10 minute read

0.1. Batı Türkçesinin Doğuşu

446 Ahmet B. ERCİLASUN

Gülşehrî'nin Kerâmât-ı Ahi Evran adlı küçük bir mesnevisi daha vardır. Çeşitli kitaplarda dağınık olarak bulunan birkaç şiiri de bilinmektedir. Âşık Paşa, Garibnâme adlı dev eserin sahibidir. 12 000 civarında beyitten oluşan Garibnâme 1330'da yazılmış dinî-tasavvufî bir mesnevidir. Devrine ait günlük ve sosyal hayatın birçok tezahürünü de Âşık Paşa'nın eserinde bulmak mümkündür. Konularının çeşitliliği, dilinin sadeliği ve itinayla yazılmış, harekeli mükemmel bir nüshasının bulunması dolayısıyla Eski Oğuz Türkçesi dili için bulunmaz bir hazinedir. Âşık Paşa kitabını yazma sebebini açıklarken Türkçenin ihmal edilmiş olmasını da eleştirmektedir:

Türk diline kimsene bakmazıdı, Türklere hergiz (asla) göŋül akmazıdı; Türk dahı bilmezidi ol dilleri, İnce yolı, ol ulu menzilleri.

Bu Garibnâme anın (ondan) geldi dile, Kim bu dil ehli dahı ma 'nî bile.

Garibnâme üzerinde Zeki Kaymaz bir doktora tezi hazırlamıştır: Âşık Paşa-Garibname (Metin-Dil Özellikleri- Söz Dizini), (Malatya 1989). Son yıllarda Garibname'nin Süleymaniye nüshasının mükemmel bir tıpkıbasımı yapılmıştır: Âşık Paşa - Garibnâme I-II, TDK, İstanbul 2000. Tıpkıbasıma geniş bir giriş yazan Kemal Yavuz eserin transkripsiyonlu metnini ve bugünkü dile aktarımını da dört cilt hâlinde ayrıca yayımlamıştır: Âşık Paşa-Garibnâme I-IV, TDK, İstanbul 2001. Âşık Paşa'nın Garibname'den başka Fakrnâme, Vasf-ı Hâl, Hikâye, Kimya Risalesi adlı dört küçük mesnevisi de vardır. Bu eserler Agâh Sırrı Levend tarafından tanıtılıp yayımlanmıştır (TDAY-Belleten 1953, 1954). Sahabe devrinin savaşlarına ait bir gazavatname yazmış olan Tursun Fakih de 14. yüzyıl başlarındaki şairlerdendir. Sadettin Buluç'a göre gazavatname sahibi Tursun Fakih; Osman Gazi'nin bacanağı ve Şeyh Edebalı'nın damadı olan, 1299'da Karaca Hisar'da Osman Bey adına hutbe okuyan Tursun Fakih'tir (Buluç 1963: 19). Ancak eldeki nüshalar bir hayli geç tarihlidir.

TÜRK DİLİ TARİHİ 447

Tursun Fakih'in Gazavatname' sinin Malatya nüshası üzerinde Hatice Şahin tarafından bir doktora tezi yapılmıştır: Tursun Fakih, Gazavatname (Dil Özellikleri-Metin-Sözlük), Malatya 1989. Malatya nüshası 90 varak ve 2700 beyittir (Şahin 1989: 157). 14. yüzyılın ilk yarısındaki önemli isimlerden biri de Kul Mus'ud'dur. Aydınoğullarından Umur Bey için Kul Mes'ud, Kelile ve Dimne'yi Türkçeye çevirmiştir. Kelile ve Dimne meşhur fabl kitabıdır. Muhtemelen 3. yüzyılda Hind hükümdarlarından biri adına Sanskritçe yazılmıştır. Kelile ve Dimne, iki insanı temsil eden iki çakalın adıdır. Sanskritçedeki biçimleri Karataka ile Damanaka'dır. Süryanicede Kalilag, Damnag biçimini alan isimler Arap, Fars ve Türk literatüründe Kelile ve Dimne şeklindedir. Kul Mes'ud, Nasrullah'ın 12. yüzyıldaki Farsça Kelile ve Dimne'sini Türkçeye çevirmiştir. Eserin sunulduğu Umur Bey, 1347'de öldüğüne göre, tercüme bu tarihten öncedir (Çağatay 1963: 274-275). Eserdeki hayvan hikâyeleri aslında yöneticilerin ülkeyi adalet ve doğrulukla idare etmelerini sağlamak için söylenmiş temsilî karakterde hikâyelerdir. Eser üzerindeki tek çalışma A. Zajacskowski'ye aittir. Polonyalı Türkolog eserin bazı bölümlerini neşretmiş ve dili üzerinde bir inceleme yapmıştır: Etudes sur la langue veielle-Osmanlie, Krakow 1934. 14. yüzyılın önemli şairlerinden biri de Hoca Mes'ud bin Ahmed'dir. Eserlerini 14. yüzyılın ortasında yazmıştır. Germiyan sahasında yetiştiği tahmin edilmektedir. Farsçadan çevrilmiş 5568 beyitlik Süheyl ü Nevbahar mesnevisi, romantik bir aşk hikâyesidir. Eser, Hoca Mes'ud'un yeğeni İzzeddin Ahmed'ce tamamlanmıştır. Süheyl ü Nevbahar 1925'te Mordtmann tarafından tıpkıbasım olarak yayımlanmıştır: Suheil und Nevbahar, Hannover 1925. Tahsin Banguoğlu 193 8'de eserin dili üzerinde çalışmıştır: Altosmanische Sprachstudien zu Süheyl ü Nevbahar, Breslau 1938. Son olarak eserin ilmî yayınını Cem Dilçin yapmıştır: Mes'ud bin Ahmed, Süheyl ü Nevbahar, İnceleme-Metin-Sözlük, Ankara 1991. Hoca Mes'ud'un diğer bir eseri Ferhengnâme-i Sa'dî Tercümesidir. Bu küçük mesnevi Sadi'nin Bostan'ının tercümesidir; 1354 yılına aittir. Veled Çelebi ile Kilisli Muallim Rifat tarafından 1924'te eski harflerle yayımlanmıştır. * *

448 Ahmet B. ERCİLASUN

14. yüzyılın 2. yarısında Eski Oğuz Türkçesiyle yazılan eserler çok artmıştır. Anadolu'nun bütün beyliklerinde ve Edirne sarayında şairler, bilim adamları, din adamları telif veya tercüme, edebî, ilmî, dinî eserler vermektedir. Ahmedî, Ahmed-i Daî, Şeyhî, Kaygusuz Abdal, Yûsuf-ı Meddah, Mustafa Darir gibi isimler bir değil birçok eser vererek devrin edebî ve ilmî literütürünü zenginleştirirler. 15. yüzyıl başlarında vefat eden Ahmedî'nin İskendername'si, Divanı, Cemşid ü Hurşid mesnevîsi, Tervîhü'l-Ervâh'ı, her biri 8-10 000 beyitlik hacimleriyle (Cemşid ü Hurşid 5 000 beyit civarında) devasa eserlerdir. 1421'de başlayan 2. Murad devrini de idrak eden Ahmed-i Daî Germiyan ve Osmanlı saraylarında bir yandan şairliği, bir yandan ilim adamlığıyla temayüz eder. Divanı ve Çengname'si en tanınmış edebî eserleridir. Yıldırım Bayezid'den sonra Edirne'de padişahlık eden Çelebi Süleyman'ın şen ve şakrak musiki âlemleri, Çengname'deki mısralarda gezinen çeşitli sazların tellerinden âdeta bugün de duyulur. Ahmed-i Daî bir yandan âşıkane ve âdeta bohem şiirler yazarken bir yandan da tıp, astronomi, rüya tabiri, tefsir ve inşa (yazışma) ile ilgili mensur eserler vermekteydi. Onun en az sekiz mensur eseri bugüne ulaşmıştır. Suriye ve Mısır taraflarında dolaşan Erzurumlu Mustafa Darir'in Yusuf ü Züleyha mesnevîsi, Fütuhu'ş-Şam, Siyeri Nebî gibi mensur eserleri daha çok halk için yazılmış dinî mahiyette eserlerdir. Öte yandan yine Azerbaycan'da, Doğu Anadolu'da, Suriye'de dolaşıp sofiyane şiirler söyleyen İmâdeddin Nesimî tam bir Hak âşığıdır.

Bu cümle nesneye aşkdur bahâne Bahane aşk u hem aşkdur bahâne

Bu aşk içinde birdür câm u sâkî Bu aşk içinde birdür dâm u dâne

derken her şeyin sebebinin aşk olduğunu ve aşk içinde kadehin de, içki sunan sâkînin de, tuzağın da, tuzak içindeki yemin de, hasılı her şeyin bir (vahdet-i vücûd) olduğunu zikir ritminin coşkunluğuyla anlatmaktadır. Hele Mende sigar iki cihan, men bu cihâna sığmazam mısraında sanki cihanı patlatacak bir bomba gizlidir. Doğuda Nesîmî'nin Azerbaycan edebî dilini hazırlayan şiirleri saraylardan kovulurken Germiyanoğullarının, Aydınoğullarnın, Candaroğullarının ve Osmanoğullarının sarayları şairler ve bilim adamlarıyla dolup taşar. Beyler, padişahlar tarafından teşvik edilen, ihsanlarda bulunulan şair ve yazarlar

TÜRK DİLİ TARİHİ 449

âdeta birbirleriyle yarış hâlindedirler. Daha doğuda Sivas hükümdarı, bilim adamı ve şair Kadı Burhaneddin sade ve coşkulu aşk şiirleriyle, Azerbaycan Türkçesine çalan bir dilin temsilcisi olur. Onun doğusunda Karakoyunlu hükümdarı Cihanşah, Hakikî mahlâsıyla şiirler yazar. Suriye ve Mısır da artık Batı Türkçesiyle eserler verilen merkezler hâline girer; Halep'te, Şam'da, Mısır'da Eski Oğuz Türkçesiyle eserler yazılmaya başlanır. Erzurumlu Mustafa Darir bunlardan biridir. Tıpla ilgili eserler ise arka arkaya telif ve tercüme edilir. 15. yüzyılın ilk yarısında 2. Murad'ın Edirne sarayı bir edebiyat meclisi ve bir ilim akademisi gibidir. Bir yandan padişahın emriyle Türkçeye çevrilen ve sadeleştirilen eserler, bir yandan telif eserler, Çelebi Mehmed devrinde başlayıp 2. Murad devrinde devam eden atmosferin verimleri olarak gün yüzüne çıkar. Şirvanlı Muhammed bin Mahmud başlı başına bir akademi gibidir. Önce Menteşeoğullarına, sonra Germiyanoğullarına, daha sonra Osmanoğullarına arka arkaya eserler sunar. Genel tıp, metalüŋi, yemek, göz hastalıkları, ıtriyat (parfümeri) gibi konularda hacimli kitaplar yazar. Bir başka ansiklopedik âlim Bedr-i Dilşad bin Muhammed'dir. Onun ansiklopedik eseri Muradnâme 10 000 beyti aşan hacmiyle göz doldurur. Şeyhî'nin Divan'ı, Hüsrev ü Şîrîn'i, Harnâme'si, Hatiboğlu'nun Ferahname'si, Abdi'nin Câmasbname'si devrin edebî atmosferini yansıtır. Devletoğlu Yusuf un Vikaye tercümesi fıkıh konularını içine alan çok hacimli bir mesnevidir. Sade halkın dinî bilgi, heyecan ve duygularını ise Yazıcıoğlu ailesinden Mehmed'in Muhammediye'si ile kardeşi Ahmed Bîcan'ın Envârü'l-Âşıkîn, Acâyibü'l-Mahlûkat gibi mensur eserleri tatmin eder. 10 000'e yaklaşan beytiyle Muhammediye en yaygın eserlerden biri olur; sonraki asırlarda Ka-zan'a kadar ulaşır. Süleyman Çelebi'nin 1409'da Bursa'da yazılan Mevlid'i (Vesîletü'n-Necat), belki de edebiyatımızın en canlı, en yaygın, en ömürlü eseridir. Öte yandan Kaygusuz Abdal, divanı, Gevhername, Minbername gibi mesnevileri ve Vücudname, Budalaname gibi mensur eserleri ile Yunus Emre'nin çok daha serbest ve serazat bir muakkibi gibidir. Edirne minâresi eğilmiş su içmeye derken âdeta 20. yüzyılın çağdaş şairlerini haber verir. 15. yüzyılın ikinci yarısında şiirde Necatî, Ahmed Paşa, Mihrî Hatun, Mesihî, Hamdullah Hamdi gibi şairlerle, nesirde Sinan Paşa ile klâsik devre adım atarız. Tarihçilikte ise Oruç Beğ, Âşıkpaşaoğlu, Neşri sade nesri devam ettirirken Tursun Beğ süslü nesrin ilk örneklerinden birini verir. Kuşbakışı bir perspektifle anlatmaya çalıştığım bu dönem üzerinde son yıllardaki ilmî neşriyat da bir hayli artmıştır. Bunlardan en önemli olanlarını topluca vermeye çalışacağız.

450 Ahmet B. ERCİLASUN

Talât Onay, Dastan-ı Ahmet Harami, TDK, İstanbul 1946 (metin ve sözlük). Halis Akaydın, Ahmed Harami Destanı, İstanbul 1973. İsmet Cemiloğlu, 14. Yüzyıla Ait Bir Kısas-ı Enbiyâ Nüshası Üzerine Sentaks İncelemesi, TDK, Ankara 1994. Hüseyin Ayan, Şeyhoğlu Mustafa - Hûrşîdnâme (Hurşîd ü Ferahşâd), Erzurum

1979.

Kemal Yavuz, Şeyhoğlu Mustafa, Kenzü'l-Küberâ ve Mehekkü'l-Ulemâ, Ankara 1991. İsmail Hikmet Ertaylan, Varaka ve Gülşah, İstanbul 1945(inceleme ve tıpkıbasım) Agâh S. Levend, "Attar ile Tutmacı'nın Gül ü Hüsrev Mesnevileri", TDAY Belleten-1959. Zeynep Korkmaz, Sadru'd-din Şeyhoğlu, Marzuban-nâme Tercümesi -İncelemeMetin-Sözlük-Tıpkıbasım, Ankara 1973. Zehra Toska, Türk Edebiyatında Kelile ve Dimne Çevirileri ve Kul Mes'ud Çevirisi (doktora tezi, İstanbul 1989). Grace Martin Smith, Yûsuf-ı Meddah - Varqa ve Gülşah, Leiden 1976. Eleazar Birnbaum, The Book of Advice, The Earliest Ottoman Version of Kâbûsnâme; Text in Facsimile from the unique 14th Gentury, Harvard University 1981. Leylâ Karahan, Erzurumlu Darîr - Kıssa-ı Yûsuf, TDK, Ankara 1994. Muharrem Ergin, Kadı Burhaneddin Divanı, İstanbul 1980. (transkripsiyonlu metin). Elyar Seferli, Gazi Burhaneddin - Divan, Bakı 1988 (metin). Bilgehan Atsız - Seyfullah Türkmen, Ed-Dürretü'1-Mudiyye fi'l-Lugati't-Türkiyye, Ankara 2004 (Arapça-Türkçe satır altı sözlük. İnceleme, metin, dizin, tıpkıbasım). İsmail Erünsal - Ahmet Yaşar Ocak, Elvan Çelebi - Menâkibü'l-Kudsiyye fiMenâsibi'1-Ünsiyye, İstanbul 1984. Ahmet Ateş, Süleyman Çelebi - Vesîletü'n-Necât - Mevlid, TDK, Ankara 1954 (tenkitli metin ve tıpkıbasımlar). Faruk K. Timurtaş, Süleyman Çelebi - Mevlid, İstanbul 1970. Sedit Yüksel, Mehmed - Işknâme, Ankara 1965.

TÜRK DİLİ TARİHİ 451

Zikri Turan, Hacı Paşa (Celaleddin Hızır): Teshil (Metin - Dil Özellikleri - Söz Dizini) (doktora tezi, Malatya 1992). Zafer Önler, Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa) - Müntahab-ı Şifa I, GirişMetin, TDK, Ankara, 1990. Zafer Önler, Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa) - Müntahab-ı Şifa II Sözlük, İstanbul 1999. Yaşar Akdoğan, Ahmedî Divanı - Tenkitli Metin ve Dil Hususiyetleri (doktora tezi, İstanbul 1979). Mehmet Akalın, Ahmedî - Cemşîd ü Hurşîd - İnceleme-Metin, Ankara

1975.

1983. İsmail Ünver, Ahmedî - İskendernâme - İnceleme-Tıpkıbasım, Ankara

Çiftçioğlu N. Atsız, Ahmedî - Dâstân ve Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osman, İstanbul 1949 (transkripsiyonlu metin). İsmail Hikmet Ertaylan, Ahmed-i Dâ'î - Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1952 (inceleme ve parçalar hâlinde tıpkıbasımlar). Mehmet Özmen, Ahmed-i Dâ'î Divanı I (Metin-Gramer-Tıpkıbasım), TDK, Ankara 2001; II (Dizin), Ankara 2001. Gönül Alpay, Ahmed-i Dâ'î and his Çengnâme, Harvard University

1973.

Gönül Alpay Tekin, Çengnâme, Ahmed-i Dâ'î, Critical Edition and Textual Analyses, Harvard University 1992. Gürer Gülsevin, Ahmed-i Dâ'î: Miftâhü'l-Cenne (Metin- Dil Özellikleri Söz Dizini) (doktora tezi, Malatya 1989). Önder Çağıran, Ahmed-i Dâ'î: Tıbb-ı Nebevî (Dil Özellikleri - Metin Söz Dizini) (doktora tezi, Malatya 1992). Ali Nihat Tarlan, Şeyhî Divanı - Tarama Sözlüğü ve Nüsha Farkları, İstanbul 1942. Ali Nihat Tarlan, Şeyhî Divanını Tetkik, İstanbul 1964. Faruk K. Timurtaş, Şeyhî'nin Hüsrev ü Şîrin'i - İnceleme-Metin, İstanbul

1963.

Fanik K. Timurtaş, Şeyhî - Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1968. Faruk K. Timurtaş, Şeyhî'nin Harnâmesi, İstanbul 1971 (transkripsiyonlu metin, bugünkü dile aktarma, tıpkıbasım). Abdurrahman Güzel, Kaygusuz Abdal, Ankara 1981.

452 Ahmet B. ERCİLASUN

Ayhan Gültaş, Abdülvâsi Çelebi ve Halilnâmesi (doktora tezi, İstanbul

1985).

Orhan Şaik Gökyay, Mercimek Ahmed - Kabusname Tercümesi, İstanbul 1974. Mustafa Özkan, Mahmud b. Kadî-i Manyas - Gülistan Tercümesi - Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük, Ankara 1993. Kemal Yavuz, Mesnevî-i Murâdiyye, TDK, Ankara 1982. Âdem Ceyhan, Bedr-i Dilşâd'ın Murâd-nâmesi, İstanbul 1997. Şerif Ali Bozkaplan, Abdi Musa - Câmasb-nâme (Dil Özellikleri Kısmî Transkripsiyon - Söz Dizini) (doktora tezi, Malatya 1989). Muhammet Yelten, Şirvanlı Mahmud - Tarih-i İbn-i Kesir Tercümesi, İnceleme-Metin-Sözlük (doktora tezi, İstanbul 1987). Arslan Tekin, Şirvanlı Mahmud - Tarih-i İbn-i Kesir Tercümesi, İnceleme-Metin-Sözlük (doktora tezi, İstanbul 1991). Mehdi Ergüzel, Şirvanlı Mahmud - Tarih-i İbn-i Kesir Tercümesi (IV. Cilt, 2. Kısım), Dil Özellikleri-Metin-Sözlük-Dizin, TDK, Ankara 1999. Muhammet Yelten, Şirvanlı Mahmud - Kemâliyye - Giriş-İncelemeCümle Bilgisi-Metin-Sözlük, İstanbul 1993. Mustafa Argunşah, Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî - Tuhfe-i Murâdî - İnceleme-Metin-Dizin, Ankara 1999. İsmail Hikmet Ertaylan, Hatiboğlu - Bahrü'l-Hakayık (tıpkıbasım), İstanbul 1960. Mustafa Özkan, Cinânî - Cilâü'l-Kulûb, İstanbul 1990. H. Duda, Die Sprache Qırq Vezir Erzâhlungen, Leipzig 1930. Mübeccel Kızıltan, Kırk Vezir Hikâyeleri (doktora tezi, İstanbul 1991). M. Ünal Şahin, Miftâhu'n-Nûr Hazâinü's-Sürûr (Dil Özellikleri - Metin - Söz Dizini) (doktora tezi, Malatya 1994). Osman Yıldız, Cemâlî-i Karamanı: Miftâhu'l-Ferec (Dil Özellikleri Metin - Söz Dizini) (doktora tezi, Malatya 1993). Paşa Yavuzarslan, Mûsâ bin Hacı Hüseyin el-İznikî - Münekkidü'rRâkidîn (Giriş-İnceleme-Tenkitli Metin), TDK, Ankara 2002. Esra Karabacak, Eski Anadolu Türkçesi Satır Arası Kur'an Tercümesi (Giriş-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım) I-III, Harvard Üniversitesi, 1994-1999.

TÜRK DİLİ TARİHİ 453

Ahmet Topaloğlu, Muhammed bin Hamza - XV. Yüzyıl Başlarında Yapılmış "Satır-Arası" Kur'an Tercümesi - 1. cilt (Giriş-Metin), İstanbul 1976; 2. cilt (Sözlük), İstanbul 1978). Mehmet Terzi, Yazıcı Sâlih (Selahaddin): Kitâbü'ş-Şemsiyye (Dil Özellikleri - Metin - Söz Dizini) (Doktora tezi, Malatya 1994). Sadettin Özçelik, Nidâî Mehmed Çelebi - Menâfiü'n-Nâs (Metin - Dil Özellikleri - Söz Dizini) (doktora tezi, Malatya 1990). Âmil Çelebioğlu, Yazıcı Mehmed ve Muhammediyesi, İstanbul 1975. Yorgos Dedes, Battalname (Giriş-İngilizce Tercüme-Transkripsiyon) I-II, Harvard University 1996. Irene Melikoff, La Geste de Melik Dânişmend: Etude Critique du Dânişmendnâme I-II, Paris 1960. Necati Demir, Dânişmend-nâme, Tenkidli Metin. Türkiye Türkçesine Aktarılış. Dil Özellikleri. Sözlük. Tıpkıbasım I-IV, Harvard Üniversitesi 2002. Fahir İz - Gönül A. Tekin, Saltuk-nâme, The Legend of Sarı Saltuk, Facsimile with Critical Analysis and Index, Harvard University, 1973-1984. Şükrü Halûk Akalın, Ebü'1-Hayr-ı Rûmî - Saltuk-nâme I-II, Ankara 1988; III, Ankara 1990. Jale Demirci, Cihânşâh Hakîkî Dîvânı - İnceleme-Metin-Dizin, Ankara

2001.

Muhsin Macit, Karakoyunlu Hükümdârı Cihânşâh ve Türkçe Şiirleri, Ankara 2002. Mustafa Canpolat, Ömer bin Mezîd, Mecmûatü'n-Nezâir, TDK, Ankara

1982.

F. Giese, Die Altosmanische Chronik des Âşikpaşazâde, Leipzig 1929. Çiftçioğlu N. Atsız, Ahmed Âşıkî - Tevârîh-i Âl-i Osman, İstanbul 1949 (transkripsiyonlu metin). Atsız, Âşıkpaşaoğlu Tarihi, İstanbul 1970 (bugünkü dille). Atsız, Oruç Beğ Tarihi, İstanbul 1972. Emine Gürsoy-Naskali, Sinan Paşa - Tezkirem'1-Evliyâ, Ankara 1987 (transkripsiyonlu metin, tıpkıbasım). Selâhattin Olcay, Ebul-Leys Semerkandî - Tezkiretü'l-Evliyâ Tercümesi, İnceleme-Metin-İndeks, Ankara 1965.

This article is from: