeym Tcyrı d;ıı l ıa sonr;ıı hu fık:ırd('11 ,·;ı,7�c<tı�ı11. :\lıhck ve ( h ıu;uı Batıır'nıı pc'jind(' otm Kı7ıl Ordn\·;ıı ı"pıynııda hnh111dn�uı11 ıı1de C"tmckı("dır

(;.;ı,yrcrnl l:ılı':ı Hitsc�,u Tcyrı, K..mıiinısı H;ılk Kurrnlu\ Ordu-.;n'ıu h�Jo!lı w kır.1rj.!":d11 Dm•lcıı.:uıı;t'da bnhm.ın 8. Kı11I Alay Komına11lııtı'11a :ad;ı,ıııl.u salnak �crcL: Osııı;ı,ıı H.1-

1111 . �t:rC'k..e Alibek Hilcım'in w·� VL" km"\"Cll h.1kkıııct.. hilgılcr .1ktan ııı�tır A\Tır;ı .\l.h-. l\oıııiuıİ\t P.arusi'ııc h;ııRlılı�mı hildınm�tir :vt.10'p .,.nıı111�k \ıurc 2�0 j.!r'lık :ıltıı ıd.uı · h:ıl r1ldı::·· y.ıptıuuk Nııııcı Ralamh;ııyoAlıı b.u.L:.:anlıı}ıııd;ılci hır lıcyctlc Şııı-k.1' l\ı• '"r>

ıııııııi�� P:artı H:a�bıılıl{ı'na p:öııdcnın�tir. Runuu liıcriııc Çıııli yetkılılcr 1'..l n k / ,.l:c11 lı.4k;ıulııt111da dOrt lci$ılik h1r heycu Hi1,.cym T�yrı'yc �Omkrcrck. t.• lıııdckı "ıblı

,.ı:

.ıJ;ııııl;ıınybı 1-Jalk Knrtulnı Ordnsn'ıı,1 k.11ılıı ı;umı l'ii l ('llll'jnr T.tlchı k.1.hnl cdcıı 1 lıı1ı.c ''111 Tcyo. K.mı"ın komnuıçıııd.ı 40 JU7;ık yi�dıııı silalıLmyl;ı. hırlıktı: H;ılk Knrıultı�

Onlımı'na, :ı.1111-koıııiimsı ve mıllıycıçılcrlc ıç;ıı,·;ıı:!ijmak nur(' tcdnn ctıııı'tır l lmc�,ıı 1c\'f ı'ııiıı hu lı;uckcıi Osm;m O.ıınr \'C hılhus.ı Alıbek ıaı.ııiııd.111 ,... L, ıı t;ıkıbc ,:ıl1111111, r ı r flclillı;m CcuıO\h;ııy (Kıyh Zaman Kı)"'ln Künder. Alııutı �Ollll. s I0�-1 16)'.A �liıL'

d c Alıhck ıl(' J-liiı.;('.,,11 Tcwi'ıuıı ,;ıra,ıçı 1)'1 dC'�Plldı Hcı11cri ıddı.;ı.br l:uık.ııı Ddıllı.uHıhı . (ili Tarihi Materyalden. Gnlr.-. 199:!. "'· �9) ta r,:ıfmdorn da ıı�dc cdılıı ıd:ır..iıı 1 l)(.ık ILJ� l 'dc R. Kı7ıl Alay O<im;uı RHıu '"C Ahhck'c ı;urm7 cııırıııı .Jlııır.ı AJ..\,n k,'lı ı ı ııt.ııı ı .

1 J ıı •r;'l ıı Teyn'ııın H . d k Kıırtnln\ Ordn"'n'ıı:t. k.:uıı�ı .ıo \'l�llcıı Oı.;11 1.m H ;\ m r \'c :\lı hck ı ı ı ycrlcrıııi bnlm,:ık \i7rrc kıla\'lı:rhık y.ıpm.-.tuım ıstc1111�111. Hu kıl.n'lı7Lı rd.ııı �1.·

ru ı \'c "}i.ıhıı;ıy'ııı yol J:tÖStcnuc�ı ılc I� Şnh:tı IC)� !"de l\.l\u'd;ıl.:ı Osııwı U.ıtıır b r:ı.rJı:.İ.h ı kt1\:mlnıı,ur, hk7. G.ıyrcıull.ılı, "'O.sırımı H.ırur , .,... .\lılli .\lıff,ıılrlr.•;". 'I J�

•sıllı Yusuf Han ile !Uzak asıllı Enver Cakulin'in fiilen Kızıl Çinl ılcrc hizmeı eniğini belirımekıedir." Osman füıur yakalandığında "Kimsitı?" diyen Çinli subaya gür sesıv lc "O.<rrıarr Batrır" demesi cesaretinin bir örneği olauk hafizalarda yerinı :ıl ınışıır. Osman 13aıur'un yakalanmasıyla savaş son bulmuş ve Vlll. Kızıl

Alay geri çekılınişıir. Sabahleyin savaş alanını gezen Osman Baıur'uıı Ü>

oğlu, şehıtleri defnenneye çalışmışlar ve bu suretle babalarının yak.ıland ı-

18- .Alptdciu. Esir Doğu Türki:ltaa İçia-2, s.

217. Dal� önce de dC"ğmdığimız iizc rl·

Oojtu Ttırkısun'da Koınfüun ı�IPlınin başl•dığa 1949'da göç bnn alınıp dannın hm d1'ny;ı.da stırdürülmcsı k.ırul.a:jnrıl1111.1u. Buğra ve Alptelan'in lidC'rliğindela lu.fill'lrı ova yohmd.ın, Onn.;m Bamr. Canunlun Hacı ve Alıbck H5.bm lidcrliğındcla kafileler dt" da� yolmı�n olımı.k üzere ıb farklı gttzerg;iıhun lıuekctc gcçnuşlerdi. Ülkeden �·1• bbılım:k.. canb.nrun sd6J'ncrc cnUC!ııl ıçın dum bır dönem b;t.�lamı�rır. Buğu ve Alp·

t4:'km gnıpbn bmbır ıneş.akk.ntcn sonn Hlkı:dcn \'ık.Jna)1 başanrkC'n, Osman Daıur

bcrabenuddalcrırı l(Ö \ h.a.dm�.sı hem daha zor hem d e silahlı ç.au�mıl;mn Yil..ladığı .ı.ıı ln11 s;ıı hnc olınu!jmr. Uu vcsılc ılc Os.ınan Bamr, Cııumlun H.a.cı, Ahbek H.ilam VC' 1.h lı.a. !>onra kerıdılcrıne k.anl.ın Yolbars Brg iı;in Ga.sköl'dc bulmıın HHseyin Teycı'dt.·ı ı >·udıın "lm.Jc. lu.yau onem t41.!iım411r. Osm.an Bamr'un göç hareketine b"!ib.ması)h bıı Mete, Gukbl'de bnluu.m Htbcym Tcycı'nın y;;ıruna gıdcnlcr olmuştur. ı\IJ.esela Alıbr.:k Hikım. 1 1 Nı�uu 1950 t.ınhınde Gasköl'e 60-70 adc olmak üzere uluruncn 300-350 k.ı !jl ılc gelnıı:!jtır Onu ukıp eden Yolb.ırs Hiiın dı 20 ladar Bcy;ı.z Rus askcrlenylc bc:r.ı. bcr Gukol'e gdr:nJcr .ır.il.!iındadır. Iluıyaçlan tedarık edilen Yolbars Bcg, dıha önce H 1 1.seyın Tcyn'run y.amnd.ı b11l11n.a11 S;ıı hs f..mrcoğhı, Abdolkcnm, Muh;1ınmcd Enım Ü,:ı nıolb

\'C

Adıl Beglcrın de 1-ltır.ik:ıyle Hindistın'a doğru yola devam ctmi�lerdı.

D;ıh.ı

sonra Q<jınan Bamr'un )·.mlanna rd�kaıçı \•ererek gönderdiği Amerikan Konsolw.11 d.ı

G;ıı sk61'c gclını!jnr. 4 gun kadar HOs.cym Teycı'nin yanında Jul.an konsolos ve berabı.- rındek.ıler ıhny:u;bn uın.unlaru.r.ık yola çık..ı nlmıştır. Bundan )Onr.ı Gasköl'dc Tıl·

Nor 'il gC'\C'n f-hiscym Teyn'nin yaruna Delıllun Cauıkı.y, lıırıum ık:i kardelİ ( l -b.11111.

i\o1C'Clt) ıle Nnrp:()('ill )' ve oğlu Ahmet ulı.şrnı:anr. MlttC'ıkı.bcn i.se Suhın ŞenfTcyn ııu. ıyctınde bnluu.an 30 ;ıı ıle yak.1;1!jık 150 �ı ıle Tac-Nor'a p:elmi�ur. Netice mbanyle 1950

yılının ya.z :ı.yluındı Til.('-Nor'd.;1 Hüse)ın Teycı. Sultan ŞerifTeyci, Delılhan Cuı..;ı h�\'

ve NurRony Bah.a.dır'ın bulnndnit'ı Kazak gnıplan yer alm.ıkıaydı. Ahbck Hikıııı gnıbn

l'iC'

G.l:>kbl'dı:- bıılnmn..lı�t.aydı. Anık Osın:ı.rı Bıtur'mı da kendilenm: imık..ı l ı:t

ırır)ı ıle yola

çık.ıhıc.ık \'C' lucret b.a!i.ınyla bmnlecckn .. işte bn sır.darda Osman B;ı.tur K.ı�

yız'ôl �ı:lını\ v e ark.ad;ın gdıııdete ol;ı.n loıfılclen beklemeye geçmişti. Gnıpludôln z.uruı:

uııu.n Ü:!ıı ı nan B.amr'" dc;ıler göndC'nlmcla.c ve bır an öm·ı: h:ut"ketc geçip Gô1.sknl ı·

ııb.şın;;ısı 1!>te111111lur. F<1k.a.c c;.ılılm.ımızın umhtclif ycrlcrıudı: de dcğ111dığimıı li1ı:rr

O:;ın;ın Bamr. her :!ııclC-nrıdc "rludan gclerılcn bck.leycceıtana. g1içs0zlc\cn h"'Y";ml.ı.n

mn kcndılenn<' 1ıtdnıesı ıc;:ın lal mevsmımi K.lyız'da geçınueyc karar vcrdığmı ıl�Jl· cden:k gdcrı dc;ılc:n guı goııdernıı�tır. Bununla bcr.1bcr 1 9 5 1 yılımn Môlrt ;;ı)ı nıb;ım·

lt h.ızırlıkl.anu y;ıı p ıl;ıuk kcdmuc destek ulunın;mnı da ıstey<'n Osman B;1tıır, p;tıt, h.a

zırlıkfanrım bn \tıre zufiud;ıı t;;ınu.ınlanııınmı d.a. ıstemı�ur. f..,k,n cuafınd.11 k:ı çenıbı:r ıyıle d.anluı Ü:!ıı l ll•ll H.anır. M.ın ayına C'rl�cmcden yab.lanacık. çok g.:çmcden de w

hn edılırıı!iUr. G.a!>kol ve T.;;ıc-Nor'da vuku buları olaylula alakı.h bırçok t:.nı!jm.a lıalrn

d<1lu. IU.uk.lar

u.ı:!ıı ı nda

yal;mırnııla. adar. Bu ol;ııylarla alak...h ob.n.k elddo bılgılc-r c;ok 'ı

mrlı olup. bm;ol(ıı da hatırat olın;ısı fı3sebıylc objektıfdcğıldır. Ol.1yl;m bızz;at 1ı·;ıı\ .1ıııı, obn k.Jlılenn h;ııuntl;ı.rında Ga.sköl ve "fac-Nor'da y;ıı \ilnan ofaylın. değirulmış�c tlc hıı

•Jl.ı.yl.ır ur:oıflı bır lC'kılde kaleme alınım�ur k.ınaaundc)ız.

05MAN ISl.AMOQU'PmAN OSMAN •ATUll HAN"A 1941·1151

ğını

anlamışlardı. Altay'• giden evlatlar,

1953 yılına kadar d•fı:brda yer yer

�erili• mücadelesini devam ettirmışler. d•ha sonr• Şerzimm"ııı Susiim be'yc \'ali olar•k ataıunası ıle sılalılarını tcslım etmışlerdi. '" Osman Barur, empeıy.ılizme karşı istik.lal savaşının eşsız bir örncğını vermıştir. Altayl•r'da büyük bir düşman çemberi altında oldop:unu unut ınuşçasına son mermisine kadar kahramanca savaı•n Osman Banı r,

1951

yılı Şubat ayınd• Makay'da karlı ve soğu k bır kış �nii Doğu Türk.isı.n'ııı ı.ıık.lali için yapmış oldup:u .. vaşla rı n en sonuncusu ılc ıarıhe m;il olınuş mr. Osman Barur esır edilmeden önce arkadaşları. komünısılere karşı ,·e

rıleıı mücadelenin artık başuı ş•nsı kalmadığını keııdısıne söylcyıp g•�Ç eıınesini rica enik.lerınde O, memkkctıni b ıra k.i p gıımeyı reddcımışıır. Osman Banır kendi iradesiyle miic•delcsıııın baıuıyd ul•ıacağına ııımı yordu. Bununla bırlıkte mcınlckenen hicret etıneyı düşünen herkese emr indeki bürün vasıı.larla yardım ennekıcn de �rı durnumışıır.'

21 Şubat 1951 tarihinde Duvkuan[l �clırı 16 Man 1951 ta r ih inde Urumçı'yc göıüriılıııiiştur."

Esir edilen Osman Batur. ne," oradan da

Urumçi'de ağır işkencelere mamz kal•n Osm•n Banır'a bu ışkcııcder sı rrnııda karşı deVTimci hareketlerden adam öldürme ve hırsızlı!'..r.ı k.ıd.r bırçok suç isnat edilmiştir. Osman Banır'un ıdam• ın.ıhklıın cdılınc,ınc sebep olarak;

230 adamı bizzat öldürdüF;ü. 1. 175 k.işının de ölümünden 340.000 hayvan çaldığı veya çaldırdıiıı ıle bınkrce kışı-

•orumlu olduğu.

19- G•ymulbh, Altaylar'da Kanlı Günler, s. 153. 20- Hıvn. Türkistan Devletleri. s. 33 1 . :! 1 -

Ça�d.uhoı\(11. a.g.e., s. 205; G.l)"TC'nıll.;alı (Altaylar'da K.anJı Günler. !.

I Si. ı ��oı,

Duvku.�.ng'.l gorurülcn Osman Batnr'.t buud;a bm;ok ı�kcun� Y-'pılt.lık-ı..ın !ı.Onr.a b.ı.�lı .:ıl.ı.

nk al sırtındı .sokaklarda dola�tınldığıru. "T11rki1tmı'ı Çinlilm1m kurr.;Mcıığım .lı;nı .r,/.:rıııu luılint bdkm• dC'mldığuu . .ıı m;1 Bamr' n n .ığzııu lup.ım.ı.yı uıııınttkbrınd..ın. '"lJm .ı/,·l•ı/111111, mrın rlfmyn dunlukrı'f bt'11iırr mıllt'ton "ıurndrley·t "'rn"' r·daekıı,-" \l'kJındt' hAğırdııhnı. J.h� .,uııra W Unımçı'yC' gonıruldnğunu ıl�de cm ı dacdı r. Ouluv (a.g.e . . 'i . .:!.,6). 0.,, 1 11,m IJ.ıı nır'un y;;ıb.loındığl andan ıub.ucn bııyuk ı�kem·derı: m;mız bır.ilkıldııtıııı . .ıı k..ı ıııu.1 b11;11k ve .ağır dcmır bağlandığım

\'c.-

M.akay't.l.ıın Dıl\' kıı;mg'.1 k.ld.ar ytını\"ı:rı.·k g1.· urıld1�1111,

L'mmçı'dc yuzunn gozt1nU bop.dıkb.rıru, dl...rıru .ırk.ay" b.ı.�l.ı.dıkJ.mıu

\"!."

,uk.ıkJ.uJ;ı.

Jol.c:ıtı rdıkl.ınru yazm.-kt.ıdır. On.h;ıy .ıyrır.ı lı.ıllu zorluııowk .. ıırı:ııylc bııyıık �lu.uıı.ın (huı.ıın B;mır'ım yuzunc mkurm.ıkfonru Je ılide emıd..-ıc.-dır

22- Türkistan Şehitleri, s. 44. A.hay (a.g.e..

_. 10) ısı!' Oııııuıı B.arnr·ım 1 :i .\1.ı.rt't.ı. \ . .:!05) l.lrıh Hrıl ll'll ll"k

Lmınçı'yc stnuruldıiJitunu yum;akudır. (..:.aıubrl ıoğhı (a.g.e. ,

lı: bırlıktc Unınu;ı'yc uç.ıklı göuirnldıığuım ıı".l.dc- t'tnıck.lı.· dır OMu.111 ll.ırnr

llll

, ,ı k.ı, .

laudı{tı gtinler<le Bonkol'dc bulmı.tn K..ı z<ı.kl.ırdown .11111.an bılı..rılerı: t!orı.· llmıı. D m �u

mg'd,m t1{1kla Ont:C' B.ırkol'c d.ı. lu. sonu J;ı Urmnçı·�-c- �oııırulııııı'tmr /.ı ı J l l.,ın.m Ö.ı· ��·'· B.ırkol halkına da 1c�lur cı hl nıı �ur. 1985 yıl ınd.1 Tıırkıyt''yc �d"·ıı \ r." lhıı;.111 l:J" ınr'ıııı mtukb.ndığı sır;1d.ıı ıernıman olduğumı \o�·k�·c ıı L\".ık �.ık..ı n Ç.ıkı ıı.ak. l)"ıu.ı:

B.aıur;ı Bar kol'de 1C'rcuııı.mlık y.ıpnğuıı l ·lu:ırbck Gayrcmlla h' .ı aıUnrm�ur.

\'C

.1-;keri bır u�.akh Lnııw�ı\·"· 11.aklnlılllıj!uıı

ON YILA SIGAN llR ASIRLIW EFSANEVi

OMOFI

nın çadırını tahrip cttıf.'İ iddi•lan bulunmaktadır. Bunun sonucunda da 1<fa nıa mahküm edilmiştir. İdam karan infa1 edilmeden önce, ııöii;sünde isnaı edilen suçların y;mlı olduİ(U bir levha asılı olduİ(U halde Uruıııçi sokakl•

rında dol•ştırılnııştır. İ nsanların O'na bir "lıo/k dı'lpııam" nazarıyla baknıa" ve hakaret ennesı saAlanınıştır. Osman Batur'un tutuklu bulunduİ(U sırad.ı saç \'C bıyıkları u1.amış. elbisesi parça parça edilmiş bir n1iyette idi.

Ancak

O ,.. ı-.rını k.ybetıneıııiştir. İdam ed i l eceği yere getirildiğinde yü>iiııdc korl.."Udan eser yoktu. Sanki ölüme �den bir mahküm değil, düğüne !{iden

bır delıkanlı !(itııydı.'' Osman Batur en son olarak kız esirlerin çahş nrıld ı�" bır clbıse ımalithanesine götürülnıüştür. Kızı Az.pay da bu esirler arasın

daydı. A npay' ın naklcttiftme göre Osman Batur'uıı son söı.ü: "Beıı öltbilirirıı amJ be11i111 kaı.,uim mutlaka yr1rdım11 gt'rİ alır" olınu�tur.�4

2. Osman Batur'un Şehit Edilmesi Osman Banır, U ru mç i'de Çın Komünist de\Timcileri tarafından "k�r ıı dePrİm<ilikle" mçlanarak 29 Nısan 1 95 1 tar i h i n de bir Pazar günü

l.."1.ırju

na dmlnıek suretiyle şehit edilmiştir." Petrov'a göre metal bir kafesin ıçı21- Çandarlıo�hı. a.g.e .. 5. 205; G.ıyretull.ıh, AJtay Karr:ah. s. 89. 92; Z.akcnulı. "'Çııı Ktı)'lıtddnmıdn O.mınu Bmm'', 5. -IS; K.ıra. "n.g. m.". !i. '1.7. Mosclcy (a.g.e., 5. 120). Osım.ı. B.ııur';ı, ısn.n cdılc11 sıı\bır .ırasıııd;ıı Amcrik.aıı cmpery.ıhznımiıı Doğu Turlc.isı;ı.n'd...i.ı aıjanı oJınası da bulunın;ı,kt;ıı ydı '1..ı- B�;ıı r;m. n.s.r., .. . :!4. 15- B;ııym ırn Hayli, Komünizm ve Türk Dünyası. s. 52; Alptckm. Dop Türkiıtan o.,.•H. s 290: Ga}TCIUlb.h, Altay Kartah. s. 9 1 -92: aı.ml(, Ahaylar'da Kanh Gün ler. s . 160. Kurb.an, a.•f!.m. ... 8 1 ; Forbc">. a.g.e., s. -1 7 1 : Çandarho�l u, a.g.e.• s. 14; l.ıa.\. Kazakh Exodus. '.'O 180. 84; Boomıan-Howard, a.g.e., 111. s. 47; Drcycr. n._(· "'·· ... l�tı: Yan,!l 1-farı. lslam in China. Hon� Kon� 1 969. s. 75-79; R. C. Rus:h. R�ligion in Conımuniıl Cbina, NV 1 9i0, ,. 269-270; Şaı:ıhüsc)ıno�lu, "·.�·"'·· s. 9. Acnsrnı Cn..1:7 m. ". s 1 4 1 )'.a p:tırC' Osm.aıı Batur, Nısarı 1 9 5 1 '111 son Rtinlcrındc; ja('k Clırıı'c f::Orl· (The Xin-jiang Stol'}'. NY 1977. ">. 270) Konıdnıst bırhklrriylc y.ıpılan t;:il.tı!illU.da ol

durulmu�mr. Zakcnulı ( ''Çrıı K11y11nkltırmdn O.mrrm Bnı11r". �- 45)'yr gorr Osman B.aı1 1 1. l Maps 1951 ı.anhındc �dm ı:dılmı�tır. Alptrkin (Esir Dop Türkistan için-2. s . � 1 52 1 6)'c E'Orc Osm.ın l:htnr. 28 Nısan 195 1 u.nhınde Doğ:u TUrkman'm mcrkczı Uruın çı \chnııın Kı11I ıncyd:ıı n ınd.a toplanınlan 90 000 lcşnıın lıu111ru11da Doğu Türk151:rn'111 hu- nuınanılı J ı;ııı ııi Burhan Şcludi"nm b;ııı:loınlı� alrmd.a }"apılan sozdc alerıi halk ınalıkr meçı u.ralındaıı suçlu huhınmı.qtnr. Mahkemede Doğu ı·nrlosun'dak.ı K.11aklan ıcm<;ı leıı Eııvl"r Cakulın, Ü'iınaıı Batur ve uloıd;ıı � lanıu ıth;ıım b blıun C'r7.1.!>ı t;ıılep ctıni$11f Uıı balıi:bkı hükıım nmteakıp ınfu gcrçcklc�tmmııur. Osnun Baıur"un 28 Şubaı 19S 1 ıırı hınde ıd.am C'dıldıgını ıfadl" C'dcıı dıji:cr hır ç:.ılıinuı da ı-. Km�)ı(tıt, A Keski, A. C:ııulıa\" ve M EnRJll uırafıııdan 1 1 Ar.alık 198'1. tanlıindc Mimih'tc kaleme .ılına.11 11Krıml11�rı1111rr . 65 yıldl11rim111 trtdmiylr Bn.�mL<ıZ Aln; Oıdtt Hlıltimıtti ,,.. Knznk Tflrltlrn 11i11 ı\/illi 1.idrrl..-nrı dnı lfozıft11ı '' ısımlı ç:.ılı�madır Ahay (a.g.e., s. 4 1 0)'.a. p:orc Osman Batur :!R Nı,;ııı 1 9S l 'de ıd;ıı ı n cdılmı�tır. Türkistan Şehilleri (s. 3. 44) adlı c">crdc Osın.an Baıur, :!H Nıo;;a n 1951 t;ırılııudı: 90.000 kıı:ımu Jl07İİ öımndc bu}1ık habrcrlcre m:ıırn7 hırakılar�L �C'hıt ı:dılını�tır. Aym ese-mı .1)'111 nyfasmdil l"liı: Osmaıı Baıur'un 4 Nisaıı'dil çcşnlı ı�kw-

OSMAN lSLAMOGU1NDAN OSMAN IATUR HAN'A 1941·1951

m· konulan Osman Batur herkese ıhret olsun diye Uru nıçı sok;ıklarınd•

dolaştırılmıştır."' Osman Baıur'un şehit ed i ld ıj'(i J..'Üll

25 arkadaşı

kcndmy

lc bırlikte idam cdılmiştir.'" Ayrıca Osman Baıur'un idam cd ildıp;ı ıtüne kadar; Ora1 Bcı:. Mesut Sabri Bayko1i ve Davut Kadı gihi lıderlcrııı de yakalandıiti. hunların ı da nı> mahküm edildip;i \"C hunlarla yakalanan mürteci f?T up l arın çcş ı th ce-

7alara �arptırıldığı 1 95 1 Ma rt \"e N ısan aylarında radyo hahe rlcrınd c

111-

l:ırılmış ve O�nıan Batur'un sözün1 ona ınuhakeıncsı radyodan naklen ,·r rılınışıir. Osman Baıur'un idam edilişi radyodan şöyle \"c ril m ış ıir : <an

1 951

2B N ı

giinü saat 9:30'da "Halk Sor.�11 Mrc/iıi "nın aç ıl d ıj!ı ve hu mc.:lıse

90.000 kişınin katıldığı haber wrilınıştir. Halka. atılacak toplarda n kork

mamaları tembih edilmiş \"e daha sonra Türkisıan'daki komünısı ku\"\·,·ı lcrin başkomutanı Vang-cin

SÖ7 alarak Osman Baıur'a aıfe d ı le ı ı suçları

saymıştır. Bunda n sonra da aç ık mahkenıeııın reisi sıfatıyb Burlı.ıı Şclııdi sö7 a larak şunları söyleınişur: "Xi11-jimıg'a k11rı11l11i cııd11:m111111 .f!tfmr.<i ı •c Halk Hiik;imtti'niu k11nıl111a.011da11 dolayı halk, d;i�ma11larrna ke11di t'lıylt• n•:-if ı�n11tk imkô111ar111a kavu.ırrı. Şu anda halk d;;�ma11lar111111 tu .şiddrılı_., ,ıfmı 0.;

mau gibi cauiltr 11111/ıakernt rdilrcrk 11r cezası ı1trilrcrkıir. Hrmdarr .i�•ıtrı) d.1 im

nıuh.1kf1111· Ba tur'u n huıun �curıhnL·�mı roylryen R urhan Şehidi. halka şilciyetleri olup ol ı n adı (ıı n ı sormuştur Bıı s ı r•d• mil..To fondan, Osman Baıur \'e arkadaılarının aya kJ .r ı na hap;l .ın ı n ı ş ziııcırlcrın sesleri duyulmaktaydı . Burhan Şeh ı di ' nııı sorusu ii7crınc Uy �rlar, K;ı ıak lar \'c Çinlile r adına birer kiıi Osııı.ıı B.ıur'daıı urnn uu dıya ı ilciyc ılerd c bulunmuşrur. Bir müdd,•t sonn da Burhan Şd ı ıdi . o, man Batur \'C' arkadaşlannm ölüın ce1asnl.1 çarpnrıldı�'l n ı açıklaını�tır. Osman Bacur'u id;ama götüren süreç radyodan k.asıen böyk ,-crihn ı� ve ıııahktmtltr dtııom tdtctk ili' lıalk dtmPkrasisiuin d;;�m.wl.ırr hı'i)'/fCı�

rdilutktfr''. Bu konuşn1ad;m !.Ora Osnıan

n·lrrk �dıiı IC'dıldı� y.ızılınalıadır Kadıri (ı.g.r ..

19�). Çııılılerr l""ll" dtı\C'll o.. ım.11

fbt.ır. Cm ı ml ıan l·bn ve dııicr esırlerın Unu ıu;ı°yt' �İ:'timllcrek Nıun ) (.ı:;. l'tk lı.ı.lk

lınimde k11f'\tlt1a dıı:ilC"rek �dm cdildııtJnı b.ydemıekı:cdır. 7 .ı kemı l ı ı�r t "0.>ıwm 8.:rm lo:inıJ;r· s. 3) Osman Duur'un 1 9 Nısau 1951 r;uılnııdr "r/,..,1111 du:mmı1ı �· · ılı: snd.ııı.u.ak .

ohlın

cez.uımı c;:ıırpıınldı�ııı belirtmekte

;mu

ıufnın

ı;tl'rçekh:�11rıldı� unlu \'crını:

ıı ıc:L.ı:cdır. M 1-1 .ikı m Karımlı ("Osmmı Bnıur l'I" l>if")'•1 1'11.;tıkl.uııım ll.�ıı T:ırkı.;ı:ır ,Ç,ırıı Alt ay Kanah Osman Batur. (h:ı.7. f-1 G;ı�Tctull;ılı-A ı·ıırkL>7), l'l.f.mlıııl �00-l . ., tf.I), Osman B:mır'nn 1 Ma)U 1951 ıarılnndC" k..ulcdı ldıı:;nıı �-;ı7ın;akı;ıdır lıttp '""''"' 111kıuı.coın ır/asplyuı.asp?tvbkalc_Nu �90-l/Cl� .0'•.200:i \"l' lıup . , \\...,,...,, hıır)ı�'kb.I\·· uk rom/yeni_s;ıyfa:_3 I O. h tm/O· L09.2UO�;ht1p·/1\\"\\"W 111h;ıb.nı 1 . or ).l �1.,ın:ı.n_h�1111.lıını/4 9.2005 adlı inrC"rnct sndC"rınde ısc ()ımuıı Bnm oıın: kııloıkbrı d.alı.ı. �'ınu d..-ı ' ı!u .

k('ıll;ırı kcsılınck sureriylt" iclıH cdılım'iltr

�fı- Pt-trO\·, •.g.r. ,

s. 50-1 �7- G.;ayrcmll;ıh, Altay Kartah, s. 9�

ON Yll..A SIGAN •IR ASIRLIK IEF5ANlVI ÖMOR

halk üzerinde terör estirılmek isıcnmiştir. Bir gün sonra da radyodan şu haber dinlenıhıııştir: "'Osmmı Batur ve 25 ci11aye1 ortağ111111, Erwtr Cıdw/i11 admd,ı bir KıızJk ıar,ifı11da11

crzJ/Jn

iıifaz edilmi�tir. Bı111lan11 cesetleri ibret İ{'"

ii{ giirı ı ıcıkrıı bmıkılıl,,ıkıır".=�

O�mnıı Batur; 29 .'\ı'isntı 1951 giiu11 lınpisluirırdrır idnmn gi.ililn"iliirlt�11 (iis.ırr)

Osmnn fJııtur, idam tdilmf'Jrır ııncr Cnmr(ı- StJknltlanmlıı

dıJltıjlırrlırlwı (111gda)

Unımçı radyosu. bir r•r•fcın şehit edilen Türkistanlıların haberlcrıııı böyle verırkcn. bır t:ıraft:ın da hükümetin icraannd;ın bahsediyordu. l\k><· l<1.: ''/-/J/k K11rı11l11� 1Jrd11s11, .X.irr-jUmg'a girdikıt11 so11ra, bir se11t ZcJtjuıdcJ /1cJyd11tla1la aralan,,cta 66 dtjQ muhabere ol11111�111r. Halk arasrndafaali)ıtt gösteren

30 11whıc

l!_.f ıe�kilaı meyclau ÇJkartıluıı.[lır. t\4ürttcila- ııırafmdmı, hiikiimeı lttıdrolan11a kıır�ı

222 suikJJI lıartketi vuku b11lm11�. bımlarda11 2911 Jıiikiimet taraJİ11da11 ö11lnmri�tıı ozalonnm ve lıiikiimet (!/içilen'ııiıı döl'iildi(i{il çeşitli ı'tlkalar gön-i/1111ıı tiir. 275 d�/a tel�/(m '" telgr�(lıatlan kesilmiş "" Unmıçi'de birçok yaıı.ı.•ıı ıııqdmr.ı

.-l)'Tl<a parti

gt'lmi�tir:. Fakat b;;ı;;,, bu lıarekt1leri11 miisebbipleri oları O.cman r1e Orazbay xihr lıaydııtla,. de ele ,ll'firilmiııir. Bıı miiııa.<e&.tle

899 kişi leı'kif fdilın4tir.

Yiııe

N'-'""

b,1�Janmla �wrsut Sabri "'-" biulerce Amerika11 m.ms11 yakala11mı�·ıır''.�'1 28- ı\lpıdan.

Doğu Türkistan Diviın.

'.\.

262-263.

29- L'nııııçı nd)·o�umıu 4 Ot:oık l 'J S I ranhh bil�k.iı. bır lu.beruu: K.Jzıl Çm Yoııcumı lçı-llcrı Boıkau yoırdmın�ı Çu Yu-sıcııg,

göre Doğu Turkı�uı;

1 950 )-ıh nm ıcra...1 111daıı '11\ •

le boılucdıyordu: "J 950 .··rıırmıdt lııikıimt"t lıny<luılnrclmı, lımulnrrltm l'f lın)İytltrrlt"ll ibııffl ,,/ m11k uzar 7 7"5Y ki�ıyı imhn rtım�ıir. lfo biı �ftlf l(itıdt luikimıff l111pl111, lımız ı.ır lu�/İ)'t'l(rı 'ı

,,,,:lmırk İ(itı r :.JOO n;·n .'l"'P rcikil t'tml1rir. Bmılnr kıiy köj'. 1tıknk .�oknk tlııln.ınrnk ı'r' h.ır:.:

{ı.Jllt"fr ltn{11t1lnn raltrp t>dtrrlt baınrnf rtmrylr rııtı..1(111 olmu�lnrılır. Fnknt bımlnr yiııt ılr tmırıwıo•

lt"1m:lrrımiı ılt'ğıllrnlır". bkz.

ı\Jptckm, Doğu Ti.iırkiıtan Divisı, !.. 261. .264.

OSMAN ISLAMOC:.LLl'NDAN OSMAN IATUR HAH"A 1941· 1951

Komünistlerin ikridan �lmesi ile rcjıııı alcyhıarlannı tenıi•lcınck ve ı.ık cınıck ilk hedefhaliııı aldı. Bu harckcı ıle nııly.ınlarca kışı. reJİın nıulı•

lıfı

ısrnıı•le hapse anlrnış, öldürülmüş veya kamplar• !\Öndcrilnıiştır. Dofıu

Türkisıan'da bu muhalıOerın sayısı yü> bınlerle ıfadc edilcbilır. Mc•uı Sah rı U.yko71, Osman Banır \'C Canıınhan Hacı dışında öldürülenkr ıçindc Ahdülaz11 Ccııgı1haıı, Kurhan Abdurrchiııı Kılıç. Fcıhiddın Masum. Ah ılıılhcınit Danıollanı, Abdullah Saınedı. Sıdık Zaim, Zckeny• Vclı, Oruhay. Scyı1d Ahmed Hoca, Zafer Hoca, Alıdulkadir Tahirı. lüınıt ilacı,

Tur\1111

Alı. Da,-ud ve Porbıcap ııibi birçok kişiı1 saı1nak mümkündür.'"

O.oıı.uı Bımır'rm idnnr rdı'luırdrır iiııct'kl Jı•u tıııltırı (.<.ıldıı)

Ornr.�ıı BtTtıır'ım idmımrı ıllıtı)'lnrmı E)'lllrr 1-lrıkımıı·tı R.1�kmıı Bmlı.ııı $.-lwf; ,,.. idn•rıı1 IJllll)' '"''"" Kızıl dilitatlıı ı\ lnıı bir t1Mdı1

Çın

(Jt1gdt1)'

Komünist P�rtisi Do�ı Türkistan Komıu·sı'nın ıkmn "'ckretl·rı

Şa\' Lı-ciııg'in 29 Nisaıı 1 95 1 ıarılılı hcyaniıımb L \.S64 kıııııın ıııkıl.tp alcylııarlıf:ı suçuyla hapscdıldıf:ı ıliın cdilınıştır."

cc öldürülnıesıııdcn

Osman

llaıur'ıııı \"Jh�ı

sonra d;1 Kon1ü111st ıdncsmc kar�ı ko)ı1u lurd.;.l"tk

rı bıııniı deF;jldir. Yine bu kişiler dr yakalandıkç• Osııı•ıı

llaııır ızıhı

bı

lrdılmıııır. Osman Baturun yahlanıp ıdam edılıııcsı w Mchıııcı Emııı lluf,'1"a,

İs• Yusuf Alptekin, fklilban Canaluy, 'ı'lılbns lk�. Alıh,·k H.ikıııı

\'t Hüseyln Teyci'nin �öç eunesiylc-" Doğu Türkıstan'J;.1 Ç ı n komü111st

lcrınc karşı saf'.: nıulıalrfeı kontrol ılıma alınmış ols.

Ja. iilkeJc Çııılıln,·

aıkupAu.u, Hayatım w Müc.delrm. (py lı..u. Soııer,':t.lçırı). :\ı ık..ıu 20CH. ' ı - , \ O .. H.ıın Y -' 1 - Alt•)" Kartah, (lın. f-1. Gayrrtullalı-A. Türkö7), İsuııhul �(H)4. " · �N \::- K.ıulıcl(";ı, Doğu Türkistan. " · 24. (ı2 \_\. Güç koınmı a)TI bir c;alışou olahilec('k ııiıclıktctlır Hu "chdc ç.ılı�m:11n ı ıd.1 � ı �· ı ı ı ı nudıy.1. ı;ckllcn $1kııı11Lın, kaıtildc-nıı d11n11nl.uı. n.pıbıı \'C'\'.ı npıl1 11.1.nıı v.ıhlıml.m, Hıı ıdi,.uu ve P.Jkıı;uı ı'd.ıki f.!OÇ blildcrinin dımııııl:m. k.ııilt.·lcrdt.·ıı H11j.!:ı -' H :\IJ'!l' k ı ıı'� ynıbıı 111cknıpl.u, hu ıkı lıdcn11 kcııdilC'n \'c hi11ı:ıı,.u .,;:,a.ık t:,•ı\ brildl·rı ıçııı '"'l' ı r kl.m l�.llıvctlerC' dcftmmcdı l:: . Hnınml;ı hırlıktC' kıur.ı �uını \ovkıııck �t- rt'kır ..� · �,,.., kı ıild�rıınıı ılln 1111111 \"e nıc�akk.ttlı y("llc-ulukl.ır ııc11n·o;; ı ı ıck Turkwc\c ı.:chı"_·k ıı7l·r� Fkıı ı ı 1 9:i::!

u.rılıındc lı;m:.-krı ctmİ'!Iİr, hb.

Ç;uuJarlu,�lıı. a.�.e . .

�O'

:! 1 1

ON 't'ILA \IGAN Biti ASlllLIK l.FSANlYI OMUlll

karşı ısyanlar devanı ctııııştır. Fakat bu ısyanların karaktcristık özcllığı öıı .-clulcr gıbi komiinıst aleyhtarlığından zıyade, Çin ıdaresıne karşı meyd• nd gclmıı olm•l•rıdır."

1 'J.19

scnesınde Komünist Çınliler, Doğu Türkısıan'ı ışg.:il enığıntk

bu iıı.ri lı hazmedemeyen mıllet. daı!larda bir ınukivemet cephesi kurnıuı \'C koıııüııısılerle mücadeleye wrışnıişti. Bu mukavemet cephesı )(jll-Jl •nK Muhtar Hüküıııctı'nın Malıyc Nazırı Cmımhaıı Hacı ile Osman

fü

tur'ıın lıd,Tlığı altında dağlarda bır müddet de\'am ermışti. fakat bu nıılli mücadele ve mulcivemet cephesı komünıstlerin kuvvetleri karşısınd• söndürülerek adı geçen lıdcrlcr esir edılip, umumı meydanlarda

v;ıh

350 kadar

ınılli

şıyane ve bubarca şehıt edılınıştı. Bu lıderlerın çocukları ıııücahıtle bırlıkte

1951

senesınde Hındıstan'a ılrica ermeye muvaffak ol

muşlardı.'' Komiiıııstler,

195 1 'in sonuna kadar hemen hemen bütün mılli

ayaklanmaları bastırmıştır. Komünist hakimiyetini emniyet altına alnı;k ıçın, her mahalde Askeri Kontrol Komıtelerı kurulmuştur. Urumı;ı'dekı komünıst müstcbıtler,

1951

Nisan sonuna kadar Doğu Türkistan'da

münıstlere karşı savaşmış olan

72.705

Bunlırııı arasında Doğu Türkistan'ın Türkistanlı ilk Genci \'iilİSi Sabrı Baykozı gıbılerıııııı de bulunduğu

kişiyi ölüme mahküm cmıııcır

Mc,uı

s.lalııyetli nıılliyctçi, amı-ko

ınünısr Doğu Türkistan lidcrı de bulunuyordu. Sadece K.1şg;ı.r'da 1 Eyliıl

1 950'yc

k.ıdar 1 5.000'e yakin Doğu Türkistanlı tunıklanmış ve 5.000\lcıı

fazlası kurşuna dızılınışrır. Terör. Türkisıan'dan kitleler halinde göı; emw yc neden olmuştur. Koıııüıııstleriıı ıktidara gelişinden itıbarcn

1 50.000'dcn

fazla Doğu Tiirkısıaıılı \'atanıııdaıı yaşamak ıçııı çıkmak zorunda kalınıı tır. liıınlarııı ı;ogu komünısr •skerlerı tarafından vunılmuş, bırçoğu

l lııı

d"tan'a dojlru yol alırken, bozkırda ,·cya dağlık bölgede, açlık ve susuzluk ı ıcuccsu1dc bnkuılıkten hilya.t;,a veda ennıştır. ,.,

3. Osman Batur'un Şehadetini Müteakip Gelişen Olaylar JJüyük kahraman Osınm JJarur. Mart 1 952 tarıhınde İstanbul 'da

dıı

zenlenen bır toplantı ıle henüz Doğu Tiirkıstanlılar Türkiye'yc ıslciıılı Kôçmen olarak gelmeye ba�lamadan. Doğu Türkistan davasının ıki biiyuk lıdcrı Mehıncd Emin Buğra \'C İsa Yusuf Alptekin raralindan Scrdcııf(Ci tı dergısının ôndcrlıgıııdc anılmıştır. İki lıder Osman Banır'un zorlu ıs3 ... Mo�dry. a.g.e. .

I S; Muslem Uare11 in Cbina. Huug Kong 1958,

S . h:dyı.lıyu. '"Sı.wil't Rttllflt 111

�.

5 1 -52. l )

�Vu-1in1t!{ Amertcaa Slavonic •nd EHt Europt!aD Re

view. xvır-. ( 'J57, ' 12?. J5- Alpıdc.m, Eıir Doğu Tt'.irkbtan İçin-2, s. 244-245. l6- J J;ıyır, Türk.i:1tan Devletleri, .... JJ l -.B2.

OSMAN ISLAMoGLU'NDAN OSMAH •ATU" HAN'A 1H1·1H1

debi mücadelesmi dile gcnrmi�lcr ve dıııleyıcılcrc duygulu •nln y•�•• ııı ı�lndı. " Aynen 1 948 yılınd•kı kar�ılamada olduğu ıcıbı Osman tlaıur'u ,·ıırıne çıkaran ve Türk kamuoyuna ıanı�ııran ıkı Uygur a>ıllı Dot(u Tür kısıan Türkü olmıı�nır.

5.ecdet�ecll � 1.L A H - M l L L.ET- V A. T ı\ N i'OJ.t•ı'HL\ ıhıuıl. K..11..,... (°Nııı.111 R.ı11111ı,<IUdU•llU•hıt-1 ,tl ,,,flflilJtd� ll h"� "'

\lıı ı�2 ,.ı-u.ı..ı1;1

ılla'IW.v' Tmlıyc 1" ırı-l 11,nı

�11

r.-lı •Uft �<· ı ı.ııt11 " ıı. """" Şcr-..lmı,.�11Urt111a.1 ,_1Uld.t1Mlllfı"�"

...

fnpl,1111....... . w:ı.

�� [1liloll lkıp.._ 1... YtH11f A.lpd» l'..wlol\•''"' 0a.n11 h'*'""" l"rt ...f

ıL.ıluııııp.. o..ıı.. l�:ıı11ı"un fflrlılı tı•ıl� ırııı....arıu..nı

•kf<Wlll4kr �ll(ıi(fdürtJ>lu •ııl.oo ,..,..,,,,� ti.to,.Jır S.:r*ıı�,ı

°""".... ... ....}.....\ht tll"i] t.ıııh&ı Up:ıı�o tt<(! l ıA>t l •om.ıı

-..,�

.. -- ... ... -......._. ._ _ -...._ - ·.. .----... · ·-·--·... .....

-- .._..., .__ �� ,,._, - - · -- - · ·-·- -

:::.��:.::;: �: E2:.�

�:.:;.��:��·_!.-::-i:: .

s,.rdrn,(t(1İ Drrgişi'rıin

�\lnrı 1 952 tnrilıli lıaba lwpımı

Komünist Çinliler. Doğu Türkıstan'd• kc nd ı lc r ı ne h•s bır ınıllıyeı

"IJ ıııilld' kqfctm ı� k r. bııııl.ırı "Xirı-jiarıg Uygur ;Wuhtar Bö(�esi" adı alımda bırlcştırnek 10 ımıhtar nt<J polıtıkası tıyl{lı!.mı�ludır. Onlar burada

ııom bülg.:ye taksim etınışlcrdır. Bu suretle ıneınlckcı pardln

r.ırçJ cd ı l

ıııışnr. tlununl• konıün ,. tler Doğu Türkisım halk boyI.rıııı Uy!o(lı rl J r .

K.z•klar, Kırgızlar, Moğollar vb. bırbırıııdcıı ayırmak

surcııyle

<,: ııı

lükı

nııycııni emniyet altım almak ıçııı Genci V:ilı Şm Şı-Scy'ııı 1 'JJS"tc �l'r çcklcşıırcmedıği planı hayata gcçınnıştır. ·• Doğu Türkisun urıhinin en önde gelen ve en çok ıartı�m•lı lllkrk nndcn olan Ooman tlanır. şehit edılınesınden sonra 1 950 w blrlı vıll•rda C,:in Komiinist Parıısi"nın propaganda k.ımpanyalarmda ya�aıııaya de,·am e tnıı�ıı r. Osman tlatur'ıın ,·arlığı K.zakisun'ın 1 99 l yılında bağıınsızlıı!J ııa kavu�masıııdan mnra ısc yenıden ı:•ıılmdırılınııtır. "

K.ll.ık bu JyJkiJıınıa-

Doğu Türkisun'da 1 949- 1959 yıllm .ırasıııda a.ıtm ycdı büyük ve Uvgur ayaklanınası vuku bulmuştur. Çıııli koıııüımılcr

.n- Go1yn:mll:1h, Alt•y Kartah. s . b� 1tt- 1-byH, TürkJsıan Devletleri, !ı. :us. llJ- H.obcnıi, ''·l'·"'··

ON YILA SKiAN 11111 ASIRLHl ffSANEVI OMlHI

ları. Do{:u Türkman'daki Çın iş!('ilini haklı göstermek g;iyesıyl c ve (),. nıan Baıur'un şöhreıını m enfaa t leri do{trultusunda ku l lanmaktan l(crı

durm amıştır. Çın l i işga l ci le r Osman Batur'u l 949'dan bu yana "lıaı•dııt, r, kı>•a, fPUJ'f')'d/i.H ra..ms

ı•c

l)oğıı Tı'irkisıa111daki ma.m m lralkı k�ud; keyfi İ{İll ırrii

ri:e edeıı /ıir ki�i" ol arak tanınnıştır.

Doğu

Türkıstan'daki Çın iş!('ilını hak

lı çıkarmak ıçın Osman Batur'a hu ge rçek dışı imaj lar yakış tırı l ı nışt ır Çınlı komiinıstlcr Uy�r ve Ka> akları "ça.�d�liJitımıaya(!)" ve on ları o,. man gihi haydutlardan kur tar m aya ç•lıştıklarını iddia etmiştir. Çi n li ko miinıstler Osman Batur'u 29 Nisan 1951 'd e kurşuna di7.diklerinde O'ıııı barış \'c nıc dc niyetı tehdit eden kırlı \'e tehl i keli bir h aydut ıı;ibi göstcn·ıı resimkrını ya)'nlad ı lar. Osman Ba tu r'un kurşuna dı7.ilmesı en yük.•,·k propaganda etkisı meydana ge tirmes i ı(.ıyesiylc infa7.ın her safhası p lanlı

olarak ge rçe k leştırıldı . Çin l il e r tek başına infaz edilen bir diğer K.nak lı derı C:anınıhan 1-lacı ıı;ihi Osman Batur'u tek başına infa7 etmediler. Ak """ onu :!5 kddar ka rşı de\'rimciyle hirlikte infaz e tt il er. Bunun i ki sehc hındcn hırı. Osman Batur'un medyada tek başına dikkat çekmcme.,ııı

öıı Bu şe kıld<· g.,ete le rd c Osman Batur'un komünist aske rler ce 1<·k başına dcğıl, de\Tn n al eyhta rı dığcr suçlularla hirlil.."te ınfa> edildi!{i ya7ıl dı kı. Çınlı koıniinıstlcrın idıl ve eşi t olduğu, etnik un s urlar ansında hıı '.iiia fdan1e1.k, ıkıncısı \'c daha da ö ne ın lıs i en1ık bir çatışmanın çı l.-m asın ı lemc ktı .

hır •)Tını yap madığı kan .. tini ya)Tnak gayesine ıtüdüldü. Yine komünısı

ler aynı g;iye do�ltusunda Osman

Batur'u n mahkemes ine Ç i n l i bir y.ı

l-" Ç ycrınc Tatar asıllı Burhan Şehidi'yi atadılar. M ahke me ye Şehidi'nın

'<'·

çılınc\I Osman Ba tur'u n ın fa11111 Do{:u Tü r ki stan'daki Türk a s ıl lı lıalkl• rııı kt·ııdı aral.ırmdrtki hır nıc'.!Oclcyını� Vt: Os ın a n Batur'un öhnesim sadl' cc Çııılılcr dcj:iil. Ka»klar \'e Uy�rlar da is ıiyorla nn ı ş gibi ııösterı ı ı e k

ıçındı. Son o l ara k gautclcr s uçlama l arı \'C si,·il halkın maru7 kaldığı au ı. rı ıddı.-ını ya)ınlamı�tır. Gaıeıder etnik hir ısyan çı kmaması için , sadl·

ce Kazak maı'!durları n Os m an Ba tur'u su çlamas ına ve sadece Ç i n l ı ma� durlann Çınlı ınahküınlan suçla ı n asn ı a izm verdılcr. Ba şından sonuıu mahkeme ve ınfa?. hasının ıl � odaji;ıydı . Da\'a, The People's Daily ,.,. Xin-jiang Daily �7ctderindc ayrıntılı olarak ya yınlanmıştır. " "l lardııt Osıııaıı" i ıı ı aJ ı Çın koınüııi•tl<·rıııce DoP;u Türkı sta n'a ycrlq

tirilcn Çinl i ı.?öçnı cnlcri ye rleşik Kazak ve Uygur dü şman l ığı nd an korıı nıak ıç ın w e l lerind en

ııck·n

her şeyi H a l k Kurtuluş Ordusu e liyle yap

tıklarını ııös tcrmck ıçın de kulla n ılmı ş t ır. 1 950'lcrdc Çin de\·l e t

menlcrıne ka rş ı

ve ıı<ıı

hı rçok ayaklanma olduğu için yenı ııelecek !(Öçmenlcrı ıı

4(ı- ArpMık. a.g.e. . 1 6 1 vd

OSMAN ISUMO�LU'NDAN OSMAN BATUR HAN'A 1 9 4 1 · 1 9 S I

,,.1 ve mal ıtUvenliğini sağlamak düşüncesiyle yeııı hir propaııaııda)'> ılı

ıı y;ıç duyulnıuşrur. Bu g.iyc ile 1 958 yılında, Osman Baturu ele �çıreıı adanı oluak ünlenen Kong Quing-yuıı tarafından ya'1lnıış nlan sck11 say ı�lık hir ya.ıı yayınlanııııştır. Ü!lmıan Batur'un kc11<li�1111 ele f'CÇırcn k0111ii ıııst askerlerle karşılaştıraıııayacak kadar zayıf hır düşıımı o l a rak ıtii<tcrcıı

y:ı 7ısı PLA (Halk kurtuluş Ordusu)'ııın "Zafer Yolu" k1t..a hmda yayınland1.11

Koııg Quıııg-yuıı'uıı hu rn ıı anlatom

Kong'un hikayesi Lias'ın

Büyük Kazak Göçü adlı

ha�arıla

kitahında anlrn

l•n Osman Batur'un ele geçırilmesı hık.ayesınden çok farklıdır. Kong"un •nlatınıında Çinli askerler çok cesur ve çctın, Osman Batur ı<e dıışnun dan kaçan bir korkak gibi göstcrilmı�tir. Hikaye şöyledir: "Omıa11 Raıur tam kap11ak iizert iken, KollJ! dommı� giil iistiitıdt" lto�arak ona )1tlİ.fİr. Osman

lfotur 011c.1 atr.� tlmt)'t &aflar, jOkaı i11amlmaz bir �rkildt cok )'akıu mt:u�/idt•11 bt'{ d�ıQ lıtd�(; ı11tt11ramaz. Nihayrı

Ktıu..�.

bt'rnha )'Nı' ,Jeı·irir """·�·" rı·mııck ii:t'I ( ikt·rı Baıur'rm )'Uf dfi�ıu;i� ll'{J��i

Osma11 Barur'u atı yla

J't' ı kisr )'C'rde miitodtleye..'!İrİ�irler. 7'3m Osman Batur,

hır b.ı�ka Çi11 a..sktri lju H11a-li11 )'tlİfİr ıır O.sı11a11 ııı d/11: Tiifrği ().mıı.111

Batur'ım .l'!iİ..�Jİİ llt dıJya yuua, ().mıtJn liıJtm

lt"ilmı 11/m ı•ı'

hı.1.�lıJ11arak Ur1mı(İ1)'t' götiir;;/iir". Kong' u n luk.iyc�ınm ;unacı: Ç ı n . dli� ıııaıılarııı ı zayıfve normal Çinlı askerlcrın bile kolay<·a dö,iiliıp ele g<·�ı

l.nı a<kcr b ı l c d <· ğı lJ ı r müdürü ıdı. Hu lı ık.lycıı ı ıı

rılcbılcceğmi göstermektır. Gerçekte ıse Koııı: \'c Koıı ı:. Kültür Eğitim Müdürü. Lıu ısc kamp

•nıJcı Doğu Türkıstaıı'a yerleştirilen Çııılı ı:öçıııcnlercc nkuıurak (h m.;m Ratur gibi haydutların onlara asla ıarar \'en·ını:yccc Ç: ı \"ı.: Uy�r-KA-

1ak ayakl•nnıalarıııııı

Çin devleti tarafıııdaıı ko layc a bastırılahılcn·f!ı lik

rım hryinlerint" ycrlcştırıncktir.

Doğu Türkistan'da empoze edilen Osman inUJI yııkarıd•kı gıbı ık<· ı ı Doğu Türkistan haricınde Çın'ııı b ü tü n dığcr bölgd.-rındckı ını.ı_ı m· �·>k Jalı.ı değişik b i r �ekıldc aktarılnıı§tır. Dogıı Tü rkm.ı ıı ' ı hı� ı:örıııcmıı C,: ıı ı'ııı dığer bölg"1erindckı Çinlılcrc. Doğu Türkıstan'da Çınlı <>lııı.ıy.ııı mnlıklara iyi da\Tanıldı� ve Doğıı Türkıstan'da dcF;ııık kökmlı nııllcılc rın hır .rada uyum ,.., barı§ içındc hirlıktc yaşad ı kları prop•!t"•ndası vapıl

ınış ı ır. Uu ır,iyc ile Osman Barur'un mirası

yım· dc İ(l § t ır ikn· k kt·ııdı .;ık.ır 1 9öi9-1 9(,_, \"ll ld r ı ara<ııllla Osman Batur hakkında "/nrilwm Ale•pJrri" ısmılı hır şıır y.ı7tnı�lır. �ıu dı.: 1 949- 1 95 1 arasında PLA'nııı Knakları ka?anıııak ıçııı ıı<isırrdı�ı ""' ıııwı larıııa göre kııllanılmt§tır. Çinlı §aır Wcıı Ji<'.

:0rılatılmıştır. Wcn , şiirinde Doı{ıı Tiirkısım dışım!• �·;ıpy.m <;ııılıkrı. 11t>i(u Türkıstan'da emik çatışmanın ulıııadı!:ı. Çın yi\ncıınııııın iılknk

4 1- Rnhı:n."i . "·.f·"'· ·

1 -�

ON YILA !IGAN lhl ASIRUıt lf5ANM OMUR

çok hoşgörülü olduğuna inandırmaya ga}'Tet enni.şrir. Şiir Kazak ve Uy��ır ayaklanmalarının kendiliğınden değıl, dış güçlerin fesat oyunlarıyla çıktı�" ııörüşünü s.vurunaktıdır. Şiirde aynca Kazak göçebelerin Çinli askcrlcrı Pey!l'dmbcr Hz. Muhammed ıtibi asil görerek ha}'Tanhk duydukları ıddı aları yer almaktadır. Bu şiırde Osman, Kong gibi bir Çinh asker taralind,11

dcğıl. kendi i><eğıyle komünist Çin tarafına geçmiş ve bir Kazak tırafmd•n yakalanmış olarak gösterilmektedır." Aynen Osman Banır'un idam cdıl mcsindc olduğı.ı gibi, bu da emik çatışma görüntüsünden kaçınmak ıçııı uydurulmuş yalanlardan bır tancsı olarak ıarıhi kayıtlara geçmişıir. Çınlı komiinıstler ıılııslararası medyada da Osmın Banır'uıı mirasına <<· np yeı:işcnııel"tcn g.:ri kalmamışlardı. Lus,

t 9SO'lerin

başında Türkıyc'v"

göç eden Kazaktan ziyaret emkten sonn yazdığı ''Büyük Kazak Göçü" ısunli kıtabıııda Osman Barur'un Çin baskısına diren bir kahraman olduf:tı· mı ve Dogu Tiirkıstın'dala Çin yönerimıni şiddetle kınadığıru yazmıştır Blı na karşılık Çııılıler, Çin Komünist sempatizanı İngilız tırihçı Basil D.-·ıJ

son'u D� Tiirkistın'a davet etmişnr. l957'de Lias'ın kitıbından bır yıl ""ı

ra Da\idson. Turkestan Alive: New Travels in Chinese Central Asia

(London: Jonathan Cape, 1957)" isimh kiubıru yayınlarnışar. Bu kitap L10> ın kı tabına doğrudan bır cevap nireliğı tışunaktadır. Davidson çahşrnasıml• Do ğu Türkisran'da Çin yönetimini pozitif. Osmın Barur'u da hiçbir politik lı,·. deli olmayan keyfi olan.le adam öldüren bir haydut gibi gösrerrnışar. JV!ao döncmınde ( 1949-1 'Tl6) Çinli komünistler Osmın Banır'u hep k• • rü propaganda giyesıyle, bılh.assa Doğu Türkistın'da,

kendi kontrol ve yom

ıunlerıru sa!i;lamlaştırmak için kullanmışlardır. Çin filmlerinde, hildye ,... w ınanlarında, kitap mcnnlerınde ve şıırlerınde Osman "haydut (Baııdit)" olar.k gösıcnlmi.ş, barışçı, çok emildi bir ülke kurmak isteyen bürün etnik halkl.ır dan mürcşekkıl bır inıfak tırafındın yenılgiye uğr•Olan körü bir ins;uı uldu ı:tı.uu komünist Çinlileri, Kazak ve Uyp;urLm inandırmaya çalışmışlardır. Osman Banır'ıın Türkıye'ye göç etmeyen, Doğu Türkistan'da

y.ı).o·

maya zorla razı cdılcn çocuk ve ıorunlarının bırçoğı.ı Kökrogay'da ık.inıct ermektedir. Onlarl• f(Öriişe n Jeferson Robens bölgede yapcığı çalışın.ılM· da Osman Barur'un ço,uklarından Şerdıman ( 1920- 1 970), Niğıııcnıll.ılı ( 1 924- 1 971:1) ,.c N•bı ( 1 921:1-2000)'in hayat hilciyelerını öğrcnmıjıır. l ı,.

nıarı'ın e n yaşlı bu üç oğlu da bab•ların ölümünden sonr•, Çın koınüıı"'· lerıyle mücadeleye devam ennıştir. 29 Nisan 195t'dc Osman Batur ıııı kurşuna dızılnıek suretiyle şehit cdılınesinden sonra Şcrdinı•n (),,,,,. 42- Roben!ı, a.s.m . .

�

OSMAN t51.AMOGl.U'NDANO!MAN8"TU.. H"N'A 1'41·19!1

ııoğlu kardeşlcnyle beraber Köktog:ıy'a gıdıp. or.da Çiıılı komü nıs ı lc rlc miic.delcyc başlamıştır.'·' Şerdiman, Dm·kuang'da hapıste olan Osman fürur'un digı,r akrabaluının serbest bır.ıkılrnasını ,.e Köktogay'a dönmek ıçın Osman Barur'ıın naşını Çin Hükümeıi'ndcn ıalcp ctmı�ıır. Bu ıalebı reddedilen Şerdimarı, 18 ay daha Çinliler tarafından yakalanmaya çalışıl ıııışnr. Şcrdiman'ın Çin ordusuna karşı zalCr üstüne zafer kazanması iizc rınc Çinliler, 1952 Eyliilii'nde Şcrdiman'a özgürlii�ünii \'C rmcyı kararla�

nrmışur. Çinlılc:r, Osman Barur'un lupistdti akrabalarını '3lı\'cmıışlcr ,.•

Şcrdıman ile kardqlcrıne Osman Banır'un naşını Köktogay'da gömmek

üzcrıne teslim etmişlerdir. Şerdiman w kardeşlerınc hükümenc ı� verıııış

kr ve diğer akrabalarına yaşamaları için gerekli eşya \'C yer ıeını n cnııı�lcr

dır. Fakat Çin ııazeteleri Şerdimarı'ın Çin ordusunu ycndi(!ını kabul cıme ıııiştİT. Onun yerme Şerd ima n'ın acız bır şekilde, .ilıccnap ve cönıcn(') Ko

miinıst Parti politikalannı bcnımSC)1p hiikümetin ateşkes �arılar ın ı lubul

emğıni yazmışlardır. Meşhur Çinlı g:ızetecı Çu An-p ı ıı � . l 955'tc Köktu1(.1.y'ı zıyaret ettiğinde şunlan yazmı�nr: "Şerdimau, gt(lllİ�te )'ılpfıkl.ımım hata lı old11iw1r1, yiict Komı';uisı Partisi poliıikalantıa dö11dii_�r'i11ii1 ktımiiwst '•iikiiml:'l i1·i11 c.ı/ı�ıJ((J,1111 söylemq ·�bu .ıma,ıa yeni komi;ui.sı ptır1İSİ bıJ�kıJrııuJ St.:)ll.flrll j.1•1Jj

rmrıtk için bizzar ziyam erıni�rir". Bugün bile Çınliler h<ila

l 'J52'uc

Şcrdı

ıııaı ı'ın Çin ordusunu mağlup emğıni kabul cunezler. Aksıne onun <,:ııılı

lcre teslim olduğunu ıddia ederler.� l 960'da Şerdiman Osmanoğlu ailesiyle Gulca'ya ıaşınmış n- or.ıda lııi kiimet lşındc çalışmaya başlamışnr. Ama Doğu Türkıst•n'da haydt o,nMll

Harur'un neslinden gelenler için çok zor olmuşrur. Koınü nıst Çııı"d,· onlar

"eski iğrerıı haydut Osınaıı'ııı kız/on, o.ı,lıı//Jn" diye ad landı rıl nı ış n r. MJ<1 dönc ınınde böyle bir damıı;a. sahiplerı ıçın en büyük liinem. 1 9 5 1 - 1 993 )ıllm

arasında geçen 42 yıl lık zaman diliminde Osman Barur'ıın soyunum !(Ckıt

hıçbır kııji kendisıyle c\'l4'nmeye razı olacak bır e� bıle bııl•m•nıı�ur. İnsan

lar çok kötü bir üne sahip bu aıleye mensup birısıyle evlcnnı c ktc ı ı .;ok kor

kuyorlardı. Kültür Devrımi ( 1 966- 1 976) �ıllırında Osnıaıı fünır'un k..ı bı

lcsı nJmüyle zulme maruz kalmıştır. Şc:rdıınan, 1 970 )'llılllfa lıap ı> !L' iilUll

Ccye kada.r ( 1967'dc hapse anlınışor) Nığnıerull;ılı \'C Nabı Ü•nıaııoµlu lıal

lu açık bir �ekıldc dö\'iiliip suç lanm ış . •ynı kabılcnın dı�r iin-krı

dt·

'"� -

l.ın ıp ça l�ıııa k..ınıplanna siirülı11üşıür. Osınaıı Banır'ıııı türb<· ıııcurı

vercl kızıl

muhafızlarca yıkilıp lıaup cdılınıştır."

�-'- h... Yu.!ıul Alptckm, Unutulan Vataa

·H- H.obc:ru,

tı .•

f{.m.,

2-.l. Tylcr (e.g.e. .

Doğu Tü.rkistan. l\1,111lnıl

l l)':ıJ�. s l t:ı2 226), Şcrdım.au'ııı 1�15.� ,,)111.1 k.ıtl.ır ıı11h J.

ddı:-.ıuc dC"\'.lllt emğmı ıt�dc cuncktC'dır. t>.·hllw.ud (a. g. ıe

. . :!!. . .2'.J8) l!ı.c K.ınk Jm:nı� lı.t

rı:kı:ılcnnm 1954 yılm"' bdu dev.mı cmğl bclinındm.:dır. ·t5- Rubcns. a.g.rrı., s. 3.

YILA 51GAN &Mil ASllUIK UUNfVI OMUR

Osnmı Batur'uıı ıoruıılarıııın hay;ııı K:ızakistaıı'ııı

bai:ı n ı s ı > lı j':ı ı ı ı

1andı{ı1 1 990'1ardan ıtıbaren dikbtc değ<-r bir şekilde değişmişıır. Onbr

sık sık Doı1tJ T ü rkis tan 'ı ziy:ıreı edip Osman Banır hakkında hikiydrr neşremıışıır. 2006 ��lında bütün torunlar bir aray:ı ıtelcrck Osman

nır'un me7.arını yenileme işini finans ermişıir. 30 yıldan fazla bir sür< h• rabc lnlindc bırakılan Osman Barur'un me>arı ıorunları ıarafından ycnı

dcn yapılınışıır. Yerel Çinlı yetkililer ıorunların mezarı yeniden inş• tı mcsını ısıemenıişıır. Onlara bn eski ı�enç haydudun mezarını niçin

y<·

nı dc n ınj� ennd:. ıstr-dıklcrini sorn1uşrur. Fakat torunlar n1czann ycnıdtıı ınş.:i edılmesını kendılcrı brşılamışlar \"c hı r gün içinde mezarı kcndı

leriyle ıckrar yapmışlardı. Çinliler de buna en!{cl olamamış ve artık nıc1�rm IT1$.1Sllll uınursanukun ,·azgeçıuışlcrdir. Osnun Batur'un torU11Lm

!Uzalasıan'da Osman llaıur'un mırasını an ma k \"C �ırmak içın Çın"dm çok daha a1la ri1gürlü� sahıpıiler. Son 20 yılda Osn1211 B aıu r ıckrar yen• hır mıllcı ruhunun oluşmasına yardım ermiştir. Fakaı bu sefer onun mı ra" 1 950 ,.• fı()'J.rda Çın'de kulı.nıı.n imajın tam aksi yönde !{elişmışı:r Son 20 plda Türl:ıy.,, Alıııany:ı ,.e Çin'dekı ınilhycıçilcr, "Os111a11 801111·,.,,

rolii'"

Ü7t'FIJ1C çeşııli rtkınlikl .. dü1enlcy;p, y:ıyınlar y:ıpuak onun h.ıır;ı

sını kuılanıışlndır. Önünıüıdeki yıllarda Osman Batur insanların

duşüıı

crlcrındc şu veya bu şekilde y•şamay:ı de,·aın edecektir.

46- Oıpan Batır. (lın

Alı11�11 �007,

8(J

1-1.ıı d ı Şrkrnnhı. DcvlctkC"rcr Kcpnlı, Örkr11lM"k Ndrnılııı

O'SMAN 151.AMOt.l.U'NOAN D'SMAN 9ATUR HAN"A 1941 · 1951

4. Osman Batur'un Kişiliği Her milletin tarihinde mümtaz şa hsiye tle r vudır. Mümtaz �•hsiyctle rı lıu mevkıe yülcie lte n dcğerlerın başında mensup olduğu mıl l e tmı rı gc le.:cıbnc yön vere n mühim ışlerı sabır, ıncunet \'e fedakarlıkla ıta etm e l<rı gelir. XX. yiizyıl Doğu T ü rkı • ta n tarıhıne d•mga ,·uun bu mümı.,

�,lısıyetler .rasında Mehmet Eının l:hıji;r" M es u t Sabrı Ba y koz ı .

mf Alpıckın. l<rı ı le

Osma n B•nır. Caıumhan Hacı, M a lumıt M ulı ı ıı ve kardq

Hoca N ıya z Hacı'yı saymak mü mkündür.

Osman Batur, Doi(u Türkistan tarihinin dıkkate dcılcr önemde

'"< mlfuz

dala canlıi şahsıyetlennden bındir. Bıllıassa onun Doğu Türlastan'ın kuu�ın

dela nüfuzu çok önemlidir. Doğu Türkistan Kuaklannın nı

kaldığı

nün son

yerden devam etrinnesı. ıstiklal

ısııkW mül'•dclcsı

ateşıru ye mden yakması \'e önıni

anuı;ı kadar bwm devam ettirmesi Osman B• ru r' un lıderlık rnliıııü

ınkir edilemez bir gerçek }"•pmakt:ıdır.·· Bıı }üzden �"ı Türla•tan wıhın

Jela önemuıe

buıaen onun hay;ıuıun belli döncmlcnne dcguunek �crcklıdır.

i l . Diinya Harbı'nin en sı<ak �n le rinde Do�ı Türkıstaıı Tmkkrı lıa zcn zulüm alnnda ez ild ı , bazen de alda nc ı pol ınk nmıen•lua ma r ul kal dı.

Ü lkenin ileri gelen l iderler ı bazen Rus. b a z e n de <,:ın ıdareolcrındcıı

!ıı ly.t.si td\'İZler elde eone ın üc ade le �ı verdıler. o�motn H.nur ıse �d.\0.1..:jlllJk

tan başka çıkar yol ol m ad ı�na inanan bır ınsandı. üsınm BAtur. tlz ı k.c l

ularak 1 .85 boyu nd a , ırı kıyım, kısa \'C kalın bır bo\'lld >dhıp. '"n"" ,.c !!ÖZien daima kapa l ı denecek derecede kısık bır 1-.Uru111.i şe "lııpıı. K.ı�IJrı rıın a rası kınşık olan Osman lie1nır'un en önl0n1lı Ozclhkkrmdı:rı buı�ı dt' u konuşııı•sı ıdi. Mücadelesındekı tek ılıtırasıııııı ha l l mı ı ıı özı.'lırhıf!u o l dııjhı, kcndısıııı tanıyan herkes ıu• fıı ı d an ııddc cılılıııı�. l·'lı'i 111� bır ı htı r J�ım bu ga ye \'e n1ü<.:.1.Jclcsuıe k.Announışur:� blim öncesi

Türk dc\'letlennden ben kull.uııl.ı�lcn Atlı '""···� tıknklcrmı

ı ıı•lı.ıretlc Çin, Rus \'e Mob•:ıl birhklenne karşı U\}.'lıl.l\·.m Chııwı Bmır ıııı _,_ ' � ddıa.ı lı;ıyr.uılık uy;ıııdıra<.ık dcre<edcdır. Hına O" ıı.ı ıı B.ınır"tııı bu l ı"'u

""'n.

K.ız.ıdanıı XX

asrın sonl.ın ılc

Jı.:rh:nm.len Böke l:::farur'un

:X."G .

.bnıı b•şl•rıml• )'d)J\-.m

bürnk lı

y.ınuul.ı yca �crc k !ı.<1\-;ış ulı::ik.lt..·nııı onJ.ııı l:,µ..- L·11Jı

i'1 l<'kluıdekı bır ıddıay;ı .cbcp olıı ınştı ır." H:ilbııkı O"ııJJı B.mır ık U<>k UA nır un bırbırlenru lııç b'Önııcdıl<lcn çall'jıııaıııvd.ı ortaya koımlııın�nır. -l"i- L.ı.kcıınlı, "Çin K.ıırr"ılıcl11n111"1 0.1tHılll B11ıur", 'lo +-1-4; ·11'1- lbrıu.·11. •.g.e., :). �74, Lı.ı!ıı , Kazak Exodus. !ıı 5H. [kU'JoUll . . ,, ...: !il -. ); ı s�. c;,L\I C..' tııfülı, Altaylar'da Kanla Günler. �. 159 � · ı. Ç.ıııd.uho(ll u. a.g.e. , � 1 1 , i\.n�.1lb;ı.yo�hı, " ;;3 �dr,ıdt·ı � ılmd.ı < l· mıur H.::u,"rı . J,ı.ııı;.-nr Altay Kanab Oıman B•tur, (luz 1 1 (;.t�n·mll.ıh-t\ rıu kl'l l. ht.uıl•ııl �IM.'-1.'.". \ �

ON VILA SIG;AN alR ASIRUIC EJSANM OMOlll

Osman Batur'dan bahseden ba'1 yayınlarda kendisinden, Doı:,'lı

Tür

kistan Türklennin n1illi ıstiklah için sa,·aşan "Şa11lı Boıur" veya "iinlii .ıd:oi lwmaııdaıı" olarak söz edilirken, bilhassa Çin Komünist Partisi tarafı.rlm

\'C yabancı kaynaklı çalışmalarda ise "bir .lf"'I'

r�kıı•a

vr aııa1Jİ.sli11 lideri" ola

rak bahsedılıııektedir. •• Kan.atimi1ce bu ikisi de ortaya koydufıuıııu1

man Batur tarifi değildır. Kesin olan şudur ki; Osman Batur, Altay Ka7ak lannın milli ıstiklali için n1ücadelc venniştir. 01nun, vatanperver birisı ol masına rağmen. Çın emperyalistlerine karşı yürüttü� siyasi mücadclc<ı ni. politikanın inceliklerine nkıf olamadığı için başarıya ulaşııramadıı:,�ııı

Al Zat,·ıı Osman Batur'un tutarlı ve ileriye dönük bir siyasi görüşü de mevcut tk jtıldir. Kanaatımııcc Osman Batur'un liderliğini yaptığı hareketi. başlan söylemek mümkündür. Kesin olan bir me\"lu da Osman Batur'uıı. tay'da alterııaııf bir idare kunııak için teşebbüste bulunmadığıdır.

gıçta Çınlilerin Kazaklara ait tarım alanlarına tecavü1leri ve Kaıak halkını Mcrkeıi Hükümeıın hikınıiyet ııncırine bağlama girişimine karşı

gösıt··

rılcn hır tcpkı olarak dcğerlendırıııek daha doğru olacaktır. Osman Batur'un 1 940 yılını ıııüteakıp başlamjtı ve liderliğini yapıı�ı direnış harckcıı, kahramanca devanı ettirilmiş olan istiklal mücadelclcrı nın eşs11 ömeklerınden bırini teşkil eder." Ancak liderlik kudretı yanın da bahtsızlık da Osman Batur'da birleşen özelliklerden olmuştur. O. sılalı noksanlığı. coji:rafi ıorluklar, .ayıca yetersiılik ve kötü ı:alibinden nıcvd.ı na gelen zorlukların teker teker üstcsınden gehneyi başarınışnr. Bununla bırhkıc Osman Batur'un en büyük ı:ahlmılığını geç doğınuş olına<ı ola rak belirtmek mümliindür. Nıtekim Osman Batur. teknolojinin

hızla �··

lışmeyc h•şl•masıyla bırlıktc savaşlarda uçak ve motorııe birliklcrın dc�ıl de. sadece top \'C tüfeğin kullanıldığı dönemlerde y;ışamış olsaydı. ,._.,� kabılıyeııyle Orta Asy;ı Türklerını tek çaıı altında toplay;ıbilmesi nıuııı· kün olabilırdı. Osman Batur'un bu yönüyle Kafkas Kuuh Şeyh Şaııııl t benzcdığını söylemek abartı olmaı." Osman Batur, göç ıçin hareket eniği sırada çok sayıdaki Moğol aılı •' kerinın ü1crlcnne geldiğı görülünce, kafiledeki herkes paniW.· kapıldıi'.ı halde kendısi soğukkanlı ve metin görünmüştü. Atına binip bir tcpenııı arkasında •ipcr alan Osman Batur. aralıklı olarak ateş açmaya b•şl•nıı\ 50- Renmıı, " ·.'!·"'· · s 1 4 1-. Doun Ra}ınold.a, ".\fı�ı/ Kflynnltlnrındn: Osmntr Hnt11r''. (•,r• H Gayroıııllah-M.A. Erıııı ı ı). Şehadeti'nin 52. yllında Altay Kartalı Oıman B•·

tur, (lı:ıı. 7 1-f G.ayr�ıulhıh), İ'§:tanhnl 2003, s 12 5 1 - Alptckırı. Doğu Türkiıtan Diviıı. s . 272. (i;ııy re111lhıh, Ahaylar'da Kanh Günler, s. ISR; Kau.,

52-

'"ıt._t?.m.", � .

25.

OSMAN 151.AMDQ.ITNDAN OSMAN•ATUR Hılı.N'A 1N1· 1951

neııcedc düşmanın durdurulup geri çekilmcsı sağlanmıştı. Düşman as kerı nin çekilmesinden sonra 20 kadar askerin alnından vurulduğu !(örül müştür. Bu olayın Osman Baturun harikulade nişancılığının ıspatı oldu �na delil olarak halk arasında anlatılmaktadır." Osman Batur, teşkıl cm

ğı

küçük akıncı birliklerinin başında Çin ve Rus kuvvetlcrıııı pusuya dü

şürdükten ve istediği neticeyi aldıktan sonra gen çekilırdı. Nişancılıı'.:ı ef sanevi derecedeydi. At sırtında hareket halinde nışan almak ve lıedcfııı ı \"Urmak Osman Batur için sıradan b ı r olaydı. Cesur, şüphecı \"e ıııağ.-ur

olan Osman Batur. yii(itlerine yüklcdii(i bütün sıkıntıları kendisı de pay l�an bir kişi idi. Gayesinden bir an bile döndüğü, düşmanına acıdığı w ya dostuna ihanet ettii(i hıç v.ikı olmamışıır."

Bütün bunlardan sonra Osman Baturun kişilii(i için; çok konuşmaym. dinme ba['(lı, mille tin i seven. şüpheci, her söylenene hemen ınannıayan. ınaıçı. kendi bildiğinden ş�mayan ve tek yönlü bir kışı tarılinı yapmak müınl--ündür. Her şeyden önce O, kendisine güvenen bınsadır. Hun un ya

mnda onun, tün1 in1kinsı1hkl.ara rağınen Çın ve Rus eınpcryahı.ınme br �· vaumnı ve milletini korumak adına yıllilrca ınücadclcsinı sürdüren, hu

ıf.ıyc doWtıltusunda her türlü gırişiınde bulunmal.-tan çekınıncycn w

define ulaşmak ıçin baıı şeylen mubah sayan hır kışılığ<' sahıp oldııji;ıı d• h.l'fka hır gcrçektır. Ancak Osman Batur, hedefıne ul•şınak ıçın kımc ıııa n,1ca�m, kin1i dost edinece((ini, kiınlcrdcn yardmı ab.hılcccgmı dü�lrnur

ken.

ılk olarak kendı ıtücünc ıtüvennıeyi, b�kalarınııı ı<tek w pl•nl.rıııJ

alet olmamaya

da dikkat eden birisidir." Şehitlik mertebesine

ulaşmış olan

hüyük Türk kahramanı Osman Batur, \oıtanı. dini \'e mıllctı ıçin )optığı hu miıcadclesi karşılığında Türk millenn kalbinde ycrını almıştır

51- ı\h•y. o.g.e. . <. 4 1 4. '>1- G•\Tenıllah. Alıııylor'd• Kanlı Günler. s. 1�9 :i)- Dayınolda, n._rprı.,

§.

1 J ... 1 2 .

SONUÇ � Çalıımamızın

!(iyesi olan ve teferruatlı bir ıekildc de�rlendırJı

ıbnH7. Ü>man Batur ile alakalı olarak birçok yanlıı bilı,tiyi ortaya çıkardık. Ayrıca Osman l:fanır'un mücadelesıni de etraflıca değerlendirme ımlciııı

ç<· kcn bu bıl

nı bulduk. l:lır of.ane lıder olarak kamuoyunda ınsarıların ilgısıni o,m•n ll•tıır h•kkmda yazılanluın birçoğunun yanlıı olduğu \'C

!(llerın hatırat türü eserlerden elde edilınesı. O'nun her yönüyle ort•ı .ı konulmasının öniindekı en büyük engı:ldir. Üsınm l:lanır hakkında

y•pı luı

lan çalışın;ılarda Çın, Rus ve Moğol arşıv belgı:lcrinc ulaşıl•nmnası

konudaki ı;alışıııalnırı t•ın manasıyla ortaya ı;ıkarılaınamasına sebcpm O.nıaıı l:latur hakkındaki bılgılcrde bir tutarlılık olmadığını da gcniı

ç•p

lı draşıırınal.rımız netıcesinde müıahade ettik. Mesela Osman l:latur'ıııı duı:•uın tarıhi. Büke ll•tur ile bir ınün.sebetınin ol matlıfıı , Guka

Tıirkıstan

Do�ıı

Cıımhıırıyet lıtlerlcrıyle arasının açılmasının tahlılı. ne ldllldli

\"e nerede rakalandığı ıle kendisının kimler tarafından yakalatıldığınJ J.ı ır mevı:ut eserlerdekı bılgı yanlışlarını da belirleme ıınk.inı bulduk. Ç•lışnularıınızıla Osıımı l:lanır'un 1 !199 yılımla ılo�ujoınu, llok,· ll•nır ılc bır miin.-cbctının olmadığını. 1 945 tuıhindcn ıııbarcn Cul<A Doıltı Türkistan lıderlerıyle yol •yrımına gcldığıni net bır şekilde urıdl·.ı koyduk. l:lılh•ssa Guk• lıtlerlerımlen ayrılan Osman llatur'un bu lldrekc ııııın. bumı.n ünce de olduğu gıbı, bundm sonra da polemik konmu y• pıbcağı kesıııdir. Lakın O>ınm llaıur'un lı.yatı ubjektif oluak deı(erlcıı Jırıldığınde. bu yol ayrımının kaı;ılnıaz olduğunu görmek ınilıııkiiuJıir Şunu da bu vesıle ile ıfadc cnnek ııcrckir kı, Osman l:latur'un 1 940 yılın da Altay'da baılayan ıhıılal hareke ti ıayct başarılı bir ıekildc l{CÇm<'llll\ '" Şin Şı-Sey yöııcıimı sallanmaya başlamamış olsaydı, 1 944 yılında Nılkı

OH TILA Sl�N anı lıSllWR EFSANEYi OMOR

•yaklanmasının ortaya çıkmayacağını söylemek abuıı olmasa gere im.

(),_

ııı.n Barur'un çok uzu e ıtı fıi Bağımsız Üol(tı Tii r kmaıı Cuınhurıycıı'ııııı ı Uııındaıı hemen sonra SO\-yct güdümüne gırınc". kcllll ı" nı hayal kırık

lığına uğraomş, akabınde gdışen ol•ylar nctı<csındc O"'ıan 13.nır'uıı (juo-Min-Dang H ükümc ıı'nc yanaşmasına etkı etmışıır. Bund• şunu ...ı , ıfadc eımek gerckır kı, Üç Efe nd i (Dr. Me sut Sabrı füyko1.1, Mc hm<· t

Emın B u ğra \'e İsa Yusu f Alptekin), J<..ızakların son ti\rcsı Alcıı Türe. Urumçi Valıliğı görevinde bulunan Alcn Töre'nııı eşı 1 lance Han ı m \'c

Mahye Bakanlığı görevıııde bu lunan Altaylı hcmşcrısı Canımhan

1 l•

dnın telkinleri Osman Batur'ıın Guo-Mın-Dan ıı: tarafına mcvlctmc,u11 "ğlamıştır. Bunun la beraber, 1940-1944 tarıhlcrı arasındakı uznn. çılch. yorucu ve psikolojik savaş y ıl larında halkın bitap bır d urı ı ın a ıhı�ıııe>1

Osman Barur'un sulh ıuaftarı olmasındaki en büyük •cbc plcr "'"'"'d"

,.yılabilir. Osman Baturun barış ıı;örüşmdcrı içın Uruınçı\c ��iııucnlıf!ı

clçısı Nurgocay Barur'un Ahınedcan K•mıni unfıııuaıı J ur lmıı ı " ı ılc

Osman Baıur'un yanına yerleşnrilcn Mo�ol a s ke r ,.• hdcrlcrıııııı. kcııclı �ınm her h�rckcunı kontrol etmek ıstcmc�ı de

ınün.a�t:"bctkrı ..,,.k,l'Yl'

ut!

r.n.ııı problemle r arasında sayılabılır. Neııcc itiba riyle Osman Baıur'un Guka hderlcrılllll"ll • yrılı p . Mn

kcıi Hiikiimct'e yanaşm.sı.

ın iicadclcye ba\ladıı(ı and•n ıııbArcıı. •lıcrıı•

ııf bır idare kurmak diişiinccsındc ulmadıı!;ııı ı ıı ııti•terıını nlıııuşnır. Onun bıiıün ıı;ıyesi. adıl bır yöncııın \"e h• lkı nı n yölll0tll11C on;ık cuıhııc

"YUI. Zaten M uğo l ı sıa n

Hal k Cunılı u rı ycıı ılc y•pmı� oluuı(ıı •ııl.ı\ııı.ıd•

Yl'f ;t(.iln iki istetb Osman l:J,;nur'un h;ay� u hoyum.:: J. \'l0rd ı �rı nnit.ıdl'lnıııııı

Je llıen olmu�tu r.

Bunlilr: Mo�ol istan'ın Altay'<ld kl111n11111.ın ı�ı.ılıyl·rnılk·

hulunnıayacığı ve A.luy h•lkınııı dıııınc karı�m•y•Cdf!l ı ı ı ,ı,ldclnulır. th1110111 B;arur ıçin koınlinızın, halkı Vl' d1111nm en büyuk d11�111.ım ıdı n· U. bu ıkı dü �m anla hayatı pa lus ı n a ıniicadclc cınıc •mı ındq·Jı . l ),111J11 13d

ıuı'u Gulca liderlerıııdcn ayıra n ve Üç Efondı ık vııbrıuJ ı>ııııkrıııı 11k rt:"ttı�m11 kişı ler in ÇIZfı'lSllle �eken dü�üıu:c�ı .1111.lı.:J �rıJl'fkl'll yıllll'lııı ı ll' ra araç ol;ınk kull;1nm.ıktan lo(l" Ç lıtcktl·yll ı . l)ıJJ µon· .ısıl )!·'YL''I nl.uı h..ık , ız lık1ırın önüne geçıııck ıçın Suncılcr l3ır lı f.'l 0 lld rn yArclıııı .ılıııJk ııc b d.l." mub.1.lı ısc, çok scvdığı Guka 1-hikfüucu'mn So' Yl'C )ıtlllhııuuııc µır nıcsındon sonn ona karşı yap.cağı nıüCA<lcleılc ( ; ıı11-M111-Ddll'1 l lııkıı ıııoıı'nden al•cağı destek de o kadar mubahtı.

o,ınaıı lbrur'un luyaıı iııcclcndı ğı mlc bılgı ya ıı l ı� l· rıı ı ı ıı \ .ık.ıl.ıııııı.

" ıl o a l•kah dönemim do kaps.ıdıı(ıııı görürüz. Osman 13.ımr'uıı ıı•· n·J,· , ,. ne ııma n yakal•ndıı1ını da ç • lışm•n ı ız ile açık bır ıck ılJc tlrl,l\'J ktlvduk

OSMAN ISLAMOCi.U'NDAN OSMAN IATUlll MAN'A 19ıl1·11S1

Çalışmalarımız sırasında Osman Barur hakkında kaleme alınan hatırat tiı

rii eserler ile mülakatlar neticesinde ortaya çıkınış çalışmalara hep ilıııyaı. lı yaklaştık. Bu ise bıııın doğru bilgıyi bulmamıza, kaleme alınan eserlcrı etranıca tetkik etmemı>e vesile oldu. Netic.de ise birçok hatalı bilgıyı or taya çıkarmakla kalmadık, dof(ru bılgileri de olayın geçtiği yer \'e zaman da değerlendırerek çalışma ıçerisıne dere enik. Yapmış olduğumu> çalıı

malar sırasında hem eserlerin tetkık edılmesi hem de konuyu bilen kııı lcrle mülakatlar nencesınde Osman Barur'un yakalanmasında kimlmıı ıhmallerinin veya suistimallerinin olduğuna dair kuvvetli bir delile rası l• madık. Dönemın olaylarını sağlıklı değerlendırebilmek ve bir netıcevr

varabılınek içın bilhassa Hüseyın Teyci, Alibek Hakim, Delilhan

Can•l

tay. Sultan Şerif Teyci. Nur�cay Bahadır vb kişilerin hayatlarını her yö n üyle (maddi ımlcinları, mensup olduğu boylar, birbirlerine karşı dana nışluı. etrafındakılerle münasebetleri. Türkiye'ye geldikten sonrakı lu yaıları. müşterek harekec enikleri kişiler \'e bu kişilerin her birinııı birbir leriyle ve Doğu Türkistan liderleriyle olan ilişkileri vb) ele alınarak yem den değerlendirilmelidir. Bununla bırlikce iki \'esikayı Doğu Türkisran Türkleri arasında

olma

sı gereken bırlıl,eliği ortaya koymak açısından çok değerlı bulduk. Bun lardan ılki Doğu Türkistan'da hayalı kurulan bırlıkteliği göstermek bakı m ında bir Kazak lideri olan Osman Barur'un

Mayıs

1 947

tarihıııd..

Doğu Türkıstan'da ıdarenın başına gcıirılen iki Uygur tarafından Urum çı'ye davcı edilmesinde gördük. Mesut Sabri Haykozi başkanlığindakı Hükümet'ın, İsa Yu.•ufAlpıekın liderliğindek.i bu davcı programı baıı ıı dan sonuna kadar Doğu Türk.istan'da özlenen ve olması gereken birlikk lığin ilk nÜ\'esi idi. Gerçi aynı birliktelik 1 944 Doğu Türk.istan

Cunıhıı

riyet idaresinin bölüşülmesinde de görülmüştü. Lakin hu birliktelik çok

uzu n sürmemiş, Sm')'et yandaşlarının hükümeıin her kademesinde işlen ele almak ıstcnıesiyle ve nihayetinde bu oyunlarını bozacaği düşünce"ı·

Cumhurbaşkanı Alihan Törenin kaçırılmasına sebep olmuştur. Do��·

Türk.istan'dakı Uygur-Kazak hirlil..,elijbnin ile.inci olayını kanaaııını1rc yıne ıkı Uygur lıderın (Mehmet Eıııin Buğra ve İsa Yusuf Alpıckın).

nü7 hıçbır Doğu Türkistanlı Türk'ün Türkı}"''ye gelmediği bir döneı ı ıd" Mart 1 952'dc, Türk kamuoyuna Koıııüııısı Çin işga l ve zulmünden

kaça ı ı

halkın durumunun anlanldıği bir konferans sırasında, Osman Barur'ıııı

Türk kamuoyuna sunulması olmuştur. 2009 yılında Kaıakistan'da yapılan "Uluslar arası Osman Barur

Kcııı

fcransı"nda bu büyük kahramanı yetiştiren kişinin Böke Batur deıbl

ON YllA Sl�AN •IR ASIRUtC EFSANEVi OMUR

zuvka Barur olduğu iddi•sı ise kaııaatimızce hatalıdır. Tezimı7de konu ile ,lakalı olarak gcnış olmamakla beraber ba11 bilgıler vernııştik. Burada ko nuyu etraflıca tartışmadan sadece şunu ifade etmek gerekirse. Osman B>

ıur'un bu devasa mirası ü1erinden, Kml Çinlilerin yaptığı gibı. yararlan

ma yoluna gitme Osman Barur'un şanından bir şey kaybettinne7 . laki n

hır 50 yıl

Osman Barur'u Böke Barur'un yetışnrdiğı yalanını tcmı>lemek

lc ızeçen zaman, bir

50 yıl

da Osman Barur'u Zu\'ka Barur'un yenştırdıj(ı

\ill�t.ası ile harcannumaıhdır. Osman Barur. bırilennin aularmın onere edilecef:i, birilerine dejtcr kannası sağlanacak bir meta de(:i l .

aksine hır

milletin millcıleşmc sürecinde katkılar sağlayacak eşsiz bir abide olmalıdır Sonuç itibariyle dcnilelebilir ki; Osman Barur, Oogu Türkistan Ti.ırk lerinin yeriştirdiw eşsi2 bir bhraman olmakla beraber bahm> bir lider ıdi. Mücadelesini sürdürdüi(ü

da halkı kendisını "Han ve Baııır" ilan <eyrı değişip, So\'yet Rusya işin içıne

1 940- 1 95 1

hır

o kadu d•

ta r ih l c r ı arrnn

eımışn. 1 943 sonusı ayaklaımıanın gırincc. y.ışanan olaylar ncııcesınde

!Vloskon'nın gerçek yüzünü anlayan Osman Batur w arkadaşları. bu dt·

fa So\-yet ayak oyunları

ile bir kısım Guka p:üruhu tarafından "llaiıı"

ol>

rak hakkında propaganda yapılmıştı. Bu ise aradm çok urnn ?aman geç meden 1 946 yılını müteakıp yaşanmışn. O büyük kahraman ısc müc.dc lo<ıne 1 940 yılındaki çi2gisinden zerre sapmadan denm ctmışn.

O. yak>

laııdığında da idam edildi�nde de ayııı \'akurluğa <ahiptı. İşın garıp tarafı Osman Batur bu bdar bilgi kirliğının oldugu. şchıt edılnıesının ü1crııı dcn geçen

59 sene zarfında birçok menuyu aydınlannanıın r>j(ıncıı hıı

ı;;ı h ı bilgi kırliliklerine yenilerinin

ekleniyor olmasını hayretler ıçcrı<ın'k

ı.kıp etmekte}�7. Temennimi1 p;eçmışt<' yapılan haı.ların tckr>rlannıa masını ve O bti')-iik liderın nı1rasmm hak

cni(tl yere konulmasıdır.

BİBLİYOGRAFYA

".�lıak". "Abak-Krrry" ,.,. "Kerry" ıııaddderi. Kazak Sovyet Ansiklopedisi.

ı. v. Alıı..ıı

1972.

"Kazı1Hı Rt'btllfrm ı'11 Xin)imıg ', Amerasia, 1944.

A Hisıory of Migration ofXia-jiaag Kazak People, Xin·Jİ•ng Ünıv. Y•y.

Urmııçı 1 993.

Abdıırrezzık. G. Y: 'Kanlan rıı J\liirrkkrp Ya,,.nlar", Gökbayrak 80, l<;ıvserı 2007

;

Ad bdli. B : Doğu Türkistan. İsuııbnl 2008. Alpıekm. E: Doğu Türkistan'daa Hicretimizin

40.

Yılı, E.rcıyes Derıı;ı>ı [).,.

ğı.ı Turkistaıı Yftymhm. Kayse rı 1992. Alpcekııı. İ. Y: Esir Doğu Türkistan İçin, İsa "ftısufAlptekin'io Mücadele Haııralan. (der. ;\.!. A. T•ıçı). İmııbul 1985 . . : Unutulan Vatan Doğu Türkistan. Sd1> yııy.. İsuııbul 1992. : Doğu Türkistan Divi11. lsuubul 1 9 8 1 . Alı.y, H.: Anayun'ıaa Anadolu'ya, Kıılnır l:ı.bıılığı Y•yınfan, Aııkar., ı.y. ı\ıı;ıt, H. Y: Hayahm ve Mücadelem, Y•r H>ı. Soner Y.olçııı. Aııkar> 20UJ. Aıı,ır"lbayoıl)u. A C.: ''50. �·rhadt'ı l'ıloıda Osmatı .8aı11r'11 Aırarlttt1", Milli Kahra· mao Osman Batur'un Şehadetinin 50. yılı HatıraStna. İstanbul 2001. ·

"SJ. Şı'lıadrı Yılında

O.<mar1 Baıur'u Anarknı", Altay Kartah Oı·

man Batur. h.tz. Hızırbek Gi1vrc111ll<1h-Dr. Ahmet Tilrköz. lstc1nbul 20045

Arpacık. Y Z . . Osman Batur �e Asnn İbretli Olaylan. 1 . füskı, İlıeriı Y•yııı-

1.m. İsr.m b ıı l

lfanıen. A.

2001J.

lJ . : China on the Eve of the Coınmunist Takeover.

Tl1Aı1ıt:!"t&:Hııdsoıı. Luııdoıı l 96.l.

B..ı�Ar.uı, ."vl. : "Dc�ıı "f'iirlıtiJldn /$tik/al Kıılmunarıı

/'.Jj/j"',

Omıa11 Bı11u1 i�·/Jm(lğ/u ( UJ99-

Basdmamıt Bitinne Tezi. İsuubnl Uııivcrsuc.sı, Edcbıy.il[ F<1k11hc.·,ı.

Uıııııun Tıırk T.mlu Kiırsiırn, İsunbul 1 972.

"Alıı_�I Kay11aklanmla: Osman Hatı�r·. (çcv. Hızırbck G<1y.-ct111l;ıh ."1.Alı Eıııı;ııı). Şehadeti'nin 52. yılında Altay Kanalı Oıman Batur. (lıu

l:hıyrııold<1. D.:

l·lızırbck G•yrcıııU.h). DTGD Y•y. İlhd ı 4. Basım, lsı•nhııl 2003. lle11son, L.: "()mum

Baıur: TI1r Kıızak'l· Gıı/ıJm l..Jgrutf'. The Kazakı of Chi na E!I-

ON Yll "

SIGAN Bllll "S9RUM USANEYI OMUA

sa)'I on an Ethnic Minority. ed. Lnıda Benson-lnp:v<1r Sv;mbcr�. Uprs.ala l�HR Bo�olovskiy, VA.-Moskalcv, A. A.: (Natsioyonalniy vapros v Kitay• ( 1 9 1 1 49), Moskow 198�.

l:ioorına n, 1-L L-How.ırd, R. C.: Biographical Dictionary of Republican

China. ili. Cohııııbia UP. New York 1 967. liııı:tr°.l, M. E_: Doğu Türkistan'ın Hürriyet Dava11 ve Çin Siyaseti. Omıilıı

lwy Maıha;ısı, lı;;tauhul 1954. Uurlıaıı Şehidi. Şincang'ın 50 Yılı, llcı-ıııı� 1986.

füıdı, R. C.: Religion in Communilt China. Ahl11gdo11 Press. N'V 1970

ı..�.dvocorcssi P \'c diğ.: Survey of lntemational A«airs, 1 840-50, Rny.-ıl lıım cucl" of lnternarional AfTairs/OUP, London 195). ,�aııaluy. D.: Kıylı Zaman Kıyın Künder, Alıııan 2(J(J(J

C;ıroe. O.: Soviet Empire, The Turlu ofCentral Aıia and Stanilism.

\lacMillan, NY 1967.

C<ıı�1. İ.-Gayreıullah, H.: Çin'de İslamiyet ve Türkler, İsıaııhııl 1 983.

Clıcıı. J . : The Xin-jiang Story, Mmııillaı ı, NY 1977. Clıcng J-lui-shen�. Xin-jiangjian shi. Xm-jıang ren

China Newı Agency, 5 J ııııe 19�7.

mm bao.

1986

Clark, M. J.: "Hm•• ılır Kazak/ıs Flrd ıo l'rmf', National Geographical �agazi

ne. C\ll/5 , 1 954. Clnbb. O. E.: China and RuHİa: The ·Great Game... (a�my. S . : Kazakça Metinler. T T KR, Aıı k.lr. ç,ı:.r. il A . : Türkistan Dramı. lsuııbııl 1972

1 96 1 .

Columbi.l UP.

NY 1 9 7 1

l;.mdulıoğlu. G . ; Özgürlük Yolu, Nurgocay Bahadır'ın Anılanyla Osman Batur, DTV Vay., İstanbul 2006.

Çctıı ıoğlu, O.:

"Altay-Kazak Tiirklrrlnin Biiyiik ı\lric.Akiıi: Osma" Rarur"

hctp_,,wy.v.·. blJt"ydcrgisi.orglindex.. php?s<1yfa�dergncerık&s.� vı =4h&kod= 6/28/l IJ1008.

o,�h•. _I. A.: History of the Discovery and Exploration Chinese Turkes

liilın. Mouton&:Co. Londoıı 1964

Drlıllunulıı, T: İli Tarihi Materyaldan, Gıı lc• 199�. Doğru. S.; "Büyiilt Tiirkistaıı Afilralıiri Osmaıı Baım'11.i111ıwuz"'. Türkeli. C 1 . No 1 . 1968. .. : Türkistan'a Doğru, l m ıir 2008. Doğu Türkistan,

DTGD Yay,

lsıaııhııl ı.y.

(')�7.trı l l ı lhm;ıun DOnmcı). Ord"' y;t.yml�n. J.;1.uılml n·

DOmıır7. R . : '"TiirkiıraıılıltJr Tiirki)'f°)'" :'\ltml Grldi '>", 01.man Batur, 11rbek G;ıyrcnı ll "h, Nc�reden:

Drcyc ı , J . T. "Th, Ktlzaklu i11 Chiııa" Etnic ConOict in lnternalional Relaıi

ons. (ed. Asıri ve diğ.), s. 1 46- 1 77, Prac!<" r. NY 1977 F�ıı . .\L "A..�abt')'im Ba§laı En,�irr'in i'lrduıdmr'". Doğu Türkistan I SJ - 1 8-1 ı�r.uıhııl 1999. Fcdy�h yn, O. S.: "SPılİrr Rrtrrlll in Xirı riımg"' Am�rican Slavonic and East Eu -; ropean Review, XVV2 . (April 1957) . forhrs, A. D. W: Dof;u Türkistan'daki Harp Beyleri (Doğu Türkisıan'ın 1 9 1 1-1949 Arası Siya1i Tarihi,

(çr,·.

Fıı,-.r C•n), DT\' Y>v. \ lııııılı 1 '19<1

(f;ıyrctull;ıh, H.: "Br{"lnlr 0Jmarı 81111,,-", Şehadetinin 53. Yılanda Altay Kar talı Osman Batur, (h>7. H . G •yrctııllah -A. Tiırki>7, DTGD Y>y , t,ı�ııbul 20045.

OSMAN ISLAMOQ..U'NDAN OSMAN IATVllHAN'A 1H1·1951

. . . . . : '"O.srn.ı11 Bmur vt Alilli AJı;rtldrlt'sı"", Milli Kahraman Oıman

Batur'un Şehadeti1nin 50. Yıh Hahrasına, DTGD Yay.. Nis;uı 200 1 , s. 6-21 · ''Tıüki.starı Davrumda .-llat'nı };n·". Ortadop Gazetesi. 23-�6

Şııb.ı 1975 .

. . .. ; Altaylarda Kanlı Günler, İstanbul 1977 . . . . : Milli Kahraman Osman Batur'un Şehadetinin 50. Yılı Ha.

hrosına. DTGD Yay., lsuııbul 2001 .

.. : Osman Batur, lsıınbııl 1 966 . . . . . . . . . . : Uzaklara Balam. Toker Yay.. lst:mbul 2009 . . : fae\'ıl Aıka fa Salg:m, Alm•o 1 999.

G.1rı:-ınlli1.h. K Dumanh Ylllar. İst�11b111 2010.

Gokmrk. H.: 'O.mıc:uı Batur i�Mmıı�l11', Doğu Türk..i ıtan.

C. 1,

No: 8,

lsu.nbııl 1 98 1 Htly11. 8 . :

··v.ıgu

Tiirkisıarı"ın Tiirlt Dlmytısıtrdaki ÔHrmt'. Doğu Türk.istao'ın

Sesi. No: 58. s . .20-2 1 .

Komünizm ve Türk Dünyası, Ankara 1 97 1 . . . . . . . . . : Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, TTKY

Ankau 1995 .

. . . . . : Turkestan zwischen Russland uad Cbina. Philo, Aınscerdaın 1 97 1 . Holubııycchy. L . :

"Clıiııtsr TrNtmrrıt 4rlıt .'laıij111aliıy Prı.ıblnn in Xirı-Jimıg... 4. y.y. ( 1 960).

The

East Turkic Review

lıı:rp: '/eııglıslı peoplcd;uly. coııı.aı/20030S/28(<ııg200305_ 1 1 7324.lımJ. lıı:rp://n-. "1kıpedı•.orwwıkı!Osm•n_B•nır/28. 1 1 .2008

lınp :l/v..v.....·.. biyogr.lfi. ucvbsiAyriuti ..tsp ?kisiid = 2957128. 1 1 .2008 hrtp:i/www. fae<book.conı/ıopic.php ?ıııd = 7784090277&topic= 4026/28. l l .200il lııtp:i/wv.w.fonını.ıız/prııı<tlırc•d.plıp 't_8878/04.09.2005

lıttp :ı/wv.....·., .fonım.uz.rshuwpo�ı.php?p=62246&."J>OStcomıt=2!04.09.2005 lııtp:l/v.ww lııırgukb•yr•k.coııı/yeııi_sayfa_J I O.lınıu·04.09 2005

lıı:rp://www.lııırgokb•yr•k.coııı/ycııi_sayf•_3 10.lnııu04.09.2005 lırtp::/www.lııırgokb•yr•k.coın/yeııi_s•yfa_J I O.lınıı/28. I 1 .2008

lncp:l/v.·wv.·. ısci klal goı.zcccsı .coı 11. rr/ncw_JJil.t'_3.huıı/04 .09 .2005

lıup:ı/v.'\vw.nc vrıızotagı.com/nırk-buytık.Jcrv·osnliln-bauır/\1Cw.lıtmV28. 1 l .20fJ8 lırtp .//wv.v.·.111)1;11 l.usız.orgtos111.;ın_b.tmr.lıuıı/04.09.2005 hnp.//v.·w·w. ıuhal.;usız .orgıo:rı.m.m_bımr.hmv'28. 1 1 .2008 lırıp ://www.orlaııı.coııı.ır/•sp/pzı.asp'M<ıkalc_Nıı=904/04.09.2005 lınp:1/\o\"'\\W.orkm1.com.tr/2Sp/)'azıasp?maktı.lı:_Nu= 90-l/04 .09.2005 lıtıpJ/v•v.w.rfaııcws. or[O'engbbs/\'İcv.1opıc.plıp'p =400/28. 1 1 .2008 l 11tpJ/\\'V.w. ulk1.1 ıı ı .coıll/berka/�eh/1 11/usman_bamr/04 .09 .2005 hnp .//www.uyp:ur.or[U'uygurclıc/uclmr/2005/2_14.lıtm,04.09.2005.

Hııseyıııuğllı P. Y.. "Alixarı Tor? Saqur1i Vt' Onım Şarqi ·r;;r1tımarrı11 Aza rlı.�ı lğmııd.: .\liıluırizasi'". Basdmamıı Doktora Tezi, Qafqu Umversitesi, Bilkı 1999

(19.J4-1949) Cımıl111rlM1kmr: 1945 Grolra ."Vuıkıı''. Gôkbayrak 76, (2007) ,

H uscyinoğlu P. Y.: "DıJ,�U 1"i,,kiJMll İsldm Cımılıım)'t'fİ

.-!li Harı To" Sa.�u"ı"rıirı ,rı,J•yı• s . 2 1 -24.

Kıırbm. Şarki Türkistan Cumhuriyeti: 1944-1949, TfKB, Aııbr• 199�

hıııa'il . .'.1. S.-lsııı•il. M. A.: Moılems in the Soviet Union and China, "falıraıı 1960

ON YILA SIGAN 8IR ASIRUK EPUNEVI OMUR

[ımg Jie->h.i: Soviet R11S1ia in Cbina: A Summing-up at Seventy. NY 1957

((;diri. P.: (Ülb liırihi) Baturlar: Dof;u Turki•lan Milli Mücadele Tarihi ( l �l0-1949), (y:ıy. hu. Ömer Kııl), Bcrılun y•yınevi. Ank>n 2009 t{Ju. A.; "Osman Batur

Ştlıtıdrtı-. Tarih ve Medeniyet 37. ( 1 997)

..._

. . : Azattıktın Öıpeı Ruvhı, Nurğ:ocay Batırdın Eıtelikteri Cane Ospan Banar, Almil.n 2008.

l(.ır.lıo<» A.: Doğu Türkistan Çin Müstemlekesi, DTDD Y•y. lsuııbııl 20ıJR .: Doğu Türkistan Çin Müstemlekesi. İnmbul 1 98 1 .

Kmıulı. M . H . : ''Osman Barur

Vt'

Diıuya Kazaklarının D11ju TiirkiJıau Sıınmu. . AJ

tay Kartah Osman Batur, (haz. H. Gd�Tenıll.th-A Turkoz). bt;ı.ııbul 200� . Kıx:;1oğhı, ·r.: '"Orrd .-üya'dan Tiirkiyt")ıt Gi.'i(lr'r ( 1981 -2006)". Uluslararası Göç

Sempozyumu, 8- ı t Aralık 2005, lsı>nbııl 2006.

Kııoçyığir, T;.alat: "Ştlıt1dtti,. ;,. lJ. Yıl Di.luiirnii Dı.ılayısıyfo O.mımı Bdtui'. BU.yük Tiirkeli, 1 , lsmıbul 1974.

K.vm,·. K. f.: Meıtnaya Nauional'nya Avtonomiya v Kitayskov Narodno)·

Reıpublike ( N a Preimere Sin'tszyan ..Uygurskoy Avtonomy Oblasli) . .\luskow 1959. Knl. O. "Omıau Bttıur

lif

[)(>ju TilrkİJlı111

Alılli AliicadrlrJı

( 1 9-l l a / 9.i 1 ) . Basıima

mı� Doktora tezi, I.Ü. Sos.. Bil. Enst .. İstanbul 2009 Kurban. İ.: "Şarki Tiirkisrarı Cımılrun")>rtı'nr Ôzgıi Bnzı Gizrmlu ', Gökba)Tak. fi. . �1)02.

..: "Şthadtıltrirıirı 5). 'lılırıda Osmorı Barıır ı'f

}jrkup HııJımımı�lr• ·.

Allay Kanah Osman Batur, Haz. H . Gayn·nıllalı-A. furkoz. DTGD 'ı�� . bı.mbul 20045. Lı.ıııb, A.: Asian Frontiers: Studieı in a Continuing Problem. P.dl �b.11.

Loııdon 1968.

L.ımmorr. O.: Pivot of Asia: Xin-jiang and the lnner Aian Frontien of Chin11, LttdC'. Bro'Ntı&:Co .. Bo5.to11 1 950.

Slıcng, Çin'in Xin-jiang Bölgesi Geçmiıi ve Şimdiki Durumu.

(1,e' Xn Xinyue), Xüı-jiang Halk YOlyıtıe,·ı. Urumçı 2006

Lı.o. G . . Büyük Kazak Göçü. N�bıo �hı Y.ıyuu.·n, hunbul 1958 . . . . : Göç, çcv. Mehmet

Ç.;ığn. lsuııbnl 19'73.

: Kazak Exodus. Ev.;ım. Brodıers. Lmıdou 1956

.\ lt:Le.;ııı, N . L. D . : "TI1t> ı\ /mlı-C11urtt>d K11::aklıs" Tbe Geographical Magazine, XXI, 1 948 .

. . . . . . . . .: ''Xirı.._iiarıg: "f(ıdaf, lntemadonal Affain. :ocl\" 3 . .Jnl� 19-'8

.\lı;w Pu-sheng-ı\.1.� Ping-yl"n-Li-shcug. Lishiıhangde Xin-jiang. Xııı-_ıı..1 11ız H.rnının clıubınslu. Unııuçı. 2006.

�1111.ud. f. A.: Eurasian Crossroad, A HistOI")" ofXin-jiang. l:(ıhuııhı.t L:ıuwrs ;ty Press, New York 2007. \\ıllw..1rd, E. K.: Forbidden joumey. 1-lciııı:m.tıuı. Luıı<luıı t0J7 .\ lıı ıg ulov, N . N.: ""/1ıt l"primrs iıı ,\ı'1ıı1lı-I H.•t

.\ırı-:fı.ınx.

1 94+--'CJ" CAR ll".2. 1')6_�

.'.losdcy. G.: A Sino-Soviet Cultural Frontirr: The lli-Kazakh Autonomo U>

Chou. l brv.rtl UP. CAnıbntl�. ı\,l• ss . 1 %6.

\tuslem Unrest in China. The Umoıı l'rös, 1 hmı.: Koıı� 1958 � lr.1lt1y. H.: Hürriyet Uğrunda Doğu Türkistan Kazak Türkleri, buııhul l 1.l-h l\·ıro..-, V 1.: Myatejnoe serdtse Azii, sintızyan kratka�·a i�toriya narodnıh dvijeniy i vospomioaniya. ,\ıloskov.t 2003.

OSMıt.N ISLAMOl°iLU'NDıt.N OSMıt.N IATUR HAN"A 1941-1951

Qıom Ho-�ıAıı-Wang: Blııg-hua: Tungsu Xin-jiang Shi, Unınıçi 1 987. Rohc rıs. J. : " 1 949-2007 Ka:::-akifüm

,..,.

Çin'd� Osmotı Baıur Mirosı", U1uılarara11

Osman Batur'u Anma Günü, (brnlmaınış bildiri), DTGD, 3 M•yıs 200H Shc-n� Shı-caı, Liu ta-cheng ti chiaoch'eng. c. 1, Urumchi 1942.

S11�rh;tyı:-v. D.: Altay Arpalıstan, Urumçi 1995. Sa'iılıı ısC")ıHo�lu, R.:

"Öliimiiulln JO.

\'ılmda Osmeuı Barur" , Doğu Türkiltan.

1/9

( 1 98 1 ) Türkistan Şehitleri. DTGC Yay. , lsıaııhııl 1 969.

lyl<ı.

C . . Wild Wesl China, The Taming ofJinjiangJohn Murray,

Lcıııdon 2003.

Uıku, A.: Doğu Türkisıan, İpek Yolu'nun Mahzun Ülkeıi . İsraııbııl 2006. Ulker M.-Yııce. N.: "�ı Tılrh<ran'ııı Sessi,- ÇıJlt�ı", Gökbayrak 77, K.ıyscri 2007.

\Vh ec lcr, G . : The Modern History ofSoviet Central AJ:ia, The Bodl cy

Hcad, !.ondoıı 1 966. Whmng. A. A.: Soviet Strategy in Xin-jiang, (Part 1 ofXin-jiang: Pawn or

Pivot. Eası l .ansmg. Michig;m UP. 1958. Yan� 1-fan: lslam in China. Uıuon Reearch Insriıute, Hong Kong 1 969. Ycse\i,

·�·llım IŞ_JSarır O.mımı Batur", Yesevi 1 76, Ağustos 2008.

Zi\krımlı. T.

"Çi11 Kıı)"ıtJltlannda Osmatı Batur vt Dtıju Tiirkistı:ıu Cumhur1ytri". (çe\'

Meryem K.ınmh), Şehadeti'nin 52. yılında Altay Kartala Oınıan Batur, (lı». H . G•yrcnıllah). DTGD Yay., İstanbul 2003-1, s. 4-1-63.

.. .. .. : "O.onan &tur K;md;,.'Y', (çev. M. Kınmlı), Milli Kahraman Os

man Batur'un Şehadeti'nin 50. Yıh Hatırasına. (haz. H.Gayretulbh). Nısau 200 1 . . . : "O.urımı Baıu r w Drt��" TiJrltülı:Jn Cumlmrİ)'t"li"', (çev. M. K.ınmlı).

DTDIS�. llkh•lı>r 1 999. Zh.m Da-Juıı, Xin..jiang fen bao qi shi nian.

D<..

L:mxi Vaymc,;, T"i-bci l 980