Ahmet Temir - Moğolların Gizli Tarihine Göre Cengiz Han by Türkçü Betik

fMl � KÜLTÜR BAKANLIGI YAYINLARI:

1 105

MOGOLLARIN GİZLi TARIHİNE GÖRE

CENGİZ HAN (ÇİNGİZ HAN)

Hazırlayan Ahmet TEMİR

TÜRK BÜYÜKLERİ DİZİSİ

124

Kapak Düzeni : Ümil YÜKSEL

ISBN 975- 17- 0497- 9

@ Kültür Onay

Bakanlığı, 1989

19.2.1989 tarih ve 928.1 - 3 - 4537 sayı

Birinci Baskı. Baskı Sayısı

15.000

Başbakanlık Basımevi - ANKARA

Ö N S Ö Z Diinya tarihinin büyük

cihangir,

komutan

ve devlet

o.damlarından Cengiz Han (Çingiz Han) ın hayatı ve faaliyet leri üzerine şimdiye kadar pek çok eser yazılmıştır. Önümüzdeki Cengiz Han (Çingiz Han) adlı eser de onlar dan biri, fakat biraz farklısıdır, şöyle ki : Bu kitabın esas bö liimü, başka kaynaklar karıştırılmadan, yalnız ( Giriş'te bilgi 11erdiğimiz) Moğolların Gizli Tarihi'ne

dayanılarak hazırlan

mış, ancak bu kaynağın yazılıp tamamlandığı 1240'tan sonraki vakalar için Türk Moğol İmparatorluğu ve Devamı başlığı al tında tarilıl bir özet eklenmiştir. Esas konumuz (<Cengiz Han» olduğundan, onun efsanevi ilk ceddi olan ((Boz Kurt»tan baş layarak bütün şeceresini, çocukluğunu,

gençliğini ve nihayet

hükümdarlık devrini, asker/. ve idari icraatını ve seferlerini an latan Moğolların Gizli Tarihi adlı bu kaynağın kendi devrinde ve kendi dilinde yazılmış olması da göz önünde tutulursa, bu kahramanın hayatı için en doğru ve hakikata en yakın bir kay nak olduğu açıkça anlaşılır. 13-14. yüzyıllarda bütün Türk boy ve ülkelerini de ( az bir istisna ile) İmparatorluğun içinde birleştiren, Türk dilini de iyi bilen ve böylece, aynı zamanda bir Türk hükümdarı olarak kabul edilen Cengiz (Çingiz) in şahsiyeti, pek tabii olarak ta rihçi ve yazarları cezbetmiştir, çünkü o da dünya tarihinin büyüklerindendir.

Onun

şahsiyeti

faaliyetleri

üzerine

Moğolların Gizli Tarihi adlı kaynak keşfedilmeden önce yaz ı lan eserlerden farklı olarak, Temücin'in şahsiyetini şimdi bu eserde nasıl görüyoruz?

O burada tanrılaştırılmış şekilde değil de, basit bir insan olarak karşımıza çıkıyor. Köpekten korkan veya dul annesine yardım eden çocuğun

yüzünden ve

hareketlerinden

masum

çizgiler okunuyor. Fakat haksız hareketlere karşı müsamaha kabul etmez bir şahsiyet olduğu da görülmek tedir. Daha son· ra bozkırların hakimi olduğu zaman, iftiralara inanıp emektar kardeşi Kasar'ı dahi yok etmek istiyor. Anası müdahele etme miş olsa, belki onu da öldürtecekti : Çünkü mevkiinin tehlike ye düştüğünü ve kardeşinin kendisine rakip çıkacağını zannet· mişti. Ganimetten kendi hissesini almak için çok titiz davranı. yorsa ve dolandırıcılara fena bakıyorsa, bunu her halde ta rnahtan ziyade kendisinin hükümdarlık hakkına itina şeklinde tefsir etmeliyiz, çünkü mevkii, ganimet üzerinde ona tam ta sarruf hakkını vermektedir. Bu eserden, onun şahsen yağmacı bir tabiata malik olduğu manasını çıkaramayız. Bazı hadisler karşısında korktuğu da malumdur. Köpek karşısında çocukluk korkusundan başka, hiddetli anasının önünde titrediği de bu eserde belirtilmek tedir. Teb-Tenggeri'nin idamından sonra ça· dırda tehlikeli ve korkulu anlar geçirmiştir. Bununla beraber cesaretini de ispat ediyor : Genç bir de likanlı iken, yalnız başına, geri kalan tek ata binerek yağma edilmiş sürüyü geri getirmek için yola çıkıyor. Daha sonraları bütün savaş alanlarında da böyle cesurdur. Nihayet, etrafında ki büyüklerin tavsiyesine bakmadan hayatını tehlikeye koyma sı ve a/iır hastalığına rağmen Tangutlara karşı savaşa girişme si de, onun sertliğini ve kendisine karşı olan itimadını göste riyor. Cengiz Han'da, intikam hissi kadar

sadık arkadaşlarına

karşı minnettarlık hissi de çok kuvvetlidir. Bu kimselerden en önemlileri : Esas kuvvetlerin

komutanı

olan

Cürçedey

ile

Kuyildar, «Dört Bahadır» diye adlandırılan Bo'orçu, Mukali, Baroku!, Çila'un-Ba'atur ve «Dört Köpek» adı verilen Kubilay,

Celme, Cebe ve Sübe'etey olup, Cengiz Han onları sık sık açıkça övmekle, onlara unvan, otlak yer, ganimet, avlanma hakkı ve adamlar vererek taltif e tmekle ve kanunlara karşı masuniyet hakkı tanımakla minnettarlığını ifade etmiştir. O, tus han tabiriyle ifade edilen esas

hükümdara

sadakati düşmanda da arıyor : Hükümdarlarına ederek kendisine sığınanları idam ettiriyor.

karşı

karşı ihanet

Cengiz Han'ın kendisini semanın vekili olarak hissettiği ve Şamanlık düşüncesine göre, semayı mukadderatın amiri olarak tanıdığı b elli olmaktadır. O, semanın emriyle dünyanın hakimi olmuştur ve altın dizginleri elinde tutmaktadır. Moğolların Gizli Tarihi üzerindeki çalışmalarda öncülük eden merhum hocam Profesör Dr. Erich Haenisch, eserin Al manca tercümesine yazdığı <cÖnsöz»ünün sonunda şöyle diyor

( 1941, s. XXVI-XXVII): «Bu kudretli adamın gösterdiği başarılarının sırrını şu üç şeyde aramalıyız: Birincisi, emsalsiz bir askeri kabiliyet ve haşmet olup, bilhassa Camuka'nın ayrılmasından sonra boyla rın birer birer gelerek ona tabi olmalt;rını gösteren sahnede canlı surett< e tasvir edilmiştir. !kincisi, kendi etrafındakilere karşı gösterdiği itimattır ki, onlar hizmete ait talepleriyle doğ rudan doğruya Cengiz'in huzuruna çıkabiliyorlardı. Üçüncüsü de, semanın vekili olduğuna dair imanıdır. Önümüzdeki eserde bu vasıfların ayrıca b elirtilmemiş ve Cengiz'in övülmemiş bu lunması, eserin mevsuk olduğunu

göstermekte ve onun kıy

metini bir kat daha yükseltmektedir».

Prof. Dr. Ahmet TEMİR

VII

İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ

GİRİŞ : Türk- Moğol devrine ait tarih kaynakları ve «Moğolların Gizli Tarihi» . ...... . . .. . . .. . . . . .... . .. .

« MOGOLLARIN G İZL İ TARİHİ»NE GÖRE C E NGİZ HAN (Ç İNGİZ HAN) I. İlk Tarih, Temücin'in dünyaya gelişi ve çocuk. . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . luğu

II. Temücin'in gençliği. Tayçi'utlar tarafından esir e dilmesi. Kereyitli To'oril (Tuğrul) ile dostluk . . . . . . . . .. . . . . . . . ..... . ...... . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . ..

III. Tuğrul, Camuka ve Temücin arasında Merkitle re karşı üçlü anlaşma . Merkitlerin basılıp parça lanması. Börte'nin kurtarılması. Temücin'in « Çinggis Kağan» unvaniyle Han seçilmesi . .....

IV. Camuka'nın kendi yakınları tarafından « Gür Han» seçilmesi. Tuğrul ile Cengiz Han'ın Camuka'ya karşı birleşmeleri . . .. . . . . . .. . . . .. . .. . .. ... .... . . ..

V. Cengiz Han'ın Tayçi'ut ve Tatarlara karşı ba şarılı savaşları. Cengiz Han ile Tuğrul'un bir likte Naymanlan yenmesi. Tuğrul'un Cengiz Han'ı terkederek Camuka ile birleşmesi .. ...... .

. .

VI. Cengiz Han'ın Tuğrul ve Camuka idaresindeki Kereyitlere karşı Kalakalcit savaşını kazanma sı. Cengiz Han ile Tuğrul, Camuka ve Senggüm arasında müzakere. Kereyitlerin sonu . . .. .... .. ..

VII. Tuğrul ve Senggüm'ün ölümü. Naymanlar ile Merkitlerin itaat altına alınması .. ... . . .. . . .. . .. . .

VIII. Camuka'nın sonu. Temücin'in Büyük Han ilan edilmesi. Askeri ve idari işlerin düzenlenmesi . . .

IX. Askeri ve idari işlerin düzenlenmesi. Muhafız . . .. . . . . .... .. . ..... .. .. . .. kıtalarının genişletilmesi

X. Nöbet ve hizmet işlerinin düzenlenmesi. Kar luk ve Uygurların kendi istekleriyle tabi olma ları. Doğu ve batı seferleri. Şaman Kököçü'nün öldürülmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XI. Kuzey Çin'in istilası. Y.edi yıllık büyük batı seferi. Türkistan ve Rusya'nın zaptı. . . . . . . . . . . . .

XII. Cengiz Han'ın ölümü. Ögödey'in seçilmesi. Batı seferinin devamı. Kin devletinin ortadan kaldırılması. Askeri ve idari teşkilatın genişletilmesi

TÜRK - MOGOL İMPARATORLUGU VE DE VAMI ..... .

112

- Büyük Hanlar . . .. . . . . .. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . .

115

1) Kubilay ve Çin' de Yüan sülalesi ... . ... . .... ...

118

2) Çağatay sülalesi ve Türkistan . . . . ... . . . . . . . . . . . . .

119

3) Hülegü ve ilhanlılar . . . . .... . . . .... . . ... . . . .... .....

120

4) Coçi ve Altın Oııdu . . .. ... . .. ...... ......... . . ... .. .. ..

122

- Türk - Moğol İmparatorluğu devrinde sosyal ve askeri teşkilat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ı26

- En önemli boylar ve reisleri hakkında açıklama

ı35

- Şecere

ı4o

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

- Kronoloji

....................................... ........

- Bibliyografya

ı4ı ı44

Haritalar : Moğolların Ana Yurdu . . . . . .

Çingis Han devrinde Asya Çince nüshadan örnek İNDEKS

. . . .

. .

...... ..

ı48 ı49 ıso ısı

GİRİŞ

TÜRK- MOGOL DEVRİNE AİT TARİH KAYNAKLARI VE «MOGOLLARIN GİZLİ TARİHİ» 1 . Moğol tarihi üzerine Avrupa'da, İslam Çinde ve Moğol diliınde yazılan eserler.

dünyasında,

Büyük Türk-Moğol veya Cengiz ( Çingiz) devletinin, 13. yüzyılda bilhassa ani olarak kuruluşu ve emsalsiz bir genişleme kudretine sahip oluşu, şimdiye kadar birçok tarihçileri ilgilen dirmiştir. Avrupalı bilginler bu devri araştırırken uzun zaman ancak Moğolcadan başka dillerde yazılmış olan eserlerden fay. dalanaıbilmişlerdir ki, bunlardan bir kısmı Plano Carpini, Wil helm von Rubruck ve Marco Polo gfüi Avrupalı tüccar veya misyoner seyyahlar tarafından kaleme alınmış, bir kısmı İbnül Esir, Nesevi, Cüveyni, Vassaf, Raşid-ed-Din, İsfizari vb. gibi İslam tarihçileri tarafından yazılmış, bazıları da Yüan-shih ( Yüan sülalesinin tarihi ) , Sheng-wu chin-ch'ien-lu (Mukaddes sav:aşçının şahsi seferleri) ve başkaları gibi Çin dilinde yazıl mış kitaplarla Ermenice kaleme alınmış eserlerden ibaretti. Moğol devri ile ilgili Moğolca tarih kaynaklarına geçme den önce, kısaca Moğol yazı dili yadigarları meselesine bir göz atalım : Moğol dilinin yazılı belgelerine, 13. yüzyılın ilk yarı sında raslamaya başlıyoruz. 13 yüzyıl malzeme bakımından zengin değil ise de, Moğolların Gizli Tarihi'nin ortaya konma siyle büyük bir önem kazanmış bulunmaktadır. O tarihten Budizm edebiyatının üstünlük gösterdiği 17. yüzyıla kadar geçen 3- 4 asırlık bir devreye ait eserlerin, yarlık, yazıt ve mektuplardan ilbaret olduğu zannediliyordu. Şimdi

anlaşılmıştır ki, Moğollar kendi tarihlerinin « karanlık» devre sinde de, yani Yüan sülalesinin yıkılmasından 16. yüzyılın son yarısında başlayan «yenileşme» devresine kadar geçen zamanda kültür mahsullerinin pek çoğunu saklayabilmişlerdir; malum olmuştur ki, Moğollarda edebiyat ve yazı kesilmemiş, Yüan sü lalesinin edebi gelenekleri devam etmiştir. Avrupalıların, Mo ğol yazı dilinin bu devresinden «boşluk» diye bahsetmeleri, herhalde bu devrede eser meydana gelmediği için değil de, bu eserlerin Avrupa'da tanınmamış olmasından ileri gelmiştir. Moğollarda tarih edebiyatı malzemesi : 1. Orijinal epik eserler, 2. Çin tarihçilerinin tesiri altında meydana gelen, 3. Mançu t.esiri gösteren ve 4. Tiıbetçeden Moğolcaya çevrilen eserlerin Avrupa'da tanınmamış olmasından ileri gelmiştir. Destani üslupta eski eserlerden en önemlisi, açıklamasına giriştiğimiz Moğolların Gizli Tarihi'dir. Bazı eserlerdeki kayıt lardan anlaşıldığına göre, Cengiz Han zamanında Moğollarda casak ( yasağ, yasa) adı verilen kanun ve nizamnameler de mey dana getirilmiştir. Mesela, Moğolların Gizli Tarihi'nde şöyle deniliyor : « Halkın taksimi işi ve mahkeme kararları Kökö Debter (mavi defter) e yazılıp bağlansın. Şigi-Kutuku'nun be nimle istişare sonunda ak kağıt üzerine mavi yazı ile yazarak defter halinde tespit ettiği esaslar, nesilden nesile intikal etsin ve onu kimse değiştirmesin, değiştirmeye kalkışanlar cezalan dırılsın. Ölüm cezasına müstehak olanları öldürt, mal cezasına layık görülenlerden mal cezası al! » (VIII. Bölüm, § 203). Fakat bu casak'lar bize kadar yetişmemiş veya tam metin halinde henüz bulunamamıştır. Bundan başka, Cengiz Han'ın bilig (vecize. hikmet)leri de kendi zamanında yazılmış olup, bunlar türlü müelliflerin eserlerinde ve bazı Moğolca eserlerde de bize kadar gelmiştir. Bundan başka tarihi eser olarak, 13. ve ondan sonraki yüzyıllarda meydana gelmiş olan türlü yazıt, yarlık ve emirnameleri de zikredebiliriz.

Daha sonraki zamanlara ait tarihi kaynaklar arasında, anonim bir eser olan Altan Tabçi ile Ordos prensi Sanang setsen Hung-tayci tarafından 1 662'de yazılmış olan Hat-un ün düsün-ü erdeni-yin tobçiya ( Hanların menşei üzerine cevher mecmuası) adlı kitabı birinci yeri işgal ederler. Sanang-setsen yalnız halk arasında yaşayan destani rivayetlerden değil, aynı zamanda, çoğu bize kadar gelmeyen yazılı eserlerden de fayda lanmıştır. Moğol yazı dilinin «Yeni klasik devri» diyebileceğimiz XVII - XX. yüzyılları içine alan zaman zarfında, gerek asıl Moğolca, gerek Tibet ve Çin dillerinden çevrilerek meydana getirilmiş olan tarihi eserler üzerine burada tafsilata girişme yeceğiz. Bu konuda türlü tarihçi ve filologların eserlerinde de ğerli bilgiler vardır. 2. «Moğolların Gizil Tarihi» ve bunun nüshaları.

Bütün bu saydıklarımız içerisinde Moğolların Gizli Tarihi adlı on iki bölümden ibaret Moğolca eser özel bir yer tutmak tadır. Bu kitap, efsanevi menşeden başlayarak Ögödey'in za manına kadar Moğollar hakkında en eski bilgileri içine almak tadır. Eserin kimin tarafından yazıldığı bilinmiyor. Yalnız en sonundaki « Kolophon»unda : «Büyük Kurultay toplandığı za man, Sıçan yılının yedinci ayında, Kelüren nehrinin Köde'e adasında, Dolo'an-Boldak ve Şilginçek mevkileri arasında saray kurulmuşken yazılıp tamamlandı» (§ 282) dendiğine göre, bundan eserin 1240 yılında ikmal edildiği anlaşılıyor. Demek ki bu eser, Moğol devrine ait resmi Çin tarihi olan Yüan-shih'dan 130 yıl ve 17 - 1 8. yüzyıllarda yazılan Moğolca tadhi eserlerden 300- 400 yıl daha eskidir. Eserde hadiselerden birçoğunun görülerek ve zamanında yazıldığı şüphesizdir. Bazı yerlerinde fuzuli tekrarların gözükmesi ve hadiselerden bazılarının ka ranlık kalması, yazarın eserini son kontrolden geçirmediğini göstermektedir ki, bu sadeHk kitabın tarihi değerini azaltmaz, bilakis yükseltir.

Eserin uygur harfleriyle yazıldığı tahmin edilen aslı, tam metin halinde henüz bulunamamıştır. Araştırmalara esas teşkil eden nüshalar, ancak Çin işaretleriyle yazılmış olanlardır. Eser şu şekilde üç kısımdan ibarettir : 1 . Çin harfleriyle transkripsiyon halinde yazılmış Mo ğolca metin (Manghol-un Niuça Tohça'an=MNT), 2. Moğolca metnin kelime kelime satır arası Çince ter cümesi ( Interlinearversion = Int) , 3. Her bölümün sonunda Çin edebi dili ile özet halinde tercümesi (Yüan-cha'o pi-shi = YP ) . Görülüyor ki, Çin işaretleriyle yayınlanan bu eserin, biri Çince ve diğeri de Moğolca olmak üzere iki adı vardır. Çince adı Yüan-cha'o pi-shi (yüan-çao bi-şı) olup, «Yüan sülalesinin gizli tarihi » anlamına gelir. Fakat bu unvanla eserin ancak Çince özet tercümesi ( YP) kastedildiğinden, bütün kitabın Yüan-cha'o pi-shi diye adlandırılması çok yanlış bir iş olurdu. Bu başlıktaki pi-shi sözlerini E. Haenisch, Çin sülalesinin « res mi tarih»lerinden ayırabilmek için « gayri resmi tarih» diye tefsir etmiştir. Moğolca adı Mang,hol-un Niuça Tobça'an (veya Monggol un niguça tobçiyan) türlü türlü tefsirlere uğramıştır. Çin işaret leriyle mang huo lun niu ch'a t'o ch'a an şeklinde yazılmış olan bu tabiri, Çin tarihçileri eseri yazanın adı sanmışlardır. Fakat, önce Japon tarihçisi Naka ve sonra Fransız Sinologu P. Pelliot, bunun Moğolca başlık olduğunu tespit etmişlerdir. niuça ( yazı dilinde niguça) sözü « gizli» anlamına gelmekle be raber, Haenisch'in fikrince hükümdar ailesine ve hükümete tahsis edilip, başka kimseler tarafından okunmasına müsaade edilmediği için buna «gizli» ( mahrem) denmiştir. tobça'an sözü Int'de «tarih» diye tercüme edilmiş olup, Moğolca eser lerin başlıklarında çok kullanılmış olan tohçi « düğme, mecmua, özet, hikaye» ile aynı asıldan olsa gerektir. 4

Şimdiki duruma göre, bu eserin Avrupa bilim dünyasınca bilinen en popüler nüshası, 1908'de Çin kitapçılarından Ye Teh•hui tarafından eski bir elyazmaya dayanılarak bastırılmış olanıdır. Bu nüsha ilk olarak Avrupa ilim muhitine 1920'd� Fransız Sinologu P. Pelliot'un Journal Asiatique'deki bir notu ile tanıtılmış ve Alman kütüphanelerine 1 928'de Çin'den E. Haenisch tarafından getirilmiştir. Bu eserin bundan başka da Çin işaretleriyle basılı veya yazma 7 - 8 nüshası mevcut olup, bazı Çince tarih kaynakla rında da bunun izlerine raslanmakta, yani Çin tarihçileri tara fından mehaz olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Şimdi bütün bu nüshalar üzerine tafsilata girişmeyerek, ancak Moğolların Gizli Tarihi'nin Moğol edebiyatındaki izleri ile İslam ve Türk edebiyatındaki izlerinden kısaca bahsetmekle yetineceğiz. Bu eser, daha sonra meydana gelen birçok Moğolca kitap ların yazılışında şüphesiz ki kaynak olarak kullanılmış ve az çok tesirini göstermiştir. Bunlar arasında Moğolların Gizli Ta rihi'ne en çok yaklaşanı Altan Tobçi adlı eserdir. Bunun birkaç nüshası mevcut olup, biri Rus Mongolisti S. Kozin tarafından Moğolların Gizli Tarihi ile karşılaştırılarak yayınlanmış ve böy lece Moğolların Gizli Tarihi'nin 282 §'dan 233'ünün (§ 1 - 176 ve § 208 - 265 ) , yani % 83'ünün Altan Tobçi'ye uyduğu anlaşıl mıştır. Yukarıda adlarını zikrettiğimiz İslam tarihçilerinden ba zıları, Moğolca kaynaklardan faydalanmışlardır. Fakat Moğol ların Gizli Tarihi'ni kullanıp kullanmadıkları hususunda açık bilgimiz yoktur. Mesela, Raşid-ed-Din'de adı geçen Altan Deb. ter'in Moğolların Gizli Tarihi ile aynı olup olmadığı açıklana mamıştır. 13. yüzyıldan sonra meydana gelen destani Türk edebiya tında da bu eserin izlerine rastlamak mümkündür. Bunlardan, şimdiye kadar tespit edilmiş olan en önemlisi, Ebul-Gazi Ba hadır Han'ın Şecere-i Türki'sinde de zikredilen Çengizname adlı eserdir. Bugün bu kitabın basma ve yazıına birkaç nüshası 5

mevcut olup, bununla ilgili araştırmalar toplu bir şekilde özet lenmiştir. Eserin yazarı bilinmemektedir. «Menkıbenin kay nağı, İslam tesiri altında kalmayan eski Türk yazılı eserleri· dir». Motifler birçok yerde Moğolların Gizli Tarihi ni hatırlat maktadır. '

3. «Moğolların Gizli Tarihi»nin işlenmesi.

Bu eserle Avrupalılardan ilk uğraşan kimse, Rus Sinolog larından Palladius (veya : Peter İvanoviç Kafarov-Palladiy) olmuştur. O, önce bu eserin yalnız Çince özetinden ibaret olan YP kısmına raslamış ve bunu 1866'da Rusçaya çevirmiştir 1• Bundan sonra Palladius, eserin bütün kısımlarını içine alan başka bir yazma nüshasını bulmuş ve 1 872'de Moğolca metnin transkripsiyonunu yapmıştır. Fakat, başlamış olduğu işi sona erdiremeden ölmesi ve ortada bunu devam ettirebilecek bir kimsenin bulunmayışı yüzünden, onun transkripsiyonu mü. zelere atılmış ve bu eser Avrupa için uzun müddet meçhul kal· mıştır. A. Pozdneyev, l882'de Palladius'un tercüme ve transkrip· siyonuna dayanarak eseri taş basma ile neşre başlamış, fakat ikmal edememiştir. Naito tarafından 1899'da Japonya'ya götürülen nüsha, 1907'de Naka tarafından tercüme edilerek yayınlanmıştır. Naka da Palladius gibi ancak YP kısmını çevirmiş, fakat Moğolca metni neşretmemiştir. Bununla bernber, o zamana kadar Çinli bilginler tarafından eserin yazarı olarak açıklanan kapaktaki cümleleri doğru olarak çözmüş ve eserin Moğolca adı olduğunı1 göstermiştir. Bu eserin Çin'deki maceralarına gelince : Yüan sülalesi nin yıkılmasından sonra Çin kalıbına bürünerek marhvolmakta?.1 kurtulup 1 4. yüzyılda basılmıştır. Bunun 45 sayfalık bir parçası Pekin Milli Müzesinde bulunmaktadır. Eserin YP kısmı Çin'de (1)

Palladiy Kafarov, Starinnoye mongol'skoye skazanie o Çingishane, Trudi Çl. Russk. Duh. Miss. v. Pekine IV, SPB 1866, s.

258.

önce açıklamasız olarak 1 847'de ve sonra Li Wen-t'ien tarafın dan 1903'te açıklamalı olarak yayınlanmıştır. Sonra Ye Teh-hui . bu Gizli Tarihi MNT, Int ve YP bölümlerini içine alacak şekilde 1908 yılında bastırmıştır. Palladius'tan sonra Avrupa'da uzun bir müddet için unu tulmuş olan bu eser, bu yeni basılışından sonra P. Pelliot'nun Journal Asiatique'teki yazısı ile ikinci defa olarak tanıtılmış tır 2• Pelliot, bundan başka da birçok makalelerinde bu konu üzerinde durmuş ve Moğolların Gizli Tarihi 'ni kendisi de ya yınlayacağını bildirmişti 3• Fakat onun bu konuya ait eseri an cak ölümünden sonra 1949'da L. Hambis tarafından yayınlana bilmiştir 4• Bunlardan başka W. Barthold, E. Blochet, B. Laufer, W. Kotwicz, B. Vladimirtsov, N. Poppe, A. Mostaert ve başkaları gibi bilginler de bu eserle yakından ilgilenmişlerdir . (2) A propos des Comans, Journal Asiatique, 11. serie, XV, 1920, s. 125 - 185, bilhassa bk. s. 131 - 132. C3l Le titre mongol du Yuan tch'ao pi ehe, T'oung Pao, 2. serie XIV, ı 9ı 3, s. 131- 132,/Un passage altere dans ıe texte mongol ancien de l' •Histoire Secrete des Mongols•" TP XXVII 1930, s. 199 - 202,/ Tenkid: E. Haenisch, Untersuchungen über das Yüan-chcao pi-shi ... Leipzig 1931, TP XXVIII, 1931, s. 156 - 157,/Deux ıacunes dans ıe texte mongol actueı de l'Histoire Secrete des Mongols, Melanges Asiatiques, CCXXII, s. 1 -18./Tenkid : E. Haenisch, Manghoı un niuca tobca'an (Y üan-chcao pi-shiJ, die geheime Geschicte der Monqolen... Leipzia 1935, TP XXXII, 1936, s. 355- 359,/Chirolga Chiralga, TP XXXVII, 1944, s. 102 - 114, v. b. Burada P. Pelliot'nun ancak doğrudan do":ruya Mof:ıoUarın Gizli Tarihi ile ilgili birkaç makalesi zikrei d lmiştir. Moğolistik, Türkoloji ve sinoloji ile ilgili makalelerinin adlarını toplu bir halde şu eserde bulmak müm kündür :

Pauı PeUiot,

altaiques, 69-77.

1946. Paul PeUiot et les etudes Pauı PelUot et ıes etudes mongoles,

publie par la Societe Asiatique, Paris

Bunun içerisinde bilhassa bk s. 54 - 68,/L. Hambis,

J. Deny,

s. C4J

Oeuvres posthumes de Paul Pelliot 1:

gols.

Histoire Secrete des Mon

Restitution du texte Mongol et traduction Française des cha

pitres I a VI. Maissonneuve,

Paris,

1949,

Librairie

d'Amerique et d'Orient

Adrien

IV + 1 96 s.

Bütün bu çalışmaların bir neticesi olarak, Moğolların Giza Tarihi nihayet 1 935 - 1949 yıllarında Almanya ( E. Haenisch). Japonya (K. Shiratori ) , Moğolistan (Bugegeşik, Altanvaçir, Kesikbatu) , Rusya (S. Kozin) ve Fransa'da (P. Pelliot) bir bü tün veya parçalar halinde yayınlanaibilmiştir. Bunlardan en önemlisi ve ilk çıkanı Alman Sinolog ve Mongolisti Profesör Dr. Erich Haenisch'in eseri olup, bütün diğer çalışmaların onun transkripsiyonuna dayanılarak yürütüldüğü açıkça görülmek tedir. Onun için biz şimdi bu eser üzerindeki çalışmaların hep sini de teker teker ele almayıp, bu yolda çığır açan cesur ve dev bir çalışma olmasını göz önünde tutarak, ancak E . Hae nisch'in eserlerini tanıtmakla yetineceğiz. E. Haenisch bu eserin Ye Teh-hui nüshasını 1928'de Al manya'ya getirerek devhal üzerinde çalışmaya başlamıştır. O, çalışmalarını gizli kapaklı tutmak istemeyip, ancak meslekdaş larının tenkidi neticesinde doğru yola yaklaşabileceğine inandı ğından, önce bu konu üzerine 193 1 'de hususi bir etüt yayınla mış 5 ve sonra da birçok makaleleri ile bu eserle ilgili konular;ı temas etmiştir6• Nihayet E. Haenisdh, önce 1935'te ve sonra d<ı 1937'de Çinceden Latin yazısına aktararak Moğolca metnin tam (5J

Untersuchungen über das

Yüan-chcao pi-shi,

Alhandlungen der

sachs. Akademie der Wissenschaften, Hist. Phil. Klasse, Bd. XLI,

1931. P. Pelliot tarafından tenkidi: T'oung Pao, 2. serie, XXVIII, 1931, s. 156 - 157. Die letzten Feldzüge Cinggis Han's und sein Tod nach der ostasiatisc hen Überlieferııng, Asia Major IX, 1933, s. 503 - 551; P. Pelliofnun tenkidi: T'oung Pao, XXXI, 1934, s. 157- 167; Miszellen: MOS, 1933, s. 148 u,/Die Abteilung «Jagd» im Wörterspiegel, Asia Major X, 1934, s. 66 - 67,/Mongolisch «horohhu, wegschnappen» mit etwas im Munde davon laufen, Asia Major X, 1934, s. 140 - 141,/Bemer kungen zur Textwiederherstellung des Manghol-un Niuca Tobca'an CYüan-chcao pi-shil, ZDMG, Bd. 92, 1938, s. 244 - 254,/Die geheime Geschichte der Mongolen, Forschungen und Fortschritte, sene 15, 1939, Nr. 32 33. Nr. IV, Leipzig

(6)

transkripsiyonunu ( MNT ) 7, 1 939'da ayrı bir cilt halinde eserde geçen bütün kelimelerin Moğolca-Çince�Almanca sözlüğünü 8 ve 1 941 'de de tekmil eserin Almanca tercümesini 9 yayınlayabil· miştir. E. Haenisch 1 935'te basılan birinci cilt için yazdığı önsü zünde, transkripsiyonu yalnız Ye Teh-hui nüshasına göre yaptı ğını söylüyorsa da, sonra bu çalışmasını eserin diğer nüshaları ile de karşılaştırma imkanını bulmuş ve aralarındaki farkları 1 937'de yayınlanan ikinci baskısına ayrı bir liste halinde ekle miştir. E. Haenisch, orta zaman Çin lehçeleri üzerindeki araş tırmaları yetersiz bulduğundan, Moğolca metni Çin yazısından Latin yazısına çevirirken, bugünkü kuzey Çin lehçesini esas ola rak almıştır. O şimdilik eserin Moğolcasını da bugünkü şekle sokmaya çalışmamış, hatta ses uyumunu bile dikkate almayıp, metni Çin işaretlerinin söylenişine göre nasıl okumak gereki. yorsa o şekilde ilim dünyasına takdim etmiştir. Onun maksad1, (7}

Manghol un niuca tobca'an, (Yüan-chcao pi-shiJ, die geheime Geschichte der Mongolen, aus der chinesischen Transkription im mongolischen Wortlaut

wiederhergestellt,

1935 in-8, XII+l24, s.+1 f..f.!E. dayanarak

yaptığı bu ilk

Leipzig,

Haenisch'in yalnız

transkripsiyonu

Asia

Major,

nüshasına

birçok alimlerin ve

bilhassa P. Pelliot'nun şiddetli tenkidlerine maruz kalmıştır; krş. :

T'oung Pao.

vol. XXXII,

1936,

Sokrovennoye skazanie,

Palliot.

1941. s . .11,

<Diğer tenkidler için aşağı

s. 355- 359; S. Kozin,

daki notlara bkJ .

Manghol un niuca tobca'an...

(yukarıdaki gibi}, Leipzig, O. Har

rassowitz, 1937, XII + 140 s. t- 1 f.f./Tenkid : G. L. M. Clauson, JRAS IV, October 1938, s. 571 - 572. (8}

Wörterbuch zu Manghol un niaca tobca'an ... rassowitz,

Leipzig 1939, O. Har

VII+191 s./Metin ve lügatin tenkidi:

K. Groenbech,

ZDMG, Bd. 94, 1940, s. 431 - 435,/Göedeş, Befeo .1937 - 38. (9}

Die geheime Geschichte der

Mongolen, aus einer mongolischen

Niederschrift des Jahres 1240 von der İnsel Kode'e im Keluren Fluss erstmalig übersetzt und erliiutert... Leipzig 1941, XXXII+210 s./Metin, lügat ve tercümenin tenkidi : A. v. Gabain, Historische Zeitschrift, Bd. 165, s. 591 - 595.

araştırmaları son zirvesine götürmek iddiasından ziyade, daha gelişmiş araştırmalar için zemin hazırlamaktı. Şüphesiz, ara:;; tırma ve incelemeler ilerledikçe eser fonetik yönden de gelişe cek ve ileride kati bir şekle bağlanacaktı. E. Haenisch'in Moğolca-Çince-Almanca sözlüğüne gelince : Moğolca sözleri çevirirken, satır arası Çince tercümeyi ( Int) esas olarak almış, Moğolca sözün Int'te tercümesi yoksa bunun anlamını Çince özet tercümesinden (YP) araştırıp çıkarmış, sözün karşılığı burada da bulunmadığı zaman, onu cümledeki gelişme veya sözlüklere göre çevirerek şüphelilerin yanına bir « ?» işareti koymuştur. E. Haenisch, şimdilik bu cildinde de elti· moloji, gramer ve sintaks yönünde;ı açıklamalara girişmeyip, sözlerin anlamını göstermekle yetinmiştir. E. Haenisch, nihayet 1 941 'de tercümeyi de neşretmekle eseri bir kül halinde ortaya koymuş oldu. Yazar burada da transkripsiyon meseleleriyle uğraşmayıp, eseri mümkün olduğu kadar metne sadık kalarak tercüme etmiş ve bu esnada edebi. yat yapmaktan da kaçınmıştır. Tercümeyi aydınlatmaya yara yan bir çok kıymetli notlarla eserde geçen dağ, nehir, göl, yer . şehir, şahıs ve halk adlarını gösteren listeler kitabın sonuna eklenmiştir. E. Haenisch'in işaret ettiği gibi, eserin metni Rusya'da 1 878'de, Japonya'da 1 907, Moğolistan ve Çin'de 1908 , Fransa'da 1 908 ve Almanva'da da ancak 1929'da tanındığı halde, trans kripsiyon ilk olarak 1 935 ( 1937) yılında Almanya'da yayınlan mıştır. Bu suretle E. Haenisch'in eseri diğer bilginlerin bu ko nudaki çalışmalarına öncülük etmiştir. E. Haenisch 1944 tarih li bir yazısında şöyle diyor 10: « Esas mesele bunun yayınlanması idi. Böylece çalışmam dan beklenen maksat hasıl olmuştur : Buz kırılmış, Yüan-ch'ao (10) Der Stand der Yüan-chcao pı-shi, Forschung CN. F. 23), s. 119 120. -

ZDMG, 1944, Bd. 98

pi-shi araştırmaları yüzmeye başlamış ve artık yola çıkabilecek duruma gelmiştir. Mongolistler, sinolog, filolog, fonetikçi, tarih çi ve etnograflar hepsi de birlikte çalışmaya davetlidir. Gemi hangi bayrağı taşırsa taşısın, netice itibariyle hepsi birdir. Eğer mutlaka bir ad takmak gerekiyorsa, bunun Pa Ye/ Palladius Ye Teh-hui diye adlandırılması en doğru bir iş olurdu».

Erich Haenisch, metin transkripsiyonunun ilk olarak Al· manya'da yayınlandığına işaret ederek millet ve devletine karşı s aygısını dile getirirken, kendi adından b ahsetmemekle tevazu gösteriyor. Şimdi bu görevi yerine getirmek bize düşer : Kanaa· timizce bu geminin bayrağı Paul Pelliot ve Erich Haenisch'in adları ilave edilerek 4 isimli olmalı, fakat Haenisch adı bunun son zirvesini teşkil etmelidir : Pa Ye Pe

Palladius Ye Teh-hui Pelliot

Haenisch

4. Moğolların Gizil Tarihi'nin Türkiye'de tanınması Türkçeye çevrilmesi.

Türk tarih ve dilcilerince de bilinen 11 bu eser hakkında 1 942'de Türkiyat Mecmuası'nda E. Haenisdh'in çalışmaları üze. rine bilgi veren kısa bir tanıtma yazım çıkmıştı 12• Sonra Prof. Abdülkadir İnan, S. Kozin'in tercümesi üzerine Türk Tarih Kurumu Belleten' inde yayınladığı makale ile Rusya' daki çalış malar üzerine bilgi vermiştir 13• Nihayet Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi'nde E. Haenisch cııı

Krş.

Prof.

Fuat Köprülü, Türlı

Edebiyatı Tarihi,

İstanbul 1928, s.

263, 278. C12l

Moğolların Gizli Tarihi,

Haenisch tarafından neşredilen metin ve

lıigatin tasviri, Türkiyat mecmuası,

VII - VIII, İstanbul 1942, s.

349- 351. Cl3l

Moğolların Gizli Tarihi,

S. A.

Kozin,

Sokrovennoye Skazanie,

CYüan-çao bi-şi, il, Moskova-Leningrad, 1941, 619, s. Türk Tarih Kurumu Belleten, sayı 21 - 22, Ankara, 1942, s. 121 - 126.

ve S. Kozin'in yayınları üzerine genişçe bir tenkit yazarak 14 du rumu bir kat daha aydınlatmış ve bu vesile ile Türk-Moğol devri için bu eserin ve Moğol dilinin önemini tebarüz ettir miştir 1943 sonlarında, Moğolların Gizli Tarihi 'nin Türkçeye çev rilmesi işi Türk Tarih Kurumu tarafından bize verildi ve beş yılda tamamlanarak 1 948'de yayınlandı 15• Eseri Türkçeye çevi rirken yalnız Almanca tercümesine dayanmayıp, elimizde mev cut vasıtalara göre karşıla5tırmalı tercüme yolunu tercih ettik: Bu çalışma esnasında E. Haenisch tarafından yapılan transkrip siyon, Moğolca-Çince-Almanca sözlük ve Almanca tercüme esas olarak alınmış ve Haenisch'in bu eserleri S. Kozin'in transkrip siyonu, Moğolca - Rusça sözlüğü, Rusça tercümesi ve Ye Teh hui'un Çince nüshası ile karşılaştırılmıştır. Tercüme esna sında mümkün o lduğu kadar Moğolca metne sadık kalınmış ve manzum kısımlar Kozin'e göre tertiplenerek mısra mısra çevrilmiştir. -

Ahmet TEMİR

1 Aralık 1988, Ankara

C14)

Yüan-ch'ao

pi-şi,

yahut Yüarı-çao

bi-şi (Moğolların Gizli Tarihil,

Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, cilt II, sayı 3, Ankara, 1944, s. 469 - 474. (15)

Moğolların pi-shil,

Gizli

Tarihi,

Manghol-un niuça tobça'an

CYüan-ch'ao

(yazılışı 1240) , 1 tercüme. Prof. E. Haenisch'in Almanca

ve S. Kozin'in Rusça tercümesini Moğolca aslı ile karşılaştırıp di limize çeviren Ahmet Temir, Ankara, Türk Tarih Kurumu 1948, II. Seri No. 13, 111+300 s.

«MOGOLLARIN GİZ L İ 11 ARİHİ»NE GÖRE C EN G İ Z HAN ( ÇİNGİZ HAN) 1

İLK TARİH, TEMÜCİN'İN 16 DÜNYAYA GELİŞİ VE ÇOCUKLUGU ( § 1 - 68)

« Çinggis 1 7 Kağanın ceddi, yüksek Tanrı'nın takdiriyle ya ratılmış ve bir boz kurt 18 idi, eşi beyaz bir maral idi. Denizi 19 {16)

Cengiz CÇinggis) Han'ın çocukluk adının Moğolcadaki şekli

mücin

olup, cTemürci, Temirci, Demirci• anlamına geldiği tahmin

edilmektedir. Türkçede

Temiçin, Temuçin, Timoçin, Timuçin

gibi

türlü şekillerde şahıs ve soyadı olarak da kullanılmaktadır. U 7)

Temücin'e hükümdar olunca verilmiş olan

Cengiz (ÇinggizJ

ün

vanının Moğolca şekli bu esere göre Çinggis'tir, yani baş harfinin

Ç-

olması gerekir. Moğolcadan Türkçeye geçen sözlerin sonundaki

seslerde

-s>-z

kanununa göre, Türkçede sonu

-z

olmuştur. Bu

söz Türkiye Türkçesinde, herhalde Farsçanın tesiriyle, umumiyetle «Cengiz,, şeklinde kullanılmaktadır. Türk

lehçelerinde

Çinggiz, Çınggız, Çingiz, Çıngız, Cengiz

gibi türül şekillerde kullanılan bu sözün menşei, manası ve tarihi üzerine gerek halk etimolojisi ve gerek ilmi açıklamalar olmak üzere

birçok

neticeye

denemeler

varılamamıştır.

yapılmışsa da İlmi

şimdiye

araştırmalar

kadar

kati bir

cümlesinden olarak

P. Pelliot, G. J. Ramstedt, W. Kotwicz, W. Barthold, L. Ligeti, B. Vladimirtsov, zikre değer. son

iki

E. Haenisch,

Osman Turan v.b.'ın

araştırmaları

Bu incelemelerin teferruatına girişmeyerek,

araştırmacının

fikirlerine

temas

etmekle

ancak

yetineceğiz :

E. Haenisch, Çinggis sözünü diğer araştırmacılardan farklı ola rak

Çince

cheng

meşru,

kanuni•

tabiri

ile

açıklamaktadır

CWörterbuch 1939, s. 28) . Bütün diğer araştırıcıları gözden geçir-

geçerek geldiler. Onan nehrinin membaında, Burkan Kaldun Dağı civarında yerleştiklerinde Bataçi Han adlı bir oğullan ol du.» Moğolların Gizil Tarihi adlı Moğolca kaynak işte bu cümlelerle başlıyor. Bundan sonra eserde Baıtaçi Han'ın neslinden gelenler bir bir zikredilerek, Temücin'in baıbası Yesügey Bahadır'a kadar 20 isim sayılmaktadır, şöyle ki : Bataçi-Han'ın oğlu Tamaça, onun oğlu Koriçar-Mergen, onun oğlu A'ucan-Boroul, 011un oğlu Sali-Kaça'u, onun oğlu Yeke-Nidün, onun oğlu Sem-Soçi, onun oğlu Karçu, onun oğlu Borcigiday-Mergen, onun oğlu Torokolcin-Bayan, onun oğlu Dobun-Mergen, onun eşi Alan-Ko'a'dan tabiatüstü bir hadise neticesinde doğan Bodonçar-Mungkak, onun oğlu Kaibiçi-Ba hadır, onun oğlu Menen-Tudun, onun oğlu Kaçi-Külük, onun oğlu Kaydu, onun oğlu Bay-Şingkor-Dokşin, onun oğlu Tum'.bi nay-Seçen, onun oğlu Kabul-Kağan, onun oğlu Bartan-Bahadır, onun oğlu Yesügey-Bahadır, onun oğlu Temücin (Çinggis-Ka ğan =Cengiz Han). mekle beraber, Haenisch'in 1935, 1939 ve 194l'lerde çıkmış olan «Moğolların Gizli Tarihi» ile ilgili eserlerini görememiş olan O. Turan, «Çingiz adı hakkında» adlı makalesinde <Belleten V, 1941, s. 267 - 276). bu tabiri

·Deniz•

sözüne

bağlamaya

çalışmışsa da,

inandırıcı bir neticeye varamamıştır. (18)

Açıkça görülüyor ki, Cengiz Han'ın menşei ve ilk ceddi ile ilgili rivayetler, Türk Ergenekon destanındaki ·kurt" motifi ile birleş mektedir.

Ergenekon efsanesinin türlü motifleri

çok eski

çağ

lardan beri Altay kavimleri arasında yaşamıştır. Bunun Hun ve Kök-Türk devri şekillerini Çin kaynaklarında bulmak mümkün dür. Bu efsanelerin temel motifi, katliamdan kurtulan bir erkek çocuğun bir dişi kurt tarafından kaçırılıp

beslenmesi

şeklinde

iken CTürk Ansiklopedisi, XV, 1968, s. 299 - 301 : ·Ergenekon efsa nesi») , «Moğolların Gizli Tarihi»nde bundan biraz farklı olarak erkek bir ·Boz Kurt»tan bahsedilmektedir. (19)

Buradaki ·deniz,. CMoğolcası •tenggis») sözünden maksat Baykal gölüdür. mıştır.

Yoksa eski Moğolların ·Okyanus•la

hiç ilgileri olma

B irçoğu halk arasında yaşayan masal, destan ve ri vayetlerden alınmış olan bu isimlerden ancak bazıları üzerinde durarak kısa açıklamalarda bulunmaya ve bun ların, Moğol soy, boy ve halk adlarının meydana gelişin de oynadıkları rolü göstermeye çalışacağız : D obun-Mergen'in büyük kardeşi Duva-Sokor'un dört oğlu vardı. Böylece yaşayıp giderlerken büyük kardeşleri Duva-Sokor öldü. Duva-Sokor'un ölümünden sonra dört oğlu, amcaları Dobun-Mergen'i aşağı görerek akrabadan saymadılar ve ondan ayrılıp göç ettiler. Göç eden bu dört kabileden bu suretle dört oymak teşekkül etti ve Dörben ( dört) halkı meydana geldi. Alan-Ko'a ile evlenen Dobun-Mergen'in Bügünötey ve Bel günötey adlı iki oğlu oldu. Dobun-Mergen'in ölümünden sonra, Alan-Ko'a'nın, kocasız olduğu halde üç oğlu oldu. Bunların ad ları Buku-Kadagi, Bukatu-Salci ve Bodonçar-Mungkak idi. Belgünötey, Belgünöt'lerin ceddi oldu. Bügünötey, Bü günöt'lerin ceddi oldu. Buku-Katagi, Katagin'lerin ceddi oldu. Bukatu Saki, Salci'ut'ların ceddi oldu. Bodonçar'dan Borci gin'ler türedi. Alan-Ko'a'nın, kocasının ö lümünden sonra da çocuk doğurması etrafta dedikoduya sebep olunca, kadın beş çocuğunu etrafında toplayarak bu hadiseyi şöyle anlattı : Oğlum Belgünötey ve Bügünötey! Siz bu üç çocuk hak kında ananızdan şüphe ederek aleyhimde dedikodu yaptınız. Şüphenizde haklısınız. Fakat her gece sarışın bir adam, evin bacasından sızan ışık vasıtasiyle girerek karnımı okşuyor ve onun nuru vücuduma geçiyordu. Çıkarken de, güneş veya ayın nurları üzerinden sarı bir köpek gibi sürünerek çıkıyordu. Siz nasıl böyle düşünmeden konuşursunuz? Bu hadise üzerine fikir yürütülürse, onların Tanrı oğlu oldukları meydana çıkar. Kar. 15

deşlerinizi kara başlı adi insanlarla mukayese ederek nasıl böyle konuşabiliyorsunuz? Onlar bütün insanların Hanı olduk ları zaman adi halk gerçeği anlayacaktır. Bundan sonra Alan-Ko'a beş oğluna nasihat ederek şö:yle dedi: Sizler, benim bir tek vücudumdan dünyaya geldiniz. Eğe� ayrı ayrı hareket ederseniz, deminki beş ok misali gibi herkes tarafından kolayca kırılırsınız. Fakat, bir araya bağlanmış beş ok gibi toplu bulunursanız, size kim zarar verebilir? Bir müd det sonra Alan·Ko'a öldü. Temücin'in şeceresi dedesi Bartan-Bahadır'dan itibaren geriye doğru takip edildikte, Alan-Ko'a'dan tabiatüstü doğan üç çocuktan en küçüğü olan Bodonçar-Mungkak, onun doku zuncu ceddi olarak karşımıza çıkar. Bodonçar-Mungkak birkaç defa evlenmiş olup, ilk karısı, bir çarpışma esnasında ele geçirilen Carçi'ut Adangkan'ların Uriangkay kabilesinden hamile bir kadındı. Doğan çocuk ya bancı (cat, yat) birinden olduğu için, ona Cadaraday diye ad taktılar ve bu da Cadaran'ların ceddi oldu. Cadaraday'ın oğlu Tügü'üdey, onun oğlu Büri-Bulçiru, onun oğlu Kara-Kada'an, onun oğlu Camuka idi. Camuka, Temücin'in gençlik arkadaşı ve kan kardeşi olarak önce onunla dost idi. Fakat sonra rakip olarak onunla savaşan ve ortadan kaldırılan bu zat,«Temücin, Tuğrul, Camuka» üçlüsü içinde, imparatorluğun kuruluşu sıra. sında önemli rol oynayacak olan şahıslardan biridir. Temücin'in nesli ise, Bodonçar-Mungkak'ın ilk karısından olan ve Kabiçi·Bahadır diye tanınan Barin-Şiyilatu-Kabiçi'ye bağlanmaktadır. Sonra onun oğlu Menen-Tudun, Menen-Tu dun'un yedi oğlundan tm büyüğü olan Kaçi�Külüğ ve onun oğlu Kaydu gelir. Kaydu ve onun oğullarından başlayarak Moğol tarihi ol dukça açıklığa kavuşmakta, boylar ve reisleri üzerine Moğolla rın Gizli Tarihi'nde daha açık bilgiler verilmektedir.

Kaydu'nun üç oğlu vardı : Bay-Şingkor-Dokşin, Çarakay Lingku, Çaocin-Örtegey. Bay-Şingkor-Dokşin'in oğlu Tumbinay Seçen isminde idi. Çar:akay-Lingku'nun oğlu Senggün-Bilge ile onun oğlu Ambakay'dan Tayçi'ut soyu meydana geldi. Çarakay Lingku'nun b�ldızı Besütey adında bir oğul dünyaya getirdi. Besüt soyu ondan türedi. Çaocin-Örtegey'in oğulları Oronar, Kongkotan, Arulat, Sünit, Kabturkas ve Geniges soylarını kur dular. Tumbinay-Seçen�in Kabul-Kağan ve Sem-Seçiile adında iki oğlu vardı. Sem-Seçüle'nin oğlu Bülteçü•Bahadır idi. Kabul Kağan'ın yedi oğlu olup, en büyüğü Ökin-Barkak, diğerleri d� Bartan-Bahadır, Kutuktu-Münggür, Kutula-Kağan, Kulan, Ka da'an ve Tödöyen-Otçigin isminde idi. Ökin-Barkak'ın oğlu Kutuktu-Yürki idi. Kutuktu-Yürki'nin Seçe-Beki ve Tayçu adında iki oğlu oldu. Bunlardan Yürki soyu teşekkül etti. Bartan-Bahadır'ın dört oğlu olup, Menggeıtü-Kiyan, Nekün Tayzı, Yesügey-Bahadır ve Daritay-Otçigin isminde idiler. Ku tuktu-Münggür'ün oğlu Büri-Bökö idi. Onan ormanında yapılan toplantıda Belgütey'i omuzundan yaralayan işte bu olmuştur. Kutula-Kağan'ın üç oğlu olup, adları Coçi, Girma'u ve Altan idi. Kulan-Bahadır'ın oğlu Yeke-Çeren idi. Daha sonra darhan olan Baday ve Kışılık'ın efendisi işte bu olmuştur. Ka da'an ve Tödöyen'in ahfadı olmamıştır. Bütün Moğolları Kabul-Kağan idare ediyordu. Onun ölü münden sonra, kendisinin yedi oğlu olduğu halde, yine onun vasiyetine dayanarak, bütün Moğolları Senggün-Bilge'nin oğlu Ambakay-Kağan kendi idaresine aldı. Ambakay-Kağan kızını, Tatar boylarından Ayri'ut ve Buyru'utlara vermiş ve Moğollarla Tatarlar arasında dostluk münasebetleri başlamış bulunuyordu. Fakat kızını düğüne götü rürken Tatarlardan Cuyin halkından bir grup Ambakay'ı yaka17

layıp Kitanların reisi Altan-Kağan'a teslim ettiler ve sonra da öldürülmesine sebep oldular. Böylece Moğol-Tatar münasebet leri bir daha düzelmeyecek şekilde bozuldu ve aralarındaki çar pışmalar, 1202'de Dalan-Nemürges savaşında Çinggis-Han tara fından Tatarların yenilerek parçalanmalarına kadar devam etti Ambakay-Kağan'ın esir edilmesinden sonra, bütün Moğo1 ve Tayçi'ut halkı Onan nehri boyunda toplanarak Kabul-Ka ğan'ın ortanca oğlu Kutula'yı han seçtiler. Çok geçmeden Ta tarlar ile savaşa başladılar. Fakat, birkaç defa çarpıştıkları halde kati kazanç sağlayamadılar, Ambakay'ın intikamını ala madılar. Bu sıralarda Bartan-Bahadır'ın üçüncü oğlu Yesügey-Ba hadır büyümüş, güçlü bir delikanlı olmuş, fakat henüz evlen memişti. Bir gün Onan nehri boyunda doğanı ile avlanırken, Olkuno'ut kabilesinden bir kız alıp götürmekte olan Merkitler den Yeke-Çiledü namında birine rasladı. Arabanın içindeki kızı görüp çok beğenen Yesügey-Bahadır, iki kardeşinin yardımı ile kızı kaçırırlar. Cengiz-Han'ın anası, Hö'elün-Ü cin adlı işte bu kadındır. Bu yağma yüzünden Moğollarla Merkitlerin arası, (Tatar larla olduğu gibi), bir daha düzelmeyecek şekilde açıldı. Bu sı ralarda, Yesügey-Bahadır Tatarlardan Temücin-Üge'yi, Kori Buka'yı ve başkalarını esir alarak getirirken Hö'elün- Ücin ha mile idi. Onan nehri yanındaki Deli'ün-Boldak'ta ikamet eder lerken, Çinggis-Kağan (Cengiz Han) dünyaya geldi. O doğarken sağ elinde saka kemiği büyüklüğünde pıhtılaşmış kan tutu yordu. Tatarlardan Temücin-Üge'nin getirildiği zamanda doğ duğu için, ona bu suretle «Temücin» adı verildi. Yesügey-Bahadır'ın Hö'elün-Ücin'den Temücin, Kasar, Ka çi'un, Temüge adında dört oğlu ve Temülün isminde bir kızı oldu. Temücin dokuz yaşında iken Coçi-Kasar yedi yaşında idi. Kaçi'un-Elçi beş, Temüge-Otçigin de üç yaşında idi. Temülün daha beşikte idi. 18

Temücin daha dokuz yaşında iken, Yesügey·Bahadır onun için annesinin akrabaları Olkuno'ut'lardan, yani kendi dayıla rından kız istemek maksadiyle Temücin'i yanına alarak yola çıktı. Yolda giderken, Çekçer ve Çikurgu dağları arasında Unggirat'lardan Dey-Seçen'e rasladılar. Dey-Seçen: «Kaynım Yesügey, kime gidiyorsun?» diye so runca, Yesügey-Bahadır: «Bu oğlum için, dayıları Olkuno'u! kabilesinden kız istemeye gidiyorum» diye cevap verdi. «Senin bu çocuğunun gözleri ateşli, yüzü nurlu!» diye söze başlayan Dey-Seçen ile Yesügey-Bahadır arasında cereyan eden karşılıklı manzum konuşmadan sonra Dey-Seçen : «Bizim erkek çocuklarımız Yaylaları bekler, Kızlarımız güzellikleriyle Nazarları çeker!» diye onları evine götürerek yer gösterdi. Yesügey onun kızına bakınca, yüzünün nurlu ve gözlerinin ateşli olduğunu gördü ve hemen beğendi. Bu kız Temücin'den bir yaş büyük olup, on yaşında ve Börte adındı idi. Geceyi orada geçirdikten sonra Yesügey kızı istedi. Dey-Seçen: «Çok ricadan sonra verirsem, onun kıymeti yüksek olur, az ricadan sonra verirsem onun kıymeti aşağı olur. Kızın takdiri, doğduğu evde ihtiyarlamamaktır. Ben sana kızımı vereyim. Giderken, oğlunu damat olarak burada bırak!» dedi. Anlaştıktan sonra Yesügey-Bahadır: «Oğlumu damat olarak burada bırakırım. Oğlum köpekten korkmuştur. Kaynım, oğlumu köpekten koru!» diye mukabelede bulundu ve yedek atını rehin, Temü cin'i de damat olarak bırakıp yola çıktı. Yesügey-Bahadır yolda, Çekçer memleketindeki Sarı boz kırda toplantı yapmış olan Tatar halkına rasladı. Susadığı için atından inerek toplantı yerine geldi. Bu Tatarlar onu tanıdılar ve: «Kiyanlı Yesügey gelmiştir!» diye haber dağıttılar. Eskiden

yapmış olduğu yağmanın intikamını düşünerek onu gizlice öl dürmeye karar verdiler ve içkisine ilaç katarak zehirlediler. Ye sügay içinde fenalık hissederek yola çıktı. Üç gün sonra evine geldiği zaman daha da fenalaşmıştı. Yesügey-Bahadır : «İçim fenadır, yanımda kim var?» de yince ona, Kongkotanlardan Çaraka-Ebügen'in oğlu Münglik'in yakında olduğunu söylediler. Yesügey Münglik'i çağırtarak şöyle dedi: «Oğlum Münglik, Ç9Cuklarım küçüktür. Oğlum Te· mücin'i damat olarak bırakıp dönerken, Tatarlar tarafından ze. hirlendim. İçim fenadır. Geride kalan küçük çocuklarıma, dul kadınıma ve gelinime bakmayı kendi üzerine al. Oğlum Müng· lik, oğlum Temücin'i derhal gidip al ve getir!». Yesügey bun ları söyledi ve öldü.

TEMÜCİN'İN GENÇLİGİ. TAYÇİ'UTLAR TARAFINDAN ESİR EDİLMESİ. KEREYİTLİ TO'ORİL (TUGRUL) İLE DOSTLUK (§ 69-103 ) Münglik, Yesügey-Bahadır'ın sözüne .dayanarak Dey-Se çen'e gitti ve : «Ağam Yesügey Temücin'i çok özlüyor ve kalbi sıkılıyor. Temücin'i almaya geldim» dedi. Dey-Seçen cevabın da: «Kaynım çocuğunu özlemişse gitsin, fakat görüşünce der hal gelsin!» dedi ve Münglik -Eçige Temücin'i alıp gddi. Yukarıda belirtildiği gibi, Ambakay-Kağan'ın Tatarlar ta· rafından esir edilmesinden sonra han seçilen Kutula'dan sonra, Bartan-Bahadır'ın üçüncü oğlu Yesügey, Moğol boyları arasında üstünlük kazanmış durumda idi. Fakat Yesügey'in ölümünden sonra, bütün bu gelişmeler temelinden sarsıldı. Ailenin yakınları, dost ve akrabaları : Derin su kurumuştur, Parlak taş kırılmıştır! diyerek, Yesügey'in eşi Hö'elün-Ü cin ile çocukları bozkırın or tasında yalnız bırakıp göç etmekte mahzur görmediler. İşte, esas bu ağır ve tehlikeli şartlar altında Y esügey'in eşi ve Temücin'in anası Hö'elün-Ücin, dünyaları idare edecek hanlar sülalesi yetiştirmekle yüksek terbiyevi şahsiyetini orta ya koydu. Ailenin o zamanki acıklı durumu, Moğolların Gizli Tarihi'de manzum olarak, (burada Moğolcadan seiibest tercüme şeklinde verdiğimiz) şu sözlerle dile getirilmiştir :

Tayçi'ut kardeşler, Hö'elün-Ücin'i ve çocukları karargahta bırakıp gittikten sonra, Mahir bir kadın olan Hö'elün-Ücin Küçük çocuklarını büyüttü, Takkesini sıkıca giyerek, Eteklerini beline bağlayarak, Onan nehri boyunca bir aşağı, bir yukarı koştu, Yabani armut ve rnoyıl meyveleri toplayarak Gece gündüz ·çocuklarını besledi. Cesur Ücin ana, Aziz çocuklarını terbiye etti. Eline servi ağacından 'bir değnek alarak, Südün ve çiçiğine kökleri kazarak Onları besledi. Ücin ana tarafından Yabani soğanlarla beslenen çocuklar, Güya han olmak için büyüdüler. İntizamı seven Ücin ana tarafından Ot kökleriyle beslenen çocuklar, Mazbut ve akıllı olarak yetiştiler. Ko'a-Ücin tarafından Sarımsak ve soğanlarla beslenmiş olan Mağrur çocuklar, Yüksek asalet sahibi oldular. Er ve asil olarak yetiştikten sonra, Artık onlar er oğlu er ve cesur idiler. «Anamıza yardım edelim» diyerek, Onan sahili üzerinde oturarak, Olta ve kanca yaparak Türlü balıklar yakaladılar. İğneleri eğip, olta yapıp, Cebüge ve kadara balıklan avladılar. Ağ yaparak

Küçük balıklar yakaladılar, Böyiece teşekkür ederek analarına baktılar. Yesügey, aşağı yukarı 1165'te öldüğüne göre, büyük oğlu Temücin o sıralarda henüz on yaşında idi. Ailenin bu ağır mü cadele ve savaş dolu hayatı, Temücin'in yavaş yavaş başarı ka zanarak 1196' da etrafında toplanan boylar tarafından han se çilmesine kadar otuzbir yıl, bütün boyların birleştirilmesiyle 1206'da «Büyük Han» ilan edilmesine kadar da kırk bir yıl sür müştür. Bu zaman içerisinde olup biten vakaların başlıcaları şunlardır : - Temilcin'in Tatarlar tarafından esir edilmesi ve kur tulması. - Yağmacılar tarafından dokuz atın çalınması ve Temü cin tarafından geri getirilmesi. - Nişanlısı Börte'yi bulup evlenmeleri. - Kereyitlerin reisi To'oril ( Tuğrul) ile baba ittifakının tazelenmesi. - Karargahın Merkitler tarafından basılması, Börte'nin kaçırılması. - Tuğrul, Camuka ve Temücin arasında Merkitlere karşı üçlü ittifak - Merkitlerin basılıp parçalanmaları, Börte'nin kurtarı lışı. - Moğol boylarından birçoğunun Temücin'in etrafında toplanmaları ve ilk defa « Çinggis-Kağan» unvanı ile han seçilmesi : 1 196. Böylece yaşayıp giderlerken, Tayçi'utlardan Tarkutay-Ki riltuk kendi adamlarını alıp geldi ve : Kötüler tüylerini döktüler, Salyalı küçükler büyüdüler, diyerek ansızın karargahı basmak istedi. Ana, çocuk ve kardeş ler korkarak koyu ormanda gizlendiler, Belgütey ağaçları ke23

serek çit yaparken, Kasar onları ok atmakla karşıladı. Kaçi'un, Temüge ve Temülün'ü kayalar arasına gizleyerek savaşırlar ken, Tayçi'ntlar : «Büyük kardeşiniz Temücin'i gönderin, baş kanızın gereği yok ! » diye bağırdılar. Bunun üzerine anası ve kardeşleri Temücin'i ata bindirip kaçırdılar. Tayçi'utlar onun koşarak ormana doğru gittiğini görünce peşine düştüler. Te mücin, Tergüne tepesindeki ormana nüfuz ederek girdiği hal de Tayçi'utlar giremediler, fakat ormanı muhasara ettiler. Temücin ormanda dokuz gün kaldıktan sonra açlığa da yanamayarak çıktı ve Tayçi'utlar tarafından yakalanarak alıp götürüldü. Tayçi'utlar onu mahkum ederek boynuna bukağı taktılar ve bakımı için köylerde sıra ile her evde bir gece bı rakılmasını kararlaştırdılar. Temücin bu esaretten Süldüslü Sorkan-Şiran'ının yardımı ile kaçıp kurtuldu ve adamlarını arayıp buldu. Bu vakadan bir müddet sonra, yağmacılar Temücin aile sinin karargahında bulunan dokuz atı çalarak alıp götürdü ler. Temücin bu hadisede de üstün cesaretini ispat etti : Kar deşlerinin yardım teklifini reddederek tek başına yağmacıların peşine düştü ve atlarını bulup geri getirdi. Ancak yolda rastla yıp sonra dost olduğu Bo'orçu adında bir delikanlı ona yardım da bulundu. Bo'orçu, sonraları Cengiz Han'ın ordusunda bü yük mevki sahibi olamk kendisinden çok bahsettirecektir. Bundan sonra Temücin ile Belgütey, Temücin'in dokuz yaşında iken ancak bir defa görüp ayrılmış olduğu Dey-Seçen' in kızı Börte-Ücin'i aramak için, Kelüren nehri boyunca akın tı istikametinde yola çıktılar. Ungiratlı Dey-Seçen o esnada Çekçer ve Çikurku dağları arasında bulunuyordu. Dey-Seçen Temücin'i görünce büyük bir sevinçle : Büyük ve küçük kar deşlerin olan Tayçi'utların seni kıskandıkl �rını bildiğimden çok kederlenmiş ve artık ümidimi kesmiştim. Şimdi seni tek rar görüyorum! dedi ve kızını ona eş olarak verdikten sonra beraber gönderdi. Birlikte gelen Dey-Seçen Kelüren yakınında24

ki Urak-Col köşesinden ayrılıp geri döndü. Fakat eşi ve Börte Ücin'in anası Çatan, kızma refakat ederek Temücin'in evine kadar götürdü. Temücin'in adamları o esnada Gürelgü dağı arasındaki Senggür nehri civarında bulunuyorlardı. Temücin, Kasar ve Belgütey, bir gün yanlarına kara sa mur kürkü alarak Kereyitlerin hükümdarı To'oril (Tuğrul) 'u ziyaret maksadiyle yola çıktılar. Eskiden, babaları Yesügey ile Tuğrul, ant içerek dostluk kurmuşlardı. « Babamızla dostluk kurmuş olan bir kimse bizim için bir baba gibidir! » diyen üç kardeş Tuğrul'a varınca Temücin şunları söyledi : Eskiden babamla dost olmuştunuz, şimdi sen benim babam gibisin. Dü ğün hediyesi olan şu kürkü sana getirdim! dedi. Tuğrul çok se vinerek şöyle cevap verdi : Kara samur kürküne karşılık olarak, Senin dağılmış olan ulusunu Tekrar birleştireyim! Samur kürküne karşılık olarak, Senin parçalanmış olan ulusunu Tekrar intizama sokayım! Temücin'in aşağı yukarı on kişiden ibaret ailesi, Kelüren nehrinin membaında Bürgi sahilinde yerleşmişken, bir gün Merkitlerin baskınına uğradılar. Bu baskında kadınlardan Te mücin'in eşi Börte-Ücin ile evin hizmetçisi Ko'akçin-Emegen yakalanarak Merkitlerin eline esir düştüler. Burkan-Kaldun dağındaki ormanlara sığınan Temücin ve kardeşleri zarar gör meden kurtuldular. Neticede Temücin Burkan-Kaldun dağla rından inerek yumruklariyle göğsüne vurdu ve şunları söyle di : Ko'akçin Ana Köstebek gibi işittiği, Kakım gibi gördüğü için, Kurtulayım diyerek Tek bir yular başlıklı bir atla 25

Geyik izlerini takip ederek, Karaağaç kabuklarından kulübelere sığınarak, Burkan tepesine çıktım. Burkan-Kaldun'un yardımiyle Bir bitin hayatı gibi Hayatım kurtuldu. Biricik hayatımı kurtarmak için Yalnız bir atla Sığın izlerini takip ederek Söğüt kabuklarından kulübelere sığınarak Kaldun tepesine çıktım. Kaldun-Burkan'ın yardımiyle Bir kırlangıcın hayatı gibi Hayatım kurtuldu. Büyük korku da geçirdim. Burkan-Kaldun için Her sabah tapınmahyım, Bunu neslim ve Neslimin nesli böyle bilsin! Temücin bu sözlerle kemerini boyuna ve şapkasını kolu na asarak güneşe karşı döndü ve göğsünü yumruklayarak do kuz defa diz çöküp dua etti

III TUGRUL, CAMUKA VE TEMÜCİN ARASINDA MARKİTLERE KARŞI ÜÇLÜ ANLAŞMA. MERKİTLERİN BASILIP PARÇALANMASI. BÖRTE'NİN KULTARILMASI. TEMÜCİN'İN «ÇİNGGİS KAGAN» UNVANİYLE HAN SEÇİLMESİ (§ 104 - 126)

Bundan sonra Temücin, Kasar ve Belgütey, o esnada Tu' ula nehri civarındaki Kara ormanda bulunan Kereyit hüküm darı Tuğrul Han'a gittiler. Temücin şöyle dedi : «Merkitler den üç boy ansızın gelip kadın ve çocuklarımızı kaçırdılar. Ben şimdi : Ey Han babam, kadın ve çocuklarımızı kurtar! diye ricaya geldim». Tuğrul şöyle cevap verdi : « Geçen yıl kara sa mur kürkümü üzerime giydirdiğiniz zaman, ben size : Senin dağılmış olan ulusunu tekrar birleştireyim! dememiş miydim? Şimdi tekrar bu sözlerime avdet ediyorum : Samur kürküne karşılık olarak Bütün Merkitleri yok etmek gerekse dahi, Senin Börte-Ücin'ini kurtaracağım. Kara samur kürküne karşılık olarak, Bütün Merkitleri ezmek icap etse dahi, Senin eşin Börte-Ücin'i Geri getirelim! Sen küçük kardeşimiz Camuka'ya da haıber gönder. O, Korkonak deresi civarında bulunsun. Ben buradan iki tümenle sağ kanattan hareket ederım, küçük kardeşimiz Camuka da iki tümenle sol kanattan yürüsün. Buluşacağımız yer ve zamanı Camuka tayin etsin! ». 27

Eve döndükten sonra Temücin, Kasar ile Belgütey'i elçi olarak Camuka'ya gönderdi. Onlar Camuka'ya durumu açık ladılar ve Kereyit hükümdarı Tuğrul'un sözlerini de aynen naklettiler. Onları dinledikten sonra Camuka şöyle cevap ver di : « Dostum Temücin'in Yatağının boş kaldığını öğrenince, Kalbim sızladı. Göğsünün yarısının parçalandığını duyunca, Ciğerim yandı. Öcümüzü alarak Uduyit ve Uvas Merkitleri yok edelim, Ücin-Börte'mizi kurtaralım. İntikamımızı alarak Bütün Ka'at Merkitleri ezelim, Hatunumuz Börte'yi Geri getirelim! Neticede Temücin'in bir tümen, Camuka'nın bir tümen ve Tuğrul'un iki tümeninden ibaret dört tümenlik birleşik ordu tarafından basılan Uduyit Merkitler bu savaşta imha edilmiş lerdir. Arta kalan Merkitlerle Naymanlara kaçan reisleri Tok to'a-Beki Erdiş membaı civarında öldürülmüş, onun Kıpçakla ra sığınan oğullan ise, 1 205'te Sübetey tarafından takip ve yok edilmişlerdir. Temücin'in eşi Börte-Ücin'in kurtarılış ı Moğolların Gizli Tarihi'nde şöyle anlatılmaktadır : Merkit ulusu Selengge bo yunca akıntı boyunca acele kaçarken, bizim askerler de onları geceleyin takip ederek yakalamak ve yağma etmek istiyorlar dı. Temücin : «Börte! Börte! diye bağırırken, kaçmakta olan bu kabileye rastladı. Börte-Ücin de bu kabilenin içerisinde idi; Temücin'i sesinden tanıyarak arabadan indi ve koşup geldi, Börte-Ücin ve Ko'akçin geceleyin Temücin'in dizgin ve yuları nı tanıyarak sarıldılar. Temücin de ay ışığında Börte-Ücin'i 28

tanıdı ve onlar kucaklaşmak için biribirlerine uzandılar. Bu nun üzerine Temücin, Tuğrul Han'a ve dostu Camuka'ya : «Ara dığımı buldum, geceleyin takip etmeyelim, burada kalalım ! » diye haber gönderdi. Dağınık bir halde kaçan Merkitler, karan lıkta bulundukları yerde gecelediler. Temücin'in Börte-Ücin'e rastlayarak onu Merkitlerin elinden kurtarması böyle cereyan etmiştir. Merkitlere karşı başarılı savaştan sonra, Temücin ile Ca muka birbirine karşı sevgi ile bir buçuk yıl birlikte yaşadılar. Bir gün bu ordugahtan gitmeye karar vererek, ilk bahar mev siminin birinci ayında göç ettiler. Göç işini birlikte konuşarak karar verdikleri halde, Camuka'nın hemen tekrar konmak ve yerleşmekten bahsetmeye başlaması, Temücin'i kuşkulandır dı. Temücin aile fertleri ile istişare ettikten sonra durmayıp yollarına devam etmeye karar verdiler ve böylece Camuka'dan tamamiyle ayrılmış oldular. Onlar bütün gece yürüdüler. Gün ağardıktan sonra, Ca layirlardan Tokura'un ailesinden Kaçi'un-Tokura'un, Karakay Tokura'un ve Karalday-Tokura'un isminde üç kardeşin kendi lerine yaklaşarak bütün gece birlikte yürümüş olduğunu gör düler. Sonra Tarkudlardan Kada'an-Daldurkan, hepsi Tarkud lu beş kardeş oldukları halde, gelip iltihak ettiler. Sonra Münggetü-Kiyan'ın oğlu Ünggür ve başkaları, Çangşi'ut ve Baya'ut boyları ile birlikte geldiler. Barulaslardan Kubilay ve Kudus adında iki kardeş, Mankudlardan Cetey ve Dokolku Çerbi adında iki kardeş · geldiler. Bo'orçu'nun küçük kardeşi Ögölen-Çerbi Aruladl'ardan ayrılarak, büyük kardeşi Bo'orçu' nun peşinden geldi. Celme'nin küçük kardeşi Ça'urkan ve Sübe'etey-Ba'atur, Uriyangkanlardan ayrılarak Celme'nin ya nına geldiler. Besüdlerden Degey ve Küçügür adında iki kar deş, Sulduslardan Çilgütey, Takı ve TY.içi'uday adlı kardeşler de geldiler. Calayirlardan Seçe-Domok ve Arkay-Kasar Bala da oğulları ile birlikte geldiler. Kongkotanlardan Süyiketü Çerbi

de geldi. Sükekenli Cegey-Kongdakor'un oğlu Sükegey-Ce'ün geldi. Ne'üdey'li Çaka'an-Uva da geldi. Olkuno'udlardan Kinggi· yaday, Korolaslardan Seçi'ür ve Döribenlerden Moçi-Bedü'ün de geldi. İkireslerden Butu, güvey olarak orada bulunduğun dan beraber geldi. Noyakinlerden Cungso da geldi. Oronarlar dan Cirko'an da geldi. Barulaslardan Suku-Seçen ve Karaçar, oğulları ile birlikte geldiler. Sonra Ba'arinlerden Korçi, Usun Ebügen ve Kököçös, Menen-Ba'arinlerle birlikte bir karargah halinde geldiler. Kunan başlarında olduğu halde Genigesler bir karargah halinde geldiler. Sonra Daritay-Otçiğin de karargahı ile geldi. Cadaranlardan Mulkalku da geldi. Üncin-Sakayit dahi bir ka rargah ile geldi. Böylece Camuka' dan ayrılıp Kimurka nehri civarındaki Ayıl-Karakana yakınında y.erleştikleri zaman Cür kinli Sorkatu-Cürki'nin Saça-Beki ve Tayçu adındaki iki oğlu bir karargah ile, daha Nekün-Tayzı'nın oğlu Kuçar-Beki bir karargah ile, Kutula-Han'ın oğlu Altan-Otçiğin bir karargah ile, işte bunlar da Camuka'dan ayrılıp hareket ettiler ve Temü cin Kimurka nehri civarındaki Ayıl-Karakana yakınında iken gelip onunla birleştiler. Sonra hep birlikte buradan kalkarak, Gürelgü dağları arasında, Senggür deresi civarında bulunan Kara-Cirügen yanındaki Kökö-Na'ur boyuna gidip yerleştiler. Böylece cesareti, söze ustalığı ve siyasette becerikliliği ile birçok boyları etrafında toplamasını bilen ve taraftarları git tikçe çoğalan Temücin, artık ülkenin önemli bir bölümüne ha kim olmuş, işin ancak resmen ilan edilmesi kalmıştı. Bunu gö· ren boyların ileri gelenleri, önce kendi aralarında konuşarak Temücin'i «Han» yapmaya karar verdiler. Meseleyi Temücin'e de açtılar. Temücin itiraz etmedi. Çünkü bu iş, onun şimdiye kadar yürüttüğü bütün faaliyetinin bir neticesi olacaktı ve ay· nı zamanında tam manasiyle onun hakkı idi. 30

Toplantıda görevlendirilen Altan, Kuçar ve Saça-Beki Te mücin'e şunları söylediler : «Biz seni han yapmak istiyoruz. Te mücin, sen Han olursan, biz Düşmanlara karşı öncü olarak yürürüz, Savaş günlerinde Emirlerine itaat etmezsek, Bizi mal ve mülkümüzden, Kadın ve çocuklarımızdan Ayırarak, Kara kafalanınızı Yer üzerine fırlat, Sulh günlerinde İttifakı bozarsak, Bizi kendi adamlarımızdan, Kadın ve çocuklarımızdan Ayırarak, Sahipsiz memlekete sür! » . Toplantıda Temücin'e bunları söylediler v e onu, ant içe rek « Çinggis Kağan» unvanı ile « Han » yaptılar. Temücin'in han seçildiğini gösteren bu vak'anın ne zaman olduğu Moğolların Gizli Tarihi nde açık olarak belirtilmemiş ise de, tarihçiler tarafından 1 196 diye tahmin edilmektedir. Fa. kat bu seçim henüz kati bir zaferi ifade etmiyordu, çünkü Te mücin'e karşı şimdiye kadar dostluk münasebetleriyle bağlı bulunan Camuka ve Tuğrul, Temücin'in han seçildiğini duyun ca onu kıskanmaya başlayacaklar ve hatta onu bertaraf ederek kendileri Moğolistan hakimiyetini ellerine geçirmeye çalışacak lardır. Bu mücadeleden Temücin zaferle çıkacak ve (aşağıda görüleceği gibi) 1206'da bu seçim tekrarlanacak, fakat bu se fer bütün Moğolistan'ın hükümdarı ilan edilmiş olacaktır. '

Temücin'in han seçilmesinden sonra tayinler başladı : B o'orçu'nun küçük kardeşi Ögöley-Çeııbi'ye, Kaçi'un-Tokura' 31

un'a, ve iki kardeş olan Cetey ile Dokolku-Çerbi'ye okluk taşı mak hakkını verdi . Önggür, Süyiketü-Çerbi ve Kada'an-Daldurkan, bu üçü : Biz sabah içkisini Azaltmayız, Akşam içkisini Geciktirmeyiz! diyerek aşçı oldular. Degey koyun çobanı oldu. Onun küçük kardeşi Güçügür, çadır arabalarının bakım ve tamirini üzerine aldı. Daday-Çerbi : Ben de evdeki hizmetçilere nezaret ederim ! dedi. Kubilay, Çilgütey ve Karakay-Tokura'un, bu üçü Kasar'la birlikte kılıç kuşandılar. Onlara : Haşinlerin Boynunu koparınız, Küstahların Göğsünü parçalayınız! diye emir verildi. -Tayçi'utlardan Kutu, Moriçi ve Mulkalku at sürülerine bakmak vazifesini aldılar.- Arkay-Kasar, Takay, Sükegey ve Ça'urkan'a, yani bu dört kimseye Cengiz Han : Siz, uzak için ko'rçak okum, Yakın için odora okum olunuz ! dedi. - Sübe'tey-Bahadır şöyle dedi : Adamları sıçan gibi Toplarım, Dışarıda kalanları Kara karga gibi Toplarım. Bir keçe gibi Seni örtmek isterim, Rüzgara karşı bir keçe gibi Senin evini korumak isterim !

Bundan sonra Cengiz Han, Bo'orçu ile Celme'ye şunları söyledi : Gölgemden başka dostum yokken Bana gölge oldunuz, Gönlümü teskin ettiniz, Sizi unutmayacağım! Siz herkesten önce bana gelip yanımda kaldığınız için, buradakilere baş olmanız icap etmez mi? Cengiz Han sözlerine şöyle devam etti : Gök ve yerin yardımı ile kuvvetim arttı, on lar beni korudular. Bu sayede sizler de dostumuz Camuka'dan ayrılıp dostluk düşünceleriyle bana geldiniz. Böyle olunca şüphesiz ki siz benim eski arkadaşlarımsınız ve buraya saa det getirdiniz ! Şimdi her birinizi uygun bir şekilde nasbedecegım 1. . v .

Temücin'in « Çinggis Kağan» ( Cengiz Han) unvanı ile hü kümdar seçildiğini bildirmek için, Dakay ve Sügegey, Kereyit lerin reisi Tuğrul Han'a elçi olarak gönderildiler. Tuğrul Han : Oğlum Temücin'i han yapmanız pek doğrudur. Siz Mo ğolar nasıl böyle hansız kalabilirdiniz? Bu kararınızı Bir daha bozmayınız, Bu mukavelenizi Bir daha parçalamayınız, Yakanızı Tekrar koparmayınız ! diye cevap gönderdi.

iV CAMUK.A'NIN KENDİ YAKINLARI TARAFINDAN

«GÜR HAN » SEÇİLMESİ. TUGRUL İLE CENGİZ HAN'IN CAMUKA'YA KARŞI BİRLEŞMELERİ (§ 127 - 147) Camuka, Cengiz Han tarafından elçi olarak gönderilen Arkay-Kasar ile Ça'urkan'a şöyle dedi : «Altan ve Kuçar'a gi dip şunları söyleyiniz : Altan ve Kuçar, siz dostum Temücin'in Böğürlerini dürterek, Kaburgalarını gıdıklayarak niçin ikimizin arasına ayrılık soktunuz ? Dostumdan ayrılma mışken, niçin dostum Temücin'i han yapmadınız ? Şimdi onu hangi düşüncelerle han yapıyorsunuz ? Altan ve (Kuçar, verdi ğiniz söze sadık kalarak dostumun gönlünü yatıştırınız ve dos tuma iyi arkadaşlık temenni ediniz ! » . Fakat bu gibi iyi temenniler Cengiz Han ile Camuka'nın arasını düzeltmeye yetmedi, tersine, beklenmedik bazı hadisele rin de tesiriyle araları gittikçe açıldı. Kıskançlık hisleri düş manlık şeklinde gelişerek karşılıklı cepheler teşekkül etti ve iş savaşa kadar gitti. Cengiz Han ile Camuka arasında ilk çatışma Onan nehri civarındaki Dalan Balcut'ta meydana geldi. Her iki tarafın da üçer tümenlik kuvveti vardı ve Camuka daha ağır bastırdı. Cen giz Han akşam karanlığından faydalanarak Cereme geçidine kadar çekildi ve Camuka da takipten vazgeçerek geri döndü. Bu esnada Kitan hükümdarı Altan-Han, Tatarlarla çar pışma halinde idi. Bunu fırsat bilen Cengiz Han, Kereyit hü-

kümdarı Tuğrul ile birlikte Tatarlara karşı savaşarak onların bir kısmını ele geçirdiler. Bundan sonra, bazı boylara saldırarak huzursuzluk yara tan Curkinler üzerine yürüyen Cengiz Han, başarılı bir savaş· tan sonra reisleri Saça-Beki ile Tayçu'yu ortadan kaldırdı. Bundan sonra 1201 tavuk yılında, Kadagin ve Salci'ut ka· hileleri anlaştılar; Kadaginlerden Baku-Çorogi kendi adamla riyle, Saici'utlardan Çirgiday-Ba:hadır da kendi adamlariyle gi dip Dörben ve Tatarlarla anlaştılar; Dörbenlerden Kaçi'un-Beki kendi adamlariyle, Tatarlardan Alçi ve Calin-Buka kendi adam lariyle, İkireslerden Tüge-Maka kendi adamlariyle, Unggirad lardan Dergek, Emel, Alkuy ve başkaları, Korolaslardan Çonak ve Çaka'an kendi adamlariyle, Naymanların Güçü'üt-Nayman kabilesinden Buyruk-Han, Merkitlerden Tokto'a Beki'nin oğlu Kutu, Oyratlardan Kuduka-Beki, Tayçi'utlardan Tarkutay-Kiril tuk, Kodun-Örçeng, :A'uçu-Bahadır ve başka Tayçi'utlar, yani bütün bu halklar Alkuy membaında toplandılar ve Caciratlar dan Camuka'yı han seçmeye karar verdiler. Bir aygır ve bir kısrak keserek karşılıklı yemin ettiler. Bundan sonra, Ergiine nehri boyunca akıntı istikametinde göç ettiler ve Kan nehrinin Ergüne'ye döküldüğü yerde, bir adanın burnunda Camuka'yı « Gür Han» unvaniyle hükümdar ilan ettiler. Camuka'nın seçilmesinden sonra Cengiz Han ile Tugrul'a karşı savaş açmaya karar verdiler. Fakat Korulaşlardan Kori day, sefer için verdikleri bu kararı Cengiz Han'a bildirdi. Cen giz Han bu esnada Gürelgü'de bulunuyordu. Böyle bir haber karşısında Cengiz Han, Tuğrul'u bundan ha:berdar etti. Tuğrul bu haberi alır almaz askerlerini toplayıp Cengiz Han'ın yanına geldi. Tuğrul geldikten sonra Cengiz Han ile müzakere ederek Camuka'ya karşı savaşa karar verdiler ve Kelüren nehri bo yunca akıntı istikametinde yola çıktılar. Cengiz Han Altan, Ku·

çar ve Daritay'ı öncü olarak ileri gönderdi. Tuğrul da Senggürn, Caka-Gambu 'Ve Bilge-Beki'yi öncü olarak ileri gönderdi. Bu öncüler de ileriye keşif kolları çıkardılar. Camuka tarafından öncü olarak ileri sürülen Naymanlardan Buyruk-Han, Merkit lerden Tokto'a-Beki'nin oğlu Kutu, Oyratlardan Kuduka-Beki ve Mongollardan A'uçu-Bahadır bizim öncülerle karşılaşarak seslendiler. Bu esnada karanlık basmaya başladığından : « Ya rın çarpışalım! » diyerek geri çekildiler ve esas kuvvetleriyle beraber gecelediler. Ertesi gün her iki tarafın orduları harekete geçti, biribiri ne doğru yürüyerek Koyiten'de karşılaştılar. Biribirini bir aşa ğı bir yukarı sıkıştırarak, karşılıklı muharebe nizamı almaya çalışıyorlardı . Halk arasında dolaşan rivayete göre, bu savaşa Camuka tarafından katılanlardan Buyruk Han ile Kuduka, si hirbazlıkla yağmur yağdırabiliyorlardı. Onların yağmur için büyü yapmasiyle hakikaten yağmur yağmaya başladı. Fakat fırtına yağmuru kendi aleyhlerine çevirdi. Onlar ileri hareket edemeyerek hendeklere yuvarlandılar ve : « Biz her halde Tan rı'nın lıltfuna mahzur olmadık ! » diyerek dağıldılar. Naymanlı Buyruk Han Camuka' dan ayrılıp Altay dağları önündeki Uluk-Tak istikametine gitti. Merkitli Tokto'a'nın oğ lu Kutu Selengge tarafına gitti. Oyratlı Kuduka-Beki orman lara doğru kaçarak Şisgis yolunu tuttu. Tayçi'utlu A'uçu Baha dır Onan yolunu tuttu. Camuka'ya gelince, kendisini Han inti hap eden halkları yağma ettikten sonra, Ergiine boyunca akın tı istikametinde geri çekildi . Onlar bu suretle parçalandıktan sonra, Tuğrul Ergiine istikametinde Camuka'yı takip etti. Cen giz Han, Onan istikametinde Tayçi'utlu A'uçu-Bahadır'ı takip etti. A'uçu-Bahadır memleketine varınca kendi ulusunu bera berinde alıp götürdü. Tayçi'utlardan A'uçu-Bahadır ve Ko dun Örçeng, Onan nehrinin öte tarafında kendilerinin arta kalan kalkanlı askerlerini intizama sokarak savaşa hazırlanırken Cengiz Han gelip yetişti ve onlarla muharebeye tutuştu. Muha-

rebe değişik safhalar gösteriyordu. Akşam olunca aynı muha rebe meydanında karşı karşıya gecelediler. Halk da koşup gel di ve aynı yerde askerle birlikte tahkimat yaparak gecelediler. Cengiz Han bu savaşta atar damarından yaralanmış, kanı durdurmak mümkün olmamıştı. O, büyük bir ıztırap içinde atından indi ve çadırda yatağına uzandı. ( Sonra binbaşı olan) nizmetçisi Celme kimseye itimat etmediğinden, baygın yatan Cengiz Han'ın baş ucundan ayrılmıyor ve pıhtılaşmış kanı eme� rek tükürüyordu . Bu iş gece yarısına kadar sürdü. Nihayet Cengiz Han kendisine gelerek : « Kan tamamiyle kurudu, susa dım ! » dedi. Celme ayran yaparak Hana içirdi. Han üç defa du rarak içtikten sonra : « İçimde gözüm tekrar aydınlandı» dedi ve doğrularak oturdu. Bu esnada şafak söküp gün ağarmaya başlamış, Han da oturduğu yerin etrafında, Celme'nin durmuş kanı eme eme tükürmesi yüzünden, çamur peyda olduğunu görmüştü. Bunu farkeden Cengiz Han : « Bu da nedir? Biraz uzağa gidip tükürsen olmaz mıydı ? » dedi. Celme : « Sen rahat sızk.en uzağa gidersem, senden ayrılırım diye korktum. Acele iş görürken yuttuğumu yuttum, tükürdüğümü tükürdüm, heyecan içinde karnıma da bir şeyler kaçtı » dedi.

Cengiz Han

şunları söyledi : « Şimdi ne diyeyim ? Bir zamanlar üç Merkit, Burkan'ı üç defa çevirdiklerinde hayatımı bir defa kurtarmış tın. Şimdi yine kurumuş kanımı ağzınla emerek hayatıma can kattın. Sonra ben susuzluktan ıztırap çekerken, gece

yarısı

kendi hayatını tehlikeye atarak bana ayran bulup doyuncaya kadar içirmekle hayatımı kurtaran yine s en oldun. Senin

üç türlü hizmetini hiç unutmayacağım ! » . Bir zamanlar Temücin Tayçi'utların elinde esir iken ka çıp kurtulmasına yardım eden Süldüslü Sorkan-Şira da oğul ları ve kızı ile bu savaştan sonra Cengiz Han'a gelip katıldı . C engiz Han Sorkan-Şira'ya şöyle dedi.

«Boynumdaki Ağır ağacı Yere atan, Yakamdaki Zillet ağacını Çıkaran sizdiniz! Bu iş, baba ve oğullar� Yakışacak bir hareketti, Niçin _geciktiniz ? Sorkan-Şira şöyle cevap verdi : « Ben içimden çoktan be ri sana itimat besliyordum, fakat nasıl acele edebilirdim? Ace le ederek daha erken gelmiş olsaydım, Tayçi'utların ileri ge lenleri benim geride kalan kadın, çocuk, sürü ve erzakımı yel gibi uçurmuş olurlardı . Bunu düşünerek acele etmedik ve Ka ğanımızla birleşmek için ancak şimdi gelebildik». ileride orduda binbaşı olarak « Cebe» adı ile ün kazanacak olan Cirko'aday'ın Tayçi'utlardan ayrılıp Cengiz Han'a katıl. ması da bu sıralarda olmuştur .

CENGİZ HAN'IN TAYÇİ'UT VE TATARLARA KARŞI BAŞARILI SAVAŞLARI. CENGİZ HAN İLE TUGRUL'UN BİRLİKTE NAYMANLAR! YENMESİ. TUGRUL'UN CENGİZ HAN'I TERKEDEREK CAMUKA İLE BİRLEŞMESİ (§ 148 - 169) Bu sıralarda Cengiz Han Tayçi'utlar üzerine yürüdü ve onların reislerinden A 'uçu-Bahadır, Hoton-Orçang, Kudu'udar ve başkalarını bütün nesilleri ile kül gibi uçurarak imha etti, halkını da beraberinde alıp götürdü. Sonra Kuba-Kaya civa· rında yerleşerek kışı orada geçirdi. Bu vakıadan sonra, Cengiz Han Tersüt'te bulunurken Ke reyitli Caka-Gambu Tuğrul'u terkedip Cengiz Han'a geldi ve onun ordusu ile birleşti. Onun iltihakından sonra bir baskın yapmak isteyen Merkitleri, Cengiz Han ile Caka-Gambu bir likte tardettiler. Bundan sonra Caka-Gambu, Tümen-Tübegen halkını, bütün Dungkayitleri ve dağılmış olan Kereyitleri alıp getirerek Cengiz Han'ın emrine verdi. Kışı geçirdikten sonra, Köpek yılına raslayan 1 202 baha rında, Cengiz Han, Ça'a'an-Tatar, Alçi-Tatar, Duta'ut-Tatar ve Alukay-Tatar boylariyle Dalan-Nemürges'te karşılaştı. Savaştan önce Cengiz Han şu emri verdi : «Düşmanı yenmek için gani met üzerinde durmayalım. Kazandığımız takdirde ele geçen mal nasılsa bizimdir, onu kendi aramızda paylaşabiliriz. Düşman bizi geri çekilmeye mecbur ederse, hücuma başladığımız yere kadar ricat ederek mevzi alalını, bu yerde mevzi almayanları idam edelim ! » . Cengiz Han'.ın sözü üzerine kendi aralarında

konuşarak buna karar verdiler. Dalan-Nemürges'te çarpışarak Tatarları çekilmeye mecbur ettiler ve takip ederek Ulkuy-Şilü gelcit'te onların bütün ulusunu esir ettiler. Tatarların ileri ge len ailelerinden Çakan-Tatar, Alçi-Tatar, Duta'ut-Tatar ve Al kuy-Tatarları orada yok ettiler. Altan, Kuçar ve Daritay, bu üçü, verilen emre itaat etmeyerek ganimet toplamakla meş gullerdi. Emre itaat etmedikleri için, Cengiz Han, Cebe ile Ku bilay'ı onlara gönderdi ve ellerine geçirmiş oldukları sürülerin ve başka şeylerin geri alınmasını emretti.

1202 Köpek yılında Cengiz Han Tatarlara karşı savaşırken , Tuğrul da Merkit halkına karşı savaş açmış, onların reisi Tokto'a-Beki'yi Barkucin-Töküm'e kadar takip etmiş, Tokto'a' nın büyük oğlu Töğüs-Beki'yi öldürmüş, Kutuktay ve Ça'arun adındaki iki kızını, kad�nlarını ve Kutu ve Çila'un adındaki oğulları ile birlikte bütün halkım esir ederek alıp götürmüş tü. Tuğrul bu ganimetten Cengiz Han'a hiçbir şey vermedi. Bu vakadan sonra Cengiz Han ile Tuğrul ikisi birlikte N aymanlardan Güçügüdlü Buyruk-Han'a sefer ettiler. Uluk-Tak civarındaki Sokak suyu yakınında mevzi almış olan Buyruk Han, omda tutunamayarak Altay dağlarına doğru çekildi. Cengiz Han ile Tuğrul, Buyruk Han'ın peşinden Altayları geçe rek Kum-Şınggır mevkiindeki Ürüngü nehri boyunca akıntı yönünde ilerlerken, Buyruk-Han'ın Yedi-Tubluk adlı bir subayı artçı olarak gidiyordu. Takip eden öncüler yetişince dağ üze rinden kaçmak istediyse de, eğerinin kolam kopması yüzünden yakalandı. Ürüngü nehri boyunca akıntı istikametinde düşma nın peşinden ilerleyerek, Kişil-Başı gölü civarında Buyruk Han'a yetiştiler ve orada onu yok ettiler. Cengiz Han ile Tuğrul oradan dönerlerken, Naymanlı sa vaşçılardan olan Kökse'ü-Sabrak, Baydarak-Belçir'de ordusu nu tertipleyerek savaşa hazır bir durumda bekliyordu. Cen giz Han ile Tuğrul da çarpışmaya karar vererek ordularını tan zim ettiler ise de, birdenbire karanlık bastığından, ertesi gün 40

Ç3rpışmak niyetiyle intizamlı bir surette gecelediler. Fakat Tuğrul bulunduğu yerde birçok noktalarda ateş yaktıktan son ra, daha gece esnasında Cengiz Han'ı terkederek Kara-Se'ül nehrinin mecrasına doğru yürüyüşe geçti. Cengiz Han geceyi orada geçirdi. Ertesi sabah savaşa baş lamak niyetiyle Tuğrul'un mevzilerine baktığı zaman, onun git miş olduğunu gördü. « Bunlar bize yanmış yemek gibi muamele ediyorlar! » diyerek, Eder-Altay vadisi boyunca onun geçtiği yollardan geçerek Sa'ari-Ke'er'e gidip yerleşti. Tuğrul'un peşinden giden Kökse'ü-Sabrak, onun oğlu Senggüm'ün kadınlarını, çocuklarını ve halkını yağma etti, sonra Tuğrul'un Telegetü boğazında bulunan halkının yarısını sürü ve erzakı ile birlikte alıp geri döndü. Bu esnada Merkitli Tokto'a'nın Kutu ve Çila'un adlı iki oğlu da Tuğrul'un yanında bulunuyorlardı. Onlar karışık durumdan faydalanarak ayrıl dılar ve kendi kabilelerini alarak babaları ile birleşmek için Selengge nehri boyunca akıntı istikametinde hareket ettiler. Kökse'ü-Sabrak tarafından yağma edilen Tuğrul, Cengiz Han'a elçi göndererek şu haberi yolladı : « Naymanlar halkımı, kadın ve çocuklarımı alıp götürdüler. Sen oğlumdan, dört kah ramanını göndermeni ve benim halkımı kurtarmanı rica edi yorum». Bunun üzerine Cengiz Han, Bo'orçu, Mukali, Borokul ve Çila'un-Bahadır adlı dört kahramanını askerleriyle birlikte Tuğrul'a yardıma yolladı. Tuğrul'un oğlu Senggüm, bu dört kahraman gelmeden önce Hula'an-Kut mevkiinde Naymanlarla savaşa tutuşmuş bulunuyordu. Senggüm, hayvanı bacağından yaralandığından düşman tarafından esir edilmek üzere iken, tam o esnada yetişen dört kahraman tarafından kurtarıldı. On lar Tuğrul'un halkını, karısı ve çocuklarını da kurtarıp iade et tiler. Bunun üzerine Tuğrul şöyle dedi : « Geçmişte, senin iyi kalpli baban da, şimdiki gibi tamamiyle dağılmış olan ulusu mu kurtarmıştı . Şimdi ise, onun oğlu tarafından gönderilen

dört kahraman, aynı şekilde dağılmış olan ulusumu kurtardı lar. Buna teşekkürle karşılık göstereceğime yer ve gök şahit olsun ! » . Tuğrul, sözlerine şunları d a ekledi : «Bir zamanlar, dos tum Yesügey-Bahadır benim parçalanmış olan ulusumu kurtar mıştı. Oğlu Temücin de aynı şekilde dağılmış olan ulusumu kurtardı. Baba ve oğul bu suretle dağılmış olan ulusumu bana toplayıp getirirlerken, kimin için çalıştılar? Ben artık yaşlan dım. Şimdi bana, yükseklere çıkmak zamanı da geliyor. Ben böyle ihtiyarlayıp gömüldükten sonra ulusumu kim idare eder? Küçük kardeşlerim kabiliyetsiz kimselerdir. Biricik oğlum Senggüm ise sanki yokmuş gibi yalnızdır. Oğlum Te rnücin'i Senggüm'e ağabey yapayım da iki oğlum olsun ve gönlüm rahat etsin ! » . Tuğrul bu düşüncelerle Tu'ula boyun daki Kara Ormanda Cengiz Han'la uzun uzun konuştu ve ne ticede birbirine karşı haha-oğul girbi hareket etmeye karar ver diler. Fakat Tuğrul kararsız bir adamdı. Cengiz Han ile baba. oğul gibi yaşamaya söz verdiği halde, bir türlü bu sözüne de vamlı olarak sadık kalamadı. İçinden Cengiz Han'a karşı iyi lik hisleriyle bağlı olmakla beraber, çok defa etrafındakilerin baskı ve tesiriyle fikrini değiştirerek düşman cepheye katıldı. Onun ikide bir cephe değiştirmesinde, sevgili oğlu, fakat Cen giz Han'ın amansız düşmanı Nilka-Senggüm'ün de büyük rolü oldu. Tuğrul'un bu kararsızlığı, etrafındakilerin ondan soğu masına ve yavaş yavaş onu terketmelerine sebep oldu ve ne ticede kendi traj ik sonunu da hazırladı. Cengiz Han ile Tuğrul ailelerinin gittikçe birbirlerinden uzaklaşmalarında bir kız isteme hadisesi de mühim rol oynadı ve Camuka bundan ustalıkla yararlandı. Cengiz Han, Tuğrul ile olan bu dostluğu ikinci bir dost lukla derinleştirmek düşüncesiyle, kardeşi Coçi için Senggüm'. 42

ün bacısı Ça'ur-Beki'yi istedi ve buna karşılık olarak Senggüm' ün oğlu Tusaka'ya kendi kızı Kocin-Beki'yi vereceğini söyledi. Bu durumda Senggüm kendisini yüksek görerek : «Bizim ne silden biri size giderse kapı dibinde oturur ve durmadan yük sek tarafa bakar. Sizin nesilden biri bize gelirse yüksek ta rafta oturur ve kapı dibine bakar» dedi ve kız kardeşi Ça'ur Beki'yi vermedi. Bu söz üzerine Cengiz Han'ın Tuğrul ve Nilka Senggüm' e karşı sevgisi azaldı. Bu suretle Cengiz Han'ın sevgisinin azaldığını farkeden Camuka, 1203 Domuz yılının ilk bahar mevsiminde Altan, Ku· çar, Kardakinlerden Süge'etey, Ebügecinlerden To'oril ve No yakinlerden Kaçi'un-Beki ile buluşarak konuştu. Sonra hep birlikte oradan hareket ederek, Cece'er tepesinin kuzeyindeki Berke-Elet çölünde bulunan Nilka-Senggüm'ün yanına gittiler. Burada Camuka, Cengiz Han'a iftirada bulunarak şunları söy ledi : « Dostum Temücin, Naymanlardan Tayang Han'a elçiler göndererek gizlice münasebette bulunmaktadır. Onun ağızı B aba-oğul, der Fakat hareketi Başka türlüdür. Ona inanabilir miyiz ? Daha önce davranmazsanız, haliniz ne olur? Temücin'e karşı harekete geçerseniz, ben de yandan hü cum ederim». Altan ve Kuçar şöyle dediler : « Biz senin için Hö'elün ço cuklarını, Büyük kardeşlerini Öldürürüz, Küçük kardeşlerini Bozkıra atarız ! » 43

Ebügecin, Noyakin ve Kardakinliler şöyle cc Biz senin için onların

konuştular :

Ellerini Bağlarız, Ayaklarını B ağlarız ! ». To'oril şöyle dedi : « En iyisi, hile ile gidip Temücin'in ulusunu ele geçirmektir. Ulusu alındıktan sonra, etrafında kimse kalmayınca ne yapabilir? » . Kaçi'un-Beki : «Oğlum Nilka-Senggüml Sen n e düşünürsen, ben de Mesafenin Sonuna kadar, Derinliğin Dibine kadar seninle giderim! » dedi. Bu konuşmalardan sonra Nilka-Senggüm bu sözleri Sayı kan-Töde'en vasıtasiyle babası Tuğrul'a bildirdi . Bu haber üze rine Tuğrul : « Oğlum Temücin'e karşı niçin böyle fikirler bes liyorsunuz ? Şimdiye kadar bize destek olduğu halde, bugün oğlum hakkında kötü düşünürsek Tanrı yardımcımız olmaz. Camuka, sözü kararsız bir adamdır, bir öyle, bir böyle konu ştır» diye teklifi kabul etmeyerek geri çevirdi. Senggüm tek rar : «Bir kimse ağzı ve dili ile konuştuğu halde ona niçin gü venilmesin ?» diyerek tekrar ve tekrar haber yolladığı halde bir netice çıkmayınca kendisi gitti ve babasına şunları söyledi : «Senin kuvvetin bugünkü duruma geldiği halde, o bizi hiçe sayıyor. Han babam, sen hakikaten Beyazı parçalar, Siyahı durdurursan, baban Kurçakus-Buyruk-Han tarafından büyük hizmetle top lanmış olan bu ulusun idaresi bize kalır mı? Bunun idaresi

kime ve nasıl bırakılacaktır ?». Buna karşılık olarak Tuğrul : « Çocuğumu, oğlumu nasıl bırakırım? Şimdiye kadar bize des tek olan Temücin'e karşı fena fikirler beslersek, acaba bu doğru bir hareket olur mu? O zaman Tanrı bize yardım eder mi ? » dedi. Bu söz üzerine oğlu Nilka-Senggüm darılarak, ka pıyı şiddetle vurup çıkıp gitti. Fakat Tuğrul, sonunda oğlu Seng güm' e acıyarak onu tekrar çağırttı ve şöyle dedi : « Acaba Tan rı bize yardım eder mi dersin? İnsan oğluna karşı nasıl olur da kötülük yapabilir? Eğer bunu yapabilecek kudrette iseniz, siz bilirsiniz ». Böylece Tuğrul'un da muvafakati alındıktan sonra, Cen giz Han'ı ortadan kaldırmak veya hiç olmazsa kudretinin bü yümesine engel olmak maksadiyle gizli planlar üzerinde ko nuşulmaya başlandı. İlk teklifle ortaya atılan Senggüm şöyle dedi : « Onlar bizim Ça'ur-Beki'ye talip olmuşlardı. Şimdi on ları nişan meclisine çağıralım ve bir gün tayin ederek buraya getirdikten sonra yakalayalım ! ». Bu teklif kabul edilince : « Ça'ur-Beki'yi vereceğiz. Nişan yemeğine buyurun! » diye Cen giz Han'a haber yolladılar. Bu davet üzerine Cengiz Han on adamla yola çıktı ve yolda Münglik-Eçige'nin evinde kaldı. Münglik-Eçige ona : « Ça'ur-Beki'yi istediğiniz zaman aynı adamlar seni hakir görerek kızı vermemişlerdi. Şimdi nasıl oluyor da bunun tersine hareket ederek seni nişan yemeğine çağırıyorlar? Kendilerini yüksek gören bu adamlar, nasıl olur da 'gelini vereceğiz' diyerek seni davet ederler? Acaba bu sağ lam bir iş midir? Oğlum, burada dikkatli bulunmak gerekir. Onlara bahane olarak : «Bahar geldi

hayvanlarımız zayıftır,

önce onları beslemek istiyoruz! ' diye haber yollayalım» dedi. Neticede Cengiz Han kendisi gitmedi, ancak : «Nişan yemeğini yiyiniz ! » diyerek Buka tay ile Kiratay'ı gönderdi. Buka tay ile Kiratay'ın gelmesiyle

düşmanlar : « Meseleyi çaktırdık.

Onu.

yarın erkenden kuşatarak yakalayalım! » diye karar verdiler.

Bu suretle kuşatarak yakalamak için verilen kararı, Al tan'ın küçük kardeşi Yeke-Çeren evine gelerek karısına söyle di : « Yarın erkenden Temücin'i yakalamak için sözleşildi. Bu kararı biri gidip de Temücin'e bildirse, kim bilir nasıl müka fatlandınlırdı ! » dedi. Kansı : «Senin bu manasız sözlerin de ne oluyor? Adamlar ciddi konuşuyorsun zannederler» diye cevap verdi. Bu konuşulanları çobanları Baday ve Kişilik duydular ve aynı gece gizlice yola çıkarak Cengiz Han'a gidip haber ver diler. Gördükleri bütün savaş hazırlıklarını kapı arkasından anlattıktan sonra ilave ettiler : « Cengiz Han'a arzediyoruz ki, bu işte şüphe yoktur, onlar seni kuşatarak yakalamaya karar vermişlerdir.»

vı

CENGİZ HAN'IN TUGRUL VE CAMUKA İDARESİNDEKİ KEREYİTLERE KARŞI KALAKALCİT SAVAŞINI KAZANMASI. CENGİZ HAN İLE TUGRUL, CAMUKA VE SENGGÜM ARASINDA MÜZAKERE. KEREYİTLERİN SONU ( 1203 ) ( § 170 - 185 ) Cengiz Han, Baday ve Kişilik'in getirdikleri bu habere inandı ve daha geceleyin, etrafında bulunan güvenilir kimse· leri bundan haberdar etti. Yüklerini atarak hafifledikten son· ra geceleyin oradan uzaklaştılar. Mau-Ündür dağının kuzeyin den ilerlediler. Mau-Ündür'ün kuzeyinde, itimat ettiği Uriyang katlı Celme Ko'a'yı artçı olarak geride bıraktı. Yürüyüşlerine devam ederek, ikinci gün öğleyin, güneş zeval vaktinde iken Kalakalcit çölüne vararak yemek için durdular. Ordunun bü yük kısmı dinlenirken, Alçiday'ın hayvan bakıcıları Çigiday ve Yadir, bölge bölge dolaşarak taze çayır üzerinden atlarını otlatarak gelirlerken, geriden, Mau-Ündür'ün önünden Hula' an-Burukat'ı geçip gelen ordunun tozunu gördüler ve : «Düş man geliyor! » diye atlarını sürerek haber getirdiler. Düşmanın gelmesi haberi üzerine, Mau-Ündür'ün önünde ve Hula'an-Bu rukat üzerinden yükselen tozu tetkik ettikleri zaman Tuğrul'un peşlerinden gelmekte olduğunu ani.adılar. Cengiz Han durumu anlar anlamaz atına bindi ve hayvanlarını yükleterek oradan uzaklaştı. Bunu görmemiş olsalar geç kalmış olurlardı. Bu hareket esnasında Tuğrul ile Camuka konuşa konuşa yan yana beraber geliyorlardı. Onlar Cengiz Han'a karşı bir leşmiş olmakla beraber, içlerinden birbirlerine karşı pek de

samimi değildiler. Bilhassa Camuka, her vesile ile kışkırtıcı sözler sarfediyor ve Cengiz Han'ın savaşçı kahramanlarım överek Tuğrul'un kalbine korku salmaya çalışıyordu. Camuka, Tuğrul'a karşı sadakatsizliğinde o kadar ileri gitti ki, gizlice Cengiz Han'a elçi göndererek Tuğrul'un savaş planı hakkında şu şekilde bilgi bile vermeye çalıştı : «Tuğrul benden 'Temücin'in yanında savaştan anlayan kimler var?' diye sorduğu zaman ben ona, Uru'ut ve Mangkud ları yüksek tuttuğumu söyledim. Bunun üzerine onlar, en iyi gördükleri Cirginleri ön safa koydular. Cirginlerin takviyesi için Tümen-Tübegenli Açık-Şirun'u tayin ettiler. Dungkayid lerin takviyesi için Tuğrul'un muhafız hinliğinin başında Prens Korı-Şilemün'ü seçtiler. Bunların gerisinde de, karar gereğince Tuğrul ordusunun büyük kısmı bulunacaktır. Bundan başka Tuğrul bana : «Küçük kardeşim Camuka, orduyu sen sevket» dedi. Bu da gösteriyor ki, o ancak geçici zaman için arkadaş tır. Onların ordusu hiç seninki ile ölçülebilir mi ? Ben eski den sen dostuma karşı savaşta hiç başarılı olamamıştım, o ise benden de aşağıdır. Dostum korkma, ancak dikkatli ol ! » . Bunun üzerine Cengiz Han ordusunun tertibini tamam ladı , Uru'ut ve Mangkud boyları, Cürçedey ve Kuyildar'ın ida resinde Cengiz Han'ın önünde savaş nizamı aldılar. Onlar ter· tiplenirken, önlerinde Cirginler olduğu halde düşman gelip çattı. Düşman gelir gelmez Uru'ut ve Mangkutlar ileri atılarak Cirginleri püskürttüler. Onlar muzaffer bir şekilde ilerlerken, Tuğrul'un ordusundaki Tümen-Tübegenli Açık-Şirun hücuma geçti ve Kuyildar'ı mızraklarla vurup düşürdü . Mangkudlar, yaralı komutanları Kuyildar'ın etrafını sardılar ve onu alıp çekilmeye başladılar. Fakat Cürçedey, Uru'utların başında düş mana saldırarak Tümen-Tübegenleri geriye attı. Böylece düş manı sıkıştırarak ilerlerken, Tuğrul'un ordusundaki Olon-Dung kayitler onun karşısına çıktılar. Cürçedey onları da püskürttü. Böylece ilerlerken, Tuğrul'un prenslerinden Korı-Şilemün mu48

hafız binliği ile hücuma geçti. Cürçedey onun hücumunu da tardedip ilerlerken, Tuğrul'un oğlu Senggüm, babasının mu vafakatini almadan Cürçedey'in kuvvetlerine karşı hücuma kalkıştı. Fakat kırmızı yanaklarından vurularak hemen orada yuvarlandı. Senggüm'ün vurulduğunu gören Kereyit'ler onun etrafını sararak durdular. Cengiz Han'ın ordusu savaşı kazanmıştı. Güneş tepenin üzerinden kaybolacağı sırada, yaralı bir halde yatan Kuyildar'ı yanlarına alıp geri döndüler. Cengiz Han, geceleyin muharebe meydanından uzaklaşarak başka bir yerde kondu. Bundan sonra Unggirat boyunu da kendi hakimiyeti al tına alan Cengiz Han Tüngge nehrinin doğu tarafına gidip yerleşti. Buradan, Arkay-Kasar ile Sügegey-Ce'ün'ü şu sözlerle elçi olarak Tuğrul'a gönderdi : «Han babam, sen hangi kızgınlıkla beni böyle korkutmak istedin? Niyetin korkutmak ise, niçin önce kendi kötü oğul larınla kötü gelinlerini korkutarak derin uykudan uyandırmı yorsun? Oturduğum iskemle alçaldı, Yükselen duman dağıldı, Niçin beni böyle korkuttun? Han babam, Seni dışardan olanlar mı Tahrik etti? Seni kötü niyetliler mi Kızdırdı? Han babam, biz ne konuşmuştuk? Corkal-Kun dağlarının kızıl tepelerinde şöyle karar vermemiş miydik : 'Dişli yılanlar Aramıza nifak sokmak isterlerse, Bu nifağa düşmeyelim, Ancak yüz yüze konuşarak İnanalım' dememiş miydik ?

Şimdi ise Han babam, dişimiz ve ağzımızla anlaştıktan sonra benden niçin ve ne maksatla ayrıldın? 'Büyük dişli yılan Bizi ısırmak isterse, Bu ısırmayı üzerimize almayalım, Ancak yüz yüze anlaşarak İnanalım' dememiş miydik? Şimdi ise Han babam, ağzımız ve dilimizle anlaştıktan sonra benden niçin ve ne maksatla ayrıldın ? Han babam, Ben küçük olmuşsam, Büyük şeyleri arayamaz mıydım? Ben kötü olmuşsam, İyi şeyleri arayamaz mıydım ? İki oklu arabanın Bir oku kırılırsa, Öküz onu çekemez. Bunun gibi, ben de senin bir okun değil miydim? İki tekerlekli arabanın Bir tekerleği kırılırsa , Gidemez. Bunun gibi, ben de senin bir tekerleğin değil miydim ? Cengiz Han bunlara ek olarak, gerek lbaıbası Yesügey-Ba hadır zamanında ve gerek ondan sonra aralarında olup biten leri acı ve tatlı tarafları ile Tuğrul'a elçiler vasıtasiyle anla tarak, geçici olsa bile onun gönlünü almasını bildi. Cengiz Han'ın sözleri şöyle son buluyordu : «Şimdi Han babam, beni niçin böyle azarlıyorsun? Kızgınlığının sebebini bildirerek ba na bir elçi gönder! Gönderdiğin takdirde, Kubari-Kuri ile İdürgen'i gönder. Eğer bunların ikisini birlikte gönderemez· sen yalnız birini gönder! ». Bunları dinledikten sonra Tuğrul : «Ah yazık!

Oğlumdan mı ayrıldım? Öyleyse kanundan ayrıldım! Oğlumdan mı uzaklaştım ? Öyleyse yolumuzdan uzaklaştım! » dedi ve kalbinin sızladığını hissetti. Sonra sözüne devamla : « Eğer şimdi oğluma karşı kötü niyet besleyecek olursam, ka· nım işte bunun gibi aksın ! » diye yemin etti, bıçağı ile serçe parmağının ucuna vurarak kanını akıttı ve bir parça kanını kayın kabuğundan yapılmış küçük bir kutuya koyarak : «Oğ luma verin ! » diye gönderdi. Bundan sonra Cengiz Han Camuka'ya da şu haberi yol ladı : « Sen, kıskançlık yüzünden Han babamla aramı açtın. Bir zamanlar, bizden kim erken kalkarsa, Han babamızın mavi bardağından içerdi. Ben senden daha erken kalkarak içtiğim için beni kıskandın. Şimdi siz Han babamızın mavi bardağım boşaltmakla meşgulsünüz! ». Son savaşta yanağından yaralanan Tuğrul'un oğlu Seng· güm'e de Cengiz Han elçiler vasıtasiyle şunları söyledi : « Elbise ile doğmuş Bir çocuğum ben, Çırılçıplak doğmuş Bir çocuksun sen! Han babamız bizi eşit bir şekilde terbiye etmek istemişti. Fa kat dostum Senggüm, sen beni 'araya girer! ' korkusu ile kıs kançlıkla takip ettin. Han babamızın kalbini muztarip etme, sabah ve akşam, girerken ve çıkarken onu teskin et! Kendi fikirlerinden vazgeçmeyerek, Han baban zamanında hüküm dar olmak niyetiyle pederimizi üzme, onun düşüncelerini da ğıtma. Dostum, bana elçi gönder! Göndereceksen Bilge-Beki ile Tödöyen'i gönder. Bana elçi gelecekse Han babam iki elçi göndersin, dostum Senggüm de iki elçi göndersin. Dostum

Camuka da iki elçi göndersin. Kuçar da iki elçi göndersin. Açık-Şirun da iki elçi göndersin. Kaçi'un dahi iki elçi gön dersin ! » diyerek Arkay-Kasar ve Sügegey-Ce'ün vasıtasiyle bu haberi yolladı. Tuğrul'un oğlu Senggüm bu sözleri duyunca : « Ü ne za mandan beri 'Han babam' diye konuşuyor? Şimdiye kadar onu 'ihtiyar katil' diye adlandırmıyor muydu ? O bana ne zaman 'dostum' diye hitap etmiştir? Şimdiye kadar 'büyücü Tokto'a, Müslüman koyunu kuyruğunun peşinde dolaşıyor' demiyor muydu ? Bu sözlerin manası açık anlaşılıyor. Bunlıar savaşa işaret eden sözlerdir. Bilge-Beki ve Tödöyen, savaş tuğumu açınız ! Beygirlerimizi besleyiniz! Burada beklemeye gelmez ! » dedi. Elçiler aracılığı ile karşılıklı müzakereler devam eder ken, iki taraf da bundan müspet bir netice beklemiyordu. Ak sine, yeni bir çarpışma için zaman kazanmak istiyordu. İki taraf da Moğolistan'da kati hakimiyete ulaşma peşinde olduğu için, ortaklıkta bir güvensizlik hüküm sürüyordu. Kim daha erken davranırsa o kazanacak gibi bir hal vardı. Fakat bunun la beraber durumun Cengiz Han için daha müsait olduğu açık ça görülüyordu : Bazı boyları savaş yolu ile, fakat çoğunu sevgi ile, heyecanla etrafına toplamasını bilen Cengiz Han'ın kuvvet ve kudreti gittikçe artmış, adı, sanı artık her tarafa yayılmıştı. Cengiz Han, 'babam' diye hitap ettiği eski dostu ve müttefiki Tuğrul ile oğlu Senggüm'ün ve onların ortağı Camuka'mn artık ortadan kaldırılmaları gerektiğine inanmış bulunuyordu. 1203 Kalakalcit savaşında yenilerek halkının büyük bir kısmını kaybetmiş olan Kereyitlerin reisi Tuğrul, aslında sal dıracak durumda olmadığı gibi, Cengiz Han'ın elçiler vasıta siyle yolladığı sözlerine güvenerek, onun da bir hücumda bu lunacağına pek ihtimal vermiyordu. Cengiz Han'ın adım adım

takip ederek yaptığı istihbaratına göre Tuğrul, altın çadırını açmış, ziyafet hazırlığı ile meşguldü. İşte tam bu sırada Cengiz Han'ın kurmayları da hücum planını hazırlıyorlardı : Tuğrul'a elçi olarak gönderilen Kali-Udar ile Çakur-Kan (Çakırhan) , dönünce Cengiz Han'a şöyle dediler : «Tuğrul ha zırlıksızdır. Altın çadırını kurarak ziyafete hazırlanıyor. He men toplanıp bütün gece yürüyelim ve onu her taraftan çevi rerek basalım! » dediler. Cengiz Han, yanındakilerle istişare den sonra bu fikri uygun buldu. Cürçedey ile Arkay'ı öne süre rek gece yürüyüşü ile oraya vardı ve Cece'er-Ündür dağlarının boğaz girişinde bulunan Tuğrul'u muhasara etti. Üç gün üç gece savaştıkları halde tahkimat mukavemet ediyordu. Nihayet düşman üçüncü gün dayanamayarak teslim oldu. Tuğrul ile Senggüm ortada yoktular ve nasıl kaçtıklarını da gören ol madı. Karşı tarafın komutanı Kadak - Bahadır adında biri idi. O, Cengiz Han'ın huzuruna götürülünce şunları söyledi : «Üç gün üç :gece savaştıktan sonra, öz hanımın yakalanıp öldürül mesine tahammül edemediğimden, onun teslimine engel ol mak maksadiyle mukavemete devam edip kaçmasını kolay b.ştırdım. Şimdi öldürüleceksem ölürüm, Cengiz Tan tarafın dan affedilirsem, bütün gücümü vererek ona hizmet ederim ! » . Cengiz Han, Kadak-Bahadır'ın mertçe sözlerinden hoşla narak şöyle dedi : « Kendi hanına ihanet e demiyerek onun kaçıp kurtulması için savaşmış olan bu adam bir erkek değil midir? Bu, arkadaş olmaya layık bir adamdır» . Cengiz Han Kadak-Bahadır'ı öldürtmeyerek affetti ve Kalakalcit savaşında yaralanarak ölen Kuyildar'ın yerine onu tayin etti.

VII TUGRUL VE SENGGÜM'ÜN ÖLÜMÜ NAYMANLAR İLE MERKİTLERİN İTAAT ALTINA ALINMASI (§ 186 - 1 97) Cengiz Han, Tuğrul'u yendikten sonra Kereyit halkını yağma ederek her tarafa dağıttı. Cirginli yüz kişiyi, hizmetine karşılık olarak Süldüslü Takay-Bahadır'a verdi. Tümen-Tübe genlerin taksiminde de herkese yetecek kadar aldı. Tuğrul ile Senggüm kaçıp kurtulduktan sonra, Tuğrul susamış olduğu için Didik-Sakal civarındaki Nekün deresine gitmişti. Orada Nayman karakollarından Korı-Sübeçi'ye ras ladı ve : « Ben Tuğrul'um ! » dedi ise de onu inandıramadı. Nay manlı karakol postası onu tanımadığından yakalayıp hemen öldürdü. Senggüm ise Nekün deresine gitmemiş, uzaktan do laşarak Çöl bölgesine gelmişti. Orada su ararken, yabani atla rın sineklerle uğraşıp durduğunu gördü. Senggüm'ün yanında seyisi Kököçü ile seyisinin karısı olmak üzere ancak iki kişi vardı. Senggüm atından inince atını seyisi Kököçü'ye vermişti. Kököçü, Senggüm'ün atını eline geçirince geriye dönüp kaç mak istedi. Fakat karısı ona : «Altın elbiseler giyerken, Tatlı yemeklerden yerken, O seni 'Kököçüm ! ' diye çağırıyordu. Hanın Senggüm'ü, Niçin bırakıp Gidiyorsun sen?» 54

dedi ve durdu. Kököçü : « Yoksa Senggüm'ü kendine koca mı yapmak istiyorsun ? » diye sordu. Bunun üzerine karısı : « Bir kadın olarak şunu söylemeliyim ki, benim yüzüm ancak kö pek yüzüne benzer. Hiç olmazsa ona altın bardağını ver de su içebilsin ! » dedi. Seyis Kököçü altın bardağı yere attı ve geriye dönüp dört nala fırladı. Sonra Cengiz Han'a gidip Senggüm'ü ..Çöl'de bıraktığını söyledi ve konuştuklarını da olduğu gibi anlattı. Cengiz Han : « Kadını mükafatlandırınız. Öz hanına ihanet eden seyis Kököçü'ye bundan sonra kimse inanmaz, onun kafasını kesiniz! » diye buyurdu. Cengiz Han tarafından birkaç yıl önce kısmen itaat al tına alınmış olan Moğol boylarından Naymanlar ile Merkitle rin arta kalan kısmı, Kereyitlerin parçalanmasından sonra da Cengiz Han'a karşı mücadeleyi bırakmak niyetinde değildiler. Bu harekette Naymanlardan Tayang-Torluk Han ve anası Gür besü baş rolü oynadılar. Cengiz Han'a karşı askeri harekete girişmenin bir felaket olacağını önceden kestiren Naymanların askeri başkomutanı Köksegü-Sabrak, onlara soğukkanlı ol mayı tavsiye ettiyse de söz dinletemedi. Köksegü-Sabrak şöyle diyordu : « Şimdi köpeklerimiz, yaklaşan bir tehlikeyi haber verir gibi havlıyorlar. Hatunumuz Gürbesü'nün icraatı sert, fakat hanım Torluk-Tayang sen za yıfsın. Senin, kuş beslemek ve av avlamaktan başka düşüncen yok gibidir». Buna karşılık Tayang Han şöyle dedi : « Şurada doğu ta rnfımızda birkaç Moğol varmış. Onlar, kuburluklariyle büyük Tuğrul'u korkutarak, nihayet onu ölüme kadar sürüklemişler imiş. Yoksa onlar şimdi kendileri mi han olmak istiyor? Gökte güneş ve ay gibi iki parlak şey varsa da, yer yüzünde iki han barınamaz. Biz şu bir avuç Moğol üzerine

yürüyerek onları

tutsak edelim ! ».

Torluk-Tayang'ın anası Gürbesü de bu esnada söze karı şarak şunları söyledi : « Onları ne yapalım ? .Moğol halkı pis pis kokar, Kara elbise giyer. Şimdi bizden uzaktırlar ve orada kalsınlar. Fakat asil kızla rını gelin alıp el ve ayaklarını temizledikten sonra, onlara inek ve koyunlarımızı sağdırabilirdikl ». Tayang Han : « Durum böyle ise, onlar korkulacak hir şey değilmiş. Biz şimdi Moğol ların üzerine yürüyüp kuburluklarını alalım ! » dedi. Komutanları Köksegü-Sabrak tekrar ihtarda bulunarak : «Amma da büyük sözler konuşuyorsunuz ha! Ey Torluk Han, acaba sen bu iş için uygun bir adam mısın, susalım! » dedi. Köksegü-Sabrak'ın bu ihtarlarına rağmen Tayang Han, Öng güdlü Alakuş-Digit-Kuri'ya Törbi-Taş adlı elçisini gönderip şu haberi yollamaktan kendini alamadı : « Şurada doğu tarafımız da birkaç Moğol var diye söylüyorlar. Sen benim sağ kolum ol. Ben de buradan hücum ederim. Böylece onların kuburluklarını elimize geçirelim ! ». Faka!t Ala:kuş-Digit-Kuri : « Senin sağ kolun olamam ! » diye cevap verdi ve Yukunan adında bir adamı Cen giz Han'a yollayarak şu sözlerle ona bilgi verdi : « Naymanlı Tayang Han senin kuburluklarını almak niyeti ile gelmek isti yor. O bana adam yollayarak sağ kolu olmamı talep etti. Fa kat ben reddettim. Şimdi, kuburluklarından mahrum kalmaya sın diye, dikkatli bulunmanı tavsiye ediyorum» . B u esnada Deve bozkırında sürek avı ile meşgul olan Cen giz Han Tülkin-Çe'üd mevkiini her taraftan çevirmiş bulunu yordu. O esnada, Alakuş-Digit-Kuri'nin gönderdiği Yukunan yukardaki haberi getirdi. Bu haber üzerine : « Ne yapalım ? " diye konuşurlarken, bazıları : « Şimdi hayvanlarımız zayıftır, bu durumda ne yapabiliriz ? » dediler. Fakat Otçigin-Noyan : «Atların zayıflığı da bir özür olur mu imiş ? Benim atlarım sağ lamdır. Böyle bir haber karşısında nasıl hareketsiz kalabili56

riz ? » dedi. Belgütey-Noyan da Otçigin'i destekleyerek konuştu ve sözlerini : « En iyisi derhal hayvanlara atlamaktır! » diye tamamladı. Otçigin ile Belgütey'in fikirlerini uygun bulan Cengiz Han sürek avına son verdi, Abcika-Köteger'den kalkıp Kalka boyundaki Ornu'u yakınında bulunan Keltegey-Kada'da yerleş· ti. Orada ordusunu teftiş ederek yeniden düzenledi . Binlikleri teşkil ederek Binbaşıları, Yüzbaşı ve Onbaşıları tayin etti. Bu rada Çerbileri de tayin etti : Dödey-Çerbi, Dokolku-Çerbi, Öge le-Çerbi, Tolun-Çerbi, Baçaran-Çerbi, Süyiketü-Çerbi olmak üzere tayin edilenler altı çerbi idi. Binlikleri ( Alay veya Tabur) , Yüzlükleri (Bölük) v e Onlukları (Manga) kurduktan sonra, seksen gece nöbetçisi ile yetmiş gündüz nöbetçisinden ibaret olan muhafız kıtasını teşkil etti. Bu kıtaya Binbaşıların ve Yüz başıların çocuk ve kardeşleriyle, becerikli ve boylu poslu ol mak şartiyle, serbest kimselerin çocuk ve kardeşleri de girebi liyorlardı. Cengiz Han'ın teşkilatlanma hakkındaki emrinin teferru atı şöyle idi: « Silahşörler, gündüz nöbetine ayrılan muhafız kuvvetleri, aşçılar, kapı bekçileri ve seyisler sabahleyin hiz metlerine başlayıp, güneş batmadan önce yerlerini gece nö betçilerine terkedecekler, atlarının yanına giderek orada gece leyeceklerdir. Gece nöbeti için ayrılmış olanlar, evlerin etra fındaki nöbetçileri ve kapı dibindeki nöbetçileri yerlerine gön dereceklerdir. Silahşörler ve gündüz nöbeti için ayrılmış olan lar, ertesi gün biz çorba içerken, gece nöbetçilerinin yanına giderek kendilerini takdim edecekler ve bu suretle silahşörlar, gündüz nöbetçileri, aşçılar ve kapı bekçileri kendi hizmetle rine giderek yerlerini alacaklardır. Üç gün üç gece bu suretle nöbet tuttuktan sonra, gece nöbetçileri

aynı şeldlde üç gece

istirahat edecekler ve gündüz nöbetçileri değişmek suretiyle gece nöbetine başlayacaklardır. »

Böylece binlikleri teşkil ederek çerbileri tayin edip, gece nöbeti için seksen, gündüz nöbeti için yetmiş kişi ayırıp Ar kay-Kasar için de çekirdek askerleri seçtikten sonra, Kalka bo yundaki Orno'u yanında bulunan Keltegey-Kada'dan kalkıp Nayman halkına karşı yürüdü. 1204 Sıçan yılında, yazın birinci ayının on altısında, Cen giz Han tuğunu açarak yürüyüşe geçti. Cebe ile Kubilay'ı Ön· den göndererek Kelüren boyunca ilerledi . Sa'ari bozkırına gel· diklerinde, Kangkarkan tepesinde Naymanların karakol pos tal arına çattılar. Naymanlar Cengiz Han'ın gözcülerini takip ederken, kır atlı ve kötü eğerli birini yakaladılar. Naymanlı karakol postaları bu atı elJerine geçirince kendi aralarında : «Moğolların beygirleri zayıfmış ! » diye konuşmaya başladılar. Sa'ari bozkırına vararak durduktan sonra « Ne yapalım ? » diye müzakere ederlerken, Dödey-Çerbi Cengiz Han'a şöyle bir tek lifte bulundu : « Biz sayı bakımından azız. Az olduktan başka yorgun da düştük. Bir defa burada durduktan sonra, Sa'ari bozkırına dağılalım ve atlarımızı da tavlanıncaya kadar yaya lım. Her asker beş muhtelif yerde ateş yaksın. Bu ateş ile düş manı korkutmuş oluruz. Naymanların çok olduğu söyleni yor, fakat hanları evinden dışarı çıkmamış zayıfın biridir. Onlar ateşlerimizin tesiriyle kendilerini toparlayıncaya kadar hayvanlarımız da tavlanmış olur. Hayvanlarımız kuvvetlendik ten sonra, Naymanların karakollarına baskın yaparız. Onların peşinden esas merkezlerine saldırıp bu kargaşalık içerisinde savaşa başlarsak nasıl olur? . » Bu fikir uygun bulundu ve Cengiz Han her askerin beş yerde ateş yakmasını emretti. Bu suretle Moğollar bütün Sa'ari bozkırına dağılarak dünya kadar ateş yaktılar. Naymanların karakol postaları geceleyin Kangkarkan tepesinden bakıp bir çok yerde ateş görünce : « Bize Moğolların az olduğunu söyle memişler miydi ? Halbuki burada gökteki yıldızlardan da fazla ateş var» dediler. Biraz önce Moğollardan esir almış oldukları

kötü eğerli bir kır hayvanı komutanlarına yollamış olan bu nö betçiler, şimdi de şu haberi gönderdiler : « Moğol askerleri bütün Sa'ari bozkırını işgal ettiler. Acaba onlar her gün ço ğalmıyorlar mı ? Ateşleri gökteki yıldızlardan da fazladır». Tayang Han, Kaçır suyu civarından kalkarak Tamir de resinin mecrasına doğru yürüdükten sonra Orhon'u geçti ve Naku kayalıklarının doğu tarafı boyunca Çakır-Ma'ut yerine geldi. Cengiz Han'ın karakolları onları görünce : « Naymanlar geliyor! » diye haber yolladılar. Bu haber üzerine Cengiz Han : « Çoğun fazlası zararlı olduğu gibi, azın eksiği de zararlıdır! » diyerek onlara doğru ilerledi. Ordusunu tertipleyerek onların karakollarını geriye atarken : « « Sık çayırlık » tarzında yürüyeceğiz, « Deniz» sisteminde tertipleneceğiz, « Burgu» usulünde savaşacağız ! » diye emir verdi. Cengiz Han kendisi önde yürüdü, esas kuv veti Kasar'ın emrine verdi ve yedek hayvanların sevkini de Otçigin-Noyan'a bıraktı. Naymanlar Çakır-Ma'ut'tan çekilerek Naku kayalıklarının güneyinde, dağın kenarında mevzi aldılar. Bunun üzerine Naymanların karakollarını geriye püskürten Cengiz Han'ın karakolları onları takip ederek, Naku kayalık larının önünde bulunan esas kuvvetlerine kadar sürdüler. Tayang Han, takip ederek gelen bu kuvvetleri görünce, ordusu ile birlikte Naymanlar tarafında bulunan Camuka'dan : « Koyun sürüsünü ürküterek onları ağıla kadar kovalayan kurt gibi saldıran bu adamlar kimdir ? » diye sordu. Camuka ceva bında şöyle dedi : « Dostum Temücin'in insan eti ile beslenen ve zencire bağlı dört köpeği vardı. Karakollarımızı kovalayıp gelen işte onlardır. Bu dört köpeğin :

Alınları bakırdır, Burunları minkaştir, Dilleri zımba gibi, Yürekleri demirdir, Kamçıları kılıçtır! Onlar çiğle beslenirler, Rüzgarla uçarlar, Savaş günlerinde İnsan eti yerler, Hareket günleri için İnsan eti biriktirirler ! » Şimdi onlar zencirlerinden boşanmışlar ve zaptedilmez bir hal de, tükürüklerini saçarak, neşe ile ileri fırlamışlardır. Bu dört köpeğin adlarını öğrenmek istersen, bunlar : İkisi Cebe ile Kubilay, İkisi Celme ile Sübe'etey olmak üzere dört kişidir. Tayang Han : « Öyle ise biz bu kötü kimselerden biraz uzak duralım ! » diye geriye gitti ve biraz yükselerek dağın eteğinde durdu. Bundan sonra Tayang Han, neşe içerisinde bağırıp çağırarak kendilerini etraftan çevirme ye çalışanları görünce, tekrar Camuka'ya dönerek : « Bunlar kimlerdir? Erken doğmuş kulun Anasından süt emerek Etrafında dolaşıp Koşar gibi, Niçin bunlar bizi Kuşatıyorlar ? » diye sordu. Camuka tekrar şöyle cevap verdi : «Mızraklı erleri kovalayan, Onların kanlı elbiselerini alan, 60

Kılıçlı erleri takip ederek Yere seren, öldüren ve Onların mallarını alan bu adamlara Uru'ut ve Mangkut derler! Şu anda saldıran bu kıtalar Neşeli gözükmüyorlar mı ? » . Tayang Han yine : « Öyle ise biz b u kötü adamlardan biraz daha uzaklaşalım! dedi ve tekrar biraz daha yükselerek mevzi değiş tirdiler. Tayang Han tekrar Camuka'ya dönerek.: « Onların ge risinde, kıtasının başında aç doğan gibi tükürüklerini saçarak gelen de kim oluyor ? » diye sorunca, Camuka : « O gelen dos tum Temücin'dir « Bütün vücudu Bakırla kaplanmış, Zımba vurulacak boş yeri yoktur! Bütün vücudu Demirle dövülmüş, İğne sokulacak boş yeri yoktur. » Dostum Temücin'in aç doğan gibi tükürüklerini saçarak gel diğini görmüyor musun ? Siz Naymanlar : « Moğollar gözükün ce, keçi yavrusunun ayak derileri bile arta kalmaz! diye kendi niz söylemiyor muydunuz ? Baksanıza nasıl geliyorlar! » diye Tayang Han'ı kışkırtmakta devam etti. Tayang Han : «Müthiş, müthiş ! Öyle ise biraz daha yük selelim! » dedi ve mevzilerini biraz daha yukarıya aldılar. Ta yang Han Camuka'dan tekrar : «Onun arkasından bir dağ gibi gelen de kim oluyor? » diye sordu. Camuka şöyle cevap verdi : «Hö'elün ana bir oğlunu İnsan eti ile beslemişti. Onun boyu üç kulaçı bulur, Günde üç yaşlık bir öküzü yer,

Üç katlı zırh giyer, Üç öküzle çekilen arabaya biner, Bir adamı, teçhizatı ile yutarsa Boğazına hiçbir şey olmaz. Bir adamı yutmakla gönlü doymaz. Hiddete gelip Okunu atmakla Dağın arkasındaki yirmi - otuz adamı Birden öldürür. Çarpıştığı kimseleri, Okunu atmakla Dağın arkasındakileri Birden öldürür. İnsanlardan başkadır, O bir yılan giıbidir, Coçi - Kasar dedikleri İşte ta kendisidir! » . Bunun üzerine Tayang Han : « Öyle ise biz mümkün olduğu kadar çabuk yükselelim, haydi tırmanın ! » dedi ve biraz daha çıkarak yeniden mevzi aldılar. Tayang Han tekrar : « Onun ar kasından gelen kimdir ?» diye sorduğunda, Camuka şunları söyledi : «Bu, Hö'elün ananın En küçük oğlu Otçigin'dir, Ona tenbel derler, Erken yatar, geç kalkar, Fakat kitleden hiç geri kalmaz, S avaş hattından arkada kalmaz ! » . Bunu duyunca Tayang Han : « Öyle ise hiz, dağın e n son zirve sine çıkalım »dedi. Camuka, Tayang Han'a bunları söyledikten sonra Nay manlardan ayrılıp : « Dostuma söyleyin! » diyerek Cengiz Han'a

şu haberi yolladı : «Tayang Han, sözlerimle aklını oynatıp da ğın tepesine tırmandı. Dostum dayan! Şimdi onlarda yeni bir cephe kurmak için cesaret kalmadı. Ben de onlardan ayrıl dım». Akşam olduğunda, Cengiz Han Naku dağını çevirmekle yetinerek orada geceledi. Naymanlar o gece kalkıp kaçmaya teşebbüs ettiler : Kayalardan atladılar, birbirinin üzerine çul landılar, biı:1birinin kemiklerini parçalayarak, saçlarını yola rak, kuru ağaçlar gibi çatırdayarak ölüme sürüklendiler. Er tesi gün, bitkin bir hale düşen Tayang Han esir edildi. Kendi başına hareket eden Güçülük Han pek az kimse ile ayrılıp gitti ve takip edilince Tamir civarında tahkimat yaparak tutunmak istedi ise de, muvaffak olamadı ve selameti kaçmakta buldu. Bu suretle Cengiz Han Nayman halkını Altay dağları önünde yenerek kendisine ilhak etti. Şimdiye kadar Camuka'nın em rinde bulunmuş olan Cadaran, Katagin, Salci'ut, Dörben, Tay çi'ut ve Uggiratlar da Cengiz Han'a tabi oldular. Cengiz Han, Tayang'ın anası Gürbesü'yü çağırtarak, ona : «Moğollar fena kokuyorlar, diye söyleyen sen değil miydin?» dedi ve onu ken di emrine aldı. 1204 Sıçan yılının güzünde, Cengiz Han Karadal - Huca'ur civarında Merkitli Tokto'a-Beki ile savaşarak onu yendi, Sa'ari Ke'er'de bütün halkını ve devletini eline geçirdi. Tokto'a, oğul ları Kudu, Çila'un ve başka birkaç kimse kaçıp kurtuldu.

VIII CAMUKA'NIN SONU. TEMÜCİN'İN «BÜYÜK» HAN İLAN EDİLMESİ. ASKERİ VE İDARİ İŞLERİN DÜZENLENMESİ (§ 198 - 208 ) Cengiz Han Merkit halkını idaresi altına aldıktan sonra, Tokto'a-Beki 'nin büyük oğlu Kudu'nun Tukay ve Döregene adındaki iki karısından Döregene'yi Ögödey Kağan'a verdi. O sırada Merkit ulusunuu yarısı tekrar ayrılıp Taykal te pesindeki bir kalede yerleşmiş bulunuyordu. Bunun üzerine Cengiz Han bir emirle Sorkan-Şira'nın oğlu Çimbay'ı komutan yaparak, sol cenah .askerlerinin başında, kaleye sığınan Mer ki tlere karşı yolladı. Kudu ve Çila'un adındaki iki oğlu ile bir likte ancak pek az kimse ile kaçıp kurtulmuş olan Tokto'a'yı Cengiz Han kendisi takip etti ve sonra Altay dağlarının güney tarafında kışlamak için ordugah kurdu.

1205 Öküz yılının baharında Aray dağları üzerinden harekete geçti. Halkı elinden çıkmış ve ancak pek az kimse ile kaçıp kur tulmuş olan Güçülük Han ile Merkitli Tokto'a, Erdiş (İrtiş) bo yundaki Bukdurma membaı civarında birleşerek askerlerini tan zim etmekle uğraşıyorlardı. Cengiz Han gelip onlarla savaşa başlar başlamaz, Tokto'a serseri bir okun isabetiyle öldü. Oğulları onun ölüsünü gömemedikleri giıbi yanlarına da alamadılar, an cak kafasını kesip götür�bildiler. Nayman ve Merkitler, kuv vetli olmalarına rağmen savaşa devam edemiyerek kaçarcası na çekilip gittiler. Erdiş nehrini

geçerken, adamlarının çoğu

suda boğularak öldü. Nayman ve Merkitlerden arta kalan 64

bir topluluk da, Erıdiş'i geçtikten sonra ayrılarak yollarına de vam ettiler. Naymanlı Güçülük Han Uygur ve Karlukların memleketinden geçip, Müslümanların diyarında, Çuy nehri ci varında bulunan Kara - Kitanlı Gür Han'ın yanına gitti. Mer kitli Tokto'a'nın oğulları Kutlu, Kat ve Çila'un ve başkaları, Kanglı ve Kıpçakların memleketinden yürüdüler. Bundan son ra Cengiz Han geri dönerek, Aray dağlarındaki esas memleke tinde yerleşti. Taykal tepesindeki Merkitler Çimbay'a teslim oldular. Bundan sonra Cengiz Han, Merkitlerden öldürülmesi ica bedenlerin öldürülmesini ve arta kalanlarının da kendi as kerleri arasında paylaşılmasını emretti. Eskiden itaat altına alınmış olan Merkitler, bu hadise üzerine tekrar ayaklanarak or dugahtan kaçmaya teşebbüs ettiler. Fakat. Muhafızlar bu te şebbüsü önlediler. Bu durum karşısında Cengiz Han : « Ben on ların eski şekilde toplu bir halde yaşamalarına müsaade et mişken, isyana kalkıştılar,» diyerek, büsbütün birbirlerinden ayırmak suretiyle her tarafa dağıtılmalarını emretti.

1205 Öküz yılında, Cengiz Han, demir araıbalı Sübetay'ı Tokto'a'nın Kudu, Kal ve Çila'un adlı oğullarını takibe gönder di. Cengiz Han, burada ancak bir kısmını vereceğimiz uzun manzum emrinde şöyle diyordu : «Tokto'anın Kudu, Kal ve Çila'un Adlı oğulları ile başkaları, Korkup kaçarken okla vuruldular, Boynu kemendi vahşi at gibi, Okla vurulmuş bir geyik gibi, Kanatlanarak yükseğe uçup, Tanrıya çıkmak isterler ise, Sübe'etey sen atmaca olup, Uçup onları yakalar mısın? Sıçan olarak toprağı delip, Yerin altında kaybolurlarsa, Kürek olarak toprağı kazıp,

Onları takip .edemez misin ? Balık olarak denize dalıp, Suda yok olmak isterler ise, Sübe'etey sen büyük ağ olup, Onları çekip çıkarmaz mısın? Yüksek dağları aşasın diye, Geniş suları geçesin diye Gönderdim seni . . . » . Naymanlarla Merkitlere karşı yürütülen savaşlarda Nay manlar tarafında bulunan Camuka, bütün ulusunu kaybetmiş ve ancak beş arkadaşı ile bir tarafa ayrılıp kaçak vaziyetinde Tanglu dağlarına sığınmıştı. Orada bir yabanı koyunu vurarak ateşte kızartıp yemeye oturduklarında, Camuka arkadaşlarına döndü : « Bugün yediğimiz bu yabanı koyunu kimin oğlu vur du ? » diye sordu. Yemek esnasında Camuka'nın beş arkadaşı onu yakaladı lar ve Cengiz Han'a götürüp teslim ettiler. Camuka, kendi ar kadaşları tarafından yakalanarak götürülünce, eski dostu Cen giz Han'a : « Kara kargalar Kır ördeğini Yakalar gibi, Adi köle de Kendi hanına İhanet etti. Han olan dostum, Onları şimdi kullanır mısın? Boz doğan kuşu, Boz bir ördeği Yakalar gibi, Köle - hizmetçi Öz hanlarına ihanet edip

Yakaladılar. Sen aziz dostum, Onları şimdi kullanır mısın ? » dedi. Camuka'nın b u sözlerine karşılık olarak Cengiz Han : « Öz hükümdarına el kaldıran bir kimse nasıl olur da hayatta bırakılır? Böyle bir adamla kim arfuadaş olur? Öz hanlarına ihanet edenler, bütün nesilleriyle yok edilsinler! » diye emir verdi ve Camuka'yı yakalayıp getirmiş olanlar, derhal onun gözü önünde kafaları kesilmek suretiyle idam edildiler. Sonra Cengiz Han Camuka'ya şunları söyledi : « Bugün iki· miz yine yüzleştik, gel dost olalım! « Arabanın iki okundan biri olalım» diye söylemiş iken, « Kenarda kaldım» diye düşündün. Şimdi birleşir ve dost olursak, unutulmuşları hatırlatırız, uyu· muş isek uyandırırız. Benden ayrılıp gitti isen de, Bana yaptığın iyilik çoktur, Ölümle dolu savaş gününde Sen acı duydun kalbin sızladı. Benden ayrılıp gitti isen de, Karşı karşıya ölüm gününde Ciğerin yandı, kalbin sızladı. Ne zamandı acaba? Kereyit halkı ile Kalakalcit çölünde Muharebe ederken , Pederimiz Tuğrul'a Söylediğin sözleri, bana bildirmek ile Büyük yardım etmiştin! Sonra Nayman halkını, Sözlerinle titretip, Ağzınla öldürüp 67

Korkuttuğunu bana orada bildirmekle Büyük yardım etmiştin ! » . Camuka cevabında şöyle dedi : « Eski günlerde, küçüklüğümde, Korkonak suyu, dere boyunda, Hazmedilmeyen yemekler yedik, Unutulmayan sözler söyledik, Ve dostum hanla böyle dost olduk. Önce yorganlar dahi bir idi. Fakat araya girenler oldu, Kötü niyetli olanlar oldu, Araya nifak sokanlar oldu. Artık büsbütün ayrılınca da : Birbirimizi çok tahkir ettik, Kara yüzümden derim çözüldü, Yanaşamadım dostum hanıma, Göremedim hiç sıcak yüzünü, Dolaştım yolda kendi başıma! Şimdi han dostum iltifat ile, Dost olmak için davet ediyor, Dost olmak varken Dost olmadım ben! Aziz dostum bugün artık, Etraftaki ulusları Ta:bi kıldı kendisine, Hariçteki devletleri Birleştirdi sinesinde. Hanlığın tahtı sana verildi, Geniş dünyalar önüne serildi, Benim dostluğumdan Artık ne fayda?

Karanlık gecelerde, Belki rüyana girer, Gündüz aydınlığında Belki aklına girer, Seni rahatsız ederim. Yakanda bir bit gibi, Şalvarda dikiş gibi Fazlayım hurda derim. Benim çok karım oldu, Fakat fikrim dostumdan ayrı gittiği için, Benden haksızlık doğdu. İşte b ugün dünyada Her ikimizin adı Güneşin doğusundan Ta batısına kadar Meşhur oldu yayıldı. Sen akıllı anadan Cesur olarak doğdun, Kardeşlerin de usta, Adamların da usta, Beygirinin sayısı yetmiş üç idi başta, Bu sebepten dolayı, yendin beni savaşta. Bana gelince : Kardeşim yoktu, Anam ve babam Küçükken beni terketmişlerdi. Karım geveze idi, dostlarım itimatsız, Sana Tanrı güç verdi, yenildim kaldım yalnızi Dostum iltifat edip Beni çabuk öldürtsen, Dostunun kalbini sen, Böylece teskin etsen.

Llıtfun olup da beni, öldürteceksen hanım, Senden ricam odur ki, akmasın aman kanım. Artık öldükten sonra, Benim ölüm orada, yüksek kayalıklarda, Uzun zaman içinde, Nesilden nesillere, Koruyucun da olur, Sana duacı olur! Asil bir aileden dünyaya gelmiş idim, Daha asil olanı, Temücin yendi beni. Söylediğim sözleri unutmayınız sakın, Şimdi benim işimi bitirmelisin yakın». Camuka'nın bu sözlerine karşılık olarak Cengiz Han şöy le dedi : « Dostumuz Camuka bizden ayrılarak bize karşı çok söz sarfetti ise de, hayatımıza kastettiği hakkında hiçbir şey duy madık. Bu, kendisinden çok şey öğrenilebilecek bir adamdır. Fakat artık yaşamak istemiyor. Onun öldürülmesi hakkında fala baktırdı isek de, zar gelmedi. Esaslı bir sebep olmaksızın onun hayatına son verirsem iyi olmaz. O büyük bir şahsiyet tir. Öyle ise ona, sebep olarak şunları söyleyiniz : Bir zaman lar, Coçi - Darmala ve Tayçar karşılıklı birbirinin hayvan sü rülerini çaldıklarında, sen Camuka, haksız yere kavga çıkarmış ve sonra da Dalan-Balcut savaşında beni takip ederek Cerene boğazında sıkıştırmış ve beni çok korkutmuştun, değil mi? Şim di seni tekrar kendime arkadaş yapmak istediğim halde kabul etmiyorsun. Sana hayatını bağışlamak istediğim halde arzu et miyorsun. Öyle ise, şimdi seni kendi arzuna göre kanını akıt madan öldürteceğim ! ». Bunları söyledikten sonra Cengiz Han : « Onu, kanını akıtmadan öldürünüz, fakat ölüsünü rasgele yere atmayıp iyi bir şekilde defnediniz! » diye emir verdi ve onu idam ettirerek ölüsünü gömdürdü. Böylece bütün boyların itaat altına alınması tamamlandı. 1206 Pars yılında bütün ıbu halklar Onan nehrinin memhaında

toplanarak büyük bir kurultay tertip ıettiler ve dokuz parçalı tuğlarını dikerek «Çinggis Kağan»ı «Han» ilan ettiler 20• Yukarıda (bk. s. 3 1 ) Temücin'in 1 196 'da da « Çinggis Kağan» unvanı ile hükümdar seçildiğinden ibahsetmiş, fakat bunun henüz kati bir zafer olmadığına işaret etmiştik. Çünkü o zaman Cengiz Han henüz Moğolistan'ın ancak küçük bir kıs mına hakimdi ve ibu yolda ilerlemek isteyen başkaları da var dı. Cengiz Han'ın en büyük rakipleri ,eskiden ona dostluk bağ lariyle bağlanmış olan Kereyit hükümdarı Tuğrul ile Cadaran lardan Camuka idi. Cengiz Han, bazan Tuğrul ve Camuka ile birlikte müşterek düşmana karşı, bazan da Tuğrul ile birleşe rek Camuka'ya karşı hareket etmiştir. Fakat sonunda Tuğrul da, Camuka da Cengiz Han'ı terkederek onu ortadan kal dırmak maksadiyle birleşmişler ve bu suretle aralarında ölüm kalım mücadelesi başlamıştır. Rakiplerine göre her \bakımdan üstün olan Cengiz Han bu savaşlardan muzaffer olarak çıkmış ve yukarıda görüldüğü gibi, mücadele Tuğrul ve Camuka'nın ölümü ile sona ermiştir. Cenl20)

Hükümdarlık unvanı olarak «Moğolların Gizli Tarihi·nde kulla· nılan

Han

CKanl,

Kahan, Ka'an

lKağan, Hakan)

tabirleri Türk

çede mevcut olduğu gibi, diğer Altay dillerinde de kullanılmak tadır. Fakat bu Han ve Kağan tabirlerinin derece ve rütbe farkı, yani, hangisinin daha yüksek dereceyi gösterdiği açık olarak an laşılmamaktadır. Eski Türkçe ile ilgili bazı eserlerde : «Rütbe veya derece itibariyle

Han sözünün Kağan'dan daha aşağı

olduğu»

ifade edilmişse de, bu fikir ispata muhtaçtır. Bu konuda «Moğol ların Gizli

Tarihi•nde de

açıklık yoktur,

şöyle ki :

Cengiz Han'ın 1196'da ilk defa hükümdar seçilmesiyle ilgili cümlenin Moğolcası şöyledir :

Kan bolkaba

Temücini Ç inggis Ka'an nereyitçü

«Temücin'i Çingiz Kağan diye ad vererek Han yap

tılar• C§ 123l. 1206'da bütün Moğolistan'ın hakimi olduktan sonra yapılan seçim hakkında ise şöyle denmektedir :

Kan nere tende ökbe

Ç inggis Kahan-a

«Çingiz Kağan'a Han unvanı orada verildi•

(§ :?.02) .

giz Han, işte iesas bundan sonra bütün Moğolistan'ın tek haki mi olmuş ve 1 196'da yapılan seçim muamelesi, 1206'da tekrar lanarak yeniden « Han» ilan edilmiştir. Moğol ulusu /orada teşkilatlandırıldı. Cengiz Han : « Şimdi binlikleri tanzim ederken, ulusun kuruluşunda birlikte çalış mış olanlam ıb inibaşı yapıp teşekkürümü ifade etmek istiyo rum! » diye buyurdu. Bu suretle Cengiz Han tarafından Büyük Ulus içerisinden nasbedilen binbaşıların sayısı doksan beşi buldu. Cengiz Han, binbaşıları teker teker huzuruna çağırtarak iltifat etti ve yaptıkları hizmetleri yüzlerine karşı anlatarak onları övdü ve teşekkür etti. Cengiz Han, binbaşılardan Şigi - Kutuku'yu yüksek mah keme reisliğine tayin ederek şunları .söyledi : « Halkın taksimi işi V·e mahkeme kararları «Kökö dehten> (Mavi defter)e yazı lıp bağlansın. Şigi-Kutuku'nun benimle istişare sonunda ak kağıt üzerine mavi yazı ile yazarak defter halinde tespit ettiği esaslar, nesilden nesile intikal etsin ve onu kimse değiştirmesin, değiştirmeye kalkışanlar cezalandırılsın. Bütün ulusun içeri sinde hırsızları cezalandır, yalanı ortadan kaldır, ölüm cezası na müstahak olanları öldürt, mal cezasına layık görülenlerden mal cezası al! » ,

IX ASKERİ VE İDARİ İŞLERİN DÜZENLENMESİ. MUHAFIZ KITALARININ GENİŞLETİLMESİ. (§ 209 - 229) Cengiz Han, ulusu kendisiyle birlikte kurmuş ve kendisi ile birlikte çalışarak didinmiş olanların hepsini de binbaşı ya parak binliklerin başına geçirdi, yüzbaşılarla onbaşıları da ta yin etti. Tümenleri kurarak tümen komutanlarını da tayin etti. Tümen ve binlik komutanlariyle ilgili olarak şu emri çıkardı : « Eskiden benim yalnız seksen kişilik gece bekçileri kıta sı ile yetmiş kişilik gündüz muhafız kıtam vardı. Şimdi artık mengü Tanrı'nın verdiği güçle, yerin ve semanın inayetiyle kuv vetlenerek bütün ulusu bir tek idare halinde birleştirdikten sonra, gündüz muhafız kıtam için her binlikten adam seçilerek gönderilmesini emrediyorum. Bize muhafız kıtası için adam seçip gönderirken gerek tümen komutanlarının ve gerek binba şı, veya adi kimselerin oğullarından da gönderebilirsiniz. An cak bizde iyi vazife görebilmeleri için becerikli ve vücutça da gösterişli olmaları gerekir. Binbaşıların oğulları yanlarına kü çük kardeşlerinden birini ve maiyetlerine de on adam alarak gelsinler. Yüzbaşıların oğulları, yanlarına küçük kardeşlerinden birini ve aynca da beş adam alarak gelsinler. Onbaşıların ve adi kimselerin oğulları küçük kardeşlerinden birini ve maiyet lerine üçer adam alarak gelsinler. Bunlar hayvanlarını kendi kıtalanndan temin ederek geleceklerdir. Bizde hizmet görecek ler iyi beslensin. Binbaşıların oğullarına binlik ve yüzlükler den onar kişi seçilip verilsin. Onlara babalan tarafından veri len maldan ve kendileri tarafından tedarik edilmiş olan adam 73

ve atlardan başka da, kanuna göre tespit edildiği şekilde yardım edilsin. Yüzbaşıların oğullarına beşer kişi onbaşılarla adi kim selerin oğullarına da üçer kişi verilsin. Fakat burada da aynı şekilde, hizmet gelirlerinden başka, kendilerine düşen hisseler ayrılsın». Cengiz Han'ın bu emrine daha şunlar eklenmişti : «Binlik, yüzlük, onluk komutanları ve erat, bu emrin tebliğin den sonra itaatsizlik gösterdi'kleri takdirde cezalandırılacaklar dır. Yanımızda muhafızlık yapacak askerlerin içerisinde vazi fesinden kaçınan, isteksizlik gösteren veya artık vazife göreme yecek duruma düşenler olursa, bunların yerine başkaları tayin edilecek ve suçlular da ceza olarak uzak memlekete sürülecek lerdir. Kendi arzulariyle bize gelerek hizmet etmek isteyenlere engel ,alunmasın! ». Cengiz Han'ın emri üzerine binliklerde seçim işine baş landı ve emir gereğince, yüzbaşı ve onlbaşıların oğullarından gidecekler tespit edildi. Eskiden gece bekçilerinin sayısı ancak seksen idi. Sonra bunlar sekiz yüze çıkarıldı ve son emirle de binlik halinde teşkilatlandırıldı. Cengiz Han Yeke-Ne'ürin'i binbaşı yaparak gece muhafız kıtasının başına getirdi. Bun dan önce seçilen dört yüz silahşörün başına Celme'nin oğlu Yesün-Te'e komutan olarak getirilmiş ve onun yanına da mua vin olarak Tüge'nin oğlu Bugiday verilmişti. Şimdi ise silahşör ve gündüz kıtalarının yeniden teşkilinde, Cengiz Han şöyle emir verdi : «Yesün-Te'e bir silahşör kıtasının komutanı olacak, Bu giday bir silahşör kıtasının komutanı olacak, Horkudak bir silahşör kıtasının komutanı olacak ve Lab-Laka da diğer bir silahşör kıtasının komutanı olacaktır. Okluk asılırken, onlar da günlük muhafızları gibi sıra ile vazife göreceklerdir. Silah şörlerin sayısı bine çıkarılacak ve Yesün-Te'e bunların komu tanı olacaktır.» Eskiden Ögele - Çerbi'nin idaresinde kurularak vazife gör müş olan gündüz muhafız kıtası, şimdi bir ·b inlik haline getiri lerek tekrar Bo'orçu'nun neslinden olan Ögele - Çerbi'nin emri74

ne verildi. Gündüz muhafızlarının diğer bir hinliğine Mukali'nin neslinden Buka komutan oldu. İlügey'in neslinden Alçiday, gündüz muhafızlarından başka bir hinliğe komutan oldu. Dö· dey-Çerbi gündüz muhafızlarının diğer bir hinliğine komutan oldu. Dokolku-Çerbi, gündüz muhafızlarının diğer bir hinliğine komutan oldu. Aynı gündüz muhafızlarının diğer bir hinliğine Cürcedey'in neslinden Çanay komutan oldu. Gündüz muhafız larından ıbaşka bir hinliğe de Alçi'nin neslinden Akutay komu tan oldu. Seçme bahadırlardan kurulu diğer bir muhafız bin· liğine Arkay - Kasar komutan oldu. Bu binlik sulh günlerinde muhafızlık vazifesine katılacak ve savaş ıgünlerinde ön safta bulunacak bahadırlar kıtasını teşkil edecekti. Böylece türlü lbinliklerden toplanan kuvvetlerle sekiz gündüz muhafız binli· ği meydana getirildi. Gece muhafızları ile silahşörler de iki binlik teşkil ettiler. Neticede bütün muhafız kıtalarının kuv veti bir tümene (on bine) kadar çıktı. Bunlar hakkında Cengiz Han : « Şahsımız 1etrafında toplanan bir tümenlik bu muhafız kuvveıti (hassa alayı) iyi talim ve terbiye görsün ve ordunun çe kirdeğini teşkil etsin! » diye buyurdu. Bundan sonra Cengiz Han gündüz muhafızlarından şahsi muhafızlığa ayrılan dört kıtaya komutanlar tayin ederek şu emri çıkardı : «Birinci muhafız kıtasına Buka komuta edecek ve bu kıta ile nöbet tutacaktır. İkinci muhafız kıtasına Alçiday komuta edecek ve bu kıta ile nöbet tutacaktır. Üçüncü muha fız kıtasına Dödey - Çerbi komuta edecek ve bu kıta ile nöbet tutacaktır. Dördüncü muhafız kıtasına Dokolku komuta ede cek ve be kıta ile nöbet tutacaktır». Bu suretle dört kıtanın komutanlarını tayin ettikten sonra, nöbet hizmetinin cereyanı hakkında şöyle dedi : «Nöbetçi subayı, kendisine düşen muha fız kıtasının tekmilini alarak vazifesi başına gidecek ve üç gün sonra değiştirilecektir. Muhafızlardan biri yoklamada bulun mazsa, üç değnek vurularak cezalandırılacaktır. Aynı şahıs ikinci defa yoklamada bulunmazsa, yedi değnek vurularak ce· 75

zalandırılacaktır. Yine aynı adam hasta olmayıp, veya komu. tamudan izinsiz üçüncü defa yoklamada bulunmadığı takdir de, otuz yedi değnek vurularak cezalandırılacaktır. Bundan sonra bu adam, yanımızda hizmet görmeye layık olmadığından uzak bir bölgeye sürülecektir». Bu emre ek olarak şunlar bildi rildi : «Kıta komutanları her üç günde bir, nöbetin değişimi esnasında bu emri muhafız kıtalarına tebliğ edeceklerdir. Bu emrin tebliğini ihmal eden kıta komutanları cezaya çarptırılacaktır. Tebliğden sonra emre itaatsizlik gösteren veya yoklamada bulunmayanlar, emir gereğince cezalandırıla caklardır». «Kıta komutanları, emirleri altında bulunan muhafızları, «Üstüm! » diyerek bizden habersiz azarlamasınlar. Kanuna ay• kırı hareket edenleri doğruca bize bildirsinler. Eğer onların suçu kafalarının kesilmesini gerektiriyorsa, biz onların kafala rını keseriz, t·evbihleri icap ediyorsa, tevbih ederiz. «Üstüm! » diyerek muhafızlarımıza karışır, onları el, ayak veya değnekle döverseniz, sizin her değneğinize karşı değnekle ve her yumru ğunuza karşı yumrukla ceza verilecektir». Sonra Cengiz Han şu emri yayınladı : «Benim muhafızla rım, hariçteki binbaşılara nazaran üst sayılacaktır. Onların emrinde bulunanlar da, hariçteki yüzbaşı ve onıbaşılara naza. ran üst sayılacaktır. Eğer hariçteki binlik komutanları kendile· rini benim muhafızlarımla aynı dereceye koyar ve onlarla kav ga ederlerse, hinliklerden olan bu adamlar cezalandırılacak· tın>. Bundan sonra Cengiz Han nöbet için ayrılan muhafız kı tası subaylarına bildirilmek üzere şu emri çıkardı : « Silahşör ler ve gündüz muhafızları, yerlerini alarak vazifelerini gördük ten sonra, güneş batmadan önce yerlerini gece nöbetçilerine terkedecekler ve dışarıda geceleyeceklerdir. Geceleyin etrafı mızda gece nöbetçileri bulundurulacaktır. Silahşörler silahla rını ve aşçılar da mutfak edavatını teslim ederek çekilecekler76

<lir. Dışarıda gecelemiş olan silahşörler, gündüz nöbetçileri ve aşçılar, biz sabah çorbasını içerken tavla civarında toplanarak gece nöbetçileri ile karşılaştıktan sonra nöbeti teslim alacaklar dır. Sabah çorbasından sonra silahşörler silahlan başına, gün düz nöbetçileri nöbetleri başına ve aşçılar da mutfağa gidecek lerdir. Nöbet devir ve teslimi her defasında böyle cereyan ede cektir». «Güneş battıktan sonra kışlanın gerisinde veya önünde yol üzerinde dolaşan olursa tutuklanacak, geceleyin nöbetçile rin yanında alıkonarak sabahleyin soı:ıguy.a çekilecektir. Gece nöbetçileri arasında nöbet değiştirilirken nöbeti teslim edenler, ancak tutuklunun ifadesini alıp rapor tanzim ettikten sonra nöbet yerini terkedeceklerdir. Gece nöbetçileri nöbeti teslim alırken, ancak nöbet devir ve teslimi için rapor tanzim edildik· ten sonra yerlerine geçeceklerdir. Gece nöbetçileri, geceleyin kışlanın etrafında nöbet tutacaklardır. Kapı nöbetçileri, gece leyin kapıdan girmek isteyenlerin kafasını keserek veya omuz lanndan vurarak cesetlerini bir kenara atacaklardır. Acele ha ber getirenler olursa, onlar durumu nöbetçiye anlatacaklar ve emir gelinceye kadar nöbetçi ile birlikte evin gerisinde bekle yeceklerdir. Hiç kimse gece nöbetçisinden daha yüksek mevkie oturamayacak .ve hiç kimse de onlara haber vermeden içeri gi remeyecektir. Geoe nöbetçilerinin yanında kimse dolaşmaya cak, aralanndan kimse gecmeyecek ve onların sayılan hakkın da da hiç kimse bir şey sormayacaktır. Nöbetçiler, araların dan geçenleri tevkif edecekler, kendilerinin sayılan hakkında soran olursa, bu giıbilerin eğer takınılan ile birlikte atlarını alacaklar ve Üzerlerindeki elbiseleri müsadere edeceklerdir».

NÖBET VE HİZMET İŞLERİNİN DÜZENLENMESİ. KARLUK VE UYGURLARIN KENDİ İSTEKLERİYLE TABİ OLMALARI. DOGU VE BATI SEFERLERİ. ŞAMAN KÖKÖÇÜ'NÜN ÖLDÜRÜLMESİ. ( § 230 - 246)

Cengiz Han, gece ve günıdüz muhafızlarının görevleri hak kında şu emri çıkardı : « Gece muhafızları saray hanımlarına, saray gençlerine, deve çoibanlarına :ve öküz çoibanlarına dikkat edecekler, saray evinin aralbasını koruyacaklardır. Tuğ, davul, mızrak ve mutfak edevatı da onların nezareti altında !bulundu rulacaktır. Onlar bizim yiyecek ve içeceklerimize de (baıkacaklar � taze etin pişirilmesine nezaret edeceklerdir. Eğer yiyecek ve içecek lazım olursa, bunlar gece muhafızlarından istenecek tir. Silahşörler, yiyecek ve içecek dağıtırken gece muhafızların dan habersiz iş görmeyecekler ve yemek dağıtırken gece imuha fızlarından başlayacaklardır. Saraya giriş ve çıkışı yine onlar tanzim edecektir. Gece muhafızlarından bir nöbetçi kapının di binde bekleyecek ve ,iki kişi de büyük şaııap fıçısının başında bu lunacaktır. Evlerin tanzimi için de gece muhafızlarından lbir ki şi ayrılacaktır. Hayvan veya kuş avına çıktığımız zaman, gece muhafızlarının yansı bizimle gelecek, yarısı da aralbaların �a nında kalacaktır.» « Kendimiz sefere ıgitmediğimiz zaman, gece muhafızları bi:zıden ayrılarak ordu ile gitmeyecektir. Bu emrin yayınlanma sından sonra da, çeı:ıb i veya diğer komutanlardan, gece muha fızlarına garez besleyerek ıonlan ordu ile birlikte savaş meyda78

nına sürmek suretiyle emre karşı hareket edenler olursa, bu gi biler cezalandırılacaktır. Gece muhafızları hiçbir zaman muha rebeye ,sürülmeyeceklerdir. Çünkü onlar benim altın hayatımı koruyorlar, hayvan veya kuş arvlannda benimle birlikte zahme ti paylaşıyorlar ve sarayın babmını 'lizerlerine alma'kla hareket ve istirahat esnasında ara:baların intizamından mesul bulunu yorlar. Benim şahsımı bütün gece beklemek kolay mıdır? Ça dır arabasını büyük göç veya istirahat esnasında intizamlı bu lundurmak kolay mıdır? Bir orada bir burada bu kadar ıağır iş lerle yüklü oldukları için, onlara bundan başka askeri vazife verilmeyecek tir». «Şigi - Kutuku'nun yanına, gece muhafızlarından adli iş ler için de adam ayrılacak ve !bunlar adli tahk�ka:ta katılacak lardır. Gece muhafızlarından bir bölüm kuıburluk, yay, zırh ve silahların muhafaza ve dağıtımında yardımda bulunacaktır. iYi ne onlar beygirlere ve mekkarelerin yükletilmesine ınezaret ede ceklerdir. Gece muhafızlarının bazıları da, ipek .dağıtırken çer bilere yardımda bulunacaklardır». « Silahşörlerle gündüz muhafızlarının bulunacakları yerle rin tespitine gelince : Yesünte'e ile Bukiday'ın emrindeki silah şörlerle Alçiday, Ögöle ve Akutay'ın emrindeki gündüz muha fızları sarayın sağ tarafında yer alacaklardır. Buka, Dödey Çerbi, Dokolku - Çerbi ve Çanay'ın emrindeki gündüz muıhafız ları sarayın sol tarafında bulunacaklardır. Arkay'ın bahadırla rı sarayın önünde yer alacaklar ve saray arabasına /bakacak olan gece muhafızları .da, sarayın yanmda, sol tarafta yer ala caklardır. Bütün gece ve gündüz nObetçilerine, sarayın etrafın daki saray hizmetkarlarına, saray yakınında !bulunan at çoban larına, koyun, deve ve öküz çdbanlanna Dödey - Çerlbi nezaret edecektir. Dödey - Çevbi oraıda her zaman hazır bulunacaktır». K1ubilay Noyan, Türk !boylarından Karlu!klara karşı gön derildi. Fakat burada savaş olmadı, çünkü Karluk hükümdarı Arslan - Han, kendi arzusu ile Kuıbilay'a tabi oldu. Kulbilay No79

yan, Arslan Han'ı beraberinde götürüp Cengiz Han'a takdim etti. Savaş önlenmiş olduğu için Cengiz Han Arslan'a iltifat ede rek ,kızını vereceğini söyledi. Demir arabalı Sube'etey, Merkitli Tokto'a'nın Kutu, Çila' un adlı oğullarının ve ıbaş'kalarının peşinden yetişti ve Çuy neh ri civarında onları imha edip ıgeri döndü. Cebe, Naymanlı Güçülük - Han'ı ta'kip ederek Sarık - Kun civarında peşinden yetişti ve onu orada imha ederek geri dön dü. Uygur hükümdarı İdu'ut ( Iduk - Kut) , elçileri At - Kırak ve Da:rbay vasıtası ile 1 209 yılında Cengiz Han'a şu haberi yol ladı : Sanki bulutlar .dağılmış Annemiz güneş tekrar gözükmüş gibi, Sanki buzlar da ıçözülmüş Nehrin suları tekrar bulunmuş gilbi, Cengiz Han'ın adı ve şöhreti bize sevinç getirdi. Cengiz Han ba na emrederler mi? Altın :kuşağından bir artık iplik,, Al elıbisesinden bir artık parça acaıba bana da lutfederler mi? Senin beşinci oğlun olarak, bü tün gücümü sana katmak isterim! ». Cengiz Han lbu sözlerden çdk memnun olarak : «Ben ona kızımı vermek ve kendisini be şinci oğlum yapmak isterim. İdu'ut altın ve gümüş ile, büyük ve küçü'k incilerle, diba, damasko ve ipekli kumaşlarla buraya gelsin! » diye cevap yolladı. İdu'ut, onun llitfuna mazhar oldu ğu için çok sevindi ve altın gümüşlerini, büyüik ve küçük incile rini, ipekli kumaşlarını, diba ve damasko kumaşlarını alarak ge1di ve Cengiz Han'ın ,huzuruna çıktı. Cengiz Han onu kendi himayesine alarak Al - Al tun adlı kızını verdi. 1207 Tavşan yılında Coçi sağ cenah ordusu ile Orman halk larına karşı gönderildi. Buka kılavuzluk ederek önde gidiyordu. 80

Oyratlardan Kuduka - Beki, on bin Oyrat halkı ile birlikte ken di arzusu ile Coçi'ye taıbi ıoldu. Oyrat, Buriyat, Barkun, Ursut, Kabkanas, Kangkas ve Tuıbalan talbi kıldıktan sonra, Coçi on bin Kırgız'ın bulunduğu yere gitti. Kırgız komutanlarından Ye di, İnal, Aldi'er ve Ön.�bek - Tigin kendi arzulariyle Coçi'nin hu zuruna gel.diler ve ak doğan, ak !beygir ve kara samuru hediye olarak sundular. Şilbir, K!esdiyin, Bayit, Tukas, Tenlek, Tö'eles ve Taslan ve Bacigidlerin bu tarafında oturan Orman halkları nı tabi kıldıktan sonra, Coçi Kırgızların tümen ve binlik komu tanlarını ve Orman halklarının komutanlarını da yanına alarak geri döndü. Onları ak doğanlariyle, aık beygir ve kara samurla riyle birlikte Cengiz Han'a 'taıkdim etti. Cengiz Han, Oyratlı Ku duka - Beki'yi yanına çağırdı ve on bin Oyra:tlı ile hepsinden ön ce tabi olduğu için, onun oğlu İnalçı'ya Çeçeyigen'i verdi, İnal çı'nın büyük kardeşi Töre1çi'ye de Coçi'nin kızı Koluy - Kan'ı verdi, Alaka - Beki'yi de Önggüt'e verdi. Sonra Cengiz Han Coçi' yi şu sözlerle övdü : « Oğullarımın en büyüğü olan ısen, evden daha ilk defa ayrılmış olmana rağmen iyi yoldan gittin, yaban cı memleketlerde hiçbir insan ve hayvan kaybı vermeden, or man halklarını kendine tabi kılarak başarı ile geri döndün. Bu halkı sana emanet ediyorum!». Sonra Boro'ul Noyan Kori - Tumat haLkına karşı gönderil di. Tumat halkının beyi Daydukul - Sokor'un ölümünden son ra, bu halkı onun karısı Botokuy - Tarkun idare ediyordu. On ların bölgesine vannoa, Boııokul-Noyan üç kişi ile birlikte kı tasının başında ilerledi. Böylece geceleyin sık ormanın içeri sinden giderlerken, Borokul - Noyan düşmanın emniyet kıtalan tarafından pusuya düşürülerek öldürüldü. Cengiz Han Boro kul'un Tumatlar tarafından öldürüldüğüne çok kızdı ve kendi si harekete geçmek istedi. Fakat Bo'orçu ile Mukali yalvararak onun gitmesine mani oldular. Bunun üzerine Cengiz Han Dör betli Dörbey - Dokşin'i bu işe memur etti. Dörbey - Dokşin bu işi haşan ile sona erdirerek Tumat halkını itaat altına aldı. 81

l<;ongkotanlardan Münglik - Eçige'nin yedi oğlu vardı. Bu yedi çocuktan ortancası olan Köıköçü ıbüyücü olup, Te'b - Teng geri lakaib ını taşıyordu. Bu yedi .delikanlı bir gün Cengiz Han'ın kardeşi Kasar'ı nasılsa dö1vmüşlerdi. Bunun üzerine Kasar Cen giz Han'a giderek onların bu hareketlerinden dolayı şikayette bulundu. Fa!kat Cengiz Han'ın hiddetli zamanına rasladığmdan, Cengiz Han ona: « Sen hayatında yenilmemiş bir adamdın, şim di nasıl oldu da yenildin? » ıelemesiyle Kasar göz yaşı dokereık çıkıp gitti ve kederinden üç gün görünmedi. O aralık Teb-Teng geri de Cengiz Han'a gelerek : «Mengü Tanrı ıbana emrini bil dirirken, ıbazan «Devleti Temücin idare etsin» diyor ve hazan da «Bu işi Kasar yapsın» diyor. Eğer Kasar�dan daha önce dav ranmazsan, ne olacağı hakkında sana teminat veremem! » dedi. Bunun üzerine Cengiz Han aynı gece atına binerek Krasar'ı yakalamak :için yola çıktı. Binbaşı Güçü ile Binlbaşı Kököçü Cengiz'in annesine giderek, onun Kasar'ı yaıkalamak niyetiyle yola çJ1ktığını haiber ver.diler. Anneleri bunu duyar duymaz aynı ıgece kara ara!b aya ak deveyi k!oşarak peşlerinden hareket etti ve bütün 1gece g�derek güneş doğarken Temücin'e yetişti. Tam o esnada Cengiz Han Kasar'ın kollarını bağlatıp, ,şapkasını ve ke merini çıkartarak sorguya çekmeye hazırlanıyordu. Cengiz Han annesinin geldiğini görünce korkusundan titredi. Anaları büyük lbir hiddetle arabadan indi, Kasar'ın kollarını çözdürdü ve şap kasiyle kemerini tekrar eline tutuşturdu. Çok kızmış olan ana ları Hö'elün - Ücin hiddetini bastıramayara'.k yere oturdu, iki memesini çikarıp ,dizlerinin üzerine yayarak şunları söyledi : « Görüyor musunuz? Bunlar sizin emdiğiniz memelerdir! Atalar sözünün dediği gibi, siz kendi rahminizi ısıran ve kendi meşimenizi koparan adamlarsınız! Kasar ne yaptı ki? Temücin, işte bu memelerimden bir tanesini boşaltabiliyordu. Kaçi'un ile Otçigin ise bunun bir tanesini ıbile boşaltamıyorlardı. Hallbuki Kasar, her iki mememi emerek !boşaltmak suretiyle beni teskin ederdi, benim göğsümü ·açar ve genişletirdi. Bundan dolayı Te82

mücin'im akıl bakımından ve Kasar'ım da vücutça kuvvetli ol dular. Savaşlardan kaçanları, Ok atmakla taıbi kılar, Ve korkarak kaçanları, Uzaktan atma:kla yener. Şimdi Kasar'ı, «düşmanları yendi» 1diye lmi kıskanıyor sun?». -Nihayet Cengiz Han annesini teskin etmek için:«Anne, seni kızdırdığımdan dolayı çok korktum ve utanıyorum. Şimdi bu işi bırakıp eve gidelim! » dedi ve karşılıklı barışara'.k hep bir likte geri döndüler. Fakat 1Temücin, annesine biMirmeden Ka sar'ın adamlarını geri aldı ve onun için ancak bin dört yüz adam bıraktı. Annesi bunu öğrendiği zaman çok kederlendi ve bu hadiseler onu yıprattı. Kasar'ın emrindeki binbaşılardan Ca layırlı Cebke korkudan kaçarak Barkucinlere sığındı. Bu va:kadan sonra dokuz dil zümresine mensup halklar Teb-Tenggeri'nin etrafında toplanmaya başladılar. Cengiz Han' ın ahırında çalışanlardan da oraya birçoğu gitti. Bu toplantıya, Temüge - Otçigin'in adaml,arından da gidenler oldu. Otçigin Noyan, Sdkor adında birini göndererek oraya gitmiş olan adamlarını 1çağırttı ise de, Teb - Tenggeri, elçi olarak gelen So kor'a : «Ütçigin ve ,sen ikiniz de elçilik oldunuz! » diyerek ona küfreti ve eğerini sırtına vurdurarak yaya geri gönderdi. Elçisi nin azarlanara:k geri gönderilmesı üzerine, ertesi gün Otçigin kendisi Teıb - Tenggeri'ye giderek: « Sana Sokor'u yolladı isem de, ona küfrederek yaya geri göndermişsin. Şiımdi adamlarımı almak için kendim geldim» de.di. Bunun üzerine yedi Kongko tan onun etrafını çevirdiler ve: « Sokor'u elçi olara'.k göndermek te haklı mı idin?» diye tehdit etmeye başladılar. Otçigin - Noyan dövülmek ve hapsedilmek korkusu ile: « Evet, size adam gön· dermekle hata ettim» dedi. Bunun üzerine yedi Klongkotan: «Madem ki haksızdın, öyle ise diz çöküp af dile! » diyerek, ona Teb - Tenggeri'nin arkasında secde etmeye zorladılar, fakat adamlarını da geri vermediler. 83

Otçigin, ertesi gün erkenden, daha Cengiz Han yatağından kalkmamışken onun huzuruna çıktı ve diz çokerek gözyaşları içerisinde hadiseyi anlattı : « Dokuz lisan zümresine bağlı halk lar Teb - Tenggeri'nin etrafında toplanmaya başlayınca, ben kendi adamlarımı geri çağırmak maksadiyle Sokor nammda bi rini göndermiştim. Fakat onlar Sokor'u azarlayarak, eğerini ar kasına vurmak suretiyle yaya geri yolladılar. Bunun üzerine adamlarımı almak için kendim gittiğimde, yedi Kongkotan he ni her taraftan çevirerek Telb - Tenggeri'nin aı1kasında diz çö kerek af dilemeye mecbur ettiler.» O ağlayarak işte bunları s öy ledi. Da:ha Cengiz Han söze başlamadan Börte - Ücin yatağında doğruldu ve yorganının uçları ile göğsünü örterek oturdu. Ot çigin'in hakikaten ağladığını görünce o da ağlamaya başladı ve şöyle dedi : '< Bu Kongkotanlara da ne oluyor ? Daha bundan bi raz önce onlar, kitle haline saldırarak Kasar'ı dövmüşlerdi, şim di yine nasıl oluyor da Otçigin'i kendilerinin arkasında diz çök· meye mecbur ediyorlar? Bu ne biçim iştir? Bu suretle onlar, senin selvi ve çam gibi kardeşlerini herhalde yok edeceklerdir. Hakikaten biraz sonra Yii'ksek ağaca benzer vücudun, Bir gün gelip de yere yatarna, Kendire benzer hu ulusunu, Kimin emrine verecekleı:ıdir? Sütuna benzer yüksek vücudun, Bir gün gelip de devrilir ise, Kuşlara benzer bu ulusunu, Kimin emrine vereceklerdir? Senin selvi ve çama benzeyen kardeşlerine bu şekilde takılan bu adamlar, şöyle böyle büyümekte -0lan üç dört yavruma dev leti nasıl teslim ederler? Kongkotanlar işte böyle adamlardır! Sen, kardeşlerine karşı yapılan bu muameleye s essizce rb a:karak nasıl ıdayanabiliyorsun? ».

Cengiz Han Otçiğin'e: « Şimdi Teb-Tenggeri geldiğinde, ona istediğin gibi muamele etmene müsaaıde ediyorum! » dedi. Bunun üzerine Otçigin göz yaşlarını silerek doğruldu ve çıkıp gitti. Teb - Tenggeri gelmeden önce güçlü kuvvetli üç adam ge tirerek gizlice bir tarafa yerleştirdi. Biraz sonra Münglik - Eçige de yedi oğlu ile birlikte gele rek içeri girdiler. Teb - Tenggeri şarap fıçısının sağına oturur oturmaz Otçiğin onun yakasına yapıştı ve: «Daha dün sen beni af dilemeye mecbur etmiştin, gel şimdi birbirimizi deneyelim! » diyerek kapıya doğru sürüklemeye başladı. Teb-Tenggeri de onun yakasına yapışmak suretiyle görüşmeye başladılar. Bu gü reş esnasında Teb-Tenggeri'nin yere düşen şapkasını Münglik Eçiğe eğilerek aldı ve kokladıktan sonra koynuna sakladı. Cen giz Han'ın: «Dışarı çıkıp birbirinizin gücünü orada deneyin! » demesiyle, Otçiğin Teb - Tenggeri'yi kapıdan dışarı sürükledi. Bu esnada, Otçiğin'in önceden kapının arkasına gizlediği üç kuvvetli adam Teb - Tenggeri'yi yakaladılar ve dışarı sürük leyip çıkardıktan sonra onun bel kemiğini kırarak, avlunun sol tarafındaki arabaların yanına attılar. Biraz sonra Otçiğin içeri girerek: « Teb - Tenggeri daha dün beni af dilemeye mecbur et mişti. Bugün kendisini güreşmeye davet ettiğim halde kabul et miyor ve yerde yatıyor. Görülüyor ki, o da adi bir arkadaşmış! » dedi. Bu sözleri duyunca Münglik-Eçige derhal meseleyi anladı ve ağlayarak : Yağız yer Daha toprak parçası kadar iken, Büyük deniz Daha bir dere kadar iken, ben Hanımla arkadaş olmuştum» dedi. O bunları söylerken di ğer altı oğlu kapının dibinde ,sıralandılar ve kollarını s1vayaraık ocağın .etrafını ıçeviı:ıdiler. Gitti'kçe sıkıştırıldığını farkeden Cen giz Han korkmaya başladı ve: «Açılın, çrkacağım ! » diyerek dı... şan çıktı. Dışarıda bulunan silahşör ve gündüz muhafızları der85

hal onun etrafını 1çevirdiler. Cengiz Han, Teb - Tenggeri'nin bel kemiği kırılmış bir vaziyette araıbaların yanında bir köşede yat· makta olduğunu görünce üzerine ıboz bir çadır kurdurdu ve: «Arabaları koşun, buradan g1deceğiz ! » diye emir verdi. Bunun üzerine burasını terkederek başka yere göç ettiler. Teb - Tenggeri'nin üzerine :kurulmuş olan çadırın pence· resi kapatılmış, kapısı örtülmüş ve etrafına nöbetçiler konmuş tu. Böyle olduğu halde, üçüncü gün şafak sökerken çadırın pen· ceresinin açıldığı ve Teb'in vücudunun kendiliğinden yüksele rek kaybolduğu rivayet edilmiştir. Bu hadise halcl\.ında Cengiz Han : «Teb - Tenggeri benim kardeşlerime el uzattığından ve kardeşforimin arasına sebepsiz yere nifak soktuğunda Tanrı onu sevmedi, ruhunu ıda vücudu ile birlikte alıp götürdü» dedi ve Münglik - Eçige'ye karşı ağır ·sözler kullanarak şunları söyle di: « Sen oğullarının karakterini zaptedemedin. Onlar ise, ken dilerini bana denk saymakla Teb Tenggeri'nin ölümüne se!bep oldular. Eğer sizlerin bu karakterde olduğunuzu bilmiş olsay dım, sizlere de Camuka, Altan, Kuçar ve arkadaşlarına karşı kullanmış olduğum muameleyi tatbik etmiş olurdum». Fakat sonra da ·şunları ilave etti « •

«Sabahtan söyleneni Akşamleyin unutan, .Aıkşamdan söyleneni Saıba!hleyin unutan utanmalıdır. Eskiden verilen sözler değişmez. Onun için hid detimi yenerek sizi affediyorum. Eğer kendinizi zaptetmiş ol saydınız, Münglik - Eçiğe'nin nesliyle kim boy ölçüşebilirdi ?». Teb - Tenggeri'nin yok edilmesinden sonra Kongkotanlar us landılar.

XI KUZEY ÇİN'İN İSTİLASI. YEDİ YILLIK BÜYÜK BATI SEFERİ. TÜRKİSTAN VE RUSYA'NIN ZAPTI. (§ 247 - 264) Cengiz Han, 121 1 Koyun yılında Kitat halkına karşı sefer etti. Fuceo'yu aldı. Tilki geçidini aşarak Süan - dei - Fu'yu al dıktan sonra, Cebe ile Güyi - Günek - Bahadır'ı öncü olarak ileri sürdü. Çabçiyal geçidine geldikleri z;:ıman, burasının iyi korun duğunu ıgördüler. O zaman Ceıbe : «Ben onları hile ile çeıkip çı karayım ve hareket haline getireyim. Meydana çıktıktan sonra onlara hücum ederiz! » ıdedi. Onların çekilmesi üzerine taıkip et mek isteyen Kitat o rdusu, mevzilerinden çıkarak bütün dağ ve dereleri doldurdu. Fakat Süan - dei - Fu dönemecine varınca, Cebe !birdenbire cephesini değiştirdi v e uzun lbir kol halinde ge len .düşmana saldırdı. Esas kuvvetiyle onun peşinden gelen Cengiz Han da !burada Klitanlara saldırdı ve 'Kara - Kitanlardan, Curçetlerden ve Cuyinlerden kurulu düşman kıta:larını yok et ti, ıo suretle ki, düşman kuvvetleri Çabçiyal'a kadar kesilmiş bir orman gibi yere serilmiş !bulunuyordu. 'Ceıbe, Çabçiyal geçidini alıp tepeleri aştıktan sonra, Cengiz Han Şira - Deıktür'de ordu gah kurdu. Buradan Cung - du'ya ( Peking) hücum edildi ve tür• lü yer ve şehirlerin muhasarası için de kuvvetler gönderi1di. Ce be Dung - cang şehri üzerine yürüdü, Dung - cang'a yaklaştı ise de şehri hücumla alamayıp geri döndü. Fakat, altı günlülk !bir çekilmeden sonra birdenbire cephesini değiştirdi ve lher aske re yalnız !birer yedek at aldırtarak mecburi yürüyüşle tekrar he define geldi ve ihazırlı'ksız şeıhri kolayca zaptetti. Celbe Dung .. 87

cang'ı ald1ktan sonra geri döndü ve Cengiz Han'ın komutasın daki esas �kuvvetle ıb irleşti. Dung - cang'ın muhasıırası sırasında, Kitat !hükümdarı Al tan - Han'ın başveziri Ongging - çingsiang, Altan - Han'a şu teik lifte bulunmuştu : «Yoksa, gök ve yerin emriyle büyük tahtın değişme zamanı mı geldi ? Moğollar büyük kuvvetlerle peyda oldular ve bizim Kara - Kitat, Cürcet ve Cuyinlerden kurulu seç me kıtalarımızı yok edercesine yendiler. Müstahkem yerimiz olan Çabçiyal'ı da aldılar. Biz şimdi ordumuzu tanzim ederek savaşa sürer ve bunlarda Moğollar tarafından tekrar yenilirse, bu sefer kuvvetlerimiz türlü şehirlere dağılacaktır. Ondan son ra bu kıtalar bizimle iş birliğ i etmeyip, bize karşı dönecekler dir. Eğer Altan Han emrederlerse, Moğolların hanı ile şimdilik sulh müzakeresine girişelim. Onlar teklifimizi kabul edip geri çekilirlerse, sonra yine başka bir karara varabiliriz. Bildirildi ğine göre, Moğolların kendileri ve hayvanları bura iklimine da yanamıyor. Aralarında bulaşıcı hastalıklar da baş göstermiştir. Biz onların hanına bir prenses verelim ve askerlerine de çok miktarda altın, gümüş ipek ve başka mallardan dağıtalım. Kim bilir, belki teklifimizi kabul ederler» . Atan- Han Ongging-Çingsiang'ın b u sözlerini uyun buldu ve : «Peki, öyle olsun! » demesiyle Moğollarla sulh görüşmele rine başlamak üzere karar verildi. Ongging-Çingsiang, Cengiz Han için Güngcü adında bir prenses ve Moğol askerlerine da ğıtılmak üzere altın, gümüş, ipek ve mücevherat alarak, Cengiz Han'ın huzuruna çıkmak için Cung"'du ( Peking) 'den hareket etti. Arzedilen bu sulh teklifini Cengiz Han kabul etti ve türlü şehirlerin muhasarası için gönderdiği çekilip gitti. Ongging-Çingsiang,

askerlerini toplayarak

Moceo ve Fuceo adlı dağın

ucuna kadar Cengiz Han'a refakat ettikten sonra geri döndü. Moğol askerleri ipekten ve mallardan istedikleri kadar alarak, hatta yüklerini bile ipeklerle bağlayarak çekilip gittiler. 88

Bu seferden sonra Cengiz Han Kaşin halkına karşı yürü dü. Onlara yaklaşınca Kaşinlerin hükümdarı Burkan Cengiz Han'a : « Senin sağ kolun olmak isterim! » diye haber yolladı ve ona Çaka adında bir prenses sunarak tabi olmak istediğini bildirdi. Burkan Han daha şunları söyledi : «Biz eskiden beri Cengiz Han'ın şöhretini duyarak korkuyorduk. Şimdi ise, onun kudretli şahsiyetiyle biz haşmetinden titriyoruz. Biz Tangut hal kı, senin sağ kolun olarak gücümüzü sana hasretmeye hazırız. Bu işi şöyle yapmayı düşünüyoruz : Ordugahımız sabit, Evlerimiz kerpiçten olduğu için, sana tabi olduğumuzda : Hızlı saldırılarda Ve keskin savaşlarda Büyük süratla sizi, Biz takip edemeyiz, Çetin savaşta sizi Biz destekleyemeyiz. Eğer Cengiz Han emrederse, Biz Tangutlar : Yüksek otla beslenen Develeri toplarız, Emrine göndeririz. Yünden de bez örürüz, İpek kumaş dokuruz, Emrine göndeririz. Av kuşları besleriz, İyisini seçeriz, Emrine göndeririz. Bunları söyledikten sonra Burkan, hiçbir tane kalmayacak şe kilde Tangut halkının develerini topladı ve Cengiz Han'a gö türüp takdim etti. 89

Cengiz Han, 1 2 1 1 Koyun yılında vuku bulan bu se ferinde Kitat halkının hükümdarı Akutay Altan Han'ı, Tangut halkının hükümdarı İluku-Burkan'ı emri altına aldıktan sonra memleketine döndü ve Sa'ari bozkırında ordugahını kurup yerleşti. Bu vakadan sonra Cubkan'ın idaresinde Cao-gonlara el çiler gönderilmişti. Kitat hükümdarı Akutay Altan Han bun ları alıkoyduğu için, Cengiz Han : «Onlar bizimle sulh yapmış oldukları halde, nasıl oluyor da Cao-gonlara gönderdiğimiz el çileri tutuyorlar?» diyerek, 1214 yılında Kitat halkına karşı tekrar savaş açtı. Cengiz Han kendisi Tung-gon geçidine yürürken, Cebe'yi yine Çabçiyal üzerine gönderdi. Altan Han, Cengiz Han'ın Tung gon geçidine doğru yürüdüğünü duyunca, ordusunu İle, Kada ve Höbögetür adındaki üç komutanının emrine verdi. «Asker lerle geçidi kapatınız! Hula'an-Degelenleri ön safa koyunuz ve düşmanı geçitten bırakmayınız! » diyerek ordusunun cebri yü rüyüşle sevketti. Moğollar Tung-gon geçidine geldiklerinde, Ki tanlar da oraya gelerek yerleştiler ve : «Memleket ! » diyerek sa vaşmaya başladılar. İle, Kada ve Höbögetür adlı üç düşman komutanı ile savaşan Cengiz Han, İle ve Kada'yı sıkıştırdı. Cen giz Han'ın komutanlarından Toluy ile damat Çüğü yandan sal dırdılar. Hula'an-Degelenleri çekilmeye mecbur ettiler. Sonra da İle ile Kada'nın üzerine saldırarak onları da yendiler ve Ki tanları kesilmiş orman gibi yere sererek yok ettiler. Kitan or dusunun imha edildiğini duyan Altan Han, Cung-du'yu terke dip Nan-ging şehrine taşındı. Kitanların geri kalan askerleri de açlıktan kırıldı. Önce Ho-si-vu'da yerleşmiş olan Cengiz Han, daha sonra Cung-du ya:kınındaki Şira-Ke'er'de ordugah kurdu. Cebe, Çabçi yal geçidini aldı, sonra askerleriyle birlikte Cengiz Han'ın ya nına geldi. 90

Altan Han Cung-du (Peking) 'den çekilirken, hareketinden önce Kada'yı naip (liu-şeo) olarak orada bırakmıştı. Cengiz Han, Cung-du'da bulunan altın, gümüş, ipek ve başka malla rın miktarını tespit etmek mc.ksadiyle Önggür-Ba'urçi, Arkay Kasar ve Şigi-Kutuku'yu Cung-du'ya gönderdi. Bunların geldi ğini duyan Kada, yanına altın işlemeli ipekli kumaşlar alarak Cung-du'dan çıkıp onları karşıladı. Şigi-Kutuku, Kada'ya : « Es kiden bu Cung-du'nun serveti ve Cung-du kendisi de şüphesiz ki Altan Han'a aitti. Fakat şimdi Cung-du Cengiz Han'a aittir. Sen nasıl oluyor da Cengiz Han'ın malını ve ipeklerini aşıra r:::.k hediye etmeye kalkışıyorsun? Ben kabul etmem ! » dedi. Fakat Önggür-Ba'urçi ile Arkay-Kasar ikisi aldılar. Cung-du'da bulunan mal ve mülkün miktarım tespit ettikten sonra geri döndüler. Cengiz Han onlardan : « Kada size neler verdi?» diye sorduğu zaman, Şigi-Kutuku : « Ü bize altın işlemeli ipekli ku· maşlar getirmişti, fakat ben, bu Cung-du şehri eskiden Altan Han'a aitti, fakat şimdi Cengiz Han'ındır. Sen nasıl oluyor da, Cengiz Han'ın mal ve ipeğini aşırarak bize hediye ediyorsun? diyerek almadım. Önggür ile Arkay, takdim edilen bu hediye· lerden aldılar» diye cevap verdi. Bunun üzerine Cengiz Han, Önggür ile Arkay'ı şiddetli surette tekdir. etti. Fakat Şigi-Ku tuku'ya : « Sen büyük kanuna sadakat gösterdin! Görmek için benim gözüm, Duymak için kulağım ol! » diyerek iltifat etti. Altan Han Nan-ging'e geldikten sonra, sulh isteyerek tabi olacağını bildirdi ve oğlu Tenggeri'yi Cengiz Han'a yolladı. Cen giz Han'ın gündüz muhafız kıtasında hizmet görmek üzere, oğlu ile birlikte yüz asker de gönderdi. Onların kendi arzuları ile tabi olmaları üzerine Cengiz Han yine geri çekilerek Çab çiyal üzerinden memleketine döndü. Bu sırada aşağıdaki ta l imatla, sol cenah ordusunun başında, Kasar'ı sahil boyunca gönderdi : «Bei-ging şehrini kuşatın. Bu şehri aldıktan sonra,

Cürcedli Fuhano'nun memleketi üzerinden yürüyün. Fuhano karşılık gösterirse, üzerine saldırın. Eğer tabi olursa, onun sı nır boyundaki şehirleri yanından geçerek, Ula, Na'u ve Ta'ur nehirleri boyunca hareket edip, bizimle birleşmek üzere bü yük ordugahımıza dönün ! ». Komutanlardan Cürçedey, Alçi ve Tolun da Kasar'la birlikte gönderilmişti. Kasar, Bei-ging şehrini aldıktan sonra Cürcedli Fuhano'yu tabi kıldı. Sonra yol üzerindeki şehirleri de zaptederek Ta'ur nehri boyunca geri döndü ve esas ordugaha geldi. Kuzey Çin seferi başarı ile tamamlandıktan sonra, batı seferine başlamadan önce aile içinde, Cengiz Han'ın halefinin kim olacağı üzerinde açık bir görüşme ve tartışma oldu. Bu görüşme, sefere çıkmak için hazırlanırken, Yesüy-Hatun'un Cengiz Han'a şu sözlerle bazı tavsiyelerde .bulunması yüzünden olmuştu : « Hamınız, Yüksek dağları aşmak, Derin suları geçmek, Uzun sefere çıkmak Ve büyük ulusunu intizamlı bulundurmak istiyor. Fakat hiçbir hayat sahibi ebedi değildir. Yüksek ağaca benzer vücudun Bir gün gelip de yere yatarsa, Kendire benzer ulusunu sen, Kimin emrine vermek istersin? Yüksek sütuna benzer vücudun Bir gün gelip de devrilir ise, Kuşlara benzer ulusunu sen. Kimin emrine vermek istersin? Her biri birer kahraman olan dört oğlundan hangisinin adını zikretmek istersin? Ben bu sözlerimle oğulların, kardeş lerin, tabilerin ve biz fakirler için düşünülmesi gereken şey leri arzettim, emir vermek sana aittir» dedi. 92

Cengiz Han cevabında : « Yesüy bir kadın olmakla bera ber en doğru sözü söylemiştir. Ne kardeşlerim, ne oğullarım, ne Bo'orçu ve ne de Mukali, hiç biriniz böyle bir fikir ortaya atmamıştı. Hatta kendim de : Dedelerimi takip edeceğimi Bilmez gibi unutmuştum, Ölüm gelince öleceğimi Bilmez gibi uyumuştum» dedi ve büyük oğluna dönerek : « Coçi, sen oğullarımın en bü yüğüsün, ne dersin? » diye sordu. Daha Coçi söze başlamadan Ça'aday ortaya atıldı ve bu suretle kardeşler arasında sert tar tışmalar cereyan etti, fakat neticede Cengiz Han'ın üçüncü oğlu Ögödey ( Oktay) üzerinde karar kılınarak mesele tatlıya bağ landı. Cengiz devletinin hızlı yükselişi, batıdaki Harezmşahlar devletini de yakından ilgilendiriyordu. Harezmşahlardan Alaed din (Kutbeddin) Mehmed (1200-1220) Cengiz Han'a bir elçi he yeti göndererek onun durumunu öğrenmek istemişti. Çin se feri esnasında gelen bu heyeti Cengiz Han Pekin' de kabul et miş ve görüşme esnasında : «Dünyanın imarı ticaretle olur. Onun için aramızdaki ticari münasebetleri geliştirelim» demiş ti. Ondan sonra Cengiz de Alaeddin'e elçi gönderdi. Sultan Ala eddin bu elçileri 1 2 18'de Bağdat'tan dönerken Maveraünne hir' de kabul etti. Cengiz Han elçiler vasıtasiyle Sultanın başa rılarını övdükten sonra, komşu ülkeleri ve Çin İmparatorlu ğunu da ele geçirdiğini anlatıyor ve Alaeddin'e « En sevgili oğ lum» diye hitap ederek, iki ülke arasında ticaret kapılarının açık bulundurulmasını ve dostluk arzu ettiğini söylüyordu. Karluk, Uygur, Kırgız vb. Türk boylarını barışçı yollarla kendisine bağlayan Cengiz Han, Müslüman Türk dünyası ile iş birliğine büyük önem veriyor, devletin kuruluş ve imarında faydalanılmak üzere Türk uzmanları yanına çağırıyor ve Mo93

ğollarla Türkler arasında hiç bir fark gözetmeden onları siya sı işlerde de görevlendiriyordu. Nitekim, 1 2 1 8 'de Alaeddin Meh med'e yollanan elçi heyeti hep Türklerden ibaret olup, içlerin de bir tek Moğol yoktu. Heyetin başkanı da tanınmış şahsiyet lerden Mahmud Yalvaç idi. Ürgençli Kurumşi ailesinden Mah mud Yalvaç ve oğlu Mesud, Cengiz Han'a bir çok alanda bü yük yardımda bulunmuşlardır. Fakat, ikinci bir elçilik ve kervan hadisesi, iki devlet ara sında kurulmakta olan iyi münasebetleri temelinden sarsar. Yine 1218'de Cengiz Han tarafından Harezmşahlar devletine Ukuna adında birinin başkanlığında 100 kişilik kervanla bir likte bir elçi heyeti gönderilmiştir. Sınırdaki Otrar şehrinin valisi kervanda Moğolların da bulunduğunu görünce, Sultan Alaeddin'e : «Aralarında casuslar bulunan kervanı yakaladığını » bildirir. Sultan meseleyi incelemeden hepsinin de idam edilme sini emreder. Mal hırsı ile gözü dönmüş vali elçi, tüccar, seyis, hizmetçi farkına bakmadan kervandaki 1 50 kişiyi katlederek mallarına el koyar. «Elçiye zeval yoktur» sözüne kara bir leke süren ve Türk tarihinde emsali bulunmayan bu korkunç hadise, gerek Alaeddin'in ve gerek Harezmşahlar devletinin sonunu ha zırlar. Katliamdan kaçıp kurtulan bir köleden durumu öğrenen Cengiz Han, yine de Sultan Alaeddin'i suçlamak istemez, omı yeni bir elçi heyeti göndererek, bu cinayeti sultandan habersiz işlediğine inandığı Otrar valisinin kendisine teslimini talep eder. Cengiz Han'ın disiplinli ve kudretli ordusu hakkında hiç bir bilgisi olmayan ve üstelik gerek annesi ve gerek kardeşi Celaleddin ile aralarındaki çekişmeler yüzünden kendi devleti nin de gittikçe sarsılmakta olduğunu farkedemeyen Sultan Ala eddin, kendisini «Allah'ın yer yüzündeki gölgesi, İslamın kılıcı ve ikinci İskender» farzederek : «Bu kafir köpek nasıl böyle bir talepte bulunabilir?» diye elçi heyetinin başkanını öldürtür ve diğerlerinin kafalarını kazıtarak Cengiz Han'a geri gönderir. 94

Bardağı taşıran bu hadiseden sonra artık savaştan başka bir yol kalmamıştır. Cengiz Han kendi devletine tabi bütün bölge ve halklara savaşa katılmalarını talep ederek haber gönderir, bütün Moğol boyları ile birlikte Kıpçak, Karlık, Uygur vb. Türk boylan da bu savaşa katılırlar ve Cengiz Han'a tabi Çin'den de kıtalar gelir. Bu davete, ancak Tangut hükümdarı Burkan menfi cevap vermiştir. Fakat Cengiz Han onlarla hesaplaşmayı sonraya bı rakarak batı seferi ile ilgili kararını değiştirmez ve kışın hazır lıklar tamamlandıktan sonra 1219 b aharında harekete geçer. Bu vakaların tafsilatını ve bundan sonra olup bitenleri, okuyucularımız, bibliyografyada gösterilen eserlerden öğrene bilirler. Biz burada, Türk-Moğol meselesinde taraf tutmayarak . vakaları atlamadan ve değiştirmeden göstermeye çalıştık. «Mo ğolların Gizli Tarihi»nde ise, Cengiz Han'ın Türkistan seferi kı saltılarak şöyle anlatılmaktadır : Cengiz Han tarafından Ukuna'nın başkanlığında gönderi� len yüz kişilik bir elçi heyetinin Müslümanlar tarafından alı konarak öldürülmesi üzerine Cengiz Han : «Altın dizginlerimin Müslümanlar tarafından koparıl:n:ıasına nasıl müsaade edebi lirim?» diyerek, Ukuna'nın idaresindeki yüz elçinin intikamını almak maksadiyle müslüman halkına karşı savaşa karar verdi . 1 2 1 9 Tavşan yılında, Aray geçidinden geçilmek suretiyle Müslüman halkına karşı sefere başlanıldı. Cengiz Han, hatun lardan Kulan-Katun'u yanına aldı. Küçük kardeşi Otçigin'i b ü yük ordugah komutanı olarak merkezde bıraktıktan sonra yola çıktı. Cebe'yi öncü olarak ileri gönderdi. Cebe'nin peşinden Sübe'etey'i, Sübe'etey'in peşinden de Tokuçar'ı yolladı. Bu üç komutanı öne sürerek onlara şu emri verdi : « Siz yandan dola şarak sultanın gerisine varınız ve biz gelinceye kadar bekle yiniz. Sonra bizimle birlikte her iki taraftan hücum edersiniz! » Bunun üzerine Cebe hareket etti ve Han�Melig'in ( Herat hü95

kümdarı Emin el.Mülk) şehirlerine dokunmadan yandan dola. şarak ilerledi. Onun arkasından Sübe'etey de aynı şekilde hiçbir şeye dokunmadan yürüdü. Fakat onların peşinden gelen To kuçar, Han-Melig'in şehirlerini yağma etti ve köylülerini esir aldı. Şehirlerinin yağma edildiğini gören Han-MeHg savaş hazır lıklarına başladı ve ordusu ile harekete geçerek Celaleddin (Harezmşah) ile birleşti. Celaleddin ile Han-Melig Cengiz Han'a karşı yürüdüler. Cengiz Han'ın önünde öncü olarak Şigi-Kutuku yürüyordu. Celaleddin ile Han-Melig, Şigi-Kutuku ile savaşa tutuşarak onu yendiler ve Cengiz Han'a kadar yaklaştılar. Fa kat bu esnada Cebe, Sübe'etey ve Tokuçar arkadan saldırarak onları parçaladılar. Bundan sonra onların Bukar (Buhara) , Sc misgab ( Semerkand ) ve Udarar ( Otrar) şehirlerinde tekrar tu tunmalarına imkan vermeyerek Şin (Sint) nehrine kadar takip ettiler. Şin nehrine sıkıştırılan Harezm kuvvetleri nehre dö küldü ve birçoğu boğularak öldü. Sultan Celaleddin ile Han· Melig kendilerini kurtarmak niyetiyle Şin nehrinin mecrasına doğru yürüdüler. Cengiz Han da aynı yönde hareket ederek Bat. kesen'i aldı. Eke-Korokan ve Ge'ün-Korokan nehirlerine va rınca, Baru'an bozkırında yerleşti ve Calayirlardan Bala adında birini Sultan Celaleddin ile Han-Melig'in peşinden gönderdi. Cengiz Han Cebe ile Sübe'etey'i överek şunları söyledi : «Cebe! Senin adın eskiden Cirko'aday idi. Tayçi'utlardan bize gelip katılınca adın « Cebe» ( silah, zırh) oldu. Fakat Tokuçar, Han-Melig'in sınır şehirlerini kendiliğinden yağma ederek, Harı Melig'in bize karşı düşmanca hareket etmesine sebep olmuştur, bundan dolayı onu mahkemeye vererek idamını talep edece ğim! » dedi. Fakat sonra onu yine öldürtmedi, bununla beraber onu şiddetli surette tevbih ederek ordu komutanlığından azletti. Sonra Barula bozkırından dönerken, Cengiz Han, Coçi, Ça'aday ve Ögödey adlı üç oğlunu sağ cenah ordusu ile Ürüng geçi ( Ürgenç) şehrini kuşatmalarını emrederek Amuy (Amu derya, Ceyhun, Öküz) nehri üzerinden gönderdi. Toluy da İru 96

( Herat), İsebur (Nişaıbur) ve başka şehirlerin muhasarası için gönderildi. Cengiz Han kendisi Udarar ( Otrar) şehri civarında yerleşti. Coçi, Ça'aday ve Ögödey'den : «Ordumuz kayba uğra madan Ürgenç şehrine varmıştır. Kimin emrine göre hareket edelim?» diye haber geldiğinde, Cengiz Han : « Ögödey'in em rine göre hareket ediniz! » diye cevap yolladı. Cengiz Han U darar şehrini aldıktan sonra, oradan hareket ederek Semisgab ( Semerkand) şehrine geldi. Semisgab'tan ha. reket ederek Buhar ( Buhara) şehrine geldi. Cengiz Han orada, sultanın yazlık yeri olan Altan-Korkan (Altın dere) yaylasında yazı geçirmeye karar verdi ve Bala'yı bekledi. Toluy'a da : «Yaz sıcağa başladı. Diğer kıtalar da konsun, sen benim yanıma gel! ,> diye haber gönderdi. Toluy, İru ( Herat) ve İsebur ( Nişabur) şehirlerini almış, Sisten ( Kuhistan) şehrini tahrip etmiş ve şimdi de Çuhçeren şehrine karşı savaşmakla meşguldü. Bu haber gelince Toluy önce Çuhçeren şehrinin işini bitirdi ve on dan sonra geri dönerek Cengiz Han'la birleşti. Bundan sonra Cengiz Han Dörbetli Dörbey'Dokşin'i Hin dus ve Bağdat memleketleri arasında bulunan Aru ( Herat ) , Maru (Merv) v e Madasari halklarının memleketindeki Abtn şehrini almak için gönderdi. Sonra da Sübe'etey'i kuzeyde bulunan K anglin ( Kankalis ), Kipçaut ( Kıpçaklar) , Bacigit, Orusut ( Ruslar) , Macarat, (Ma carlar ) , Asut (Alanlar ) , Sasut, Serkesut ( Çerkezler) , Keşimir (Kişmir) , Bolar ( Bulgar) ve Raral adındaki onbir kabile, dev let ve halka karşı gönderdi. Büyük İdil ve Cayah nehirlerini geçerek Kiva-Men-Kerman ( Kiyev) şehrine kadar yürümeleri ni emretti. Müslüman memleketlerinin zaptı tamamlandıktan sonra, Cengiz Han türlü şehirlere valiler tayini hususunda emir çı kardı. Ürünggeçi ( Ürgenç) şehrinin Kurumşi ailesinden Malı· mut ve Mesut Yalavaçi ( Yalvaç) adında baba-ağul iki Müslü97

man ( Türk) , Cengiz Han'la şehirlerle ilgili adet ve kanunlar üzerine hasbıhal ettiler. Şehirler hakkında böylece konuşarak bilgi edindikten sonra, Cengiz Han, Mesut Kurumşi'yi Moğo] valilerle birlikte Bukar ( Buhara) , Semisgen ( Semerkant), Ürünggeçi ( Ürgenç) , Udan, Kishar ( Kaşgar ) , Uriyang, Güsen· Danın ve başka şehirlerin idaresine memur etti. Fakat onun babası Mahmud'u yanında alıkoydu ve sonra da Kitanların baş· şehri Cung-du ( Pekin ) e vali yaptı. Müslümanlardan Mah mud ve Mesut Yalvaç, şehir işlerinden en iyi anladıkları için, başka valilerle birlikte onları Kitan ( Çin) halkının idaresine memur etti. Cengiz Han, Müslümanların işi ile yedi yıl uğraştı. Orada Calayirli Bala'yı beklerken, Bala da Şin ( Sint) nehrini geçmiş ve Ca1alding-Soltan ( Sultan Celaleddin) ile Han-Melik'i ( Herat hükümdarı Emin el-Mülk) Hindus memleketine kadar takip etmişti. Bala, orada onları kaybetti ve arayarak Hindus mem leketinin içerlerine kadar yürüdü. Başaramayınca geri döndü. Bunun üzerine Cengiz Han da memleketine avdet etti. Yol üze rinde yazı Erdiş ( İrtiş ) civarında geçirdikten sonra, 1225 Tavuk yılının son baharında Tula boyundaki Kara ormanda bulunan sarayına kavuştu.

XII CENGİZ HAN'IN ÖLÜMÜ. ÖGÖDEY'İN SEÇİLMESİ. BATI SEFERİNİN DEVAMI. KİN DEVLETİNİN ORTADAN KALDIRILMASI. ASKERİ VE İDARİ TEŞKİLATIN GENİŞLETİLMESİ. (§ 265 - 282 )

Kışı evinde geçirdikten sonra Cengiz Han, Tang'ut halkı na karşı sefere hazırlanmak niyetiyle yeni mevcudun sayım ve yoklamasını yaptırdı ve 1 226 Köpek yılının sonbaharında Tang'ut halkına karşı sefer etti. Hatunlardan Yesüy-Hatun'u beraberinde götürdü. Kışın Arbuka mevkiinden geçerlerken, yabani atlara karşı sürek avı tertip ettiler. Cengiz Han kızıl boz ata binmişti. Onun bindiği kızıl boz at, yol üzerinde koşan ycıbani atlardan ürkerek şaha kalktı ve Han atından düşerek ağır surette yaralandı. Bunun üzerine Ço'orkat mevkiinde kon dular. Orada bir gece kaldıktan sonra ertesi gün Yesüy-Hatun: « Çocuklar! Komutanlar! Durumu müzakere edin, geceleyin Han'ın yüksek ateşi vardı! » dedi. Çocuklar ve Komutanlar toplanınca, Kongkotatlı Tolun•Çerbi şöyle b ir teklifte bulun du : «Tang'ut halkının Şehirleri sağlam Ordugahları sabittir, Sağlam şehirlerini, Alıp götüremezler, Ordugahlarını da Bırakıp gidemezler! Biz şimdi geri dönelim de, Han'ın ateşi indikten sonra tekrar sefere çıkarız! » dedi. Çocuklarla komutanların hepsi de bu fik99

ri uygun buldular. Fakat bunu Cengiz Han'a arzettikleri za man, o: «Böyle yaparsak, Tang'ut halkı bizim korkarak geri çekildiğimizi zanneder. Onun için onlara önce bir elçi gönde rerek cevaplarını burada bekleyelim, döneceksek ondan sonra döneriz! » dedi. Bunun üzerine bir elçi gönderdiler ve cevap ge tirmek şartiyle şunları söylemesini emrettiler : « Burkan! Bir kaç yıl önce sen bize, Tang'ut halkının sağ kolumuz olacağını söylemiştin. Müslümanlar teklifimizi kabul etmedikleri için, sefere hazırlanırken senin o sözlerine güvenerek yardım iste yip elçi göndermiştim. Fakat sen Burkan, bana yardım için asker göndermek şöyle dursun, beni sözlerinle tahkir etmiştin. O zaman başka işlerim olduğu için, seninle hesaplaşmayı baş ka zamana bırakmıştım. Batı seferinde, Yer ve Gökün yardı mı ile Müslümanları doğru yola getirdim. Şimdi Burkan, se ninle hesaplaşmaya geliyorum! ». Burkan : «Tahkir edici söz leri ben söylemedim! >} dedi. Burkan'ın komutanlarından Aşa-Gambu ise: «Ü sözleri ben söylemiştim. Eğer siz Moğollar, şimdi bir muharebe arıyor ve savaşmak istiyorsanız, benim Alaşay'daki ordugahıma geliniz. Benim orada Ev ve çadırlarını var, Yüklü develerim var. Siz Alaşay'a geliniz, orada savaşalım. Fakat altın, gümüş, ipek ve mal istiyorsanız Eri-Kaya ( Ning-hia) ve Eri-ce'ü ( Si-liang)a gidiniz! » diye cevap verdi. Bu sözleri duyan Cengiz Han, daha ateşi inmemişken : « Bu büyük sözler karşısında hiç geri dönülür mü? Ölürsem öleyim, fakat onu bu sözleri üzerine takip edeceğim. Tanrım sen bilirsin! » dedi. Bundan sonra Cengiz Han Alaşay üzerine yürüdü, Aşa-Gambu ile muharebe ederek onu Alaşay dağlarına kaçmaya mecbur etti ve sonra da esir aldı. Ev ve çadırlarını Yüklü develerini ve halkını kül gibi uçurarak imha etti. 100

Cengiz Han yazı karlı dağda geçirdi ve Aşa-Gambu ile dağa çıkmış olan Tang'utların üzerine asker yollayarak Ev ve çadırlarını, Yüklü develerini ve kendilerini son neferlerine varıncaya kadar esir etti. Bo'orçu ile Mukali'ye iltifat ederek, ganimetten istedikleri kadar alabi leceklerini söyledi ve ilave olarak şöyle buyurdu: « Sizlere Kitan halkından hiç bir şey vermediğim için, Kitanlardan olaıı Cuyinleri aranızda paylaşın, Yakışıklı çocukları, Kuş avı esnasında Peşinizde dolaşsın, Ve güzel kız çocukları, Yanınızda büyüyüp, Elbiseler yamasını Kara-Kitanlardan olan bu Cuyinler, Kitan hükümdarı Altan Han'ın tarafını tutarak Moğolların cedlerini öldürmüşlerdi. Şimdi Bo'orçu ile Mukali'yi onlara vali tayin ediyorum! ». Cengiz Han karlı dağdan indikten sonra Urakay şehrini kuşattı ve ondan sonra da Dörmegey şehrine yürüdü. O zaman Burkan, Cengiz Han'ı karşılayarak onunla konuşmak istedi. Burkan bu mülakatı pek mükellef bir şekilde tertip etmek is tediğinden, dokuzar adet altın Buda heykeli, altın ve gümüşten tabak ve kaseler, dokuzar adet erkek ve kız çocuk, dokuzar adet beygir ve deve ve yine dokuz sayısını tamamlamak sure tiyle başka birçok hediye ile gelmişti. Cengiz Han onu kabul ederek, kapı gerisinde merasime başlamasına müsaade etti. Fakat bu merasim esnasında Cengiz Han'ın gönlü bulandı. Üçüncü gün iluku-Burkan'a Şidurku unvanının verilmesini emretti ve sonra da idamına karar verildi. Tang'ut halkı taru mar edilerek her tarafa dağıtıldı. Cengiz Han'ın onlara karşı tertip edilen ikinci seferi işte böyle sona ermişti. 101

Cengiz Han 1 227 Domuz yılında Tanrı'ya çıktı. Onun ölü münden sonra Tang'ut halkından alınan şeylerin çoğu Yesüy Hatun'a verildi. Bir kahramanlık destanı şeklinde meydana gelen bu ese rin esas şahsiyeti olan Cengiz Han = Çingiz Han'ın ölümü, yer ve tafsilat gösterilmeden yılın basit bir vakası gibi zikredilmektedir. Defnediliş sahnesi ve gömüldüğü yer de kasten zikredilmemiş olsa gerektir. Daha sonra meydana gelen tafsilatlı, fakat efsanevi hikayeler güven verici de· ğildir. Hakikaten, rivayetler bilhassa bu noktada birbi rinden ayrılmaktadır. Mezarın yeri bu eser yazıldığı za man bile meçhul kalmışsa, bunun çok daha sonra açığa vurulması düşünülemez. 1237'de, Cengiz Han'ın ölümün den on yıl sonra seyahat eden bir Çin elçisi, mezarı gör düğünü söyleyerek, mezarın Lu-kou nehri civarında, dağ ve sularla çevrilmiş bir yerde bulunduğunu, hükümdarın burada doğmuş olup aynı yerde gömülmüş olduğunu ifa de etmektedir. Lu-kou sözü ile Onan nehri kastedilmiş olabilir. Fakat ondan sonra bu mezardan bahseden çık mamıştır. Yüan sülalesinin mezarlığını Cengiz Han'la il gili sayanlar varsa, da, bu ancak sonraları uydurulan bir tahmindir. Cengiz Han'ın mezarının bulunduğu hakkında arasıra haberler yayılıyorsa da, bunlar ancak masaldan ibarettir. (Bk. A. Temir, Moğolların Gizli Tarihi, 1948, s . 238-239, E . Haenisch'in notları). 1228 Sıçan yılında, Ça'aday ile Batu başlarında olduğu halde sağ kanadın prensleri, Otçigin-Noyan, Yegü ve Yesüngge başlarında olduğu halde sol kanadın prensleri, Toluy başların da olduğu halde merkezin prensleri, prensesler, damatlar. Tümen komutanları ve binbaşılar hepsi bir araya gelerek, Kelüren nehrindeki Kö'deü adasında kurultay için toplandılar ve Cengiz Han'ın emri ve vasiyeti gereğince Ögödey'i « Han» seçtiler. Ça'aday, küçük kardeşi Ögödey•Kağan'ı kendisi tahta 102

oturttu. Ça'aday ile Taluy, babaları Cengiz Han'ın altın haya tını korumuş olan gece muhafızlarını, silahşörleri, sekiz bin gündüz muhafızım, yani Cengiz Han'ın yanında vazife görmüş olan on bin emektar muhafızı Ögödey-Kağan'ın emrine tahsis ettiler. Aynı şekilde devletin merkez kısmı da onun emrine verildi. Ögödey « Han» seçilip, sarayda vazife görmekte olan on bin muhafızı ve devletin merkez kısmını idaresine aldıktan sonra, büyük kardeşi Ça'aday ile konuşarak Okotur ile Münggetü'yü, babaları Cengiz Han tarafından tamamlanama· yan Bağdat seferinde Halibay-Sultan'a ( Halife-Sultan) karşı gönderilmiş olan Çormakan-Korçi'ye yardımcı olarak yolladı. Bundan başka, daha önce Kanglin (Kankalis) , Kipça'ut ( Kıpçaplar) , Bacigit, Orusut ( Ruslar ) , Asut ( Alanlar) , Sasut, Macar, Keşimir, Sergesut, Bular (Bulgar) ve Keret halklarına karşı gönderilmiş olan Sübe'etey Bahadır, derin İdil ve Cayık nehirlerini geçtikten sonra Meket ve Men�Kermen-Keyibe ( Ki ev) şehirlerine girmiş, fakat nihayet oradaki halklar tara fından durdurulmuştu. Bunun üzerine şimdiki Han, Sübe'etey'e yardımcı olmak üzere, Batu, Büri, Güyük ve Müngge gibi prensleri onun peşinden gönderdi. Bunlar hakkında Han: «Se fere çıkan bütün bu prenslere Batu komuta edecektir! » diye emir verdi. Bundan sonra Ögödey Kağan ağabeyi Ça'aday'a akıl da rnşarak şunları söyledi : «Ben, babam Cengiz Han tarafından hazırlanmış olan tahta oturdum. Sonra benim arkamdan : <�Hangi meziyetine dayanarak tahta çıktı ?,, diye söylenenler olmaz mı? Eğer ağabeyim uygun bulursa, babam hamınız ta rafından başlanılıp da işi bitirilmemiş olan Kitanlı Altan Han'a karşı savaşa gitmek istiyorum». Ça'aday bu fikri uygun bula rak: «Bu işi niçin geciktirelim ? Ordugahta iyi bir vekil bıraka rak yola çıkın. Ben de buradan asker gönderirim» dedi. Bunun 103

üzerine Ögödey Kağan Oldakar-Korçi'yi ordugahta vekil ola rak bıraktı. Ögödey Kağan, 1231 Tavşan yılında Kitan halkına karşı harekete geçti. Cebe'yi önden gönderdi. Az zaman içerisinde Kitan ordusunu yenerek kesilmiş orman gibi yere serdiler. Çabçiyal'ı aldıktan sonra, Ögödey Kağan şehir ve kaleleri al mak için türlü tarafa asker gönderdi ve kendisi de Şira - Dek tur ( Lung-hu-t'ai) 'da kondu. Altan Han yenildi ve bütün serve ti Ögödey Kağan'ın eline geçti. Her tarafa akıncılar ve idare adamları gönderildi. Cung-du ( Pekin) ve başka şehirlere valiler tayin edildi. Sonra da Ögödey Kağan sağ salim Kara-Korum'a döndü. Sübe'etey Bahadır için takviye olarak gönderilen Batu, Büri, Güyük ve Müngge gibi komutanlar Kanglin, Kipça'ud ve Bacigidleri tabi kıldılar, Ecil, Cayak ve Meget şehirlerini aldı lar ve sonra Orusud ( Ruslar)ı tarumar ettiler. Asut, Sasut, Bo lar ve Man-Kermen-Kiva şehirleriyle ahalisinin bir kısmını tabi kıldılar ve bir kısmını da esir aldılar. Şehirlere valiler ta yin ettikten sonra yurtlarına döndüler. Ögödey Kağan, daha önce Cürcen ve Solangka ( Kuzey Kore) halklarına karşı gönde rilmiş olan Calayirtay - Korçin için takviye olarak Y esüder -Korçi'yi yolladı ve orada idareyi ele almasını emretti. Şormakan-Korçi Bağdat halkını yendi. Bu memleketin güzelliğini ve mallarının iyiliğini duyduğu zaman, Ögödey Ka ğan şöyle emir verdi : «Şormakan - Korçi aynı yerde vali olarak kalsın ve her yıl bize oranın mallarından ve hayvanlarından muntazam olarak göndersin». Yukarıda belirtildiği grbi (bk. s. 97 ) , büyük batı seferi esnasında Cengiz Han tarafından batı Avrupa'da Kıpçak ülkesine ve Ruslara karşı gönderilmiş olan Sübe'etey bü yük başarılar elde etmiş, fakat kuvveti de gittikçe azal makta idi. Bunu göz önünde tutan Ögödey Kağan, Sü104

be'etey'e yardımcı olmak üzere Cengiz Han'ın dört bü yük torunu idaresinde doğu Avrupa'ya önemli kuvvetler göndermişti. Bunlar, Cengiz Han'ın dört oğlu Coçi, Ça' aday, Ögödey, ve Toluy'un büyük oğulları : Batu, Büri, Güyük ve Müngge idi. Doğu Avrupa seferi başarı ile ne ticelendikten sonra tertiplenen veda ziyafetinde, Büri, Güyük ve Elcigidey'in oğlu Karkasun'un Batu'yu tahkir ederek kaba sözler sarfetmeleri üzerine Batu, Ögödey Ka ğan' a bir elçi ile şu haberi yolladı : «Mengü Tanrıdan aldığımız güçle ve Kağanımızın haşme ti ile Meget şehrini tahrip ettik, Orus halkını esir ve köle ettik. Biz onbir devleti ve bu kadar da halkı kendimize tabi kıldık w altın dizginleri elimize geçirdik. Bunun üzerine eve dönüş mü nasebetiyle bir veda ziyafeti tertip etmiş ve büyük bir çadır kurdurarak bir arada toplanmıştık. Diğer komutanlardan yaş ça büyük olmam dolayısiyle, herkesten önce bir iki bardak içmiş bulundum. Bu durum karşısında Büri ile Güyük meclisi terkederek atlarına binip uzaklaştılar. Onlar giderken, Büri : « Batu bizimle aynı dereceden olduğu halde, nasıl olup da biz den önce içiyor? Sakallı kadınlara Benziyor, Ona ayakla tepmeli, Tabanla çiğnemeli! ' diyordu. Güyük : 'Silah taşıyan b u kadınların göğsüne odun parçası atmalı! ' diyordu. Elcigidey'in oğlu Karkasun : 'Onlara ağaçtan kuyruk takmalı! ' diyordu. Onlar işte bunları söyledi ler. Yabancı ve düşman halklar arasına gönderilmiş iken ve durumumuz da müphem olduğu halde, Büri ile Güyük böyle sözler söyleyerek bizi terkettiler. Şimdi durumu Han'ın ince lemesine arzediyorum! ». Batu'nun bu sözleri üzerine çok hiddetlenen Kağan, Gü yük'ü huzuruna kabul etmeyerek şunları söyledi : «Bu alçak, kimin gücüne dayanarak kendi büyüklerine karşı böyle hare105

kette bulunuyor? Keşke bu bir tek yumurta da çürümüş olsay di! Kendi ağasına karşı geldiği için : Onu öne süreyim, On parmağının Tırnakları koparcasına, Dağ gibi kalelere Tırmansın! Yaıb ancı illere göndereyim, Beş parmağının Tırnakları aşınırcasına, Sert kalelere Tırmansın! Kötü ve alçak Karkasun, sen de bizim aileden olanlara karşı ağzınla böyle sözler sarfetmeyi kimden öğrendin? Güyük ile Karkasun'un ikisini de mahkemeye vereceğim. Aslında Kar kasun'un derhal kafası kesilmeliydi. Fakat böyle yaparsam bi taraf olmadığımı söyleyeceklerdir. Batu'ya deyiniz ki, Büri'yi büyük kardeşimiz Ça'aday'a yollasın. Onun hakkında ağamız Ça'aday karar versin! » Prenslerden Menggey ve komutanlardan Alçiday ile Kong kortay ve Canggi, hükümdarn şunu arzettiler : « Senin baban Cengiz Han bir zamanlar : «Seferde olan işler Hep seferde görülsün. Evlerde olan işler Evlerde halledilsin! » demişti. Müsaade edersen şunu arzetmek istiyoruz : Şimdi Ka ğanımız Güyük'e kızıyorsa da, aslında bu sefere ait bir iştir. Bunun hallini Batu'ya bırakmak daha iyi olmaz mıydı?». Bu sözler hükümdarın hoşuna gitti ve nihayet hiddetini yenerek Güyük'ü huzuruna kabul etti. Fakat onu tekdir ederek şunları söyledi : 106

«Senin için : Savaş meydanında Adamların kıçını Koparnnşın Diyorlar, Askerlerin Görünüşünü Bozmuşsun! Diyorlar. Ydksa sen , 'Orusut ( Rus ) halkını şiddet ve hiddetimle kor kutarak tabi kıldım' diye mi düşünüyorsun?' Yoksa sen, 'Orusut ( Rus) halkını yalnız başıma yendim' diye mi zannediyorsun? Sen galiba bu düşüncelerden cesaret alarak kendi üstüne karşı söz söylemeye yelteniyorsun. Babamız Cengiz Han : 'Çok olan korkutur, Derin olan öldürür! ' dememiş miydi? Zahiren düşmanları yalnız başına yenmiş gibi gözüküyorsan da, hakikatte sen Sübe'etey ile Böcek'in himaye sinde yürüyordun ve ancak müşterek hareket neticesindedir ki, Orusut ( Ruslar) ve Kipça'ud ( Kıpçaklar) ın memleketini zap tettiniz. Bir veya iki Orusut veya Kipça'ud'u esir alayım der ken, sen bir tekenin ayağını bile ele geçirip takdim edemedin. Daha ilk defa evden çıktığın halde kendini kahraman sayarak, sanki her şeyi yalnız başına yapmışsın gibi büyük laflar sarfe derek dönüp geldin. Komutanların teklifine göre, Güyük ile Karkasun'un işini Batu görsün, Büri'nin işini Ça'aday hallet. ' ». sın. Bundan sonra Ögödey Kağan : «Babamız Cengiz Han'ın yanında vazife görmüş olan gece nöbetçilerinin, silahşörlerin, gündüz muhafızlarının, yani bütün muhafız kıtalannın yap makla mükellef oldukları hizmetleri tekrar ediyorum : Bunlar, han babamızın emriyle eskiden nasıl hizmet etmişlerse, bugün 107

de aynı şekilde hizmetlerine devam edeceklerdir» diyerek, bu konuda Cengiz Han tarafından tespit edilmiş olan esasları ( IX. Bölüme bakınız) , bazı ilavelerle yeniden yayınladı. Ögödey Kağan, içtimai nizam meselesi üzerinde de dur muş, ve böylece ulusun ( devlet ve milletin) refahı ile ilgili ka nunlar da çıkarılmıştır. «Moğolların Gizli Tarihi»ne göre bu ko nularda ele alınan maddelerin bazıları şunlardır : «Babam Cengiz Han tarafından bin müşkülatla kurulmuş olan bu ulusu sefalet içerisinde bırakmak istemiyoruz. Millet : Ayağını yere, Elini toprağa koyarak sevinsin. Babamız tarafından hazırlanmış olan tahta oturduktan sonra, şimdi halkın rahatı için gerekli emirleri ve receğiz : Her yıl şölen için halkın sürülerinden iki yaşlı birer ko yun alınacaktır. Her yüz koyundan bir koyun alınarak o böl genin fakirlerine verilecektir. Sonra : Büyük ve küçük kardeşlerle askerler ve muhafız lar bir araya geldikleri zaman, çok defa bunların içkisi halktan temin ediliyor ki, bu doğru değildir. Bu maksat için hinlikler den kısraklar ayrılarak sağılsın, sağmak için adamlar tahsis edilsin, göç işlerini idare edenlerle sürülere bakanlar sıra ile değiştirilsin . Büyük ve küçük kardeşler toplandığında, onlara hediye• ler dağıtılsın. İpekler, gümüş külçeler, kuburluk, yay, zırh ve silahlar debboylara konarak muhafaza altına alınsın. Her tarafta deb boycular seçilerek, bunların bakımına memur edilsi n. Sonra : Bütün arazi ve sular halkın arasında taksim edi lecektir. Hayvan otlatma işine gelince, bu mesele için her bin likten birer memur ayrılması ve bu işle görevlendirilmesi uy gun olur. 108

Sonra : Çöl bölgelerinde av hayvanlarından başka bir şey bulunmaz. Halk için daha geniş yer temin etmek maksadiyle, Çanay ve Uygurtay yerleşme işini idare için oraya gidecekler, kuyular kazıp bentler inşa edeceklerdir. Sonra : Şimdiye kadar postalar meskun yerlerden geç tikleri için, hem geç kalıyor, hem de halka yük oluyordu. Şim di bu hususta her tarafa şu emri yayınlıyoruz : Türlü bölgeler deki hinliklerden postacı ve seyisler ayrılmak suretiyle posta istasyonları kurulacak ve bundan sonra, fevkalade hal olma dıkça, postacılar meskun mahaller üzerinden gitmeyeceklerdir. Bu usul her halde iyi olacaktır. Çanay ve Boldakar'ın bize teklif ettikleri gibi, bu işler üzerinde büyük kardeşimiz Ça'aday'ın karar vermesini doğru buluyoruz. Eğer o doğru bulur ve «uygun» derse, onun vereceği karara göre iş yapılsın.» Ça'aday, kendisine teklif edilen bütün bu işleri uygun bu larak : « Ben buradan sizin posta istasyonlarınıza doğru irti bat kurmaya çalışacağım. Sonra Batu'ya da haber yollayarak onun da bu tarafta doğru istasyonlar kurmak suretiyle irtibat tesis etmesini isteyeceğim» diye cevap verdi ve : «Bu posta meselesi, teklif edilen işlerin ·en önemlisi idi» diye ekledi. Bunun üzerine Ögödey Kağan şöyle dedi : «Büyük kar deşimiz Ça'aday ile Batu başlarında olduğu halde bütün sağ kanadın prens ve komutanları, Otçigin-Noyan ile Yegü başla rında olduğu halde bütün sol kanadın prens ve komutanları, merkezi devletin damatları ve prensleri, Tümen, Binlik, Yüzlük ( Bölük) ve Onluk (Manga) komutanları hepsi de bu fikirleri mizi kabul ettiler : Şölen için sürülerden her yıl iki yaşlık birer koyun alı nacak, her yüz koyundan bir yaşlık birer kuzu alınmak sur.etiy le fakirlere verilecektir. Postacı ve seyislerin ayrılması ile posta hatlarının kurulması, halk için hafiflik temin edecek, posta 109

işlerinin de çalbuk yürümesine yardım edecektir. Bu teklifi her kes kabul etmiştir.» Bunun üzerine Kağan'ın bu emri, incelenmek üzere bü yük kardeşi Ça'aday'a sunuldu. Ça'aday tarafından da tasvip edildikten sonra : Ulusun ( devletin) her tarafında, Binliklerden, Kağan'ın emri gereğince şölen için her sürüden iki yaşlık birer koyun alındı, her yüz koyundan da bir yaşlık birer kuzu toplanmaya başlandı. Kısraklar ayrıldı ve bunları sağmak için adamlar tahsis edildi. Kısrak çobanları, debboycular ve idare adamları seçildi. Postacı ve biniciler ayrıldı. Araçen ile Tokuçar, bu pos ta işinin tanzimi ile görevlendirildi. Bir istasyona yirmi süvari verildi, diğer istasyonların her birine de yirmişer binici ayrıl dı. Kağan, bu hususta ek olarak şunları bildirdi : «Bu istasyon larda bulundurulması gereken binek beygirlerinin, yenecek ko yunların, sağılacak kısrakların, koşulacak öküz ve arabaların sayısı tarafımdan tespit edilmiştir. Eğer bir kimsede bu mal zemeden ancak b.ir urgan bile eksik olursa, dudağı kesilerek cezalandırılacak, eğer bir kaşığı veya tekerlek ispiti noksan olursa, burnu kesilmek suretiyle cezalandırılacaktır». Hayatının sonuna yaklaşmakta olduğunu hisseden Ögö dey Kağan «Moğalların Gizli Tarihi »nin 281 . paragrafında, yap tığı iyi ve kötü işler hakkında itiraflarda bulunarak hesap ver mektedir : Ögödey Kağan sonra şunları söyledi : « Han babamdan sonra onun yüksek tahtına çıkınca b ilhassa şu işleri başardım : ( 1 ) Kin halkına karşı sefer ederek bu devleti ortadan kal dırmam, birinci başarımdır. ( 2 ) İkinci başarım olarak, haber cilerimizin ça:buk gidip gelmesine ve gerekli emirlerimin ulaş tırılmasına yarayan posta teşkilatını kurdum. (3) Sonra, susuz memleketlerde kuyu kazdırarak millete ve halka su ve otlak yer temin ettim. ( 4 ) Sonra, türlü şehirlere valiler ve idareciler ta yin ederek milleti, ayağını yere ve elini toprağa koyabilecek şe1 10

kilde, rahat hayata kavuşturdum. Bu suretle, Han babamdan sonra dört türlü iyilik yapmış oldum. Fakat, babam tarafından yüksek tahta çıkmak üzere seçi lerek bütün ulusun işleri omuzuma yüklendikten sonra bazı kötü işler de yapmış bulundum : ( 1 ) Üzüm şarabı tarafından mağlup edilmiş olmam, benim birinci kabahatimdir. ( 2 ) İkinci kabahatime gelince : Geleneğe aykırı olarak bir kadının sözüne kandım ve amcam Otçigin'in memleketinden kızlar getirttim. (3) Ulusun büyüğü ve Kağanı olduğum halde, hazan ters hare°k;et ederek haksız işlere karış tım ki, bu da üçüncü kabahatimdir. ( 4 ) Sonra, Dokolku'yu öl dürtmekle, başka bir kabahat daha işlemiş oldum. Niçin? Çün kü o, babamızın önünde gider v.e başbuğu için her zaman ken dini fedaya hazır bulunurdu. İşte bundan dolayı onu gizlice öldürterek haksızlık ettim. Şimdi kim çıkıp da, onun gibi, ken dini benim için feda edecektir? Başkalarının önünde, babam için sadakatini ispat etmiş olan bir kimseyi gizlice öldürterek kötü bir iş yaptım. Bundan başka, çit ve hendekler yaparak, Tanrının emriyle yaratılmış olan av hayvanlarının kardeşimin bölgesine kaçma sına engel olmak istedim. Bu yüzden büyük ve küçük kardeş lerimden ağır sözler işittim. Bu da haksız bir işti. Han baıbamdan sonra, iyi hareket olarak dört iş yaptı isem, dört de kötü iş yapmış oldum». Orta çağın elyazma ve ilk basılı eserlerinde, yazarın veya müstensihin adı, yazıldığı yer ve tarihi, eserin en sonunda be lirtilir ve Avrupa'da buna « Kolophon» denirdi. «Moğolların GMi Tarihi » nde de bu usule uyulmuş ve eserle ilgili bilgiler en son 282. paragrafta belirtilmiştir : « Büyük Kurultay ·toplandığı zaman, Sıçan yılının ( 1 240) yedinci ayında, Kelüren nehrinin Köde'e adasında, Dolo'an-Bol dak ve Şilginçek mevkileri arasında saray kurulmuşken yazılıp tamamlandı.» 111

TÜRK - MOGOL İMPARATORLUGU VE DEVAMI Eski devirlerden beri Türklerin anayurdunun bir parçası olarak bilinen ve bugünkü Moğolistan ve Mançurya'yı içine alan Asya'nın kuzeydoğu bölgeleri, Hunlardan beri türlü Türk boyları ile Moğol ve Mançu gibi diğer Altay kavimlerinin faa liyette bulunduğu yerler olmuştur. Türklerin cedleri olarak kabul edilen ve Çin'le daimi bir mücadele halinde yaşayan Hun lar buralardan batıya ve güneye yayıldıkları gibi, 6-8 . yy.'lar dan itibaren Asya tarihinde siyaset ve kültür bakımından bü yük rol oynamaya başlayan Kök-Türk İmparatorluğunun mer kezi de burası idi . Ancak, denizden uzak ve sert kara iklimine malik olan ve bilhassa Çin ile daimi bir savaş halinde yaşama yı gerektiren bu bölgeyi, gelecek için karanlık gören Türkler, IX. yy.'dan itibaren yavaş yavaş terketmişler ve merkezlerini batıya ve güneybatıya nakletmişlerdir. Türklerin , en eski dil ve kültür abidesi olarak bilinen Orhon ve Yenisey yazıtları bu bölgelerde meydana gelmiş ve bunların asılları da hala bura da bulunmakla beraber, burası bugün artık bir «Moğolistan» olarak tanınmakta ve Türklükle ilgisi, ancak tarihi bir değer taşımaktadır. Siyasi ve idari merkez batı ve güneybatıya kaymakla be raföer, Türk boylarının bir kısmı Moğollarla bir arada veya on larla komşu bir halde yaşamakta devam etmişler, Moğolların bir kısmı Türkleşirken Bazı Türk boylarının da «Moğollaştığı» görülmüştür. Altay'daki Türk boyları ile Moğollar arasın daki buna benzer karşılıklı temas ve kaynaşmalar, XX. yy.'a kadar devam etmiş ve etmektedir. B ll yüzden, Moğollar arasında Türk

112

ve Türkler içerisinde Moğol boy adlarına rastlandığı gibi, ha zan da aynı boy adının hem Türk, hem Moğol cemiyetlerinde aynı zamanda kullanıldığı görülmüş, fakat duruma göre bun ların bazıları «Türk» bazıları «Moğol» menşeli olarak açıklan mıştır. XII. yy.'da tarih sahnesine çıkışlarından önce, Moğolların ve onlara bağlı diğer boyların, devlet kurma gibi siyasi ve içti mai faaliyetleri mevzii kalmıştır. XII. ve XIII. yy.'larda, bir ci han imparatorluğu kurulması şeklinde karşımıza çıkan hadi seler ise, dünya tarihinin en önemli sayfalarından biri olup, bundan önceki Hun, Avar, Göktürk devirlerini hatırlatmakta ve onların birer tekrarı gibi karşımıza çıkmaktadır. Asya bozkırlarında vücuda getirilen bu son büyük impara torluğun liderliğini üzerine alan Cengiz ( Çinggiz,) kendisinin mensup olduğu Moğol kabilelerini birleştirdikten sonra, Türk boylarını da kendi hakimiyeti altına alarak, bunların da Moğol larla berebare hareket etmesini sağlamıştır. Zaten eskiden beri aynı tarihi mukadderata bağlı kalan bu bozkır kabileleri, boy teşkilatı ve iktisadi bünye bakımından olduğu kadar, kültür ba· kınımdan da birbirlerine yabancı olmadıkları gibi, bilhassa bu iki millet arasındaki temasların daha sık olduğu sınır boyların da etnik bakımdan da az çok birbirlerinin tesiri altında kalmış lardı. Bozkır kanunları, bu kanunların doğurduğu hayat şartla rı ve bunlar üzerine kurulan siyasi birlikler, uzun asırlar süren müşterek tarih içinde, bunların bir kısmını o şekilde birbirine karıştırmış ve yoğurmuştl,!r ki, bu kavimler arasındaki ırk farkları adeta silinmiş ve bazılarını diğerleri içinde eritmiştir. Birçok Moğol boylan daha çok eski devirlerde Türkler içinde temsil edilmiş olduğu gibi, bugünkü Moğollar arasında da bu şekilde temsile uğramış Türk zümrelerini bulmak mümkündür. Türk zümrelerinin bilhassa Moğollara yakın bölgelerde oturan kısımlarında bunun izlerini bugün bile görmek kabildir. Cen giz'in liderliği altında ortaya çıkan Moğolların kısa bir zaman1 13

da bu kadar kuvvetli bir teşkilat vücuda getirebilmiş olmaları, Moğolların kendi kuvvetlerinden çok, ancak tarihi mukadde ratın hazırladığı bu yakınlık sayesinde, Türk kavimlerinin bir kısmının Moğollarla derhal birleşmiş olmasiyle açıklanabilir. Moğollarla işbirliği neticesinde komşu Türk kültür merkezle rinin bu teşkilat içerisine alınmış olması, Türk tarihinde mi· sallerini çok gördüğümüz bir tarihi vakıa olduğu gibi, bu yeni devletin ilerideki gelişmesinde de bir amil olmuştur. Moğol devlet teşkilatının eski Türk an'anesi üzerine kurulduğunu es kiden beri Türklerde gördüğümüz ıstılahların aynen kabul edil miş olmasiyle de isbat e dildiği gibi, Türk ülkelerinin doğu kıs mında hakim olan burkancılığın Moğollar arasında yayılması ve Uygur alfabesinin bugüne kadar hala Moğollar tarafından kullanılmakta olması da bunun birer delilidir. XII. yy.'ın sonları ile XIII. yy.'ın başlarında, yalnız Türk dünyasını değil, o zamanki dünyanın büyük kısmını içine alan Asya ve Avrupa'nın bütün milletlerini yakından ilgilendiren büyük hadiseler cereyan etmiştir ki, bu da, dünyaya yeni bir nizam vermeye çalışan Türk - Moğol İmparatorluğu'nun kurul ması şeklinde tecelli etmiştir. Bu imparatorluğa, kurucusuna izafeten hazan « Cengiz İmparatorluğu», hazan «Moğol» veya «Türk - Moğol İmparatorluğu,> (yahut : « Hanlığı», « Kağanlı ğı» ) denmiştir.

İlk devrede bu imparatorluğun hakim unsuru Moğollar olmakla beraber, devlet genişleyince, kısa zaman içerisinde ahalinin ve ordunun büyük ekseriyetini Türkler teşkil ettiği gibi, devlet teşkilatının esasları ve birçok müesseseler de, eski Türk an'anesinin devamından başka bir şey değildi. Bu yüzden, Cengiz Han'ın kurduğu devlete «Türk-Moğol Hakanlığı» adını vermek doğru olur. Bu devirde bütün Türk ülkeleri ( az bir is· tisna ile) bir tek imparatorluk halinde birleşmiş durumda idi. Bu büyük imparatorluk, Çin Hindistanı ve Arabistan dışında bütün Asya'yı ve bütün Doğu Avrupa'yı sınırları içine almıştı. 1 14

İşte bu bakımdandır ki Türk - Moğol istilası ve Hakanlığı, Türk tarihini yakından alakadar etmektedir. Bazı tarihi hadi seler ve hissi tesirler yüzünden, «Türk-Moğol ve Tatar» konu· ları yeteri derecede açıklanamadığından veya şahıs ve milletle re göre birbirinden farklı tefsirlere dayanıldığından, yalnız «Türk-Moğol İmparatorluğu» dediğimiz Cengiz devri değil, hatta onun parçalanmasından doğan Türk devletleri bile h azan Türk tarihinin dışında bırakılmak istenmiştir. Fakat, şurası da bir hakikattır ki, Cengiz'in kurduğu Ha kanlık esas itibariyle Türk tarihinin ayrılmaz bir kısmını teşkil etmektedir. Zaten Cengiz'in kendisi de, bazı rivayetlere göre, Türk menşeilidir. O zamana kadar, tarihte hemen hemen hiçbir rol oynamamış olan Kerülen nehri yakınındaki kabileler, Yesü gey-Bahadır'un oğlu Temücin ( Timuçin) 'in dehası sayesinde kısa bir zaman içinde büyük bir faaliyet göstermeğe başladılar. - BÜYÜK HANLAR 12. yy.'ın sonlarında tarih sahnesine çıkışları sırasında, Moğolistan ve civarında başlıca şu büyük boylar yaşıyor ve birbirleriyle amansız bir mücadele halinde bulunuyorlardı : İrtiş ile Orhon arasında ve Altay dağlarının kuzeyinde olmak üzere en batıda Naymanlar, onların doğusunda Orhon civa rında Kereyit'ler, onların kuzeyinde, Selengge nehrinin orta ve aşağı mecrasında Merkitler, onların batısında ve Naymanla rın kuzeyinde olmak üzere Oyratlar, Büyür gölü civarında Ta tarlar ve ilk zamanlarda fazla kuvvetli ve tanınmış olmamak la beraber, Cengiz Han tarafından bütün boyların birleştiril mesinden sonra adları umumi bir milli isim haline getirilen Moğol (Manghol) lar bunların başlıcaları idi. Naymanlar ve Kereyitler, Uygur Türklerinin komşusu olmakla kültür bakı mından onların tesiri altında kalmışlar, yazı ile birlikte birçok medeniyet ve kültür unsurlarını Uygurlardan alan Moğol boy larından bilhassa Naymanlar, diğer komşularına nazaran üs-

1 15

tün bir seviyede bulunuyorlardı. X. yy.'da Moğolistan'da siyasi faaliyetin hızlandığını, Kırgızların batıya, Yenisey civarına püskürtüldüğünü ve Kuzey Çin'e yerleşen Hıtaylann, Liao adında bir sülale kurduğunu görüyoruz. Liao devleti 1 225'te yıkılmış ve onların bir kısmı batıya göçerek, Tarım ve Fergana vadisinde, yüz yıl kadar yaşayan Kara-Hıtay devletini kurmuş lardır. Halkın esas kitlesi, eski Türklerde olduğu gibi tabiat dini veya Şamanlığa mensup olmakla beraber, Moğol boyları ara sında Budizm ve Naymanlarla Kereyitler arasında Hıristiyan lık da yayılmakta, Çin ile olan daimi mücadele ve temas neti cesinde Çin kültürü de tesirini göstermekte idi. Çinliler, kuzeydeki boyları, hazan kendıi adlariyle zikret mekle beraber, ( mes . : Hiung-nu = Hun; Tu-K'üe = Türk ) , çok defa onları Türk veya Moğol olarak ayırmadan, toptan Tatar (Ta - ta) diye adlandırmışlar, XIII. yy. başlarında ise Moğol ları, Çin sınırına yakınlıklarına ve medeni seviyelerine göre «Beyaz Tatar», « Kara Tatar» ve «Yabani Tatar» şeklinde grup landırmışlarıdır. Cengiz devleti ilk devrelerde Moğollardan ibaret iken, kısa zamanda genişleyerek bir cihan imparatorluğu haline gelmiş ve neticede bir Türk - Moğol İmparatorluğu şeklini almıştır. Çünkü, Türklerle meskun hemen hemen bütün ülkeler bu dev letin içine alınmış bulunuyordu. Başka birçok milletler de bu imparatorluğa mensup olmakla beraber, esas kitle ve nüfusun büyük kısmı ( 100 yıl Moğol idaresinde kalmış olan Çin istisna edilirse) Türklerden ibaretti. Bazıları sulh yolu ile, bazıları sa vaş neticesinde Cengiz'e tabi olan Türk boyları, kısa zamanda onunla anlaşarak büyük imparatorluğun sosyal, askeri ve idari bütün işlerine iştirake başlamışlardır. Sayı bakımından İmpa ratorluğun içinde ekalliyette kalan ve kültür bakımından Türk lere nazaran aşağı seviyede olan Moğolların mühim bir kısmı İslamiyeti kabul ederek Türkleşmiş, kalanları da esas Moğo1 16

listan'a dönmüştür. Böylece, İmparatorluk parçalandığı za man, bundan Moğol değil, Altın Ordu, Sibir, Çağatay, İlhanlı gibi yeni yeni Türk devletleri ortaya çıkmış, Moğolların haki miyeti esk i yurtlarına inhisar etmiştir. Cengiz, ölümünden önce, üçüncü oğlu Ögödey'in ( Oktay) hükümdar olmasını tavsiye etmişti. Ögödey, 1 228'de toplanan Kurultayda bu emre uyularak han seçildi ve kardeşi Çağatay tarafından tahta oturtuldu. Ögödey zamanında Kore ilhak olun du, Kuzey Çin tamamiyle imparatorluğa bağlandı ve 1 237-1241 yıllarında cereyan eden batı seferi ile Rusya ve bütün doğu Av rupa istila edildi. Ögödey'in ölümünden sonra devlet, yeni ıbir han seçilince ye kadar onun eşi Töregene tarafından idare edilmiştir. Töre gene, 1 246 Kurultayında Batu'nun muhalefetine rağmen oğlu Güyük'ün han seçilmesini temin etti. Bu hareket, batı ordula rının muzaffer kumandam ve Coçi'nin oğlu Batu ile Güyük ara sında silahlı bir çatışmaya sebep olmak üzere iken, Güyük'ün ölümü ile ( 1248) ortalık yatışmış ve onun eşi Ogul Gaymış'ın üç yıl naib olarak devleti idaresinden sonra ( 1248-125 1 ) , hü kümdarlık Cengiz'in küçük oğlu Toluy'un nesline geçmiştir. Toluy'un oğlu Müngge (Möngke, Mengü) nin han seçilmesi ( 125 1 /52) tarafları tatmin etmiş ve çatışmayı önlemiştir. Müngge, Cengiz tarafından başlatılarak Ögödey zamanın da kısmen takip edilen işlere devamla bunları tamamlamak is tiyordu. Bu maksatla biri güney Çin, diğeri de Orta Doğu ol mak üzere iki yönden büyük ordular sevkederek planın tatbi kine girişmiştir. Çin'deki orduların başında büyük kardeşi Hu bilay ( Kubilay ) , Orta Doğu'ya yollanan kuvvetlerin başında küçük kardeşi Hülegü bulunuy ordu. Eski geleneğe göre devlet sülalenin malı sayıldığından, Cengiz daha hayatta iken türlü bölgeleri oğulları arasında tak sim ederek bundan faydalanma hakkını tanımıştı. Buna göre 1 17

büyük oğlu Coçi ( Cuçi, Cuci) kuzey-batı, yani Kıpçak ülkesini, Çağatay Türkistan'ı, Ögödey doğu bölgelerini almış, küçük oğ lu Toluy da, baba ocağını devam ettirmek üzere esas yurtta kalmıştı. Kağanlık kuvvetli bulundukça Cengiz'in oğullan merkeze sadakatle bağlı kalarak kendi ülkelerini birer vali gibi idare etmişlerdir. Fakat merkez zayıfladıkça imparatorlu ğun parçaları, geopolitik ve kültür merkezlerinin durumuna göre : 1 ) Hubilay ( Kubilay) ile başlamış olan Çin Yüan sü lalesi (merkezi Moğolistan da !buna bağlı idi ) , 2 ) Çağatay oğul larının idaresinde /bulunan Türkistan, 3 ) Hülegü ailesinin elin de bulunan ilhanlılar ve 4) Coçi ( Cuçi) oğullarının elinde Altın Ordu olmak üzere 4 kısma ayrılmıştır. 1

KUBİLAY VE ÇİN'DE YÜAN SÜLALESİ

Büyük Kağan Kubilay'ın, devlet merkezini Karakurum' dan Pekin'e nakletmesi ve asıl Moğol bölgesinin de bu merke ze bağlanması ile, Türk ve Moğol milletleri arasındaki müna sebete bir set çekilmiş ve bunlar arasında uzun zamandan beri devam edegelen bağların her cihetten gevşemesine veyahut ta mamen kesilmesine sebep olmuştur. Bu tarihten itibaren bu iki millet arasında vukua gelen temaslar, her yerde ve devirde milletler arasında müşahede edilen tabii hudutları aşmamış, ve gerek etnik ve gerekse kültür bakımından, esaslı bir tesire yol açmamıştır. Cengiz İmparatorluğu merkezinin zayıflaması ne ticesinde vücuda gelen parçalardan, merkezi Pekin olan doğu kısmının tarihi, Çin milletinin tarihi ile karışmış, batı kısmı ise, daha Moğol İmparatorluğunun kurulmasından evvel gör düğümüz Türk merkezleri etrafında, bunun tarihi cereyanına katılmıştır. Cengiz İmparatorluğu, büyük kağanlardan Çinggis ( Cen giz, 1206 - 1227) , Ögödey ( Oktay, 1227/ 1 24 1 ) , Güyük « 1 246 1248 ) , Müngge (Möngke, Mengü, 125 1 /52 - 1259) ve kısmen Hubilay ( Kubilay, 1264 - 1294) devirlerinde, kuvvetli bir mer1 18

keze bağlanmak suretiyle, birliğini muhafaza etmiştir. Müngge (Möngke, Mengü) kağan ölürken, kendisine halef olarak küçük kardeşi Arık Buğa'yı seçmişti. O esnada Çin' deki orduların ba şında bulunan Kubilay, Şan-tu'da ordudaki beylerden mürek kep bir kurultay yaparak kendisini kağan intihap ettirdi. Payi taht olarak Pekin'i seçti. Karakurum' da bulunan Arık Buğa, an'aneye muhalif hareket eden bu kurultayı tanımadı. İmpa ratorluğun diğer tarafları da bu hususta Arık Buğa taraftarı ol dular, Fakat Kubilay, Arık Buğa'yı yenerek, davayı kendi lehi ne halletti. Kubilay, uzun mücadelelerden sonra Cenubi Çin'i de kendi hakimiyeti altına almaya muvaffak oldu ve sülalesi, Yüan ismi ile, Çin tarihinde parlak bir devir yarattı. Kubilay büyük kağan sıfatiyle imparatorluğun diğer kısımlarını da kendine tabi saymakta devam etmiş ve İran İlhanlıları uzun bir müddet bu metbuiyeti bilfiil kabul etmişlerdir. Fakat sülalenin gittikçe Çinlileşerek imparatorluğun başı olmaktan ziyade, Çin hükümdarları şekline girmesi, diğer mıntakalar üzerindeki te sirini azaltmış ve bir müddet sonra, devletin diğer kısımlar ile olan nazari bağlılığı da sona ermiştir. 2 - ÇAGATAY SÜLALESİ VE TÜRKİSTAN Cengiz İmparatorluğunun Çağatay ismi ile anılan Türkis tan kısmında ayrı bir sülalenin teşekkülü, Çağatay'ın ölümün den sonra olmuştur. Cengiz zamanında bu saha resmen Çağa tay'a verilmiş olmakla beraber, hiçbir zaman Çağatay tarafın dan müstakil bir surette idare edilmemiştir. Bu bölgedeki eski Türk sülaleleri yerlerinde bırakılmış olduğu gibi, sonradan bu il içinde gördüğümüz Maveraünnehir de, Hucent'te oturan Mahmut Yalavaç ve sonra oğlu Mesut Bey tarafından büyük kağan namına idare edilmiştir. Burasının Cengiz ailesinden ilk hanı Kara Hülegü olup ( 1 242 - 1247 ) , Kağan Güyük ona halef olarak Çağatay'ın oğlu Yisü Mengü'yü tayin etmişti. İmpara· torluğun parçalanması ile neticelenen mücadeleden sonra, Ça1 19

ğatay'ın torunu Algu, Doğu ve Batı Türkistan'a ayrıca Harezm ülkesinin bir kısmı ile Afganistan'ı da ilave ederek, Çağatay oğulları tarafından idare edilen bir birlik vücuda getirmiştir. Algu'nun vefatından sonra ( 1266 ) , hakimiyet Ögedey ailesin den Kaydu'ya ve sonra bunun oğlu Ç2'par'a geçmişse de sonra dan tekrar oğullarından Duva elinde kalmıştır ( 1291 - 1 306) . İmparatorluğu parçalanmasına götüren iç savaşlar, bilhassa Türkistan'ın iktisadi vaziyetini sarsmış olduğundan, idarede devamlı bir istikrar temin edilememiştir. Duva'nın bilhassa iktisadi vaziyeti düzeltmek için Cengiz oğulları arasında umu mi lbir sulh yapma teşebbüsü de akim kalmıştır. Tarma Şirin tahta geçince ( 1 326 - 1333) İslamiyeti kabul etmiş ve bu suret le Maveraünnehir'in diğer İslam memleketleri ile olan iktisadi münasebetleri kuvvetlenmişse de, diğer taraf tan Cengiz yasa sını bozduğundan, şark kısmındaki kabilelerin ayaklanmasına sebep olmuştur. Birkaç defa yer değiştiren idare merkezi, Ka zan ( ölm. 1 346 ) zamanında tekrar y.er değişti rerek, Maveraün nehir' de Karşı şehrine nakledilmiş ve bundan sonra idarede İslam tesiri artık katileşmiştir. 1 346 - 47 yıllarından başlayarak, hanlar ile askeri kumandırnlar arasında alevlenen mücadele neticesinde, merkezin kuvveti büsbütün zayıflamış ve idare, başta resmen Cengiz ailesine mensup bir han bulunmakla be raber, bunları istedikleri gibi kullanan kumandanlar elinde kalmış ve bu vaziyet pek az değişikliklerle Timur zamanına kadar devam etmiştir. 3 - HÜLEGÜ VE İLHANLILAR Büyük kağan Müngge (Mengü) 1 253'te, kardeşi Hülegü kumandasında büyük bir orduyu İran'a göndermişti. Hülegü, 1 .I/1256'da Amu Derya'yı geçti ve hakimiyetini kabul ettirmek üzere, İran ve Kafkasya'daki küçük yerli beyleri kabul etti . Bu sonuncular _arasında, vaktiyle büyük kuvvet ve nüfuza malik olan İsmaililerin reisi Rüknettin de vardı. Rüknettin tabileı· 120

arasında kabul edilmediği için, Alamut kalesine kaçarak, mu halefet göstermek istemişse de muvaffak olamamış ve kısa bir zamanda gerek kendi ve gerek İran'daki bütün taraftarları or tadan kaldırılmıştır. Hülegü, büyük kağanın vassali sıfatiyle, burada büyük bir devlet kurmayı tasarlamıştı. l ran'ın zaptı tamamlandıktan sonra 1 258 başlarında Bağdat'ı ele geçirdi. Hülegü'yü tanımakta gecikmiş olduğu gibi, ona karşı koymak için bir kuvvete de sahip bulunmayan halife Müstasım, aile ef radı ile öldürülmüştür. Halife ailesinden ancak bazı kimseler Mısır'a hçarak ölümden kurtulabilmişlerdir. Bunlardan iki ki şi, 1 260 ve 1261 'de, Sultan Baybars tarafından arka arkaya ha life ilan edilmiş ve bu aile, Mısır'ın Osmanlılar tarafından zap tına kadar, burada sözde halifelik etmiştir. Bağdat'ın zaptın dan sonra, Suriye Beylikleri de Hülegü himayesine girmişler; Mısır'daki Türk kuvvetleri ise, Hülegü'nün, tabi olmaları hak kındaki talebine, Filistin'e hücum ile cevap vererek, 3 .IX. 1 260' ta Nabulus yanında, Ayni Calfıt'ta Hülegü'nün ordusunu bü yük bir hezimete uğratmışlardır. Hülegü'nün halefleri, Tür kistan ve Altun Ordu ile de mücadelelerde bulundukları gibi, Mısır Türk devletine karşı Avrupa devletleriyle de birleşmeye çalışmışlardır. İslamiyeti kabul eden Ahmet ( 1282-1 284) zama· nında, İlhanlılar'ın asıl kuvvetleri arasında da İslamiyet yayıl maya başlamış ve Müslümanların yardımı ile tahta geçen ve İslamiyeti kabul ederek Mehmet ismini alan Gazan Han ( 1 295 - 1304) zamanında, ilhanlıların geri kalan kısmı da Müs lüman olmuştur. İlhanlılar teşkilatı uzun sürmemiş, Ebu Said Bahadır Han ( 1 3 1 6 - 1 335 ) devrinden itibaren başlayan ihtiras kavgaları, onun ölümünden sonra daha çok büyüyerek, devle tin temelini sarsmıştır. Memleketteki kuvvet, Azerbaycan'da Emir Çoban Oğulları ve Bağdat'ta da kurucusu Şeyh Hasan olmak üzere başlıca iki ailenin eline geçmiştir. Merkezin za yıflaması, eskiden mevcut birçok yerli beylerin istiklallerini kazanmalarına yol açmıştır. 121

COÇİ VE ALTIN ORDU

Türk tarihinde sonraları Altın Ordu ismiyle tanınmış olan devlet, evvelce Cengiz'in büyük oğlu Coçi ( Cuci) 'ye verilmişti. Cengiz öldüğü zaman, Coçi ülkesi Harezm ile Hazer denizinin güney sahilindeki İran eyaletleri de dahil olmak üzere, İrtiş'in batı tarafındaki bütün bölgeleri içine almakta idi. Coçi baba sından altı ay önce vefat etmiş olduğundan, Cengiz onun yerine Coçi'nin ikinci oğlu Batu'yu tayin etmiştir. İmparatorluğun tür lü kısımları daha Cengiz Han'ın sağlığında çocukları arasmda taksim edilmiş olduğu gibi, oğulları da, bu an'aneye uyarak, kendi ülkelerini çocukları arasında taksim etmişlerdir. Böyle ce Coçi'nin büyük oğlu Orda, ülkenin doğu kısmına (Ak Orda) ; Batu, asıl Kıpçak sahasına (Gök Orda) ; Tok Timür, İdil nehrinin orta ve kuzey bölgesine; Şiban, Ural'dan başlaya rak Güney Sibirya ve civar bölgelere v.b. sahip olmuşlardır. Altın Ordu kuvvetli bir merkeze sahip olduğu müddetçe bun· ların hepsi de Batu ailesinin hakimiyetini tanımış ve daha zi yade devletin türlü kısımlarında, hakimiyetleri babadan oğula geçen birer vali vaziyetinde bulunmuşlardır. Fakat merkezin zayıflaması ve bilhassa Batu sülalesinin kesilmesi ile başlayan mücadelelerde bunlar yalnız büyük bir rol oynamakla kalma mışlar, Altın Ordu'nun sonraları tamamen parçalanmasında da ibüyük :birer amil olmuşlardır. Cengiz İmparatorluğunun, kısa bir müddet için dahi olsa, bozkır ve civar memleketlerdeki kargaşalıkları ortadan kal dırmak suretiyle, kıtalar arasındaki münasebetler ve bunun sayesinde, eski ticaret yolları tekrar emniyet altına alınarak, gerek maddi ve gerek manevi kültür malzemelerinin o devir de dünyanın bir ucundan öbür ucuna naklini kolaylaştırmış olmasiyle, beşeriyet tarihinde büyük bir rol oynamış olduğun da şüphe yoktur, fakat bunun en büyük tesiri Türk sahasında, Türk milleti üzerinde olmuştur. Cengiz'den onceki :bu devirler ve Türk sahasının münferit bölgelerinin tarihi bakı122

mından, bu tesirin müsbet veya menfi olarak tefsir veya iza hına imkan olmakla beraber, Türk sahası ve milletinin bu de virden sonraki mukadderatı cephesinden, bunun umumi ola rak çok mühim ve müsbet bir vazife gördüğü inkar edilemez. Cengiz ve onun halefleri hakimiyet peşinde koşarken, belki ken dileri de bunun neticelerini düşünmeden, Türklerin o devirde de en mühim kuvvetini teşkil eden bozkır kavimlerini nizama koyarak, bunları eski devirlerde olduğu gibi, bir kuvvet rezer vuarı haline getirmişler ve bunların yardımı ile Türk sahasını tek bir merkez etrafında birleştirmekle, Türk kavimlerinin bir birleriyle kaynaşmalarını temin etmişlerdir. Bu kuvvetli ve ta· ze yeni Türk dalgaları, bilhassa hudutlarında münferit Türk zümrelerinin komşularının tesiri altında, ayrı birer etnik bir likler teşkil etmelerine mani oldukları gibi yabancı zümrele rin tesirleri altında, birbirinden farklı kültürler vücuda getir melerini de önlemişlerdir. Cengiz ve haleflerinin işgal ettikleri yerlerde birçok kültür merkezlerinin yıkıldığını ve birçokları· nın da yer değiştirdiğini bildiğimiz gibi, bunların yerine yenile rinin de vücuda geldiğini görüyoruz. Bu yıkma ve kurma hadi sesinde Türklerin kayıp ve kazançları ayrıca tetkike değer bir meseledir ve bunun herhalde, bir millet olarak, Türklerin aley hinde olmadığı da görülecektir. Bu devirden, Türklerin İslam çerçevesi içinde, bir tek kültür camiası olarak çıkmış olmaları da, milli bünye bakımından mühim bir kazanç 1teşkil eder. Sı nır boylarında gördüğümüz Türk zümrelerinin geri kuvvetler ile birleşerek kuvvetlenmiş olmaları da, ibu !bölgelerin -özel durumları göz önünde tutulursa, Türk tarihi için ehemmi yetsiz bir hadise sayılamaz. Cengiz İmparatorluğu parçalanarak, türlü bölgelerin is tiklallerini ilan etmeleri, Türk sahasını, iktisadi bakımdan daraltmış olduğu giıbi, aralarında vukua gelen mücadeleler de Türk kanının lüzumsuz yere h arcanmasına sebep olmuş ve res men dahi devam eden harici birlik de Timur zamanında büs123

bütün ortadan kaldırılmıştır. Türk sahasının sınırlarındaki ku ruluşlardan hiçbirinin Türklerin kuvvet kaynağı olan bozkır ları tamamiyle kendi tarafına çekememiş olması da, bu kuvvet lerin intizamsız bir şekilde, iç savaşlara karışmasına yol açmış ve bunu daimi )kargaşalık haline getirmiştir. Yeni bir birliğe doğru lazım olan esasların kısmen hazırlanmış olmasına rağ men, Timur'un h alefleri arasında bu kumandanın başladığı işi devam ettirebilecek bir şahsiyet çıkmamıştır. Bu birbirinden ayrı mıntıkaların zayıflayarak yeni bir Türk kuvvetini kabul etmeye ıhazır bulunduğu bir anda en kuvvetli devrini yaşayan Anadolu Türklüğü de, önündeki işi başarmakta kendi kuvveti kafi geldiği için, diğer Türk bölgelerinin birleştirilmesinde ken disi için bir menfaat görmemiş, böylece Türk yurdunun bir ida re altında toplanmasına imkttn /bulunamamıştır. Daha sonra maddi güçten ziyade manevi varlıkların rol oynamaya başladı ğı devirde, artık Türk sahasının en önemli bölgeleri, diğer mil letlerin eline geçmiş bulunuyordu.

1 24

...... N uı

1227

Altın Ordu süJA!esı

Doğu Avrupa ve Kuzey TürkJatan'da

ö!m.

Coçl (Cucl)

Ça'aday (Çağatay) sUIQ!esı

Maveraünnehir'de

1 Kaydu

Kaşı

1259 - 1294

silHUesi

Çin'de YUan

1368"e kadar

VIL Hubilay (Kubilay)

Merkezdeki Büyük Hanlar (veya Kaganlar)

1248 - 1251/52

Naib olarak

Ogul Gaymış

ıv. GUyUlt 1246 - 1248

1241 - 1246

Naib olarak

m. Zevcesi Töregene

1227/1229 - 1241

Il. Ögödey (Ôgedey, Oktay)

V. Zevcesi

Ça"aday (Çağatay ) ölm. 1241

I. Çlnggls Han (Çingg!z. Çlngiz, Çmgız, Cengiz Kagan ) ölm. 1227

Büyük llanlM sWAl..,i

ÇlNGGlS OCULLARI ŞECERESİ

1251/52 - 1259

(Möngke, Mengü )

VL MUngge

Ank Buğa

1231

Toluy ö!m.

tlhanhlar

HO!egt

ınm. ı�

TÜRK - MOGOL İMPARATORLUGU DEVRİNDE SOSYAL VE ASKERİ TEŞKİLAT

Eski Türklerde sosyal kuruluş, kültür ve iktisadi hayat üzerine burada tafsilata ıgirişmeyerek, ancak Cengiz İmparator luğu'nun kuruluşu devresine ıait sosyal ve askeri teşkilat üzeri ne yapılan araştırmaları özetlemekle yetineceğiz. Hun ve diğer Türklerle Cengiz ordularının gösterdikleri büyük başarıların sırrını, bir taraftan eşine az rastlanan kah ramanlık, deha mertebesindeki strateji ile vecd derecesine va ran savaş azminde ve o devre göre tatbik edilen teknik üstün lükte, diğer cihetten sivil teşkilatla askeri teşkilatı kaynaştı rarak yürütmelerinde, sosyal nizamı aynı zamanda askeri bir nizam haline getirmelerinde aramak gerekir; yani onlarda aile, oba, boy, halk gibi sosyal teşekküller, aynı zamanda onluk, yüzlük, binlik ve tümen gibi askeri birlikleri de karşılıyordu ve bir savaş halinde bütün millet iç teşkilatını bozmadan tek bir ordu gibi harekete geçebiliyordu. Cengiz Han bu bakımlardan yeni bir şeyi ortaya koymuş olmayıp, bu bölgelerde eskiden beri mevcut olan hayat tarzını, büyük askeri harekata uygun bir şekilde teşkilatlandırarak bundan ustalıkla faydalanmasını bilmiştir. En küçük aile birliğine Moğolcada yasun ( « kemik» ) de• niyordu. Bir yasun'a mensup olanlar akraba oldukları için birbirleriyle evlenmezler ve bir ebügen ( «ced » ) den türedikle rine inanırlardı. Birkaç yasun'un birleşmesiyle aymag ve obog'lar ( = Türkçe oymak, oba, «soy, kabile, aşiret, boy» anlamında) meydana gelirdi. Obog'a mensup olanlar da biribirleriyle ev126

lenmezler ve menşelerini müşterek bir cedde bağlarlardı. Obog'lar için kullanılan diğer bir tabir de urug idi ( = Türkçe uruğ, « akraba, kabile, boy, soy, nesil» anlamında ) . Başka başka obog (soy) lara mensup olanlar evlenince birbirlerine kuda derlerdi ( Uygurcada kudaş, diğer lehçelerde kuda) . Yasun ve urug dışındaki kimseler cad ( = Türkçe cad, )'at, «yabancı» ) sayılırdı. Fakat savaşlar yalnız cad'lara karşı yapılmaz, obog ve urug mensubu akrabalar arasında da çar pışmalar olurdu. Bu takdirde akrabalar yabancı sayılırdı. Bundan başka, hazan biribirine uzak obog ( soy)lara mensup olan şahıslar da, karşılıklı hediyeler alıp vermek su retiyle anda ( kan kardeşi) olurlardı. Anda'lar birlikte yaşa· mazsa da, yasun, aymag ve obog'un fertleri gibi biribirlerinj desteklerlerdi.

Urug, yani akrabalar, ibir obog'un yani boyun hakim sını fını teşkil ederlerdi. Bunların arasında bir de bogol - bo'ol de nilen köleler sınıfı vardı ki, bunlar diğer şark milletlerindeki kölelerden farklı olup, harp esirlerinden meydana gelen hiz metkarlardan ibaretti ve kendi boy özelliklerini muhafaza ederlerdi. Bogol'lar zamanla urug sayılarak akraba sınıfına g_i rebiliyordu. Yararlık gösteren bogol (köle) ler, serbest bıra kılınca, bunlara darhan ( tarhan) denirdi. Sonraları calagu (genç, delikanlı) tabiri de <<Uşak» anlamında kullanılmıştır.

Nüfuz derecesine göre akrabalar arasında da kademeler bulunurdu. Yasun ve obog'lar, kabiliyet, cesaret ve becerikli likleri ile temayüz etmiş olan şahıslar tarafından idare edilir lerdi ki, bunlara noyan ( «bey, reis, komutan ») denirdi. Noyan' J arın iş başına gelişinde menşe ve nesil - nesep rol oynamazdı. Bunların vasıflarını belirtmek üzere bagatur ( «bahadır, ce sur») , seçen ( «bilge, akıllı» ) , mergen ( «nişancı » ) , bökö, büke ( «pehlivan» ) v.b. tabirler de eklenirdi. Noyan'dan başka, Çin ceden alınan taysı ( «Prens» ) ve sengün ( « komutan » ) , Türkçe den gelen tigin ( «prens » ) , buyruğ ( « komutan» ) v.b . gibi tabir127

ler de kullanılırdı. Noyan, önceleri hem sivil, hem askeri amir leri ifade ederken, sonraları umumiyetle «subay» anlamında kullanılmıştır. Noyan'ların en yakın yardımcılarına nökör - nöker de nirdi. Bu sözün menşei hakkında ihtilaf vardır. Barthold, b u nun Farsçadan gelme bir söz olduğunu ifade etmişse de, Vladimirtsov, aksine, Farsçadaki nöker sözünün Moğol menşe li olduğunu ileri sürmüştür. XII. yüzyılın sonlarında Moğol boyları, kendi aralarında daimi bir mücadele halinde yaşamakta idiler. Cesaret ve kabi liyetleriyle temayüz eden noyan'ların idaresi altında birçok obog'un birleşmesi ile yeni gruplar kuruluyor ve bunlara irgcn ( « halk, aşiret») deniyordu. Tarih sahnesine çıkışları sırasın da, Moğolistan'daki boylar arasında Monggol, Kereyit, Nay man, .Herkit, Tatar, Oyrat gibi tanınmış irgen'ler bulunuyoı du. Bazan bir boy zorla parçalanıp dağıtılıyor, veya reisler, nöker'lerinin yardımı ile yeni birlikler kuruyorlardı. Bu yüz den, bir boy a dının hazan birdenbire ortadan kalktığını veya yeni adların ortaya çıktığını görüyoruz. Böylece çok mühim başka bir tabire geliyoruz ki, bu da ulus'tur. Bu söz, «devlet, memleket» manasında eski Türkçede de kuIIanılıyordu. Önceleri bu tabirin, yer ve memleket kasttı dijmeden bir reis tarafından birleştirilen irgen'leri ifade ettiği, fakat sonraları geniş ülkelerin zaptından sonra halk ile birlik te, onların oturdukları ülkeye de ( il el) teşmil edildiği anlaşı lıyor. Cengiz İmparatorluğu kurulmadan önce Moğollar, büyük Yeya küçük topluluklar halinde dağınık bir şekilde yaşamakt�1 idiler. Temücin, 1 206'da Çinggis Han unvaniyle hükümda':.' olunca, halkı o şekilde teşkilatlandırmıştır ki, irgen (halk ) , obog (boy), aymag, yasun ( kemik)ler, aynı zamanda askeri birer birlik şeklini almıştır. Muayyen birliklerin başına noyan ( komutan ) olarak aynı boydan tanınmış bir kimseyi tayin ı:: t miştir. 128