1.3.Hoço Uygur Devleti

TÜRK DİLİ TARİHİ 235

Öz sevgilimi düşünürüm. Düşünüp dururum... Öz sevgilimi Öpmek isterim.

Barayın tiser Baç amrakım; Baru yime umaz men Bagırsakım. Gideyim desem Güzel sevgilim; Gidemem ki Sadık yarim. Kireyin tiser Kiçigkiyem; Kiril yime umaz men Kin yıpar yıdlıgım.

Gireyim desem Küçücüğüm; Giremem ki Misk amber kokulum. Yaruk teŋriler Yarlıkazunın. Yavaşım birle Yakışıpan adrılmalım. Işıklı tanrılar Buyursun. Yavaş huylum ile Birleşip ayrılmayalım.

236 Ahmet B. ERCİLASUN

Küçlüg priştiler Küç birzünin. Közi karam birle Külüşüpen külüşügin oluralım. (Ş. Tekin 1965: 43) Güçlü melekler Güç versin. Gözü karam ile Gülüşüp oturalım.

2.1.1.2. MANİCİ EDEBİYATTA NESİR

Mani muhitinde meydana getirilen mensur eserler sayıca ve hacim bakımından çok değildir. Küçük boyutlu yazmalar hâlindeki eserler "çok güzel ve özenli yazılmıştır, kimileri minyatürlerle süslüdür." Çoğu dinî metinler ve dualardır. Tövbe duaları, manastır yönetmeliği gibi parçalar da vardır. Din dışı metinler olarak bir fal kitabı, bir atasözü derlemesi ve Ezop hikâyeleri de dahil olmak üzere çeşitli hikâyeler bulunmaktadır (Tezcan 1978: 301-305). Uygurların üçüncü hükümdarı Bögü Kağan 762'de, Uygurlar daha Orhun bölgesindeyken Mani dinine girmişti. Onun bu dine girişini anlatan bir metin, Manici nesrin en önemli örneklerinden biridir. Baştan ve sondan eksik olan bu metinde Bögü Kağan'ın Mani rahipleriyle konuşması, dinin i-caplarına aykırı hareketlerden dolayı duyulan pişmanlık ve tebeasının sadık bir ümmet olması için Bögü Kağan'ın yaptığı teşebbüsler anlatılır. Metinde derin bir iman ve dinî bir vecid sezilmektedir. Bazı yerlerde kısa cümlelerden meydana gelmiş mükâleme üslûbu dikkati çekmektedir (Çağatay ??). Tahminen 930 yılında ve Köktürk harfleriyle kaleme alınmış olan Irk Bitig (Fal Kitabı), Mani muhitinde yazılmış önemli bir metindir. İçinde dine ait unsurlar bulunmakla beraber dinî bir eser değildir; bir fal kitabıdır. Her biri ayrı bir fal olarak yorumlanan 65 paragraftan meydana gelmiştir. Her falın (paragrafın) başında siyah mürekkeple çizilmiş küçük daireler vardır. Her faldaki daireler üç dizi hâlindedir. Her dizide, sayıları 1-4 arasında değişen daireler vardır. Böylece her fal, üç rakamlı bir sayı ile numaralanmış gibidir. Meselâ, bir paragrafın başındaki birinci dizide 2, ikinci dizide 2, üçüncü dizide 4 daire varsa bu fal 2 2 4 numaralı faldır. Falına bakmak isteyen insan, muhtemelen dört yüzünden her biri bir sayıya delâlet eden aşık

TÜRK DİLİ TARİHİ 237

kemiğini üç defa atmak suretiyle kaç numaralı falın kendisine isabet ettiğini tespit eder (Orkun 1938: 71-72). Irk Bitig'in son derece ilgi çekici bir yapısı, dili ve üslûbu vardır. Her fal; "şöyle bilin(iz) iyidir" veya "şöyle bilin(iz) kötüdür" şeklinde bir hükümle bitmekte, hüküm cümlesinden önce "der (bazen demiş)" kelimesi bulunmaktadır. Asıl fal, işte bu "der" kelimesinden önce yer alan ve birkaç kısa cümleden meydana gelen küçük bir metindir. Cümleler arasındaki tenazur (simetri), metni âdeta şiirleştirmekte, ona bediî bir yön kazandırmaktadır. Bu küçük eserde çeşitli âdetler, inanışlar ve masal unsurları da yer almakta, günlük dilin kelimeleri de bolca kullanılmaktadır. Turfan'da bulunan Huastuanift adlı eser Mani dinine ait uzunca bir tövbe duasıdır. Pek çok nüshası bulunan bu metin, maniciliğe ait birçok kavramı ihtiva etmesi bakımından mühimdir. Eserde çok sık kullanılan şartlı birleşik cümlelerin bazen uzamasına rağmen cümle yapısının sağlam olarak kalması ilgi çekicidir: Teŋrim, bilip bilmelin etöz seviginçe yorıp yavlak iş tuş adaş kudaş savın alıp köŋülin körüp yılkıka baramka bulup azo muŋumuz takımız tegip bu on cahşapatıg sıdımız erser.. neçe egsütümüz kergetimiz erser.. amt(ı) teŋrim yazukda boşunu ötünürbiz (Le Coq 1941: 37-38) (Tanrım, bilerek bilmeyerek, beden sevgisiyle hareket edip eş dost, ahbap sözüne ve aklına uyarak sürülere servetlere nail olup, bütün arzu ve ihtiyaçlarımıza ulaşıp bu on emri yerine getirmediysek..ne kadar eksiğimiz noksanımız var ise., şimdi Tanrım, günahlardan boşanıp sana yakarıyoruz.). Görüldüğü gibi Manici tövbe duası, "eğer benim elimden ve dilimden...bilerek veya bilmeyerek" diye başlayan İslâmî tövbe duasına da benzemektedir. Tarım havzasında bulunmuş diğer Mani metinleri arasında "İki Yıltız Nom (İki Kök Kanunu)" adlı Manihaizmin felsefesi ile ilgili bir eser de vardır. Manici edebiyattan nesir örneği:

IRK BİTİG (FAL KİTABI)

Metin ve aktarmasını, Orkun ve Malov neşirleri ile Marcel Erdal'ın "Irk Bitig Üzerine Yeni Notlar" (TDAY, Belleten, 1977) makalesini karşılaştırarak tespit ettiğimiz, ketebe kaydında James Hamilton'un "Le colophon de l'Irq Bitig" (Turcica VII, 1975) adlı makalesinden faydalandığımız Irk Bitig metnini Manici edebiyatın nesir örneği olarak aşağıda veriyoruz.