2. 1. 3. Dış Yapı (Yabancı Unsurlar

476 Ahmet B. ERCİLASUN

1074 : Kâşgarlı Mahmud tarafından Dîvânü Lûgati'tTürk'ün yazılması: Türk dilinin bilinen ilk sözlüğü.

1074 : İznik'te (Marmara bölgesi) Anadolu Selçuklu hanedanının kuruluşu. 1091-92 : Kıpçaklar (Kumanlar) Macaristan ve Polonya'da (1239: Kumanların sonu). 1096 : Birinci Haçlı Seferi. 1157 : Büyük Selçukluların sonu. 1166 : Hoca Ahmed Yesevî'nin ölümü.

1176 : Miryakefalon (Denizli civarı) savaşı: Anadolu Selçuklularının Bizans üzerindeki kesin zaferi. Batı Anadolu kapılarının Türklere açılışı. Batı Türklerinin Anadolu'dan atılamayacağının kesinleşmesi. 1206 : Temuçin'in Çengiz adıyla kağan (imparator) ilân edilmesi. Büy ük Türk-Moğol İmparatorluğu'nun kuruluşu.

1212 : Karahanlıların sonu. 1221 : Çengizlilerin Harezmşah Devleti'ni yıkması (kuruluş: 1092). 1223 : Kalka Savaşı: Çengizliler Kuzey Kafkasya'da.

1227 : Çengiz Kağan'ın ölümü: Bir süre sonra Kubilay, Altınordu, Çağatay, İlhanlı hanlıkları. 1236-1242 : Batu Han'ın büyük seferi. 1241 : Altınordu Hanlığı'nın kuruluşu. 1243 : Kösedağ savaşı: İlhanlıların Anadolu Selçuklularını yenmesi. Anadolu Selçuklularının zayıflamasına ve beyliklerin kurulmasına yol açan savaş.

1250 : Karamanoğullarının kuruluşu: Beylikler döneminin ilk beyliği.

1250 : Mısır'da Kıpçak Türk (Memlük=Kölemen) Devleti'nin kuruluşu. 1299 : Osmanlı Beyliği'nin kuruluşu.

TÜRK DİLİ TARİHİ 477

1303 : Codex Cumanicus'un yazılışı. 1310 : Rabguzî'nin Kısasu'l-Enbiyâsı: Harezm Türkçesinin bilinen ilk eseri. 1320 : Yunus Emre'nin ölümü. 1324 : Bursa'nın alınışı. 1330 : Âşık Paşa tarafından Garibnâme'nin yazılması: Batı Türkçesinin ilk büyük telif eseri.

1354 : Osmanlıların Rumeli'ye (Gelibolu yarımadasına) geçmesi. 1370 : Temür'ün Çağatay Hanı'nın naibi olması: Temürlüler hanedanının başlaması.

1402 : Ankara savaşı: Temür'ün, Osmanlı hükümdarı Yıldırım Beyazıd'ı yenmesi. Anadolu'nun Temürlü hâkimiyetine girişi. 15. yy'ın ilk yarısı : İki Azerbaycan, Doğu Anadolu ve Kuzey Irak'ta Karakoyunlu Devleti (yıkılışı: 1467). 15. yy'ın 2. yarısı : Aynı bölgede Akkoyunlu Devleti (yıkılışı: 1502). 1405 : Temür'ün ölümü.

1407-1447 : Şahruh'un hükümdarlığı. Herat ve Semerkant'ta Türk rönesansı. Çağatay Türkçesiyle ilk eserler.

1451-1481 : Fatih Sultan Mehmed'in hükümdarlığı.

1453 : İstanbul'un fethi. Dünya gücünün Doğu Türklerinden Batı Türklerine geçişi.

1463 : Ali Şir Nevayî'nin ilk eseri. 1473 : Otlukbeli savaşı. Fatih'in, Akkoyunlu Uzun Hasan'ı yenmesi: Osmanlıların Doğu Anadolu'ya yaklaşmaları. 1475 : Kırım Hanlığı'nın Osmanlılara katılması. 1487 : Ümit Burnu'nun dolaşılması: Deniz ticaret yollarının İpek ve Baharat yolunu önemsizleştirmesi.

1492 : Amerika'nın keşfi: Avrupa'nın zenginleşmesi. 1502 : Akkoyunluların yıkılışı, Safevî Türk Devleti'nin kuruluşu.

478 Ahmet B. ERCİLASUN

1507 : Şibanoğullarının Batı Türkistan'a girişi; Temürlülerin sonu.

1510 : Babür Şah tarafından Afganistan'da Babürlü İraparatorluğu'nun kurulması. 1512-1520 : Yavuz Sultan Selim'in hükümdarlığı.

1514 : Çaldıran savaşı; Yavuz'un Şah İsmail'i yenmesi: Doğu Anadolu'nun Osmanlı topraklarına katılması. 1516-1517 : Mercidabık ve Ridaniye savaşları: Güney-Doğu Anadolu ve Suriye'nin Osmanlı topraklarına katılması. 1518 : Mısır'ın alınması. Mısır'daki Kıpçak Türk (Memlûk) Devleti'nin sonu. Mısır ve Hicaz'ın Osmanlı topraklarına katılması. Osmanlıların Hint Okyanusu'na dayanması.

1520-1566 : Kanunî Sultan Süleyman'ın hükümdarlığı.

1526 : Mohaç Meydan Muharebesi. Macaristan'ın Osmanlı topraklarına katılması.

1530 : Babür Şah'ın ölümü. 1533 : Barbaros Osmanlı hizmetinde. Tunus, Cezayir Osmanlıların.

1535 : Bağdat seferi. Irak'ın Osmanlı topraklarına katılması. 1538 : Preveze Deniz Savaşı. Akdeniz'de Osmanlı hâkimiyeti. 1552 : Korkunç İvan tarafından Kazan Hanlığı'na son verilmesi: Yükselen Türk grafik çizgisinin son noktası. 1556 : Rusların Astrahan Hanlığı'nı alarak Hazar Denizi'ne dayanması.

1559-1664 : Ukrayna'da Ermeni Kıpçakçasıyla ilk belgeler. 1572 : Kıbrıs'ın Osmanlı topraklarına katılması. 1575-90 : Osmanlılar Dağıstan'da. 1610 : Şiban oğullarının hanlıklara bölünüşü: Buhara, Hîve, Hokant, Yarkent hanlıkları.

TÜRK DİLİ TARİHİ 479

1683 : İkinci Viyana Kuşatması. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa'nın başarısızlığı. Osmanlıların Orta Avrupa'da durması. 1699 : Karlofça Antlaşması: Macaristan'ın elden çıkması. Osmanlıların Avrupa'da ilk toprak kaybı.

1711 : Prut savaşı. 1718 : Pasarofça Antlaşması. 1731 : Kazak Kiçi Cüz'ünün Rus hâkimiyetine girmesi.

1763 : Doğu Türkistan'ın Çinliler tarafından alınması. 1774 : Küçük Kaynarca Antlaşması: Kırım Hanhğı1 nın Osmanlıların elinden çıkması. 1783 : Kırını Hanlığı'nın Ruslar tarafından ilhak edilmesi.

1805 : Rusların Kafkasları aşması.

1827 : Rus Çarlığı ile Safevîler arasında Türkmençay Muahedesi: Aras'a kadar Kuzey Azerbaycan'ın Ruslarda kalması.

1839 : Tanzimat Fermam. 1853 : Osmanlı-Rus Kırım Savaşı. 1858 : İngilizlerin Babürlülerden Hindistan'ı alması.

1860-1884 : Batı Türkistan'ın (Güney Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan, Türkmenistan) Ruslar tarafından istilâ edilmesi. 1877-78 : Osmanlı-Rus savaşı. Kars, Ardahan ve Batum'un Rusların eline geçmesi. Bulgaristan krallığının özerkliği. 1884-1917 : Kırım'da Tercüman Gazetesi. İsmail Gaspiralı: Dilde, fikirde, işte birlik. 1905 : Rusya'da Meşrutiyet ilân edilmesi: Cedit hareketinin yayılması, ilk Türk kurultayları. 1908 : Osmanlılarda meşrutiyet ilân edilmesi.

1911 : Trablusgarb Savaşı. Libya'nın Osmanlıların elinden İtalyanlara geçmesi.

1911 : Genç Kalemler dergisinde Yeni Lisan hareketi: Modern Türkiye Türkçesinin doğuşu.

480

480 Ahmet B. ERCİLASUN

1912 : Balkan savaşları: Kosova, Makedonya ve Batı Trakya'nın elden çıkışı. 1914-1918 : Birinci Dünya Savaşı. Osmanlıların yenilgisi: Batı Türklerinin Orta Anadolu'ya sıkıştırılması. 1917 : Rusya'da Ekim devrimi: Bolşeviklerin başa geçmesi. 1917-1920 : Kırım, İdil-Ural, Azerbaycan, Batı Türkistan ve Kazakistan'da kısa süreli Türk bağımsızlıkları. 19 Mayıs 1919 : Mustafa Kemal'in Samsun'a çıkışı: Türk İstiklâl Harbinin başlaması. 23 Nisan 1920 : Ankara'da TBMM hükümetinin kuruluşu. 9 Eylül 1922 : Türk ordularının İzmir'e girerek Yunanlıları kovması. İstiklâl Harbi'nin zaferle bitmesi: Alçalan Türk grafik çizgisinin son noktası. 29 Ekim 1923 : Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşu. 1926 : Bakû Türkoloji Kongresi: Sovyetlerdeki Türk Cumhuriyetlerinde Latin alfabesine geçiş kararı. 1928 : Türkiye Cumhuriyeti'nin Latin alfabesine geçişi. 1932 : Türk Dil Kurumu'nun kuruluşu. 1939 : Hatay'ın Türkiye topraklarına katılması. 1974 : Kuzey Kıbrıs'ın Rum yönetiminden ayrılması. 1984 : Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti 1991 : Türkistan'da ve Azerbaycan'da bağımsız Türk Cumhuriyetleri: Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan, Kırgızistan, Kazakistan.

BİBLİYOGRAFYA

Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa I (Çeviren: Mürsel Öztürk), Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 1988. Öztürk 1988 Arat, Reşid Rahmeti, Kutadgu Bilig I Metin, İstanbul 1947. Arat 1947 Arat, Reşid Rahmeti, Eski Türk Şiiri, TTK, Ankara 1965. Arat 1965 Arat, Reşid Rahmeti, "Uygurca Yazılar Arasında II" TDED, XXIII, İstanbul 1979, s. 17-28. Arat 1979 Arat, Reşid Rahmeti, Makaleler, Cilt: I, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1987. Arat 1987 Ata, Aysu, Kısasü'l-Enbiyâ I Giriş-Metin-Tıpkıbasım, TDK, Ankara 1997. Ata 1997 Atsız, (Nihal), Türk Edebiyatı Tarihi, Baysan, İstanbul 1992. Atsız 1992 Barthold, V. V., Moğol İstilâsına Kadar Türkistan (Hazırlayan: Hakkı Dursun Yıldız), TTK, Ankara 1990. Barthold 1990 Baştav, Şerif, "Avrupa Hunları", Genel Türk Tarihi 1, Ankara 2002, s. 597-652. Baştav 2002 Battulga, Tsendiyn, "Moğolistan'da Yeni Bulunan Göktürk Yazıtları", TDAY-Belleten 2000, TDK, Ankara 2001, s. 47-58. Battulga 2001 Baykara, Tuncer, "Türklüğün En Eski Zamanları", Genel Türk Tarihi 1, Ankara 2002, s. 345-396. Baykara 2002 Brockelmann, Carl, "Alttürkestanische Volkspoesie I" OZ VIII 1920 (Türkçesi: Köprülüzade Ahmed Cemal, "Eski Türkistan Halk Edebiyatı", Dârülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası, III/2-3, Ağustos-Ekim 1339/1923).

Brockelmann 1920

Buharah, Eşref, "Kimek Hakanlığı", Tarihte Türk Devletleri I, Ankara 1987, s. 263-267. Buharah 1987 Buluç, Sâdettin, "Dursun Fakîh'in Gazavât-nâmesi", Bilimsel Bildiriler1963, Ankara 1964. Buluç 1963. Caferoğlu, A(hmet), Türk Dili Tarihi 1, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1958. Caferoğlu 1958 Caferoğlu, Ahmet, Türk Dili Tarihi II, İstanbul 1984. Caferoğlu 1984 Canpolat, Mustafa, "Behcetü'l-Hadâik'ın Dili Üzerine", TDAY Belleten - 1967, Ankara 1968, s. 165-175. Canpolat 1968 Clauson, Sir Gerard, Turkish and Mongolian Studies, London 1962.

Clauson 1962

Cöhce, Salim, "Hindistan'da İlk Türk Hâkimiyeti: Kuşanlar ve Akhunlar", Genel Türk Tarihi 1, Ankara 2002, s. 569-579. Cöhce 2002

482 Ahmet B. ERCİLASUN

Cumagulov, Çetin, "Vilhelm Thomsen'in Çalışmaları ve Kırgızistan'da Bulunan Göktürk Yazıtları", TDAY Belleten - 1993, TDK, Ankara 1995, s. 99-

114.

Cumagulov 1995

Çağatay, Saadet, Türk Lehçeleri Örnekleri I, Ankara 1963. Çağatay 1963 Çağatay, Saadet, Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler, Ankara 1978. Çağatay 1978 Çandarlıoğlu, Gülçin, "Uygur Devletleri Tarihi ve Kültürü", Genel Türk Tarihi 2,

Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 9-45.Çandarlıoğlu 2002 Çay, Abdülhaluk - Durmuş, İlhami, "İskitler", Genel Türk Tarihi 1, Ankara 2002, s. 475-510. Çay-Durmuş 2002 Divanü Lûgat-it-Türk Tercemesi I (çeviren: Besim Atalay), Ankara 1941. DLT I 1941 Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi III (çeviren: Besim Atalay), Ankara 1941. DLT III 1941 Doerfer, Gerhard, "Temel Sözcükler ve Altay Dilleri Sorunu", TDAY Belleten 1980-1981, Ankara 1983. Doerfer 1983 Ebülgazi Bahadır Han, Türklerin Soy Kütüğü (Şecere-i Terakime) (Hazırlayan: Muharrem Ergin), Tercüman 1001 Temel Eser: 33, (İstanbul) tarihsiz. Ergin ŞT Eckmann, Janos, Nehcü'l-Ferâdis I, Tıpkıbasım, TDK, Ankara 1956.

Eckmann

1956 Eckmann, Janos, "Harezm Türkçesi" (çeviren: Mehmet Akalın), Târihî Türk Şîveleri, Ankara 1979, s. 183-223. Eckmann 1979 Eckmann, Janos, Çağatayca El Kitabı (çeviren: Günay Karaağaç), İstanbul 1988. Eckmann 1988 Eckmann, Janos, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, TDK, Ankara 1996. Eckmann 1996 Eraslan, Kemal, "Çağatay Şiiri", Türk Dili 415-417, Temmuz-Eylül 1986, s. 564717. Eraslan 1986 Eraslan, Kemal, "Çağatay Şairi Atâyî'nin Gazelleri", TDAY Belleten-1987, Ankara 1992, s. 113-164. Eraslan 1992 Ercilasun, Ahmet B., Kutadgu Bilig Grameri-Fiil, Ankara 1984. Ercilasun 1984. Ercilasun, Ahmet B., "Karahanlı Devri Türk Edebiyatı", Büyük Türk Klasikleri 1, İstanbul 1985, s. 114-179. Ercilasun 1985 Ercilasun, Ahmet B., "Salur Kazan Kimdir?", Millî Folklor, 56 (Kış 2002), s. 22-33. Ercilasun 2002 Ercilasun, Ahmet B., "Muallim Cevdet ve Oğuzname", Millî Folklor, 60 (Kış 2003), s. 35-46. Ercilasun 2003 Eren, Hasan, "Çağatay Lugatleri Hakkında Notlar", DTCF Dergisi VIII, Ankara 1950, s. 145-163. Eren 1950