2. 1. 2. İdil (Volga) Bulgarlarından Kalan Metinler

ON BİRİNCİ BÖLÜM

1. UYGUR TÜRKLERİ

Çağdaş Çin tarihçisi Wang kuo-wei'ye göre Şang hanedanı (M.Ö. 17 M.Ö. 11. yy) döneminde Çin'in kuzeyinde yaşayan en eski Türk kavimlerinden biri Kung-fang'lar idi. Kung-fang'lar ok ve yay yapmada son derece ileri idiler. Bu silâhlan yalnız kendileri için imal etmiyorlar, Çinlilere de satıyorlardı. Çinlilerle sürekli savaş hâlindeydiler. M.Ö. 8. yüzyılda ortaya çıkan Ti kavmi, işte bu Kung-fang'lardan iniyordu (İzgi 2002: 429-430). M.S. 386-581 yıllarını anlatan Kuzey Devletleri Tarihi'ne göre Kaoçe'ler (Yüksek Arabalılar), Kızıl Ti'lerin soyundan gelmekte idi. Çin tarihi şöyle diyor: ""Kao-ch'eler, çok eski zamandaki Kırmızı Tilerin soyundandır. İlk adı Tili'dir. Kuzeyliler T'ieh-le diyorlardı. Çin bölgesindekiler ise Kao-ch'e veya Tinglin diyorlardı. Dilleri Hunlarınkine benziyordu. Bu kavimde Ti, Yuan-hu (Uygur), Hu-lü, Yi-chin gibi etnik gruplar vardı." (İzgi 2002: 434). Kao-çe, "yüksek tekerlekli arabalı" demektir ve Oğuz Kağan Destanı'nda arabayı icat ettikleri için Kaŋlı adını alan Türklerin Çincedeki adıdır. Çin kaynağı, kuzeylilerin, yani Türk kavimlerinin onlara Tie-le dediklerini yazıyor. Bu isim de Köktürk bengü taşlarında geçen Tölis ile aynıdır. Çin kaynağına göre Uygurlar (Yuan-hu) işte bu kavim (Kao-çe/Tölis) içindeki etnik gruplardan biriydi.

Kao-çe'ler 3. yüzyılda Siyenpilere bağlı idiler. 389 yılında Tabgaçlar tarafından ağır bir yenilgiye uğratılan Kao-çe'lerin o sırada 37 boyu vardı. 5. yüzyıl başlarında Kao-çe'lerin bir kısmı Juan-juan hâkimiyetine girdi. Juan-juanlar zayıflayınca tekrar Tabgaçlara tâbi oldular. Kuzey Moğolistan'daki bazı Kao-çe boylan ise "481'de Tanrı Dağlarının güneydoğu etekleri ve Turfan'a geldiler." Fu-fu-lo boyu, 485-486'da Tanrı ve Altay dağları arasında, A-fu-ci-lo idaresinde bir devlet kurdu (Taşağıl-boylar 2002: 78-79). "Afuculo ile kardeşi Çünçi kendilerini Ulug Teŋri Oglı ve İzbasar Kagar adı ile kağan ilân ettiler." (Sertkaya 1995: 309). Ancak çok kısa zamanda bu devlet Akhunlar ve Juan-juanlar tarafından dağıtıldı. 536'daki Juan-juan yenilgisinden sonra Çin kaynakları bir daha Kao-çe adından bahsetmez. Bundan sonra artık Tie-le (Tölis) olarak anılacaklardır (Taşağıl-boylar 2002: 80). Bahaeddin Ögel'e göre Kao-çe'ler 5. yüzyılda "Orkun nehrinden başlayıp, Güney Rusya'da Volga nehrine kadar uzanan büyük bir kavimler top-

218 Ahmet B. ERCİLASUN

luluğu idi. Köktürkler de, Uygurlar da bu topluluk içinden çıkmıştı (Ögel 1971: 16). Kao-çe'ler bu geniş alanda Juan-juanlarla Akhunlar arasında bazen bağımsız, bazen bu güçlerden birine tâbi olarak bozkır hayatı sürdürüyorlar, dinî törenlerde kurt ulumasına benzeyen şarkılar söylüyorlardı. Çünkü Çin kaynaklarının belirttiğine göre ataları kurt idi (Ögel 1971: 17). Kao-çe'ler içindeki Uygur boyunun kurucusu, Çin kaynağı Wei-şu'ya göre Hun hükümdarının kızının veya yeğeninin oğlu idi (Golden 2002: 126). Yine bir Çin kaynağına göre Hun hükümdarının kızı ihtiyar bir kurt suretine giren Tanrı ile evlenmiş ve Kao-çe'ler bu evlilikten türemişti (Ögel 1971: 17-18). Bizce bu efsane Köktürkler ile Uygurları birbirlerine bağlamaktadır. Hun hükümdarının kızının evlendiği kurt bizce Köktürk'ü temsil etmektedir; çünkü Köktürkler kendilerini kurt kabul ederlerdi. Esasen hem Köktürkler, hem Uygurlar Kao-çe'ler içinden çıkmışlardı. Kao-çe'lerin devamı olar Tölislerin adı ilk olarak 550'lere doğru kaynaklarda görülür. Bu tarihlerde Bumın, Tölisleri yenmiş ve 50 000 Tölis ailesini kendisine bağlamıştır (Taşağıl 2002: 655). Bu tarihten itibaren Tölisler, Köktürklerin güçlü dönemlerinde devlet içinde yerlerini alacaklar, zayıf dönemlerinde ise bağımsız hareket edeceklerdir. Aslında Çin kaynakları Tie-le'yi (Tölis'i), Moğolistan'daki Kerulen ırmağından Karadeniz'in kuzeyine dek uzanan bozkırdaki bütün Türk kavimlerinin genel adı olarak kullanmışlardır (Taşağıl-boylar 2002: 82-83). Uygurlar, Kao-çe'ler içinde Yü-an-ho, daha sonraki Tölisler içinde de 605 yılından sonra Wei-ho arıyla anılırlar Taşağıl-uygur: 2002: 712).

Çin tahriklerine kapılan Tölisler 600 yılı civarında isyan etmişlerdi. İsyan Köktürk ülkesini büyük bir sarsıntıya uğratmış ve başarılı Köktürk hükümdarı Tulan, isyanlar sırasında hayatını kaybetmişti. Batı Köktürk hükümdarı Tardu kendisini doğunun da kağanı ilân etmiş; fakat Çinli casus ve diplomat Çang sunşeng'in 603 yılında Köktürk ordu ve sürülerinin su kaynaklarını zehirletmesi üzerine Köktürkler ağır bir yenilgiye uğramışlardı (Taşağıl 2002: 668). Yeni Köktürk kağanı Kimin âciz idi ve Çin imparatoruna bağlılığını bildirmişti (Kafesoğlu 1996: 100). Bu olaylar üzerine Tölisler serbest kalmışlardı. Batı Köktürk kağanı Çulo onlara saldırıp birliklerini dağıttı. Bir daha birleşmelerini önlemek üzere de 605 yılındaki bir ziyafette Tölis ilerigelenlerinden birkaç yüzünü öldürttü (Ş. Tekin 1976: 8; Sertkaya 1995: 310). Bu hadise Uygur tarihinde önemli bir dönüm noktasıdır. Tölislerden beş boy Yukarı Selenge ve Toğla ırmakları civarında bir birlik oluşturdular. Uygur, Bugu, Toŋra, Bayırku; Fulo boylarından oluşan birliğin yöneticisi Uygur boyu idi ve gittikçe genişleyecek olan birliğin başında Uy-