Ahmet Taşağıl - Göktürkler 2 by Türkçü Betik

yaşta hayaca ı·cda ede11 ağabeyim me rlmm Fe\'Zİ Taşağıl'm aziz Jıaurasma..... "Ge11ç

GÖK-TÜRKLER n (Fetret Devri 630-681)

A TA TÜ RK

K Ü L T Ü R,

T Ü R K

T A Rİ H

Dİ L

VE T A R İ H

K U R U MU

YÜ K SEK

K U RU M U

Y A YI N L A RI

\!il. Dizi - Sayı HiO"

••

GOK-TURKLER il (Fetret Devri 630-681) AHMET TAŞAGIL

DEVLETl'NIN

TÜRK

TARİH

KURUMU

BASIMEVİ

1999

ANKARA

Taşağıl, Ahmet Gök-Türlder Il (fetret devri 63�81) /Ahmet Taşağıl. --Ankara: Türle Tarih Kurumu, 1999. viii, 128, (12] s.; 24 cm.- (AKDTYK Türle Tarih K\D'UDlu yayınlan; VII. Dizi - Sa 16Q&) Bibliyografya ve indeks var. ISBN 975 - 16 - 1113 - X (Tk.) ISBN 975-16-1106-7 1. Göktürkler - Fetret Devri. 2. Türkistan Çin, 7. y.y. 1. E.a. il. Dizi. 950.13 -

ISBN 975-16-1113-XTk. ISBN 975-16-1106-7 İ Raporcör : Prof. Dr. ÖZKANİZG

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ....................................................................................................

VII

KISALTMAI.AR ..................................................................................... GİRİŞ........................................................................................................

IX 1

1- Gök-Türk Tarihinin 630-681 Yıllan Arasındaki Genel Karakteri 2- 630-681 Yılları Arası Gök-Türk Tarihi Kaynaklarının Değerlendirilmesi ......................................................................................... 3. 630 Yılından Önce Gök-Türkler .................................................. 4- Çinlilerin Gök-Türk Ülkesindeki Hakimiyetlerinin Orhun Abi-

1 4 5

delerine Akseunesi ........................................................................

I- DOCU GÖK-TÜRK DEVLETİ'NİN YIKILMASI ...............................

1- İl Kagan'ın Esir Düşmesi ve Ölümü..............................................

13 16

2- T'u-li Kagan'ın Faaliyetleri ............................................................ 3- Doğu Gök-Türk Devleti Yıkıldıktan Sonra Milletin İçinde Buhınduğu Dunım . ........ ........... ..... ....................... ....... ...................... 4- Çin'e Giden Gök-Türk Gruplarının Yerleştirilmeleri Konusunda Uygulanan Politika ................ ................................... .

5- Esir Gök-Türklerin Sarı Irmağın Güneyinde Yerleştirilmeleri.... 6 - Chie-shih-shuai'ın Gök-Türkleri Bağımsızlığa Kavuşturma Teşebbüsü ve Gök-Türklerin Geri Gönderilmeye Başlanması .... 7- Ssu-mo'nun Çinliler Tarafından Kagan Yapılması ve İdaresinin Başarısızlığa Uğraması ................. ............... ................................. .

il- DİGER TÜRK BOYLARININ ÖN PLANA Ç IKMASI VE CH'EPi'NİN BAGIMSIZLIK HAREK ETİ .................................................. 1- Sir Tarduşların Askeıi ve Siyasi Gücü(627-647) .......................... 2- Ch'e-pi Kagan'ın Bağımsızlık Teşebbüsü .....................................

20 24 25

32 32

3- Diğer Küçük Türk Boylarınııı Çin ile Münasebet Kurmaları .....

39 41

DOGU GÖK-TÜRK ÜLKESİNDE ÇİN KONTROLU ........ .... ......

1 - Doğu Gök-Türk Ülkesinin Çinliler Tarafıııdan İdari Bölgel('re Ayrılması ........................................................................................

2- Çin Devlet Hizmetine Giren Tiiı·k Bc:-yleri ...................................

111-

İÇİNDEKİLER

iV- ÇİN

HAKİM İYET İNE KARŞI BAGIMSIZLI K HARE KETLERİNİN

BAŞLAMA.4'1 VE GELİ ŞM ESİ .........................................................

V-

BATI GÖK-TÜRK ÜLKF.SİNİN PARÇALANIP ÇİN NÜFU ZUNA GİRMES İ..........................................................................................

VI- ÇİN H A KİM İYETİNİ TANIMAYAN BATI GÖ K-TÜRK BEYLERİNİN MfıCADELF.LERİ ............................ ...................................

1- Ba u Gök-Türk Ülkesinde Çinliler Tarafından İdari Düzenleme Yapılnıası . . .. .. . . ... . .. . .. ... . . .... ........ .. ... .. .. ... ... . . .. . .. . . ..... .......... ..... .. ..... .. .

Vll-

TÜRK İS TA N

ŞEH İRLERİN İN 630-682 YILlARI ARASINDA Kİ DURUM U ...... ... ..... . . ............ .......................................... ..................

Vll l- BELGELER .....................................................................................

78 81

1- T'ung Ti en ... .. . .... .. ....... .......... .. ..... .. ........... ... .... ..... ..... .... ............ .. .

a - Doğu Gök-Türkleıi (T'u-chüe Shaııg) ......................... . .. .. .....

- Baıı Gök-Türkleri (Tu-chlie Hsia) ............ .... .. ................... .....

84 92

2- Hsin T'ang Shıı ..... ................ ....... .... .................... .... .. .............. .... .

Sir Tarduşlar ...... ... .. .. .............................. ...... .. .... ............ ..........

S()NlJÇ ......... .. ..... .. ...................... .................. ...... ... ... ................... ...... .... .

.............................. ...................... ............ ..... ..................... B İBL İIDGRAfl'A . . . . ....................................................... ..................... .... KAYNAKlAR

DİZİN

································································································

BELGELER

..... .

107 1l1 l 15 l 19

ÖNSÖZ Dünyada Gök-Türk tarihi araşıırmaları iki yüz yıldan fazla bir süredir yapılagelmesine rağmen fetret devri adı verilen

630-682 yılla n

arasındaki

zaman dilimi teferruatlı bir şekilde t'le al ın mamışu r. Buııuııla birli�ıe hu devirle ilgili bazı Çince kayırnk metinleri bau dillerine tercünw edilmiştir. Araşıırıcılar genellikle

542-630 ve 682-744 yıllan

arasıııda

cereyan

ede n ba

ğımsız Gök-Türk devletlerinin tarihleri üzerinde yoğunlaşmışlardır. Gök

Türk hakimiyetinin bauda ve doğuda kesintiye uğ radığı döııem sadece bir kaç sayfa ile geçiştirilmiştir. İki yüz yıllık Gök-Türk tarihini bir bütün olarak diişiiııdiiğümüzde 51 yıllık fetret devresiııin ihmal edilişinden dolayı boşlukta kaldığı hissedilmek tedir. Halbuki, bu zaman süresi içinde de Gök-Ti':rk ta rihi devam etmiştir. Gerek Doğu Gök Tiirk ülkesinde, gerek Ba u C..ök-Tiirk ülkesinde uzıın sü -

reli bağımsızlık mücadeleleri olmuş, en kuvvetli ve pa rlak devrini yaşayan T'aııg İmparatorluğu sıkıntılı anlar yaşamıştır. Hatta, bu ıniicaclelelcrin bazı lan Çin Seddi'niıı güneyinde T'ang haııedaııı başkentine yakııı yerlerde ce reyan etmiştir. Diğer taraftan

627 yılın dan itibaren kııwetlennıeye başlayan

hanedana mensup olmayan bazı Türk boyları tarih sahnesindt' önemli rol oyı1amaya başlamışlar,

647 yılından sonra hemen hepsi Çin'e elçi gönder

mek suretiyle siya�i temas kunnuşlardır.

630

yılıııın başında İl(Hsie-li) Kagan'ııı Çin'e esir düşmesi ile

Gök-Türk

Devleıi'nin yıkılması

Doğu

iizeriıw ba��ız kalan millet ii<; gruba ayrıldı.

ifa· kütle S ir Tardıışlarn, ikincisi Doğu Tiirkisıan'ııı kuzey tarallarıııa gider

ken, yüz bin kişilik önemli hir kiiık Çin'e sığıııclı. Öııce buıılan kuzey Çin'de dağıtarak eyaletlere yerlcşıircıı T'aııg lıanedaııı

630

y: l ın d a Chie-shih-slıııa

i'ııı isyaııından sonra iilkeleriııe grri gi.iııderdi. \ine Doğu (,ök-Tiirk O e \ le '

ti'niıı yıkılması ile onaya çıkaıı Sir Tarchışların siyasi giicii li17 yılına kadar varhğıııı siircliirdii.

Reisleri ııiıı Bilge

Kagan İin\'aıııııı taşıdığı bıı boy, Gobi

Çölii'ııiiıı kıızq'iııclcki hiitiiıı eski Doğu Gök-Tiirk

Dc,kıi

topraklarıııı elde

tııtuyordu. 618 yılıııda Alıay dağlanııııı kıızeyiııde ortaya çıkan Clı'e-pi Kagan, haş ladığı bağımsızlık miicackksiııde hazı hoylarııı ihaneti yiiziiııden başarılı

\1111

ÔNSÔZ

olamadı. Neticede Doğu Gök-Tü rk ülkesi tamamen Çinlilerin kontrolü al tına girdi. Askeri valilikler tesis etmek suretiyle Doğu Gök-Türk ülkesini daha yakından idare etmeye başladılar. 650 yılındaki bu idari düzenleme üzerinde bi rkaç değişiklik olmasına rağmen 682 'de il. Gök-Türk Devleti ku ruluncaya kadar devam etti. 679'da başlayan ilk bağımsızlık hareketleri Çinli ler tarafından kanlı bi r şekilde bastırılması na rağmen, Kutlug (İlte riş) ve Tonyukuk lide rliğindeki mücadele 682 yılında hedefe ulaştı . Bu tarihte ba ğımsızlıklarını kazanan Gök- Tü rkler, 744 yılına kadar bunu sürdürdüler. Batı Gök-Tü rk Devleti doğuya nazaran farklı bi r görünüm arz ediyordu. Onlar önce Çin saldırılarından değil, kendi hanedan üyelerinin çekişmeleri yüzünden karışıklığa düştüler. T'ung Yabgu Kagan'ın 630 yılında amcası Ba gatur tarafından öldü rülmesi üzerine başlayan iç savaşlar kısa aral ıklarla yirmi yıl sürdü. Birbirleriyle çarpışan Batı Gök-Türk hanedanından gelen beyler, Çin'deki T'ang İmparatorhığu'ndan destek aramaya çalıştılar. Dolayı sıyla bundan yararlanan Çinliler, ellerini bu ülkeye uzatma fı rsatı buldular. 650'1i yıllarda A-shih-na Ho-hı isimli biı· Batı Gök-Tü rk beyi Çin 'e bağlanmayı kabullenemeye rek uzun bir mücadeleye girişti. Üzerlerine Çinli, Gök-Türk ve Uygu rlardan oluşan büyük bi r ordu gönderen T'ang hanedanı Batı Tür kistan'ın önemli bir kısmını Çin'e bağladı (659). Neticede Batı Gök-Türk ül kesi askeri valiliklere ayrıldı ve bundan soma Çin'in hakimiyetinde kaldı. İşte bu hadiselerden dolayı Gök-Tü rk hakimiyetinin doğuda ve batıda kesin tiye uğradığı devir ayıı bi r inceleme konusudur. Bu devi r kaynaklan bi lindiği üzere büyük çoğunluğu Çince'dir. Bu dilde tespit ettiğimiz kaynak metinle ri üze rinde çalışarak Gök-Türk tarihinin bu me rhalesini ele aldık. Belgelerde bulabildiğimiz bilgiler ışığıııda konuları tasnif edip değerlendir meye tabi tuttuk. Da ha önce araştı rıcılar tarafından tercümesi yapılmayan kaynaklanlaki bazı oıjinal metinlerin Tü rkçe çevirisini değerl eııd i rnı e kıs mının sonunda verdik. Bu kitabımın hazı rlaııması sı rasında maddi ve ma nevi yardımlarım esirgemeyen Hocam Prof.Dr.Gülçiıı Çaııdarlıoğhı'na te şekkiirlerimi sunarım.

AHMET TAŞAGIL

KISALTMAl.AR Bkz.

Bakınız

Chou Shu

crs

Chiu Tang Shu

DTCF

Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi

HTS

Hsin T'ang Shu

: Journal Asiatique

Pien -cheng

Pien -cheng Yen -chiu-5uo Nien-pao

Pei Shih

Sui Shu

T'ung Chih

TCTC

Tsu-d1ih T'ung-chien

TF\'K

Ts'e-fu Yiian-kui

11-IY

Tang Hui Yao

T'ung Tien

Uajhb

Ural-Altaische Jahrbüch<"r (Wiesbaden )

WHTK

Wen-hsien Tung-k'ao

GİRİŞ 1.

Gök-Türk Tarihinin 630-68 1 Arasındaki Genel Karakteri:

Gök-Türk tarihinin elli bir yıllık devresini incelemeye çalışıığımız, bu araşurmamızda önce ilim aleminde bu zamana kadar böyle müstakil bir ese rin yazılmadığı dikkatimizi çekmişti. Daha sonra kurulacak olan il.Gök-Türk Devleti de göz önüne alınarak saltanatın kesintiye uğramasından dolayı ge nellikle tarihimizde Gök-Türklerin fetret devri adıyla anılmaktadır. Fetret kelimesinin herhangi bir saltanaun ya da idarenin kesintiy<· uğraması anla mına geldiğini düşünürsek bu ifade bir yerde doğrudur . Bumınla birlikte, 630-681 yıllan arasındaki Gök-Türk tarihi kısa zaman dilimlel'İ içerisinde çok farklı yönlerde gelişmiştir. Söz konusu farklılıklar dolayısıyla hu de\Tc safha lara ayrılarak incelcım· konusu yapı lmışur. Kaynakların verdiği bilgiler bu safhaların oluşuınılmasında önemli rol oyııamaktadır. Bir bakıma kayııakla nn taşıdığı bilgi çokluğu ya da azlığı. yapmaya çalıştığı mız inceleme \'e tas nife yön vermektedir. Bu çalışmada çoğu zaman istiklalin tamamen kaybohışıından dolayı Gök-Türk Devleti'nin değil, ülkesinin tarihi ele alınmışur. Neticede beylerin, boyların , milletin içinde bulunduğu durum tetkik edilmiş ve gelişen hadise lere belirli noktalara ulaşma yoluna gidilmiştir. Kısa zaman dilimlerindeki farklı lığın doğurduğu çeşitli safhalar, eserimizde başlıklar altında anlaııl maktadır. Fakat, aşağıda da görüleceği üzere konu başlı klarının arasın d a epey çeşitlilik vardır. 811111111 sebebi yukarıda açıkladığı mız gibi bağımsızlığın kayboluşundan kaynaklanan ülkenin iç karışıklıklara sürüklenmesi vt· aynı anda birbirinden a)n hadiselerin gelişmesidir. Dolayısıyla t>lli bir yıllık sü rede Gök-Türk ülkesinde cereyan C'den olaylar hakkında ortak net iceye var mak çok zordur. 630 yı lından sonra da Gök-Türk tarihi her şeyden önce 582 yılıııdan beri süre geldiği üzrre doğuda ve batıda olmak üzere iki ayn alanda geliş meye de\;un rtmiştir. Bau Gök-Türk de,iet sahası kendi siyasi vaziyeti çerçe vrsinde olaylara sahne olurken devletin tamam<'n yıkıldığı Doğu f'ıök-Türk ülkrsinin büyük bir kısmı Bau Gök-Türk ülkesine (özellikle· Tı ııfan civarına) göç etmiş, önemli kütlesi de Sir Tardıışlara sığııııııışu. Çin'r gidenlerin için den ileri grlen beylrri seçen Tang sarayı idarecil<·ri onları sarayları na ımıha-

GiRİŞ

fız yapular. Bazılan Çin ordusunda general dahi oldu. Fakat, Tang İ mpara torluğu sını rlarından içeri giren Gök-Türk halkı n ı n akıbeti Çinli devlet adamları arasında uzun tartışmalara sebep olmuş, neticede Çinlileşmeleri için San Irmağın güneyindeki münbit topraklara yerleştirilmişlerdi. Bu me todun Gök-Türkleri Çinlileştirmek m aksadıyla işe yaramayacağı,

639 yılın

daki Chie -shih-shuai isyanı n dan v e ikamet ettirilen Türklerin nüfusunun hızla anmasından anlaşıldı. Gelecekte daha büyük tehlikelerle karşılaşmak istemeyen T'ang imparatoru, onları Gök-Türk hanedanından ge:en bir bey, A-shih-na Ssu-mo liderliğinde Çin Seddi'nin kuzeyi ile Gobi Çölü'nün

güneyi

arasında vassal bir kagaıılık kunnak üzere gönderdi (641) .

629 yılından beıi Ö tüken bölgesinde hakimiyeti ellerinde tutan Sir Tar duşlar, daha önce Çin'e giden Gök-Türklerin kuzeye geri gelmesini kendi is tikballeri açısından hoş karşılamadılar. Her fı rsatta onlan taciz edip, hatta Üzerlerine gönderilen bazı Çin ordulannı dahi bozdular. Ancak, kaganlan Bilge'nin

645 yılındaki ölümünden sonra oğulları arasında baş gösteren iç mücadele Çinlilerin işine yaradı . 647 yılı nda tamamen yıkılan Sir Tarcİuş

gücü neticesinde bölge tamemen Çinlilerin kontrohı altına girdi. Ayııı yı llarda Altay dağlannı kendine merkez seçen Gök-Türk haneda nından gelen bir bey Ch'e-pi, kendini kagan ilan ederek bağımsız bir devlet kunnuş, etrafı ndaki Karluk, Kırgız gibi boyları kendine bağlamışu. Ancak, daha sonra Çinlilerin Uygur, Karluk gibi boylarla temasa geçip, omııı üze rine saldırtmalan ve savaş meydanında kendi birliklerinin ona ihanetleri z

yü

ü nde n Ch'e-pi Kagan'ııı hakimiyeti sona erdi ve Çin başkentine giderek

teslim oldu.

650 yılın da Doğu Gök-Türk ülkesini baştan başa muhtelif askeri garni zonlara ayıran Çinliler, bundan sonra daha sıkı kontrol etmek istiyorlardı . Ü lke önce Gobi Çölü'niin güneyinde ve kuzeyinde olmak üzere ik.i biiyiik ge nel askeri valiliğe

bölündü. Güneyindekine Güney Hun De\•leti m isal alına rak Ch'an-yü Biiyiik Genel Askeı-i \'aliliği adı verildi. Bu valilik Gök-Türk ha nedanın dan g<'lt'n beylt'r başlarına g<'tirilmt'k smt'tiyle küçük ganıizonhık lara(eyalrt gibi) ayrı ldı. Rt"isl rrine Çin ünvanları sumılmuşuı. Çöl ün kuze yindrki valilik ise Altay dağlarının doğusundan başlayarak, Moğolistan'ın doğu sınırı na kadar ht'r bir boy esas alınmak kaydıyla garııizonluklara bö liinın iiş, boy reisleri Ç in Üll\'anları verilmek sfıretiyle askeri valilik \'e ku man danlık makamlarına getirilmişlerdi. Gend \'aliliğin adıııa önce Yen -jan, sonra Han-hai den m işti. Neticede Çin tarihinde endt'r görülen bir hadiSt'

GiRİŞ

meydana geldi. 29 yıl gibi bir süre içinde Çin topraklarına kuzeyden bir-iki ufak teşebbüs dışında akın yapılmamıştı. O zamana kadar ilk defa cereyan eden bu hadiseyi Çinli tarihçiler önemli bir kayıt olarak resmi tarihlerine yazdılar. 679 yılında Doğu Gök-Türk ülkesinde uzun süren Çin kontrolu aniden bozuldu. A-shih-tc Feng-chih

A-shih-te Wen-fu isimli iki idareci Gök-Türk

hanedanından gelen A-shih-na Ni-shu-fu'yu lider olması için ikna etmişler, arkasından bağımsızlık savaşına başlamışlardı. Gobi Çölü'nün güneyindeki Ch'an-yü askeri valiliğinde ihtilal teşebbüsüne girişilmiş ve kısa zamanda bu valiliğe dahil 24 eyaletin hepsinden karılmalar olmuştu. Çok geniş alana yayı lan bu ayaklanmada liderleri Üzerlerine gönderilen Çin ordularını mağlup ettilerse de daha sonra onların hilelerine engel olamayıp başarısızlığa uğra dılar. Çinlilerin elinden kendini kurtaran A-shih-te Wen-fü yine Gök-Türk hanedanından birini kagan adayı olarak seçerek, 681'de ikinci teşebbüste bulundu. Yeniden başlayan ihtilal hareketi birincisi gibi çok kısa zamanda büyüdü ve geniş alana yayıldı. Bu sefer kagan olmak için seçilen A-shih-na Fu-nien ile A-shih-te Wen-fu önceleri parlak zaferler kazandılar. Ancak, daha sonra yiyecek sıkıntısı içine düştükleri gibi Çinlilerin çevirdikleri entrikalara karşı koyamadılar. Neticede teslim oldukları takdirde öldüriilmeyeceklerine dair söz verilip Çin'e gitmeleri sağlandı. Fakat, verdikleri sözde durmayan Çinliler daha sonra elli dört Gök-Türk reisini başkentlerinin doğu pazannda idam ettiler. Bu son ayaklanmadan kurtulan Gök-Türk reislerindt>n A-shih na Kutlug, Çogay-kuzı'ya sığınarak varlığını korumayı başarabildi. Daha sonra burada etrafında.kilerin sayısını artırarak, Dokuz-Oğuzların sürülerini yağmaladı. Yt>terli güce ulaştığında kaganlığını ilan ederek

il. Gök-Türk Dev

leti'ni resmen kurdu.

630 yılında Batı Gök-Türk DC"\•leti Tung Yabgu Kagan'ın amcası Bagatur tarafından öldüıiilerek ortadan kaldırılması neticesinde karışıklığa süriik lendi. Tahta geçen kaganlar ülke içinde düzeni sağlayamadıkları gibi bazıları Çin imparatoruna elçi göndererek yaı·dım istedilerse de gt>rekli desteği ala madılar. Hanedandan gelen hf'ylerin iktidar mücadelesi sürt>rken 635 yı lında Bau Gök-Türk ülkesinde lşbara Kagan, yeni bir boy teşkilatlanmasına gitti. On Ok veya On Şad adlı boy organizasyonu şeklinde ortaya çıkan yeni dunımda Toknıak(Sui-ye) merkez kabul edildi. Doğusuna Bt>ş Tuo-hı boy lan, batısına Beş Nu-shih-pi boyları yerleştirildi. Bu yeni teşkilatlanmaya rağmen Batı Gök Türk ülkesinde taht mücadelesi durmadı.

GiRiŞ

649'da tam olarak Doğu Gök-Türk ülkesine hakim olan T'ang hanedanı, Bau Gök-Türk sahasıyla bu tarihten sonra daha fazla ilgilenmeye başladı. Ordularının başına Gök-Türklerden önceden gelip kendi hizmetlerine giren Türk beylerini kumandan olarak tayin eden Çinliler, Hami, Kao-ch' ang(Turfan), Kuca, Aksu , Kaşgar ve Hoten gibi Doğu Türkistan'ın önemli şehir de\'letçiklerini birer birer ele geçirdiler. Batı Gök-Türklerinden A-shih na llo-hı isimli bir kagan 650'1i yılların başından 658'e kadar uzun süren mücadelesine rağmen Çinlilere mağlup olmaktan kunulaıııadı. Onun yenil gisiyle Batı Türkistan da T'ang İmparatorluğu'na bağlanmış oluyordu. Tibet lilerin Doğu Türkistan'ı istilaları sebebiyle Çin'deki T'ang hanedanının Batı Gök-Türk iilkesini kontrnhı zamanla zayıfladı ise de sembolik olarak da 659 yılında Doğu Türkistan'da tesis ettikleri dön askeri garnizon uzun süre de vanı euniştir.

2. 650-681 Yıllan Arası Gök-Tıirk Tarihi Kaynaklarmm Değerlendi rilmesi Milletimizin ismini ilk defa resmi dt·vlet adı şeklinde kullanmak sure tiyle tarih sahnesine çıkan Gök-Türkler hakkında araştırmalar Batı ilim aleminde XVII. asrm orıalarmda başlamıştı. XIX. Yüzyıl da da araştırmalar devam eııi. Ancak, bu yüzyılın sonunda Orhun ve Tonyukuk yazıtlarının okunmasmın başarılması hiç şüphesiz Gök-Türk tarihine yeni boyııtlar ka zandırmıştı. Yapılan arkeolojik kazılarda elde edilen buhıntular ve yüzlerce mezar taşı kitabesi tarihimizin bu devresine ait bilgileri sağlam temellere oturttuğu gibi son derece faydalı ışık tutmuştur. Özellikle Çince şahıs adları \'e iinvanların Türkçelerinin anlaşılmasında Gök-Türk harfli metinler en doğru ka)ııaktır. Ancak, bahsettiğimiz yazıılarda verilen bilgiler daha çok )ııkarıda açıkladığımız Gök-Türk tarihi sınıflamasmda son de\irle(682-744) ilgilidir. Buıııınla birlikte Kül Tegin ve Bilge Kagan yazııJanııın doğu cephe lerinde l.Gök-Türk Lkvlcti ve onun kunıcuları hakkında bilgi vardır. İlim aleminde de mahım olduğu üzere Gök-Türk tarihi hakkında en te fcrnıatlı bilgi bulabildiğimiz kayııaklar Çince yazılmıştır. Gerek )ıllık, ge rekse ansiklopedik mahiyette yazılmış Çin kayııakları muhteva bakımından Grek \'e İslam( Arap. Fars) kayııaklarından çok zengiııclir. Dolayısıyla diııı yada giiniimiize kadar Çince yazılı kayııaklar, Gök-Tiirk tarihi araşıırıııala rmda tarihçiler tarafmdan daima ön planda llıtulmuştıır. Gök-Türkler hak kında çalışan sinologlann hepsi bunları sadece batı dillerine tercüme et mekle kalmışlardır. Daha cloğnısu sinologlar uğraşııkları Çince bir metni

GiRİŞ

tercüme etmişler; bazıları birkaç metinle de mukayese yaparak yayınlamış lardır. Gök-Türk tarihini anlatan bütün kaynaklar göz önüne alınarak değer lendirme çalışması kitap halinde yapılmamıştır. Fakat, bunun bazı makale lerde yapıldığına tesadüf edilmektedir. Gök-Türk tarihinin 542-630 yılları arasını ihtiva eden monografık bir ça lışmayı daha önce yapmış ve orjinalliğini gördüğümüz bazı belgeleri Türk çeye tercüme eınıiştik. O zaman bu araştırmamızııı de\'amı olan 630-081 yıl ları arasıııııı kayııaklarından bazılarınııı batı dillerine tercüme edilmediğini ve tefeınıatlı bir incelemenin yapılmadığıııı gördük. Bunun üzerine konuyla ilgili Çin kaynaklarıııdaki bilgileri taradıktan sonra olayların gelişimine görf' bilgilerin sınıflamasını yaptık ve değf'rlenclirmf'ye çalıştık. Bu devreyi anlatan Çin kaynakları yazılış tarihleri sırasıııa göre T'ung Tien, Chiıı T'ang Sim, Tang Hııi Yao, Ts'c-fıı Yi'ıan-kui, Hsin T'ang Slıu, Tsu chih T'ııııg-dıien \'e Wen-hsien T'ııııg -k'ao'dıır. Adlarını zikrettiğimiz eserle rin muhtevaları ve baskılarıyla ilgili bilgiler ';alışmamızın sonunda verilmiş tir. T'ang hanedanının yıllıkları malzeme bakımından çok zengin olmakla birlikte kronolojik Vf' ansiklopf'dik t"scrlt·r onlarla aynı S('\'iyeclf' bilgi taşı maktadır. Çalışmamızın belgeler kısmıııcla daha önce hf'rlıangi bir batı di liıı<" tercüme edilmediğini gördüğümüz T'ııng Tien adlı eserin Gök-Türk ta rihinin 630-68 l yıllan arasıyla ilgili metinlerinin Türkçelerini verdik. ilsin T'ang Slıu'nıııı Sir Tarduşlara ait kısııııııııı yine hıı zamana kadar yapılmay-.uı tam metin tercümesini ilave ettik.

3. 6SO Yılından Önce Gök-Türkler 542 yılından itibaren kesin olarak tarihi belgelerde' yer almaya başlayan Gök-Türklerin� menşeyi efsanelerle karışık hir halde anlatılmaktadır 552 yı tında Gök-Türkler bağımsızlığıııı kazanmadan önce Ona Asya'da hakimiyet Jııanjııan Dt·,·leti'nin:• dinde idi. O zaman henüz istiklalini ilan edecek sc\i .

1 CS 27. Ylı Wf"ıı-ıse bio. .s.454.

c:.'i 50 .s.90 i ,-d.: PS 99,s.3285 ,.d.: SS 84,s.186:'\ ,-d.: TT 197,1067c: TFYK 958 23a \"d.: TC 63ti,lc ,.d.: WHTK 343,3687a ,.d. : HTS � Gôl:.-Tiırldf"ı"iıı mf"ııŞ("yi ile ilgili Çin<"'° meıiııleı

215A,s.6021! ,·d.'da l:.a\ıtlı bııluıımal:.ıadır.

� Jmıııjııaıı'lar ıal:.l:.ında daha fazla bilgi için

Ankara 1942, s. 100.101: Fan Kuo-chieıı, P<"i Wei

lıl:.L. W.Eberlıard, Çiıı'iıı Şiın�l Komşııloırı, Yiı Jııaıı:iııaıı l:.uaıı-hsi Yeıı-dıiıı, Tai-pei 1988:

T. Barfıcld, Thr Pr-riloııs Froııtier, Caıııbridge-Massadıııseıs 1992, 120-124: D.Siııor, Tlıe Cambridge 1 lisıory of Eoırly İııner Asia, Caıııbridge 1990, s. 291 \"d.: W. Sanıoliıı, Eası Turl:.esıaıı ıo thf' 12 ıh. Crıııııry, The Hague 1964. s. 55 ,-d.: R.Grnusseı, Bozlar İmparaıorluğıı( Tiirl:.çr tf'rc. R.Umırıı). ı�ıaııhııl 1980. s.

80, 81.

GlRiş

yeye ulaşamamış olan Gök-Türkler bu devlete vassallık halinde bağlı idiler. Kaynaklardan anlaşıldığına gore bu devlet

zamanında

Altay dağlarının gü

ney eteklerinde yaşayan Gök-Türkler demircilikle iştigal ediyorlardı�. Kuzey Çin'de ise Türk asıllı Tabgaç(T'o-pa) Devleti Budizm'in etkisiyle zamanla Çinlileşmiş ve Wei adını almışu. Bu devlet 534 yılında doğu ve bau olmak üzere ikiye ayrıldı. 550 yılında Doğu Wei Devleti hanedan değişikliği ile Ku zey Ch'i adını alırken, Bau Wei Devleti 557 yılında yerini Chou Devleti'ne bı raku�.

Gittikçe kuvvetlenen Gök-Tfırklt"r, yapuklan akınlarda aruk Altay'lardan Çin sınırlarına ulaşmaya başlamışlardı. Onların akınlarından zarar gören Çinliler, 542 yılında Sui-yüan'de Gök-Türkleri mağlup edip geri püskürttü ler. Bundan sonraki yıllarda Çin Seddi'nin dışındaki pazarlarda ipek alış-ve rişi dahi yapuklan bildirilen Gök-Türklerin, aruk güçlerinin artuğını, dolayı sıyla Bau Wei Devleti ile siyasi münasebet kurduklarını görüyoruz. 545 yı lında adı geçt"n Çin Devleti tarafından resmen tanınmalarından sonra Gök Türklerin bir anlamda kendilt"rine politik güveni geldi. Arkasından Töles boylarını mağlup edip kendilerine bağladılar. Bu şekilde askeri güçleri artı yordu. Vassalı olduklanjuanjuan Devleti hükümdarının kızıyla evlenme tek lifinin reddedilmesine ve hakaret edilmesine kızan Gök-Türklerin reisi Bu mın, 552 yılında yaptığı ani baskınla söz konusu dt"vleti ortadan kaldırdı. Akabinde kendine İl Kagan fınvanını alarak resmen Gök-Türk Devleti'ni kurdu. Bu arada devletinin bau tarafını kardeşi İstemi'ye vermişti. Ancak kendisi bundan sonra fazla yaşamadı, ölünce yerine oğlu Kara(Çince K'o-lo diğer ismi A-i) geçti. Bau taraflarının idaresini hala amcası İstemi, yabgu ün vanıyla sürdürüyordu. Kara da fazla kaganlık yapma fırsatını bulamadı. 553'teJuanjuan'ların arta kalanlarına bir darbt" indirdikten sonra öldü. Çin kaynaklarında adından korku ile bahsedilen Bumın'ın diğer oğlu Mukan, 1.

1 Gök-TiırlJerin bağınuıılılJarıııı l;.azanmadan öncel;.i durumları ve men�lcri hakl;.ında ıcferruaılı bilgi için bu. W. Ebcrhard. aynı eser. s. 86-90; B.Ögcl, Doğu Gök-TürlJeri Hakl;.ında Vcsil;.alar Noılar. Bclleıen, 8 1 . 1957, s. 89 \U.; Liu Mao-tsai, Die clıincsischen Nachrichıen Zur Geschichıe der Ost-Tiırken, 1. s. 5 \•d.: A.Taşağıl, Gök-Türkler(542-630) (İstanbul Üni\'eı-sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü basılmamış dokıora tezi) İstanbul 1 99 1 . s. 1- 17. r . Tabgaçlar hakkında tafsilaılı bilgi için bu. 8.A. Boodbcrg. "The L..a nguage of T'o-pa Wei". Harward Jourııal of Asiatic Studies. 1. 1936, s. 179 \U.; T'ang Ch'i. A Preliminary lnterpretaıion of terms from Toba (tabgııç ) L..aııguage llrcordcd in the Nan Ch'i Shu" Pien· cheng. 4. 1979; W.Ebcrlıard. Çin Tarihi, Aııl;.ara 1 987. s. 161- 1 7 1 ; R.Groussc t. ayııı eser, s. 76-80; İ .Kafesoğlu. Türk Milli Kültürü, lstanbnl 1987. s. 85-88; J.�rııet. A History of Clıine� Cİ\;lizaıion, Cambridge 1990, s. 186- 195; Barfıeld, aynı eser, l 18-124. •

GİRİŞ

Gök-Türk Devleti tah tına oturdu. 572 yılına kadar kaganlık yapan Mu kan (Çince yazılışı Mu-han, Mu-kan diğer ismi Yen-tou) yine kaynaklann ifa desiyle Çin Seddi'nin dışı ndaki bütün yerleıi Gök-Türk Devleti' ne bağla mışu. Ö nce ezeli düşmanları Juan-juan'ların kalınularını tamamen ortadan kaldırdı. Daha sonra doğudaki Moğol asıllı Hsi, Kı tan ve benzeri kavimleri itaati altına alarak Kore'ye ve Çin Denizi'nin kuzeyine (Liao-hai) kadar sınır larını uzattı. Baykal Gölü civarındaki bütün boylar ve Yenisey kaynakları n daki Kırgız Türkleri d e Gök-Türk hakimiyetini tan ıdı. Nihayet Tibet'in do ğusundaki Tu-yü-hun kavmi Mukan idaresindeki ordular tarafından mağlup edildi';. Bu sırada Kuzey Çin'de hüküm süren Chou ve Ch'i devletleri Gök Türklerle yakınlaşabilmek için birbirleriyle yarış ediyorlardı . Mukan, bu iki devletin rekabetinden ülkesi çıkarları doğrultusunda azami derecede fayda landı. Kızının gelin olarak gönderilmesi bahanesiyle her iki Çin Devleti'nin hazinelerini boşalturıp hediye ve vergi şeklinde kendi iilkesin<" getirtti'. 572'de ölünce kardeşi Taspar (Çince Ta-po) kagan oldu. Her yönüyle büyük biı- devletin başına geçen Taspar, yeni bir idari ıeşkilatlanma yoluna gidf'rek, küçük kaganlıklar kunıp başlarına kaı·deşlerini

\'<'

yeğenlerini gf'

tirdi. Kendisi de "Büyiik Kagan" oldu. Daha sonra milletinin karakterine uymayan Budizme mf'yl rtmek gibi bir hala yaptı. Ö nce kuzey Çin'df'ki dev letlere oğullarım diye hitap ederek üstünliiğünii sürdürürken uyguladığı yanlış politika yiiziinden Çin devletleri üzerindeki hakimiyeti zayınadı. 581 'de öldüğünde 0111111 tahta vasiyet ettiği Mukan'ııı oğlu Ta-lo-pien'i devlet meclisi kagan olarak tanımadı. Bir ara Taspu'ın oğlu An-lo tahta geçirildi ise cif' en soııııııda mt"clis Kara Kagan'ın oğlu She-t'u'yıı l şbara Kagan iinvanıyla hiikiimdar St"Çti "·

,; Ta�ğıl. a�m nr-r . 13-lf>. i Gök-Türl. ıarihi ııiıı bu dr\Tesİ hal.kında daha fazla bilgi için bkz. Liıı. 1. aynı rsrr. 6 \'ll., 52 \u.: H. Ec:ırdy. - Tradr aıı d War Rrlaıioııs &rwren Turks ııııd Chiııa". Acıa Orieıııalia. XXI. . 1968, s. 133 \U.; Liu İ-ı'ang . . Choıı Slııı T'ıı<hüe Chüan K0a0<h11", Pirıı<hrıı11. 12, 1981, s. 45 \"d.: Ô. İzgi, XI. Yiizyıla Kadar Orta Asya Tiirl. De\ieıleriııin Çiııle Yaptığı Ticari Münasebetler". TED. IX. 1978. s. 98 '1'.I.; Kaksoğlıı, aynı eser. 93-96: Taşağıl. aynı rsrr. 17-38. "Taspar Kagaıı halkında bkz. S.G. Klyaştorııy-Li\"SİC. "Thr Sogdiaıı İ ııscripıioıı of Buguı Rr'ised", Acıa Orirıııalia, XXVl, Bııdaprsı 1972. s. 74 \u.: &sedy, aynı makalr. s. 135 \U. Llu, aynı rser. 1. 5. 43 \u .. Eberhard, Çin Tarihi. , 5. 175 \U.;Grousseı. 99-101. Liu İ-t'a ng . "Sııi Shu T'u<hfır Chüan K'a0<hu", Pirıı<hrııg. 11. 1981, s. 87: Ta�ğıl, aynı nr-r. 39-46: Kafesoğlu, aynı f"lf'r, !17: Siııor: aynı rser, 285 nt.: Barfırld, aynı �r. 131 \-d.

GiRİŞ

576 yılında öliimüne kadar iilkenin bau kanadmı idare eden İstemi Yabgu, önce On-ok boylannı itaat alıına aldı; Sasani'lerle ortak hareketi ne ticesinde de Bau Türkistan ve Kuzey Afganistan'da hiiküm siiren Akhm1 Devleti'ni ortadan kaldırdı. İpek yohııımı Orta Asya'daki konu·olu tamamen Gök-Türklerin eline geçti. Sasani'lerlc arasının açılması neticesinde Bizans' lılarla temasa geçen İstemi, 567'de İstanbul'a elçi göndermişti. Bu arada Ka radeniz'in kuzeyindeki Kırım'a kadar olan bölgeler Gök-Türk hakimiyeline girdi. İstemi'nin görevini üzerine alan Tardu, 582'ye dek devletin doğudaki merkezine bağlı kalarak idareyi devam ettirdi�1• lşbara, 1. Gök-Türk Devleti'ni sahip olduğu bütün kudretiyle devam et tirmek amacında idi. Ancak, Çinlilerin entrikaları, kuraklık yüzünden ül kede çıkan büyük kıtlık, kagan olamayan hanedan üyelerinin küskünlüğü ve isyanları devleti kısa zamanda zayıflattı. 1. Gök-Türk Devleti 582'de doğu ve bau olmak üzere ikiye ayrıldı. Doğıı Gök-Türk Devleti'nde iç mücadeleler durmadı. Zor duruma dü şen lşbaı-a, 585'cle Çin'deki Sui hanedanının üstünliiğiinii kabul etmek zo runda kaldı. Doğu Gök-Türk Devleti bundan sonra Çin'in etkisi aluna gir mişti. lşbara'nın yerine geçen kardeşi Ch'u-lo-hou (587-588) zamanında da Çin tesiri devam etti. Ancak, lşbara'nın oğlu Tou-lan(588-600), 593 yılından itibaren iilkesi üzerindeki Çin baskısını kaldırnıa)ı başardı. Çin'e karşı biiyiik taarnıza gecti ise de onların enu·ikalan somıcunda <;ıkan isy.uıların birinde öldüıiildii. Bau Gök-Türk kaganı Tardu, ortaya çıl: 111 boşluğu iki yıllığına bilge ünvanıyla Doğu Gök-Türk tahuna oturarak clolchırmaya çalıştı ise de yine Çin entrika ve hileleıine kurban giderek, T'u-yü-hıın'lara sığınmak sure tiyle iktidardan uzaklaşu. Daha önce Çin'deki Sui hanedaııı hesabına casus hık yapan Ch'i-min, Tou-lan tarafından mağlubiyete uğı-aıılıp Çin'e sığmdı ğında, orada kagan tayin edilmişti. Tardu, 603 yılıııda sahneden çekilince Çiıı'dcki Sui hanedaııı el altında tuttuğu Ch'i-ıııiıı'i, Doğu Gök-Tiirk ülkesine yolladı. Devletin merkezi Ötiiken'e gitmeyen Ch'i-miıı, Gobi Çöli"ı'niin doğu sııııda oturdu. 609 yılındaki öliimiine kadar hükiim siiren adı geçen kagan birkaç kere Sui imparatoru Yang'a ıııiiracaat ederek Çinlileşmek istediğini Tou-kioudTurc) Occidf" ıı lauK. Sı. Pcıersburg 1!H 1 ) . 228. 233- 238 . 21 2. 216- 252. 266: R.Şeşeı ı. '" Eski Ar a plara Görf" Türkler"", Ti'ır kivıı ı l\krnıuası. XV. 1%8. 1 1 . 1 2: Grnıısse ı . ayııı e�r. 95. 9i; L.Uge ıi. Bilinmeyen İç Asya ( ı...-c. Sadı·e ı ı i n Karaıay) . An ka ra 1 981i. s. 61-i3: M.Grigmısclıi, ""Sa birler. llaza ıfar \'C Giıkı iı rlJer"". Tiirk Tarih Kongresi 7.;ıhıılan. 1. (Ankara 25-29 Eyli ı l . 1 9i l ) Ank<lra 19i2. s. 2:-IO \'d . ; Kafesoğh ı. ayııı es...-. 94-9i: Taşağ ıl. ayııı eser. 4 i-53 . '·'

E.Clıarnnncs. Docun ıeıııs sııı· lf"s

l!lO:\(Paris

GİRİŞ

bildirmiş; fakat, onun bu isteği reddedilmişti. Oğlu Shih-pi, babasının aksi karakterli bir kaganlık örneği gösterdi. Devletini her yönüyle toparladığı gibi Çin entrikalarına fırsat tanımadı. Sui İ mparatorluğu topraklarına akınlar ya parak milletinin ekonomisini düzeltti. Halla, 615 yılında Çin imparawnınu Yen-men Kalesi'nde kuşatarak çok ağır bir darbe indirdi. Shih-pi'nin Sui İ m paratorluğu üzerindeki ağır baskısı ve inıparatonınıı kalede kuşatması bıı hanedanın Çin'deki hakimiyetini saı·stı. Bunun sonucunda 618'de Sui hane danı yerini T'ang'lılara bıraktı. Shih-pi Kagan, yeni kurulan hanedan üze rinde de siyasi üstünlüğünü sürdürdü . Kardeşi Clı'ıı-10 ( 619-621) da aynı kudretle bu durumu korudu. Ancak, Çinli elçilerin casuslara zehirleterek öldürtınesi sebebiyle saltanatı kısa oldu. Onun da kardeşi İ l ünvanıyla kagan oldu. İ l Kagan (Çince Hsie-li veya Chie-li) her yıl düzenlediği seferler ile he men bütün Kuzey Çin'i işgal etmişti. 625 yılında Wei sııyu kenarında yaptığı anlaşmadan sonra akınlarına son verdi. Bu arada Soğd asıllı idareciler Gök Türk kan unlarını değiştirmişler ve sosyal huzursuzlıığa sebep olmuşlardı. Diğer taraftan vergilerin artırılması yüzünden devlete bağlı çok sayıda boy isyan ederek Üzerlerine gönderilen devletin ordularını yenilgiye uğratmış lardı. Bu karışıklıklara yaz mevsiminde kar yağması somıcıı büyük kıılık da eklenince kontrol tamamt>n kaybedildi. İ l Kagan kendisint> son ana kadar bağlı kalan halk ile Çin'in kuzeyindt>ki Dem ir Dağı'na ava gitti (630 başı ) . Bu sırada kendisine kurulan pusuya düştü. Yeğeninin yanına kaçabildi ise de neticede yakalanarak Çin başkenti Ch'ang-an'a götürüldü. Böylece, Doğu Gök-Tiirk Devleti yıkılmış oluyordu 1° . 582 yılında kendisine Çinliler tarafından kurt başlı sancak sunulması üzerine Batı Gök-Türk Devleti'nin bağımsızlığını ilan eden Tardu, 599 yı lında Doğu Gök-Türk Devleti'nin iç işlerine karıştığı zamana kadar gayet ba şarılı bir yönetim gösterdi. Batı ve Doğu Türkistan'da Soğd'hı ahalinin otur duğıı şehirlere birer tegin tayin etti. Bunun yanıııda gönderdiği tııdun iiıı \'anlı memurlar ile vergi tophıyonhı. Türk akıııları Kuzey Afgaıı istaıı'a kadar uzanmıştı. İ ran'daki Sasaııi Devleti düştüğü iç karışıklıklara Tanhı'ya miira 111 Llu, aynı eser, 1, 45-52 ,.d., 66 \'d. 7 1 , 8 1 , 83, 87, 1 0 1 , 1 29-133, 359 ,.d., 449: H.Cor<li<"r .

Histoire de la Chiııe, Paris 1 922, s. 382: Eberhard. Çin Tarihi. 1 9 1 - 1 97. 201: SJaclıid, 'Trade, Peace and War Rclaıioııs Beıweeıı The NomadİI' Al ıaic and ılı<" Agricıılıııral Clıiııese", Pien

,.d . ; Chaııjcıı-ı'ang. Doğu GökıiırlJ<"rİ, Tai pc i 19Ci8. s. 1 \'d .: Liıı F.ıı ,·d.: T. Ha ya slı i , "The Dndopıııeııı of a 1'oınadic F.mpire", Bulle tiıı Aucienı and Orieııı Muscııın. XI. 1 990. s. 1 3 7 ,·d.: Kafesoğhı. a ynı eser. 991 02: Taşağıl, 54- 1 63: Siııor. ayn ı eser, 305 \'d. cheııg, 1, 1970, s. s. 75

lısieıı, T'u-<:hiıe Yeıı-<:!ıiu, Tai-pei 1 987. s. 14

GiRİŞ

caat eunek suretiyle çare anyordu. Gök-Türk orduları İran topraklarında üst üste galibiyetler elde ediyordu. Doğu Gök-Türk Devleti'nde Tou-lan'ın öldü rülmesi neticesi tahun boş kalması Tardu'yu doğudaki merkeze yöneltti. Bilge ünvanını aldı ve iki yıl (601-603) her iki Gök-Türk Devleti'ni birlikte idare etti. Çin'deki Sui hanedanı bir taraftan onun ordusunun su içeceği kaynaklara zehir akıtarak asker ve hayvan kaybına yol açarken, diğer taraftan da Töles boylarını ayakland ı rma sonucunda gücünü zayıflattı. Mağlubiyete uğrayacağı n ı ve eski kuvvetini toparlayamayacağını anlayan Tardu, Tibeı'in kuzeydoğusundaki T'u-yii-hı ın'lara sığınarak tarih sahnesinden çekildi. Bundan sonra Bau Gök-Türk Devleti iktidarında onun torunu Ch'u-lo görünmektedi r. Fakat, idaresinde başarılı olamayıp 611 'de Çin'e sığınan Ch'u-lo'nun yerine She-kui geçti. Yeni kagan Bau Gök-Türk Devleti'ni nisbe ıen toparladı ise de onun halefi T'ung Yabgu esas zin•eye taşımayı başardı. Kuzey Afganistan, Kuzey-doğıı İran, Azerbaycan, Kafkaslar, Toharistan, Bau Gök-Türk Devleti'nin hakimiyetine girmişti. En kuvvetli zamanını yaşayan Doğu Gök-Türk Devleti'nin üzerine yürüdü. Ancak, doğu tarafının kaganı İl çekindiği için savaş olmamıştı. Kendisinden önceki birçok Gök-Türk kaganı gibi T'ııng Yabgu'mın hakimiyeti de boy isyanları yüzünden sarsı ldı 11• Neti cede amcası Bagatıır tarafı ııdan öldürülmesiyle Batı Gök-Türk tamamen İç sava.şiar sahne olmaya başladı ki; bu husus aşağıda etraflıca incelenmiştir. 4. Çinlilerin Gök-Türk Ülkesindeki Hakimiyetlerinin Orhun Abidele rine Aksetmesi

Araştırmamızda ele almaya çalıştığımız de\ı·e yani 630-681 arasında Gök Türklerin bağmısızlıklaıını kaybedişleri Gök-Türkçr yazılı kitabelerin en ün lüleri Tonyııkuk, Kiil Tegin ve Bilge Kagan abidelerinde acı bir şrkilde anla ıılarak milletin drrs alınası için dilr getiıilıniştir. Dile getirilirken kullanı lan ciimlelerdr C..ök-Türk devletlrrinin yı kılış sebrpleri iiç önemli noktada top laıımaktadır 1 2 . Devletin yıkılmasıııda biıiııci dt>reccde sonımlıı olarak başa1 1 Bau Gök-Tür kOe,·leti ha kkında ı..fsila lı ı bilgi için bk.z.Clıa,·a n ı f"s , a yn ı eSf'r .s . 22. 50.52 \·d . 69-86. 233-252, 256. 263; Lig f"ıi . aynı esf"r. 87-90; Kafrsoğh ı. ayn ı eSf'r . 103-105; Gro ııss eı. ayııı eSf'r, s. 97 ,.d ., 105; B.Ög el, G öktü r kYaz ıılar ını nApıırımlar ı\'f" Fu-li n Pro bl errti. Bf'll f"teıı , 33, 1945, s. 70-87; R . ŞeŞ<"n . aynı ma kale. 11 ,·d.; Z.V. Tog :uı . Liınu m i Türk Tarihiıı f" Gir iş, İsı..nbııl 1980. s. 72; Liu İ- t'a ııg . "Sui Shu Hsi T'u -dıü f" C hfıa n K a" o-chu "', Pi en<heng. 14, 1983, s. 153 \"d . ; Gr ig ııa sc hi . a yn ı makal f", 238-241; N. To ga ıı. "Hü f"ıM; a ng'a gör f" Peyg am �rin Çağ ıııd aOr ta Asya ", İsl am Tetkikl eri Eııs ti t iis fı Df"rgisi . iV. 1-2. 1964, s. 21-04: Siııor, a yııı f"Sf'r , s. '.-\08 ,.d.; Taşağıl, :ı)ııı l."Sf'r . 164-181. 12 İK . aff"soğl ıı, ay ııı es f"r. s. 105-IOli.

GİRİŞ

rıh kaganlardan sonra tahta geçen diğer kaganlar tuLUluyordu. İ kinci dere cede sorumlu millet idi. Millet devletine karşı vazifelerini yerine getirme mişti. Üçüncü derecede tesir eden sebep Çinlilerin sürekli çevirdiği entrika ve uyguladıkları kurnaz siyaset idi. Kaganlarının başarısız idarelerine işaret edilirken l.Gök-Türk Devleti' nin muhteşem döneminden bahsedildikten sonra tahta geçen erkek kardeş lerin ağabeyleri gibi akıllı olmadıkları, oğullarının babalan gibi akıllı olma dıkları için kötü kaganların tahta oturduğu vurgulanmıştır. Üstelik bu sırada kumandanlaıının da akılsız kimseler olduğu bildirilmiştir•� . Milletin devletine karşı vazifelerini yerine getirmediği anlatılırken, bey leri ve milletin itaatkar değil asi olduğu için devletin zaafa uğradığı açıklan mıştır 11• Çin entrikaları ve uyguladıkları kurnaz siyasetine gelince onların etkili sözlerle ve ipekli kumaşlarla yabancı kavimleri kendilerine yakınlaştırdığı, daha sonra bunları aldatarak, fesat tohumları saçtığı , küçük kardeşle büyük kardeşi, milletle kaganı birbirine düşürdüğü neticede devletin yıkılışa gittiği vurgulanmıştı 1\ Ayı·ıca, Türk milletinin kendi kaganmı bıraktığı ve Çin'e bağlandığı için Tanrı'nın ona ölüm verdiği belirtilmiştir 1';. Gök-Türk kitabeleri yukarıda bahsettiğimiz bu üç ana sebebi açıklarken aslında Türk milletine Gök-Türk tarihinin bu devresini anlatmak suretiyle nasihat etmekte ve gelecekte ayıu hatalarm tekrar edilmemesini istemekte dirler. Bu de\'Tede Türk beylerinin Türk adıııı bırakıp. Çin ad ve ünvanlarını alarak onlara boyun eğdiklerini, neticede elli yıl T'ang İ ınparatorluğu'na hizmet ettikleri anlatılmıştır 17 Türk milletinin aç iken tokluğu, tok iken aç lığı düşünmediği dolayısıyla kaganının sözlerini dinlemediği yurdundan ay rılıp. harap ve bitkin düştüğü, kutlu yurt Ötüken'i terk edip su gibi kanının akıttığını, kemiklerinin dağlar gibi yığı ldığını de\•letine karşı hata yaptığı •

ı:ı Kıil Tegin Kiıııbesi. doğu cephesi. 4-6; Bilge Kagıııı Kiıabesi. doğu cephesi. 5. 6 saurlar. Bu abidelerin bazı Türkçe neşirleri h akkında bkz. H.Nanıık Orkun. Eski Türk Yazıtları. Ankara 1 987; T.Tekin, Orhon Yazıtları, Aııkarn 1 988; aynı ınüel., Tunyukuk Yazıu, Ankara 1 994; M.Ergin. Orhun Abideleri, İstanbul 1 980. 11 Kiıl Tegin Kiıabesi, doğu cephesi, 6; Bilge Kagan Kitabesi, doğu cephesi , 1 0. saurfa.-. I!\ Kül Tegin Kitabesi, güney cephesi, 5-7; Bilge Kagan Kitabesi, kuzey cephesi. 4-6 saurfar. ıı; Tonyukuk Kiıabesi, 3. saur. 17 Kiıl Tegin Kiıabesi, doğu cephesi. 6. 7; Bilge Kagan Kitabesi doğu cephesi. 6, 7. saurlar.

GİRİŞ

açıklandı 1". Çin m i lletinin iyi bilge k.işiyi yürüunediği, onun tatlı sözüne ka pılan çok sayıda Türk insan ı n ı n öldüğü, hilekar ve kurnaz olduğu için küçük kardeşle büyük kardeşi birbirine düşürüp beylerle millet arasına nifak sokup Türk Devleti'n in yıkılmasına sebep olduğu, üstelik Türk milleri ona bu kadar çok hizmet eniği halde her zaman onu öldürüp yok eunek maksadını taşı dığı anlau lmışur1!'.

IH 1"

Kül Tegiıı Kiıahesi, giıııey cephesi, 5-7; Bilge Kagaıı Kiıabesi. kuzey cephesi. 4-Q. saıırlar. Kül Tegiıı Kiıalıesi. doğu cephesi, 10; Bilge Kagaıı Kiıahesi, doğıı cephesi 9. satırlar.

DOCU GÖK-TÜRK DEVLETİ'NİN YIKILMASI

1. b Kagan'ın Esir Düşmesi ve Ölümü Doğu Gök-Türk Devleti'nin son hükümdarı İl Kagan'ın idaresi

626 yı

lından itibaren bozulmaya başlamıştı. Bunun önemli bir sebebi her şeyden önce Çin ile yapıları Wei Nehri Barış Anlaşması 1 neticesi bu ülkeye yapılan akınların durması idi. Diğer ıaraftan ülkenin doğu kanadım idare eden ka ganın yeğeni T'u-li topladığı vergileri artırarak devlete bağlı Töles boylan (Bayırku, Sir Tarduş, P'u-ku vb.) ile Moğol asıllı boyların husumetini ka zandı. Hepsi isyan ederek Üzerlerine gönderilen Gök-Türk Devleti'nin ordu larını mağlup ettiler. Arkasından birer birer Çin'e giderek T'ang İmparaıor luğu'yla münasebet kurdular2• Boylaııı1 isyanlarını basuramayan T'u-li Kagan ile Yi'ı-ku Şad'ı cezalandıran İl Kagan, bu şekilde onları da kendinden uzak laştırmış

\'C

Çin'e sığınmalarına sebep olmııştıı:i. Bu karışıklara ilave olarak

627 yılı yaz mevsiminde hiiyiik kar yağması sonııcunda Doğu Gök-Türk ülke sinde büyük kıtlık çıktı, halk açlık içinde bulıınuyordu 1. Bundan başka İl Ka gan son zamanlarında Soğd asıllı vezirleri devlet nezdinde önemli görevlere gctirn1işti. Buıılar Gök-Türk kanunlarını değiştirerek milletin devlete olan hağlılığını sarstılar. Bir anlamda milletin devletten soğumasının en önemli sebebi bıı idi''. Nf'ticede kuwetlenen Sir Tarduşlar, Orhun ve Selenga ırmak ları havalisinde hakimiyeti ellerine geçirmişler, hatta Çin imparatoru tara fından bağımsız kagan olarak tanınmışlardı';. Ülkesi bu hadiselerle tam bir kargaşa içine sürüklenen İl Kagan kıtlık da çıkıııca kendisine bağlı grupları toplayarak Çin'in kuzeyine yakm yerlere yaklaşmaya başladı. Gitıiği yerlerde sürek avlan düzenleyeı·ek bir az olsıın 1 Bu anla şma hakk ın da d aha fazla b ilg iiç in b kz. T'ang Clı' i, "\\'ei Nehri Barı ş A ı al şması'na Da ir A raşıırma la r ". TD. s ayı 3'.�.1 9110/81 s.2 1 5-2 26 \"e d e Clıan Jeıı-ı'aııg . D oğu Gök-Tür kleri. Tai- pei, 1 967, s. 43, 44. 2 GI"S 1 9 4A, s. 5158; HTS 2 1 5A , s. 6034 ; TCTC 1 93, s. 60G6; T HY94, s . 1 689 . :i TCTC 1 93, s. 6070. TS 1 00. s. 3937-3938. 1 Cheng Yiian -shoıı b io. CTS 62, s.2 379-2 380; l I '' Chaııg K ı ıı -dı i ıı bi o. CTS 68, s.2 506; B ı k onuda ayrı ca b kz. E.G. Pul leybla ıık. " A S og diaıı C oloııy İn İııııer Moııgolia ", T 'oung p - a o, XL I, 1 9 5 1 . s. 32 3; Chaııg jeıı -ı a' ııg. a ynı eser. s. 565 7. ,; Bkz . a ş. Si r Ta rduş lar; TH Yaynı yer; CTS 1 9 4A, ayn ı yf'r ; HT S 2 1 5A ayııı y er; T CTC 1 93. s. 6066. Liu İ -ı'a ııg, "Hsin T a' ııg Sl ıuT 'u-<hüe Chiiaıı K a' o-chu ", Pieıı <h eııg, 1 2. 1 981 . s . 1 34.

AHMET TAŞAGIL

milletine yiyecek temin etmeye çalışıyordu. Doğu Gök-Türk ülkesini uzun zamandır yıkmak isteyen T'ang hanedanı i mparatoru T' ai-tsung için bu d u rum , yani İ l Kagan'ın kendi topraklarına yaklaşması iyi b i r fırsatu . B u n u d e ğerlendinnek maksadıyla generalleri L i Ching i l e L i Chi'yi ordularıyla Gök Türk sınırları na gönderdi. Bu iki general ordularıyla sürekli hareket halinde idiler. İ l Kagan'a saldırmak için fı rsat kolluyorlardı . Bu arada gece ileri yüıii yüşe geçen Li Ching, Gök-Türklere ait Ting-hsiang şehrini ele geçirmişti 7• Kendi bulunduğu bölgenin çok yakınına sokulan Çin ordusundan endişele nen İ l Kagan, otağını Gobi Çölü'nün güney girişine taşıdı. Bütün b u olaylar 630 yılının başında cereyan ediyordu. Aynı yı l ı n ikinci ayında İ l Kagan ağır bir yenilgiye uğradı . Kendisi Kansu'nun k uzeyindeki T'ie-shan ( Demir Dağı ) 'a kaç u . Artık siyasi otoritesini kaybettiğin i ve eski gücüne ulaşması n ın imkansız olduğunu anlamışu. Bundan dolayı Çin i mparatoruna Chih-shih ssu-li'yi elçi olarak gönderip, T'ang hanedan ı na bağlanacağını bildirdi. T' ai tsung hemen d ışişlerinden sonmılu vezir T'ang Chien başkanlığında bir he yeti İ l Kagan 'ın bulu nduğu mevkiye gönderdi". Li Ching'e ise ordusuyla İ l Kagan'ı karşılama vazifesi verilmişti. Fakat bu general, İ l Kagan ' ı ı ı Çinlileri oyaladığı nı düşünüyor ve baharda otlar yeşillenip atlan beslendikten sonra kuzeye kendi topraklarına kaçacağını zannediyordu. Ona göre çölü geçip dokuz kabileye ( Dokuz Oğuzlaraf' sığını rsa bir daha onu yakalamak imkan sız idi. Bu yüzden süvari kuvvetleriyle ona aniden hücum edip yakalamak is tediler. Li

Ching'in ordusu önden Li Chi'ni n 1 0 ordusu arkadan harekete

geçti. Yın dağlarına yaklaşuklarında bin çadırdan fazla Gök-Türk ailesini ya kalayıp yanına aldılar. Bu arada Çinli elçi T'ang Chien ve heyeti İ l Kagan'ın yanına ulaşmış, kagan artık kendini rahat hissetmeye başlamıştı . Sisli bir ha vada öncü Çin kuvvetleri Su Ting-fang idaresinde Gök-Türklerin yedi l i ( 4,03 kın . ) yakınına sokuld u 1 1 • Kendini banş elçiliği heyetinin varması dolayısıyla rahat hisseden İ l Kagan son anda Çin ordusu mın baskı ııa geldiğini fark etti. Derhal günde bin li (yaklaşık 576 km . ) koşabilir diye kayııaklarda zikredilen

7 Li Chiııg bio ..CTS 67. s. 2479-HTS 93, s. 381 4 ; TCTC 193, s. 6070. " Li Chi bio .. CTS 67, s. 2486-HTS 93, s. 3818; T'aııg Chieıı bio., CTS 58.

2307-HTS 89,

3760.

�· Dokuz Oğuzlar hakkında daha fazla bilgi için bkz. E.G. Pulleyblaıık."Sorne Rernarks On ıhe Toquzoghıız Problem", Uajhb, XXVl l l . 1 -2,1956, s. 35-42;J.Harniltoıı .'Toquz-ogıız eı Oıı ııygur", Jourııal Asiatique. 1 962. s. 23-63 ve de M.Mori,"Oıı Chili-fa(Elteber/elıebir) and Chi chin(irkin) of ıhe T'ie-le Tribes", Acıa Asiatica, 1965, s. 31-59. ıo Li Chi'nin adı kaynaklarda bazen Li Shih<hi şeklinde yazılnuşur. 11 Tang Chien bio. ayııı yer.

GÖK-T Ü RKLER il (FETRET DEVRİ 630-681 )

meşhu r auna atlayıp kaçu. Geride kalan Gök-Türkler Çin ordusu tarafından ağı r bi r bozguna uğrauldı. Zaten gafil avlanmışlar, tuzağa düşmüşler ve ha zırlıksız yakalanmışlardı. On binden fazla Gök-Türk askeri savaş meydanında can vermişti. İl Kagan'ın oğlu T'ie-lo-chih esir olarak yakalandı. Orada bulu nan diğer kabile reislerinin hepsi teslim olmuştu. General Li Chi elli binden fazla Gök-Tü rk esi riyle geri dönerken Yın Dağı'ndan Gobi Çölü'ne kadar uzanan geniş topraklar tamamen T'ang İmparatorluğu'nun hakimiyetine gi rdi 12• Bundan son ra kuzey kabileleri ile ilgili fe rmanlarda Çin imparatoru T'ai-tsung "Tanrı Kagan "ünvanını kullanmaya başladı. Bu ünvanın kulla nılması T'ai-tsung'un Doğu Gök-Türk hükümdarı olarak tanındığını göste ri yordu. Çin ordusunun baskınından son anda kurtulan İl Kagan yeğeni Işbara' nın yanına sığınmışu. Onun asıl n iyeti Tardu Kagan •� gibi T'u-yü-hun'lara kaçmak idi. Zaten onun annesi T'u-yü-hun'lardan gelme idi. Fakat, yeğeni lşbara, onu Çin'e götürmek istiyordu. Bunu bir türlü kabullenemeyen İl Ka gan bir gece bi rkaç süvari ile kaçarak bir vadiye saklanmış, ancak daha sonra yeğeni lşbara tarafından yakalanmıştı . Bundan az son ra İl Kagan'ın bulun duğu yeri basan Çinli kumandan Chang Pao-hsiang, ele geçirdiği İl Kagan 'ı kendi ülkesi başkenti Ch'ang-an'a canlı olarak götürdü 1 1• Mart ayı içerisinde Ch'ang-an'a varan İl Kagan, imparatorun karşısına çı karı ldı. İmparato r T'ai-tsung, İl Kagan'ı yıllardan beri Çin'e yaptığı saldırı lardan dolayı azarladı. Ancak Wei Ne hri kenarında 626 yılında yapılan an laşmaya sadık kalıp sonra Çin'e hücum etmediği için idamdan affettiğini açıkladı. Arkasından T'ai-pu binasında ( ta hta çıkma vesair törenlerin yapıl dığı bina) ikamet elmesi emredildi. İl Kagan çok büyük üzüntü içinde idi. İs teksiz ve durgundu. Ailesi ve diğer beraberindekiler ağıt yakarak ağlıyorlar sü rekli yas tutuyorlardı. Bunun üzerine topraklarında geyiğin bol bulunduğu Kuo eyaletine vali tayin edildi ise de kabul eunedi. Aslında imparator onun bu şekilde kendi karakterine uygun yaşayacağını ve üzüntüsünü dağı tacağım 12

TCTC 193, s. 6073 ; CTS 194A ,s. 6159-5160; HTS 2 1 5A,s. 603�36; THY. aynı yer. 603 yılında Bau Gök-Türk kaganı Tardu, Töles boylarının isyanı \'e Çin baskıları karşı sında dayanamayarak otoritesini kaybetmiş, neticede T'u-y\ı-hun'lara sığınmışu, bkz. A.Taşağıl, Gök-TürkJer(542-630) . s. 103-1 10. H 603 yılında Baıı Gök-Türk kagaııı Tardu, Töles boylarınııı isyaııı \'e Çin baskılan karşı sında dayanamayarak oıoıitesini kaybetmiş, neticede T'ıı-yü-hıııı'lara sığınmışu, bkz. A.Taşağıl. Gök-Türkler(542-630 ) . s. 103-1 10. 1 4-CTS 194A. s. 5 1 59; HTS 2 1 5A. s. 6035; TCTC 1 93. s. 6074; Ayrıca bkz. T. Hayashi, 'The De\'olopmenı of Nomadic Empire", BOAM, XI, 1990, s. 144, 1 45. 1�

AHMET TAŞACIL

düşün müştü. Bıımın Üzt"rine sol m ııhafızlan generalliği l"ı nvanı verilip av lanması için emrine arazi verildi. Buna rağmen İ l Kagan'ın üzümüsü dağıl mad ı . Bıı halde iken 634 yı lının ilk ayında öldü. Kendi adamlanna Türk ge leneklerine uygıın bir şekilde defnettirildi. Tıı-yü-hun asıllı onun eski veziri l J l ı ı Toygu n ( Hu-lu Ta-kuan ) onun ölümü ÜZ<"rine üzüntüsünden boğazın ı keserek intihar eui ve onıınla birlikte gömfıldü. İ l Kagan ' ın annesinin evli liği sırasında Pcrchih-shih hatıın ile T' u-yti-h un ' lardan Gök-Türklere gf'l m işti. Çin impararonı Ulu Toygu n ' u n bu hareketine hayran kaldığı için ölümünden sonra ona da Çin ünvanlanndan sıımıldu1\

2. T'u-li Kagan'm Faaliyetleri Ası l adı kaynaklarda Shen·po-pi şeklinde bildirilen T ' u-li, Shi h-pi Kagan ' ın esas kadmmdan (birinci hau ınumlan ) doğan oğludur. Dolayısıyla İ l Kagan onun amcası idi. Henüz yaşı küçük ik<"n 6 1 0 yılında babası tarafı n dan Ni-pu Şad üıwaıı ına kavuştu nılımış devletin doğusundaki orduların ida resine gönderilmişti lı'. 62 1 yılında İ l Kagan tahta çıktığında ülkesinde yeni bir idari düzenleme yoluna gitLİ. Buna göre kendisinin küçüğü kardeşini Sir Tarduş Şad ' ı ta)in <"derken , Börü ( Pu-l i ) Şad ' ı Moğol Hsi boyuna. Tung Te gin'i dt> l l u boyuna (Soğd ası l l ı ) boy una, Hu T<"gin'i ise Hu-hsie boyuna ida reci yapmıştı 17• Bu yen i idaıi değişiklik ile T'u-li Kagan iinvan ı n ı alan Sht"n po-pi, yukarıda adı geçen diğer beylerin amiri olmuş. Çin'e sığıııcaya kadar im ü ıwaıı ı taşım ıştır. Şad u nvan ı n ı taşıdığı sırada Çin'cleki Sui h ane

danı (58 1 -6 1 7 ) prenseslerinden H uai-nan ile evlenmişti. Bu evlenme ile ilgili kaynaklarda tefernıaıl ı bilgi bulıın manıakıadır. Sui hanedanın ı n evlilik yolu ile Shih·pi Kagan ' ı n hu gözde oğluyla ileriye yönelik mü nast"bet kurmak le · şebbiisleri bulunduğu tahmin edilebilir. Oıağı ı ı ı You-choıı'nı ın kuzeyinde tesis <·elen T'u-li Kagaı ı , onclaı ı fazla Moğol boyunu idare etmeye başlamıştı. Onun idart"si Moğol boyları t;ırafı ı ı · d a n hoş karşılanm ıyord u . B ı ı ı ı ı ı ı ı sebebi vergileri aşırı dnecede an ır ması idi 1 ". Vergilerin ağır oluşu selwhiyle T'u-li'yt· baş kaldıran boyların Moğol 1 '' TT 1 9 7. 1 0 70b; Cl"S. ayııı y er: 1 ITS, ayııı ye r: Doğ ı· Gök-Türk De\·ll"ıi0nin yıkılı şıııdak.i bazı Çinel" metinl erin lt"ı-ciimck ri için hkz . Li ı . 1. s. 1 1G, 1 4 7, 1 91 \'d . ; C hang jcn-ı'an g, 59-62, 1 0 3- 1 04; Ta'f'lğıl. ayn ı eS<" r, s. 203-206. 1'' CTS 194A. s. 51 60 TT ; 1 9 7. 1 0 70c ;WJ ITK 34 32ti90a. Bu bil gi l ITS'd ebuhınm anıak a ı dır. 17 HTS 2 1 5A. s. 6038. CTS l 94A'da T' ı-li dı şıııdaki diğ er ida rt"cil erin adı \·erilın eıni ş ıi r(bkz. aynı yt"r ) . 1 " C:T S 194A. ayııı yl" rT ; T 1 9 7, aynı yt"r ;W HTK 34:\, ayııı yt"r. HTS2 1 5A'da \ ' ·ergill" riı ı ka nunsuz ıoplaııclığı için halkı ııııı ona i aı a ıl"Uncdiği" kayıılıclı r(s. 60 38 ) .

GÖK-T Ü RKLER il (FETRET DEVRİ 630-68 1 )

olanları(Hsi,K' u-mo-hsi, Mo-he vb. ) 1!' Çin ile temas kurarken(627 yılı) Sir Tarduşlar da Doğu Gök-Türk De\'leti'ne karşı isyan elliler. Türk boylarının çoğu adı geçen bu kuvvetli boyıın eu-afında toplanmaya başladı. T'u-li, Mo ğol boylan Çin'e bağlan ınca kendisine bağlı halkın büyük bir kısmını kay beuniş oluyordu. Bu dıırum devletin kaganı amcasının çok büyük tepkisine yol açu . Onu isyan eden Sir Tarduşlan tekrar devlete bağlamakla göre\'len dirdi. Fakaı, T'u-li bu isyanı bastırmakta da başarılı netice alamadı. Ağır bir yenilgiye uğradığı gibi iki bin beş yüz kişilik bir birliğini tamamen kaybetti. Ayı·ıca, kendisine bağlı halkın da dağılmasına yol açtı. Bunun arkasından T'uli'yi kamçılatan İl Kagan hapse de attı. Aradan urnn zaman geçıikıen sonra affederek serbest bıraku. Bu hadiseden sonra İl Kagan'ın hükümdar olduğu Doğu Gök-Türk Dev leti ıam bir karışıklık içine düşmüştü. O, yine T'u li'den asker isıemiş, T'u-li gönderıııcyince üzt·Tinc yünimüş \'e karşılıklı savaşmışlardı. Doğu Gök-Türk ülkesindeki bu iç sa\1aştan faydalanmayı planlayan T'ang hanedanı impara toru T'ai-tsung, ülkesinde gözden düşen başarı sız T'u-li'ye Çin sarayına gel meyi teklif etti. 625 yılında önce İl Kagan'ııı bir Çin seferi sırasında oııdan habersiz T'u-li, daha o zaman \'eliahd olan imparator T'ai-mıng"la karşılıklı yeminlt•şip kardeşlik anlaşması yapmıştı. l laııa daha sonra buıııı duyan İl Kagan yeğenine bu hareketinden dolayı çok gücenmiş, fakat herhangi bir ceza vermemişti. Bu yakınlığın daha sonraki devamını T'ai-tsung )ine men faatleri uğnına kullanmaya teşebbüs etti. T'u-li de Çin'e gitmek an:usu taşı yordu. Çünkü, kendisini ancak bu şekilde İl Kagan'ın gazabıııdan kurıarabi lirdi. 629 yılında T'ang imparatoruna elçi gönderip Çin sara}1na gelmek is tediğini bildirdi. T'u-li'nin söz konusu teklifi, T'ai-tsııııg tarafıııdan müsbet karşılandı. Onun Çin'e gelişi Gök-Türklerin yıkılışı olarak yonımlanınışu. İnıparaıor eı rafındakilere Gök-Türklerin artık yıkılışa doğru gittiklerini, T'u-li'niıı kt>ndi sini koruyamadığı için Çin'e geldiğini şimdi kuzey yabancıların ın (Doğu Gök-Türkleri) hükümdannııı ülkesini i)i idare edemediğini, hıımııı Çin için faydalı olduğunu, fakat, kendisinin hala korkıuğunu, yabancıların zayıf ol masının her zaman Çin'in lehine pozisyon yarattığını si>ylcdi. Bu arada Tu Ju-hui isimli de\'let adamı Gök-Türklere gü\'enilmeye<:eğini daha önce de Çin'e gelip problem çıkardıklarını şimdi anlaştılar ise gelecekte isyaıı edebi I!•

Aııkımı

Moğol boylarının lislt"Sİ w ıaııııı lınalan için hkz. W. Ebt"rhard. C,:in"in Şimal Komşuları,

1942. s. 45-62.

AHMET TAŞACIL

leceklerini belirtti. Onun fikrini uygun bulan imparator, Chou Fan'a Tai-yü an'de gelişebilecek herhangi bir tehlikeli duruma karşı hazırlanmasını em retti. T'u-li, Çin başkentine vardığında kendisine fevkalade güzel bir karşı lama töreni yapıldı. Derin hürmet gösterildiği gibi en güzel Çin yiyecekle rinden sunuldu. Son bir iki senedir Gök-Türk fılkesinde kıtlık olması sebe biyle sunulan yiyecekler Tu-li ve yanındakiler tarafından memnuniyetle kar şılanmış olmalıdır. 630 yılında Sağ muhafızlan büyük generalliği ünvanı ile Pei-p'ing bölgesi prensliği tevcih edildi. İ dare edeceği bu bölgede yedi yüz haneden meydana gelen bir umara sahip olacaktı 20• Onunla birlikte gelen ahali bugün Ho-pei'de Sun-i şc-hrinde bulunan Shun

bugünkü Ning-hsi

a'daki Yın-ch'üan'da bulunan You gibi eyaletlere yerleştirilirken boylanı1 şef leri kuzeye Çin topraklarının dışına gönderildi. Kabile reislerinin herhangi bir isyan teşebbüsünde bulunmaları böylece engellenmiş oluyordu. İ mparator T'ai-tsung, T'u-li'ye adı geçen Çin ünvanlarını vermedf n önce ona bir ferman göndererek, onun kendill'rinin dostu olduğu, uzak gö rüşlü bir devlet adamı vasıflan taşıdığını bildirdi. Bu fermanda Tu-li'nin es kiden beri Çin kültürüne hayranlık duyduğu, ülkesi kanşıııca T'ang hane danına bağlandığı ve benzeri nitelikleri vurgulanmış; bundan dolayı verilen ünvanlara layık olduğu açıklanmıştır. Daha sonra ona askeri vali anlamıııa gelen llı-tu ünvanı tevcih edildi. T'ang hanedanıııın imparatonı daha önceki Sui hanedanı zamanında Ch'i-min'in kagan ilan edilişini hatırlıyor, özellikle eski gücüne kavuşmaması Gök-Türklerin yeniden bağımsızlıklarını kazanma lanıun engellenmesinin sağlanması ve Çin'in emniyette olması için Tu-li'yl' şu sebebi göstererek açıklıyordu: Dedesi Ch' i-min perişan olup, Sui hanedanı sarayına sığınmış; bütün as ker

Vt'

atlarını kaybetmişti. Sui hanedanı ona destek olmuş, eski giicünl' ka

\'l.IŞtllrınuştu. Karşılığında Ch'i- min, Çin'e daima minnettar kalmıştı . Fakat, onun oğlu yani T'u-li'nin babası Shih-pi, Sui hanedanına üstünlük kurmuş ve ona büyük zarar vermişti. Hatta 6 1 5 yılında Çin imparatonı Yang'ı Yen men Kalesi'nde kuşatmıştı. Kısacası, Çin'in düşmanı olmuştu. Tu-li ise fakir ve zayıf bir halde Çin'e gitmişti. Bu yüzden Shih-pi gibi Çin'e zarar verme mesi için kagan olmamalı idi. Bu şekilde Çin'e bağlılığı uzun zaman sürerdi. T'u-li kendisine emir şeklinde ulaştınlan bu haberi başını eğerek dinledi, :ııı

TF\1(. 964 . lb. bu bilgi CTS ile HTS"deki Gök. böl. de yazılmamı$Ur.

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRi 630-68 1 )

sonra Çin sarayına giderek imparatoru ziyaret etti. 63 1 yılının sonunda kış mevsiminde Ping eyaletinde bulunduğu sırada yirmi dokuz yaşında iken öldü 21• Onun ölümü imparatoru üzmüştü; yas ilan elti ve Wen Pen'a onun mezarına kitabe yazmasını emretti. Onun ölmeden önce bulunduğu maka mına oğlu Ho-lo-hu tayin edildi:ı-1 •

!. Dolu Gök-Tiirk Dcvled l\kıldıktan Sonra Milletin içinde Bulundup Durum 627'1i yıllarda Doğu Gök-Türk ülkesinde yaz mevsiminde kar yağması neticesinde büyük bir kıtlık yaşanmışu. Bu yı lda Töles boyları diye genel ad verilen devlete bağlı bütün diğer Türk boylan 2� isyana kalkışmışlardı. Dolayı sıyla tam bir kanşıklık içine süıiiklenen Doğu Gök-Türk Devleti'nde halk pe rişan vaziyette idi. Zaten daha önce Soğd asıllı vezirlerin kanunlan değiştir meye çalışmaları yüzünden milletin kaganlığa yani devlete olan güveni sar sılmıştı. Devletin doğusunda yaşayan Moğol asıllı kavimler, T'u-li'nin vergi leri arurması yüzünden isyan eunişler, bu hareketlerinde dt" başarılı olunca Çin'e bağlanmışlardı. Batı Gök-Türk ülkesinde kalan Tölcs boyları T'ung Yabgu idaresinde idiler. Fakat, onun ölümü ile devletin karışıklığa süri'ık lenmesi baudaki boylan da rahatsız etmiş idi. 630 yılının baharında İ l Kagan, Tang hanedanma esir düşünce sonuna kadar ona bağlı kalan halkı başsız kalmışu. Yukarıda bahsettiğimiz kıtlık es nasında İ l Kagan kendine bağlı halk ile Çin'iıı kuzeyindt•ki Tie-shan ( Demir Dağı ) 'a ava çıkmış bu sırada yukarıda bahsettiğimiz gibi Çinlilerin tuzağına düşmüştü. Başsız kalan halk İ l Kagan'm yakalanmasıııdan sonra üç kütleye ayı·ıldı. Birinci kütle son iki-üç yıldan beri Ö tüken bölgesini ellerinde uıtan Sir Tar dıışlara gitti. Onlann himayrsine girdi. Sir Tardıışlann reisi İ-nan 627 yılıııda Çin ile temasa geçmiş, ona göndeıilen sancak ve da\'UI ile bağı msızlığını ilan

Ôl üm ıarihi sadtte CTS 2,

:ı-ı

T'u-li'nin biyografisi ile ilgili metinler crs 1 94A

41 ve IT 197 1 107c'de kayıtlıdır. s. 5 1605 162: l lTS 2 1 5A s. 6038-6039. IT 197, 1070c: WHTK 2690ıı 'da kayıtlıdır. CTS'deki metin TT ilr ayıııdıL HTS ile CTS farklı bilgileri ihtİ\'a etmekle birlikte adeta birbirlrriııi ıamamlamakıadıdar. Ayrıca bk.z. l..i u. 1. 1 45148, 202 : Changjen-ı'ang, ayııı t'K'r, 59. 69, 70. 2:ı Tö les boylan Moğolisıaıı'dıılJ Krrukn Nehri'ııden Hazar Dt'niıi'ıır !;adar geniş bir sa hada dağınık \;ıziyrııe yaşıyorlardı. Dıı ha faıla bilgi için bk.z .A.Ta�ğıl. " Tölrs Boylannın Coğ· rali Dıığ ılımııııı Bir Bıı kış". M.S. Ü . Frıı-Ed . Fak. De'llİSi . 1 . 1 99 1 . s. 3342.

AHMET TAŞAGIL

eunişti. İl Kagan'ın Çin'e esir düşüp, başıboş kalan Gök-Türk halkının bir kısmının kendilerine kau lmasıyla Sir Tarduşlann gücü ve nüfuzu anu 2 1• İkinci kısım Gök-Türk ahalisi Batı Ülkeleri adı verilen Türkistan şehirle rine doğnı gitti. Batı ülkeleri tabiriyle Çin kaynakları Tun-huang'ın batısın dan başlayarak Batı Türkistan ve kuzeydoğu İran'a kadar uzanan şehir dev letçiklerini kasdetnıektedir. Bu küçük şehir devletçikleri bazen kendi başla rına bağımsız hüküm sürerlerdi. Ancak, çoğu zaman Orta Asya'da hüküm süren bütün büyük devletlerin vassa lı olurlardı. l. Gök-Türk Devleti ku nıl duktan sonra devl<"tin bau kanadını yönetmeye başlayan İstemi Yabgu, bun ların h<"psiııi kendine bağlamıştı. 576'dan sonra onun ölümü üzerine yerine geçen oğlu Tardu, 582 yılından sonra Bau Gök-Türk Devleti'nin bağımsızlı ğını ilan eıti. Tard u, Türkistan şehirlerine bir tegin göndererek onları idare ederken, bir yandan da Gök-Türk halkını şehirlere yerleştiriyordu. Başıboş kalan boylamı bir kısmının g<"lip, bu şehirlere yerleşmesiyle de Türkleşme leri artu. Ancak, hu anda Doğu Gök-Türk Devleti'nden kopup gelenlerin , Tann dağlannın güney eteklerindeki şehir silsilesi, H ami'den Kaşgar'a Kuca, Aksu , Karaşar V<" benzerilerine yerleşmeleri söz konusudur. Batı Gök-Türk beyleri diğer bölgel<"rde faaliyette buhınduklan için bahsettiğimiz bölge daha bağımsız idi. Üçüncü kütle aşağıda da açıklanacağı gibi Çin'e gitti. Gidenlerin sayısı yüz bin miktarında idi. Çin'in kuzeyindeki yığılına T'ang hanedanı impara toru T'ai-tsung başta olmak üzere bütün Çinli devlet adamlannı endişeye sevk etti 2''.

4. Çin'e Giden Gök-Türk Gruplannın Yerleıtirilmcleri Konusunda

Uygulanan Politika Doğu Gök-Türk Devleti'nin yıkılması ile birlikte Çin'in kuzey sınırlanna kalabalık bir Türk nüfusu yayılması olmuştu.Yüz bin kişiden fazla olduğu belirtilen Türk kütlelerinin Çin'de yerleştirilmesi hususu T'ang İınparator hığıı de\'l<"t adamları arasıııda problem çıkmasıııa yol açtı. Kuzeyin bozkırla nndan gelen ''e yerleşik olmayan bir kültüre sahip Türklerin Çinlilere göre farklı hayat tarzları \"ardı. Tang sarayını en çok endişeye düşüren bu konu

2 1 8lı. ıışağı da Sir Tanlıış bahsi. 2:· 811 had� ilf' ilRili kııyı ıbı

313, 2690b'<ll"dİL

TT 197. IOiOc; crs 194A. s. 5 1 62;HTS 2 1 5A. s. 6037;WHTK

GÖK-T Ü RKLER il (FETRET DEVRİ 630-68 1 1

idi. Kısa zamanda bir araya gelerek Çin için yeni bir tehlike teşkil edebilir lerdi. Yerli halk uyum sağlamaları çok zordu. İm parator T'ai-tsımg, Çin'e sığınan Gök-Tiirkl<"re na.'lıl muamele edil fll<"Si koımsıında sarayda de\'let adaınlan arasında biiyiik bir müzakere ac;u . Vezirlerin hepsi yapı lan toplantı larda ş u fi k ri beyan euiler: " Gök-Türkler uwn süre Çin'i üzmüşlerdi. Şimdi Göğün ( tann ) onlan cezalandırdığı gön-ı lüyor, çaresiz kalıp Çin 'e sığındılar. Aslında gönüllü ( istekli) olarak gelmedi ler. Bu yüzden Çin'e gelip bağlanmak isteyişlerini takdir etmeyelim. Onları Sarı Irmağın güneyine alıp, (bııgiin Ordos'taki) Yen:ıı• ile Yii 27 arasın a yerleş tirelim. Bu yerleştirme \'ilayct \'e kasabalara dağıtmak suretiyle yapılsın, do kumacılık işiyle \'alifelendirilsinler. Yan i dokumacılığı öğrensinler bu şekilde on binlerce Türk kültürünü değiştirerek Çinlileşir. Bu sayede Çin'e hane ilave edilerek sa)ı mız anar; diğer taraftan Gobi Çölü'nün kuzeyi yani Doğu Gök-Türk ülkesi uzun zaman boş kalır \'e Çin'e buradan bir saldın gclmez 211.'' Bu arada imparatonm özel kalem işleri müdür yardımcısı ünvanlıl!'.• Yen Shih-ku şöyle gön-ış bildirdi :" Gök-Türkler ve Tölcs boylarını eskiden beri Çin im paratorları itaat altına alamıyorlardı. Fakat, şimdi Çin'e bağlandıkla rına göre majestelerinin onları San Irmağın kuzeyine yerleştirmesi nin fay dalı olacağını düşiinüyonım. Arkasın dan Gök-Türk kabfü·lerini idare etmek üzere ayrı a)Tı reisler tayin edelim. Bu şekilde C,ök-Türk problemi kökünden halledilir :V•". Merasim ve protokol işleri hakan yardımcısı � 1 Li Pai-yao �2 ise farklı gö n-ışte idi: "Gök-Türkler dışarıdan bakıldığında tek bir millet gibi görünüyor lar ise de a)Tı a)Tı boylardan ibarettirler. Her boy kendi lideri tarafından idare edilmektedir. Bundan dolayı şimdi onların dağınık dunımda olmala rından faydalanalı m ve boylara göre ayıralı m, boyların liderleri yalnız Çin iıııpararonına bağlansııılar. Kendi aralannda birlik ve bağlanu kunılınasın. Neticede hepsi bağımsız kalsın . Eğer Gök-Tiirk hanedanının mt"nsup olduğu A-sh ih-na ailesi ni muhafaza etııı<'k isteniyorsa onlara da sadece kendi :ıı ;

YC'ıı. bugiıııkü H<>pC'i'iıı giıııc-ybausı ilr Shaıı-nıııg'un kuzc-yhausıııda kalan bölgrdir. Yiı. bugünkü Ho-ııaıı'ııı bir kısmıdır. 2" Bu bilgileı-in bulunduğu Çiııc:C' ııırtiıılC'r CTS 1 94A. s. 5 1 62; l lTS 2 1 5A. s. 6037;TI' 197, I07 1a; TCTC 1 9:i, 607.'Hj()77. :rı Chımg-shu-slıih-lang, bkz.Chang .Jcn-ı'ang. s. 84. :ıo Yt'n Slıih-ku bio. CTS 73. s. 2!'>94; 1 ffS 1 �lB. s. 564 l-!i642; Tere 19:i. s. 6075. :il Li-pu-shih-laııg. Changjrn-ı'ang. s. 99. :•2 Li Pai-yııo bio. CTS 72 257 1-2577; 1 ITS 102 397�3975; TCTC 19:i. s. 6075. 27

AHMET TAŞAÔ IL

boylarını idare etmell"ıine izin verelim. Bu sayede Gök-Türklere karşı kul landığımız ayır ve idare et siyaseti yerine getirilir, diğer taraftan da Gök-Türk boylan birbiıine rakip vaziyette olacaklardır. Bundan dolayı birbirlerine üs tünlük sağlayamayacaklardır. Sadece kendilerini savunmakla meşgul olacak lar ve nt"ticede Çin'e karşı koyamayacaklardır. Bunun için Ting-hsiang'da bir askeri garnizo n (tu-hu-fu)'3 tesis edilsin. Bu sın ırların emniyette tutulması için en iyi yoldur ." Hsia eyaleti kumandanı Tou Ching d<"ğişik bir fikir ileri sürdü:"Gök Tiirklerin diğer komşu milletler gibi, hayvan karakteıini gösterl"n da\Tanış ları vardı r. Kamın \'t" cezalar onlan değiştirl"ml"z.

Sevgi ve doğnıluk

onlara

bir ş<"y öğr<"t<"m<"z, Şimdi Çin'e teslim olmalarına rağm<"n kl"ndi vatanlarını kolay kolay unuunayacaklardır. Bu sebeple onların Çin'de yerleştirilmeleri bizim için zararlı göıiinüyor. Çünkü, isyan ettiklt"ri takdird<" başkentimiz a1 'ang-an 'a baskın yapabilirler. Bu Sl"bt"plen dolayı onların yı kılışından

şöyle faydalanalı m; bir taraftan fevkalade lütuf göstermek için Gök-Türk kaganlarına Çin pr<"nslik uıwanlan \'erelim ve onlan Çinli prenseslerle evlendirelim. Diğer yandan da topraklanııı boylarına ayıralım. Böylece, Gök Tiirkler ht"r zaman vassalınız olur. Bu Şt"kilde sınır eyaletlerimize gerçek emniyt"ti sağlayabiliriz. Benim göıiişiiııı ve t;wsiyenı budur" dedi � 1• İ ıııparatonın özel kalt"ın V<" proıokol işlt"ri müdüıii unvanlı Wen Yen po, daha önce söylt"nen tavsiye ve tekliflrre karşı çı kıyordu. Ona göre Gök Tiirklert" daha insancıl da\Tanılnıalı ve b u sayede yakınlaşarak, Çin'in men faatlerine uygun bir biçimde kullanılmalı idiler. Onun fikirleri şöyle idi; Gök-Türklerin Yen ile Yii arasına ycrleşıirilnıeleri onların gt"leneklerine ve yaşayış tarzlarına uyg un değildi. Onları yaşatmak, hayatlaııııı de\'alll cttiıınek için bu yol faydalı değildi. Han hanedanı imparatonı Kuang Wu-ti'yi misal göstert"n Wen Yt"n-po, nı.s. 25-56 yıllan arasında adı geçen imparator teslim olan Hunları nasıl yerleştirdP·· ise Gök-Türklerin de o şekilde bir işleme tabi

:ı:ı Tu-hıı \'l"ya ıou-hıı \'l" onun ımıkaıııı Tıı-lııı-fu, Han hanedaııı iınp:ua ıonı Hsüan ti ( ıııô.i3-48) zaımrnıııda ilk dl"fıt Tıııı-hııang"ııı l.ııı ı ısıııdaki yabancı kıı\inıll"rin idaresi ic;iıı ku nılınuşııır. Tiırkc;l" kıı rşıhğı askeri \;ıli (ııı-hıı) \"l" askl"rİ '"lilik(ıu-hu-fu )ıi.r. T'aııg haııl"daııı Gi>k Tıirk iı lkcsi '"" Orıa Asya'yı l"lc gl"c;irincl" �nidl"n bu mıı bınlıı n ll"Sİ5 cımi�ıir. Aıı-nınR. Aıı-hsi, Aıı·naıı, Aııpt"İ. Ch'an-yiı \"l" Pl"i-ı'ing 11ibi alu ıu-hıı-fı;'lıık kunılmıışıur. :ı ı Toıı Chiııg bio. CTS 61 s. 2369: lffS 95 s. :"848: TCTC 193. ııyııı yl"r. Yıllıklanıı Gök Türk ooliıml�riııdl" hu bilgi yokıur. :ı:. 8u konııda daha fazla bilgi ic;iıı bk.z. 8. Öıtl"I . 8iıyiık Hun l mparaıoı"hığu Tarihi. i l . Aıı · kıırn 1 98 1 . s. 1 90- 199. 200-2 24.

GÖK-T Ü RKLER il (FETRET DEVRİ 630-681 ) tutulmaları gerektiğini ileri süıiiyordu. Eğer onun dediği gibi yapılırsa Gök Türkler Çin'in kuzey sınırlanna boyları ve kabileleri dağı ulmadan, gelenek leri değiştirilmeden yerleştirilecekler. Bu şekilde kültürlerini muhafaza ede cekler. Aynı zamanda Çin'in kuzey bölgelerine bir saldırı geldiğinde oraları Çin adına koruyacaklardı. Ona göre bütün görüşlerin en iyisi bu idi�'. Pi-shu-chien (devlet sekreteri) unvan l ı Wei Cheng, Gök-Türklerin Çin'e asırlardan beri büyük zarar verdiklerini söyleyerek Wen Yen-po'nun teklifine şiddetle karşı çıkcı ve dedi ki:" Gök-Türkler eskiden asırlardan beri Çin'e te cavüz ettileı�17• Eskiden günümüze kadar asla böyle bir yenilgiye uğramadılar. Bu göğün onları cezalandı rması imparatorluğun kutsal savaşçıl ığı ile oldu. Onun soyu Çin'e taarnız etti. Ahal iyi yağmaladı38

•

M ajestrleri hemen onl arı

cezalandı rmıyorsa o halde nehrin kuzeyine göndrrilsinler eski topraklarında oturtulsunlar. Onlar vahşi insanlardır. Bizim soyumuza benzemezler. Kuwet lendiklerinde saldırıp yağma yaparlar, zayı f düştüklerinde i taat ederler. Minnettir değillerdir. Bu onların tabii yapısıdır. Ch'in ve Han hanedanları zamanında on lara bu şekilde davranı ldı ve zarar görüldü. Mağlup edildikle rinde bölge ve vilayetlere yerleştirildiler. Majestelt'ri na.'iıl nt'hrin güneyi n deki topraklara yerleştirir. Ayı-ıca teslim olanların sayısı şimdi yüzbindir. Bir süre sonra yüz katına ç ı kacaklar, bizim ir,,'.i m izde rahatsızlık çı karacaklar. Kalbin içindeki hastalık gibi, gelecekte zararlı olacaklar, kesinliklt' nehrin güneyine yerleştirilmemeleri lazıındır":l'.•. Yukarıdaki metinden an laşı ldığı gibi Wei Cheng, Çin'e teslim olan Gök Türklerin Çin'de kalmalarını istemiyordu. Gök-Türklerin hızla çoğalacakla rını , kuwetlendikleri zaman derhal isyan edeceklerini tah min ediyordu. Onun bu iddialan ileride doğru çı kacak ve i mparator onu dinlemediği için pişman olacaktır

ııı.

Tartı şmalar devam ediyordu. Wen Ye n-po, fikirlerine

karşı çıkılması üzerine tekrar devreye gird i. Daha önce söyled iklerinde ısrar ettiği gibi şu ilavelerde bulundu. Ona göre Göğün oğlu yani T'ang hanedanı im paratoru Çin ' in bütün yabancı komşularını itaati altına almışu. Eğer gök ve yer her şeyi beslerse her tarafta huzur olurdu. Şimdi Gök-Türkler yıkı l mıştı. Ana kalanları T'ang İmparatorhığıı'nun emri altına girmişti. Göğün ve :il;

Wen Yen-po bio. CTS 6 1 , s. 2361 ; HTS 9 1 , 5. 3782; TCTC 193. 5. 6076. HTS 215A, s. 6037. CTS'de bu kayıt bulunmıımakı.adır. :ili CTS 194A. s. 5 1 62; HTS'de mC\·cuı değildir. 3�1 CTS aynı yer; HTS ayııı yer; Aynı zamanda çok meşhur bir yazar olan Wei Cheng bio. CTS 71 s. 2545-2564; HTS 97 s. 3867-3881 ; TCTC 193, 5. l 076. 10 Wen Yen-po bio CTS aynı yer ; HTS aynı yer. 3;

AHMET TAŞACIL

y<'rin isteğine göre onlar terk edilmemeli idi. O nehrin güneyinde ikamet et tirilmeleıini teklif ediyordu. Değişip dürüst olacaklar, ondan sonra isyan et meyeceklerdi. Bıına rağmen Wei Cheng yine de itirazlarını sürdürdü. Bu se fer Wei hanedanı zamanını örnek gösteriyordu. O zaman Wen Yen-po'nun tavsiyesine uygun metodlar uygulanmış, fakat, neticede hiçbir faydası olma mış, üstelik Çin'e zararı dokunmuştu. Söz sırası Wen Yen-po'ya geçince, o kutsal insanların yani imparatorun yolunun kapalı olmayacağını öğrenme nin milleti olmadığını, bımlanıı Gök-Türklerin arta kalanları olduğıınu, pe rişan durumda Çin'e bağlandıkları nı, onların kabul edilip konmmalanııı, Çin sınırları içindeki topraklara yerleştirilmelerini, Çin'in töresinin ve gele ıwklcrinin öğret.ilmesini, halklarını dokumacılığı ve ziraat yapmayı öğren melerini, cesur reislerinin seçilerek saraya muhafız yapılmalanııı, neticede kt·sinlikle problem çıkarmayacaklarını ifade etti 1 1 • Wen Yen-po fikrinin etkili olabilm('si ve tavsiyesinin kabul edilmesi için Gök-Türk boylanıı ııı nerelere tt'ker teker yerleştirilen·ğini açıkladı 12• İmparator, onım söylediklerinden ikna oldu ve Weıı Yeıı-po'nuıı teklifleri doğnılıusunda Gök-Türklere mu amele etmeye başladı. 5. Esir Gölı.-1\irltlcrin San Innaiın Güneyinde Ycrlqtirilmclcri Çin sarayında imparator T'ai-tsuııg nezaretinde yapılan uzun müzakere ler neticesinde Wen Yen-po'mm tt>klifı uygun buhınmuştu. Onun hazırladığı plana göre sayılan yüz bin olduğu bildirilen teslim olmuş Gök-Türk kütlesi Çin 'd<' y<'rleştirilnıeye başlandı. Shuo-fang toprakları bu iş için seçildi. Doğu sınırı You-chou L� oldu. Ba ı ıdaki son noktalan ise Liııg-clıoıı 1 1 idi. T'u-li Kagan'ın, Doğu Gök-Türk Dev it-ti pkılmadan önce idarr ettiği topraklar, Shun 1\ You �; , Hua 17 ve Ch'ang 1" gi bi di:irı askeri garnizoıılıığa bölündü. Bu yeni garnizonlarda askeri valilik kr kunıldu. 11 1�

Cl'Sl94A aynı yf"r; HTS 215A aynı yer.

Boylamı nerelere ıekf"r ıeker yf"rleştirilf"ceğinin açılJaııması HTS'de yokıur. Ancak. CT S'de buhnııııalaadır (bkı. aynı yer) . Bu konudaki bazı Çiner metinlerin ırrcümesi için bkı. Liu. 1. 149153, 1 9S-202 : Changjen-ı'ang. s. 65-68. ı:< Yoıı·dıou'nun mrrkezi, günümüzde Ho-�i ryaletindr Cho şrhriııde buhıııuyordıı. 1 1 Ling<hou. bugün Ning-hsi.a'daki Ling·wu şehridir. t"• Sun·dıou, giıııümüzde J lo-pei eyaletinin Sun-i şehri. 1'' Yoıı<hou bugünkü Ning-hsia eyaletinde Yın-ch'uan-5hilı şehridir. 17 Hua-chou. Sui�·iıan eyaletinin bausında idi. 1" Ch'ang-chou, Kansu eyaleunde Ch'ing-yang-hsien şehridir.

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-68 1 )

İl Kagan ' ın idare ettiği topraklar önce ikiye ayrıldı. Bu topraklar Çin Seddi'nin kuzeyi ile Gabi Çölii arasıııdaki geniş sahayı kaplamakta idi. Doğu dakine Ting-hsiang askeri valiliği, haudakine ise Yiin-chung askeri valiliği adı verildi. Her iki garnizon hık kendi içinde üç bölgeye bölündü. Dolayısıyla alu asked garnizonhık daha ortaya çıkmış oluyordu. Bu arada başkent Ch 'aııg an'a gelen Gök-Tiirk kabile reislerinin hepsine Chııng-lang(dörcliincii de rece ikinci sınıf) generalliği ve benzeri ünvanlar sunularak talıif edildiler. İmparator sarayda kendilerine görevler verdi. Çin başkentine bu sıralarda çok sayıda Türk ailesi gitmiş ve orada ikamet eden Türklerin sayısı on bini IJUlmuşuı. Fakat, söz konusu ailelerin T'ang başkentine gidiş sebc-pleri Tiirk kabile reislerinin Çin sarayında vazife almaları idi. Aileleri onların peşlerin den gidip, Ch'ang-an'da ı!ı yaşamaya başlamışlardı

6. Chie-5hih-shuai'm Gök-Türkleri Bağımsızlığa Kavuşturma Teşebbüsü ve Gök-Türklerin Geri Gönderilmeye Başlanması 639 }1lın ııı baharında Gök-Türklerden Çin'e sığıııan Türk beylerinden birinin isyana kalkıştığı görülmektedir. T'u-li Kagan'ın kardeşi Chie-shilı shuai

629 yılında ağabeyiyle Çin'e gelmişti. Diğer Gök-Türk ileri gelenlerine

Çin ünvanlan dağıtılırken Chie-shih-shuai'a da chııng-lang generalliği rüt besi verildi. Daha sonra saray muhafızları generalliğine yükseltildi. Çapkııı bir karaktere sahip olduğu ve bu yüzden ağabeyi tarafından azarlandığı Çin kaynakları tarafından bildirilmektedir ''' . T'u-li Kagan'la kardeşi Chie-shih-shuai'ın arası bu sebeple açılmış olma lıdır. Çünkü, Chie-shih-shuai da daha sonra T'u-li'yi hainlikle suçlamıştır. Hatta daha da ileri giderek onu imparator T'ai-tsung'a şikayet etmiştir. T'u-li gerçekten Doğu Gök-Türk De\•leti'niıı Çin'e karşı en kuvvetli olduğu dö nemde ağabeyi İl Kagaıı'a rağmen Çinli veliahcl Li Shih-min(sonradan impa rator T'ai-tsung) ile anlaşarak devletine ihanet etmişti. Nihayet henüz Gök Türk Devleti yıkılmadan bir hainlik daha yapmış, gidip T'ang hanedanı na teslim olmuştu. Chie-shih-shuai ağabeyi nin bu ihanetini görmemiş idi. İm parator T'ai-t'iııng Chie-shih-shuai'ııı "•1 iılıamlan m dikkate almadığı gibi ak sine onu küçümsedi . l! ı TT 1 97, 1 07 1 b; CTS 1 91A. s 5 1 63; HTS 2 1 5A, s.6038; Bıı koııud� a}TIGI bkz. Clıaıı .Jeıı . ı'aııg. s.69-7 1 ; Ö.İzgi. "Çiıılil.,.-iıı, Gôk-Türk \"C Uygurları Ycrleşıirıne Siyaseıleri", ! . Milli Türko loji Kongresi Tebliğl.,ri, İsıaııbııl 1978, s. 1 99-20 1 . "1 TC"TC 195, s.6 1 47; THY 94 . s. 1 689. '" TCTC 195, aynı yer.

AHMET TAŞAGIL

Kendi soyundan gelenlerle gizli irtibat kuran Chie-shih-shuai kırktan fazla Gök-Türk kabile şefiyle gizli anlaşma sağlamayı başarmışu. Yeğeni Ho lo-hu'yu da kendi tarafına çekti. Ho-lo-hu, T'u-li Kagan'ın oğlu idi ve o da Çinliler tarafından makam ve ünvanlarla taltif edilmişti. Chie-shih-shuai'ın gizli ittifak kurduğu kişilerin daha önce 630 yı lında Çin sarayı na gelip ünvan ve makamlar alan Gök-Türk kabile reisleri veya onların yakınlan olduğu an laşılmaktadır. Yapılan plana göre olay şöyle gelişecekti. Chin prensi Li Chih, geceleri çıkıp dolaşıyordu. Aniden ileri aulıp onu yakalayacaklardı. Chiou ch'eng-kung sarayından sabaha karşı çıkacak, o esnada saray kapısı açık ola cak ve kapı nöbetçileri çekileceklerdi. Chie-shih-shuai ve arkadaşlan bundan faydalanarak saraya girecekler, İ mparator T'ai-tsung'un bulunduğu yere gi dip, onu esir edeceklerdi. Eğer başarılı olurlarsa Ho-lo-hu lider (kagan) seçi lecekti. O gece Chie-shih-shuai'ı n arkadaşları sarayın civarında gizlenip bekle meye başladı lar. Fakat, bu sırada büyük bir fıruna patlak verdi. Prens Li Chih saraydan çıkmadı. Chie-shih-shuai planlarının anlaşılacağını zannede rek, saraya hücum edip T'ai-tsung'u kaçırmak kararını verdi. Saray muhafız lanyla çarpışa çarpışa dön savunma hatunı yardı lar. Orta askeri barakalara dahi ulaşıp saldırdılar. Muhafızlar tam dağılmış iken"Her yerde hücum eden (Ch'e-tsung) general " ünvanlı Sun Wu-k'ai saraya yardıma geldi. Chie-shih shuai ve arkadaşları neticede sarayın ahırından at çalıp kaçmaya başladılar. Wei Irmağını geçip, eski topraklarına ulaşmak istiyorlardı. Sını rdaki devriye ler tarafı ndan öldürüldüler. Sadece Ho-lo-hu idam edilmedi. Affe dilip Çin'in içlerindeki Ling-wai'a süriildü''2• Bu ayaklanma h areketi kısa sürede bastı rılmış olmasına rağmen T'ang hanedanının başta i mparator T'ai-tsung olmak üzere bütün idarecilerini korkuttu. Bütün vezirler imparatora Gök-Türklerin Çin'de i kametlerinin kendi ülke çı karlaıı açısmdan mümkün olmadığını belirttiler. Dokuz yıldan beri kuzey Çin ve başkent Ch'ang-an'da ikamet eden Gök-Türklerin her an T'ang İmparatorhığu için tehlike teşkil ettiği hissediliyordu. Arkasından he men Gök-Türklerin Çin'den çıkarılabilmesi için hazırlıklara başlandı.

''2 HTS 2 1 5A. s.6039 ,.e de TCTC 195 "Ynı yer; THY94. 1690; TT "Yııı yer; Wl-ITK 2690b; Liu. I. 151 ,.d 203 ,.d.; Ch.. ııgjeıı-ı'"ııg. s. 106108; Liu İ-ı'aııg, "Ylll m'1kale. s. 1 49. .•

GÖK-T Ü RKLER il (FETRET DEVRİ 630-681 )

7. Ssu-mo'nun Çinliler Tarafından Kagan Yapılması. ve İdaresinin Başa

nsızlığa Uğraması Yukarıda bahsettiğimiz gibi Chie-shih-shuai'ı n bağımsızlık için teşeb büste bulunması, Çin'in kuzey bölgelerine Sarı Irmağın güneyine yerleştiri len Gök-Türk boylaıının geleceği konusunda yeni planların uygulanmasına sebep olmuştu. Her şeyden önce sayısı yüz bini geçen Gök-Türkleıin Çin'den uzaklaştırılması gerekiyordu. Çinli vezirlerin çoğu 630 yıl ında Doğu Gök Türk Devleti yı kılıp, halkı nın bir kısmı T'ang İmparatorhığu' na ilk sı ğındığında onları n yerleştirilmesi konusunda müzakereler yapılı rken Sarı Irmağın güneyine Çin'in içlerine kabul edilmelerine şiddetle karşı çıkmışu. İmparator T'ai-ısung, büyük çoğun luğun göıiişleri aksine Çin sın ırların ııı içine alınmalannı müsbet karşılamış ve kuzey eyaletlerine yerleştirmişti. Şimdi geri göndeıilmeleri gerekiyordu. Ancak, yine Tang İ ınparatorlu ğu'nun kontrolü alunda yaşamalılardı. Bunun için Çinliliğe çok yakın , fakat, Gök-Türk hanedan ailesinden gelen biri seçildi. Onun adı Ssu-mo idi. Ssu mo, Doğu Gök-Türk Ch'i-m in Kagan'ın torunu oluyordu. Babasın ın ismi Tuo-lio idi. Çok küçük yaşta isim yapan Ssu-mo, zeki oluşu, ön sezilerinin doğnıluğu sebebiyle amcaları Shih-pi ( 609-6 1 9 ) ve Ch'u-lo ( 6 1 9-62 1 ) kagan lar tarafından takdir edilip, sevildi. Ancak asıl şöhretini dedesi Ch'i-mi n , Tou-lan Kagan'a isyan edip, o n a yenilerek Çin'e sığındığında yapu (599) . Ch'i-min, Çin'e sığı nınca (o zaman Sui hanedanı ) boyları Ssu-ıno'yu onun soyundan geldiği için kagan seçmişlerdi. 603 yılında o zamanki Sui hanedanı desteğiyle Ch'i-min, Doğu Gök-Türk ülkesine dönünce Ssu-ıno yerini ona bı raktı,�. Bundan sonra tegin ünvanın ı taşı maya başladı. Ssu-mo'nun viicud yapısı Gök-Türklerden çok Soğdhılara benziyordu. Bundan dolayı Shih-pi ve Ch'u-lo kaganlar onun Gök-Türklerin mensup olduğu A-shih-na ailesinden geldiğine inanmadılar5 1• Daha doğnısu şüphelendiler ve onu hiçbir zaman şadlığa yükseltmediler. Sadece, Chia-pi Tegin u nvanıyla kaldı, teıfı edemedi. Eğer şad olabilseydi askerlere kumanda edebilme gücüne erişecekti. Diğer taraftan Çin'de yeni tesis edilen T'ang hanedanı ile 6 1 8 yılında şahsi temas kurdu ve defalarca elçi gönderdi. T'arıg hanedanı kurucusu Kao-ısu onun bu hareketlerinden memnun kalıyordu. Bundan dolayı ona Ho-sh ı m bölge

;.:ı Ssu-mo'nun zeki, ön sezilerinin kuwetli olması \'e Ch'i-min Çiıı'e sığııııııca kagan olması sadece 1-ITS 2 1 5A s.61 39'da kayıtlıdır. '' 1 Bu konuda ayrıca bkz. Pulleyblank., ayııı makale, s.326.

AHMET TAŞAGIL

prensliği ünvanını verdi. Ssu-mo'nun yani Chia-pi Tr-gin'in Çin ile yakınlaş masında hiç şüphesiz şad olamayışının etkisi vardı. 630 yıl ın da il Kagan mağlup olup Çin'e esir düştüğü sıralarda Doğu Gök-Türk ülkesinde sadece Ssu-mo kalmışu. Bütün Gök-Türk beyleri ve yu karıda bahsettiğimiz boylar kendiliklerinden teslim olmuştu. Neticede o da Çin'e geldi. İmparator T'ai-tsung, onun daha önce göstr-rdiği yakınlıktan do layı kendisine sol muhafızları generalliği ve Hua-chou askeri valiliği unvan larını sundu. Daha sonra Ho-nan'da yerleştirilen eski İl Kagan'dan kalına Gök-Türklr-rin idarr-sini ona verdi. Arkasından Huai-hua bölgesi(chiin) prensliği gibi d alıa yüksek bir makama getirildi�:.. 639 yılma kadar söz konusu görevde kalan Ssıı-mo'dan Çinliler, hu ta rihte farklı bir şekilde yararlanmak istediler. Çin'in içlerindeki Gök-Tiirkler kuzeye çıkarılacak \'e onları idare edecekti. Önce İ-mi-ni-shu-sse-li-pi Kagan üıwanı verildi. l\u iiıwanla Gök-Türkleri idare edecekti . Fakat, Çinliler, onu kendilerine yakınlaşurmak için iktidarda bulunan Ta ng hanedanının men sup oldıığu aile soyadı "Ll"yi de tevcih e tti ler. Böylece, T'ang haneclanmdan sayılacak ve onıın imparatoru adıııa hüküm sürecekti. Eğer plan u ua rsa Ooğu Gök-Türk ülkesi uzun m üdde t Çinlilerin kontrolünde olacaku.

Ssu-mo, imparatorun emriyle lam kuzeye gidecek iken Sir Tarduşlardan çe k i ndiği n i im yüzden Çin sınırlarından çıkmaya ct'sarct cdemt'diğini be lirtti. Bunun üzeri n e Kuo Ssu-pen özel elçi sıfatıyla S i r Tarduşlara göndc rikJi. İmparator yolladığı mektubunda Çin'in ülkeleri yıkmak gibi niyeti ol madığını, İl Kagan'ın aç gözlü olduğu için yakalandığını, aslında onıııı top raklarını \'c insanlarını istemediğini, daha önce teslim olanların San ırma ğın güneyine- bol otlu ve güzel pınarlı yerlere sii ıii lerin in faydalanması için yerleştirildiğini söylüyordu. Arkasından ilave ederek artık Gök-Tü rkleı iıı sa yılarının arttığım \'e yaşadıkları to pr aklara sığmadıklarını dolayısıyla Ssıı mo'mın kagan olarak eski topraklarına döndüğünü belirtiyordu. Daha sonra Tarduşlanı ı Gök-Türklerden önce Çin'e bağlandıklarına işaret ecliyor \'e bundan dolayı Gobi Çölü'nün kuzeyinin idaresinin Sir Tardıışlar'da kalması gerektiğini, güneyinde ise Ssıı-nı o idaresinde Gök-Türklerin hakim olmasını -

_. _. , , Bu bilgilf'riıı hııluııduğu

CTS 3. s50;WHTK !!ti90c'dt>dir.

nıeıinlt'r HTS !! 1 5A. s.6039, CTS 194A, 5 1 64; TI 197, 107 lc

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-68 1 )

istediğin i vurguladı. Her iki tarafın birbirini korumasın ı aksi takdirde kendi sinin askerleriyle arılan cezalandı racağım ifade etti ,,; . Neticede Ssu-nıo harekete geçmeden önce onun şerefine i m parator ta rafı ı ıdan bir eğlence tenip edildi. Bu esnada i m parator, Ssu-nıo'yu önüne alıp dedi ki:" B i tki (ot) ve ağaç yetişti rildiğinde, onun büyüklüğünü görünce mutlu olunur. Ben de senin boyu nun i nsanlarını besledim, atlarını koyunla rı nı da azaltmad ı m . Se n i n annenin babanın mezarları n e h ri n kuzeyi nde, şimdi eski merkezine gidiyorsu n , rahat olman için eğlence tertip etti m " . Bıı mıı ı üzerine Ssu-mo ağlayarak i mparatora uzun yaşamasın ı d i ledi ve a}TI Ca dedi ki:" Yı k ı l ı p nıall\'old ıığuımız sırada i m parator kemikleri can landırı p eski haline getirdi. Oğul oğul , torun torun nesil nesil T' ang'ın hizmetinde olacağız. Derin hümıet ve ahlakla karşılık vereceğiz''7". Böylece, Chao bölgesi prensi

l lsiao

Kung ile H ung-hı-ch ' i ng ünvanlı Liu

Shan, hemen kuzeye giderek Ssu-rno ve boy u n u n tören ve toplantılar yap ması için bir platform (salon ) inşa etmek üzere gönderildiler. Kısa sürede bu pl atformun inşaau ıamamlandı '•". Ssu-mo'nun kendisine davul ile sancak su n u larak ikamet edecekti. Gök-Türk halkı ve o n larla beraber yaşayan Soğd h ı lar eski bölgelerine ynleşeceklerdi. İ m parator T'ai-tsııng kendi ilaıı ettiği hu Gök-Türk Devleti'ne Büyük )-hın İ ın paratorl uğu'nda olduğu gilıi teşki l a ı lanıııa ilave etti. Gök-Türk hanedanından gelip, Ç i n ' e sığı ı ı ıııış ve unlar tara fından mü kafatland ı rı l ınış beylerden A-sh ih-na Chung Sol

l lsien-wang ( hilge

pre ns ) , A-shih-na N i-slıu ise Sağ Hsie n-wang ( bilge prens) tayin edildiler ''-'. Hep beraber söz konusu bu vassal devlNi idareye başl ayacaktılar. Doğu Gök:fürk Devleti'nin yı kılmaya yüz tutmasıyla güçleııen ve Ö tü ken ' de hakimiyeti ele geçiren Sir Tard uş'lar Ssu-m o ' ı m n idaresi nde Gök Tiirklerin kuzeye gelmelerinden rahatsız olmuşlard ı . Aslı ııda henüz kendile rinin buh mduğu Gobi Çölü'nün kuzeyine gcçnıem işlenli. Ama gclecekıe ge çebilirlerdi. Bu da Sir Tarduş hakimiyetini kökünden sarsard ı . Neticede hay van sürüleri ııi ve süvari leıi ııi topladılar. Her a ı ı savaşacakıııış gihi beklemeye

;.; Bıı konuşmaların metni sadece HTS 2 1 5A. s.6040"da kavıtlıdır. , :•7 CTS 1 94A, aym yer; HTS 2 1 5A. ayııı yer. :.H Ru yerin glmiımiiule Hohlıoı ,.e Horinger olduğu konusmıda bk:l_ T.1-fayashi 'Tlıe De · \'dopıııeııı of a Noıııadic Eıııpire", BAOM, X I , 1 990, s. 1 47 . '·�• Biıyük Hun İ mparaıorlıığu dönemini andıran b u ıeşkilaılandırnıa hakkıııda d a h a fazla bilgi için bkz. M.Mori, "Kuzey ı\ı;yııdaki Eski Bozkır De,-leıleriniıı Teşkilaıı'', İ.Ü. Tarih f.nsıiıiısii Dergisi, 9. 1978. s.209-226 .

AHMET TAŞAGIL

başladılar. Çinliler bunu duymuş ve endişe etmiş olmalılar ki; hemen adam gönderip "Boş yere kendi aralarında savaşanlar imparatorluk tarafından ce zalandı rılacaklardır" diye Sir Tarduşları tehdi 1 elliler. Aslında bu cümleden T'ang imparatonı T'ai-tsung'un Gök-Türkler ile Sir Tarduşlar arasında fark gözetmediğini anlayabiliriz. T'ai-tsung ve diğer Çinli devlet adamları nın tek isteği aruk ülkeleri için tehlike oluşturmaya başlayan Gök-Türklerin sınırla rını terk etmeleri idi. Sir Tarduşlar, çok kuvvetli olan T'ang İmparatorl u ğu'nu karşı larına almak istemiyorlardı . Bıını ınla birli kte Çin imparatoruna elçi göndererek Gök-Türkleri şikayet ettiler. Şikayetlerinde Gök-Türklerin güvenilmez olduklarından bahisle yıkılmadan önce Çinli insanları ke1en gibi ezdiklerini, daha sonra T'ai-tsung'un onların ülkesini yıktığı nı , teslim olan boylarının köle olarak Çin'e hizmet ettiğini, yine imparatonııı oğlu gibi beslediği Chie-shih-sh ııai' ı n isyan ettiğini, dolayısıyla iınparatonııı onlara asla güvenmemesini, çünkü sonradan isyan edeceklerini söyledikten sonra imparatora Gök-Türkleri cezalandı rması için tekl ifte bulııı ıdular. Bu arada Çinliler tarafından 640 yılının dördüncü ayında Gök-Türkleri korumak için Ning-shııo büyük memurluğu tesis edildi ·�ı . 64 1 yı lında Ssıı-mo'nıın idaresinde yüz binden fazla insan ve kırk binden fazla asker doksan bin baş attan müteşekkil Gök-Tiirk kafilesi Sarı Irmağı geçli Merkezileri Ting-hsiang Kalesi idi. Topraklan kuzeyde Pai-tao'yla sınır lanırken güneyde San Irmak (Ta-ho) 'la çevıilmişıi. Sürüleri hu geniş sahada yayılıyordu. Kendi aralarında oranın otlaklarından faydalanmak için müca dele ediyorlardı . Bu arada Ssu-mo, Çin sarayına elçi göndererek yaptıkları n dan dolayı minnettar olduğunu bildirdi. Ayı·ıca, Çin'in kuzey kapısını onlar adına koruyacaklarını vurguladıktan sonra, Sir Tardıışlarclaıı bir lelılike geldiği takdirde Çin Seddi'ne sığııımak için izin istedi. İmparator da her hangi bir tehlikeye düştüklerinde kendilerini konımaları için oraya grfoıele rine razı oldu'il . Ssu-mo, bu şekilde halkını üç yıl yönelmeye çalıştı ise de başaıı lı olama dığı için kendisine karşı sık sık isyanlar çıku. 64 1 yılında imparator doğudaki kutsal dağa törene gidince, Sir Tarduş kagan'ı " Çiıı iıııparatonı T'ai-slıaıı'a gitti. Bü1ün diğer ülkelerin askerleri orada sı nı rlar boşaldı . Ssu-1110 ele geçi rilebilir" dedi. Tardu Şad 'ı iki yiiz biıı askerle çöliiıı giiııeyine göı1<lerdi. Ssu'�1 CTS 3. s.5 1 : Chıuıgjen-ı';mg. hııııılı olıırnk hu w•sikıı ııııı yıllıklıırdıı olınııcl ığıııı sövle mf"k ıedir(s. 1 32, n.433 ) . ı ; ı B u bilgi lffS 2 1 5A. s.fı040'da rnrd ır. Cl" S 1 9 1 A "dıı bııhm mamakıadır.

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ G30-68l )

mo'yu ağır bir bozguna uğratu. Mağlup Ssu-mo, Shuo-chou'ya sığındı ve du rumu T'ang imparatoruna bildirdi 1i2• Arkasından kontrolünü iyice kaybe dince Çin sarayı na sığınmak zorunda kaldı . Kendisi az sayıda sii\'arisiyle gelmişti. 643 yı lıııda vukubulan bu hadiseler neticesinde Ssu-mo'ya yeni bir Çin unvanı "Sağ muhafızları generalliği" verildi. Onunla birlikte gelenler ise Sheng ve Hsia eyaletlerinin arasında ikamet ettirilmişlerdi. Bundan sonra Çin- ordusunda vazife al maya başlayan Ssu-mo, Kore'nin kuzeybatısındaki Liao-tung ile savaşa gönderildi. Onlarla sa\'aşırken bir ok ile yaralandı . İ m parator o n a büyük ihtimam gösterdi';3• Hatta kan ıııı yalayı p akraba oldu . Buna rağmen fazla yaşamadı, başkente getirildikten sonra öldü. İınparaLOr larııı gömüldüğü Chao-ling'de mezarı yapılıp defnedildi. Pai-tao-shan'da heykeli de yapılmıştı. Hua-chou'ya ise yazı u dikilınişti ';1• Ölümünden sonra onun adıııa yapılanlar Çin hanedanlarının Çinlileşen Türk beyleıine verdik leri önemi göstermektedir. Neticede Tang sarayı kendilerine sığınarak tehlike oluşturan Gök-Türk lerin çoğunluğunu kendi sınırlan dışına çıkarmıştı . Fakat, onların ı.ayin et tiği kagan Ssu-mo idaresinde başarılı olamamış geriye gelmişti.

ıı2 HTS 2!?1, Sir Tardıış böl.s.6135. 6 1 36. ı;:ı Kanının yalanması hadiscsi sıı dccc CTS 194A. s.5 16!i'ıc \"c de Tere 197. s.G62 l 'dc bıı

lıııımakıadır. '1 1 CTS 194A, s.5 165: HTS 2 1 5A, s.6040: TT 1 97 lOi lc. WHTK 2li90c. Llıı, 1, s. 1 52 ,·d., 203 ,·d . ; Chaııg Jcıı·t'aııg. aynı cser. s. 108 1 15; Liıı İ-ı'aııg. "T'ıı<hiıc K'o-lıaıı Shih-hsi-k'ao", Picıı chcııg, 7. 1 976. s.46.

i l-

DİGER TÜRK BOYLARININ ÖN PLANA ÇIKMASI VE CH'E-Pİ'NİN BAGIMSIZLIK HAREKETİ

1. Sir Tarduşlann Askeri ve Siyasi Gücü

(627-647)

Töles boylan n ı n 603'ten 647 ' ye kadar en kuwellisi olarak görünen Sir Tarduşlar, kaynakların bi ldirdiğine göre Sir ve Tardıış kabileleri n i n birleş mesi i le meydana gelm işlerd i . Bilhassa Sir( hsie) kabilesi Tarduş(Yen-t'o) ka bilesi n i mağlup edip, onun halkına sah i p olmuşuı . Bundan sonra Sir Tar d ı ış ( H sie-yen-ı'o) adıyla a ı ı ı l m aya başladı lar. Soyadları ise İ-li-hsi ( belki ilci) idi. Kayn aklarda bu boy u n gelenekleri nin Gök-Tü rklerle aym olduğu bild i ri lın işıir. 552 yı lmdan önce Gök-Türk Devleli' n i n k ı ı n ıc us ı ı B ı ı m ı n , Töles boyla rım

mağlup eımiş ve hepsini kendine bağlayarak kııweıini anırmış, neticede

bu hadise ona bağı msızlığın ı elde etme yo lunda büyük aşama kazan d ı r m ı şıı' ''•. Söz kon ı ısıı Töles boylarmın içinde açıkça zikredilmemiş olmaları n a rağm e n ( zaten h i çbir boyıın adı ı ıdan hal ı sed ilmemiş) S i r Tarduşları n d a hul ı m d ı ığu kabul edilmelid ir. 603 yı l ı n da B a ı ı Gök-Tü rk kagaııı Tardu, mağ l ı ı p o l u p T1 1-yii-hun' lara sığı ndığında Tölcs boyları , Baıı Gök-Türk idaresi n den ayı·ı larak dağı l d ı lar ise d e 0 1 1 1 1 1 1 yeri n i alan Ch'ı ı-lo, büt ün Töles boyla rına yen iden sald ı rm ı ş , i ı aua yüksek \'ergi lerle onların malları n ı n c;oğu m ı ellerinden alm ıştı ,;,;. Arkası ı ı dan hoylanıı i l e r i gelen reislerinden bi rkaç yii zi"ınü toplayıp idam e ı r !rcl i . B ı ı n 1 1 ıı İİZC'rine Clı '11-lo'ya karşı isyan eııııeye baş layan Tölcs boyları iki boy e trafında toplanmaya başlad ı lar. 811 iki hoyım hiri Ch'i-pi, diğeri ise Sir Tanlı ışlar idi . Clı 'i-pi hoyıı h11giinkü Karaşar' ı ı ı k ı ızqi nde Taı ı n dağlan ı ı ı ı ı eıekleriııde P'11-lo-c h i l ı , İ-sh i l ı , Sıı-po. Na-l ı o , W11-l ı u , Ho-k ı ı , Ye-sl ı i l ı , Yii-n i-h ı ı gibi boylarla birl ikte o t ı ı nı yord ı ı . C l ı 'i-pi ' lerin etrafmda toplanan diğn boylar o ı ı ları ı ı erkini Ko-leng ' ı ,

,;,·. CS fıO. s.'l08: SS 1 879- 1 880;PS 'l'l. s.3:�0'.l; Uıı. 1 . s. 1 27-1 '.?8: Taşağıl , Gük-Tiırkkr. s. 1 7- 1 8. Tillt>s hovlanııın aıala n n ı ıı Büpl k l lıııı İ ıııparntodıığıı \ "t' Tabgaç De,·leı i de,ideı·indeki dıınıınlan içi n bkz. B.Ögcl, "İlk Töles Boylan". &lleıeıı. X l l , l 'l48, s 795-B:B : Giık-Tiirk De\"le ıi n i n 552-6'.?7 yıllan arasıııdaki cknesinclc rnğrali dağılııııları için lıkz. A.Taşağıl. "55'.?-6'.?7 yıl ları arasında Töles boyları ııııı coğrafi dağılıınıııa bir bakış", M.S.(I. Feıı-Edelı. Fak. Dergisi. 1 . ı cıcı ı . s. 3:4'.?. ,-,; noı li5 n· dt> ss 84 , s. l8i6-18i7; PS 99. s.:noo. .

GÖK-TÜRKLER i l (FETRET DEVRİ 630-681)

İ-wu-chen Baga Kagan i lan eunişlcrdi. B u n lar Tanrı dağları n ı n doğu ucu n daki Tan-han, İslam kaynaklarındaki adıyla Tafgaıı Dağı ' nda oturarak h ü k ü m sürmeye başladı laı-07• Sir Tarduşlar ise reisleri İ-hsi-po ( lşbara?) 'ya Ye-hsi Kagan

ü nvan mı verd i le r';ıı. Töles boylarına ağı r darbeler i n d i re n C h ' u-lo ,

6 1 1 'den sonra Çi n ' deki Sui hanedanı hizmetine giriı ıce, Bau Gök-Türk ülke sinde hakim iyeti ele geçi ren She-kui Kagan kuwetlendiği zaman iki boy da oııa i taat etti. Bu esnada doğuda bulunan Uygur, Bayı rku, Ed iz (A-tie ) , T'ung-lo (Tongra ) , P'u-ku ( B ugm) gibi boylar doğuda Ötükcn'de oturan Doğu Gök-Türk kagaııı Shih-p i ' n i n idaresine ginn işlerdi'i' • . Slıe-kui 'den sonra ( 6 1 9 ) Sir Tard uşlan n batıdaki Yabgu Kagan 'a (T'mıg Yabgu) bağl an dıklaıı aıllaşılmaktadır7". 628 yı l ında T'ung Yabgu idaresindeki sonra Bau Gök-Tü rk ü l kesi karış ııu ş u . Hu kargaşal ı k içinde kalmak istemeyen İ-sh ih-po ' n u n torunu İ-nan yetmiş bin çadı rl ı k ahalisi ile doğudaki İ l Kagaı ı ' a bağl ı l ığın ı bildird i 7 1 • Bu şekilde Doğu Gök-Tiirk ü l kesi n e gelmiş oluyord u . Fakat, çok geçmeden Doğu Gök-Türk ü l kesi d e karı şı klığa sürü klend i . Meydana ç ı kan fı rsattan faydalanan İ-n an, İl Kagan 'a haş ka ldırd ı ve üzerine gö nderileıı Gö k-Ti .ırk ordularım yeı ı d i . Onun galibiyetinden sonra çok sa)1 da boy ve kabile gel i p , Siı· Tanh ışlara itaati n i bildirirkeıı Ötüken bölgesi nin kon trolü

de tamamen

Sir Tarduşların eline geçti. Bütün boylar Sir Tardıış reisi İ-nan'a kcndiııi ka gan i l an etmesi için ısrar ediyordu. Ancak, o heııüz kendini kagaıı o larak görmüyordu. Doğu Gök-Türk Devleti'nin büyük zaafa uğramasın ı fırsat hilen T'ang hanedanı n m i m paratoru T'ai-tsung, İ-n a n ' l a ya k ı n laşmak isted i . Onunla kuracağı iuifak sayesinde İ l Kagan ve Doğu Gök-Tii rkleri ı ı i kuzey den de vurabilird i. Bu maksadın ı gerçekleştirnıek için general Ch' iao Sh i h waı ıg'ı gizli yoldan daml ve saııcakla Sir Tarduş reisine gönderdi. O ı ı u Cheı ı clıu (Yıııcii ? ) Bilge Kagan olarak tan ı ı ı dığıııı bildird i . l\ı m u kaimi edeıı yani kagan olchığ1 1 1 m ilan edcıı İ-nan, karşı lığında Çin'e elçi göııckrip kend i ülke mallanndaıı sım m uş ve teşekkür etmişti. Merkezi Ötüken dağında h111ı ı ı ı ı ı yord u . Çin'in başkenti Ch'ang-an'dan kuzeybatıya alu b i n l i mesafede old uğu belirtilen Ötüken merkezleri i d i ; diğer taraftan, doğularında M oğol ası l l ı

ı;7

Lı kz. n o t 65 ve d e CTS 1998, s.5:H3-534 4 .

ı ; ıı b lv . n o t 65. li6, 67. ,;._,

HTS 2 1 7B. s.6 1 34 . 7 " l ITS aynı yer. 7 1 B.Ögel, Uygm Dc\·(eti"ııiıı . .. Belleten, 75, 1 955, s.33li. Fakat, Ögcl. bu k o n uyla ilgili HTS'<leki bilgilen� ıııiiracaat el nıf'mişıir. .

AHMET TAŞACIL kabile Mo-ho'lara kadar uzanan sınırlan batıda Batı Gök-Türk fılkesine yani Tanrı dağlarının kuzeyine kadar ulaşıyordu. Güneylerinde Gobi Çölü Çin ile aralarında hudut iken Kenılen Nehri kuzeylerini çevrelemişti72• Bu arada kardeşi Tung Tegin, Çin sarayına geldi. Gök-Türklerden Çin'e gelen dçile rin çoğu tegin ünvanını taşıyorlardı. Sir Tarduşlar da artık kendilerini ba ğımsız bir devlet olarak gördüklerinden hanedanlarından bir tegini gön dermişlerdi. İ mparator, Tung Tegin'e bir Çin kırbacı (süslü) ve keskin bıçak sundu. Aynca, eğer gelecektr- Sir Tarduşlar Çin'r- saldmrlarsa anlan kırbaçla cezalandı racağı nı söyledi. İ -nan, Çin iınparatorıırmn dediklerini kabul ede rek siyasi alanda onların üstünlüğünü tanı mış oluyordu. Az sonra İ l Kagan, Çin'e mağlup olup Doğu Gök-Türk Devleti tamamen ortadan kalkınca İ -nan boyunu ya\'aŞ ya\'aş doğuya kayd m p Tola lrmağı'nın güneyindeki Tu-wei chien Dağı'na (Togu Balık) " ulaştı . Tola lrmağı ' n ı n yanına merkezini kurdu. Ondan sonra Çin başkentine mesafeleri üç bin li'ye inmişti. Şimdiki ıne\'kileri dal1a iyi şartlara sahip idi. Baykal Gölü'ne ulaşmışlar, dal1a doğu daki Shih-wei kabilesine kadar otoritelerini genişletmişlerdi. Yani Gobi Çö lü'nün güneyi hariç hemen Doğu Gök-Türk De\'leti'nin kapladığı sahayı konu·olleıine almışlardı. Ordularındaki yetişmiş asker sayısı iki yüz bine ulaş mıştı. İ ki oğlu Tardu \'e T'u-li-shih, kuzey ve güney boyu olmak üzere iki kı sımda dc\'leti yöneuneye başladılar. Merkezde İ -nan oturuyordu. 633 yılının başında Çin sarayına elçi yolladılar7�. Bundan sonra aradan geçen yedi yıl içinde Çin sarayına sekiz defa elçi gönderdiler. İ mparator T'ai-tsung, onların kuvvetlenip büyiimeleıini endişe içinde izliyordu. Bir gün Çin'e hücum edeceklerini düşünüyor ve yıkılmala nıu arzu ediyordu. Hatta onları parçalamak istemiş, bu yüzden iki oğlunu da küçük kagan olarak tanıdığını ilan etmişti. Sir Tarduşlann asıl korkusu Gök-Türklerin yeniden kuwetlenmf'si idi. Çünkii, onlar Çin'den geri gr-lirlerse kendilerine bağlı boyların çoğu aynlıp, Gök-Türkler etrafında toplanabilirlerdi. 641 yılında Ssu-mo Kagan idare sindC" Çin sınırlan içindeki Gök-Türkler kuzeye gönderilince önce ses ç ı kannamışlaı·, sadece askerlerini hazırlayarak Gabi Çölü'nfüı kuzeyindC" bekn Cl"S 1998, s.5344; HTS 2 1 78, s.6 1 35. Aynca bkz. 8.Ôgel, Uygur lk\·leıi'nin Teşekkülü Yükseliş lkıTi, s.337. ı:ı Tu�i<hit>ıı dağıııdaki mrrkt>zin Togu Balık şehri olduğu konusunda bkz. 8.Ôgd. Uy gurların meııŞt" dsanesi, DTCF, VI, 1-2, 1948. s. 19 ; Ülll'll ll açıkbrnalan için bkz. M.Mori, aynı makalr. s. 32-40. ı·e

7 1 crs 3, s.43.

GôK-TÜRKLER il (FETRIT D EVRİ 630-68 1 ) )emişlerdi. Zaten Çin'deki Tang hanedanı imparatoru d a Ssu-mo Kagan ve beraberi ndekilerin Gobi Çöl ü ' n ü n güneyi ne yerleşmeleri n i istiyordu. Kısacası Çinlilerin planına gört> Gök- Türkler ve Sir Tarduşlar birlikle komşu olarak yaşayacaklardı. Çin imparatoru Tai-tsung, doğudaki T'ai Dağı'na ziyarete gidecek idi. Bunu fırsat bilen Bilge Kagan, bütün Çin askerlerinin oraya imparatorla be rabt-r gittiğini, sınırlarının boşaldığını, hatta Çin'e

vassa l

olan kavimlerin as

k<"rlerinin dahi adı geçen dağa gittiğini dolayısıyla Ssu-mo'ımn kolayca yaka lanabileceğini maiyetindekilt>rt> söyleyerek harekete geçti. Ö nce oğlu Tardu Şad'ı iki yüz bin askerle çölün güneyini kesmesi için gönderdi.

O da Pai-tao

ch'uan'da kamp kurdu ve arkasından bir askere dört at vermek suretiyle ani den Ssu-mo'ya hücum t>Uİ. Ssu-mo, Tardu Şad karşısında hiçbirşey yapama · yacağı nı biliyordu, derhal geri çekilerek Shuo-chou'ya geldi. Askeri vali Chang Chien, Moğol boyları Hsi, K'u-mo-hsi, Kıtan gibi boylarla , Li Chi İSt" emrine altmış bin piyade üç hin süvari alarak Shuo-chou'da mevzilendi . D i ğt>r generaller Chang Shih-hui ve L i Hsi-yü onlarla savaşmak üzert" yola çıku lar. İ mparator ziyaretinden geri döndükten sonra

hiitiin generallerint> bir

ferman yayınladı. Fermana göre Sir Tarduşlann artık çölün güne}ine geçtik lerini, atlarının bitkin olduğunu, dolayısıyla derhal hücuma gt>çilerek hu fır sa tı n kaçırılmaması gerektiğini vurguluyordu. Sir Tarduşlar, Çinlilerin büyük bir St"ferberlik ilan etmesi ve Üzerlerine birkaç ordunun birlikte gönde rilmesi neticesinde bir şey yapamayacaklarını anlamışlardı. Tardu Şad elçi göndererek, Gök-Türklerle banş yapmak istediklerini bildirdi. Fakat, impa rator daha önce kendisinin Sir Tarduşlann çölün kuzeyini, Ssu-ıno idaresin deki Gök-Türklerin güneyini kon trol edeceğini tayin ettiğini , ancak Sir Tar duşların anlaşmayı bozchığıınu hu yüzden cezalandırılacaklarını ve asla barış yapılmayacağını bildirdi. Tardu Şad'ın bu cevap üzerine daha da güneye doğnı ilt>rlediğini, hatta biraz kt>ndini toparladığını anlayabiliyoruz. Ssu-mo, daha önce kaçıp Çin Seddi'nin güneyine saklandığı için yakalayamacağını anlayan Tardu Şad, elçi göndererek ona hakart>t etti. Çinli kumandan Li Chi onunla sa\aşmak üzert" yola çıkmıştı , Ch'ing-shan'ı geçtikten sonra seçme askerlerini yanına alarak La-ho'ya ulaştı. Tardu Şad bir yerde sabit kalmıyordu. Juo-chen suyunu geçe rt>k ordusunu düzenledi \'e beklemeye başladı. Çinliler, daha önce Sir Tar duş lşbara ile A-shih-na She-cr'ııı sü\•arilerle hareketli savaş yapuklanııı haur-

AHMET TAŞAt.IL

layarak piyade savaşı yapmaya karar verdiler. Ancak, Sir Tarduşlann mağlup olduktan sonra kaçmaları nı engellemek için yeni bir yön teme başvurdular. Beş kişilik ekipler ohıştunıldu. Bunların biri at tutacak diğer dördü savaşa caktı . Eğer galip gelirlerse kaçmalarını önlemek için atlara atlayıp onları ta kip edeceklerdi. Neticede savaş başlamıştı . Çin ordusundaki Gök-Türk as kerleri acele ileri aulınışlar, fakat, Sir Tarduşlar onları geri püskürtmüşlerdi. Aynı anda Sir Tarduş okçuları hazı rlanan ekiplerin atlarını öldürmüşlerdi. Li Shih-chi, Gök-Türkleri kurtardığı gibi Sir Tarduşlaıın tam zayıf yerine hü cııın ederek onları dağıtmayı başardı"'· Üstelik Çinli kumandan Hsie-ch'e eneıjik askerlere kumanda ederek önce onlaıın atlarını ele geçirmişti. Mağ hıp olan Tardu Şad kuzeye doğnı çekilirken diğer Çinli kumandan Wan Chic onu takibe çıkmışu. Çölün kuzeyine ulaşıldığında Çin ordusu aşın de ı·ecede fazla karla karşı laşu. Zaten Çinliler çok soğuğa alışık değillerdi. Sir Tarchışlar da soğuktan nasiplerini almışlar epey zayiat vermişlerdi. 61 1 -642 kışımla cereyan eden bu hadiselerden sonra Çinli kumandan Ting-hsiang'a dönmüş \'e imparatoruna rapor stınnıuşıu. Sir Tanhışlar, Çin sarayına elçi gönderdiler ve barış yapmak istediklerini bildirdiler. Tardu Şad'ın amcası lşbara üç bin at sunmuş ve bir prensesle ev knnı e teklifinde bulunmuştu. İmparator ise hala onlara çok kızgındı. Sir Tarchışlarııı aslında bir erkin tarafından idare edilecek kadar küçük hir boy iken kendi sayesinde kagan olduklaıını ve güçlerinin Doğu Gök-Türk Drvle ti'ni geçtiğini, dolayısıyla Çin sınırlarını tehdit ettiğini söyleyerek evlilik tek lifini kabul euııediğini açıkladı. Ancak, Sir Tarduş kaganı ertesi yıl yine elçi göndererek daha önce sunduğu at ve koyunlaıın sayısını arunnış evlilik tek lifinde ısrarını sürdünnüştü. Bu sefer endişeye kapılan imparator, büyük veziri ile istişareye oturdu. Onun düşündiiğü iki plam vardı: Birincisi Sfr Tanhışlara saldırmak, ancak o zaman Sir Tarduşlar ortadan kalkacak \'e Çin lilerin Gök-Türk ülkesini yönetmek için daha önce hazırladıkları umn vadeli plan bornlacaktı. İkincisi evlilik teklifinin reddedilmesi halinde sını rlara sal dıracaklar o halde daha biıyiık problemler ortaya çı kacak idi . Büyük vezir Fang Hsüan-ling ise imparatora Gök-Türklerin yı kılmalannııı daha bitme diğini dolayısıyla en iyi yolun Sir Tarduşlarla iyi geçinmek olduğımu ve evli lik iuifakını n yapılmasını ı ı faydalı gön-ındüğiınü açıkladı. Bu sırada Sir Tar duş kagam Bilge'nin ağabeyinin oğlu T'u-li Şad elli bin aı, on bin deve ve sı ğır, yiiz bin koyun sundu. Onun şerefine düzenlenen eğlencede bütün vezirn

CTS 3, s.53: HTS 2. s.4 1 : HTS 21 78, s.61 36: CTS 1998. s.5345; TCTC 196. s.6 1 7 1 , 6 1 72.

GÖK-TÜ RKLER il (FETRET DEVRİ 630-681 l

ler dizildi, kıymetli hazineler, eşyalar düzenlend i , Ch'ing-shan, P'o-chen m üzikleri ve on makamdan oluşan müzikten çalındı. Bu eğlence çok hoşuna giden T'u-li Şad başını eğdi ve imparatora on milyon yıl uzun ömür diledi7';. Bu hadiseden sonra imparator, Bilge Kagan'a yakmlık göstermeye baş lamışu. Ling-chou'yıı ziyaret edişinin akabi nde evlilik işiııi taıııamlayacaku. Gelişen durumdan gayet memnun kalan Bilge, Ö\'Ünerek etrafıııdakilere, kendilerin i n Töles boyu olduklarını, imp;•ratonın onu kagan yaptığım, prenses dahi \'erdiğini, üstelik arabasıyla ziyo rete geldiğini, kendisinin eıı şe refli kişi olduğunu söylüyordu. Arkasından ülkesinde vergileri artırmasıyla koyun ve atlan çoğaldı. Bazı devlet adamlaı ı onu tahrik ederek "Sir Tarduş lar ile T'ang'ın aynı seviyede olduklannı dolayısıyla saraya gitmemesi gerek tiğini, eğer malların çoğunun çeyiz için verilmesi halinde halkını n üzülece ğini" söylüyorlardı. Bilge ise buna karşı çıkıyor \'e T'ang imparatoruna karşı gelemeyeceğini ileı-i sürüyordu. Bundan sonra imparator T'ai-tsung ' a yabancı kavimler \'ergi getirdiği sı rada Sir Tarduşlar bir şey sunmadılar. Çiinkii, at ve koyuıılan mıı çoğu öl müştü. Onlardan vergi gelmeyişine kızan imparator seyahatini durdurmuş ve yeni müzakerelere koyulmuşlardı. Devlet adanılan oıılanıı \'ergi getirmeme sinin Çiıı için bir hafiflik sa}1lacağıııı ve bundan sonra diğer ka\'imlere kötii örnek olacağım ileri sürerek imparatora evliliğin reddedilmesini ta\'siye etti ler. O da ta\•siyeleri kabul ederek evlilik işinden vazgeçti. Çinli prensesle ev liliğin gerçekleşmemesi üzerine, Sir Tarchışlar düşmaııca tanr takındılar. T'u-li Şad, Ting-hsiang'a hücum ettirildi. Daha sonra gelişect>k olaylardan bunun sadece ufak bir tehdit olduğunu anlıyoruz. Çiinkii, arkasından elçi gönderen Bilge Kagan , Korelilerle Çin arasmda yapılan savaşta yardımcı ol mak istediklerini bildirdi. İ mparator onun bu t.eşebbiisünii şüphe ile karşı ladı. Kendilerinin doğuda buhınmalanndan faydalanarak tekrar Çin sıııırla n na hücum edeceklerini tahmi n ediyordu. Bu arada Koreliler, kendilerine tabi Mo-ho adlı Moğol boyu vasıtasıyla Sir Tarchışlarla ittifak yapmak için teklifte buhındular. Fakat, Bilge Kagan, Çi n'e yaklaşmak arzusumı taşıdığı için Korelilerle herhangi bir ittifaka yanaşmadı. Ayııı sırada hasıalanaıı Bilge Kagan, fazla yaşamadı \'e öldü. İmparator T'ai-tsımg, kurban keserek onun yas törenlerine ııydıı(645)77.

;,; CTS 3, s.55: HTS 2 1 78. s.5 1 37 ,

Liıı, 1 . b3. 155. 204 . 206. 77 CTS 3. s.58: HTS 2 1 78, s.6137. 6 1 38. -0ti.

AHMET TAŞAÔIL

Sir Tarduşlar onun ölümü üzerine ülkelerini ikiye böldüler. Bilge'nin kadınlarından birinin oğlu Ye-mang'ııı T'u-li-shih ünvanıyla ülkelerinin doğu tarafıııı, onun yeğeninin oğlu Po-chuo'nun Lü Yabgu Kagan olarak bau tarafını idare eunesine karar vermişlerdi. Ye-mang, Pai-tao bölgesine ge lerek Çin'in askeri hizmetine girdiğini bildirdi ise de diğer de\iet adanılan onu Ui Yabgu'ya şikayet ettiler. Onun yapuğı sürpriz saldın sonrası Ye-mang öldürüldü ve ülkenin tek hakimi olarak Lü Yabgu, Hsie-li-chü-li-sh ih-hsie shao-to-mi ( İ l Külliig Şad hsie-shao-to-mi) iinvanını aldı. Bu sırada Çin ordu sunun çoğu kuzeydoğuda Llao bölgesinde savaşta iken fırsattan yararlanmak isteyerek, Çin sınırlarına hücum etti. Çin imparatonı yine savunma savaşı için önlemler aldı . Tao Tsung, Shuo-chou'ya, Hsie Wan-ch'e ile A-shih-na She-er Sheng-chou'ya, Sa-hu Wu-jen, Ling-chou'ya mevzilenmeleri için gön derildiler. Chih-ssu-shih-li ile Çin idaresindeki Gök-Türkler Çin Seddi'nin dı şında kanatlara a}Tılarak boynuz gibi olmuşlardı. Bu hazırlıkların büyüklü ğünü öğrenen Sir Tarduşlar geri çekildiler. Sir Tarduş ülkesinde tek başına hakim olan ve Çin'e dahi en kuvvetli zamanlarında akın yapabilen Lü Yabgu Kagan , ülkesinde huzurlu bir irlareyi tesis edemedi. Bunun sebebi kaynaklara göre kendisinin ihtiras sahibi olması idi. Babası 7.aınanındaki değerli vezirlerin çoğunu öldürttü. Neticede sağ ka lanları da hundan h111.1ırsuz oldular. A)Tıca, şadlardan A-p'o ile Çinlilerin gönderdiği elçi doğudaki M o-ho'lann bölgesinde buluştular. Arkasından aralarında çıkan iç savaşta netice alınamadı . Bazı de\•let adamları Çinlilerin A-p'o'nun tarafını tutması yüzünden onlann askerlerinin geldiğini zannet meleri üzerine halk endişeye kapıldı ve Lü Yabgu'yu terk etmeye başladı . N i hayet asker sayısı iyice azalan L ü Yabgu, o n kadar süvariyle A-shih-na Shih chien 'e sığınmak üzere yola çıktı . Fakat, yolda Uygurlar tarafından öldü rüldü. Ailesi tamamen katledildi. Elli altmış bin kadar ahalisi Doğu Türkis tan'da küçük devletçiklere sığınciı. Bilge Kagan'ın ağabeyinin oğlu Tuo-mo chih geıide kalanlar tarafından İ-t'e-wu-shih Kagan ünvanıyla hükümdar ya pıldı. Bu arada Çin iınparatonına elçi göndererek aslında Ötüken'de yer leşmek istedikleıini bildirdiler. Çin imparatonı Ts'ui Tun-li ile Li Shih-chi'ye on lan güvenli ve pasif bir halde yerleştirme göre\i verdi. Böylece Onlann ül keleri yeniden tesis edildi. Tuo-nıo-chih, Sir Tarchışların başma geçince eskisi gibi çok sayıda küçük Töles boyu gelip ona itaat ediyordu. Bu dunım Çinlileri yeniden endişeye sevk etti. Ö;r.ellikle imparator ani bir Sir Tarduş saldırısından korkuyordu. Li

GÖ K-T Ü RKLER il (FETRET DEVRİ 630-68 1 )

Shih-chi onların üzerine gönderildi. Kendisine verilen emre göre teslim olanlara bir şey yapıl mayacak, karşı gelenler ise öldürülecek idi. O, Tuo-mo chih'nın buhınduğu yere vardığında Sir Tarduş h ükümdarı çok şaşırmışu . Tuo-mo-clıih teslim olacağını söyledi ise ele gizlice Çinlilere baskın yapmayı düşünüyordu. Fakat, Çinli kumandan onun asıl niyetini öğrenince hücuma geçti ve beş-al tı bin kişiyi öldürdü. Yaşlı genç otuz bin kişiyi de yakalam ışu. Bu arada Hsiao Ssu-ye adlı bir elçinin Uygurlara gönderildiğini duyan Tuo mo-chih, gidip adı geçen elçiye teslim oldu. Çin başkentine gitti, orada Sağ Muhafızları generali tayin edildi. Aynca, orada ikamet rtmesi için tarla su nulmuştu . Sir Tarduşlar yı kıldıktan sonra Clı'i-pi, Uygur gibi on bir Töles bop.ı Çin imparatoruyla temasa geçerek i taatlerini bildirdiler. Adı geçrn Çinli kumandan Sir Tarcluşlardan ana kalaıı A-p'o Ta-kan ( tarkan- tarhan) ' ı yendi ve binden fazla baş kesti. İ ki yüz li kuzeye sürdü. 650 yı lında Sir Tar duşlardan arta kalan bir kısım Çinli kumandan tarafı ndan Çiıı'e getirildi ve Ch'i-taıı eyaletinde yerleştirildileı·7H.

2. Ch'e-pi Kagan'ın Bağımsızlık Teşebbüsii Gök-Tiirklcriıı mensup olduğu A-slı i h-na soyundaıı geleıı bi r ht'y 6'.{8 yı lından iti baren Altay dağlan haval isinde hiikiim sürmeye başlamıştı. Ü nvaııı Ch 'e-pi olan bu beyi n asıl adı l lu-po idi. Veri len bilgiye göre ataları Gök Tiirk De\'leti'ııiıı bağımsız olduğu devrede "kiiçiik kaganlık" yapmışlardı. Yani ailesi devlet yönetme tecrübesine sahip idi. Merkezi Altay dağlan ııııı kuzeyi ı ıdr hıılıınuyordu. 630 yılıııııı başında İ l Kagan mağlup olup, Çiıılilrrt' esir düştüğünde başsız kalan Gök-Türk halkı onu hiikü ındar seçmek istedi. Ancak, o sıralarda Sir Tarduşlar çok büyük bir güç halinde yükseliyorlardı . Çinlilniıı desteği ile kagan lı kları ııı ilan etmişlerdi. Onlardan çekinen Ch'e pi, "Büyük Kagan" olmaya cesaret edemedi. Sir Taı·duşlar kuvvetli oldukla rından o ve halkı gidip onlara bağlandı. Fakat, akı llı oluşu , iyi planlar yap ması yiiziindeıı milletiıı çoğu onun etrafında toplaıııyorclu. Bu durum Sir Tardıışlan endişelendirmeye başlamıştı. İ leride daha da zor vaziyette kalabi lecek olduklanndan neticede onu öldünneye karar verdiler. 8111111 daha ö ı ı ceden haber alan Ch'e-pi kendi bop ınıı yanına alarak kaçtı . Altay dağlannın

7H Bu bilgilerin en ıekrrmıtlı olarak lııılııııduğu HTS 2 1 7B, s.6 1 34ti l 3 9 da ki ıneriıı ter cüme edilerek aşağıda \·erilrrıiştir. CTS 1998, s. 5345-5349 arasıııda koııuşırıa rrıeıirılerirıirı ol madığı dııha kısa bir bölüm rnrd u . Bu r ad a ki hilgiler· mu kayese edilmiş ,.e gerekli değerlen dirme yıtpılırıışıır. HTS'deki Sir Tardu� bi>liırrıiıııiirı kısmen ıerciıınesi için ayrıca lıkz. Cl ı :mrn rıes s.94-96. '

AHMET TAŞAGIL

kuzeyi ne sığınd ı . Sir Tarduşlar, onu arkasından bi rkaç bin süvari ile takip et tilerse de yakal ayamadılar. Ch'e-pi ile beraberindekilerin sığınd ı kları ye rin üç tarafı sarp kayal ık idi. Sadece bir Larali ndan araba ve sü,·ari geçebilird i . B u n u n l a birl ikte toprağı d ü z v e geniş i d i . Kendisi ve e trafındaki insanlar i ç i n müsait bularak orayı işgal ederek yerleşti. Bu bölge onun S i r Tarduşlara bağ lanmadan önceki eski yurdu idi. T'ang hanedaııı merkezine on bin l i ( yaklaşık

5760

km) mesafede bul u

nan b u merkezde Ch 'e-pi ke ndini konım ayı başardığı gibi gücünü anırmaya başlad ı . Çünkü , iyi yetişmiş askerlerinin sayısı otuz bine ulaşmıştı. Neı.icedt' kend i n i İ-chı ı-ch'e-pi Kagan ilan e tti. Batısın da bu l u n an Karluk boyı ı , k ı ı zeyde Yen isey N e h ri kayı1 akl arı nda yo>.şayan K ı rgızl:ı.r o n a i taat etti . Artık kendine olan gii\'c n i anmıştı. Zaman zaman doğuya akmlar yapıyor, evvelce bağlı olduğu Sir Tarduşlanıı sürülerini yağma ediyord u . Ayı ıı sıralarda Çin ile sa\'aş halinde huhınan Sir Tarduşları n Ch'e-pi 'ye karşı kuwet gönderm e leri m ü m kü n değil i d i . Bu arada S i r Tarduşları bozguna uğrattı ; bu ndan sonra ilan e t tiği kaganhğın daha da büyüdüğüııü düşün meye başlad ı . Sir Tarduşlar, Çinl iler tarafın dan da yen i l i p zayı flamışlardı. Doğu Gök-Tü rk ü l kesil lCle ona karşı durabilecek herhangi bir güç kal ıııaııı ı şu . Bu arada Çin ile siyasi temas kurmak isted i . Bıınun için de oğlu Sha-po-lo ( lşbara) Tegi ı ı ' i Çin başkenti Ch'aııg-an'a göııderdi. Gök-Türk ülkesinde yt'lişeıı mallardan hed i yeler suııdu. Ayrıca, i m parator T'ai-tsung'a, Ç i ı ı başken tine ge lmek arzu sunda olduğunu, izin istediğini bildirdi. İmparator iki generali An T'iao-ch'e ve Han H ua'yı o n ı ı a l m ak ve refakat amacıyla gönderdi. Her iki geııeral Ch'c-pi'nin yan ı n a vard ı kları nda onun değişmiş olduğumı

Çiıı'e gelnıek

ıcıı vazgeçtiğini gördüler. Bumııı iizeriı ı e Haıı H ua yeı ı i bir plaıı yaptı. Karluk boyu nu, Ch'e-pi'nin üzerine saldı nacak u . Aııcak, dunımıııı farkına \'araıı Ch'e-pi , onun üzerine oğlu Chih-pi Tegin'i yolladı ve öldürt t ü . Arkasından An T'iao-ch'e da orta dan kald ı rı ld ı . İ m parator bıı hadiselerden dolayı Ch'e-pi Kagaıı'a çok k ı z m ı ş t ı . General Kao K ' a n ' ı tekrar Gôk-Türk ülkesine göndererek, Uygur ve P'11-k1 1 ( Bı ı gı ı ) boyl arı n ın askcrlt'riylc birli kte ona saldırması ııı t'ınreııi. Kar lııklanıı rt'isi Ni-sh ı ı Kül İ l tebc-r vc- Ch'u-ın u-k'ıın'lar erkini Bagatıır gibi bazı reisler Ç i ı ı l i kııı ııaı ıdanın tarafına ge,;tiler. Soı ı m ıda Ch'e-pi yal ı ı ı z kal mıştı . Diğer hi'ıtün Ti'ırk boyları T'aııg İnı paraıorhığıı ile işbirliği yapm ıştı.

650

}1 -

lı nda ıniiccelik ordusıı A-hsi Dağı ' na \'anlı. Ch'e-pi Kagan, Çinli ordu \'c m ü t tefiklerine karşı savaşmaya kararlı idi. ll u yüzdeıı bütün milletini savaşa davet

GÖK-TÜRKLER

(FETRET DEVRİ 630-681 )

etti. Ancak, hiçbid savaşmak istemedi. Bunun üzerine yan ı n a karısını ve bir kaç yüz süvari alıp Altay dağlarına kaçtı. Çin ordusu Al tay dağlarına kadar onu takip edip yakaladı. Kendisi başkelll Ch'ang-a n ' a getirildi, diğer taraftan da halkın ı n tamamı teslim olmuştu .

Ayııı sıralarda Çin'de taht değişikliği meydana gel d i . T'ai-tsung ölünce yerine oğlu Kao-tsung ollffmuştu . Ch'e-pi, Ch'ang-an'a getirildiği sırada he nüz yeni tah ta çıkm ı ş olan Kao-tsung, o n u öldürmed i ; kuL..al Çin tapıııakla rına ve i m paratorluk aile mezarlığına götürüldü. Hayatı bağışlandı. Ch 'ang an'da oturmaya mecbur edilip sol muhafızları generalliği ünvanı verildi. Ge ride kalan halkı ise Ö ı üken Dağı'nda a nı rmaya başlamıştı . Onlar için Lang shan askeıi val iliği tesis cdildi.i''

S. Diğer Kfıçiik Tiirk Boylarının Çin ile Münaaebet Kunnalan

646

yı l ı n da Doğu Gök-Türk i"ılkesinde tek hakim olan Sir Tarduşları n

gücü kaganlan Bilge'nin ölümü ve arkasından Çinlilt>rin baskısı sonucu ber taraf edili nce, yaklaşık yirmi yıl bu boya bağlı kalan diğer küçük Türk grup ları başı boş kald ı .

647

yı l ı ııdan i tibaren hemen lıt'psi Çi n'e elçi göndt'rert'k

siyasi münasebet kurmak istediler. Çin'deki T'ang lı ant'daıı ı ı ı ı ı ı im paratoru T'ai-tsung ve halefi Kao-tsı ıng, Tölt's adı verilen bu Türk boylarıyla, kuzey doğularındaki küçük Moğol boylarını vassal olarak kabul eni. Boy reisleri nin hepsine m u h telif Çin iinvanlan \'erilirken, boylarııı bııl ı ıııdııklan topraklara askeri valilik adları konuldu""·

Bııgı ı (Bııgııt) : Bııgut boyu Çi nce P'ı ı-ku \'e Pu-ku şekillerinde tran skripte ed i l m iştir. Kaynaklarca çok kuzeyde bıılııııduklan belirtilen söz ko nusu Türk boy u , Tola Irmağı ' n ın kı ıze}indeki sahada yaşıyordı ı . To-lan-ko boy uıı ı ı n doğıı sın ı rı nda idiler. Alıal i lerinin sayısı o ı ı ı z biıı iken çıkarabildikleri yetişmiş asker sayısı oıı bin idi. Bütü n diğer Töles boyları gibi o ı ı l arda Gök-Türk Devleti' 7�' Bıı bilgilt"rin hııhıııdıığu ıııeıinler

TI 1 98 . 1 0i3c ; CTS l �l4A. s.5 1 65 . 1 ITS 2 1 5A. s.6040.

604 l :TFYK 986, l a . TC.."TC 1 98. s.6250. 199. s . 6262. 6265. !i27 1 . 62i2: WHTK 269 1 a . Aynca hkz.Uıı. 1 , s. 1 55 d., 207-2 1 0 ; ClrnnKJen-ı'ang. ayııı eser, s . l 1 5- 1 1 8;Liıı İ-ı'ang. " T'ıı<hiıe K'o-han Shih-hsi-k'ao". s.49-50.

"" t>4i yılından iıiharen T'ang İ ı ııparatorhığıı ilt" tt"masa geçen söz koıııısıı Tiirk boylarının

reislerinin taşıdığı Türkçe iiımınlar \"e Çinlilt"rin ,·erdiği uımmfar için hkz. J . Haıııilıon, "Toqııl Ogıız t"I

Oıı

ugıır". Joıırnal Asi a ı iqııe,

1 962.

s . 33, f>3, 54 ,·d . ; M. Mori, "On Clıi-l i

fa ( Elıabar/Elıahir) a ncl Clıi- dıiıı(irkin) o f ıhe T'irh-lt" Trihe�". Acıa Asiaıica. 9. Tokyo 1 9li:ı. s.53

,·d.

AHMET T AŞAGIL

n i n hakimiyetine girmişlerdi. Doğu Gök-Türk Devleti yıkı lıp, Sir Tarduş gücü Ötüken ve Gobi Çölü'nün bütün kuzeyini kaplayınca Bugu'lar onlara itaat ettiler. 647'de Sir Tarduşlar yı kılıp, siyasi otoriteleri o rtadan kalkınca reisleri P'o-fu İlteber üıwanlı Ko-lan-fu-yen T'ang İmparatorluğu'yla temasa geçerek bağlılığını bildirdi" ' . 650 yı lı ndan sonra Doğu Gök-Türk ülkesini idare etmek için yeni bir valilik düzenlemesi yapan Çinliler, onlan n toprak larına Chin-huei eyaleti adını verdiler. Reisin kendisine ise Sağ muhafızları generali ı ınvanı tevcih edildiği gibi, aynca askeri vali de yapıldı"2•

T'ımg-lo (1ongra): Sir Tarduşlann kuzeyinde yaşayan Tongra boyıı , aynı zamanda To-lan ko'lanı ı doğusunda idi. On beş bin aileye sahip oldukları gibi otuz bin ye tişmiş askerleri bulunan Tongra boyunun yaşadığı yer Çin başkentine 7 bin l i ( 3500 km ) mesafede idi. 627 yılında diğer boylarla Doğu Gök-Türk kaganı İl'e karşı isyan eunişler ve Üzerlerine gönderilen Yü-ku Şad ile T'u-li kuman dasmdaki orduları mağlup etmişlerdi. 628'de Çin başkenti Ch 'ang-an'a elçi gönderen reisleri İlteber Slıih-chien Çor, T'ang hanedamyla temasa geçtiK'. 647'de Tongra boyuna Çinliler Kui-lin Askeri valililiği admı verdiler " 1 • Dal1a sonra G48'de söz konusu boy Ch'e-pi hadisesi dolayısıyla adlan kayııaklarda zikredilmiştir.

Tıı-po: Tu-po'ları n Çin kayııaklarındaki bir diğer yazılışı Tu-p'o'dıır. Töles boy lan arasmda zikredilen bu boy üç gruba ayı·ı lmış halde , fakat yine beraberce yaşıyorlardı. Batılarında Kırgızlar, güneylerinde Uygurlar bulun ı ıyordu. Bu boy aslımla komşuları na gön· küçük idi. Kuzeylerinde ise "Küçük deniz" \'ardı. Nüfus miktarı konusunda bilgi verilmemiştir. 647 yı lında kuzey kom şuları Kurıkanlar Çin sarayına adam gönderip, siyasi temas kıınınca onlar da harekete geçip ayıu işi yaptılar"'-' .

"1 TT'delJ metin burap kadar ( 199, 1080c) gelmektedir. "2

CTS 199A, s.5384 . HTS 2 178, s.6140: WHTK 269&.

H:< TT 198, 1080c:HTS 2 178, 6040-604 1 : WHTK 2699a.

" 1 CTS 199A, s.5348.

"'' l ITS 21 78, 6144. TT 199, I 08 l a : WHTK 2699a: Ayrıca bkz. F.berhard, ayııı eser, s.72.

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-681 )

Bayırku: Çince vesikalarda Pa-ye-ku şaklende yazılan Bayırku'lar, başlangıçta Tö les boyları nın içinde Sir Tardıışlardan sonra en önemli boy idiler. Gobi Çö lü'nün kuzeyinde yaklaşık 570 kilometre karelik bir alanda dağı nık olarak ya şıyorlardı ve aralarında bir birlik mevcut değildi. Buguların doğu komşusu idiler. Altmış bin aileden meydana geliyorlardı . On binden fazla yetişmiş as kerleri bulunuyordu. Toprakları otlak bakımında oldukça zengin idi. Moğol asıllı bir boy olan M o-ho'larla komşu idiler. 629 yılında Bugu, Tongra, l isi ve K'u-mo-hsi gibi boylarla ayııı zamanda Çin sarayına adam gönderdiler. Sir Tarduşların siyasi gücü ortadan kalkınca 647'de reisleri Ch'ü-li-shih İlteber, Çin imparatoruna itaatini bildirdi ve bu bayım bulunduğu yerde You-lin tu tu'hığu kuruldu. Kendisine sağ muhafızları generalliği tevcih edilip, T'ang hanedanına bağlandı. 656-66 1 arasında İzgil, Bugut, Tongra gibi boylarla birl ikte Çin'e karşı isyan etmişlerdi. Üzerlerine gönderilen Çinli general Changjen-t'ai onları yenip, reislerinin"'; kafasını kesti .

To-Ian-ko: 811 boyun Çin kayı1aklarındaki bir başka yazılış şekli To-lan'dır. Sir Tar

duşların doğu komşularından idiler. Tola Suyıı'nun kenarında yaşıyorlardı. N üfusları hakkında kaynaklarda bilgi verilmeyen adı geçen boy on bin ye tişmiş asker çıkarabiliyordu . Si r Tarduşlar yı kıldıktan sonra onların reisi To lan-ko-mo ( bey?) Uygurlarla birlikte hareket ederek Çin'e bağlandı. 647'de Yenjan askeri valiliği oldu87• 650 yılında büyük Genel Askeri Valilikler i hdas edildiğinde To-lan-ko reisine askeri valilik veı-ilmişti. O ölünce To-lan-ko Fu-sai büyük İl teber olmuş ve Çinlilerin verdiği askeri valilik devam euniştir"".

Hıı-lısie: To-lan-ko boyunun kuzeyinde iki kabile halinde yaşıyorlardı . En fazla yedi bin asker çıkarabildikleri bildirilmektedir. 647'yi takip eden yıllarda Çin başkentine elçi gönderdikleri anlaşılıyorll'-'. Bu bayım iki kabilesinden birinin

ııı ; rr 199. 108la;CTS 199A, s.5348; HTS 2 178, s.61 39, 6 1 40; WHTK 2699a. 87 CTS l 99A, s.5348. HH HTS 2 1 78, s.61 42, lT 198, 108la; WHTK 2699b. "'-' WHTK. 2699b;1T 199, I081a.

AHMET TAŞAÔIL

adı n ı n Ssu-chi e ( izgi l ) , diğerinin ise Hsi-chie idi. İ kisi n i n loplam yirmi bin askeı·i vard1 !10• H u-hsie boyuna 647'de Kao-ch'üe askeri valiliği adı veri lm işti' ' 1 •

A-tic (Ediz) : To-lan-ko'lann kuzeybausında yaşıyorlard ı . Bin yedi yüz yetişmiş askere sahip idiler. Sui hanedanı döneminde bu boyun adı Ho-hsi idi. Bayı rku boyu ile birlikte 647 yı l ın d a Çin ile lemas kurmuşlardı. Daha sonra onları n top raklarına Chi-t'ien adı n ı veren Çinliler kendilerine bağladılar'.12•

Ch 'i-pi: Ch 'i-pi ' lerin bir diğer adı Ch'i-pi-yü idi. To-lan-ko boyunun günqinde yaşıyorlard ı . Bir zamanlar Karaşar'm kuzeybausında idiler. Onlann reisi bir zamanlar kendini İ-wu-chen Baga Kagan ilan etmiş diğer taraftan kardt>şi de Bagatur Tegin olmuştu. İkisi de cesaretleri ile şöhret kazanmışlardı. Bagatur öldüğündt> oğlu l l o-li idareyi üzerine aldı . Doğu Gök-Türk Devleti yı kı ldık tan sonra 632 yı l ı ı ıda boyuyla beraber Çin'e gitti . Kansu'da iki eyalete boy halkı yerleştiril i rken, Ho-li'nin kendisi Çin ordusunda vazife aldı . Bu boy daha sonra Sir Tarchışlara kauldı . 653 yı lı nda bu boy için askeri valilik ihdas edildi ( ho-lan tu-hu-fu ) . Ayrıca, kuzey Büyük Genel Askeri Valilik sın ı rlarına dah il ed i l m işti. Ho-l i , Çin ad ı ı ıa 647'de Koreli lerl e , daha sonra Batı Gök Tiirkleri ile savaşı p birçok zafer kazandı'.1�.

Basmı/Jar: Basın ıllar , Baykal Göl ü'nün kuzeyinde yaşıyorlar ve Kırgızların güney doğusu nda buluımyorlard ı . Dağlarda dağı lmış vaziyette otunıyorlardı . Tun l ıuang'a dokuz bin li mesafeleri vardı 649 yı lında elçi göndererek T'ang ha nedan ına bağl ıl ıklarını bildiıınişlerdi'' 1. K ı ı nkaı ı /ar:

Baykal Gö lü' ı ıiin kuzeyinde yaşayan Kurıkan boyu beş bin ye tişmiş asker ,,:ıkarabilıne gücüne sahip id i . Çok güzel allar yelişrird i kleri bildirilen Kurı kan boyunun toprakları kuzey denizine kadar uzanıyordu. 647'den sonra Çin ile inibat kurmak istemişlerdi. Kendilerine K'ang Su-mi adlı generali �·1

ı-rrs 2 1 78. s.6 1 45. crs 1 99A. s.5349. �'2 "iT 199. I OS l a; Cl'S 1 99A. s.5348; l ffS 2 1 78. s.61 42; WHTK 2699b. • ı:ı CTS 1 99A. s.5349; HTS 2 1 78. s.642; TI 199 I OS ! a . b ; WHTK 2699b. '' 1 HTS 2 1 78. 6 1 43; WHTK 27 1 7c; kiılıCırl<"ı·i koıııısuııda aynca bkz. Eberhard. s.65. 66. •ıı

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-68 1 )

karşılık olarak gönderen Çinlile r onların topraklarını Hsüan-c h 'üe eyaleti ilan etmişlerdi. 662 yılında Hsüan-ch'üe eyaletinin adı Ch'u-wu adıyla değiş tirildi ve Baykal Gölü büyük genel askeri valiliğine dahil edildi% .

K11gızlar: Büyük Hun İmparatorhığıı'nun ilk zamanlan n ( m.ö. 20 l ) 'dan beri Sayan ( Kögmen) dağları ııın kuzeyi Yenisey Nelı ıi'nin kayı1aklarının ç ıkuğı havzada yaşayan Kırgızlar, 558 yılı ndan önce 1. Gök-Türk Devleti kaganı M ukan'a itaat eunişlerdi. Clı'e-pi Kagaıı'ııı bağı msızlık hareketi soııa erip, Çin'e teslim olunca onlar da 648 yı lı ııda T'ang imparaLOnıııa elçi göndererek kendi ülke mallarından sundular. Reisleri İlteber Shih-po-ch'u-a-chieıı daha sonra bizzat Çin başkentine giuiğiııde, imparator onun şerefine eğlence tertip eunişti . Bundan sonra onun topraklan Kırgız valiliği adını aldı. İmparator Kao-tsı ıng zamanıııda bir elçilik heyeti daha gönderdiler'·H; .

Hım: Hun boyunun bütün Töles boylan içinde en güneyde bulunduğu şek linde kayı t vard ı r. İ l Kagan, 630 yılını n baharında Ç i n ' e mağlup o l u p esir düştükten sonra reisleri A-t'an-chih etrafinda toplandılar. Çok geçmeden Sir Tarduşlaıı ıı siyasi birliğine dahil oldular. Onların hakimiyeti yı kı l ı nca o za manki reisleri lıiiyük iheber H ung-wang bo)1ıııu toplayıp Çin'e itaat etti. Toprakları Kao-laıı g askeri valiliği adı ı ı ı almıştı. Bu arada adı geçen valilik ikiye ayrı lmış, batı sıııı A-t'an-c h i h , doğusunu Hung-wang idare eder hale gelmişlerd i. A-t'an-clıih ölünce yeri ne oğlu l lııi-kui geçti!''. 647'de Hun boyıı topraklarına Çinliler Kao-laııg adın ı

!>il

verdiler .

Karluklar:

Kayııaklarda Gök-Türklerle ayın soydaıı geldikleri bildiıileıı Karlukların , ilk defa 6 2 7 yılı isyanları münasebetiyle adlarından bahsedi lmektedir. Onla rııı yerleı·i Beşbalık' ı ıı kuzeyi ile Altay dağların ı ı ı batısı arası ndaki saha idi . P'ıı-kıı-chen suyuna kadar uzanıyorlar ve To-la-ling SU)1ın ll sarıyorlard ı . Doğu Gök-Türk Devleti yı kılıııca da Karlukların hahseuiğinıiz bölgede ya şamaya devanı ettiğini görüyoruz. Bazen Batı Gök-Tiirkleıine eğer kuvvetli''" CTS 1 99A. s.5349: HTS 2 1 78, s.6 1 44: TPı'K 96 1 . 27a, b: WHTK 2724a. !ili HTS 2 1 78, s.6 1 49: \NHTK 2724a, b; kiilıürleriııiıı değerlendirilmesi konusunda bkz. Eberhard, 67-70. !•7 HTS 2 1 78, s.6 1 4 1 . '.IH CfS 199A, s.5346.

AHMET TAŞAGIL

terse bağlanıyorlar, hazan da onlar zayıf ise bağımsız harekel ediyorlardı. Bu esnada üç büyük kabile halinde bulunuyorlardı. Birinci kabilenin adı Mou lııo idi . Buna Mou-lSe da derlerdi. İkincisinin adı Ch'ih-ssu idi ve P'o-fu adını da taşırdı. Üçüncü kabile ise T'a-sh ih-li adıyla anılıyordu ''·'. Kendini Sir Tarduş baskısından kurtararak Altay dağlarının kuzeyine sı ğınan Ch'e-pi Kagan, burada gücünü arurmış ve otuz bin kişiye ulaşmışll. O daha sonra etrafındaki diğer boyları kendine bağlamaya başlad ı . Karluklar, Kırgızlarla birlikte ona ilk itaat eden boylardan idi. 648'i takip eden yıllarda Ch'e-pi Kagan'ın üzerine sefe-r düzenleyen Çinliler, aynı sı ralarda Karluk, Uygur vesair diğer Türk boylarını kendilerine çevirmeyi başarınca Ch'e-pi Kagan yalııız kalnıışu. Neticede y-.t.kalaııı p Çin'e götürüldü. Onu yalnız bıra kan Karluklar, bu hadise ile T'ang imparatoruna itaat etmişlerdi. 657 yılında üç Karluk kabilesine Çinliler askeıi valilikler verdiler. Mou luo kabilesi Yın-shan askeri valiliği, Ch'ih-ssu kabilesi Ta-mo askeri valiliği, Ta-shih-li kabilesi ise Hsüan-ch'ih askeri valiliği yapıldı. Kabilelerin reisleri askeri vali ( tu-tu) tayin edilmişlerdi. Bir süre sonra Ch'ih-ssu kabilesine Chin fıı eyaleti adı sunuldu. Arkasıııdan bu üç Karluk kabilesi güneye doğru ha

reket etti. Muh telemen geldikleri yer Tanıı dağlan silsileleri idi 1 1K'. Bundan sonra Batı Gök-Türkleri ve diğer küçük beylikler onlardan korkar olmuş lardı 1 11 1 .

Uygurlar: Daha sonra 745'li yıllarda Orta Asya'da büyük bir devlet kuracak olan Uygurlar, bu çalışmada ele aldığımız devrede oldukça faa l idiler. 627 yılından sonra Doğu Gök-Türk ülkesinde başlayan boy isyanlarında Sir Tarduş, Bayırku, Tongra ve benzeri boylarla birlikte Uygurlar mühim rol ler oyı1amışlar. Üzerlerine gönderilen, yüz bin kişilik Gök-Türk ordusunu beş bin kişi ile mağlup etmeyi başaı-mışlardı. Reisleri P'u-sa'nın bu galibiyeti �•.ı Adı geçen Karluk kabile isimlerinin açıklama denemesi için bkz. H.Ecsedy. "' Uigurs and Tibetıms in Pei-ı'ing, 790-791 A.D."'. Acta Orientalia Hungarica. XVl l . Budapesı. 1 964. s 83 n . 1 3. ım İslam kaynaklarındaki Karlukların bulundı�klan yerler konusunda bkz. W. Minorsky, Hudud cl-aleın(Region of the World) . Landon 1 937, s.97, 98. R.Şcşen. İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ,.e Türk Ülkeleri, s.64, 65, 72, 73, 92, 93. 101 HTS 2 1 78. s.6143: WHTK 2725a, b: Cha\-annes, 33. 67 n2, 854 Karluklar konusunda ayrıca bkz. H. Salman. "' Vl l . \"C X. Asırlar Arasıııda Karluklar \'c Karluk Dc,"lcti''. Türk Dünyası Araşurmaları, sayı 1 5 . 1 98 1 . .

GôK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-681 )

Uygurlara büyük şöhret kazandırmıştı. Bundan sonra 646 yılına kadar Uy gurların Çin ile doğrudan münasebet kurmaması nın tek sebebinin ( 628-646) Sir Tarduşlara bağlı oldukları konusımu ortaya çı karmaktadır. Zaten Sir Tarduşlann reisi kagan ünvan ı nı taşıyordu. Onlan n kagarıı Bilge'nin 646'da ölümü üzerine Sir Tarduş gücü dağı lmaya yüz tı ıttu. Uygurların

zamanki

reisi Tu-mi-tu, onları mağlup etmişti. Arkasından İlteber ünvanlı bu reisleri nin liderliğinde Çin ile irtibat kurdular. Onun yeğeni Wu-ho, Kül Baga Tar kan ve Chü-lo-po adlı beylerle ittifak kunıp, kendisini ortadan kaldırdı. Fa kat, Çinliler kendi adamlarını öldüren Wu-ho'ya karşı bir tuzak hazırlayıp, onu bertaraf ettiler. Yerine Tu-mi-nı'nun oğlu Ch'ien'e generallik ıınvanı

\'e

ren Çinliler, onun da oğlunu Pojun Sol cesur muhafızları generali yapular. Ayrıca, Han-hai askeri valisi tayin ederek Uygur kabilelerini idare etmesi için vazifelendirmişlerdi. Bau Gök-Türklerinden Ho-lıı, Çin hakimiyetine karşı bağı msızlık mücadelesine giriştiğinde üzerine gönderilen Su Ting-fang ku mandasındaki orduya Pojıın da elli bin Uygıır askeriyle katıldı. 66 1 -664 p i lan arasında Po-jun ölünce kız kardeşi Pi-li-tu yerini ald ı . Fakat, o Tongra ve Bugu'larla birleşip beraber Çin sı ııırlanna akınlar yaptılar. Çin imparatoru Kao-tsung onların üzerine general Chang Jen-t'ai' ı gönderip mağlup eni . 680 yılı civarında Uygurların başın da Tu-c h ie-chih görülmektedir. 682 }'l

lında İ l teriş Kutlug liderliğinde i l . Gök Türk Devleti bağımsızlığın ı kaza nınca Uygurlar da ona kauldılar 1 11ı.

ıırı Uygurların bu de\Ti hakkında bilgi \'eren Çin kaynakları CTS 195, s.5195-5 198; HTS 217A, s.61 1 1�1 14; THY 94, s. 1 688, 1 690. 169 1 ; WHTK 2718, a, b. Bazılarının Türkçe ıercümeleri için bkz.B.Ögel. Uygurlann Menşe Efsanesi. ... s. 19 \'d.: aynı müellif, Uygur De\'leıi'nin Teşekkülü \'e Yükseliş De\Ti, s.33 1-376; G. Çandarlıoğlıı, Öı\ıken Böl gesindeki Büy\ık Uygur Kağanlığı( lsı. Ünh-. yayınlanmamış doc;enılik tezi) İslllnbul 1972. s. 1 224. Moıi, ayııı makale, s. 33 \'d.Ö.lzgi, Uygur Kagıuılarının T'ang Sülalesi Tarihlerine Göre Soy Küı\ıkleriııin incelenmesi, Aıatfırk Ünh-ersitesi Fen-Edebiyat Fakühesi Araşurma Dergisi, 13, 1985, s.245-261 .

III. DOGU GÖK-TÜRK ÜLKESİNDE ÇİN KONTROLU 1. Doğu Gök-Türk. Ülkesinin Çinliler Tarafından İdari Bölgelere Ayniması

Ch'e-pi Kagan ' ın bağımsızlık teşebbüsünün hem kendisine bağlı gruplar hem de diğer Türk boylarının ihaneti yüzünden başarısızlığa uğraması Doğu Gök-Türk Oe\•leti'nin tamamen Çin kontrolüne girmesine yol açmışu. Doğu Gök-Türk Devleti 630 yılında yı kılmasıııa rağmen kapladığı bölgelerin hepsi Çin'in eline geçmemişti. Sadece, Çin Seddi'nin kuzeyi tam manasıyla Tang İınparaıorl ıığıı'mın hakimiyeti alımda idi. Bugünkü Moğolistan Loprakla n ı ıda ve kı ızeyindc ise Çin'in siyasi üstünlüğünü tanımakla beraber Sir Tar duşlar 647'1i yı llara kadar kendi güçlerini devam eLLinnişlerdi 103• Halta Çin Seddi'nc ıızanan akınlarda bulıınımışlardı. Sir Tarduşlar bir bakıma pcrdc oluşturarak, Çin'in daha kuzeye ulaşmasını engelliyorlar, diğer taraftan Ch'c pi'yi dc korkutuyorlardı . Onların yıkılması Ch'e-pi'ye bir anlamda rahat ne fes aldırmıştı. Ancak, Çinlilt'r derhal Uygur, Karluk Vt' lx-nzeri Türk boyla rıyla temasa geçmt'k ve kendi ordularıyla birleştirmt'k suretiyl<" Ch'e-pi' yi sı kışurdılar ve nt'ticede onu etkisiz hale getirdiler. Ch'<"-pi hadisesi dolayısıyla Al tay dağlarına kadar uzanan Çin askeri gücü bu lıavalinin coğrafi ve etnik yapısı ııı öğrt"ncli. Ayı·ıca, anık karşılarında büyük bir güc; kalmaması kendile ıinin ralıaı davranmalanııa sebep oluyordu. Neticede Doğu Gök-Türk ülke sinin keneli hakimiyetlerindt' idaresi için yeni bir politikayı uygulamaya baş ladılar. Dah a önce sığınanlar toprağa bağlı hale geti rilmişlerdi. Yani Çin'iıı içine girenler tanına başlam ışlardı. Onların kuzeyi cloğwJaıı batıya doğnı uzanan iki hiiyük genel askcri valiliğe ayı,ldı. Güneydekinin adı Yiin-chııng Tu-l ıu-fu'lıığıı idi. Tu-lıu-fu'lıık keneli içi nde üç ayn ganıiwnlıığa bölüıı müştii. Bıııılanıı adı Lang-shan nı-tıı-fü'lıığı ı (hııgün Çahar eyaletinin, Huai lai vilay<"ti batısında) , Sang-ch'icn ııı-111-fu'lıığu (bugün Shan-hsi eyalelindc Slıan-)in \ilay<"Lİ güneyiııcle ) , Yün-chuııg tu-tu-fu'hığı.ı(bugiin Sui-yüaıı eyale tinin Kuei-sut'i \ilayetinde) idi. Bu askeıi valiliğin gıi niımiizdcki merkezi Ho-

ııı:• ıu-ıu ( askeri işlere bakan rnli) İlll\'ll 1 t1nııı ıarihi gelişimi için bkz. H. Ec�dy, Old" Turkic Tiılt"s of Chi nesı- Origin'', Acıa Orienıalia Hungarica, XVI l l , 1 965, s.81.

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-68 1 )

lin-k'e-er şehridir. Bunlardan başka Su-nung 1 11 1 gibi on dört eyalet(chou) de bu Büyük genel askeri valiliğe dahil edilmişti. Daha sonra Baykal Gölii'niin adını taşıyacak olan Yenjan tu-hu-fu'luğu ise yedi tu-tu-fu'hıktaıı müteşekkil idi. Han-hai tıı-tu-ftı'hığu ( merkezi bugün Moğolistan'da Kobdo ile Altay dağlarını n doğu ucunda bulunmaktad ır) Chin-hui (bugün Moğolistan'da Karka(Ko-er-ko) bölgesindedir) Hsin-li gibi askeri valiliklerin dışındakilerin adlan kaynaklarda zikredilmemiştir. Bunun yan ında Selenga Nehri boylarıııda olduğu tahmin edilen Hsien-<> \'e Ho-lan gibi sekiz eyaleti içine alıyordu. Bu askeri valiliklerin, garnizonlarııı ve de eyaletlerin hepsine Türk kabile reisleri tu-tu ve ts'e-shih ( askeri vali) ünva ıııyla tayin edildiler ıur •.

661 yılına gelindiğinde, 650 yılıııda yapılmış olan valilik düzenlemele rinde değişiklik yapılmaya haşland ı ; Yenjan'ın adı Han-hai (Baykal Gölü) nı hu-fu'hığu şeklinde değiştirilirken Yün-chung tu-hu-fu'hığu ise Ch'an-yü tıı hu-fu'luğu adı ıı ı aldı . Uygur boyu, Yün-chung'da o turup burasıı ı ı idareye başlacaktı . Bu sefer Gobi Çölü iki büyük genel askeri valilik arasında sıııır kabul edilmişti. Güneyi Ch'an-yü, kuzeyi Han-hai adlarıyla yönetilecek idi. Güneydeki büyük genel askeri valiliğin merkezi konumundaki Yii ı ı-dıuııg bölgesinin bir başka özelliği Doğu Gök-Türk Dcvleti'ne 003-609 yılları ara sında Ch'i-min, Shih-pi, Ch'n-lo ve İl kaganlar zamanı ııda onlara hatunlıık yapmış, Sui hanedaııı prensesi İ-dı'eng'ııı ikamet ettiği yer olması idi. Doğu Gök-Türk Devleti'ne yıkıldığı sırada en ağır darbeyi \11ran general Li Ching, hayatta kalabilen birkaç yüz çadırlık Gök-Türk ahalisini oraya yerleştirmişti . A-shih-re onları n reisi oldnğnnrla sayı lan epeyce artm ıştı . Bütün prensleri kagan olmak arzuları nı bildirdikleri zaman T'ang i m paratoru Kao tsııng,onlann yerine prens Li Hsü-hın'u askeri vali tayin etti. Yün-chung as keri \"aliliğinin adı da Ch'an-yii şeklinde değiştiıildi 1 '"'. Çinlileıin kutsal dağı Tai'cla imparator ibadet ettiği sırada, Karlııkların Ch'i-li Tudım'n (iT 198, 1 07'.ia'da ) \'e oııızdan fazla reis o clağııı eteklerine gelmişlerdi. Hepsi yapılan rörene katılmışlar; anlamı bu hareketleri impara111 1

Bugiın Shan-hsi'ye bağlı Yii-lin şdnidir. CTS l94A"da bu konu ile ilgili bilgiler burada kesilm("kıedir (s. !i l lit)) . Söz konusu askeri \'lılilik lisıeleri için ayrıca bkz. Lin Eıı-hsien, T'u-clıiie Yen-chiu. Tai-pei 1 987. s. 6: Wang Yün-wu. T'ang·ıai i-ıi pi.-n-ch.-ng-shih-liıe. Tai-pei 1979. s. 29. 10'' TCTC 201 : HTS :! l5A. ti04:!: CTS 194A. 5 166: TT 198. I073a: T. l fayaslıi . ap11 makal. s.1 48. 149. lll!"•

AHMET TAŞAGIL

tor tarafından memnuniyetle karşılanmış, bundan dolayı tören yazı u na bü tün boyların ismi kazı tı larak yazılmışu ıo7

•

Büyük Genel askeri valilik adı alunda ve ona bağlı alt teşkilatlanma neti cede başarı lı olmuş sayılabilir. Çünkü, Çin tarihinde ender görülen bir h a dise meydana gelmişti. Bu kuzeyden Çin'e yapılan akınların (yağma savaş vb.) yirmi dokuz yı l gibi bir zaman süresi için kesilmiş olmasıdır. Bu yüzden Çinli tarihçiler bunu önemli gelişme telakki edip kayııaklarda mrgulanıışlardır. Zaten i ki yüz yıl süren Gök-Türk tarihi boyunca buna benzer bir duraklama olmamışur ıo11

•

2. Çin Devlet Hizmetine Giren Tiirk Beyleri Slıilı-ra-nai: Aslında Bau Gök-Türklerden bir Tegin olan Shih-ta-nai, 61 l yılında k; ı gan Ch'u·lo'nun Sui hanedanına sığınışı sırasında Çin'e geldi ve imparatc r Yang'ııı hizmetine girdi. Liao ile yapılan savaşlarda üstün başarılar gösterdiı:i için kendisine Chin-tsu-kuang-hı-tai-fu ünvanı sunuldu. Sonradan boyu bö lünerek Lu-kung'da yerleştirildi. T'ang hanedan ı nı n kunıcusu T'ai-yüan'de ilk isyana başladığında Shih-ta-nai ona destek verdi. Sang Hsien-ho isimli bir Sui kumandanı T'ang hanedanı n ı n kurucusu Kao-tsu'yu kuşatmıştı. Bu sı rada Shih-ta-nai birkaç hafif süvariyle kuşatanlara arkalarından saldır ı p , Çin tarihinin en parlak devleti gösterilen T'ang hanedanının kurucusunu kur tardı. Bu yardımmdan ötürii Ch'ang-an ele geçirilince kendisine beş bin top ipek sunulup Shih soyadı bağışlandı . Sonradan Sağ muhafızları generall i ğine terfi ettirildi. Öldükten sonra Hung-chou askeri valiliği üıwanı tevcih edildi'"' .

A-slıilı-ua SJıe-eI": Doğu Gök-Türk kaganı Ch 'u-lo ( 6 1 9-62 l ) 'nun oğlu olan A-shih-na She er'm daha 1 1 yaşında iken bilgili ve cesur olduğııııu Çinliler duymuşlll. Gobi Çölü'nün kuzeyinde T'ou Şad ünvanıyla idarecilik yapuğı sı rada Yü-ku Şad ile Töleslerin, Uygur. ' ıo P'u-ku ( Bugut veya Bugu ) , T'ung-lo(Tongra) gibi

107 TCTC'de bu bilgi 269 l b.

me,·cuı

değildir: 1-ITS 2 1 5A ayııı yer: TT 198 ayııı yer; WHTK 343.

10" 1-I TS'de otuz yıl olarak bildirilmiştir. Aynca bkz. Liıı, 1. s.156, 157, 209. 2 1 0: Chaııgjen ı'ang, s. 1 1 9-120. 11'-' Shih-ıa-ııai bio. 1-ITS 1 IO.s.4 1 1 3.4 1 1 4 . 1 111 CTS'deki metinde P'ıı-ku(Bugut) ismi zikredilmemi.ştir( 1 09, s.3288) .

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-081 )

boylarının idare ediyordu. On yı l iyi idare etlikten sonra kendisine çok vergi sunulduğunda "boyların zenginliği benim zenginliğim sayılır" diyerek kabul etmeyince idare eniği boy reislerinin hepsi ona hayran olmuşlardı. İl Kagan birkaç kez onun askerlerini kullanmak istediğinde onu rcddeı miş ve gön dermemişti.

627 yılında Töles boyları (Uygur, Sir Tarduş \'e diğerleri) isyan ettikleri zaman

Yii-ku Şad'ı M a-la Dağı'nda mağlup ettiler. She-er ona yardım etti ise

de kazanamadı. Ertesi yıl bauda Kagan fu-t'u ( Beşbalık'ta) Kalesi'ne sığmmak zorunda kaldı. İl Kagan'ın idaresi yıkılmıştı. Bau Gök-Tiirk kaganı T'ung Yabgu da ölıniiştii. Hsi-li-pi Tuo-lu Kagan, Ni-shu ile iilkede hakim olmak için mücadele ediyorlardı. She-er askerlerini toplayıp ona ani bir bao;kın dü zenledi ve ülkesinin yarısı nı ele geçirdi. Yüz binden fazla halka sahip olur ken kendini Tu-pu Kagan ilan etti. She-er kendisinin daha önce mağlup ol duğu Sir Tarduşlara kin besliyordu. Boylarını savaşa davet ederek oıılarla çarpışması gerektiğini, önceki kagana yapılanları unutmadığı n ı söyledi. Aksi halde vefasızlık olacağını düşünüyordu. Ona bağlı boyların reisleri ise kt"nd i lerinin daha yeni batı tarafına geldiklerini, sürekli b i r yerde kalmaları gerek tiğini, Sir Tarduşlann uzakta olduklarnıı, diğer taraftan bauda T'ımg Yabgu ve oğullarının tekrar ülkelerini yükselteceklerini ileri sürdüler. Onlara kızan She-er elli bin süvari seçerek Sir Tarduşlara hücum etti . Yaklaşık yüz gün sii ren savaşta mağlup olup askerleri azaldı ve dağıldı. Sir Tardıışlar a ı ı i bir bas kmla onu bozguna uğraunca Kao-dı'ang'a sığındığında hala on bin kişiye sahip idi. Batı Gök-Türklerinde de iç miicadeleleı· m·ticesiı ıde huzıı rlannın kalmadığını göriince k( ndisine bağlı halkıyla gidip Çin'e itaaı etti.

637 yılında Çin sarayına geldiğinde kendisine Sol hsiao-wt"i (cesur mu hafızlar) büyük generalliği iinvaııı tevcih edildi. Onunla beraber gelen boyu ise Ling-chou'da yerleştirilmiş, Çin'in içlerine sokulmamıştı . İmparator, onu Heng-yang-dıang prenses ile evlendirdi. Arkasından at işlerinden sonımlıı oldıı ve muhafızları idare ediyordu. Kao-ch'ang' ı daha önceden taııımasın dan dolayı 640 yı lında Chiao-ho harekat ordusu başkumandanı iinvaıııyla, adı geçen bölgeyi tekrar Çin'e bağladı. İ mparator T'ai-tsung onıın başarıla rından dolayı Kao-ch'ang'ın değerli kılıçlarından ve bin top mulnelif ipekli kumaşlardan sundu. Bundan sonra başkemin kuzey kapısındaki askeri kışla ları teftişi emrt"dildi. Ayrıca, Pi-kuo kun g ( memur) hığuna tayin edilmişti. Liao ile yapılan savaş sırasında mızrakla yaralanmasına rağmen yine de il<"ri atılıp çarpıştı. Dönüşünde bu h izmetinden ötüı·ü Hııng-lıı-clı'ing'liğe geti-

AHMET TAŞAGIL

rildi. 648 yılında Kuca üzerine düzenlenen büyük sefere başkumandan ola rak tayin edildiğinde emrine beş Çinli general verildi. Bunun yanında on üç Töles boyu ve on bin Gök-Türk süvaıisine kumanda ediyordu. Kuca'yı Çin'e itaat ettirdikten sonra Batı Gök-Türkler, Ch'u-yüe ve Ch'u-ıni'lere saldırıp on lara karşıda galip geldi. Karaşar'ın bausıııa gelindiğinde askerler ilerlemek istemiyorlardı . Diğer taraftan Kuca'lı lar korkmuştu. Buna rağmen çöllük, taşlık bir alanda mevzi lendi. H ami bölgesi valisi Han Wei süvarileriyle önce ilerledi. Ts'ao Chi-shu isimli general onu takip eui. To-ho Kalesi'ne varıldığında onların kralı elli bin kişiyle karşı ko}ınaya çıkmışu. Onun şehirden çıkmasını fırsat bilen She er, orayı işgal etti. Emrindeki Çinli kumandanlardan birini şehirde bırakıp, kralııı peşine düştü. Kırk günlük savaştan soma onu yakaladığı gibi bölgenin beş büyük kalesini teslim ald ı . Yetmişten fazla kale tamamen Çin'e i taat et mişti. Bu arada Hoıen de onun sayesinde Çin'e bağlandı. Kazandığı bütün başarılarına rağmen Çinli generallerden biriyle arası açılmıştı . Arkası ndan imparator T'ai-tsung ölünce başkente döndü. Altı yıl sonra 655 tarihinde öldü. Onun oğlu Tao-cheng da T'ang hanedanı hizmetinde sol savunma ge neralliği makamıııa yükselmişti. 670 yı lında Tibetlilerle ve T'u-yü-hun'larla savaşı rken mağlup olup askederini kaybetti. Bunun üzeı·ine görevden alındı

ve rütbeleri sökülerek vatandaşlık seviyesine indirildi 1 1 1 •

A-slıilı-na Sıı-ni-slıilı: Aslen Doğu Gök-Türk kaganı Ch'i-min'in annesinin kardeşi olan Su-ni shih, ayı11 zamanda yukarıda bahsettiğimiz She-er'ııı dedesinin kardeşi idi. Onun babası Slıih-pi Kagan tarafı ndan lşbara ( Sha-po-lo) Şad yapı lmıştı . Ling-dıou'nıın kuzey-batı taraflarında merkezi olmak üzere elli bin ailelik bir boy idare ediyordu. Cesaretinden ve iyi idaresinden dolayı halkının kal bini fevkalade kazanmıştı. İl Kagan'ın 627 yılından sonra idaresi bozuldu ğıında, Su-ni-shilı'ya bağlı boylar kendisinden ayı·ı lınamışlardı. İdaresinde başarılı olamayan ve kendine bağlı boylan de\'lete küstüren T'u-li, çıkan is yanları bastırmakta da başarı sağlayamamıştı. İl Kagan , bundan dolayı ona kızmış \'e hapse aunış u . Daha sonra hapisten çı kınca T'u-li sahip olduğu ki"ı çiik kaganlık mevkiini terk ederek, 629 yılında Çin'e gidip İmparator T'ai tsımg'a sığınmıştı. İl Kagan T'u-li'den boşalan küçük kagaıılık makamına A shih-na Su-ni-slıih'yı, tayin etti. Li Ching 630 baharında İl Kagan' ı mağlup et111

A-shih-ııa She�r bio.CTS 1 09.s.3288-HTS 1 1 0,s.6 1 1 4-6 1 1 6.

GÖK-TÜ RKLER il (FETRET DEVRİ 630-681 )

tiği zaman, Su-ni-shih oğlu A-shih-na Clmng'a onu yakalamasın ı t"mretti. Kendisi de bütün boylarıyla Çin'e gitti ve bağlı lığını bildirdi. T'ai-ısung ona fevkalade hürmet göstermiş, kuzey Ning-chou tu-tu' (valiliği ) hığu, sağ muha fızları büyük generalliği, Huai-te-chün(bölge) prensliği gibi yüksek iinvanlar vermişti. Fakat, Çin'de fazla yaşamayan Su-ni-shih 634 yılında ölclü 1 12 • A-shilı-mı Clıımg:

A-shih-na Su-ni-shih'nın oğlu olan A-shih-na Chung, İl Kagan'ın Çinliler tarafı ndan yakalanması sırasında yardım etmiş, bundan dolayı sol savunma generalliğine tt"rfi ettirilmişti. Aynca, Ting-hsiang vilayeti reisinin kızı ile t"\' lendirildi. Kt"ndisinc Tang hanedanına y.udımlanndan ötürü vefakar anla mına gelen Chung lakabı verilmişti. 635 yılında sağ ımıhafızlan generalli ğine yükseltildi. Ssu-mo, 641 'de Gök-Türk kaganı yapı ldığında, A-shih-na Chııng onun sol bilge prensi (tso u-hsien wang) tayin edildi. Çin sınırlan n dan çıkuklarında başanz oldular ve ıekrar Çin'in hizmetine girdiler. 650 yı lı nda Hsüe-kuo dükü makamına getirildi. Akabind(' Sağ cesur muhafızları büyük generalliğine terfi ettirildi. 674 yı lında öldüğünd(' Garnizon büyük generalliği sunuldu ve T'ang hanedanı iııı paratorlanı ıııı gömüldüğü Chao ling'e defnedildi 1 1� • Chilı-slıilı-ssıı-li

Chih-sh ilı-ssu-li , Gök-Türklerin boy rdslerinden idi. 630 yılında Sui ha nedanının son imparatoriçesi Hsiao-hou'yu yakalayıp T'ang hanedanına sundu. Bu yardımından dolayı ona sol emir ordusu generalliği üıwaıı ı ve rildi. Sonradan İl Kagan yenildiğinde Çin imparatoru T'ai-tsımg, onu Hım ve Hu-sa boylanyla m üzakereler yapıp, Çin'e yakınlaştırmakla vazifelcndirdi. Liao- tııng'la savaş çıkuğı zaman Sir Tarduşlan önlemek vazifesini üzerine alıp Chin-shan-tao'da mevzilendi. Ancak, yüz bin askerll" Ho-nan'a giren Sir Tardıışlar karşısında haşan gösteremedi. Hızla ilerleyen Sir Tarduşlar, llsia chou'ya kadar uzandılar. Daha sonra hazırlık }'aparak onlara sürpı·iz hir sal dın diizenleyec('kti. Alu yüz li (yaklaşık 350 km.) takip eıti. Sir Tarchışlann kaganı Bilge ölmüştü ve gt•-ri çekiliyorlardı. Seçme ask<"r l<"riyl<" çölün kuzeyine kadar gidip döndü. Sir Tarduşlann mağlup edilişle rind<"n sonra arta kalanları Chiang- lısia pr<"nsi Tao-L'itıng il(' birlik!<" boz1 1� Su-ııi-shih bio. CTS 109,s.3290: TF1'K 964,2ıı. 1n

A-<ıhih·ııa Clnıııg bio. ITTS l I O.s.4 l 1 6:CTS I 09,s.3290.

AHMET TAŞAGIL

guna uğram lar. T'u-yü-hun'ları i taate aldılar. İ mparator onu Chiu-chiang prenses ile e\llendirdi. Başka makam ve un\lanlar sundu. Daha sonra suç işle yen Chih-shi h-ssu-li savaş meydanlarındaki muvaffakiyellerinden dolayı af fedilmiş, bir başka eyalete sürgüne gönderilmişti. Orada 662 yılında öldü 1 1 1 •

C/1 'i-pi-Jıo-Ji: Batı Gök-Türk kaganı Ch'u-lo'mın vergileri çok artırıp Töles boylarını baskı altına alması ve kabile reislerinden yüzden fazlası nı idam etmesi üze rine ona isyan ederek, kendine Ko-lun-i wu-shih Baga Kagan ünvanını alan şahsın torunııdur 1 •�·

Babası Ho, 61 1 1 1'; yılında Bagatur Tegin ünvanıyla ida

reyi devam ettirmişti. Toprakları T'u-yü-hun' lar tarafından sıkışurılıp, dar gelmeye başlayınca, ayııı zamanda hastalık felaketine(epidenıic miasma) uğ rayınca Kuca'ya geldiler ve lsı k Göl'ün yukarılarına yerleştiler. Daha sonra Bagauır Tcgin öldü. Bu sı rada dokuz yaşında olan Ch'i-pi-ho-li büyük İlteber ünvanı ııı taşımaya başlad ı . 632 yılında annesi ile bin çadırdan fazla ahalisine liderlik ederek Shao-choıı'ya ulaştı. Buradan Çin sarayına haber yollayı p i ta atini bildirdi. İmparator T'ai-tsung, onun ahalisini Kan ve Liang gibi iki ayrı eyalete yerleştirdi. Başkente giden Ho-li'ye sol emir ordusu generalliği ü n ,·aı ıı tevcih edildi. 6:�5 yılında 1 1 7 Li Ta-liang, Hsie Wan-ch'e ve Wan Chiin ile birlikte T'u yü-hun'larla savaşmak üzere yola çıku. Orduları Ch' ih-shui-ch 'uan'da konak lad ı . Burada Wan Chün önceden süv.trilerle harekele ge<,·ti. T'u-yü-hun'lar oının etrafmı sardı lar. Büyük \le küçük kardeşleri ınızraklandt üstelik attan düştükleri gibi piyade ilerlerken yaralandı lar. Çok sayıda asker ve subay öldü. Ho-li buı ıu duyııııca birkaç yüz süvariyle hemen harekete geçti ve çar pışmaları n yapıldığı meydana vardı. Aniden arkalarından kuşattığında iki arada kaldılar. T'u-yü-hun askerini şaşırdı ve dağıldı. Onların hükümdarı Fu-ch'ung, Tu-hııı-ch'uaıı'da buhıııcluğu sırada Ho-li ona baskın düzenlemek istiyordu. Wan Chün önceki yenilgisinden dolayı savaşmaya çekiniyordu. Bumııı üzerine l lo-li, Wan Chün'e " T'u-yü-hıın'ların şehir ve kalelerinin ıne\lcul olmadığmı güzel sulan ve bol otlu yerleri takip ederek yaşadıkların ı , eğer hücuma kalkmazlarsa hiçbir netice çıkmayacağı nı b u fırsatın kaçması halinde durumun felakete dönüşebileceğini" söyledi. 1 1 1 HTS 1 1 0.s.4 1 1 6-4 1 1 7. l 1!• Tonımı olmıısı sııdece HTS"de \'ll rdır. 1 1'' HTS'de Sui'in sonu y.uıi 6 1 8 yılı bildirilmiştir. 1 1 7 CTS'ye göre 633 yılı söz konusudur.

GôK-T Ü RKl.LR il (FETRET DEVRi 63().68 1 )

Kendisi ondan ayrılarak binden fazla süvari seçti ve T'u-lun-ch'uan'a girdi. Arkası nda beklenmedik bir hücumla Tu-yü-hun merkezini yıku. Bir kaç bin asker öldürmüştü. At, deve ve koyundan meydana gelen yirmi bin baştan fazla hayvan ele geçirdi. T'u-yü-hun reisi kendini kurtarmayı başar mış, fakat karısı oğullan Ho-li'nin eline geçmişti. İmparator, Ta-tou-pa vadi sinde orduya eğlence tertip etti. Bu sırada Çinli kumandan Wan Chün, Ho li'nin zaferini kendine mal etmek istedi ve savaşı kendinin kazandığım açık ladı. Buna çok sinirlenen Ho-li, bıçağını çekip ayağa kalku. Başarısını çal maya kalkan Çinli kumandanı öldürecekti. Bunun üzerin<" bütün generall<"r onu sakinleştirmeye çalıştı . Bu hadiS<" imparatonın kulağırıa gitmişti. Baş kente döndükleri zaman durumu araştırd ı . Gerçeği öğrendiğinde Wan Chün'ün ünvan ını Ho-li'ye verm<"yi düşündü. Ancak, Ho-li istemedi. Böyle bir şeyin Çinli generalleri yabancılann gözünde düşüreceğini belirtti. Bun dan sonra saray muhafızı olan Ho-li, istihkamların teftişiyle vazifclendirildi. Kendisine sunulan bir Çinli prenses ile evlendirildi.

610 yılında T'ung-shan

tao yardımcı baş kumandanı ünvanıyla Kao-ch'ang'a gidip, orayı Çin'e i taat f'ltirdi. Daha önce annesi K11-tsang ve kardeşi Sha-men, Liang-chou'da kalmış lard ı . 642 yılında imparaıor onu annesini ziyaret etmesi için gönderdi. Kar deşi Sha-men, Ho-lan tu-tu'su tayin edilmişti. Aynı sıralarda Sir Tarduşlann kaganı Bilge kuwetlenmişti. Ho-li'nin boyu Ch'i-pi'nin hepsi Sir Tarduşlara katılmak arzusu taşıyorlardı. Ho-li, oraya vardığında bunu duyunca çok şa şırdı. Çin imparatonımın kendileıine büyük iyilikler yapuğıııı, kendisine çok değer verdiğini nasıl olur da ona karşı isyan edeceklerini söyledi. Kabile reis leri hep birlikte "hanın ve tıı-tu zaten gittiler, biz nasıl gitmcydim?" dediln. Yani Ho-li'nin geride bıraktığı annesi ve kardeşi kendi boyları ııı terk eunişler ve başsız kalan boy halkı da kendine reis arar olmuştu. Ho-li onlara "benim kardeşim vefakardır. Sizleri h<"sleyebilir. Ben bile bir \'\icuduınla bir ülkeyi elde tutabilirim. 1 1 " Kesinlikl<" gideın<"zsiniz" diye cevap \•erdi. Bunıııı üzerine halkı onu tmukladı ve Sir Tarduş kaganı Bilge'nin merkezine götürdü. Bu arada Çin imparatonımın kendini yanlış anlamas ı ııdan endiş<" eden Ho-li, zorla göıiiıiildüğiinü ispatlamak için sol kulağını kt"sınişti. Onun hu hareke tine çok kızan Bilge Kagan öldiirecckti. Ancak, hanımı i tiraz edince idam durdunıldu. Sonuçta hapst" atıldı. Bunu duyan bazı Çinli devlet adamları

1 1 " HTS'dc "Kardeşim hizmeı için giııi. Ben gönüllü ülkeyi idare ed('rim (eld" ıuıa nm) ."(s.4 1 1 8) şeklinde bydedilıni$tir.

AHMET TAŞAÔIL

imparatorlarına "Ho-li, Sir Tarduşlara can çekişen bir balığın suya ulaşması gibi gitti. Kaçışını n sebebi korkusu idi" dediler. İmparator oıılanıı fikirlerine kaulmıyordu: " İnsanların kalbi demir ve taş gibidir. Bize isyan etmez" dedi. Tam o sırada Sir Tarduşlardan gelen bazı elçiler( casus), Ho-li'nin vaziyetini ve Çin'e ihanet etmediğini bildirdiler. İmparator onun hakkında gerçekleri duyunca ağlamaya başlamıştı . Hemen Ts'ui Tun-li isimli elçiyi özel vazife ile Sir Tarduşlara göndererek onların istediği prensesi göndereceğini iletip kar şılığında Ho-li'nin kurtarılmasını sağladı. Onun dönüşünde kendisine sağ cesur muhafızlar büyük generalliği ünvam sumılmuş ve tal tif edilmişti. Sir Tarduşlara gönderilecek prenses yola çıkalı günler olmuştu. Ho-li bu evlilik işini engellemek istedi. İmparator daha önce verdikleri sözden dönemeye ceklerini bundan vazgeçilem<"ycceğini söyl<"di İs<" de Ho-li ısrarını sürdürdü. Sir Tarduş h iikü mdarıııın l .ing-chou'ya veya başkent<" gelmesinin teklif edilmesini, eğer gelmez ise onlardan korktuğı ımı dolayısıyla evliliğin gerçek leşmeyeceğinin bildirilmesi gerektiğini belirt ı i . Bilge Kagan'a güvenilemeye ceğini çünkü, vahşi karakterli olduğunu bir sene dahi aradan geçmeden kendi araları nda savaşacaklarını ve zayıflayacaklan ııı ilave etti. İmparator, onun fikirlerini kabul etti. Ncticf'de Ling-<hoıı'ya gelemeyen l\ilge Kagan , prensesi alamamıştı. Zaten bir sene içindf' kendisi ölmüş, iki oğlu ülkeye hakim olmak için kendi aralarında mücadeleye başlamışlardı. Küçük oghı Pa-chuo 1 1'.' ağalx-yi Tu-li-shih'yı öldürerek tahta çıktı. Fakat, Ho li'nin söz konusu evliliğin engellenmesi, çünkü Sir Tarduşlann yakında karı şacağı şeklindf'ki fikrinde haklı olduğunu Çin imparatoru anlamışu. Korelilerle yapılan savaşlara da katılan Ho-li arkasından Kuca'nın Çin'e et mesini sağladı. 652/65 3 1 20 yı lında Batı Gök-Türklerinden A-shih-na l l o-hı. Ch'u-yiie, Ch'u-mi, Ku-su, Karluk ve Pf'i-sh ih gibi beş boyla Tur l'an (T'ing-cl ıou ) 'ı işgal f'ltİ. İlt°rİ harekata devam f'derf'k Chin-ling'i düşürdü n- P'ıı-lei ( Barköl ) 'i koıırolü alıma aldı. İmparator, Ho-li'nin Yin-yüe-tao baş kıııııandaııı olarak, 80 hin askcrf' ve Liang Clıicn-fang ile Clı'in, Clı'en, Clıilı, Yı mg f'yalet gf'nf'ral \'e \'alİll"ri, aynca Yl"n-jan askrri \'al isi Uygur birin<" ku manda f'dip, onunla savaşa gönderileli. Ch'u-yüc'lcrin reisi Ch u-ya-ku-<lnı 0111111 bir kumandanını öldürdü. Lao dağın ı işgal elli. Ho-li askt•rlcı-i ni yol lara a)ırarak, ona uızak kıırclıı İst" dl" Ch'u-yiif' rdsi gf'cf' kaçmayı başardı. Ancak. hafif süvarilf'rk bf'ş yiiz li (250 km) takip edildi. Kıı-clııı yapılan çari ı aaı

l I'.•

Pa-<hııo'ıııııı ağalx-yiııi öldiırnıesi \-e isimler sadece HTS 1 IO,s.61 1 9'd;;ı hıılıııımakıadu. 109. s.3293'ıe im tarih 6!i l şelJiııde kayd ..dilnıişıir.

1�° CTS

GÖK-TÜRKU.R il (FETRET DEVRİ 630-68 1 )

pışmada öldiiriildüğii gibi altmış Gök-Tiirk rt"isi yakalanmış, on binden fazla Gök-Tü rk, at, sığı r ve koyundan yetmiş bin baş ele geçirilmişti. Aynca Ch'u mi'lcrin t"rkini Shih-chicn, Ho-chih-ho gibi birkaç bey daha tutuklanmış ve geri döniilmiiştii. Çin'e gelindiğinde Ho-li'y<" sol cesur muhafızları biiyiik gent"ralliği ve Ch'eng-kuo diiklüğii tt"vcih edildi. 657 yılında Su Ting-fang ilt" Liu Po-yi ng gibi generallerle Korelilere karşı savaşa gitmiş V<" kazanama mışu 12 1 • 661 'd<" Liao-uıng seferind<" özt"llikle Çin ordusundaki yabancı a.<ıker l<"re kumanda ederek, bazı başarılar sağladı . Yın<" ayıu yı l Töl<"sl<"rin dokuz kabile (chiu-hsing) boyu Çin'e karşı isyan ettiği zaman Ho-li, onları" itaat<" alma büyük memuru " tayin edildi. Beş yüz hafif süvariyle hızla Üzerlerine yüıiiyiinc<" Dokuz Oğuzlar (dokuz kabi le) şaşı rdı. Onlarla savaşmayan l lo-li etkili bir komışma yaparak yabgıı ve teginleri dahil iki yiiz kişiyi halka yaka lamrıp, Çin'e getirtti. Ho-li onların içinde suçlu olanları cezalandırmıştı . 666 yı lında ıekrar başkumandan rütbt"siyle Kore selerint" çıktı . Liao Irmağı üze rinde Mo-ho gibi kuzey kavimlerini idare ederek, Çin adına Korelileri hoz gıına uğraııı. Ayrıca, yedi kalelerini de elt" geçirmişti. Çok sayıda Kore şehri de Çin'e bağlandı. Zaferlerinden dolayı dönüşündt" Liang-kuo dükliiğü ve ordu ıniifeu.işliği gibi yiiksek görevler tt"vcih r<lildi. 677 )ıhnda öldii ve Chao ling'e göıııiildü 1 Tı. Ssıı-clıie(İzgil-Sckel?) Erkin:

Doğu Gök Tiirk Devleti hükümdarı İl Kagan'ın mağlup olup yakalana rak Çin'e götiiriilmesi üzerine Ssu-chic (İzgil) boyıı 630 yılının baharında er kinlerinin idar<"sinde kırk bin k.işi ik T'ang İınparatorluğu'na sığındı 1 7� lfi-kıı Şad:

İl Kagan'ın'ırı kardeşi olan Yıi-ku Şad, devletin doğu tarafında hanedana mensup olmay.uı diğer Türk boylarını idan· ediyordu. 627 Sir Tarduşlar, Ba yırku'lar, Uygurlar \'e diğer Türk boylarının ayaklanmalanııı basuramamışu. Uygurları n rt"İsi t"l imleki bt"Ş bin sii\•ari İlt" Ma-lit"n Dağı 'nda( bııgiin Kaımı'da) onu nıağlııp eui. Doğu Gök-Tiirk Dcvlct.i tamamt"n iç karışıklığa sürükleninct" 630 sonunda ilk önce Kao-ch'ang'a sığındı. Ancak daha sonra diğer Tiirk beyleri gibi o da gidip T'ang hant"danı imparatonı T'ai-tsııı ıg'a bağlılığı nı bildirdi17 1 • l 7 I Kort"Iİll"rle sa\-aşı CTS'de y.ızılımıııuşur. ll!'l Ch'i-pi-ho-li hio. CTS 1 09,s.329 1 ; HTS 1 10,5.4 1 1 7. ı7:ı HTS 2 1 5A, s.6036; TCTC 1 93 s.li073; Clıaııg Chieıı bio. CTS 83,s.2775-HTS 1 1 1 .s.4 l :�:t 1 7 1 1 ITS !! 1 5A aynı yer; TGfC 1 93,s.6082.

AHMET TAŞAÔIL

T'ie-le><lıilı:

İl Kagan'ın oğullarından Tie-lo-chih, İ-ch'eng hatun yakalandığı sırada ele geçirilip, Çin'e getirilmişti. Bekar olarak Ch'ang-an'da ikamet ediyordu. Yakışıklığından dolayı bütün kadınlan cezbediyordu. Annesi de\Teye gire rek, imparatora müracaat etti ve onun kadınlarla ilişki kurmasını engel ledi1�. Ho-lo-hu : 629 yılında babası T'u-li ile Çin sarayı na giden Ho-lo-hu, onun öliimii üzerine yünMıuüğii Pei-p'ing prensliği ve You ile Shı ın gibi eyaletlerin idaresi ona kaldı. Bu görevi siirdiirdiiğii sı rada 639 yılında amcası Chie-shih-shuai ile gizlice anlaşarak, onun ayaklanma ekibine dahil oldu. Eğer Chie-shih shuai'ın isyanı başanlı olsaydı, Ho-lo-hu kagan yapılacaku. Fakat, yııkarıda da anlatuğımız gibi ayaklanma basurılmıştı . Çinliler onu öldürmemişler ve Ling-wai'a sürgüne göndennişlerdi121;. Chie-man-ı 'o:

Chie-man-t'o'nun kayııaklardaki diğer yazılışı He-man-t'o'dur. 648 yı lında Çin hakimiyetini tanımayarak, Altay dağlan ha\•alisinde kaganlığını ilan eden Ch'e-pi'nin oğlu idi. Hakimiyeti genişleyen Ch'e-pi, ona Basnııl bo yunun idaresini verdi. Fakat, o babasının hilafına oğlu A.n-lo'yı.ı Çin başken tine göndermişti. Tai-tsung derhal onu kendine bağlamayı düşünmüş ve bir Çin generallik fınvanı (sol savunma generalliği) sunmuştu. Onun bulunduğu yeri de Hsin-li eyaleti yaparak Çin topraklarına kat tı . Bundan sonra T'ang hanedanı adına hüküm siirecektir 1 27•

1�'•

HTS 2 1 5A aynı �r: TCTC 1 93,s.6073. CTS 194A,s.5161: HTS 2 15A,s.6039. 1 27 CTS 194A.s.5 165: HTS 21 5A,s. 6042. ı :ıı;

ÇİN HAKİMİYETİNE KARŞI BAGIMSIZLIK HAREKETLERİNİN BAŞLAMASI VE GELİŞMESİ iV.

648'li yı llarda Ch'e-pi Kagan'm başkaldırmasın ı n başarısızlığa uğrama sından sonra Doğu Gök-Türk ülkesinde Türk boyları Çinliler tarafından as keri valilikler kurulmak suretiyle baskı aluna alınmıştı . Dolayısıyla yaklaşık yirmi dokuz sene ufak çapta hareketlenmeler dışmda herhangi bir isyan ha reketine tesadüf edilememektedir. Bu bir bakıma 650'de ihdas edilen Büyük Genel Askeri valilik sisteminin T'ang hanedanı yararına olumlu işlediği ko nusunda fikir verebilir. Fakat, Türk boyları arası ııda bağımsızlık duygusu sönmemişti. Özellikle isyan kıvı lcı mlarının çı ktığı yer Gök-Türk hanedan üyelerinin bulunduğu Gobi Çölü'nün güneyindeki Büyük Genel Askeri Vali lik idi. Söz konusu Ch'an-yü Tu-hu-fu adlı valilik, kunıhırken imparator Kao tsung, Gök-Türk hanedanı soyundan gelenlerin bulunuşunu göz önüne ala ı·ak, Güney Hun Devleti'ni çağrıştı ran söz konusu ismi koymuştu. İşte bura daki Türk boylarııı m reisleri Çin idaresi nden memnun değillerd i . Kendi aralarından birini lider seçmek arzusu taşıyorlardı . Bağımsızlık haı·eketleri böylece başladı.

679 yılınm kışında i lk isyan başladı . A-shih-te Wen- fu ve A-shih-te Fe!1g chih isimli iki lider kendilerine bağlı olan boylarla birlikte ayaklanma teş<"b büsünü gerçekleştirdiler. Adları geçen liderler Ch'an-yii Tu-hu-fu'nun dah i linde askeri vali idiler. Onların eıı önce yaptıkları i ş Gök-Türk hanedan m dan gelen bir kagan bulmak oldu. A-shih-na Ni-shu-fu'yu kagan ilan ettiler ı:ıH. Arkasmdan bağımsızlık savaşı başladı . Birden bire söz konusu bii)iik genel askeri valiliğe dahil yirmi dön bölgenin reisleri hep birlikte ayaklanan lidcr lere iştirak ettiler. Her boy kabile buhıııduğu yerde isyan e tmişti. Bu bağı m sızlık sa\"a.Şma katılanların sayısı yiiz bine ulaştı . Kısa bir süre iı,·erisi nck çok geniş alana yayı lması, bütün Gök-Türk şeflerinin de"stek vermesi, bu bağı m sızlık hareketinin uzun süredir plan landığıııı ve organize olclıığumı gösıer m<"ktedir. İsyanııı başlayıp çok çabuk gelişmesi T'ang imparatoru Kao-ısııııg'u çok şaşı runıştı. Derhal büyük bir ordu hazırlamaya girişti. Bağımsızlık s;noaşı n ı n 12"

CTS 194A.

5 1 66; HTS 2 1 5A. s. 6042; TCTC 202.

fü92; TT 1 98. 10i3b.

AHMET TAŞACIL

başladığı valiliğin vali yardımcısı (Ch'ang-shih) Hsiao Ssu-yc'yi 120·' başkuman dan tayin etti. Hua Ta-chih ve Li Ching-chia isimli generaller emrindeki ordu ona yardım için gönderildi. Gök-Türklerle savaş için yola çıkan bu ordu kendine fazla güveniyordu. Dolayısıyla fazla hazırlık yapılmamıştı. Ayıu sı ralarda hava çok soğudu. Kuzeyin soğuk iklimine alışık olmayan Çinli as kerlt'rin deril<"ri çatlıyordu. Gök-Türklt'r, Çin ordusunu yakından takip euik lerindt'n bu fırsau kaçımıadılar. Çinli kumandanlann ummadı kları bir anda hiicuına geçip, Çin ordusunu çok ağır bozguna uğrattılar. On bindt'n fazla Çinli asker öldürülürken baş kumandan Hsiao Ssu-ye kendisine bağlı birlik ler ile savaş meydanı ndan kaçtı . Diğer iki general iSt" zorlukla Çin kontro lündeki bölgelere sığınabildiler. İmparator, bu ağır mağhıbiycte çok kızdı. l lsiao Ssu-ye'yi bugün Kuang-hsi cyaletindeki Kui-lin bögesinde olan Kui chou'ya sürgüne gönderdi. Diğer g<·neraller Hua Ta-clıih ve Li Ching-chia vazifelerinden azledildiler ı :�ı. Karşı taarnıza geçen Gök-Türkln, Ting-c· hou'ya kadar uzanclılar. Bura nın \'alisi prens Huo ( Li Yüan-kui ) , Gök-Türkler önünde duramayacağını ve şehri savunamayacağını anlayııırn bir hile yalıma gi ui. Şehrin kapılarını aç ıırclı \'c hayraklannı saklanırdı. Bu dıınımu görünce şüphelenen Gök-Türk l<"r şehirde bir tuzak olabikceğini diişüneı·<"k girmediler ve geri çekildiler 1� 1 • Uğranılan bu bt'klcnmedik ağı r mağlııhiyet Çin iınparaıonıını yeni tedbirlcr almaya sevk etli. General Ts'ao Huai-sun, Chin-lısing'de (Ho-pei ) , general Ts'ui Hsicn , Chiang ve Lung-men'da (Çahar) ı:ı2 mevzilcndirildiler . Gök Tiirk lıarckau doğuya doğru kayıyordu. Ayrıca, onlar kendilerinin eski tabi leri olan Moğol asıllı Kıtan ve l lsi'leri de kendileriyle birlikte savaşmaları için ikna ettiler. Böylece, Çin'in kıızey-<loğu sınırları da tehlike içine diiştii. Ancak, Moğol boyları n ın isyanı Çinli kmnandanlar Chou Tao-wu ve T'ang Hsiu-dı ing tarafından kolaylı kla bastırıldı. Gök Tüı·k tehl ikesi nin büyü mesi üzerine imparator Sııııg Dağııı'daki 1:ı� kutsal töı·t"n<" gitme işindrn vaz geçti ı:•ı. Nrticede Çin 'de büyük askeri hazırlıklar başlatı lmıştı. Ting-hsiang-tao lıan·kat ordusu başkumandaı ıı tayiıı edilen P'ei Hsing-chi<"n'r, Ch'eng Wu 1�'

1 lsiao Ssıı-ye bio. CTS 63. s. 2405. �MOll; 1 ITS 101 . s. 3952. 1 ITS 2 1 5A. s. 6043. CTS0dt" bu bilKi 111t"\'l·11ı değildir. ı :ı ı (j Yfı aıı-kııi bio. CTS 64 , s. 242':1; l ffS 79. s. :fi5'.{; TCTC 202. s. 6392. 1 :ı2 HTS 2 1 5A ayııı )'("r; TCTC 202 . ayııı vrr. ı :ı:ı TCTC 202. s. 6393. rı ı l lo-ııaıı'da Teıı-ft-ııg-hsieıı'dt" bıılıııııııakıadır. ı :• ı

GÖK-TÜRKLER 11 (FETRET DEVRİ 630-68 1 )

t'ing ile Li Wen-ch ' ien, onun emıi ndeki doğu ve bau kanat ordulan kuman danı yapı ldı lar. Çin ordusu nun toplam asker sayısı üç yüz bini bulmuştu . Günümüzdeki Sui-yiian eyaletinin Kui-sui şehrinde hu h ı ı ıan Hei-shan'a ka dar uzanan P'ei Hsing-chien Gök-Tü rk ordusunu mağlup ettiği gibi önemli liderlerinden A-shih-tc Feng-d1ih'yı esir etti . Bu yenilgi üzerine Gök-Türkler arası nda karı şıklık ç ı ktı . A-sh ih-na Ni-shu-fu kendi maiyc ı i ndckilcr tarafı n dan öldüıülüp başı Çin'e getiri ldi. P'ei Hsing-d1if'n, Gök-Türklerin daha önce Hsiao Ssu-ye'yi mağlup edişlerini göz öniint> alarak iyi planlar yapmışu. Erzak arabaları n ın Gök-Türkler tarafı ndan saldırıya uğrayacağı n ı tah min ederek, üç yüz arabanın içine uzun kılıçlar ve mancın ı k okları ile techizatlı beş usta asker yerleştirerek Üzerleri ni örtüp arabalara erzak yüklü göıüntüsü verdi. Birkaç yüz zayı f askeri arabaların yan ında )'ii rii tüyord u . Uzaklardaki stra tejik mevkilere askerlerini nıevLileııdirdi. Gök-Türkler kendilerine kuru lan bu tuzağın farkına varamadılar. Arabalara saldı n ı u:a zayıf askerler terkc dcrek kaçmışlard ı . l\u ı ı ı ı ı ı iizc.·ri ııe arabalar Gö k-Türkle r ıarafından al ınarak düz bir yere göıüriildiiln. Kendi arabalarından i n i p eğerlerini çözmiişler, )iyen· kleri yağmaya başlayacaklardı . Tam bu anda arabalardaki Çinli askt>rler hirdf'n dışarı a t ı l ı p, on ları ok yağmunına ı u m ı l ar. Pan iğe kapı l an Gö k Tiirkler gt>ri çekil meye haşlad ılar. Bu sefer yolda ııu•\7.ilencn Çinli askerler önlerini kesti ve netkeclc mağlup oldular. Bir kısmı öldiiıiilürkcn, bir kısmı esir edilmişti . A-sl ıil ı-te Fcng-c hih ise bundan sonraki bir savaşla esir ecl i l m i ş ı i . O n u n kurtulabilen d c ınanlan Al tay dağları n ı n cloğusundaki Lang slıan ( kurt Dağı 'na) sığıı ıarak kcnclilnini konımayı başard ılar. Diğer taraftan Yüıı-chou'yu kuşatan başk;ı bir Gök-Tiirk gnıbu Toıı l foai-dıe ve Ch'eng Wu ı'iııg tarafı ndan yenildilcr1:ı;

•

68 1 yı lında da A-sh ih-ıc Wcn-ftı ve bopı yeni bir kagan ara)ı şına girdiler. Çok geçmeden Gök-Tü rk hanedanından A-shih-na Fıı-n icn'i kagan seçıiler. Yüan \'C Ch'ing bölgelcri ( Kansu'da Clı'i ng-yang-hsi c n ) Gök-Tiirk hücumla rı na maruz kaldı. Artık Çi n hakim iycrinf' karşı Gök-Türkler arasında kesin bir baş kaldın olduğu anlaşılmakıadır. İsyanlar durmak bilmiyordu. Li Clı ih sl ıilı, im parator Kao-tsı ıng'ıın emriyle Clıing bülgesinclc n1<'\"1. ı lendirildi. P'ei Hsi ng-chien'c tekrar başkumandan l ı k veri ldi. General Ts'ao H ııai sun ile You-chou askeri valisi Li We ı ı-chien ona yardımcı ıayin edilm işlerdi. Çin ordusu yolma çıkmadan <ince casusları harekele g<·çm işlcrcl i . Kf'ndi yar ı :ı.·. P'ei Hsiııg·dıieıı

83, s. 2784-2785.

bio. CTS l i4 . s . 280 1 ,'CI.: HTS 1 08, s . 4081) , d Ch'�ıı Wıı-t'iııg bio. CTS .

AHMET TAŞAGIL

dımcısı Tou İ-chao ile birlikte Çin ordusuna öncülük eden Ts'ao Huai-sun'a casuslar haber getirdi. Onların bildirdiğine göre Karakum'un kuzeyinde A shih-na Fu-nien ile A-shih-te Wen-fu, Karakum'un kuzeyinde bulunuyorlardı. Çok ağır kıtlık içinde idiler 1 "; . Yan larında az sayıda asker vardı. Herhangi bir yerde eğlenmeden doğru oraya gidilirse kolayca yakalanabilirlerdi. Ts'ao Huai-sun, casuslann raporları doğrultusunda harekete geçmeye karar verdi. Zayıf ve yorgun askerlerini, diğer ağırlıklarını Hu-lu-p'o gölünün yakınmda bıraku. Hafif süvarilede yola çıktı ise de kimseyle karşılaşmadı. Daha öner yıkılan Sir Tarduşlanıı arta kalanlan ile karşıla.şu vr oıılan teslim aldı. Dağı nık vaziyetteki Sir Tarduş kabileleri bu sırada A-shih-na Fu-nien'in bağımsız lık hareketini duymuşlar ve ona katılmak üzere yola çıkmışlardı. Gök-Türk liderlerini bulamayan Çinli kumandan Çin Seddi'ne geri dönmeye başladı. Neticede Çin Srddi'nin kuzeyinde A-shih-te Wen-fu'ya rastladı. Her iki ordu arasında drrhal savaş çıktı ise de bir sonuç alınamadı. Heng-shui1�7 Nelıri'nt" gelindiğinde Ts'ao Huai-sun bu sefer A-shih-na Fu-nien ile karşılaşma fırsatı buldu. Emıindeki Tou İ-clıao, Li Wen-t'ı ıng ve Liu Ching-t'ııng gibi dört general ile bağımsızlığmı heniiz ilan euniş olan Fu-nien'c saldırdı. Karşılaştıklannm ertesi günü Çin ordularına hücum eden Fu-nit"n onların dön ordusunu aym anda bozmayı başardı . Ts'ao Hııai-sıııı ve diğer genrrallcr savaş meydan mdan kaçmış, sayısız Çinli asker ölmüştü. Daha sonra arta kalıp dağılan askerlerini toplayan Ts'ao Huai-sun, onlardan zorla topladıkları altınlar, ipekli kuma.şiar ile A-shih-na Fu-nien'i etkiledi ve ikisi karşılıklı banş yapu. Anlaşma sağlandıktan sonra Fu-nien kuzeye doğru çekilince Ts'ao Hııai-sun Çin'e geri dönebildi. Başkrntr başarısız bir halde geldikten sonra giiney eyaletlerinden birine sürgüne gönderildi. Başkumandan P'ei Hsing-clıien , Tai-chou ile l lsin-k'oıı arasındaki Yen men-kuan gt"çidini tııtmı ıştıı. Böylece Fu-nien ile Wen-fıı arasındaki irtibat kt"sildi. P'ei Hsing-clı ien, üç-dön ay gibi çok kısa siirede bütün kuzey Çin'i karıştı rarak isyan t"dt"n İkinci Gök-Tiirk İstiklal teşebbiisiinii yenemeyeceğini anlamıştı. Dolayısıyla soğuk savaş taktikleri uygulamaya başladı. Yaptığı kur nazca planlar sayesinde A-shih-te Wen-fu ile A-shih-na Fu-nit"n'in arasını açı ı. Wen-fıı ani bir hiicuınla Fu-nien'i mağlup etti. Fu-nien yediği ağır darbe son rası ordusımu bırakıp Yiin-clmng'a sığındı. Bu sırada çok sayıda askeri öl-

ı :ı. • Sad«r 1�7

HTS 215A. s . 6043'ır b u bilgi mr,·cııuur. Bugün Shaıı·lısi'dr Feııg-hs.iaııg'da buluıımakı.adır.

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-681 )

düğü için kuvveti azalmıştı ı�M. Chin-ya-shan (Altın Ülağ Dağı ) 'da levazımaunı ve ailesini bırakarak, hafif süvarileri yanına aldı. Hedefi az sayıdaki ordusunu sadece süvarilerden leşkil edip, kalabalı k fakal, ağır Ts'ao H uai-sun kuman dasındaki Çin ordusunu yenmek idi. Ani bir darbe vurmayı planlayarak onu aramaya başladı. Bu esnada P'ei Hsing-chien, yardı mcı ları H a Chia-mi'yi, T'un-hang-lao yolundan, Ch'eng Wu-t'ing'i de Shih-ti-lao yolundan göndere rek, Fu-nien'in karargah kurduğu yeri ele geçirip erzaklarını aldı . Fu-nien ise bu sırada Ts'ao Huai-sun ile anlaşıp geri çekilmişti. Döndüğünde erzaklarını ve ailesini bıraktığı yerde bulamadı. Ayı·ıca askerlerinin çoğu haslalanmışu. Kuzeye doğru giderek Hsi-sha'ya yerleşti. P'ei Hsing-chien burada da gön derdiği Liu Ching-t'ung ve Ch'en Wu-t'ing i l e Fu-n ien'i sıkıştırd ı . Zor du rumda kaldığını anlayan Fu-nien, P'ei Hsing-chien'e Çin'e teslim olmak iste diğini bildirdi. Fakat, Çin ordusunun Hsi-sha'ya gelemeyeceğini düşünerek hazırlı k yapmamıştı . Daha sonra Wen-fu'yu da yanma alarak başka bir yoldan P'ei Hsing-chien'e teslim oldu. Sonra başkent Ch'ang-an'a getirildiler. P'ei Hsing-chien, A-shih-na Fu-nien'e teslim olmadan önce idam edil meyeceği konusunda söz vermişti. Bundan dolayı içindeki şartların zorl u ğunu göz önüne alan Fu-nien savaşmadan teslim olmuştu. Fakat, Çinliler verdikleri sözde durmadılar ve onunla birlikte ileri gelen Gök-Türk şeflerin den elli dört kişiyi başkentleıinin doğu pazannda idam eltiler. P'ei Yen isimli bir vezir imparatoru etkileyerek öldürülmelerini sağlamıştı ı:l!ı_

l�R

Bu konuda TCTC (202)'de bilgi yokıu.-.

1��' HTS 2 1 5A. s. 6043;CTS 1 94A. s. 5 1 66; TT 198. I073b ; P'ei Hsingchien bio. CTS 64.

ayııı yer: HTS 108, ayııı yer. Çin esaretine karşı bağımsızlık hareketleı"iıı i ıı başlaması konusmıdaki bazı Çince metinle rin tercıimeleri için bkz. Liu, I, s. 1 57-158, 2 1 0-2 1 2: Chaııgjeıı-ı'ang. ayın eser, s. 1 22-130.

V. BATI GÖK-TÜRK ÜLKESİNİN PARÇALANIP ÇİN NÜFUZUNA GİRMESİ T'ung Yabgu Kagan amcası Bagatıır tarafından öldüıiiliip ortadan kaldı rıl ı nca Batı Gök-Türk Devleti tam bir karışıklık içine düştü. Bagatur zorla tahta çıkmış ve kendine Clı ' u-l i-sse-pi 1 ıo Kagan ünvanını almıştı . O hemen kendini ' büyük kagan' ilan etmiş ve Batı Gök-Türk Devleti'ni küçük kagan lıklara bölerek yöneuııeye teşebbüs etmişti. Fakat, Batı Gök-Türk Devleti' nin halkı yani boylar onun kaganlığını tanı madı. De\'let adamlannın hiçbiri ona i taaı etmemişti. N 1 1-shilı-pi boyu kendi içinden Ni-shu Baga Şad'ı kagan seç miş, ancak kend isi im iiııva n ı kabul e tmemişti. D iğer taraftan T'ung Yabg1 1 'mııı oğlu Hsi-li Tegin de Maveraiinnehir ( K'ang-chii ) 'de isyan etmiş ve orada Bagaı1 1r Kagaıı'ı mağlup etmeyi başarmışu . Bıınun üzerine Nıı-shih pi boyıın11n lideı-i Ni-sh 11, Hsi-li'yi Bali Gök-Türk tah tına davet etti. Hsi-li, babasıııı öldürüp zorla tah ııııı ele geçiren Bagatur'dan kagan lığı böylece geri alınış oluyordu. Kendine İ-p'i-po-lo-lii Yabgu Kagaı ı üııvaııın ı aldı. Baga tur ona mağlup olması ııa rağmen yine mücadeleden vazgeçmemişti. Her iki kagan kendi aralarında savaşu lar. Ancak, bir neticeye ulaşamayıp Lirbirle ı-ine üstünlük sağlayamadılar. Bu arada dış destek aramaya başladı lar. İ kisi de Çin'e elçi gönderip, hediyeler sundular. Bir Çin prensesiyle evlenmek su retiyle müt ıefık olmak istediklerini bildirdiklerinde T'ai-tsııng cevap olarak dedi ki:" Sizin ülkeniz kaıışu. İ darecileri henüz belli değil. Savaş ve benzeri mücadeleler sona ermedi. Nasıl evlilik gerçekleşir?. 1 1 1 " Neticede evlenme teklifleri reddedilmiş \'C kendi araları nda savaşmamaları tavsiye edilmişti. Baga t 1 1 r'ım idaresinden memmın olmayan büıün Töles boylan isyan et tiler \'e gidip Ui Yabgu Kagan ( Hsi-li Tegin ) 'a İtaat ettiler. Çünkü, o eski ka gan T'ııng Yabgu'ııuı ı oğlu idi \"e halkını n kalbini kazan mıştı. Böylece Baga lll r ( Ssc-pi Kagan ) 'uıı askerleri de ya\'aş yavaş dağılmaya haşladı. Onu o na dan kaldırmak için müsait şanlarm ol11ştı ığ11 1 111 gören Lü Yabgu Kagan, son darbeyi vu rmak için harekete geçti \'e yaptığı baskıııla Baganır'ıı bozguna uğratmayı başardı . Askerlerini kaybeden Baganır, Altay dağlarıııa kaçmıştı . Burada Tuo-l ıı Kagaıı 'daıı bir darbe daha yedi \'e orada Ni-shu tarafından 1 1° CTS 1 94B"de Bagaııır"uıı u m·wı 1 11

Hou-d ı'ü-li-p"i Kagaıı şeklinde kaydedilınişlir(s. 5 1 82 ) . [\'(i lik ıd.lifı sadece CT S 1 94B'de kayderlilınişıir(s. 5 1 82) .

GÖK-TÜRKLER

IJ ( FETRET Dl::."VRİ 630-08 1 )

öldürüldü. Tek başıııa bütün Batı Gök-Türk ülkesinin hakimi olan L ü Yabgu Kagan'a devlet adamları büyük kaganlık ünvanını sundular. Bundan sonra kuzeydeki Töles boylarına ve daha doğudaki Sir Tarduş lara karşı sefere çıkan Lii Yabgu, Sir Tarduşlarla yaptığı savaşı kazanaınapp, mağlup olmuşlll. Şüpheci, i natçı ve iftiracı bir mizaca sahip okluğu kaynak larda nakledilen kagan, hu yüzden milletini kontrol altında tutamamıştı 1 cı. Ü stelik kendisine en faydalı hizmetlerde bulunan küçük kagan rütbesindeki İ l (i-li)'i hakkında iftira duyduğu için suçsuz yere öldürdü. Onun bu hareke tini gören diğer devlet adamlarını n hepsi şaşırıp korkmuşlard ı . Ne ticede Batı Gök-Türk ülkesinde kontrol elden çıktı . Ni-shu'nun gücünden çok çe kiniyordu. Gizlice onun aleyhine gizli planlar yaptı. Dunınıun farkı ııa varan Ni-shu, Karaşar(Yen-ch'i) 'a sığındı. Bundan sonra She-pei ı ı:ı·rarkan ile, Nu shih-pi'ler, Lii Yabgu Kagan'a karşı i uifak yaptılar. Zor dunımda kaldığıııı an layan Lü Yabgu yanına aldığı hafif süvari lerle Maveraii nehir'e kaçtı . Boş kalan tahta daha önce Karaşar'a sığınan N i-shu çağn ldı \'e gelip oturduktan sonra iinvanı Tuo-hı oldu. Ap·ıca Tardu iinvanını da almıştı. Ni-slnı'nun ba bası Baga Şad, T'ııııg Yabgu zamanında Çin sarayı na gelmişti (626'dan önce ) . Bundan dolap T'ang İ mparaıorlıığu ile yakın temas kurabi ldi . Hatta 633 yı lında Liu Shan-yin onun ülkesine elçi olarak gönderildi. Fakat, fazla yaşaya mayan Ni-shu 6:H yı lı ııda öldü . Yerine kardeşi T'ung-e Şad, lşbara l lsi-li-sl ıilı Kagan iinvanıyla tah ta geçti. Bu yeni kagan 635 yı lında T'ang başken ti Ch'ang-an'a adam göndererek evlilik tekl ifinde hulı ıııdu ve beş yüz baş at sundu 1 1 1 • İ mparator, onun elçisini çok i)ri kaı·şılamış ve ilt ifatlarda bu lun muştu. Ancak, oyalama taktiklerine haş mrarak evlilik teklifini kabul etmedi. Sonra lşbara Kagan , ülkesini on boya höldü. Her boyu idare eden reise birer ok verildi. Bııııdan sonra ünvanları On Şad veya On Ok şeklinde söy lenmeye başladı . On Ok, boylan sağ ve sol olmak üzere iki yan guruba ay nldı. Bir tarafa beş ok yani beş boy yerleştirildi. ı ı:. On lara Beş Tuo-hı bo)ıı adı verildi. Beş çorluk halinde tesis edilmişlerdi . Bir çor bir ok idare ede cekti . Sui-ye' (Tokmak) nin doğusımda ikamete başladı lar. Sağ grubu Nu-

1 1�

5 1 83-6058.

ı ı:ı HTS '..! 15B'de Mei-p'ai Ta-kan şeklinde yazılıııışur.

1 1 1 HTS '.? l !"ıB'de iıç kere elçilik lıeyeıi gimderdi , kendi iilkc ıııallanndan sıı ııdıı. Sonra e\· ıdJ i li nde lmhıııdu. 1 "°' Çor i i nrnı ı ı \'e tarihi gelişimi için bkz . A. D o ı m k, Eski Türk De\·letleriııde İdari-Askeri Üımuı \'e Terimler. İsıanbul 1 988, s. 1 3 . 1 4 .

lilik

AHMET TAŞACIL

shih-pi boyu oluşturdu. Beş büyük erkinlik halinde tesis edildilerH•i. Sui ye' (Tokmak) nin batısında oturacaklardı. Her bir boyu erkin idare ede cekti H7• Bundan sonra bütün yeni teşkilatlanmadan sonra ortaya çıkan boy lara genel olarak On Boy adını verdiler. Yeni düzenleme yapılmasına rağmen ülkesini iyi idare edemeyen lşbara Hsi-li-shih'ya �ı kıpırdanmalar çok geçmeden başladı. Kendi maiyetindeki T'ung Tudun tarafından baskına maruz kalmışu. Yüz süvariyle karşı çıktı ist" de galip gelemedi. Geri çekilmeyt" başladı. Kardeşi Börü (Pu-li) Şad ile Kara şar'a sığındılar. A-hsi-chi Kül Erkin ile T'ung Tudun devlet adamlarını top lanuya çağırdılar. Sonuçta Yii-ku Şad kagan seçildi. lşbara Hsi-li-shih ise kü çük kagan tayin edilmişti. Fakat, yine de bu toplantıda alınan kararlara uyulmadı. T'ung Tudıın öldürüldü; Yii-lm Şad ise kendi erkinlerinden biri tarafından mağlup t"dildi. Bu fı rsatı değerlendiren lşbara Hsi-li-shih eski top.-akları ııı tekrar ele gf'çirdi. Yine de eski gücüne ulaşamadı. Batıdaki N u shih-pi boyu Yii-ku Şacl'ı kendilt"rine kagan yaparak onu tanımadı. Yii-ku Şad ilt" lşbara Hsi-li-shih arasında karşılıklı savaşlar oldu ise de birbirlerine üstü n l ü k sağlayamadılar. İ l i lımağı kenarında toplanan binim boylar miişahadeler yaparak kendi aralarında anlaştılar. Bu ırmağın batısı Tuo-lu'mın oldu. Yani Yii-ku Şad'a Tuo-hı Kagım iınvanıııı veren Nu-shih-pi'ler onun etrafında top lanıp, doğudan ayrılmışlardı. Bu ırmağın doğusunda lşbara Hsi-li-shih ha kim olacaktı ' '" · Nt"ticedt" Batı Gök-Türk iılkf"si kendi içinde iki devlete ayrıl mıştı (638) . Tuo-hı Kagan merkezini Tsu-ho Dağı 'nın batısında kurdu. Bundan soma adına "Kuzey Sarayı (Pei-t'ing) " denmeye başladı. Diğer taraftan Po ına, Kırgız, Ch'u-yüe-shih, Basmıl, Huo-hsin, Ch'u-mu-k'un gibi boylar ona tabi oldu. Doğudaki kanadı ele gr-çirmek için harekete geçen Tuo-hı, lşbara Hsi-li-shih'nin bir ihr-beriyle gizlice anlaşarak, ona saldırdı. Mağlup olan lşbara P'a-han-na' (Fergana)ya kaçtı ve orada öldü. Geride kalan onun devlet adamları oğlunu İ-clı'u-li-shih-i-p'i Kagan üımuııyla tahta geçirdiler. O da ertesi yıl ölünce , bu sefer Chia-na Şad'ın büyük oğlu 1 '' Pi-ho-to "" Yabgu'yıı kagan seçtilf'r. Uımuıı İ-p'i lşbara Kagan oldu. lşbara Kagan'a daml ve kurt 1

�; 1 17

15.

s. 5 1 84 . Erkin iıımım \"e diğer Tiırk de\'leılerindeki ıarihi gelişmi için bkz. Donuk, aym eser. s.

crs 19'18.

1 114 ı-rrs 21 58. s. 6059.

1 r.ı

ı ;Jı

CTS 1948'yc göre kardeşi Chia-mı'mn oğhı( hkz.aym }T"r)dur. CTS 1948'ye görf' P'u-pu Tegin.

GÖK-TÜ RKLER il (FETRET DEVRİ 630-68 1 )

başlı sancak gönderen T'ang hanedanı imparatoru T'ai-tsung, onu kagan olarak tanıdığını ilan etti ( 64 l ) . Sui-ho suyunun kuzeyinde merkezini kurdu. Adına güney merkezi dendi. Doğuda ili I rmağı, Kııca, Shan-shan, Ch'ie-mo, Toharistan, Karaşar, Shih (Taşkem) , Shih (Kış) , Ho, Wei ve Semerkand gibi bütün ülkeler ona itaat etti. Tuo-lu önce lşbara Yabgu'ya saldırmamış, kendi kuvvetini artırdı ktan sonra hücuma geçmişti. Her iki kagan defalarca savaşmışlar birbirlerine üs tünlük sağlayamamışlardı. Bu arada ikisi de Çin'e elçi göndererek, destek aramışlar. İ mparator T'ai- tsung her iki tarafa da dostça davranmış ve birbir leriyle savaşmamalarını tenbihlemişti. Fakat , Tuo-lu ileri harekete de,·am etmiş, nihayet Taşkent Tudun'unu göndererek Yabgu Kagan'a saldıru p öl dürtmüştür. Bundan sonra onun ülkesine de hakim oldu. N u-shih-pi boyu onun hakimiyetini kabul etmedi isyan ederek uzaklaştılar. Toharistan'ı ele geçiren Tuo-lu, Hami bölgesine dahi akın yaptı. Çinliler burada devreye girmişler ve onun üzerine Kuo Hsiao-k'o'yı 1 ''1 göndermişlerdi. Bu kumandan önce Wu-ku boyuna sürpı·iz bir saldırı yapıp, mağlup etti. Tehlikede oldu ğunu hisseden Tuo-lu, etrafı ndaki Ch'u-yiie ve Ch'u-mi boyları nın askerle riyle Tanrı dağlarına sığındı. B u arada kuzeye doğru harekele geçen Kııo Hsiao-k'o, Ch'u-yiie'lerin erkininin şehrini (kale) ele geçinnişli. Arkasından Ho-suo Dağı'na ulaşıp Ch'u-mi boyunu da teslim ald ı . Bu esnada Tuo-hı Ka gan Çin ordusuna karşı duyduğu kin yiizüııden onların elçisi Ytian I-lsiao-yo u'yu ve beraberindekileri alıkoydu, geri göndermedi. Çinli elçilere " T'aııg imparatorunun askerlerinin güçlü olduğunu duyduğunu, şimdi kendisi nin Semerkand'a saldıracağın ı ve kimin daha kuvvetli olduğunu göreceklerini " söyledi. Sonra Maveraünnehr'e doğru bir sefere çıktı. Yolu üzerindeki Mi kuo ( M aimargh) 'yu ani bir saldın ile yıktı . Yakaladığı insanları bağladı , bü tün zenginliklerine el koydu. Fakat, onun emrindeki kumandanlardan N i shu Çor, onun b u zalimce hareketlerine ç o k kızıyordu. Oğlu Hu-hı-wu'yu Tuo-hı'ya hücum ettirdi. Neticede Tuo-hı'mın ülkesi büyük bir karışıklık içine düştü. Kendisi Toharistan'a sığınacaktı . Baş veziri ülkesine geri dön mesini tavsiye etti ise de o kabul etmeyip ahalisini toplayıp yola çıktı. Ye su yunu geçip Shih-kuo (Taşkent) 'ya ulaştı. Ancak, maiyetindeki ahalinin çoğu perişan olup dağılmıştı . Nihayet K'o-ho-uın Kalesi'ne sığınabildi. Geride ka lan az sayıda askerle dağılan halkını toplamaya ç ıktı ise de A-hsi-chi Kül Er-

1 ''1

Kuo Hsiao-k'o bio. CTS 83. s. 2773. 2774: HTS 1 1 1 , s. 4 1 3 1 , 4 132.

AHMET TAŞAGIL

kiıı, oııa aııi bir baskın düzenleyip. mağlup etti. Bunun üzerine Pai-shui-hu Kalesi'ne sığınan Tuo-lu orada ikamete başladı. Geride başsız kalan Nu-shih-pi boyu artık Tuo-hı'yu kagan olarak başla rıı1da görmek istemiyordu. Çin sarayına elçi gönderip, birinin tahta geçi rilmesini rica e ttiler 1 ,-'2• Çin imparatoru Wen Wıı-yin'i özel elçi sıfauyla yolla ya rak,

Batı

Gö k-Tü rk

vez i rleri n i n

Gö k-Tü rk

kaga n l ı k

ailesinden

bilge ( l iyakatli ) olan birisinin kagan seçilmesini emretti. Bunun üzerine dev let adamları eski İ-ch'u-li-shih-i-p'i Kagan'ın oğlunu İ-p'i She-kui Kagan ü n vanıyla tahta geçirdiler. İ-p'i She-kui Kagan tah ta çıkınca yanında bulunan ve Tuo-hı'nun Toha ristan'a götürdüğü memurları da kurtararak ı r·:ı, hepsini Çin'e geri gönderdi. Daha sonra Nı ı-shih-pi boyunun reisini askerlerine kumanda ettirerek Tııo lu'nmı t>n son sığındığı vt> lıiila ikamet etmektt> oldıığıı Pai-shui (belki Aksu) Kalt>si'nt> saldı rtı ı . Onların hiicumu sırasında Tuo-lu davul ve boyımzlarla çok gürültü çı kararak kaleden çıktı

\'C

çatışmaya girdi. Nu-shih-pi'ler şaşır

mışlar ve kendilniııi toparlayamamışlardı. Çok sayıda Nu-shih-pi askeri Tuo hı tarafından öldürüldü. Bıı şekilde saklandığı kaleden kurtulan Tuo-lu eski idart> ettiği boyun yanına gddi . Ancak, onu boyu hiikiimdar olarak tanı madı . Eski başarısızlıklarını sebep göstermişlerdi. Daha ewel sahip olduğu gücüne ulaşamayacağı n ı halkının kendisine karşı eski nefretini biliyordu . Bundan dolayı Toharisıan'a gitti. Bundan sonra Bau Gök-Türk Devleti'nde bir süre tek başına hakim olan İ-p'i She-kui Kagan , Çin başkentine elçilerle hediye göndermiş ve bir Çin prensesiyle evlenmek isteğini bildirmişti . İmparator T'ai-tsung bu teklifi geri çevirdiği gibi Kuca, Hoten, Slıu-lt> ( Kaşgar) , Chu-chü-po, Tsung-ling gibi beş ülkenin Batı Gök-Türklerinden ayı·ılarak Çin'e bağlanmalarım istedi. Böy lect> kiiçiik devletlere bölünen Batı Gök-Türk ülkesini Çin koııtrolüne daha kolayca sokabilirdi ı:. 1• Zaten buııdan sonra İ-p'i She-kııi'in saltanatı fazla 1 ''2 L"TS 1 91 B d ' c dunım b iraz farklı ıuılaulmışur: Tuo- lu önc eden Ni-sh u Çor' un mallarım el ler in den alınış; akabinde kaıJeunişt i. Aı·adan zaman gcçtikıcn sonra N -ishu Ço r\ııı kmrnı ııdımı Hn-hı-chiı tarafından sürpriz b ir hücuma uğradı . Onun ülkes in de biiyiık bir kargaşalık çıkıı. 64 1 yılında emr in deki l erden Wu-li çor ,.e diğerler iTuo- lu'y u ıa hmm ind irmek si ıiyoıfardı. He r bir iÇin 'e e çl igönd er ip kagan o al rak ıahıa g eç ir ilmel e rin i rica eıı il er. T'ai-ısuııg elçiy le bir ınekıııpgöndere rek Bagaııı r İ p - 'i Ka gan'ııı oğ lu nu İ-p'iShc-ku i kagan o la rak tahıa g eç ird i. , ,-.:ı Ç in li m emur a l rın kurtarılması sadece CTS'de h ildiıi lm iştir . ı :. ı CTS ye ' göre kabul ett i.

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-081 )

uzun sürmedi. 649 yı lının sonunda Talas Irmağı civarında boyları nı idare eden A-shih-na 1 lo-hı ona karşı isyan edip, bütün siyasi ve askeri gücünü ele geçirdi 1'""'·

1'"-. CTS 194B. s. 5 1 85; HTS2 15B. s. 6059-6060.

VI . ÇİN HAKİMİYETİNİ TANIMAYAN BATI GÖK-TÜRK

BEYLERİNİN MÜCADELELERİ

1 . Gök-Türk Devleti kurulduğu zaman Bumın'ın kardeşi İstemi Yabgu, ülkenin bau kısımlarının idaresine memur olarak Tanrı dağlarının kuzeyin deki Aktağ ( Ektağ) 'a gelmiş, 57li yı lına kadar bu batı kanadı yönetmişti. Onun oğlu Tardu 582 yılında Çinlilerin teşvikiyle doğudaki merkezden ayı·ı lıp bağı msızlığını ilan etmişti. İşte bütün Batı Gök-Türk hanedanı İstemi Yabgu'nun soyundan gelmektedir. İstemi'nin beşinci nesilden torunu olan A-sııih-na Ho-hı'nun babasının adı Ch'ie-yüe'dir. Kagan olmadan önce Ye pu-li Şad üm-anını taşıyordu. A-shih-na Pu-chen gidip Çin'e bağlandığı za man Tuo-lu Kagan, ondan doğan boşluğu Ye-pu-li Şad'ı yabgu yaparak dol durmaya çalışu. Bıııı ıın akabinde A-shih-na Pu-chen'ın Çin'e gitmeden idare elliği Talas l mıağı cİ\•arını elde tutmaya başladı. Güneydeki Hsi-chou'dan kuzeye bin beş yüz li'lik (800 km) mesafede bulunuyordu. Ch'u-yüe, Ch'u-mi, Kıı-su, Karluk, N ıı-shih-pi gibi beş hoyıın halkını idare ediyordu. Tuo-lu, tah uııı kaybedip Tohaıistan'a sığınınca ortaya çıkan yeni kagan İ-p'i-she-kui onu sıkıştırdı. Bunun sonucunda Ho-hı'ya bağlı bütün boylar dağı lıp perişan ol dular. Yanında sadece Chih-she-ti, Ch'u-mi-k'ıın, Po-pi gibi üç boy kalmıştı . Bunlar Ho-hı'ya kaganlık teklif ettiler. Bunu duyan İ-p'i-she-kui çok kızdı. Tehlikeyi samşturamayacağını anlayan Ho-hı, Çinlilerin desteğini aramaya başladı . Yeni kagaııın yarattığı tehlike yüzünden belirli bir yerde ikamet edemeyen Ho-lu, 648 yılında eu·afıııda kalan boylarla Ting-chou'ya gelip Çin imparatorıınıııı rızasıyla orada oturdu. Halla Sol cesur muhafızlar general liği ve Ya-ch'ih askt"ri valiliği gibi iim-anlar aldı. Kendisi Ting<hou'da Mo-ho kalesinde ikam<>t ederken ona bağlı boylar o ha\oaliye dağılarak yayılmışlar ve kulübder yapmaya başlamışlardı. Buna rağmen Ho-hı, T'ang İmparatorlu ğu'na itaat etmeyi pek diişiinıııiiyordu. Üstelik Hsi Vt' Ting gibi iki eyaleti ele geçirerek topraklarını genişletmek arzusu taşıyordu. Çinli askeri vali Lııo Hung-i bunu duyınuş ve dunımu imparatonına bildirmişti. Yt"ni imparator Kao-tsung, Ch'iao Pao-ming'i acele Ho-hı 'mm isyanını önlemesi için yola çı kardı. Ho-lıı'ya da haber göndt>rip oğlu Hsi-lien'i rehine olarak gönderm<> sini t"mretti. Hsi-lieıı rehine olarak Çin başkentine gitmediği gibi babasına da batıya çekilmt"sini tavsiye etti ( 65 1 ) .

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-68 1 )

Bauda Tu�u Kagan'ın idare ettiği bfıtiin eski topraklan ele geçiren Ho hı, merkezini Ming-bulak ( Bin Pınar) 'da tesis etti. Kendi lşbara Kagan ünva1 1 1 111 aldı. Bundan sonra Nu-shih-pi'lerin ve Tuo-hı'mın on boyunu idare etme gücüne kavuşmuştu. Bu sırada Tuo-lu'nun beş çoru vardı : Ch'u-mu-k'un-lii Çor, Hu-lu wu (lJhığ) Çor, She-she-t'i-uın Çor, Tu-ch'i-sh ih-he-lo-shih Çor, Su-ni-shih ch'u-pan Çor adlarını caşıyolardı. Nu-shih-pi'lerin ise beş erkini vardı . Bun lar A-hsi-chi Kül Erkin, Ko-shu-ch'üe Erkin, Pai-sai-kan-uın-sha-po Erkin, A hsi-chie-ni-shu Erkin, Ko-slnı-ch'u-pan Erkin \'e Hu-hı Çor Kül ki; aynı za manda Ho-lu'nun damadı idi. A-lısi-chie Kül Erkin en kuvvetlileri idi ve iyi yetişmiş askerlerinin sayısı birkaç onhini bulmuşıu. İyice güçlenen Hsi-lien Bagauır Yabgu'hığa yük seldi. Arkasından T' ing-chou (Beşbalık) 'ya saldırdı. Birkaç vilayeti ele geçi rip, binlerce insan öldürdü, y.tğmalar yapu. Gelişen askeri faaliyetlerden Ho lu'nun merkezde kaldığım ordulara ise Bagatur Yabgu ünvan ını alan Hsi-li en'in kumanda ettiği anlaşılmaktadır. Hatta onun kumanda e niği ordular Tihet'e kadar uzanan akınlarda buhıınıyordu. Oıı ıııı bu S<"ferlerine Çinliler büyük bir ordu hazı rlayarak t•ngel olmak istediler. Hazırlanan Çin ordusuna elli bin Uygur da takviye ol ması için dahil edilm işti 1 '";. Liang Clıien-fang isimli generalin kumanda ettiği orduya üstelik Türk ası llı Çinli kumandan Clı' i-pi-ho-li de yardı mcı kumandan olarak kaulınışu. Buııııııla da yetinme yen Çinliler otuz bin kişilik destek ordusu daha ilav<- etti ler. Bu arada Çinli devlet adamlarından Luo H ung-i bir rapor hazırlayarak inıparatonma sundu. Bu raporda şöyle bir plan ilerim sürüyordu: " Çin'in eıııniyetıt" olması için inamlır ki; yabancıları konu·ol altında tullıınanın yolu onları d<-ğişti.-ip, Çin'e adapte etmektir. Ho-hı bir kaleyi koruyor, kıştan do layı kar yığıldığı için Tang askeri gelemez diyor; şartlar miisait olduğımda hir teşebbüste yı kılabilir. İlkbahara kadar ent"lensin, o zaman şartlar değişe cek bütün ülkeye kumanda edf"meyecek, uzaklaşıp kaçıp giclr-c<-ktir. A)TICa askerler aslında Ho-hı'yıı cezalandıracaklar, yin<- Clı'ıı-mi, Clı'u-nıi-k'un \'<'" diğ<-rleri bağımsız lıarf"kt·t etmek istiyorlar. Eğf"r kalırlar girmezlerse tekrar Ho-hı ile birleşirler. Şimdi kış ağır, rüzgar kuvvetli ise ele askerlerin zor şart lardan derileri çatlar \'e dökülür. l leııı sını rda askf"rlerin nzakı uzun süre F•; F•i

811 konııda avrc:. bkz. ÔgC"I. " U�-gıır De.·leti011iıı ... Bu rapor CTS 1 94 8°dC' kaydf"dilmC"miştir.

s. :H l .

AHMET TAŞAÔIL

sağlanamaz, bu arada yağmacıların çetesi yavaş yavaş ölme dönemine girer. Liitfen Ch'u-yiie, Ch'u-mi ve diğerleıinin suçlarını affediniz. Ho-hı üzerinde dikkatimizi yoğıııılaşuralım. Bu felaket olmasa önceden dalları, yaprakları idare edemez idi. She-p'i, Ch'u-yiie, Ch'u-mi, Ch'i-pi ve diğerlerinin askerine bir ay süre ile yardım edip beslemek arzusundayım. Bunu takiben büyiik ordu P'ing-hıo suyunun yukarısında yardım etmek için yerini alır. Yabancılar aç gözlü ve yırucı savaşırlar. Aynca yabancıların askerleri Tang askerlerine yardımcı ohırlar. Şimdi Uygur süvarileri Ön<" çıkar, T'ang askerleri onları ya vaşça takip eder. Böylece Ho-hı perişan olur1!111" . Yukarıdaki rapordan anlaşıldığına görc Çinliler, Uygur ve diğer Tiirk boylarını kullanarak, Ho-lu'yu ortadan kaldıracaklardı . Çin ordusu ise fazla kayı p vermemek için geriden onları takip edccckti. Ayı·ıca Ho-hı'ya bağlı boyların bazıları ile temasa geçilerek ayartılacaklar ve onun içcriden vura caklardı. T'ang imparatoru onun dediklerini uygun buldu ve kuınandanla nıı bu rapor doğnılıusımda hareket etmelcrini emretti. Ch'u-yüe boyu reis lcri Chıı-ya-ku ile hirliktc yağma yapacaklardı . Lao Dağı'na geldiklerinde ona hücum eden Liang Chien-fang, onları mağlup ctti . Reisleri öldüıiildiiğü gibi dokuz bin Ch'u-yiit·'nin başı kesilmiş, altmış kahile reisi yakalanınışu. 653 yılına gelindiğinde Yao-ch'ih askeri valiliği lağvedildi. Ch'u-yiie boyu Chin-man-chou'da yerleştirildi. Bu yılın sonunda daha önce Toharistan'a sı ğınmış olan Tuo-lu Kagan öldü ve onun oğlu Clıen-chu Yabgu, Ho-lu'yıı ya kalayıp Çin'e sunmayı teklif etti. Bu şekilde Çinlilerle yakınlaşabilirdi. Ancak, Ho-hı üzerine yapuğı akında geri püskürtiildii . Bir yıl sonra ( 654) Ho-lıı'ya bağlı boylardan Karluk, Ch'u-mi, Chih-clıil" \'C Ch'u-yiie'ler mağlup edildi. Ch'u-ımı-k'un'ların Kalesi'ne hiicum eden Chou Chih-nı isimli Çinli general, orayı ele geçirmiş ve otuz bin ölii askerin sol kulağını kesmişti. Ho-hı üzerine her taraftan Çin orduları yiiıiiyordu. Su Ting-fang isimli general, Ho-hı'nıın bir başka boyu Su-ni-hsi'ye Yıng-suo I nnağı'nda saldırmış ve ağır bir bozguna uğraunışu. Bu arada Çin orduları baş kumandan yardı mcısı Wang Wen-tu, Gök-Türk orduları ile sa\"aşmak istememiş ve Ta-uı Kalesi'ni ele geçirip, hal kını tamamen katletmiş, biıtim hazinelerine ve değerli eşyalarına sahip ol ımışnı.

1 ''"

34 , 324:

Slıuang lrrııağı'ıun Boroıola \";tdisi olup Ehi No.-'a aktığı konusunda bkz.Cha\";tllllCS, s.

Ögd. ayııı makale. s. 346.

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 63� 1 )

656 yılında Bau Gök-Türk ülkesine doğru büyük bir Çin Seferi daha dü zenlendi. General Su Ting-fang İ li bölgesi ( tao ) harekat ordusu başkuman danı olmuştu. 650 yı lında Doğu Gök-Türk ülkesini çeşitli askeri \•aliliklere ayıran Çinliler, bu valiliklerin ordularını da katmışlardı. Bunlardan Uygur lar, Çin ordusunda çok önemli bir kısmı teşkil ediyorlardı. Reisleri P'ojtııı bir Çinli kumandan gibi hizmet veriyordu. Yine Çin hizmetinde bulunan A shih-na Pu-chen, Altay dağları havalisine ilerlemiş erkin Nen-tu-lu ve on bin den fazla çadır ahalisi ona teslim olmuştu. Ye-hsi lrmağı 'na varan Su Ting-fang, hafif süvarilerle hareket ediyordu. Ch'u-mu-k' un'lara ani bir hücum yapıp yendi. Bu arada Ho-lu'mııı kendisi yüz bin On-ok askerini toplamış ve Su Tiııg-fang'ın karşısın a çıkmışu . Çinli kumandan ordusunun piyade birliklerini ortada bırakıp. süvarileri sakladı . Düşmanının askerinin az olduğunu gören Ho-lu hemen taarruza geçmişti. Ne var ki; oyalama çarpışmasıııın ardından gizlenen süvariler, Gök-Türk or dusunu arkadan sarıp bozguna uğrauılar. Otuz bin Gök-Türk askeri yaka landı ve öldüıiildü. Ho-hı'nun ilcl"i gelen kumandanlarından Tou-ta Tarkan ve onun gibi iki yüz reis dahi savaş meydanında öldiirül müştü. Ertesi gün Çi: ı ordusu kuzeye yöneldi. On-okların beş boyunu oluşturan Nu-shih-pi'ler ile beş Tuo-lu'lar gidip Çin ordusuna teslim oldu. Başkumandan Su Ting fang , l lsiao Ssu-ye ve Uygur P'ojun'u Talas Irmağına doğru kaçan Gök Türkleri takip e uııesi için gönderdi. Görüldüğü gibi Çin ordusu Orta Asya lıavalisine girince şekil değiştirmiş, piyadelikteıı çıkarak sü\•ari haline gel mişti . Bunda h i ç şüphesiz Çin hizmetine giren Türk ası l l ı kumandan ve boylamı büyük etkisi vardı. Bundan sonra büyük bir kış olmuş, Çin ordusunda yiyecek sı kın tısı başlamıştı. Su Ting-fang buı ııııı iyi bir avantaj olarak planlayıp emrindekilere şöyle dedi :"Şimdi sisin karanlığı rüzgarla açılır. Gök-Türkler benim idare edemeyeceğimi zannediyorlar (diyorlar) . Sürpriz saldın beklemiyorlar, erte lersek uzaklaşırlar. Avantajı gününde kul lanarak savaşmak, başarıya eşi t tir; en iyi plan budur". Neticede gece harekete geçme planlan yapılarak, yol üzerinde rastlaııılan insanların hayvanlarına el konuldu. Böylece yiyecek te min edilebildi. Shuang Irmağı'naL··�' varıldığı nda Mi-shc ve Pu-chen isimli Çin tarafı nı tutan iki Gök-Türk beyiyle birleşild i. Bu arada Çin ordusu halktan alın an yiyeceklerle doymuş ve morali yükselmişti. Artık Ho-lıı'nıııı

ı r�ı

HTS 2 1 58,

6060.

AHMET TAŞACIL

merkezine iki yüz li (yaklaşık 1 10 km) kalmışu. Gerekli tertibatlaıı alarak yola çıktılar. Chin-ya Dağı'na varı ldığında Ho-hı'nun halkının her şeyden habersiz olarak ava gittiklerini öğrendiler. Bu fırsat bilen Su Ting-fang, az sayıda insanın bulunduğu Ho-hı'nun otağına karşı harekete geçti on binlerce insanı yakaladığı gibi hükümdarlık alametleri olan davul , sancak ve diğer aletl<"rini ele geçirdi ım. İli lrmağı'nı aşarak kaçmayı başaran Ho-hı ve Kül Çor'un maiyetindeki ask<"rlerin çoğunun nları ölmüştii. Onlan Çinliler iki koldan takibe koyul muşlardı. Birinci koldan Mi-she ilerleyerek İli lrmağı'na vardı. Ch'u-yiie, Ch'ıı-mi gibi bütün boylar onun emrine girdiler. Shuang lrmağı'nda konak ladı. Ho-hı yine Çin ordusunun geldiğinin farkına varamadı . Pu-shih Tar kan (Tarhan) ki; o Ho-hı'nun kumandanlarından idi, onun dağılan birlikle rini toplamayı başann ışu. Fakat, tekrar Mi-she tarafından Ho-hı ile baskına uğradılar. Ahalisi dağılı rken kendisi yine kaçtı. Sııi-ye (Tokmak) şehrin<' ka dar Su Ting-fang onu takip etti. Ona bağlı biitün boylan t('slim aldı. İkinci koldan gen<"ral Hsiao Ssu-ye harekete geçmiş ve Ming-bıılak'a varmıştı. Sui ye' (Tokmak)de d e Çin ordusundan bir darbe yiyen Ho-hı, oğlu Hsi-lien ile birlikte Shu:iu Şad'a sığııımak istiyorlardı. Taşkent (Shih-kııo) 'in Su-tııo Ka lesine vardılar. Yanıııda kalabilen insanlan açlık içinde idi. Adı geçen şeh rin (kale) hakimi İ-nie Tarkan, onları iyi karşıladı. İçki ve yiyecekler sundu. Ona güvenen Ho-lu şehre girdi. Akabinde yakalanıp hapse atıldı. Taşkenı'in hakimi Slnı:iu Şad, Ho-hı'yıı ondan teslim aldı. Ming-bulak'tan Taşkem'e gt>len Çinli general Hsiao Ssu-ye Çin'e götürmek üzer<' Ho-lu'yu yakaladı. T'ang İmparatorluğu başkenti Ch'ang-an'a götiiriilen Ho-hı, daha gitmeden kendini öldürmek istemiş, ancak Çinliler buna miisaade etmemişlerdi. Onu canlı olarak T'ang hanedaııı imparatorlarınııı atalarınııı mezaı-lannııı bu hııuhığu Chao-l ing'e götiirdüler. Sonra öldiinneyip hayatını bağışladılar. 6!"ı9 yı l ı n d a ölcliiğii zaman Doğu Gök-Türk Devlcti'nin son kagaııı İl'in me zarı yan ıııa göıııiildii. 1 latırasıııa bir yazıt dikilip hayatı ııda yaptı klan ya ııldı 1"1.

1 ' �' 1''1

crs 194A. s. 5 18 7 : ı ns 2 ı :,s. 6002 . CTS l !H H. s. 5 187: 1 ITS 2 1 58. s. 006'.\ .

GÖK-TÜRKLER il (FETRET OEVRi 630-681 )

1 . Bab Gök-Türk Ülkesinde Çinliler Tarafından İdari Düzenleme

lÇllmasa 650 tarihinde tam anlamıyla Doğu Gök-Türk ülkesini hakimiyetleri al una alan Çinliler, orada birçok yeni askeri düzenlemeler yapmışlar ve getir dikleri sistemle dal1a iyi kontrol edebilir hale gelmişlerdiw2• Ho-hı'nun yaka lanıp Çin'e esir düşmesiyle Bau Gök-Türk ülkesinde aruk hanedandan gelen siyasi otoriteye salıip herhangi bir bey kalmamışu. Hayatta kalabilenlerin de çoğu Çin hizmetine girmişlerdi.

Yapılan yeni düzenlemeye göre Batı C..ök-Türk ülkesi önce üç büyük ge nel askeri valiliğe ayrıldı . Bunlar K'un-hıng, Meng<h'ih ve An-hsi adlarını taşıyorlardı. K'un-lung (ling) askeri valiliğine Doğu Türkistan havalisinin da hil olduğunu söyleyebiliriz. Meng<h'ih askeri valiliği ise Tanrı dağlarının kuzeyindeki geniş sahaları kaplamış olmalıdır. An-hsi askeri valiliği ise Tann dağlarının bausı yani bir anlamda Mavcraünnehir, Buhara, Semerkand gibi bölgeleri içine alarak İran'a kadar uzanıyordu. Bu büyük valiliklerin adı al uııda küçük askeıi valilikler ihdas edildi. Buna göre : Ch'u-mu-k'un boyu Fu-yen tu-hu-fü'luğu T'u<h 'i-shih'ların Suo-he Mo-he (Baga) boyu Wen-hı tu-hu-fu'luğu A-li-shih boyu Hsie-shan uı-hu-fu'hığu Hu-lu-wu boyu Yen-po tu-hu-fu'luğu She-she-t'in boyu Shuang-ho tu-luı-fu'hığu Su-ni-shih<h'u-pan boyu Yıng-po uı-hu fu'luğu oldu11i.' . Yukarıda adlarından bahsettiğimiz valiliklere yine Çinliler Batı Gök Türk hanedan ailesinden gelen beylerden yönetici seçtiler. İstenıi'nin be şinci nesil tonum A-shih-na Mi-she'ya Hsing-hsi-mang Kagan ve Pia0<h'i bü yük generalliği ünvanları verilip, K'un-hıııg askeri valisi tayin edildi. Onun gibi yine İstt"mi'nin torunu olan ve Mi-she'nm anıca oğlu A-shih-na Pıı<he n'a Chi-waııg<hüe Kagan Vt" Piao<h'i büyük generalliği unvanları tevcih edilip, Meng<h'ih askeri valisi yapıldı. Bu vali ayrıca Beş Nu-shih-pi boyunu l•i2 Bkz . yu kanda not 160 \T 1 6 1 . l•i.' Boyların askeri \-aliliklere göre dağılımı sadrce ıns 2 1 58, s . 6063'de kaydedilın�.

AHMET TAŞAGIL

idare edecekti . Her ikisine de yüzer bin top ipekli kumaş sunuldu. Lu Ch' eng- d ı ' ing adlı özel elçi ülkelerine gidip bunu onlara makamlarında tevdi etti( 659'dan önce ) . A-shih-na M i-she ile Çin liler daha 639 yı lında temasa geçmişler ve kendisine da\'Ul ile sancak sunarak Hsi-li-pi Tuo-hı Kagan ola rak tan ı dıklar ı n ı bildirmişlerd i . Ancak, amca oğlu olup kendinden yaşça daha büyük A-shih-na Pu-chen, onun yerini almak istemiş ve ortadan kal dırmak için çeşitli planlar hazırlam ı ştı . Pu-chen'ın yarattığı teh like büyü yünce ülkesindeki idareyi elde tutamayan M i-she, Ch' u-yiie ve Ch'u-mi gibi boylarla Çin'e giuniş ve Sağ Chien-men büyük generali tayin edilmişti. Omm arkasından kendini Tuo-hı Yabgu ilan eden Pu-chen'a halk itaat eunemiş o da Çin'e sığınmak zorunda kalmış ve kendisine sol savunma büyiik general liği u n\'anı lC\'cİh cdilmişti. Daha sonra Mi-she, Çin ordusunda Korelilere karşı yapılan savaşlarda başarılar kazandığı iı,:iıı daha yüksek bir generallik makamına yiikseltildi . Bundan sonra yukarıda bahsettiğimiz gibi Ho-hı'mm mağlup edilmesi sırası ı ıda M i-she önemli rollcr oyı ı ad ı . Onun

gücü

bertaraf edilince her iki

sinc de semlxJlik kagaıılık üm-anı veren Çinliler, birer büyük genel askeri \'a liliğc yönetici olarak tayin elliler. Onlara kaganlık unvanı verilmesinin se bebi Tiirk boylaıı mn adı gcçe ı ı şahıslara bağlan ması nı sağlamak idi. Ayrıca Çin generallik ünvaı ıları da veril mişti . Fakat, söz konusu valilere tabi olma yan halk ayaklandı. Ssu-chie Tou-man, Kaşgar, Chu-chü-p'o ve Ho-p'ang-t'uo gibi üç şehri yanına alarak ayaklandı ve Hoten'i ele geçirdi. Balı Gök-Türk ülkesinde daha ewel kendi hcsaplarına başarı lı hizmetler görmüş olan Su Ting-fang'ı göndcren Çinliler, Ma-t'ou-c lı'uan'da

660 yılında, isyan eden Ssu

d ı ie Tou-man'ı yakalayıp teslim aldılar. 662 yılında Kuca'yı itaaı alıma almak isıeyen Çinlilcr, kendi kumandan ları Su

l lai-dıeng'ın

yanına Mi-she ile Pu-chen'ı da kaınııştı. Uzun sürede ıı

beıi Mi-shc'yı ortadan kaldırarak Bau Gök-Türk ülkesinde tek hakim olmak isıeyen Pu-cht"n, onun alcyh inc iftira ederek, Çinlilere karşı asilikle suçlad ı . Buna inanan S u Hai-dıcng kumandanlaıı ı ı ı toplayarak o n u cezalandırmak için m iizakerc açu . Çin lilerin destekleyerek iim-anlar sunduğu bütün reisler, Mi-she'nın aleyhinde görüş bildirdiler ve idam edilmesini sağladı l ar. M i-she' ya bağl ı Su-ni-sh ih ve Pai-sai-kan buımn iizerine isyan edip gittiler. Su Hai cheng onları arkalarından takip etmiş \'e sakinleştirmişti. Pu-chen da 666/()67 yıllarıııda öldii.

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-68 1 )

67 1 yılında Batı Gök-Tiirk boy reislerinden A-shih-na Tou-chih aslında sadece Fu-yen tu-tu'su iken halkını etrafında toplamaya başladı. Nihayet 677'de kendini "On-ok Kaganı" ilan etti. Tibet'le siyasi temas kurdu. Onun bağımsızlığını ilan etmesi üzerine Çinliler derhal harekete geçtiler; önce Üzerlerine ordu gönderecdderdi. Sonradan bundan V"dZgeçildi. Po-ssu ve Ta shih'larla temasa geçilip, onun üzerine gönderildiler. Bu dunımdan habersiz bir toplantı esnasında baskına uğrayan Tou-chih yakalandı. Diğer boyların ileri gelen reislerinin hepsi tutuklanmıştı. Yine onun kumandanlarından Li che-fıı 679 yılında teslim alınıp dönüldü1ı>ı.

"" Mi-she \'e Pu<heıı'ııı ıayiıılı-rindeıı sonra gelişen hadiseler CTS'de kaydedilmt"mişıir. HTS 2 1 58, s. 6064. Konumuzla ilgili bazı metiııleriıı ıercfımesi içiıı hkz. Cha\':lııııes. s. 27-4 1 , 577li: Waııg Yiııı-wu, ;ıyııı eser. s. 38-80: Llıı 1-ı'aııg, I-lsiıı T'aııg Sl111 Hsi-T'ıı<hfıe chiıaıı-k'ao-d111, Pit"ıı dlt"lıg. 14, 1 983. s. 1 61-226.

VII. TÜR.KİSTAN ŞEHİRLERİNİN 630-682 YILI.ARI ARASINDAKİ DURUMU Bu araşurmamızda ele almaya çalışuğımız 630-682 yılları arasındaki Gök-Türk ülkesinin durumunu incelerken şüphesiz söz konusu devrede Türkistan şehirlerinin dunımuna bakmak gerekmektedir. Ancak, büyüklü küçüklü Doğu ve Batı Türkistan şehirlerinin tarihini etüd etmek ayrı ve ge niş bir araşunna konusudur. Bu sebeple aşağıda 630-682 yılları arasında Batı Gök- Türk ülkesiyle siyasi veya sa\13.Ş benzeri sebeplerle bağlanulı olan şehir lerin durumu incelenmiştir1';�. Sadece konunun bütünlüğü açısından aşa ğıda adı geçen şehirlerin ve şehir devletçiklerinin Çin ile kurduktan müna sebetlere temas C"dilmiştir. 630 yılının başında Doğu Gök-Türk Devleti'nin yıkılıp Çin tahakkümüne

girmesi, aynı sıralarda Batı Gök-Tü rk kaganı T'ung Yabgu'nıııı öldü rülmesiyle ortaya çıkan taht mücadeleleri neticesi bu ülkenin de karışıklık lara sürüklenmesi Hami'den Harezm'e, İran'a kadar bütün şehir silsilesinin üzerindeki Gök-Türk hakimiyet perdC"sinin kalkmasına yol açu. Serbest kalan söz konusu şehirlerin çoğu Çin'deki T'ang hanedanı imparatonına elçilerle hediy<"ler göndererek ilişki kurmaya çalışu. Çin imparatoru ise bu du nımu fırsat bil<"rek hepsini kendi metbuu görmeye başladı . İçlerinden bazıları özellikle Kuca, Karaşar ve Kao-ch'ang çok zayıf da olsa Çin hakim iyetine karşı direnme gösterdilerS(' de 649 yılına kadar hepsi onların idaresine gir meye mecbur kaldılar. Çinliler, Tokmak, Karaşar, Kaşgar \'e Kuca'da dört askeri garnizon adı verilen askeri hatlar kurarak bölgeyi kontrol alunda tut maya çalışular 1'";· Üstelik Doğu ve Bau Türkistan'ı Çince isimler ahında ge nel \'aliliklere \'e bunların içinc!e küçük eyaletlere böldüler.

ı ı ; ', Doğıı \'e Batı Tiırkisııı n ıtehirlerinin Çince metinlerle. Biza ns \'e İslam kaynaklarıyla nıukayesdi olarak etraflıca incelenmesi Cha\"annes ııırafıııdan yapılmı$Ur. Ancak, sadece HTS' deki metiıı�ri kulbnmı$tır(bkz. ayııı ner, s. 99- 1 74 ) . ıı;,; H.Salmaıı. "Çin lmpara torluğu'nuıı Batı Ülkelerine Karşı Tesis Eniği Askeri Haı(Dörı Garnizon) . Belleten, 2 1 1 , 1991, s. 921-935.

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-681 )

Kao-ch 'ang(Twfaıı): Doğu Gök-Türk Devleti yıkı l ı r yıkılmaz 630 yı lında Kao-ch'ang kralı Wen-t'ai, Çin sarayına geldi. Ülkesine geri dönecek iken kendisine olağa nüstü hürmet gösterildi. Bu arada hanımı Yü-wen-shih Tang hanedanı ailesi ile yakınlaşmak istedi ve kendisine Ch'ang-te prenses ünvanı sunuldu 11;7_ Uzun zaman Bau Gök-Türkleri ile Kao-ch'ang'lılar iyi ilişkiler içinde idi ler. Batı Türkistan'dan Çin'e giden vergi heyetlerinin yolu Kao-ch'ang'dan geçiyordu. Batı Gök-Türkleri ile beraber bu vergi heyetlerini yağma ediyor lardı. Hami, önceden Bau Gök-Türklerine bağlı idi. Ancak daha sonra kendi bağı msızlı klarını ilan ettiklerinde Bau Gök-Türkleri ile Kao-ch'ang'lılar bir likte Hami'ye hücum edeceklerdi. Çin imparatonı Tai-tsung devreye girdi ve onun büyük veziri A-shih-na·dıü durumu müzakere etmek için saraya çağ nldı. Wen-t'ai, onu göndermedi. Arkasından yardımcısı Chü-yung'u yolladı ve suçunun affını istedi. Sui hanedanının sonunda Çin'de kanşıklık çıkuğı zaman ahalinin bir kısmı Doğu Gök-Türklere diğer bir kısmı Kao-ch'ang'a sığınmışu. Doğu Gök-Türklere sığınanlar geri getirilmiş, fakat, Kao-ch'ang' da otmanlar Wen-t'ai tarafından geri gönderilmemişti. Bu arada Bau Gök Türklerinden İ -pi Şad, Karaşar'ın üç kalesini ele geçirdi, kadın erkek ahal i lerini yağmaladı. Karaşar kralı (prensi ) , Çin'den yardım istediğinde L i Tao

yii durumu araşurması için gönderildi. Çinli elçinin gelişinden endişe duyan Wen-t'ai, hemen Çin'e bir elçi yollamış ve kusunınun affedilmesini istemişti. Ancak, imparator, onun elçisini karşısına alıp azarladı. Ayııı sıralarda Sir Tarduş'lar Çin adına Kao-ch'ang'a saldıracaklardı; imparator Tai-tsung da buna müsaade etti. Wen-t'ai, Çin sarayına hastalığı bahanesiyle ziyarete gitmeyince, sefere çıkmaya karar veren Çinliler, Kao-ch'ang üzerine beş kumandan idaresinde ordu gönderdiler. Çin ordusu çöllük araziye girince erzak sıkınusı çekmeye başlayınca, Kao-ch'ang kralı, bu yüzden ve çöldeki diğer tehlikeler sebebiyle gelemeyeceğini düşünüyor, gelseler bile neticede onları yeneceğini zannedi yordu. Bu arada kendisi hastalıktan ölünce oğlu Chih-sheng yerine oturdu. Akabinde Kao-ch'ang'a ulaşan Çin orduları kaleleri birer birer ele geçirmeye başladı ve başkenti sıkışurdılar. Neticede Chih-sheng teslim oldu. Çin or dusu tarafı ndan üç bölge, beş vilayet, yirmi iki şehi r ( kale) , sekiz bin hane, otuz yedi bin yedi

yiiz nüfus, dört bin üç yiiz at yağma edildi. Yağma edilen

ıı;7 CTS 198, s. 5294: ITTS 22 1 A. s. 6220.

AHMET TAŞAGIL

alanın genişliği doğudan batıya sekiz yüz l i ( 460.8 km) güneyden kuzeye beş yüz li ( 288 km.) idi. İ mparator T'ai-tsung bundan sonra onun topraklarını batı eyaleti ( Hsi-chou) yaptı . An-hsi Tu-hu-fu'hığu kurulduğunda, bu askeri valiliğe dahi l edilmiş, Çinli askerler garnizonlarda bırakılmıştı. Batı Gök Türkleri n den Yabgu, Kagan-fu-tu Kalesi 'ne sığı nmıştı . Kao-ch ' ang'lı ların etkisinde kalarak Çin'e bağlandı. Beşbalık'taki bu bölgeye de T'ing-chou cıdı veıildi1';ıı. K:u-aşar(Yen-ch 'i) : 632 yılı nda kralları Lung-t'u-ch'i-chih, Batı Gök-Türk ülkesinin karışma sıru fırsat bilip, Çin ile temas kurmak için harekete geçmiş ve Çin sarayına elçi göndermeye başlamıştı. Sui hanedanı yıkıldığı zamaı ı ( 6 1 7 ) anlamı çöl yolu kapanmışu. Çi ı ı ile olan tek irtibat yolu Kao-ch'aııg'dan geçiyordu. T'u ch'i-chih büyük çölden yeni bir yol açmak istedi ise de Kao-ch'ang'lılar buna kızıp sını rları nı yağma e ttiler. Batı Gök-Türklerinden Baga Şad, Tuo-lu-nu shih-pi tarafı ndan zor duruma düşürüldüğünde Çin'e giui. Tuo-lu tekrar ona saldır·dı ve Çin'e elçi gönderip durumunu anlattı . Meşhur atlardan da sunmuştu . Hsi-li-shi h , kagan olduğunda Karaşar'a iyi davrandı . 638 yılında Ch'u- mi, Ch'u-yüc boylan ile Kao-ch'ang'lılar beş Karaşar Kalesi'ni işgal etti ler. Bin beş yüz insanı yağına ed ip evleri yaktılar. 639'da Kao-ch'ang'a kadar gelen Çiıı ordusuna destek veren Karaşar'lılar, sonuçta Kao-ch'ang krallığı yıkılınca eski şehirlerine kamşnılar. Batı Gök-Türk vezirlerinden Kül Çor ile T'u-ch'i-chih akraba idiler. ikisi de güçlerini birleştiıip, Çin'e vergi göndermeyi kestiler. An-hsi askeri valisi olan Kuo Ilsiao-k'o, onları cezalandırmak için imparatordan izin istedi. Ka raşar'lı bazı devlet adamları kendiliğinden Çin ordusuna katıldı. Karaşar'ın dört tarafı dağlarla Çe\Tili idi. Bunların dışında su vardı (herhalde kaı ıallar mevcuttu ) . Karaşar'Iılar buna güvenerek hazırlık yapmadılar. Kuo I lsian-k'o suyıı kesti ve şehre hücum edilip ele geçirildi. Karaşar kralı T'ıı-ch'i-chih, oğlu ve karısı ile Lo-yang'a götiirüldii. Burada suçları affedilip herhangi bir cezay-.t çarptırılmadı lar. Çinli kumandan Kuo l lsiao-k'o, Karaşar'dan döndükten üç gün sonra Kiil Çor, onun Karaşar kralı yaptığı Li-p'o-chıın'ıı tahttan indirdi. Yeı·iııe tu dıııı'u kral yaptı. Fakat, T'ai-tsııııg onu kral olarak tanımayı nca tudun tahttan feragat etti. Karaşarlı lar ve Hsie-p'o-a-na-chih'yı kral yaptılar. Li-p'o-chun, ı ı-.ıı

CTS 1 98.

5293: ITTS 221A.

6220-6623.

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-081 )

Kuca'ya gönderildi ve orada öldüıüldü. Çin ordusunda vazife alan Türk asıllı kumandan A-shih-na She-er, Hsie-p'o-a-na-chih'yı tesli m aldı ve öldürdü. T u ch'i-chih'nın ağabeyi P'o-chia-li'yi kral yaptı ve Yen-ch' i ( Karaşar) askeri vali liği kuruldu. Onun ölümünden sonra Tu-ch 'i-chih'yı Çin'den geri isteyen Karaşar'lı devlet adamları o gelince tekrar kral yaptılar 1 ';�·. Kııca:

630 yılında Çin ile m ünasebet kurma fırsatı bularak, elçi gönderen Ku ca'lılar o esnada at sunmuşlardı. Ancak, daha sonra eskiden olduğu gibi yine Batı Gök-Türklerine vassal oldular. Kuo Hsiao-k'o adlı Çinli kumandan Ka raşar'ı ele geçirdiğinde Kuca'yı da Çin'in etki alanı na soktu. Ancak, Çin sara yına vergi göndermiyorlard ı . Kralları Su-fa-t'ie ölünce yerine kardeşi Ho-li pu-shih-pi geçti. 647 yı lında Çin sarayı na elçi gönderip vergi sundular. Karaşar'ın üzerine büyük bir Çin ordusu sevk edilip, bu şeh ir düşünce Kuca'lılar korktular. Kuca üzerine yapılan ileri harekatla T'ang İ mparaıor luğu hizmetinde bulunan Türk ası llı A-shih-na She-er şehri ele geçirdi. Kral yakalandı ise de veziri Na-li gece kaçma}1 başardı. Bu arada Bau Gök-Türkle rinden onbinden fazla kişi omıııla bir araya gelip savaştı. Fakat, çinli general ler kademe kademe ilerleyerek onu mağlup ettiler. Na-li kaı;arken yakalandı. She-er, kralın kardeşi Yabgu'yu Kuca kralı yaptı . Yakalanan Kuca'l ı devlet adamları Çin'e götürülmüşlerdi. İ mparator T'ai-tsung, Hoten, Kaşgar, Tok mak ve Kuca'da dört askeri garnizon kunılmasını emrederek, bundan sonra söz kon usu bölgenin An-hsi askeri vali liği emri nde idare edi leceğini ilan etti 1 70 T'ai-tsung'un ölümünden sonra Kao-tsung tahta çıkınca l lo-li-pu shih-pi tekrar Kuca kralı tayin edildi. Vezirleri Na-li ile l lo-la-ıien'in dah i ü l kelerine dönmelerine izin verildi. Uzun süre sonra kralları Ç i n sarayı na gel diğinde Kııca'da yine karışıklıklar çıkmıştı . Batı Gök-Türklerinden Ho-ltı Kagan'a bağlılı klarını bildirdi lerse de Çinli kumandan Yang Clıou dıınıma müdahale etli. Daha sonra Kııca askeri valiliği kıınıldu 1 7 1 • •

Kaşgar:

635 yılında Çin'e elçi gönderip meşhur atlarından sunan Kaşgar'lı lar d i ğer Türkistan şehirleri gibi 630'da Ç i n i l e temasa geçmek için hediye gö n dermişler ve kendi memleketlerinde yetişen mallardan gcıirmişlerd i . T'ang ıı;•ı CTS l iO ı;ı

1 98. s. 530 1 -5302: HTS 221A. s. 6228-6230. Bkz. yu'-and� not 166. CTS 1 98. s. 5303-5304; HTS 221A. s. 6230-6232.

AHMET TAŞAÔIL

hanedanı ile m ünasebet kurmalarından önce Bau Gök-Türk hanedan aile sinden bir prenses ile Kaşgar kralı evlenmişti. 635 yılından sonra Çin'e vergi göndermeyi hiç kesmediler. Ancak, 680'de Tibetliler bir süre Kaşgar'ı işgal ettiler• rı.

Hoten: Önceleri Batı Gök-Türklere vassal olan Hoten 632'de Çin'e ülkesinde bol m iktarda çıkan yeşim taşlarıyla süslü kemerler göndermiş, imparator T'ai-tsung bundan çok memnun olup, onlara cevap vermişti. Çin ordusu A shih-na She-er kumandasında Kuca'ya hücum ettiği sırada endişeye kapılan Hoten kralı Fu-she-hsin , oğluyla on bin üç yüz baş deve sevk ederek, onlara (Çin ordusuna) lojistik destek sağlamışu. Kuca'nın düşmesinden sonra Çin ordusu kumandanları nın gönderdiği elli süvariye teslim olan Hoten Kra lı Çin sarayına gitti. 650 yılında adı geçen kral Çin İmparatom Kao-tsung tar: ı fından sağ cesur muhafızlarlan generali tayin edildim.

Semerkand: 631 yılında T'ang İ mparatorluğu'nun vassalı olmak için müracaat eden Semcrkand Kralı , 635'te aslan , 637'de gümüş, al un ve benzeri çubuklardan vergi olarak sundular. T'ai-tsung onun ülkesinin çok uzakta bulunmasına rağmen hediye göndermesini memnunlukla karşılamışu. 650 yılından sonra Scmerkand askeri valiliği tesis edildi 1 7 1

1'aşkend: Taşkend'liler, 6 1 8-649 arasında defalarca kendi ülke mallarından sundu lar. 658'de onları n toprakları Çinliler tarafı ndan Ta-yüan askeri valiliği ya pıldı

11:• •

Feıgaııa: 627-649 yıllan arasında kralları Ch'i-pi, Batı Gök-Türk K'an Bagauır ta rafından öldiiıiildü. A-se-na 1 7'; Shu-ni şehri idare eunekle vazifelendirilmişti. A-sc-na Shu-ni ölünce oğlu Ho-po-chih, Ch'i-pi'nin ağabeyinin oğlu A-le-san'ı kral yaptı. O, Hu-men Kalesi'ni, H o-po-chih, K'o-sai Kalesi'ni idare edecekl i2 CTS 198. s. 5305: HTS 221 A, s. 6233-6234. m CTS 1 98. s. 5305. 5306: ITTS 221A. s. 6235. 6236. ı ı ı CTS 198, s. 5310: HTS 221 8. s. 6243, 6244. l i'• ITTS 221 8. s. 6246. ;; 1 , Chımıımes, A-shih-ııa okumuştur(s. 148) .

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-681 )

lerdi. 656'da Çin'e elçi gönderen Ho-po-chih vergi sununca İmparator Kao tsung huna çok memnun oldu. 658 yılında K'o-sai şehri Hsiu-hsiin-chou vali liği yapıldı. A-le-san askeri vali tayin edilmişti. B u yıldan sonra her yıl Çin başkentine vergi yolladılar 177• Hami:

630 yılı ndan önce Gök-Türklerin tabiyetinde olan Hami Şehri (kale) nin reisi bu yılda Gök-Türkler Çin hakimiyetine girincf' T'ang İmparatorluğu başkf'ntine geldi. "İl Kagan'ın tamamen ortadan kalkmasından sonra yedi şehri de Çin'in teb'ası oldu" kaydından etrafında o devirde en az yedi kalf' şehrin mevcut olduğunu anlıyoruz. Bundan sonra Hami bölgesi topraklarına Çinliler Bau Hami Eyaleti (Hsi-i chou) adını vererek kendi topraklarına kat ular 1'" .

177 ı7K

HTS 2'.! 1 8, s. 6250. 1 4 .

HTS 2218. s . 6257.

VI II. BELGELER 1-Tung Tıen a.

Doğu Gök-Türkleri (Tu-chüe Shang)

T'ung Tien Shang 197, 1070c: T'u-li Kagan, Shen-po-pi'dir ki; Shih-pi Kagan'ııı esas (kamıni) kadınından doğan oğludur. Ayrıca Hsie-li'nin yeğe nidir. Sui haııedan ı ııın Ta-ye saltanat devresini n ortasında ( 6 1 1 ) T'u-li he nüz küçük yaşta iken Slıih-pi, onu Ni-pu Şad ünvanıyla devletin doğu mer kezindeki ao;; k erlerini idare eımek üzere gônderdi. Sui'in Huai-nan prensesi, kuzeye gitti vr onunla evlendi. 1 lsie-Ji ıahta çı ktığında T'u-li kagan oldu. Merkezi You-chou'mın kuzeyinde idi. T'u-li de,·letin doğu kanad ı nda Hsi, Hsi gibi ondan fazla boyu idare ediyordu. Vergileri aşırı derecede anırdığı için idaresindeki boyların çoğıınıın husumcıini kazanmıştı . Chen-kuan sal tanat devresinin başında (627) Hsi gibi diğer boylar gelip Çin'e bağlandılar. Onun h alkı ııı kaybetmesine kızan Hsie-li, Hsüe ( hsie) yen-t'o' (Sir Tar duş) larla savaşması için gönderdi . Yıne bir taburunu (2500 kişilik) kaybetti. Bunun üzerine tutuklandı ve kamçı landı. T'u-l i , önceleri Wu-te saltanat devresi zamanında ( 6 1 8-626 yı lları ) T'ai tsıı ı ıg ile dostluk kurdu. T'ai-tsııng'la kalpten bağlılık ile anlaşıp, yeminleşip gi u i . Sonradan Hsie-li'nin idaresi karıştı . Hemeıı T'u-li'den asker istedi. O karşı geldi. 1 lsie-li tarafından saldmya uğradı. Çin'e adam göndererek saraya gelmek istediğini bildirdi. T'ai-tsung, Emir ordusu generali Chou Fan'a T'ai yiian'de hazırlık yapıp T'u-li ve halkını karşı lamasını emretti. T'u-li kendi halkına liderlik ederek gelip teslim oldu. T'ai-tsung onun karşı landığı törende derin hürmet gösterdi. Çok iyi yiyecekler hediyelerle taltif edildi. Dördüncü yılda Sağ Muhafızları Generali üııvaııı tevc i h edilip, Pei-p'ing prensliğine getirildi . Bölgesinde yedi yüz hane besleyecekti. Onun emrindekiler Shıın eyaletine yerleşlirildi. Yıne Slıun eyaleti askeri valisi ola rak selamlandı. Boyları n rcislrri yabancı topraklara döndü. T'ai-tsııng dedi ki;"Eskiden deden Ch'i-min perişan olup asker ve atla rıı ı ı kaybettiğinde bir tek kendisini Sui hanedanına atabildi. Sui ailesi

01111

tahta geçirdi. Bu sebeple kuwetlendiğincle minnettar kaldı, asla Çin'e karşı gelmedi. Baban Shih-pi'nin zamanıııa gelince o Çin'e zarar verdi. Senin de

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-ö8 1 )

8.'i

yaşadığın gibi kendinden soma Çin'e hücum eunediği yaz yoktu. Gök gerçek felaketi gösterdi. Büyük afete uğradı . Senin halkın karışıp dağıldı. Çoğu öldü. Sen bize gelip sığmdın. Ben seni eskiden Ch'i-min'inin işi gibi kagan ilan euuiyoruın . Önceki kanunlar değişti. Çin'in uzun siire emniyeue olma s1111 istiyonıın. Senin ailen ilelebed yerleşecek, tu-tu (askeri vali) unvanını alarak, benim ülkemin kanunlarına ihtiyaç var. Bütün boy beslenecek, kendi aranızda sa\'aşmayacaksınız; eğer karşı gelirseniz ya.kalamp it.ğır şekilde suç lanırsınız". Beşinci yılda ( 63 1 ) saraya çağrıldı Ping-chou'ya varı rken yolda hastala nı p öldüğiincle yirmi dokuz yaşında idi. T'ai-tsung onun için yas tııuu. Chung-shu-shilı-lang ünvanlı Ch'en Wen-pcn onun yazıtına yazdı. Oğlu l lo lo-hu yerine geç ıi. T'u-li'nin kardeşi Ch ie-shih-shuai , Chen-kuan saltanat devresinin başında saraya girdi (627) . Clnıııg-lang generali (4. Sınıf 2.dcrcce oldu. On iiçiincü yılda ((i39) imparator, Ch iu-ch'eng-kurıg'ıı ziyaret ettiği sı rada gizlice kendi boyımdan kırktan fazla kişiyle anlaştı. l lo-lo-hu ile işbirliği yapu . Geceleyin beraberce Çinli askerlerin bulunduğu yere saldırdılar. Dört önemli perdeyi aştılar. Çinliler paniğe kapı ldı. Ok atışlarıyla ortalığı karış tırdılar. Muhafızlardan onlarca öldürclükr. Sun Wu-k'ai asker teriyle ileri atı lıp savaştı . Sonra geri çekil meye başladılar. Wei Suyıı' nıı geçmek ve kendi boylarıyla birleşmek için. Takip edenler oıı ları yakalad ılar ve ölcliirdiilcr. Ho-lo-hu, fermanında Ling-piao (wai) 'a siiriildü. Hsie-li yenilince onun boylaıı nın bir kısmı Sir Tarduş (Hsie Yen-t'o) 'lara sığındı. Bazıları Doğu Türkisıan ( Hsi-yü ) 'a hareket e lli. Büyük bir kısmı da gelip Çin'e teslim oldu. Gelen boyların reislerine generallik verildi ve sa rayda görev aldılar. (Saraydaki rütbelilerin arasında oldular) . Beş kategoriye yüzden fazla itişi ayrılmıştı. 1 07 l a "Beşinci derecenin üzerine çıkaıılanıı sayısı yüzden fazla idi. Öyleki, sa ray ınuhafızlann m yarısmdan çoğu onlardan idi. Sadece Che-chie'lr-r gel medi. İmparator femıanla elçi gönderilip Çin'e itaat etmeye çağırıldılar. Li ang-chou uı-ttı (askeri vali) sıı Li Ta-liang bunun (yapılanların ) faydalı ol madığını Çin için boşuna masraf olacağıııı belirterek imparatora sunmuş ol duğu arzda; "Bendeniz uzağı pasifize etmek için yakı ııııı emniyette ol ması gerektiğini duydum. Çin halkı yeryüzünün asıl kökü ve gövdesidir. Bütün diğer yabancıların \'ahşi insanları ve dallan asıl gö,·deyi iizmüşlerdir. Dallara

116

AHMIT TAŞACIL

yapraklara hürmet netiesi uzun süre doğru dürüst hiç huzur olmadı. Şimdiki Gök-Türklerin teslim oluşları, her ne kadar yiikseltiliyorlarsa da bendeniz onların harap oluşlarını hafıre alıyorum (önemsemiyorum ) . Onların kuwet lenmesinden korkmuyorum. Ho-hsi'nin (nehrin batısı) ahalisi yabancı lara karşı müdafaalarda, eyalet ve ilçeler perişan oldu. Hane sayısı kaybedildi. Sonunda Suei karıştığında insanların sayısı az oldu. Eğer daha da çok çalı şılsa zarar vermeleri engellenir. Bendeniz kabul edilmelerinin (Çin toprak larına girmelerinin) durdunılmasını arz ediyorum." Ayrıca derler ki; "Vahşinin elbisesi (yapısı ) sen olur. Bendeniz, kabul edemiyonım, Suei Sarayı Hami'yi erken (eskidl"n ) aldı. Shan-shan, Ch' ie mo'yu da idare altına aldı ktan sonra boşa çok gün harcandı . İçerisi boş kaldı. Nihayet arunadı. Çok l"Skiden Ch'in ve Han, yakın zamanda Suei Sara yı'na bakıyonım, emniyet ve tehlikenin işaret hazır (göriinüyor) . Hami her ne kadar \'aSSal olduğunu söylese de uzakı:a çölde, insanları Çinli değil. Topraklan [azla kumlu vr tuzlu, kl"ndisi dikilip vassal de\•let (protectrate) oldu. Yularla bağlanıp kabul eclilmderini rica ediyorum. Sı ııır lan n dışında ikilnıeı eısinler. Korku içinde kalıp, kanunlara bağlı olmaları gerl"kir. Edebiyen vassal olıırlar. Boşuna uğraşmayı bırakıp (önüp) gerçek başan)ı alalım. Yakııı günlerde Gök-Türkler iilkl"leri mahvolup Saraya girdi ler. Yang-tse ve Huai ırmakları nın arasıııa hapsedilemezler. Geleneklerinin değiştirilmesi için başkente uzak olmayan topraklara yerleştirilmeliler. Her ne kadar, hoşgörü ile muamele edilse de uzun süre olmanın planı değil, her görülen bir adama beş at bağışlanarak, bir adama elbise, reisll"rin hepsine Ta-kuan'lık, bol resmi unvan ve makamlar aşı rı ısraf olur (boş yatır ı m ) . Çin'in vergileri (parası ) , kötülerin vahşiliğinl" gidl"r. Onların halkı çok artar. Çi n'in yararına olmaz. Gök-Türklerin çoğu teslim olup Shuo-fang toprakla rına yığıldığından onlarııı başkent(" girenleri IO hin aileye yakın idi. İmpara ıorhık sınırlarının emniyeti komısımııda müzakere açtı. Saraydakiler çok ıızıın zamandan beri Gök-Türklerin kııwetlerine gıi\·enerek Çin 'i t.aciz etti ğini söylediler. Şimdi Gök onları geı·çekten cezalandırdı. Çaresiz bize sığın dılar, aslında bu onların gönüllü fikri değildi. Bıı sebeple onların geıi dö ncnlcrini boylara ayı ralım. Nehrin gıineyindl" Yen ile Yü topraklanna vilayet \'C kasabalara dağıtarak yerleşıirl"lim. Hepsini dokuma işlerine memur ede lim. Bu ı:akdirdl" milyonlarca Gök-Tiirk Çin'e hane ilave edilme say<"siyle fay dalı olıır, hem de Çin SC"dcli'nin kuzeyi genelde boşalır. Sadt"ce Chııııg-shıı ling iinvanlı Wen Yen-po, Han hanedanıııııı Chien-wu zamanıııda (m.s.2!">-

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRi 630-681 )

56) nehrin güneyin<" Hun'lann Wu-yüan-sai-hsia'ya (sınırların için ) e yerleşt i rilmeleri gibi hazırlık yapılmasın ı ri c a e t ti . Bütün boylar güvenlik a l u n a alı nırlar, gelent"klerinclen ayrı lmazlar ve de pasifıze edilirler. Bi rincisi gerçek ten toprakları boşal ı r, ikincisi \'ahşi yapıları dt"ğişir. Eğer nehrin güneyinde Yen ile Yii'ye gönd<'rilirlerse bir ş<'yl<'r yapabilm<'yi öğrenirler( marifetli olur lar ) , eski alışkanlıkları n ı de\'am <' tlİrmezler. İ mparator kabul edecek ti. M i shu-chien ( i mparatorluk St>kr<' teri) ünvanlı Wei Cheng dedi ki:" Gök-Türkler eskiden günüm üze kadar asla buru m gibi bir yenilgiye uğratılmadılar. Oıı ı ın soyu Çin'e taa nız eni. Ahaliyi yağmaladı. M ajestel<"ri onun t<"slim oluşunda onlan ct"zaland ırmıyor. o hald<" nehrin kuz<"yinc g<"ri gönder<"lim eski top raklarında oturtal ı m . Hunlar vahşi insanlardır. Bizim soyumuza bcnz<"mezl<"r 1 07 1 /h kuwetlcndikl<"rinde saldırıp yağına yaparlar, zayıf düştüklerinde i taat t"derlt"r. M iı ı ııettar d<·ğil lerdir. Bu onların tabii yapısıdır. Ch'in, Haıı zama nında on lara hu şekilci<" davranıldı \'e zarar göıiildü. Cesur \'e kahraman ge neraller gönderiler<"k mağlup edildiler. Nehrin güneyindeki vilayet ve kasa balara yerleştirildiler. Majestt"leri (onları ) nasıl nehrin güneyindeki toprak lara yerleştirir. Ayrıca teslim olanların sayısı şimdi yüz bin hir süre sonra n ü f usları arıacak, bizim içi mizde rahatsızlık çıkaracaklar, kalhin içindeki hasta lık gibi, gdecekte zararlı olacaklar." Wen Y<"n-po dedi ki:" Göğün oğlu her şeye hakimdir. C..ök barı ndırır, yer taşır. Riu sığınanları beslememiz lazım. Şimdi Gök-Türkler yıkıldı arta ka lanlar bunlar, kalplerinden itaat <"ttiler. M aj<"sıeleri mt"rhametinizi esirger, atar kabul etmezseniz, yerin göğün yoh ı (erdemi, töresi ) bu değildir. Bütün yabancıların isteği vassal olmaktır. N<·hrin güneyinde ikamet ettirmek, d<·ni lebilir ki; ölenleri dirilm<"k, perişan olanları yaşatmak gibidir. Bizim ahlakı mızı gösterir, neticcd<' isyan edemeyeceklerdir." Wei Cheng yine dedi ki:" Chin hanedaııı zamanında Wei zamanııı da Hu hoylan hölün ürek bölgelere yerleştiri ldi. Wu pasifıze edildikten sonra Kııo Ch'iıı, Chiang T'ııng, imparator Wu'ya sınırlann dışına kovnıaları ı ı ı tav siye eu iğinde, i mparator, Clı 'in ve diğerlerinin sözlerini uygulamadı. Birkaç yıl sonra neticede Lo \'<" Ch'an bölgel<"rİ yıkıldı. Ö nceki han<"danlar arabalan barı ndırırdı, (önceki olaylardan ibret alın malıdır) Yın hanedanı ( m .ö . 1 7Gtl l 1 54 ) uzakları inc<'lenı iyordıı. M ajesteleri Yeıı-po'mın sözünü tutar ndırin giin<"yine gönd<"rirse, rivayet edilir ki; \'ahşi hayvan beslendiğinde sahihine zarar verir."

AHMET TAŞACIL

Yen-po yine dedi ki:" Kutsal insanların yolunda insanlar arasında müna sebet kurulamayacak olmadığını duydum. Eski ilk bilgin eğitilemeyecek in san yoktur dedi. Gök-Türklerin arta kalanlan bize sığındı, hayatlarını kur tarmak için; biz onları koruyalım sınırlanmızın içine alalım, bizim usulle rinmizi kanunlanmızı öğretelim birkaç yıl sonra hepsi tanın halkı olacaklar, onlann reislerini seçelim, saray muhafızı yapalım, minnettar kalacaklar nasıl zarar verirler? Kuang-wu (m.s. 25-56 arasında hüküm sünnüş Han hanedanı imparatoru ) , Güney Ch'ang-yü'lüğünü iç bölgelerde kurduğunda Han'ın sı nır bekçisi oldular bir devir isyan etmediler." İmparator onun planını uygu lamaya karar verdi. Shuo-fang topraklarında You-chou'dan Ling-chou'ya ka dar Shun, You, Hua ve Chang gibi dört eyaletlik tu-tu-fu' (askeri valilik ma kamları ) lar tesis edildi. Ayrıca, Hsie-li'nin toprakları alu eyalete bölündü. Sol'da Ting-hsiang Tu-uı-fu'hığu , sağda Wm-chung Tu-tu-fu'hığu kurularak onun boyları idareye başlandı. Chie-shih-shuai'ın isyanından (639 yılı)sonra T'ai-tsung endişelenmeye başladı. Yine vezirlerin çoğu Gök-Türklerin Çin'de oturmalarının uygun ol madığını söylediler, nehrin kuzeyine nakledilmelerini teklif ediyorlardı. Sağ muhafızları generali Hua-chou tu-tu'su, Huai-hua bölgesi prensi Ssu-mo, İ mi-ni-shu-sse-li-pi Kagan yapıldı. L i soyadı sunuldu. Bütün boylarıyla merke zini nehrin kuzeyine kunnası emredildi. Ssu-mo, Hsie-li ailesinin insanıdır. Shih-pi, Ch'u-lo, onun Soğdlulara benzemesi nedeniyle Türk olmayıp, A-shih-na ailesinden gelişine şüphe ile baktılar. Bu sebeple Ch'u-lo ve Hsie-li zamanlarında Chia-pi Tegin olarak kaldı. Askerlere kumanda edebilen şadlık mertebesine ulaşamadı. Wu-te saltanat de\Tesinin başında (6 1 8) birkaç kere Çin sarayına geldi. Kao-tsu, ona Ho Shun-chün prensi ünvanını verdi. Sonradan o ülke karışıp biiıiin boylar Çin'e bağlandığında sadece Ssu-mo, Hsie-li'yi reddetti. Nihaye tinde yakalandı .Tai-tsung onun fedakarlığından memnun halde sol muhafız generalliğinin yanında Hsif'-li'nin eski boyıımı Sarı nehrin güneyindeki top raklarda idare etmesini emretti. Kırk bin asker, on bin au vardı. Toprağı gü neyden san nr-hre kadar uzanıyordu. Başlangıçta kırk bin askr-r, on bin at ile Sarı Irmak'tan kuzeye Pai-tao'ya kadar uzanan toprak ile Pai-tao'nun kuzeyine hareket edecek iken Ssu-mo, Sir Tarduş'

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-681 )

1 07 1 c lardaıı korktuğu için Çin Seddi'nin (sınırlannın) dışına çıkmak istemedi. Bunun üzerine T'ai-tsung, Ssu-nung-ch'ing ünvan lı Kuo Ssu-pen ' ı Si r Tarduşlara mektupla gönderdi ve dedi ki: "Önceden Gök-Türklere yenilince Hsie-li Kagan sadece suçlu idi. Halkın vahşiliğini gözardı ettim. Halkımın derdini savdım, onu tahuan indirdim. Onların topraklarını değil insan ve atlarını istiyorum. Hsie-li'nin mağlup edilip, tahundan inmesinden sonra yeni kagan istedi ler, bütün teslim olanlar, nehrin güneyine yerleştirilip, sürülere bakma işine memur edildiler. Şimdi insanlarının sayısı atları nın koyunlarının miktarı hızla artmaktadır. İlkten verilen söze sonradan güvenilmemezlik olmaz. Bu sebeple Gök-Türklerin nehri geçip tekrar kendi topraklarına gitmelerini isti yorum. Ben sizinle ilgili planı günler, aylar öncesinden yaptım. Şimdi Gök Türkler ikamet ettiler. Sonradan ikamet edenler küçük olurlar. Önceden ikamet edenler büyük olurlar. Sen çölün kuzeyinde Gök-Türkler çölün gü neyinde kendi sınırlarınızı korursunuz, boylar da pasifıze olur. Eğer onun topraklarına yürürseniz ve kendi aranızda savaşırsanız sizi askt"rlerimle ceza landırırım. Bu şekildt" anlaşma yapıldı. Sadece senin zamanında değil oğul ve torunların zamanında da geçerlidir. Bunu uzun zaman muhafaza ediniz." Neticede Ming-li-pu-shang-shu fınvanlı Chao-chün prensi Hsiao Kmıg fermanla hemen Ssu-mo'nun boyunun olduğu yere gitti ve nehrin kuzeyinde bir salon (platform) inşa edip, selamladı. Ayrıca daml ve sancak sundu. Gök Türkler ve Soğdlular bütün eyaletlere emin bir şekilde yerleşmişlerdi. Bun lara nehri geçip kendi eski boylarına dönmeleri emredildi. Ayrıca, Sol savunma generali A-shih-na Chung, Sol hsien-wang Sağ mu hafızları generali A-shih-na Ni-shu Sağ hsien-wang rütbeleriyle iki tarafa gö revlendirildiler. Sir Tarduşlar, T'ai-tsııng'un Ssu-mo'yu nehri kuzeye doğnı geçirttiğini duydular. Onun boylarının çölün kuzeyine geçeceğinden endişe ettilt"r. Hayvanlarını süvarilt"rini toplayıp savaşmak için beklemeye başladılar. Tai tsung haber gönderip savaşı dıırdurmalarını bildirdi. Ssu-mo maiyetinde yüz bin ahali ve kırk bin yetişmiş askerle (San) nehri geçti. İdareyi iyi yapamayan Ssu-mo halkını kontrol altında tutamadı. Hepsi karşı gelip itaat etmedi. On yedinci yıla (643) gelindiğinde ınaiyetindekile-

AHMET TAŞACIL

rin isyan etmesi nf"ticf'sinde nehrin günf'yine geçti. Shf'ng ve Hsia eyaletleri nin arasına yerleştirilmesini rica etti. İmparator müsaad e etti. Ssu-mo az süvariyle saraya gelip Sağ muhafızları generalliği ünvan ı nı aldı. Müteakiben Liao-tung seferine çıku. Okla vunıldu. T'ai-tsung kanını ya layarak akraba oldu. İyileşmesi için özel itina gösterdi . Fazla yaşayamayıp, başkente gelindiğindf" öldü. Ping-pu-shang-shu makamı ve Hsia-chou tu-tu' luğu ünvanları Vf'rildi. Chao-ling'e gömüldü. Pai-tao-shan'a heykeli yapıldı. Hua-chou'ya yazıu dikildi. T'ımg Tien 1 98 (T'uclıiie Chııng)

1 073a Gök-Türklerin başka boyu Ch'e-pi idi ki; aym zamanda A-shih-na kabile sinden geliyordu. Atalan küçük kaganlar idi. Merkezi Altay Dağı'nın kuze yinde idi. 1 Isie-li Kagan yenildiğinde kuzeyin bütün yabancı boylan onu "Bü}iik Kagaıı" seçmek istediler. Bu dunun Sir Tarduş'lann kagan olmasına tesadüf ettiği için Ch'e-pi, kagan olmaya cesaret edemedi. O zaman biitiin boylarına liderlik f'd<·rek onlara itaat etti. Gözüpek olduğu iyi planlar yaptığı için halkın çoğu gidip oııa ( kendisine) i ıaaı ediyordu. Sir Tarduş'lar hıma kızdılar ve onu cezalandıracaklardı . Ch'e-pi gizlice onun planların ı öğrendi. Eski buhınduğu yere kaç tı. Onun toprakları haşkt"nllt"n on bin li uzaklıkta idi. Mükemmel askerlerinin sayısı oıuz hin kişi idi. Kendini İ-chu-ch'e-pi Ka gan ilan t"tti. Batıdaki Karluklar ile kuzeydeki Kırgızların hepsi ona itaat ettiler. Kendisi Sir Tarduşlan yendikten sonra oğlu Sha-po-lo Tcgin'i Çin sarayı na gönderdi. Aynca kt"ndisinirı Çin sarayına gelmesine müsaade edilmesini rica t"tti. Tai-tsuııg, ona elçi gönderip davet etti. Neticede gelmedi (vazgeçti ) . T'ai-tsung çok kızdı. Chen-kuan saltanat de\'ft"sinin yirmi üçüncü yılında (649) Cesur muhafızlar ( Hsiao-wei) yardımcı generali Kao K'an'ı, Uygur, P'u-ku ( Bugu ) Vt" diğer boyların askerleriyle ona saldırması için gönderdi. Onun reislerinden Karluk, Ni-shu-ch'üt" İlteber ile Pa-sai-fu Ch'u-mu-k'un Bagatıır Erkin gibi boylar Ch'e-pi'ye isyan edip, birbirlerin takip ederek gelip Çin'e müıtt"lik oldular. Yung-lrni saltanat de\ı·esinin birinci yılında (650) Kao K'an ordusu ile A hsi Dağı 'na vardı. Ch'e-pi, Çinli kumandanın geldiğini duydu. Bütün asker lerini savaşa da\•et etti. 1 lt"psi gitmedi. Sadect" karısı oğlu ve birkaç yüz süvari

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRJ 630-68 1 )

ile kaçu. Halkı nın tamamı teslim oldu. Kao K'an hafif süvarilerle Ch'e-pi'yi takip etti. Yakaladı, başkente getirdi. Tapınağa sunuldu, aynca Chao-ling'e götürüldii. Kao-tsung defalarca suçunu yüziine açıkladıktan sonra hayauııı bağışladı. Sol muhafı zları generalliğine getirildi. Ch'ang-an'da o turmaya mecbur edildi. Onun geıide kalan halkı Yü-ru-chiin (Ötüken) Dağı 'nda idi. Lang-shan tu-tu'luğu tesis edilerek onlar idare edildi. Ch'e-pi'nin büyük torunu Ho-man-t'o önceden Pa-hsi-mi boyunu idare ediyordu. Ch'e-pi yenilmeden önce büyük oğlu An-lo'yu saraya göndermişti. T'ai-tsung çok memnun olup ona Sol savunma generalliği ünvanı ııı verip Hsin-li-chou'yu ihdas ed<"rek oranın ahalisinin idaresini ona tevcih etmişti. Ch'e-pi yıkıldıktan sonra hepsi vaMallıklara bölündü. Neticede Ch'an-yii, Han-hai gibi iki tu-hu-fu' (biiyük genel askeri valilik) luk kuruldu. Ch"an-yii nı-hu'hığu Lang-shan, Yiin-chung, Sang-kang gibi üç uı-uı ' (askeri vali) hık Su nung gibi on dört chou'hık idare ediyordu. Han-hai nı-hu'hığu lfan-hai, Chin-hui, Hsin-li gibi yedi tu-nı'hık, Hsien-<>, Ho-lan gibi sekiz dıoıı ihti'" ediyordu. Her biıinin başında Tu-uı \'e ts'e-shih (askeri vali yardımcısı, as lında eskid<"n askeri vali idi) bulunarak idare <"dileceklerdi. Kao-tsııng, T'ai-shan'da ibadet ettiği sırada Lang-shan tu-tıı'su Karluk T'u-li \'C otuzdan fazla reis gelip, dağın eteğirnkki törene kauldılar. Tören yazı una Yung-hui saltanat dc\Tesinin 1 073b başındaı ı ( 650) başlayarak yirmi yıldan fazla kuzeydc problem çıkmadığı yazıldı. Tiao-lu saltanat de\n·sinin birinci yılında (679) Clı'an-yii'nün idarecilc rindrn Gök-Türk reisi A-slıilı-te Wen-fıı ve Feng-chih iki boya beraber lider lik ederek isyana başladılar. Ni-shıı-fıı'yu kagan yaptı lar. Yirmi d ö n cyalcıin reisini isyana katıldı. Kao-tsung, Hııııg-hı-ch'ing üm·aıılı Hsiao Ssıı-ye, Sağ Ch'ien-niu generali Li Clıing-clıia')ı onları ycnıııesi için gönderdi. İsyancı Wen-fu tarafıııdan mağlııp edildiler. Asker ve sııbaylardan on bindrrı fazlası öldü. Yine fermanla Li-pıı-shang-shu Ün\'anlı P't·i 1 lsing-dıien, Ting-hsiang tao harekat ordusu başkumandanı olııp. T'ai-p'u-shao-ch'ing Üıl\"arılı Li Sse wen, Yıng-clıoıı Tu-tu'sıı Chou Tao-wıı \'e diğ<"rlerini idare ederek oııız bin den fazla askere kmııancla edip, Wcn-fıı'ya saldırd ı , biiyi'ık bir bozgıına ıığ-

AHMET TAŞAGIL

ratu. Ni-shu-fu maiyetindekiler tarafından öldürüldü. Feng<hih yakalandı ve geri dömildü. Yung<h 'ung saltanat devresinin birinci yılında(680) Gök-Türkler, Hsie li'nin ağabeylerinin oğullanndan A-shih-na Fu-nien'i Hsia eyaletinden çağı np nehri geçirterek kagan yapular. Bütün boylar tekrar ona biat etti. Yeni den P'ei Hsing<hien, kumandanları idare ederek ona saldırdı. Fu-nien zor durumundan dolayı haber gönderip teslim olacağını bildirdi. Hsing<hien, bunun üzerine Fu-nien'i yakaladı. Başkente getirdi. Doğu Pazarı (Tung shih) 'da idam edildi. b. Ban Gök-Türkleri (TU<hüc Hsia) Tımg Tirn

1 99

1 077c Bagatur Hou<h'ü-li-p'i Kagan, önce T'ung Yabgu amcasını küçük kagan olarak tayin etmişti. Kendini büyük kagan ilan etmişti. Devlet adanılan itaat etmediler. Nu-shih-pi boyu beraberce Ni-shu Baga Şad'ı k.agan seçti. Ni-shu kabul etmedi. Tung Yabgu'mın oğlu Hsi-li Tegin, Bagatur'u sıkışurdığında 1 078a K'ang<hü' (Semt"rkand)de mahvoldu. Ni-shu bunun üzerine Hsi-li'yi da vet etti ve onun yerine tahta geçti. Ünvanı İ-p'i-sha-po-lo-lü Yabgu Kagan oldu. Askeri güçlerini tamanılamadan ikisi de Çin'e elçi gönderip evlilik tek lifinde bulundular. T'ai-tsung müsaade etmedi. Her birine kendi aralarında savaşmamaları ve boylarıııı korumaları söylendi. Ona önceden bağlı bütün bau ülkeleri ve Töles boyları isyan ettiler. Devleti zamanla zayıf düşmüştü. Ssu Yabg u ki; o eski reisin oğlu ve halkın kalbini kazanmıştı. O zamanda Bau tarafının Tuo-lu Kagan'ı ile Bagatur Kagan'ın kötü idareleri yüzünden reislerinin çoğu gelip ona itaaı etmişlerdi. Ayrıca askerini harekele geçirip Bagatuı"a baskın düzenledi, büyük bir bozguna uğralll. Bagauır, Chin-shan'a kaçıı. Sonra Tuo-hı Kagan tarafından bir darbe daha aldı. Devletin insanları Ssu Yabgu'ya Büyük Kaganlık sundular. Ssu Yabgu Kagan tahta geçıi. Kuzey deki Töles'lcre ve Sir Tarduş'lara büyük bir sefer düzenledi. Fakaı yenildi. Ssu Yabgu çok sert \'e iftiracı bir mizaca sahip olduğundan halkını kontrol alunda u ı ıamadı.

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRi 630-681 )

İ-li Kagan vardı ki; Ssu Yabgu'ya faydası en çok olan idi. Neticede Küçük Kaganlık tevcih edilmişti. Suçsuz olduğu halde onun ailesini cezalandırdı. Emrindekilerin hepsi şaşınp irkildi, kontrolü sağlayamadı. Ssu Yabgu, Ni shu'dan çekiniyordu. Gizli planlar yapu . Bunun üzerine Ni-shu, Yen-ch 'i' ( Karaşar)ye sığındı. Bundan sonra She-pei Ta-kan ile Gök-Türk Nu-shih-pi iki boy gizlice ona karşı saldırı planı yapular. Ssu Yabgu hafif süvarileri<" K'ang-chü' (Semerkand)ye kaçu. Sonra öldü. Devlet adanılan Ni-shu'yu Yen ch'i'den çağırarak tahta geçirdiler. Ünvanı Tuo-lu oldu. Tuo-lu Kagan , N i-slıu'dur ki; aynı zamanda Ta-uı (Tardu) Kagan ilan edildi. Babası Baga Şad aslında Tung Yabgu'ya bağlı idi. Wu-te saltanat d<"v resinin ortasında (62 1 -622) sık sık başkente gelmek tecrübesi kazanmıştı. T'ai-tsung yabancıları hakimiyeti alu na aldığı zaman daha da yakınlaştı, onunla ağabey kardeş gibi oldu. Kagan seçildiği zaman saraya elçi gönderip, müttefik olmak isteğini bildirdi. T'ai-tsung elçi gönderip ona isim ünvan ve da\IUI, sancak sundu. Chen-kuan'ın yedinci yılında(633) Hung-lu-shao-ch'ing unvanlı Liu Shan-yin gönderilerek onun lilkesine vardı ve ona Tung-ho Lou pa-hsi-li-pi To-hı Kagan ünvaııı verildi. Ertesi yıl Ni-shu öldii. Onun kiiçiik kardeşi T'mıg-c Şad tahta g<"çti. Ü n vanı Sha-po-lo-lısi-li-sh ilı Kagan oldu. Sha-po-lo-lısi-li-sh ilı Kagan, Chen-kuan saltanat devresinin dokuzuncu yılıııda (635 ) adam göndererek evlilik t.c klifinde bulundu; beş yüz baş at sundu. Saray uzun sün· iyi hürmet göstercrck ctkiledi; fakat, cvliliğc müsa ade edilmedi. Aniden onun ülkesi on boya bölündü. Her boy bir kişi tarafından idare ediliyordu. Ünvanları "on şad" idi. l lcr şada bir ok sunuldu. Bu sebeple isiın lnine on ok dendi. Ayı11 zamanda on ok sağ ve sol olmak üzere iki yan gruba ayrı ldı. Bir tarafa beş ok yerleştirildi. Onun sol tarafıııdaki gnıba beş Tuo lıı (liu) boyu dendi ki; hcş büyük çorluk halinde tesis t·dilınişl<·r; hir çor hir ok idare ediyordu. Onun sağ tarafıııdaki gnıbun ünvaııı beş Nu-shih-pi idi \'e beş büyük erki nlik şeklinde tesis edilmişlerdi. Bir erkin bir ok idare edi yordu. Hepsinin tek tlll\'cllll On Ok idi. Bundan sonra bir ok bir boy olarak kendini ilan elli. Büyük okun başı büyük başbuğ oldu. Beş Tuo-lıı boyu Sui ye'nin doğusunda beş Nu-shih-pi boyu Sui-ye' (Tokmak) nin batısında ikamet ederdi. Kendilerine on kabile boyu ünvanıııı verdiler.

AHMET TAŞACIL

Hsi-li-shih, halkını iyi idare edemiyor. Boylarıııın içinde rahatsızlık bu hınuyordu. Kendisine bağlı T'ung Tudun tarafından baskınla mağlup edildi, maiyeti perişan olup dağıldı. 1 078b Hsi-li-shih etrafındaki yüzden fazla süvariyle karşı çıku. Birkaç dt"fa kar şı lıklı çauşular T'ung Tudun kazanamadı ve gitti. Hsi-li-shih, onun kardeşi Börü Şad'ı teslim aldı ve Yen-ch'i' ( Karaşar) de kendini muhafaza aluna aldı. Onun A-hsi-chi Kiil Erkin ile T'ung Tudun devlf't adamlarım topladılar. Yı.i ku Şad'ı büyük kagan yapacaklardı, l lsi-li-shih iSt" Küçük Kagan olacaktı. T'ung Tudun insanları tarafından öldürüldü. Yii-ku Şad'ııı askerleri kendi t"rkini tarafından yenildi. Hsi-li-shih tekrar eski toprakları m ele geçirdi. Nu shih-pi \'e Ch 'u-yüe Ch'u-mi \'e diğerleri de Hsi-li-shih'ya dönüp İ taat f'lliler. On ikinci yılda (638) batı boyu nihayet Yii-ku Şad'ı İ-p'i Tuo-lu Kagan iiıwanı yla tahta geçirdi. İ-p'i Tuo-lu tah ta çıkuktaıı sonra Hsi-li-shih ile büyük bir savaş yapu. İki ordunun çoğu öldü. l ler ikisi dt" geri çekildi. Bundan do layı ortadan ikiye ayıı ldı. İli lrnıağı 'nııı baıısı Tuo-hı'ya doğusu Hsi-li-shih'ya ait oldu. Tuo-hı Kagan yine merkezini Wu-ısu-ho Dağı 'nın batısına kurdu, ismine kuzey ınerk<'zi (saray/ Pei-t'ing) clt"ndi. Chiie-yüe-shih, Pa-hsi-mi ( Basm ıl ) , Po-ma, Chit"-ku ( Kı rgız ) , H uo-hsin, Ch'u-mu-k'un gibi bütün ülkeler ona \'aSsal oldu. On üçüncü yılda (6:�9) l lsi li-shih kendi tudunu İlteber \'e Yü-ku Şad tarafıııdan çeşitli dertlere gark oldu. Hsi-li-shih zayınadı ve Ts'u-han ( Fergana) ya kaçu, orada öldü . Nu-shih pi boyu l lsi-li-shih'ııın kardeşi Chia-na'nııı oğlu P'u-pu Tegin'i onun yerine tahta geçirdiler. Üımmı İ-p'i Sha-p'o-lo (lşbara) Yabgu Kagan oldu. İ-p'i-sha-p'o-lo Yabgu Kagan, tahta çıkınca lll<'Tkf'zini Sııi-ho Supı'ııun kuzeyinr" kurdu . Ona "Giincy M<"rkni" dendi . Doğusunda İli nf'hri sın ır oldu. Kui-ıs'e ( Kuca) , Shaıı-shan, Ch'ie-ıno, T'u-huo-lo, Yf'ıı-ch'i ( Karaşar) , Shih-kuo (Ta.şken ı ) , Shih-kuo, l lo-kuo, Mu-kuo, K'ang-kuo (Semerkancl) gibi iilkelf'rin hepsi onun idaresini kabul eıtilr"r. Sonradan Çin'e elçi gönderip vergi sundu. Tai-tsuııg da ona müttefik olmak için ıneklup gönderdi. Ch<"n-kuan salıanat de,1·esinin on beşinci yıhnda(64 l ) Sol Llng generali Chang Ta-shih, onun bulunduğu yere gitti \'e davul ile sancak sundu. N<"ti ct"de Tuo-hı Kagan ile Yabgu Kagan karşı lıklı savaştılar. Müteakiben Tuo-hı, Çiıı başkt'ııt ine adanı gönderdi. T'ai-tsu ııg yakııı dostluk gösterdi. Tuo-hı

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-681 )

Kagan neticede çok kuwedendi. Bau bölgelerinin bütün ülkeleri tekrar ge lip ona bağlandı. Fazla geçmeden Tuo-lu , Shih-kuo (Taşkent) Tudun'u Yabgu Kagan'a saldırtarak yakalattı ve kendine getirtti. Sonra öldüriildü. Tuo-lu Kagan onun ü lkesini teslim ald ı . Nu-shih-pi'lerin kabileleri nin tamamı kalplerinden Tuo-lu'ya itaat etmemişlerdi. Hepsi isyan ettiler. Tuo-lu yine askerlerine kumanda ederek T'u-huo-lo' (ToharisLa n ) ya baskın düze n leyip, bozguna uğrattı. Asker göndererek Hami'ye ( İ-chou) saldırttı . An-hsi genel askeri valisi Kuo Hsiao-k'o iki bin hafi f süvariyle Wu-ku'lara sefere çıktı , onları yendi. Tuo-lu yeniden Ch'u-yüe ve Ch'u-mi ve diğerlerini gönde rerek T'icn-shan (Tanrı Dağları ) Vilayetini kuşalU. Kuo Hsiao-k'o tekrar on larla çarpıştı, geri çekildiler. K'o, Ch'u-yiie erkininin oturduğu kaleye iyi ye tişmiş askerlerle sefer düzenleyip ele geçirdi. H o-suo Dağı'na kadar takip edip binden fazla baş kesti. Ch'u-mi halkını tesl im aldı ve geri döndü. Tuo lu, önceden Ni-shu Çor'un mallarını ellerinden alınış; akabinde katletmişti. Aradan zaman geçtikten sonra Ni-shu Çor'unun kumandanı H u-hı-wu tara fın dan sürpriz hücuma uğradı . Onun ülkesinde büyük kargaşalık çı ktı . Chen-kuan saltanat devresinin on beşinci ( 64 1 ) yı lında emrindekilerden Ch 'ü-li Çor ve diğerleri Tuo-lu'yu tahttan indirmek istiyorlardı. Her bi ı·i Çin'e elçi gönderip kagaıı olarak tahta geçiı-ilmeleriııi rica ettiler. 1 078c Tai-tsuııg, elçiyle bir mf'knıp göndererek Bagatur İ-p'i Kagan'm oğlunu İ -p'i She-kui Kagan olarak tahta geçirdi. İ-p'i-she-kui Kagan tah ta çıktı, hemen N u-shih-pi'lerin askerlerini Pai Suyu'nda Tuo-lu'ya saldırttı . (Tuo-lıı) Kendisi halkmın katı lmayacağını bili yonlu. T'u-huo-lo' (Toharista n ) ya ilerledi. Çinli elçiler Tuo-lıı tarafından uı tuklanm ı şlard ı . Slıe-kui hepsini güzel töre n le Ch'ang-an'a geri gön derdi .Tekrar elçi gönderip kendi ülke mallannclan vergi su ndu. Evlilik tek lifinde bulundu. T'ai-tsung müsaade etti. İmparator fermanla C h ' i u-ts'e (Kuca) , Yü-t' ien ( Hoten ) , Slıu-le ( Kaşgar) , Clrn-chü-p'o,Ts'ıı ng-I ing gibi beş iilkenin ayrı larak hediyelerle Çin'in hizmetine girmesini emretti . T'ai-L�u ııg öldüğü sırada Ho-hı isyan etti. She-kuei'in boyıı onun eline geçti. A-slıih-na Ho-lıı ki; o Ye-pu-li Şad , She-kui Tegin'in oğludur. Ö nct>den A shih-na Pu-chen Çin't> gelmişti. Tuo-lu Kagan tahta geçtiğinde

0 11 1 1

yabgu

yaptı . Devaııı ıııcla Pu-chen'm idare t'tıiği To-lo-ssu-ch'uan 'cla ikamet ederek, Hsi-dıou'dan kuzeye doğnı biıı beş li'lik bir alanda Ch 'ıı-mi, Ch'ı ı-yüc, Ku-sı ı,

AHMET TAŞAGIL

Ko-lo-lu, Nu-shih-pi gibi beş kabilenin halkını idare ediyordu. Bundan sonra Tuo-lu bauya T'u-huo-lo'ya gidince She-kui Kagan asker gönderip onu sıkış tırdı. Ho-lu bir yerde sürekli ikamet edemedi. Chen-kuan saltanat devresinin yirmi i kinci yılında kendine bağlı boylarla T'ing-chou'ya gelip imparatorun emriyle oturdu . Sonradan Sol Ch ' i-wei generalliğine getirildi. Yao-ch'ih tu tu'su oldu. Yung-hui saltanat devresinin ikinci yılında oğlu Hsi-yün ile birlikte hal kına liderlik ederek batıya kaçtı . Tuo-lu Kagan'ın eski topraklarını işgal etti. İdaresinde bau bölgelerinin bütün şefleri bulunuyordu. Merkezini Shuang Nehri ile Ch'ien-ch'üan arasında tesis etti. Ünvanı Sha-po-lo ( lşbara) Kagan oldu. Tuo-lu ve Nu-shi h-pi'lerin o n kabilesin i bir araya getirerek idare edi yordu. Toplam yüz bin yetişmiş askerleri bulunuyordu. Bu Tuo-lu'nun beş çanı vardı: birine Ch'u-mu-k'un Lü Çor ikincisine Hu-lu-chü Kül Çor, bu Ho-lu'nun kızıyla evlenmişti. Üçüncüsüne She-she-t'i-tun Çor; dördüncüsüne T'u-ch'i-shih Ho-lo-shih Çor; beşincisine Su-ni-shih-ch'u-pan Çor denirdi. Nu-shih-pi'lerin beş erkini vardı; adları A-hsi-chie-ni-shu Erkin en kuvetlileri bu idi ; Ko-shu-ch'üe Erkin i kincisi, üçüncüsü Pa-sai-kan-tun-sha-po Erkin, dördüncüsü A-hsi-chic-ni-shu Erkin, beşincisi Ko-shu-ch'u-pan Erkin. Her bi rinin boyu vardı, birkaç on bin iyi yetişmiş askere sahip idiler, aynı zamanda hepsi Ho-hı'ya bağlı idiler. Bau ülkelerinin hepsi ona itaat ettiler. Ho-hı'daıı sonra Hsi-lien Bagauır Yabgu oldu. Defalarca Hsi-fan'ın bü tiin boylannı (biitün Tiirkistan şehirlerini) yağma etti. Ayrıca T'ing-chou'ya saldırdı.Üçüncü yı lda fermanla Sol muhafızları generali Liang Chieng-fang, sağ muhafızları generali Ch'i-pi-ho-li Yenjan genel askeri valiliğinin boyla rıııdan Uygurlann elli bin süvarisine kumanda ederek onu yendi. Yaklaşık dokuz bin kadaı· baş kesi lmiş, altmıştan fazla reis yakalanmıştı. Dördüncü yılda Tuo-hı Kagan öldü (653) . Onun oğlu Chen-chu Yabgu, beş Nu-shih-pi' lerle Ho-hı'ya saldı rmayı teklif etti. Onun merkezini yıktı, binden fazla baş kesti. Hsien-ch'ing saltanat devresinin ikinci yılıııda (657) Sağ savunma gene rali Su Tiııg-faııg, Yenjaıı Tu-hu'su Jeıı Ya-hsiang, Yardımcı tu-hu Hsiao Ssu ye, Sol Hsiao Wei generali , Han-hai lu-tu'su Uygur P'o-jıın ve diğerleı-ine kumanda ederek saldırdı. Bunun yanında elçi Sağ muhafızları generali A shih-na Mi-she, Sol muhafızları generali A-shih-na Pu-cheıı emn iyete alma biiyiik memuru

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-681 )

1 079a oldular. Ting-fang, seferinde Ye-hsi Nehri'nin batısına vardı. J-!o-lu, Hu lu-wu Kül Çor ve diğerlerine kumanda ederek yirmi binden fazla süvari ile hazırlanarak beklemeye başladı . Ting-fang, yardımcı baş kumandan Jen Ya hsiang ve diğerlerine kumanda ederek savaştı. Gök-Türkler büyük bir boz guna uğradı. Büyük başbuğlarından Tou-ta ta-kuan ve iki yüzden fazla kişi katledildi. Ho-lu ile Kül Çor kaçular. İli Suyu'nu geçtiler askerlerinin atları n ı n çoğu öldü. Ssu-ye, Ch'ien-ch'üan'e vardı. Ho-hı'nun emrindekilerinin oturduğu yere. Mi-she, İli Suyu'na ilerledi. Ch'u-yüe, Ch'u-mi gibi boyların her biri gelip teslim oldu. Mi-she, aynca Shuang Nehri'ne ( Ebi Nor'da Boro tola Vadisi) vardı. Ho-lu'nun önceki adamı Pu-shih Ta-kuan (Toygun ) dağı nık birlikleri toplamıştı. Onunla savaşu . Mi-she ve Pu-chen onıınla savaşıp, dağıtular. Aynca Su Ting-fang, Ho-lu'ya Sui-ye Suyu'nda hücum etti, büyük bozguna uğram. Ho-hı ilt> Hsi-lien Shuju Şad'a katılmak istiyorlardı. Shih kuo' (Taşkent) nun Su-tuo Kalesi'ne vardılar. İnsanları ve atları açlık içinde idiler. Şehrin reisi İ-nie Ta-kan ( İnci Tarkan /Tarhan?) , içki ve yiyecekle on ları karşıladı. Ho-hı onun sözüne inanarak kaleye girdi. Arkası ııdan yakala narak hapse auldı. Hsiao Ssu-ye, Shih-kuo' (Taşkcnt)ya gelerek Shuju Şad' dan Ho-lu'yu teslim aldı . Sonra Ho-hı başken te götürüldü. Chao-ling ve T'ai tu'ya sunuldu. Onun soyu bölünt>rck K'un-lung ve Mcng-ch'ih gibi tu-hu-fu'luklara ay rı ldı . Ona ait bütiin ülkeler, t>yaletlcre bölündü. Bauda P'o-ssc'ya kadar hepsi An-hsi tu-hu-fu oldu. Dördüncü yılda Ho-lu öldü (659) . Chao-ling'de Hsic-li'nin mezarı yan ına gömülüp taşa onun hatırasıııa hayatta iken yapuğı işleri yazıldı. A-shih-na Mi-she ki; o İstemi'ııin beşinci nesil torunudur. Başlangıçta İstemi "Oıı Büyük Reis" olarak, yüz bin askere sahip idi. Bau bölgelerinin bütün Soğd'hı ülkelerini sakinleştirdi, kt>ııdi ün vanı kagan idi. Üımuıları On kahile (ok) boyu idi. Mi-she aslında Gök-Türk ülkesinde iken Bagauır Yabgu idi. Chen-kuan saltanat de\Tesinin altıncı yılında(632) fermanla Hung-hı-slıao-clı' ing u n \'anlı Liou Shan-yin gönderilerek Hsi-li-pi-tuo-hı Kagan unvanı vcrilert>k ıahta geçirildi, daml ve sancak sunuldu on hin top işlenmiş ipek sunuldu. Onun ailesinden ağabeyi Pu-chen kendini kagan ilaıı eunek isıccli. Bunun için Mi-she ve kardeş yeğenlerinden yirmiden fazla kişiyi öldiirmt" planı yaptı. Mi-she, Pu-dwn'la arası açıldığı için Cht>n-kuan saltanat cle\Tt"si nin on

AHMET TAŞAGIL

üçüncü yıl ın d a (639) Ch'u-yüe, Ch'u-mi gibi kendine bağlı boylarla Çin'e girdi. Sağ ch ien-men büyük generalliği tevcih edildi. Bundan sonra Pu-chen kendini Tuo-lu Yabgu Kagan ilan etti. Onun boyları nın çoğu i taat etmedi, dağı lıp kaçtılar. Pu-chen ailesini alıp Çin'e geldi . Sol savunma generalliği verildi. Mi-she sonradan T'ai-tsung'un Kao-l i ( Kore) Seferi' nde başarılı olduğu için P'ing-hsiang-hsien-po'luğa getirild i . Hsien-ch'ing saltanat devresinin ikinci yıl ında (657) Sağ muhafızları generalliğine yükseltildi . Ho-lu'nun ye nilmesin i n akabinde M i-she, Hsing-hsi-mang Kagan, ve Sağ wei generali, K'un-hıng genel askeri valisi ve de Ho-lu'nun beş Tuo-lu boyunu maiyetine aldı . Pu-chen, Chi-chu-chüe Kagan ve Sağ wei generali, Meng-ch'ih tu-hu'su ve de beş Nu-shih-pi boyunu idaresine aldı. Bu yüzden Lu Yııng-ch'ing ve d i ğerlerine o n uı ı boyunu büyük küçüklerine göre organize edip, yüksek veya düşük dereceler verip Ts'e-shih ya da daha düşük makamlar verilmesi emre dildi. Lııng-shuo saltanat devresinin onasında(662) Mi-she, Pu-chen, Pi-hai tao başkumandanı Su Hai-cheııg ile beraber Kuca'ya saldırıp ele geçirdiler. Pu-chen sürekli Mi-slıe'nın boyunu ele geçirmek istiyordu. Gizlice Su Hai clıeng'a M i-she'nın isyan ermek istediğini söyleyip cezalandırılmasını rica etti . Su Hai-cheng binden fazla subay toplayıp durumu müzakere euiğinde beyler öldürülmesi fikrini desteklediler ve M i-she öldürüklü.

2. Hsin T'ang Shu a..

Sir Tarduşlar

Hsin T'ang SJı ı ı 21 7B/ s. 61 34 Hsie-yen-t 'o' (Sir Tarduş) lar önceden Hsic boyu halinde ikamet ederler ken , sonradan Yen-t'o (Tarduş) boyunu yıktılar ve oııa saJlip oldular. Üııvaıı ları Hsie-yen-t'o oldu. Kabilt' adları İ-li-hsi idi. Bütün Tölt's boyları içinde kahramanlığı t'n yüksek olaııı onlar idiler. Gelenekleri büyük oranda C..ök Türklcrlc ayı ıı idi. Batı Gök-Türk Ch'u-lo Kagan, Töleslerin bütün rt'islerini öldürdü. Ma iyt'tlt'ri (onlara bağlı guruplar) etrafa dağıldı ve isyan ettiler. Clı' i-pi-ko-lcng, İ-wıı-cheıı-1110-h o ( Baga ) , kagan olup, Tan-han (Tafgan ) Dağı ' ı ıda (Tanrı dağlanıım doğu ucu) oturdu. Sir Tarduş-lar, İ-hsi-po'ya Ye-hsi Kagaıı üııva ııını verdiler. Yt'n-nıo Dağı 'na sığındılar. Sonra Gök-Tüı-k She-kui Kagaıı ye niden kuvvetlend i . İki boy kaganlı ktan vazgeçi p C..ö k-Türklere \'assal oldu.

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-68 1 )

Hui-ho( Uygur) , Pa-yc-k u ( Bayırku ) , A-tie ( Ediz?) , T'ongra(T'ung-lo ) , P'u ku ( Bugu/Bugut) , Pai-hsi, Yü-uı-chün (Ötüken) Dağı ' ndaki doğuda olan Shih-pi Kagan'a itaat ettiler. İ-shih-po, batıda Altay Dağı'nda oturan Yabgu Kagan' ( Bau Gök-Türk hükümdarı T'ung Yabgu Kagan ) a bağlandı. Chen-kuan'ın ikinci yılında (628) Yabgu öldü(Aslıııda ölümü 630 yılında fakat, 628'de büyük isyanlar çıktı ) . Onun ülkesi kanşu. İ-shih-po'nun tonınu İ-nan derlerdi. Yetmiş bin çadırlık ahalisine liderlik ederek l lsie-li ( İl) Ka gan'a katı ldı. Sonradan Gök-Türkler zayıfladı. İ-nan, Hsie-li'yC' karşı isyan ederek çarpıştı. Onu zayıflatu. NeticC'de kabilelerin çoğu Hsie-li'ye karşı is yan etti. Ona dönenler onu reis seçıiler. İ-nan, kagan olmaya cesaret ede mt"cli. Ertesi yıl T'ai-L-.urıg, Hsie-li'yi (İl Kagan) ele geçirme planı s.6 1 35 yapıyorken You-ch'i generali Ch'iao Shilı-wang'ı gizli yoldan mektupla davul ve sanrnkla gönderdi. İ-nan'a Chen-clm Pi-clıia Kagan ünvanını sundu. İ-nan f"nıri kabul etti. Elçi gönderip ıeşekkiir t•tti ve kendi ülke mallarından sundu. M<"rkezi Yü-111-chi'ın (Öıükcn) Oağı'ncla idi. Başk<"ntten kuzey-haııra 6 bin li mC'saf<"dC' idi. Doğuları nda Mo-ho, baıılarında Yt"-hu (T' uııg Yabgu ) Gök-Türkleri, güneyininde çöl, kuzq-lcrinde Clıü-lıııı ( Kenılen) supı \'ardı. Topraklanı ıclaki kalabalık ahali onlara bağlan mışıı. Netict"de Uygur gibi boylar kendilerini gizlemediler (Hepsi Sir Tarchışlara vassal oldular) . Onun kardt"şi T'ung Tcgin saraya geldi. İm parator keskin hıçak ile değerli (siislü) kırbaç sunarak dedi ki: " Gelf'cckte suç işleyen olursa bumıııla kı rbaçlarsın" . İ-nan kabul etti. Hsit·-li ( İl ) Kagan yıkı ldı. Bundan dolayı Çin sınırlarının kuzeyi boşalmıştı. İ-nan boyunu yavaş yavaş doğuya kaydırdı. Tou-wei-dıien (Togu Balık) Dağı 'na ulaştı (sığındı ) . Arkalarında Tu-lo (Tola) Suyıı'mııı ku zeyinde idiler. Şimdi mesafeleri başken te üç hin li idi ve müsait bir nıe\'kii idi. Doğı.ılarında Shilı-wei'ler, batılarında Altay dağları güneylerinde Gök Tiirkler, kım·ylerincle Han-hai (Burada Baykal Gölü) sınırları idi. Yani Huıı larııı eski toprakları idi. Mükemmel askerleri 2 yüz bin, iki oğlu Tardu Şad ile T'u-li-shih ayrılarak Kuzey boyu, Güney boyu ünvanlarıyla idare ediyor lardı. Yedi yıl içinde sekiz elçiyi Çin sarayına gönderdi. İmparator sonradan onların çok kuvvetlen ip Çin 'i taciz etmelerinden korkmuş, onun felakete uğramasını arzu e ımiş, iki oğlunu kiiçiik kagan olarak taııımışu.

100

AHMET TAŞAÔIL

On beşinci yılda(64 1 ) İmparator Li Ssu-mo'yu kagan olarak çölün gü neyinde merkezi kurulmak üzere nehri geçirtmeye başladığında, İ-nan kızdı harakete geçmedi. İ mparator Lo-yang'ı ziyaret ettikten sonra T'ai-shan'a gi decekti. İ-nan maiyetindekilere niyetini şöyle açıkladı:" Göğün oğlu T'ai shan'a gitti. On bin (bütün ülkelerin) ülkenin yardımcı askeri hepsi orada, sı nırlar boşaldı. Ssu-mo ele geçirilebilir". Yine Tardu Şad'ı iki yüz bin askerle çölün güneyini kesmesi için gönderdi. Pai-tao-ch'uan'da kamp kurdu. Bir as kere dört at vererek, aniden Ssu-mo'ya hücum etti. Ssu-mo, Shuo-chou'ya ilerledi, durumu anlattı. Ayrıca kumandanlık rica etti . Neticede Yin-chou başkumandanı Chang Chien 'e bütün boyları ile Hsi, Hsi, Ch'i-tan ( Kı tan) boyları vererek doğularına yolladı. Shuo-chou-tao harekat ordusu başku mandanı Li Chi altmış bin halk, (piyade) üç bin süvariyle, Shuo-chou'da mt>vzilendi. Ling-chou-tao hareket ordusu başkumandanı Li Ta-liang 40 bin piyade, 5 bin süvari ile Ling-wu 'da yığınak yaptı. Clı'ing-chou tao harekat ordusu başkumandanı Chang Shih-kui on yedi bin kişiye kumanda ederek Yün-chung'a çıktı. Liang-chou harekat ordusu başkumandanı Li Hsi-yü an lan kontrol etti. İmparator bütün generallere emrederek dedi ki:" Sir Tarduşlar çölü geçtiler. Atları bitkin, askerlerin i kullanacaklar. Avantajları nın felakete dö nüştüğünü göriiyorum. Avantajsızlık acele gitmez. Şimdi asiler Ssu-mo'ya hem saldırmak niyetinde değiller hem de dönme planları yapmıyorlar. Gü cün yenilmesi gerekiyor, bakanlar ve diğerleri savaşmasın Onun itaat etmesi muhtemel (o sırada) saldıra bilinir de " . Bu arada Sir Tarduş elçisi geldi ve Gök-Türklerle banş rica etti. İmparator dedi ki: "Ben çölün kuzeyini Tarduşların kon trol edeceğini, çölün güneyin i Gök-Türklerin kontrol edeceğini ayarladım. Gök-Türklerin haberi geldi, yağmalamışsınız, affetmiyor, cezalandıracağım. s. 6 1 36 Sir Tarduş babanla anlaşmıştık ve dedik ki ; "Gök-Türklerle barış olacak, eskiden anlaşmıştık, hala nasıl rica ediyor". Karşılık veıilmedi. Tardu Şad, Çin Seddi'nde konakladı. Ssu-mo zaten güneye ilerlemişti. Tardu Şad, yakalayamazdı. Bunun üzerine adam gönderip Çin Seddi'ne doğnı hareket etti. Karşılaşılacak (onmı bulunduğu) yere Chi hareket etti. Ch'ih-k'o'ya ilerledi, Ch'ing-shan'ı geçti. Yollar dönemeçli ve uzak olduğu

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-681 )

101

için Chi ölme cesaretini göseteren savaşçı ve hızlı süvarilerle La-ho'dan geçe rek Pai-tao'yu ele geçirdi. Tardu Şad yerleşik kalmadı. Tardu Şad etrafına bakh, No-chen Suyu'nu geçti. Kendini düzenledi beklemeye başladı. Önceden Sir Tarduşlar, Sha-po-lo(lşbara) ile A-shih-na-shih-er'a hücum ettiklerinde ikisi de hareket ederek savaş kazanmışlardı. Neticede süvarileri kullanmadı. Beş kişilik birlikler oluşturdu. Biri at tutacak, öndeki dört kişi savaşacaku. Emirle dedi ki:" Kazanırsak süvariler kovalar, yenilince ölürler. Onun ailesi ile intikamını savaşçı lan ile alır". Neticede savaş oldu. Gök-Türk askerleri acele etti. Tarduşlar zıplayarak kovdu. Chi onlan kurtardı. Tarduş ların oklarıyla atları öldü. Onun aynk(zayıf) yerine hücum ederek dağı m. Etrafa dağılanları esir olarak yakaladı. Pu-chiang ünvanlı Hsie-ch'e eneıjik askerlere kumanda edr" rek Tarduşların kaçmamaları için önce onların allarım el<" geçirdi. Binlerce kafa kesti. On beş bin at ele geçirdi. Tardu Şad mahvolup gitti. Wan-chie ta kibi bıraktı. Çölün kuzeyi yıkılıp teslim alındığında aşırı derecede karla kar şılaşıldı . Çok sayıda kişinin derisi bozulduğu için öldii. Başlangıçta Tarduşlar kara soğuğa karşı olağanüstü dayanıklılık gösteriyorlardı. Chi'nin zor du ruma düşmesini bekliyorlardı. Neticede kendisi de soğuktan mall\'oldu. Chi dönüp Ting-hsiang'a geldiğinde göğün oğlu elçiyle mektup gönde rip, ölenleri ve başarıları sordu. Tardtışların elçisi hayatta bırakıldığı sırada imparator dönenlt>re dedi ki:" Sen kendinin kagan olduğunu söylüyorsun, anlamı gücüyle yt>nilgiye uğradın. Gök-Türkler zayıf idiler. Onları topladım, reislerini eleman yaptım. Yeryüzünün hakimi oldum. Onu sana karşı test et tim. Sonra faydası ortaya çıku. Saygılı idi ki; korkmadı. " Tarduşlar elçi gönderip suçlarının affını rica ettiler. Aynca onun ikinci babası (amcası ) Sha-po-lo üç bin at sundu ve evlilik teklifinde bulundu. İ m parator dedi ki:" Sir Tarduşlar aslında bir erkin idi. Ben de onu tahta geçir dim. Onun gücü İl Kagan'ı (Hsie-li) geçti. Sınırları korkmuyor mu?". Evliliğ<" izin vermedi. Ertesi yıl elçi göndererek sunduğu at ve koyun sayısıııı arurdı. Evlilik teklifinde ısrar etti. İmparator büyük vezir ile plan yaparak dedi ki:" Sir Tarduşların kuvveti azalıyor, ben bu duruma bakuğımda iki s. 6 1 37

102

AHMET TAŞAGIL

plan var. Yüz bin savaşçı seçip saldırsam soyu azalacak, yüz yılın planı; evlilik teklifini reddetsek sınırlarda problem çıkacak otuz yılın planı hangisi faydalı?". Fang Hsüan-ling dedi ki:" Şimdi büyük karışık.lığa düşenlerin arta kalan ları var. Yaralıların yıkılması biunedi. Her ne kadar savaş kazanılmış ise de tehlikeli yola benziyor. Evlilik yoluyla i ttifak yapmaktan iyisi yok". İmparator iyi dedi. Hsin-hsing prenses ile evlenmesine müsaade eui. T'u-li-shih büyük -eğlenceye çağrıldı. Bütün vezirler dizildi. Kıymetli hazineler, aletler düzen lendi. Ch'ing-shan, P'o-ch'en müzikleri ve on makamdan oluşan müzikten çalındı. T'u-li-shih başı nı eğdi, imparatora on milyon yıl ömür diledi. İmparator, İ-nan'a yakınlık gösteriyordu. İmpaı-ator Ling-chou'yu ziy-d.ret ederek evlilik işini tamamlayacaktı. İ-nan çok sevindi, öğünerek diyordu ki:" Biz Töles boyuyuz, imparator beni kagan yap u . Prenses dahi veriyor; impara Lorluk arabasıyla ziyarete geliyor; kim bizden şerefli?". Sonra vergileri artırdı. Koyun ve atları çoğaldı. Bazıları İ-nan'a dediler ki:" Kagan ile T'ang'ın ikisi de bir ülkenin reisi, nasıl saraya gider, malların çokluğu verilince üzülünmez mi?" İ-nan dedi ki:" Olmaz, göğün oğlunun dürüst olduğunu duydum. Her taraf ona vassal oldu. Bizi tabiyetine aldı . Çölün kuzeyinin reise ih tiyacı var, bizi reddeder, bu plan olmaz". Emrindekiler söz söylemeye cesaret edemed i ler. İmparalOr sunulanları kabule başladığında Tarduşlar hazineleri olma dığı için sunulacak şeyleri toplayamadılar. Çölü geçtiklerinde at ve su yoktu. At ve koyunların çoğu öldü. Vergiyi kabul sonrası dönemde imparator seya hati durdurdu. Hayvanların sayısı ölümler sebebiyle yarıya inince durum sa rayda müzakere edilerek dendi ki:" Yabancı kavimler Çin'in ağırlığını tartı yorlar. Şimdi törenleri yapmadan evlilik olursa korkarım Çin'in kalbini ha

fife alacaklar". Sonra imparalOr evliliğin reddedilmesini emretti. Onun elçi siııe teşekkür etti. Bazıları dediler ki:" Zaten müsaade edilmişti. Güvenleri kaybolur". İmparator dedi ki:" Memurlar vesairler planlamadı. Eskiden Hsi ung-nu'lar kuwetJi idi. Çin ülkesi karşı gelemedi. Çeyizlerle kızlar Ch'an-yü' ye gelin gitti. Şimdi kuzey yabancıları zayı fladı. Onları kon u·ol altına alabili riz. Ayı·ıca Yen-t'o'lar (Tarduş) bize saygı gösteriyorlar. Yeni tahta geçtiler, bize bağlandılar. Halkı itaat ediyor. T'ung-lo ve P'u-ku ' ların gücünü Tarduş' lar kontrol ediyor ve isyan etmiyorlar, bizden korkuyorlar. Biz yine onunla evlenme yaparsak Çin'in damadı olur. İsim önemlidir, kuwetJilik taşır. Bü tün boylar dönüp ona bağlanacaklardır. Jung-ti'lcr( kuzeyli ve baulı yabancı -

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-681 )

103

lar) vahşi kalplidirler. Kendilerini güçlü hissedip, isyan edebilirler. Şimdi ev lilik reddedildi. Elçiler bfüün kabilelere bunu duyuracaklar. Hepsi Tarduş lara saldıracaklar, mahvolmalan beklenebilir". Li Ssu-mo, neticede saldınya uğrayıp yağma edildi. Tarduşlar, T'u-li-shih'yı Ting-hsiang'a hücum ettirdi. İ m parator, Li Chi'yi Çin Seddi'nden çıkıp, karşı gelmesi için gönderdi. Aniden elçi gönde rip, Kao-li'lerle olan savaşta yardımcı kuvvet göndermek istediğini bildirdi. İmparatorun fikri bu idi. Onun elçisini karşısına alarak dt"di ki:"Kui-yı"ı-mi Kagan, biz baba oğul doğuya sefer düzenliyoruz. Sı nırlara saldırabilirler. Onun için geldilt"r''. İ-nan suskunlaşu, ( teşebbüs) plan yapamadı. Elçiyle te şekkür etti ve askeri yardımda ısrar etti. s.6 1 38 İmparator memnuniyetle cevap verdi. Kao-li' ( Kore) ler emirleri alu n daki Mo-ho'lar (Moğol asıllı bir boy) sayesinde İ-nan'a hürmetler ederek ba rış yapmak istediler. İ-nan dürüst davrandı ''e onlarla barışa yanaşmadı. Sonra hastalıktan öldü. İmparator kurban keserek onun c<"naze işine kauldı. Önceden Tanluşlar cariyele-rinin oğlu Ye-maııg'ın T'u-li-shih Kagan ola rak doğu tarafı nı yeğeninin oğlu Pa-chuo'mın, Lü Yabgu Kagan olarak bau tarafını idare etmesini isıedile-r. Pai-tao'da askeri hizmete- girdi. Ye--mang gerçekten onu planlıyordu. Devlet adamlarının çoğu onu kıskandı. Neticede gömülecek iken Ye-ıııang boyıına döndü. Pa-chuo askerlerini ayırarak ona sürpriz saldırı yapu ve onu öldürdü. Kendini Hsie-li-chü-li-shih-hsie-shao-to mi Kagan unvanıyla tahta geçirdi. Bu sıralarda kumandanlar Liao'da (Çin'in kuzeydoğusunda) iken fırsattan istifade sınırlara saldırdı. İmparator, Chiang hsia prensi Tao Tsung'u Shuo-chou'ya mevzilenmesi için gönderdi. Tai-chou tu-tu'su Hsie Wan-ch'e ile Sol Hsiao-wei biıyük generali A-shih-na She-("r'ı Sheng-chou'ya nıevıilenmeye göndereli. Sol Wıı-hou generali Sa-hıı Wııjen, Ling-chou'da mevzi lenirken , Chih-ssıı-li ile Gök-Türkler Çin Seddi'nin dışında boynuz gibi oldular. Tardıışlar hazırlı klan öğrendiler \'e gittilt"r. Pa-clıuo'mııı hakimiyet karakteri hırslı idi. Bahası zamanıııdaki değerli vezirlerin çoğunu öldürdü. Akrabalarıııı onlarııı yerine vazifelendirdi. Devlet adamları huzurlu deği l lerdi. Ayrıca A-p'o Şad ile T'ang elçisi Mo-ho' ların doğu üslerinde buluştular. Kiıçük savaşlar fayda sağlamayı nca döndükle ıinde korkan devlet adamları dediler ki:" Tang askerleıi ulaştı". Halkı büyük üzün tüyt" kapı ldı. Biiıün boyları azalmaya başladı. To-ıni Kagan, oııdan fazla

104

AHMET TAŞACIL

süvari ile kaçıp gitti. A-shih-na Shih-chien'e sığınacak iken Uygurlar tarafı n dan öldürüldü. Ailesi katliama uğratıldı. Elli-altmış bin ahalisi batı ülkele rine sığındı. Chen-chu-pi-chia ( Bilge) Kagan'ın ağabeyinin oğlu Tuo-mo chih'yı İ-t'e-wu-shih Kagan ünvanıyla tahta geçirdiler. Çin imparatoruna elçi göndererek dediler ki:"Aslında Ötüken Dağı'na sığınmak. istiyoruz". İmpara tor, Ping-pu-shan-shu ünvanlı Ts'ui Tun-li ile Li Chi'ye onlan pasifize edip emniyete almalarını emretti. Böylece onların ülkeleri yeniden kuruldu. Töleslerin boylan, Tarduşlara bağlanmışlardı. Tuo-mo-chih yalnız olma sına rağmen vezirleri ondan korkuyorlardı. İmparator, beklenmedik bir sal dırıdan endişe ediyordu. Emirle Chi ve diğerlerine dedi ki:" Teslim olanlar sükunete kavuşturulmalı, isyan edenelere saldırılmalı". Chi vardığında Tuo mo-chih çok şaşırdı. Gizlice savaşmak istiyordu. Dışarıdan teslim olduğunu söyledi. Chi, bunu öğrendi. Askerleriyle harekete geçti. Beş alu bin kişi öl dürdü. Yaşlı genç otuz bin kişi ele geçti. Onun ülkesi yıkıldı. Tuo-mo-chih göğün oğhımın elçi olarak Hsiao Ssu-ye'yi Uygurlara yolla dığını duydu. Kendisi Ssu-ye'ye teslim oldu. s.6 1 39 Saraya geldi. Sağ muhafızları generali tayin edildi. İkametgahı için tarla sunuldu. Tarduşlar yıkılmaları yaklaştığında boylarından yiyecek istediler. Çadı rın içine davet ettiler. Kadını misafirleri ve kurt başını gördü. Kocası farkına varamadı. Misafirler yemeklerini yediler. Evli kadın boyun insanlarına bera berce onu takip eunelerini söyledi. Yü-tu-chün(Ötüken) Dağı'na vardılar. İ ki insan gördüler dediler ki:" Biz nıhuz (tanrı ) Sir Tarchışlar yıkıldı". Onu takip edenler korktu. Yine ilerledi . Neticede onu kaybettiler. Sonuçta dağın içinde kayboldu gitti. İmparator, Tarduşlan yıktıktan soma Ch'i-pi ve diğerl<"rini teslim almak istiyordu. Tekrar Tao Tsung'u A-shih-na-she-er ve diğerlerine kumanda ede rek boylan ayırıp, saldırmaları için gönderdi. İmparator, Ling-chou'yu ziya ret ettiğinde bütün generalleri vazif<"ye çağı rdı. Neticede Töleslerin on bir boyu göğı-ın oğluna (Çin imparatonıııa) itaat etti. Çin tabiyetine girmelerini rica ettiler. Tao Tsung \'e diğerleri çölün kuz<"yine geçip Tarduşlardan arta kalan A-p'o Ta-kan (Tarkan/Tarhan) bind<"n fazla baş kt"sti. İki yüz li kuzeye kovdu. Wan-ch'e. Pei-tao'ya ulaştı. Uygmları n biitiin reislerine teslim olma-

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-681 )

105

lannı söyledi. İmparatorun seyahat ederken bulunduğu yere birkaç bin kişiyi bizzat gönderen kabileler dediler ki:"Gök (Tann) kaganlıkla şereflendirdi; nesil nesil köle gibi hizmeti nizde olacağız. Ölsek de (nefret etmeyeceğiz) ." İmparator onların topraklannı eyalet ve vilayetlere böldü. Böylece kuzeyin vahşi toprak.lan sükuna kavuştu. Bütün kabileler saraya gelince imparator övünerek dedi ki:" Siz geldiniz, farenin deliğe gelmesi, balığın su kaynağına ulaşması gibi ; ben derinden sizi kucaklıyorum". Yine dedi ki:"Ben var iken yeryüzündeki bütün yabancılar emniyette olur. Bin li'lik bir alanda kuyru ğı.ımla (elbisesinin) sinekleri toplar gibi idare edebilirim." Neticede başarılar atalarının mezarı nın olduğu yere anlauldı. Halka üç gün içki ziyafeti su nuldu. Üç sene sonra arta kalan boylar isyan elli. Sağ emir ordusu büyük gene rali onları tedip etti. Yung-hui saltanat de\Tcsi (650-655) zamanına varıldı ğında Tarduş boyu dağınık vaziyette hepsi Çin'e döndü. Kao-tsung, onları Chi-t'an chou'ya yerleştirerek sükunete kavuşturdu.

SONUÇ Gök-Türklerin Çin hil.imiyeti alunda geçen elli yıldan fazla süre için deki vaziyetlerini çeşitli safhalara ayırmak mümkündür. Herşeyden önce 582-630 yılları arasında olduğu gibi Doğu ve Bau Gök-Türk ülkelerinin ta rihleri farklı mecralarda gelişmiştir. Bunun için ele almaya çalıştığımız 630-68 1 arasındaki devre ilk önce Doğu ve Bau Gök-Türk sahalarına bağlı olarak iki gruba bölünmektedir. Doğu Gök-Türk Devleti 630 yıkıldıktan sonra ilk dokuz yıllık sürenin karakteri Çinlilerin tam hakimiyeti olarak gösterilemez. Yüzbinden fazla Gök-Türk ahalisi Çin'e sığınmış orada muhtelif eyaletlere yerleştirilmiş, Gök-Türk hanedanından gelen bazı beyler Tang hanedanı sarayında mu hafızlık rütbesi almışlardı. Ancak, Gobi Çölü'niin kuzeyinde Ötüken mer kez olmak üzere kuvvetli bir Sir Tarduş idaresi vardı. Her ne kadar 629 yı lı ndan önce onları n kaganı , imparator Tai-tsung'dan kurt başlı sancak alarak vassal lık şeklinde idaresini tesis etti ise de sonradan kuvvetlendi ve Çin imparatorunu korkuttu. Kısacası Sir Tarduşlar diğer Türk hoylarını da e trafları na toplayarak Çin esaretine girmemişlerd i . Diğer taraftan Çin'de Sarı nehrin güneyine yerleşen Gök-Türklerin sayısı da hızla artı yordu. Chie-shih-shuai'ın 639 yılında giriştiği ihtilal hareketi başarısızlığa uğ radı ise de yarauığı tehlike sebebiyle Çinliler, Doğu Gök-Türk ülkesine, yani Gök-Türk hanedanmdan gelen halka ve orada yaşayan boylara karşı yürüttükleri politikayı değiştirdiler. Kendi ülkelerinde yerleştirdikleri Gök Türklerin sayısının hızla artuğını görüne<': geri göndermeye çalıştılar. Gök Türk hanedanından gelen bir bey, A-shih-na Ssu-mo'yu kagan tayin ettiler. Onun idaresinde yüzbinlerce Gök-Türk'ii kuzeye Çin'e bağlı bir devlet kurmak üzere yola çıkardılar. Fakat, Ötiiken bölgesinde hakimiyetlerinin sağlamlaştırmış olan Sir Tarduşlar, onları n Gobi Çölü'nün güneyine dö nüşlerini kendi gelecekleri için tehlikeli bulmuşlar ve savaşa hazırlanmış lardı. Böylece başlayan mücadeleler 647 yı lına kadar devam eni. Çin'den Gabi Çölü'nün güneyine devlet kurmak üzere gelen A-shih-na Ssu-mo'yıı Sir Tarduşlar bozguna uğratarak geri göndermişlerdi. Ama daha sonra Çinlilerle aralarında başlayan mücadeleler umn sürdü. Kaganları Bilge öliince oğulları \'e diğer devlet adamları arasında çıkan anlaşmazlıklar se-

108

AHMET TAŞAGIL

bebiyle zayıf düştült"r. Kısa süre içinde Çinlilere mağlup oldular. Kendile rini kurıarabilenlt"r Altayların kuzeyi istikametinde ilerlerken, çoğu peri şan vaziyette etrafa dağıldılar. 648 yılında Altay dağlarının kuzeyinde bağımsızlığını ilan eden Ch'e-pi Kagan, Karluk ve Kırgız gibi boylan kendine bağlamayı başarrn ı şu . Ancak, Çinliler onun daha fazla büyümesine müsaade etmediler ve iki yıl içinde kendi taraflarına çektikleri Karluk, Uygur ve benzeri boylan Ch'e-pi Ka gan'ın üzerine saldırtarak gücünü bertaraf ettiler. 650 yılına gelindiğinde Doğu Gök-Türk ülkesinde aruk kendilerinin karşısında mühim bir kuwet göremt"yeıı Çinliler, edindikleri tecrübeler neticesi yeni bir politikayı uy gulama safhasına koydular. Bu Doğu Gök-Türk ülkesini baştan başa Çin askeri valiliklerine ayırarak idare etmek idi. Önce iki büyük genel askeri valilik tesis ettiler. Gobi Çölü'ııün güneyindekine Gök-Türk hanedanından gelen beyler ve daha önce gidip Çin'e sığınmış olan ahali yerleştirildi. Ku zeydeki ise Al tay dağlarının doğu ucundan Moğolistan'ın doğusuna kadar uzanıyordu. Bu genel askeri valilikte her bir boya askeri garnizonluk veril diği gibi boy reislerine de Çin ünvanları takdim edilerek birer Çin idare cisi yapıldılar. Hepsi T'ang imparatoru adına bulundukları mevkileri yö neteceklt"rdi. Doğu Gök-Türk ülkesinde söz konusu idare sistemi yirmi dokuz yıl gibi bir zaman zaıfı için başarılı oldu. Çin tarihinde çok ender görünen bir hadise meydana gelmiş, bu kadar uzun bir süre Çinliler, ku zeyin derinliklerine hakim olmuşlar ve bu taraftan kendileri üzerine akın yapılmamışu. 679 yılında Çin esaretine karşı ilk isyan güneydeki büyük genel askeri valilik toprakları içinde çıktı ve gelişti. A-shih-te Feng-chih ve A-shih-te Wen-fu isimli iki lider Gök-Türk hanedanından gelen A-shih-na Ni-shu-fu' yu kendilerine reis seçmişlerdi. İlk ayaklanma başlar başlamaz, bu askeri valiliğe dahil yirmi dön eyaletten hemen kaulmalar olmuş ve çok geniş bir alana yayılmıştı. Dolayısıyla uzun süreden beri planlanan organize bir ha reket olduğu kolayca anlaşılmaktadır. İlk iki bağımsızlık teşebbüsü kendi az kuwetlerine karşı Üzerlerine gönderilen üç yüz binden fazla sayıdaki Çin ordularına galip gelmesine rağmen çevrilen entrika ve hilelere yenik düştüler. Ayaklanma liderleri hayatlarının bağışlanacağı söylenerek teslim olmaya ikna edildiler ise de Çinliler verdikleri sözde durmayıp onları idam ettiler. Ancak, kendisini Çin baskısından kurtannayı başaran A-shih ııa Kutlug, Çogay-kuzı (Ts'uıı-ts'ai dağına) adlı mevkiye kaçabildi. Burada

GÖK-TÜRKLER il (FETRET DEVRİ 630-681 )

109

Dokuz-Oğuzlara yapuğı yağmalarla kuwetlendi ve Karakum'u başkent yapa rak, il. Gök-Türk Devleti'ni kurdu. Tung Yabgu Kagan'ın amcası Bagatur tarafından öldürülmesi neticesi Batı Gök-Türk ülkesinde birlik bozulmuş, hanedandan gelen beylerin çoğu kendi kaganlıkları ııı ilan etmişti. Ancak, hiçbiri diğerlerine üstünlük sağlayarak devlete hakim olamad ı . Bazı beyler Çin'deki T'ang hanedanı imparatorluğuna elçi gönderiyorlar ve onunla yakı nlaşmak için bir Çin prensesiyle evlenmek isteğini belirterek, onun hakimiyetini kabul edecek lerini bildiriyorlardı Fakat, imparator T'ai-csung hiçbirine olumlu cevap vermedi. Bau Gök-Türk ülkesindeki karışıklık Çinlileri korkmuyordu. 635 yı lı ndan sonra Bau Gök-Türk ülkesinde yeni bir boy teşkilatlan ması gerçekleşti. lşbara Kagan ülkesini on boya böldü. Her bir boyu idare eden reise birer ok verilerek, On Ok veya diğer adıyla On Şad boy organi zasyonu oluştu. Sonra sağ ve sol olmak üzere ikiye ayrılan bu yeni boy bir liğinin birincisi yan i sağ taraftakinin adı n a Nu-shih-pi dendi. Sui ye(Tokmak) 'nin bausmda oturacaklardı. İkincisinin adı Tuo-lu idi ve Sui ye'nin (Tokmak) doğusunda ikamet edeceklerdi. Bu yeni teşkilatlanmaya rağmen Bau Gök-Türk ülkesinde karışıklıklar durmadı. Gök-Türk beyleri arasında üstünlük mücadelesi kıyasıya sürerken 649 yılında Doğu Gök-Türk ülkesinde hakimiyetlerini tam anlamıyla tesis eden Çinliler, Bau Gök-Türk ülkesine ve Türkistan'daki şehir devletçiklerine göz dikmişlerdi. Bazı Gök-Türk beylerinin kendilerine elçi göndererek bir Çinli prensesle evlenme teklifinde bulunmasını fırsat bilerek faaliyete gi riştiler. İlk önce Kııca, Hoten, Aksu , Kaşgar, Ts'ung-ling ve Chü-chü-po gibi bölgeleri teker teker işgal edip T'ang İ mparatorluğu topraklarına kat ular. Çin adına buraları işgal eden ordunun başında Gök-Türk haneda nından gelip T'ang İmparatorluğu hizmetine giren beyler vardı. Daha sonra A-shih-na Ho-hı adlı kaganın uzun mücadelesi muvaffaki yetsizlikle sonuçlanınca 658 yılında Bau Gök-Türk ülkesi Çin'in hakimiyeti aluna girdi. Bugünkü Doğu Türkistan ve Bau Türkistan toprakları üze rinde dört büyük askeri garnizonluk tesis eden Çinliler kontrollarını sağ lamlaştırmışlardı . Ancak, Tihe t'lilerin Doğu Türkistan'a ve Çin'in doğu suna yapuklan hücumlarla onların bu bölgedeki hakimiyetlerini zayı flatu lar. Bununla birlikte Tang İmparatorluğu'nun Bau Gök-Türk üzerindeki etkisi hazan sembolik de olsa uzun süre devam etmiştir.

KAYNAKl.AR CHOU SHU: 629 yılında Ling-hu Te-feng tarafından yazılmışur. Elli ciltten müteşek kildir. Gök-Türkler hakkında bilgi veren ilk kaynak olma özelliğine sahip tir. Ait olduğu Chou hanedanı 557-580 yılları arasında Kuzey Çin'de hü küm sürmüştür. 557 yılından öncesi hakkında da epey bilgi bulunmakta dır. 50. cildinde kayıtlı müstakil Gök-Türk bölümü mevcuttur. Bu kaynak lardaki en eski tarihli Gök-Türk bölümüdür. Çalışmamızda Chou Shu'nun Tai-pei 1 987, Ting-wen shu-chü yayı nevinin baskısı kullanılmıştır. SUİ SHU: 636 yılında Wei Chen tarafından terti [ edilen Sui hanedamnın yı llığı Sui Shu seksen beş ciltten meydana gelmiştir. 84. ciltte müstakil Gök-Türk bölümü mevcuttur. 58 1 -6 1 8 yı llları arasındaki olayları anlatır. Burada Tai pei l 987 Ting-wen shu-chü yayınevinin baskısından faydalandık. PEi SHİH: 659 yılında Li Yen-shou tarafından yazılmış olup kuzey tarihi anlamına gelmektedir. Tamamı yüz ciltten müteşekkil olup, 99. ciltte müstakil Gök Türk bölümü mevcuttur. 386-61 8 yıllarına karşılık gelen kuzey�iney hane danları devresinde Kuzey Wei, Kuzey Ch'i, Chou ve Sui hanedanlarını an latmaktadır. Pei-Shih'nın l 987 Tai-pei, Ting-wen shu-chü yayı nevinin bas kısı kullan ılmışur. T'UNG TİEN: 80 1 yılında Tu Yu tarafından yazıları Tung Tien, ansiklopedik bir ta rihi eserdir. Gök-Türk kültür tarihi hakkında en Zt"ngin malzemeyi bu eserde bulabiliyoruz. Gök-Türk ünvanları nın en kalabalık şekilleri de bu rada nıe\'cuttur. l 97, l 98 ve l 99.ciltlerde müstakil Gök-Türk bölümleri kay dedilmiştir. Gök-Türk tarihi ile ilgili metinler kuruluşlarından başlamak tadır; ancak 61 8'den sonrası daha teferruatlı kaydedilmiştir. Kendinden sonra yazılacak olan Ts'e-fu Yiian-kui ve Weıı-hsien T'ung-k'ao gibi eserlerc kaynaklık yapmıştır. Özellikle T'ang hanedanı }1llıklanndan önce yazılmış olması ona ayn bir değer kazandırmaktad ır. Batılı araştırıcıların bazıları

KAYNAKLAR

1 12

T'ung Tien'e bakmışlarsa da hiçbiri Gök-Türklerle ilgili bilgileri tam ola rak tercüme etmemiştir. Bu sebeple kendimiz daha önce yaptığımız çalış mada( Gök-Türkler (542-630) , 630 yılından önceki devreye ait bilgilerin ter cümesini vermiştik. Bu incelememizde ise onun devamı olan konumuzla ilgili orjinal metinlerin tercümesini koymayı uygun bulduk. 1 98. cilt 630 sonrası fetret devrine aittir. Yukarıda adı geçen bu eserle ilgili varakların tercümesi yapıl mıştır. Burada 1 935 Shang-hai, Shang-wu u pkı basımından faydalanılmıştır. CHİU T'ANG SHU : Beş hanedan (Wu Tai) döneminde 945 yılında yazılan bu yıllık eski T'ang kitabı manasına gelmekle beraber T'ang hanedanı n ı n ilk yıl lığıdır. Yazarı Liı ı Hsü'dür. Tamamı 200 ciltten oluşan bu eserin 1 94. cildinin bi rinci kısmı Doğu Gök-Türk Devleti, fetret devri ve il.Gök-Türk Devleti'ne, ikinci kısmı da Batı Gök-Türklerine ayrıl mıştır. Bau Gök-Türklerinin de vamı nda diğer küçük Türk boyları hakkında bilgi vardır. İmparator bö lümlerinde ve şahıs biyografilerinde oldukça zengin malumat bulunmak tadır. Konumuz açısından büyük öneme sahip olan 630-682 yılları arasıyla ilgili metinlere müracaat edilmiş ve değerlendirilmiştir. Bu eserin 1 985 Tai-pei, Ting-wen shu-chü yayınevinin baskısından faydalanılmışur. T'ANG HUİ YAO:

961 yılında Wang Fu tarafı ndan yazılan bu eser, 1 00 kısımdan mey dana gelmiştir. T'ang hanedanı dönemine ait olaylarını ih tiva eder. Shang hai'daki 1 948 baskısından faydalandık. TS'E-FU YÜAN-KUİ:

1 005- 1 0 1 3 yı lları arasında yazılmış 31 asıl ve 1 1 02 ufak bölümünden müteşekkil bir ansiklopedidir. Çok geniş olan eser Wang Ch'injo ve Yang İ başkanl ığında bir heyet tarafı ndan kaleme alınmıştır. Bin yıl l ı k olaylar çeşitli sülalelere ait vesikalar konulara göre tasnif edilerek ansiklopedi şek linde bir araya getirilmiştir. Biz araştırmamızda 630-682 yıl lan arasındaki döneme tekabül eden vesikaları değerlendirdik. T'ai-wan Chung-hua shu chü yayınevinin 1 98 1 Tai-pei baskısından faydaJanılmışur.

KAYNAK LAR

1 13

HSİN T'ANG SHU: On allı yıllık bir çalışma sonucunda 1 060 yılında tamamlan mışur. 225 ciltten meydana gelmiştir. Yazarları Wo Yan-hsiu ve Sung Chi tarafından kaleme ahnmışur. 2 1 5. cildin birinci kısmında Doğu Gök-Türkleri, fetret devri, il.Gök-Türk Devleti , ikinci kısmında Bau Gök-Türkleri anlatılmışur. Chiu T'ang Shu'dan ayırdcdilmesi için sonradan Hsin (yeni) ismiyle anıl maya başlanmışur. Hsin Tang Shu, Chiu Tang Shu'da olmayan bazı bilgi leri ihtiva etmektedir. Eserimizle ilgili metinleri tarayarak gerekli değer lendirmeyi uygun bulduk. Ancak, Chiu T'ang Shu, Hsin T'ang Shu'da ol mayan bazı biyografilere sahiptir. Dolayısıyla i ki eser aynı anda yan yana getirilerek kullanılmalıdır. Eserimizde Ting-wen Shu-chü yayın evinin 1 985 Tai-pei baskısından faydalanı lmıştır. TSU-CHİH TUNG-CHİEN: Çin tarihinin en önemli kronolojik kaynağı olan bu eser 294 cilt ola rak, Ssu Ma-kuang tarafından 1 085 yılında bitirilmiştir. M.Ö. 403-M.S. 959 yılları arasın ı ihtiva eden çok zengin bilgilerden meydana gelmiştir. On dokuz yıllık bir çalışma sonucu 320'den fazla kitaptan faydalanarak, hadi seleri kronolojik sıraya dizmiş ve güzel bir üslupla anlatmıştır. Bu kayııakta da 630-682 arasına tekabül eden vesikaların değerlendirilmesi yapılmıştır. Adı geçen eserin Hua-shih yayı nevi, 1 987 T'ai-pei baskısı kullanılmışur. WEN-HSİEN TUNG-K'AO: Ma Tuan-lin tarafından 1 254 yılında yazılmış, ancak 1 3 1 9'da yayı nla nabilmiştir. 348 ayn cilde sahip olan bu eserin 343 cildi Gök-Türklerle il gilidir. T'ung Tien'i kendine misal alan eserlerdendir. Bu eserin Shang-wu yayınevi baskısı Shang-hai 1 935 'dan faydalanılmıştır.

BİBLİYOGRAFYA -Beals, Samuel,The Life of Hsüan Ts'ang, London , 1 9 1 l . -Chang Jen-t'ang, Doğu Gök-Türkleri,Tai-pei, 1 968. -Chavannes, Edouard, Documents Sur les Tou-kioue (Turc) Occidentaux, Paris, 1 94 1 2. ___

, Notes Additionnelles Sur les Tou-kioue (Turc) Occidentaux, 1 903 (Paris, 1 94 1 ) 2.

-Cordier, H., Histoire De La Chine, Paris, 1 922. Czegledy, K.,"On the Numerical Composition of the Ancient Turkish Tribal Confederations", Acta Orientalia XXV, Budapest, 1 972. -Çandarlıoğlu, Gülçin, Ötüken Bölgesindeki Büyük Uygur Kağanlığı ( İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınlanmamış Doçentlik Tezi, İstanbul, 1 972) . -Donuk, Abdulkadir, Eski Türk Devletlerinde İdari-Askeri Ünvan ve Terim ler, İstanbul, 1 988. - Eberhard,W., Çin'in Şimal Komşuları (Türkçe tere Nimet Uhığtuğ) , An kara,1 942. ___

, Çin Tarihi, Ankara,1947.

-Ecsedy, H., "Old Turkish Titles of Chinese Origin", Acta Orientalia, sayı 1 8, 1965. ___

, "Tribe and Tribal Society", Acta Orientalia, XXV, 1 972. , "The Uigurs and Tibetans in Pei-t'ing 790-79 1 .

___

A.D.", Acta Orientalia, XVll, Budapest, 1 964. -Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri, İstanbul, l 970. -Franke, Otto, Geschihte des Chinesischen Reiches, Bertin, I, 1 930,

il, 1 936.

-Gabain,A. M .,"Köktürklcrin Tarihine Kısa Bir Bakış", DTCF, 1 1 /5, 1 944, s.685-095, VIIl/3, 1 950, s.373-379. -Giraııd, R., L'Empire de Turc Celesıes, Paris, 1 960. -Grignaschi, Mario,"Sabirler, Hazarlar \'e Göktürkler", Türk Tarih Kongresi Zabı tları, C. 1, (Ankara, 25-29 Eylül, 1 97 l ) , Ankara, 1 972.

1 16

BİBLİYOGRAFYA

-Grousset,R., L'Empire de Steppes, Paris, 1 93 1 (Türkçe tere. R.Uzmerı, İstan bul, 1 98 1 ) . -Hamiltorı,J.,"Toquz-oguz et On-uygur", JA, 1 964. -Hayashi ,T., "Developmerı t of A Nomadic Empire", Bulletirı Ancierıt and Orient Museum, XI, 1990. -İzgi, Özkan," XI. Yüzyıla Kadar Orta Asya Türk Devletlerinin Çinle Yapuğı Ticari Münasebetler", TED, IX, 1 978, s.98-99. ___

, "Çinlilerin, Gök-Türk ve Uygurları Yerleştirme Siyasetleri", 1. Milli Türkoloji Kongresi Tebliğleri, İstanbul 1 978, s. 1 99-20 1 .

:Julien, Stanislas, Memoires Sur les Contrees Occidentales Par H iouenTsang, Paris, 1 857-1 858. ___

, Documents Sur les Tou-kioue, Paris, 1 877.

-Kafesoğhı, İ., Türk Milli Kühiirii, İstanbul, 1 987. -Klyastorny, S.G.," Sur les Colonies Sogdiennes de la Haute-Asie", Uajhb

XXXII, 1 -2, 1 961 . -Kurat, A.N . , "Göktürk Kağanlığı", DTCF, 1 952. -Laszlo, F.," Dokuzoğuzlar ve Göktürkler", Ankara, 1 950. -Liang Shih-ch'iou, Chincsc- English Dictioııary. Tai-pei, 1 986. -Lin En-hsien, T'u-chiie Yen-chiou, Tai-pei 1 987. -Liu Mao-tsai, Die Chi nesischen Nachcrihtt" n Zur Geschihte der Ost-Tiirken (T'u-kiie) , 2 cild, Wiesbaden , 1 958. -Liu İ-t'ang," T'u-chiie K'e-han Shih-hsi-k'ao", Picn-<:!1eng 7, 1 976. , "Chou Shu T'u-chüe Chiian K'ao-chu", Pien-cheng, 1 2, 1 981 .

___

, "Suei Shu T'u-chüe Chüan K'ao-chu", Pien-cheng, 1 2, 1 98 1 .

___

, "Hsin T'ang Shu T'u-chüe K'ao-chu", Pien-cheng, 1 2, 1 98 1 . , Suei Shu Hsi T'u-chiie Chiian K'ao-chu",Pien-cheng. 1 3, 1 982. , " Hsin T'ang Slnı Hsi T'u-chiie Chiian K'ao-chu" , Pien-chcng, 1 3, 1 982.

-Minorsky, V., Hudud el-alem ( Region of ıhe World ) , Landon 1 937. -Mori, Masao," On tlıe Chi-li-fa (Elteber) and Chi-chiıı ofT' ie-le Tribes" , Acta Ao;iatica, 9, 1 966. -Orkun, H . N aınık, Eski Türk Yazı tlan ,Ankara, 1 987. -Öge!, Bahaeddin, "İlk Tölcs Boylan", Belleıeıı, 1 947.

BİBUYOGRAFYA

___

1 17

, "Uygur Devleti'nin Teşekkülü ve Yükseliş Devri", Belleten, sayı 75, 1 955. , "llygurlann Menşe Efsanesi", DTCF,

iV,

1 -2, 1 948.

, Türk Kültür Tarihi, Ankara, 1962. , Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi,

il, Ankara, 1 98 1 .

-Özerdim, M . ,"Çin Kaynaklarına Göre Çin Türkistanının Şehirleri", DTCF, xıı. ı-2. 1 952. -Pelliot,P.,"Kao-tch'ang, Qoço, Houo-tchou et Kara-Khoja", JA, 1 9 1 2. -Pulleyblank, E.G.," A Sogdian Colony in İnncr Mongolia", TP, XXXX, 1 95 1 . -Rotours, Dcs R.,"Les Grand Fonctionnaircs des Provinces en Chine Sous la Dynastie des T'ang", TP, XXV, 1 928. -Salman, Hüseyin,"VII. ve X. Asırlar Arasında Önemli Türk Boylarından Karluklar ve Karluk Devleti", Türk Dünyası Araşurmaları, 1 5, Ara lık, 1 98 1 . ___ ,,

" Çin İmparatorluğu'nun Bau Ülkelerine Karşı Tesis Ettiği Askeri Hat (Dört Garnizon ) " , Belleten, sayı 2 1 1 , 1 99 1 .

-Sechin jagchid, "Trade,Peacc and War Between the Nomadic Altaic and the Agricultural Chincse", Pien-cheng, 1 , 1 970. -Şeşen, Ramazan,"Eski Araplara Göre Türkler", Türkiyat Mecmuası , XV, 1 968. ___

, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. Ankara 1 987.

-T'ang Ch'i ,"Wei Irmağı Barış Anlaşması 'na Dair Araş tı rmalar", Tarih Dergisi, 33, 1980/ 1 98 1 . -Taşağıl, Ahmet, Gök-Türkler( 542-630) , ( İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayı nlanmamış Doktora Tezi) İstanbul 1 99 1 . ___,,

"Tölcs Boylannın Coğrafi Dağı lımına Bir Bakış"

M.S.Ü.Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, sayı 1 , 1 99 1 -Tekin, Talat, Orhon YazıtJan, Ankara, 1 988. -Togan, Nazmiye,"Peygamberin Zamanında Şarki ve Garbi Türkistan'ı Ziyaret F.den Çinli Budist Rahibi Hüen-çang'ın Bu Ülkelerin Siyasi ve Dini Hayatına Ai ı Kayı tlan", İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, iV, 1 -2. 1964. \\1ang Yiin-wu, T'ang-tai İ-ti Pien-chen Shih-lüe, Tai-pei 1979.

DİZİN - A -

A-hsi, 40, 90 A-lısH:hi Kiıl Erkin, 66, 67, 71, 94, 96 A-hsi<hie-ni-<'lhu Erkin. 96 Aksu .. 20. 1 09 Akıağ (Ekıag)70 A-le-an. 82, 83 A-IKhih. 75 Altay Dağlım, 6, 39, 4 1 . 45, 46, 48. 49, 64, 73, 90, 99, 108 An Tiao<h'e, 40 An-hsi, 75, 80. 8 1 , 95, 97, AıHo, 7, 58, 91 A-p'o Şad, 103 A-p'o Tarkan, , 39, 104 A-po. 38, A-<!iC-llll Shu-ni. 82 A-ııhih-na Chung, 29, 53, 89 A-11hih-na Fu-nien, 6 1 . 62, 92 A-5hih-ııa Ho-lu, 3, 4, 56, 69, 70, 109 A1hih-na Kudug, 3, 108 Mhih-ııa MKhe, 75, 76, 96-98 A-<'ıhih-na Ni1hu, 29, 89, A-shih-na Ni-shu-fu, 3, 59, 6 1 , 9 1 A-shih-na Pu<hen, 70, 73, 7 4 . 95, 96 A1hih-ııa Sh�r. 35, 38, 50, 8 1 , 82, 1 0 1 , 103, 104 A-shih-na Shih<hien, 38, 104 A-<'ıhih-na Ssu-mo, 2, 106 A1hih-ııa Su-ni-!!h ih, 52 A-5hih-na ToU<hih, 77 A-5hih-ııa Wen-fu. 6 1 , 62 A..ghih-ııa, 21. 27. 39. 88, 90 A-5hih-ııa<hü, 79 A-shih-ıe Feııg<hih, 3, 59, 61 . 80. 9 1 , 108, A-5hih-te Ni-5hu-fu , 108 Mhih-ıe Weıı.fu. 3, 59, 91 A-5hih-ıe. 49 A-t'ım<hih, 45 A-rie ( Ed iz ) . 99 Azerbaycan, 10 .

- B

Baga Şad. 65, 80, 93 Bagaıur Erkin, 40, 90 Bagaıur Hou<h'ü-li-p'i Kagan, 92 Bagaıur ı-p'i Kagım, 95 Bagaıur Kagan, 92 Bagatur Tegin, 44, 54 Bapıur Yabgu , 97 Bagatur, 3, 4, 10, 44, 64, 82, 109 Baınullıır, 44, 58, 66, 94 Bau Hami Eyaleti (Hsi-i<hou ) , 83 Baa Türkistan, 4, 9, 20, 78, 1 09 Ba a Wei, 6 Bayırlr.u (Pa-ye-lr.u ) , 13, 33, 43, 44, 46, 99 Baykal Gölü. 7, 44, 45, 49, Beş •or, 65 Beş Nu-5hih-pi Boyu. 98 Beş NıHhih-pi. 3, 75 Beş NıHhih-pi. 93

Beş Tuo-lu Boyu, 98 Beş Tuo-lu, 3, 65, 73, 93

Beşbahk., 45. 5 1 , 80. 90 Bilge Kagaıı (11.Gôk. ) . 4 Bilge Kagan. 10. 35-37, 55, 56 Bilge. 10, 37, 38, 4 1 , 47, 53, 55, 106 Borotola Vadisi, 97 Börü

Şad. 44, 66

Bugu (P'u-ku, Pu-lr.u) (Buguı) . 4 1 -43, 47 Bugu. 47 Buhara, 75 Bunun, 32, 70 Büyük Hun İmparaıorluğu. 29, 45 - c -

Chan pao-hsiang. 14 Ch'an. 87 Chang Chieıı, 35, 100 Chang jeıı-t'ai, 43, 47 Ch'aııg Pao-hsiaııg. 15 Cha ııg Shih-hui. 35

DiZiN

120 Clıang Shih-kui, 100

Chih<hie, 72

Chang Ta-shih, 9f

Ch'ih-l'o, 100

Ch'ang. 24

Chih-pi Tqiıı, 40

Chang, 88

Chih..heng, 79

Ch'ang-an. 9, 14, 15, 22, 25, 26. 33, 4 1 . 42, 58,

Chih-che-ti, 70

65, 74, 91 , 95

ChilHhiHlu-li, 14, 53. 54

Ch'ang-cr Preıısn, 79

Ch'ih-sau, 46

Ch'ang-yii . 102

CbilHıııu-li , 1 0!

Ch'an-yii Büyük Genci Askeri Valiliği, 2

Cb'i-li Tudun. 49

Ch'an-yü Tu-hu-fu, 59, 91

Ch'i-miıı, 8, 18, 27, 49, 52, 84, 85

Ch'aıı-yii , 49

Ch'in, 23. 56. 86, 87

Chao , 29

Chin-fu, 46

Chao-chün. 89

Clıiog. 61

Clıao-ling. 53. 57, 74, 90, 91 , 97

Ch'ing, 61

Ch�hic, 85

Ching-hsia, 53

Ch'eıı Weıı-peıı. 85

Ch'ing..haıı, 35, 36, 100, 102

Ch'en Wu-t'iııg. 60, 6 1 . 63

Chin-hsiııg, 60

Ch'eıı, 56

Chin-hui, 42, 49, 91

Cheıı-chu Bilge. 99, 104

Chiu-ling, 56

Chen-chu Yabgu. 72. 96

Chin-ınan-chou, 72

Cheıı-chu, 33

Chin.man, 92

Ch'eng-kuo, 57

Chiıı..han-ıao, 53

Ch'e-pi Kagaıı, 2, 32, 39-42, 45, 46, 48, 58, 59,

Chin-ya Dağı, 74

90, 91 108,

Chin-ya-chan (dağı ) . 63. 74

Chi, 100

Chiou-ch'eııg-kung. 26

Ch'i, 7

Ch'i-pi. 32, !9. 44, 55. 72. 82. 104

Chia-ııa Şad, 66

Ch'i-pi-lıo-li. 54, 7 1 . 96, 98

Chia-ııa, 9f

Ch 'i-pi-lo-leııg. 98

Chiaııg T'ung, 87

Ch'i-pi-yii . 44

Chiaııg. 60

Ch'i-ıaıı, 39

Chiaııg-hsia, 103

Ch'i-ıan, !9, 105

Ch'iao �ng. 70

ChH'ien, 44

Ch'iao Shih-w.mg. 33, 99

Chiu-ch'eııg-kung. 85

Chiao-ho. 51

Chiıı-chiaııg. 54

Chia-pi Tqin. 27, 28. 88

Ch'iu-ts'e (Kuca ) . 95

Chi-chıı-chüe Kagan. 98

Chi-waııg-chüe Kagaıı. 75

Chie-ınaıH'o, 58

Chou Oıih-tu, 72

Ch'ic-ıno, 67. 86. 9f

Chou De\ieti, 6

Ch'icıı. 47

Chou Fan. 18

Ch'ieıı-ch'üaıı. 96

Chou Tao-wıı , 60, 91

Chieıı-wu. 86

Chou, 7

Chie..hih..huai, 2, 2>27. 30, 58, 80. 85, 88, 106

Chou-faıı, 84

Ch'ie-yüe, 70

Chu-chü-po. 68, 95

Chih. 56

Chu-chü-p'o, 76

DiZiN

Ch'�i-ue-pi. 64 Ch'�o Kagım (8.GOk.) , 98 aı·�. 9, 10, Ti. !2, 55, 49, 50, 54, 88 Ch'u-bhou, 8 Ch'u-mi, 52, !16, 57, 70.72, 74, 76, 80, 94-98 Ch'u-mi-k'un, 70, 71 Ch'u-mu-k'un LU •or, 96 Ch'u-mu-k'un. 40, 66, 72, 75, 75. 94 Ch'u-mu·k'un-lü •or, 71 Chung-lang ıenerali, 85 Chunı1-lang. 25 ChuRB4h�inı. 86 Ch'u-wu, 45 Chu-ya-lu. 72 Chu.,..tu< hu. S6 Ch'u-yüe, 52. !16, 67, 70, 72. 74. 76, 80, 94-98 Ch'u-yü"1hih. 66. 94 Chü<hÜi'O. 109 Cb'ü-li •or, 95 Ch'ıHHhih ılcrbrr. 45 ChıHo-po. 47 ChÜ'f'lng, 79 Çahar, 48 Çopy-kuzı (Ts'un-o'ai Dağıl . 5, 108 . D .

Demir Dıığı (Tie4haıı) , 9. 14, 19 DoltJ Puan. 92 Do1tJ Tiirtistııo . 4. 9, 58, 75. 85. 109 Do1tJ Wei De\teli. 6 Doluz Oğuzlar. 5, 57 . E .

F.bi Nor, 97 Ediz (A-tie) , 33, 44 •

•

r... Hsüan-liııg. 36 r... Haian-ling. 36. 102

FnJl<hih. 92 Ferpmı. 82 F0<h'un11. 54 Fu-she-hsin, 82 Fıı-�n. 75, 77

121 . G -

Gobi Ç61ü, 2. 5, 8, 14, 15. 21 , 25, 29, 54, 42, 45,

59. 106

GWK-y &o,u. 99

Günıry Ch'•�1ıltü. 88 Günıry Hun Dnlrli, 2, 59 •

•

Hami, 4, 20, 52, 67, 78, 79, 85. 86, 95 Han hanedanı, 88 Hım Hua, 40 Han Wei, 52 Han. 25 Han. 86. 87 Haıt-bai Tu-bu./u'lufu. 91 Han-hai, 2. 49, 96, 99 Hareznı. 78 HeHluın, 61 He-nuııH'o, 58 Heng..tıui, 62 Hens"'1'nı1<tıanı Prr 111n, 5 1 Ho Chia-mi. 65 Ho Shun<hün, 88 Ho, 54, 67 H0<hih-ho, 57 Ho.mi, 44, 86 HC>btıi. 86 Hobo. 94 Ho-lan Tu-bu./u, 44 Ho-lan. 49, 55, 91 Ho-la-tien, 8 1 Ho-li, 44 . �7 Ho-li, 57 Ho-lin-k'�. 48. 49, Ho-li-pu4hih-pi, 81 Ho-lc>hu, 19, 25, 26.58, 85 Ho-lu, 47, 71-76, 81. 95, 96 Ho-ma ıH'o, 91 Ho-naıı , 28, 55 Ho-p'•nı1·c'uo, 76 Ho-pei. 1 8 Ho-po-chih, 82 , 85 Ho-shun. 28 Ho-suo Dıığı , 67, 95

1 2'l

DİZiN

Hoten, 4, 52. 68, 76, 81, 82, 109

Hua Ta<hih, 60

Hsi, 7, 17, 35, 43, 70, 84, 100

Hua, 24, 88,

Hsia Kung, 29

Hua<hou, 28, 88, 90

Hsia, 22, 3 1 , 90

Huai Irmağı. 86

Hsia<hou, 53, 90

Huai-hua, 28, 88

Hsiao Kung, 89

Huai-lai, 48

Hsiao Ssu-yc, 39, 60, 6 1 . 63, 73, 74, 9 1 , 94, 96,

Huai-ııaıı Prensesi, 16, 84

rn. 104

Huai-te<hıiıı, 53

Hsiao-hou, 53

Hu-hsie, 43

Hıi<hie, 44 Hsi<hou, 70. 95

Hui-ho (Uygur) , 99

Hsie

Hu-lu Çor Kıil, 7 1

Boyu. 98

Hui-kui, 45

Hsie Wan<h'e. 38, 54, 103

Hu-lu<hıi Kıil Çor, 96

Hsie<h'e, 1 0 1

Hu-lu-p'o, 62

Hsie<h'e, 36

Hu-lu-wu Kıil Çor, 97

Hsic-li Kagan. 9, 84, 85, 88-90, 92, 97, 99 Hsic-li<hıi-li-shih-hsie-shao-ıo-nıi Kagaıı, 103

Hu-lu-wu (Uluğ), 67, 7 1 , 75, 95 Hu-men Kalesi, 82

Hsien-o, 49, 9 1

Hun, 45, 53

Hsien-o, 91

Hung<hou, 50

Hsic-p'o-a-na<hih, 80, 81

Hung-lu<h'iııg, 29, 91

Hsic-shan, 75

Hung-lu-Miao<h'iııg. 93

Hsi-fan, 96 HsHi Tcgin. 64, 92

Hung-waııg, 45 Huolıır, 876

Hsi-lico Bagaıur Yabgu. 7 1 . 96

Huo, 60

Hsi-lien Shuju Şad, 97 Hsi-lien, 70, 74

Huo-hsiıı, 66, 94 Hu-sa, 53

Hsi-li-pi Tuo-lu Kagaıı. 5 1 , 76, 97 Hsi-li-shih Kagaıı, 80, 94

•

ı-1

Hsiııg-hsi -mang Kagaıı. 75

İ<h'eng, 49, 58

Hsiıı-hsiııg. 102

İ<hu<h'e-pi Kagaıı. 90

Hsiıı-l'ou, 62 Hsirı-li. 49. 58

İ<hu<h'e-pi, 40 İ<h'u-li-shih-pi Kagaıı, 68

Hsin-IH:hou. 9 1

İ-hsi-po. 33. 98

Hsi-sha, 63

İl Kagaıı. 6, 9. 1 3, 14-17, 19, 20, 28, 33, 34. 42.

Hsiu-hsıiıı<hou. 83 Hsiııııg-ııu'lıı r. 102

45, 49. 51-53, 57, 74, 83, 101 İl Kıillıig Şad Hsic-shao-tao-mi, 38

Hsi-yıiıı. 96

İl (ı-li ) . 65

Hsıian<h'ih, 46

İli Bölgr-si (tıo), 73

Hsıian<h'ıie, 45

İli Irmağı. 66, 67, 74, 94

Hsıie-laıo, 53

İli Kagaıı. 93

Hslıc-ycıı-t'o, 84 Hu

boylan. 87

İli Suyu. 97 İ.Ji-hsi 32. 98 •

Hu Tcgiıı. 16

İlleri� Kuılug Kagaıı. 47

Hu (Soğd ) . 1 6

İ-mi-ııi-shu-ııi-ssc-li-pi Kagaıı. 28, 88

DiZİN

12!1

�. 19, 35. 54, 99. 100. 102. 105 I� Tıı-bn (ınd Tarkan) , 97

Kal>Clll nıı. 105 Kııo-aunıı. 4 1 , 45, 47, 49, 59-61 , 70, 81-8!1, 91

1-p'i ltlıııın Kagıın , 66

Kanı Kagan, 6, 7 Kanıkum, 62. 109 Kar.qar, 20, !12, 44, 52, 65-67, 78-81 Karb, 49

1-p'i ShM.ui, 68, 70, 95 l-pi Şııd , 79 l-pi Tuo-lu Kapn, 94

1-p'i-po-lo-lu YlılıKu Kapo, 64 1-p'Hba-po-lo-lu V.lıKu. 9'l. 94 lran, 10, 78 lr.ın, 78 l..mı.. 52 1..tım-po. 53, 99 ISlk Glıl, M lsırıoi, 6, 8, 20, 70, 75, 97 lşbanı Hai-IHıhih Kagıuı. 65, 66 lşbanı Kagım, !1, 65, 71, 1 09 lşbanı Şııd (Sha-pc>lo) , 52 lşbanı YalıKu. 67 lşbanı (il Kapn'ııı �eni) , 15 lşbanı, 7, 8, 14, 55, 36 l-c'CoWU4hih lüıpn, 58, 104 i-wu<hen Bap Kapn. 44 , 98, l-wu<hrn-me>ho (Bap). 98 lzgil (S.U.Chie), 4!1, 44, 57

.Jcn l>hlianıı . 96, 97 J<><hrn Suyu, M juım:iuan, 5-7 Juug-ti'lrr, 102

-J

- il -

Kafbdar. 10 Kapn Fu-cu Kalrsi, 6 1 , 80 Kıııı , M K'a111-luo (Srmrrbnd), 94 K'ııng4'HDİ. 44 Kansu, 44 Kao K'aıı, 90, 91 Ka0<h'ang, 4, 51. 55, 57, 78-80 Ka<><h'ue, 44 Kac>laııg. 45 Kao-li (Kore), 98, 10!1 Kaouu , 28, 50, 88

Karluk Tu-li, 91 Karluk. 108 Kartuk. 2, 40, 45, 46, 48, 49, 56, 70, 72, 90 �. 4. 20, 76, 78, 81, 82, 109 Krnılrn (ClıiHun), !14, 99 Kırgızlar, 2. 7, 40, 42, 44, 45, 46, 66, 90, 94, 108 Kınm, 8 Kıtaıı (Clı'i-caıı), 7, !15. 100 Kobdo, 49 K'o-ho-tuıı Kalesi, 67 Ko-bng-fu�n. 42 Kc>trnıı. !12 Ko-lo-lu, 96 Ko-lun+.nı-sbih Bap, 34 Koft, 7, !i l . !17, 57 Korriilrr, 57, 76 K'o-ui Kalni. 82, 8!I KochU<h'u-pan Ert.in, 7 1 , 96 Kuanı YU-ti. 22 Kwıııg-hsi. 60 Kua111-wu. 88 Kucıı (Kui-cs'e). 4, 20, 52, M. 56, 67, 68, 76, 78, 81, 82, 94, 109 KU<hu, 56 Kuri1uri, 48 Kui-lin, 42 KuHıui. 61 Ku� Kapo. 103 K'u-mo-hsi. 17. !15, 43 K'u�uıag, 75. 97 Kuo Oı'iıı . 87 Kuo Eyaleti, 15 Kuo Hsiııo-k'o, 67 Kuo Hsiao-l'o, 67. 80, 8 1 . 95 Kuo Ssu-prn. 28, 89 Kurıkan, 42. 44 KIHU, 56. 70. 95 Ku-uang. 55

DiZİN

124 Kuzey Afganistan, 8, 10

Liu POi'İllg. 57

Kuzey Boyu, 99

Liu Shan, 29

Kuzey Merkezi ( Pci-t'ing) , 94

Liu Shan-fİn, 65, 93, 97

Kuzey Sarayı (Pci-t'ing) , 66

Liu Shan-yin, 93

KüAük Deniz, 42

Lo, 87

Lo-y.ıng. 80, 100

Kül Bap Tarkan, 47 Kül Çor-, 74, 80, 97

Lu Ch'cııg<h'iııg, 75, 76

Kül Tcgin. 4, 1 0

Lu-kung, 50 Lung-mcn, 60 •

•

Lung-t'u<h'i<hih, 80

La-ho, 35, 101

Luo Hung-i, 70, 71

ung-shan, 4 1 , 48, 61, 9 1

Lü Yabgu Kagan (Hsi-li Tcgiıı) , 64, 65

u o Dağı. 56, 72

Lü Yabgu Kagaıı. 38

Li Chi, 14, 35, 100, 103, 104 Li Chih, 25, 26

•

Li Chih-shih, 61

Ma-la Dağı, 5 1

Li Ching, 14, 49

Ma-licn Dağı, 57

•

Li Ching<hia, 60, 91

Ma-t'ou<h'uan, 76

Li Hsi-yü, 35, 100

Ma\oeraünııchir, 64, 75

Li Hsü-lun, 49

Mcııg<h'ih, 75, 97, 98

Li Pai-y.ıo. 21

Mi-kuo (Maimargh) , 67

Li P'0<hun, 80

Ming-bulak, 7 1 , 74

Li Shih<hi, 36, 38 Li Shih-min, 25

Ming-li-pu-shaıı-shu, 89

Li Ssc-wen, 91

Mi-shU<hicn, 87

Li Ssu-mo, 100, 103

Moğol, 13, 16, 17, 19, 33, 35, 37, 4 1 , 43, 60

Li Ta-liang, .54, 85

Moğolistan, 2, 48, 49

Li Tao-yü, 79

M<Hıc, 1 7

Mi-shc, 73, 74

Li Wcn<h'icıı, 61

Mo-ho, 33, 37, 38, 43, 57, 70, 99, 103

Li Wcıı-t'ung, 62

Mou-luo, 46

Li Yüan-lı.ui, 60 l..ia ng Chicn.faııg, 56, 71, 72, 96

Mou-tsc, 46 Mukan (Mu-han, Mu-kan) , 6, 7, 45

l..ia ııg, .54

Mu-lı.uo, 94

L.iaııg<hou, 55, 85, 100

- N

l..iaııg-kuo, 57 l..iao, 38, 50, 5 1 , 57, 103

Na-ho, 32

Llao-hai, 7

Na-li, 81

l..iao-tung, 3 1 , 53, 57, 90

Ncn-ıu-lu, 73

Li<hc-fu, 77

Niııg<hou, 53

Liııg<hou, 24, 38, 5 1 , 52, 56, 88, 102-104

Ning-hsia, 1 8

Liııg<hou-ıao, 100

Niııg-shuo, 30

Ling-piao (wai ) , 85

Ni-pu Şad, 16, 84

•

Liııg-wai, 26, 58

Ni-shu Kül ılıcbcr, 40

Liu Ching-ı'uııg, 62

Ni-shu Bap Şad, 64, 65, 92

otztN

125

Ping. 19

NHtıu Çor, 67, 95 NHtıu, 51, 93

Ping-chou, 85

NHlıu-ch'üe ılırber, 90

P' ing-luo Suyu, 72

NHlıu-fu, 92

Ping-pu.tlang4bu, 90

Nochco Suyu. 101

P'ocbeo, 36, 102

NIHhih-pi 64-68, 70, 71, 73, 92-96109

P' o-chia-li, 81

•

Pochuo, 38 - o-O .

P'o-fu ılırber, 42

On Boy, 66

P'o-fu , 46

On Ot. 3, 8, 65, 73, 93. 109

Pojwı, 47, 73

On Şad, 3, 65, 109

Po-ma, 66, 94

Ou-ok Kagaııı, 77

Po-pi. 70

Ordos, 21 Orhun Yazıdan, 4

P'041C, 97 Po-au, 77

Orhun, 13

Pu<beo, 73, 98

Oru Asy.ıı , 5, 20

P'u-kıı (BulJU). 13, 33, 40, 50, 90, 99, 102

Ôhiken Dağı. 104, 106

P'u-ku-chen Suyu. 45

Ôtüken (Yü-ıu-chün ) , 91

P'u-lei (Bıırköl) , 56

Ôıükeıı, Ôhikeo, 8, 1 1 , 19, 38, 4 1 , 42,

P'u-lo-chih. 32 P'u-pu Tegin. 94

Ôhikeo Dağı. 99

p·�. 46 PlHhih Ta-kuan (Toygun ) , 97 - p

•

PlHhih Tarkan, 74

Pa-chuo, 56, 103 P'a-haıı-na (Fupııa), 66 PıHui-mi ( Baınul) , 91 Pai Suyu. 95 Pai-lısi, 99 PaH:ai-bn, 76 Pai-shui Kaleli, 68 PaHlıui-hu Kalesi, 68 Pai-tao, 30, 31, 38, 88, 101 PaHaoch'üan, 35 Pai-ıao-shaıı, 90 Pa-sai-fu Ch'u-mu-k'un, 90 P'ei Hsing-chien, �. 91 P'ei Yen, 18, 58, 63, 84 Pei-shih, 56 Pei-tao, 104 Piaoch'i, 75 Pi-hııi-tao, 98 Pi-ho-to Yabgu, 66 Pi-kuo, 51 Pi-li-nı, 4 7

- s .

Sağ Ch'icıHlİU, 91 Sat Hlien-wang, 29 Sa-hu Wu-jeıı, 38, 103 Sang Haien-ho, 50 Saog-ch'ien, 48 Sang-bı11. 91 San Irmak, 2. 21. Ti, 28, !IO, 88, 89, 106 Sasani, 8, 9 Sayan (KöıJmeıı), 45 Seleuga. 13. 49 Semerkand (K'ang-chü), 67, 75, 82, 92 Sha-men, 55 Shaıı..tıan, 67, 86, 94 Shao-chou, 54 Slıa-pc>lo Tegin 40. 90 •

Sha-po-lo Tegin. 40 Sha-pc>lo (lıbara). 96 Sha-p<Ho, 101 Sha-po-l�hli-lkhilı Kapn, 93

126

DiZiN

Shc-cr, 5 1 , 52

Sııu-ııung<h 'ing, 89

She-lui Kagan, 33

Su Hai<heng, 76, 98

She-kui, 10, 96, 98

Su Ting..faııg, 47, 57, 72-74, 76, 96, 'Y1

Shclll, 3 1 , 90

�'ie, 81

Sheng<hou, 38, 103

Sui, 8-10. 16, 18, 33, 48-50, 53, 84, 86

Shen-po-pi, 16, 84

Sui-ho lrmağı, 67, 94, 97

She-pei Ta-bn, 65, 93

S� Suyu, 97

She-p'i, 72

SW.,C (Tokmak) , 65, 66, 74, 93

She-che-l'i , 75

sw.,üaıı . 6, 61

She-che-t'i-tun Çor, 7 1 . 96

Sun Wu-k'ai, 26, 85

She-t'u, 7

Sun-i, 18

Shih (Kış), 67, 94

Su-ni1hih ch'u-pan Çor, 71

Shih (Taşkent)67, 94, 95, 97

Su-ııHhih, 52, 53, 72, 76

Shih, 50

Su-ııi1hih<h'u-pan, 75

Shih<hien Çor, 42

Su-nung. 9 1

Shih<hien, 57

Suo-he Mo-he, 75

Shih-pi Kagan. 84, 88, 99

Su-po, 32

Shih-pi Kagan, 99

Su-tuo Kalesi, 74, 97

Shih-pi, 9, 16, 18, 27, 33, 49, 52 Shih-po-ch'u-a-chieıı, 45 Shih-ıa-nai, 50

TabgaA (T'o-pa) . 6

.. T ..

Shih�i. 99

Tai Dağı. 35, 49 Tai-chou, 62, 103

Shuang lrınağı, 74, 96, 97

T'ai-pu binası, 15

Shuaııg-ho, 75 Shu:iu Şad, 74

T'ai1han, 30, 91, 100

Shih-ti-ıao, 63

Shu-lc (Ka$gar ) , 68, 95 Shuıı, 18, 24, 58, 84, 88 Shuo-chou, 3 1 , 35, 38, 100. 103

T'ai-tsuııg. 14, 15, 17, 18, 20, 2 1 . 24-30, 34, 37, 4 1 , 5 1-54, 57, 64, 67, 79-82, 89-95, 'Yl. 106. 109 T'ai-csung, 84

Shuo-faııg. 24, 86, 88

T'ai-tu, 97

Shuo-fang. 86 Shuo-fımg, 86, 88

Tai�ıı. 18, 84 Talas lmıağı, 69, 70, 73

Sir Taniuş, 1, 2, 13, 17, 19, 20, 28, 29, 32-48, 5 1 , 53, 55, 56, 62. 65, 79, 85, 88-90, 98-100,

THo-pieıı, 7

103, 105, 106

T'Hi11ıih, 46 Ta-mo, 46

Soğd. 9. 1 3, 29

T'alll Chieıı, 14

Soğdlular, 88, 89 Sol Hsieıı-waııg. 29

T'aııg haııedaııı, 5 T'aııg Hsiu-chiııg. 60

Sol Liııg �ner.ıli, 94

T'aııg lmpar.ııorluğu, 4, 74, 3 1 , 81-83

Sse-pi Kagaıı. 64

Taııg Sarayı, 1

Sw Yabgu. 92, 93

T'aııg. 2, 4, 9, 1 1 . 14-20, 23. 25, 27-30, 37, 40,

Sııu-chie. 57 Sw<hie Tou-maıı, 76 Sııu-mo, 27-31 , 35, 53, 88-90, 100

4 1 , 43-45, 48, 50, 52, 57. 59, 65, 67, 7 1 , 72, 103, 106, 108, 109 T'aıı-haıı (Tafgaıı ) , 33, 98

DİZİN Taun Dağlan, 32.

34. 70, 75

127

Tou Huai-che, 6 1

Tanrı Kagan. 1 4 . 1 5

Tou ı-chao, 62

Tao-dıeııg, 52

T'ou Ş;ıd , 50

Tao-ısung. 38. 52. 53, 1 03, 104

Tou-laıı Kagaıı, 27

T'a-po. 7

Tou-laıı. 8. 1 0

Tardu Kagan, 93

Tou-ca Ta-kuan, 9 7

T<ırdu Şad. 30. 35. 36, 99-101

Tou-ıa Tarkan. 73

Tardu. 8-10, 20, 32, 34. 70

Tou-wei<hieıı (Togu Balık) , 99

Ta-shih, 77

Töles Boylan, 92

Taspar, 7

Töles Boylan. 92, 98, 1 02, 1 04

Taşkenı Tudunu, 67

Töles, 10, 13, 19, 2 1

Taşkf"ıır,

67. 74. 82

Tölcs, 6 , 32, 33, 37-43. 45, 50-52. 54. 57.

Ta-tou-pa. 55

Ts'ao Huai-suıı, 52, 60-63

Ta-ıu Kalesi. 72

Ts'uei Hsieıı.

Ta-yıi;ın, 82

Ts'u-han ( Ferga ııa ) . 94

60 66

Tibet, 4 , 7. 10. 77

Tsu-ho Dağı,

Tibeılilf"r, 53, 82

Ts'ui Tuıı-li, 38. 56. 104

T'if"-1<>-dıih, 1 5 , 58

Ts'uııg-ling, 95. 109

T'il'n-shan (Tanrı Dağları ) . 95

Tu Ju-hui, 1 7

T'ing. 70

T'u-ch'i-chih. 75, 80, 8 1

T'ing-choıı ( Beşbalık ) 7 1

Tu-chieh-chih, 47

Ting-chou, 60, 70

T'u-<:h'i-shih l lo-lo-shih Çor. 96

Ting-chou. 80. 96

T'u-ch'i-shih-he-lo-shih Çor, 7 1

T'i ng-hsiang. 1 4

T'u-huo-lo, 94

Ting-hsiang. 22, 25, 30 , 36, 37, 53, Ting-lısiang-tao,

88 , 1 0 1 , 103

60, 9 1

T'u-huo-lu, 94, 96 T'u-li Kagaıı. 1 3, 1 6. 24-26, 42. 84

Ting-hsiang-ıao. 9 1 Togu Balık,

T'u-li Ş;ıd , 36, 37

T'u-li . 1 3. 17-19, 37. 52. 58

Tohaıisıan (T'u-huo-lo) , 10, 67,

68. 70,

72. 95

T'u-li-shih, 34, 39, 56, 99, 102, 103

To-ho Kalesi, 52

Tu-lun-<:h'uan. 54 , 55

T'oi-Huııg, 1 4

Tu-mi-ıu. 47

Tokmak, :�. 78, 8 1

T'ung Tegin , 1 6, 34, 99

Tola Suyu, 99

T'ung Tucluıı, 66, 94

Tola, 34, 4 1 . 43

T'ung Yabgu Kaga ıı, 3

To-Ian. 43

T'ung Ya bgu, 1 0, 1 9, 33. 5 1 , 64. 65. 78, 92.

T<Haıı-ko Fu-sai, 43

1 09

To-Ian-ko, 4 1 . 42. 44

T'ung-e Ş;ıd,

To-lan-ko-mo

Tung-ho Lou-pa-lısi-li-shih To-lu Kagan, 9'.�

(hf"y? ) , 43

To-lo-ssu-ch'uan, 95

T'ung-lo (Tongra ) , 33, 42, 102

To-mi Kagan. 103 Toııgra (T'uııg-lo) , 43,

6..'i , 93

T'ung-shan-tao, 55

46, 47. 50, 99

T'u n-haııg-ıao, 63

Tonyukuk. 4, 1 0

Tıın-huang. 20, 4 4

To-ıa-Iiııg Suyu. 4 5

Tun-hııang, 4 4

Tou Clıiııg, 22

Tuo-liou, 27

99,

DİZİN

1 28 Tııo-lıı Kagım, 64-67. 70.72. 92-94, 98

Yao-ch'ih, 72, 96

Tııo-hı Yabgu, 76

Ye Suyu, 67

Tuo-lıı, 68, 94, 95, 96, Tııo-lu-1111-5hi-pi,

109

Ye-hsi lrmağı, 73. 97

Ye-hsi Kagaıı. :i3,

38, 39, 1 04

Tııo-nıo-chih,

Ye-mang.

38, 103

Tu-po. 4 2

Yen Shih-ku,

Tu-p'o, 4 2

Yen, 2 1 , 22 . 86. 87

Tıııfaıı.

1 , 56

Yen<h'i (Karıışar), 8 1 , 93, 94,

Tıı-wei-chien,

Yenİl!C)', 7. 40, 45

14-16, 32, 52, 54, 55 20. 78, 8 1 , 96. 109

T'ıı-yü-lııııı. 7, 8,

Yeııjan. 2, 43, 49,

Tüıkisc;ın,

Yen-men. 9

56. 96

Yen-m<"n-kııaıı, 62

.. u .. Ulu Toygun,

Yeıı-mo Dağı, 98

Uyguı. 2 , 33.

Yen-po. 75

38 . 39, 42, 43. 46-49, 67, 5 1 , 56.

57. 72, 73, 90, 94. 96, 99. 104.

108

Yen-c'o, Ye-pu-li

- W .. Waıı Chi<", 36 Wan Cinin,

Şa<l. 70. 9:>

YMhih, 32

Yın Dağı.

54, 55

Yın hant"claııı, 87

Waıı-ch'e, 104

100

Ym-chou.

Waıı-dıi<", 1 0 1

Yıng-po. 75

W<"i hant"danı , 87 W<"i N<"hri Anlaşması, l :i Wei Suyu, 9, 15, 26.

�il

Ynıg-chou.

Wei Clı<"ng. 23, 24. 87

H.'i

Yıng-5110. 72 Yın-5haıı. 4tl Yın-yüe-ıao.

Wei, 6, li7

You Oıoıı.

Wen Wıı-yin. 68 Weıı Yeıı-po, 23, 24.

86-88

Wrıı-lıı. 75

You. 1 8, 24, Ymı<h'i.

58. 88

9!1

You-chou, i li, 6 1 , 84,

Wrıı-ı'ai, 79

Yung.

Wıı, 87

Yü WeıHhih. 79

Wıı-ho. 47

Wıı-kıı. 32. 67. 95

Yü.

Wıı-tsıı-ho Dağı, 94

Yiı. 2 1 .

Wu-viiaıı-sai-hsia. 87

Yüan

y 9!'ı

22. illi. 87

Hsiao-ynu, 67

Yüan,

til

Yiı-kıı

Şa<l ( 8.Gök. ) . 66

Yu-ku

Şad. 1 3. 42. 50. 5 1 . :ı7. 94 ti 1

Ya1· h'ih. 70

Yim-choıı,

Yang Choıı, 8 1

Yiın-dıung. 25. 48,

Yaııg.

8, 1 8, fıO

Yaııg-ts<".

You-lin. 43

Wıı (imparator ) . 87

Yabgu Kagaıı. 94.

111

Yin<h'iıa ıı.

Waııg Wen-ıu. 72

Wen P<"n.

'.i 2. 98. 102

Yen-tou. 7

Yü-ni-hu,

49, 62, 88, 91

:i2

Yiı-ı'ien ( Hoıen ) . 95

BELGELER