Bahaeddin Ögel - İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi by Türkçü Betik

T. C.

ATATURK K.ULTUR, DIL VE TARIH YUKSEK KURUMU

TURK TARIH KURUMU YAYINLARI VI l. DiZi - Sa. 4z u

iSLAMIYETTEN ONCB

TURK KULTUR TARIHI Orta Asya Kaynak ve Buluntulanna Gijre z.

Baskr

PTof. DT. BAHAEDDiN 6GEL

+ Nq"

TURK TARIH KURUMU

BA S

1984

IMEVI_

{*'!t. N

,q"

rgg

ISLAMIYETTEN ONCE.

TURK KI.}LTUR TARIHI

)

.-:

rDl38q ptrlT

'86I 396I : qssq puurg

::-:;ij'_:i:i:

T.C. ATATURK KULTUR, DIL VE TARIH YUKSEK KURUMU TURK TARIH KURUMU YAYINLARI VII. DIZI Sa. 4z a '

n.r",'r.'litrd '

t--

cAt;

- il 1"! ir;:i t ririlr ' filt ti'ttt""-

r.,

TSTAMIYETTEN ONCE

TARIHi Orta

aAsya

Kaynak ve Buluntulanna Gtire

Baskr

Prof; Dr. BAIIAEDDhT Ocnr.

TTJRK TARIH KURUMU BA.SIMEVJ_ANKARA

1984

,/hntf

': iI"nii" lSLt u'' ""

{l'tlrcirr !'

!,i.111o

Sittlt

ki.tabr, tegoik w ltar&mlartnt gdrdii$iim

Ord. Prof. $EMSEDDIN GUNALTAYTn a<iz luhrastna anru$an ediyorum.

-*.g#-+*o.i 3+F';]ia''

IqtNDEKIBER ONSOZ

xIu

DERGILER VE KISALTMALAR

xrv

HUNLARDAN ONCCTI ORTA ASYA .. .. Btiytik' Hun Devletinden dnceki Orta Asya uklanna umumi bh bak$ Tag Dewinde Orta Asya Ugiincti Binde Orta Asya Ikinci Binde Orta Asyb .. ; -. . Birinci Binde Orta Asya Bi.iyiik Hun Devletinin kurulugundan iinceki Orta Asya

' -

rr'1

â&#x201A;¬ ffi w

ffi

II.

BUYUK HUN DE,VLETI Hun dewinde Orta Asya'da rrklar r. Kuzey srmn &filtiir gewesi 2. $in sprn ktilttir gevresi

8E:_

*. ',,,

$ibe

Tuyahta

r5 2r 28 39.

.:....

.r.....:... .i.. r.or

3. Merkez Biilge kiiltiir gewesi. - Noyun-Ula buluntulan ....... 4. Altay Liilttir gevresi Katanda

.....:

Paznrk

Girig

re.

5o 53 57 57

6r 6r 6z 6B

....;.......

7t 7r

Yako-Nur

7.t

F. F:

i"'

z.i:

t::

F ts,

Tula. Tann da$lan ktilttir gewesi

Iizart ......

Krrgin

Alamryk

.:,,.

......

73 75 76 76

t:?..!

TURK KULTUR TARIHI

6. Kazakistan ktiltiir

gewesi

76.

7. Hunlar ve Fergana biilgesi .1.:.,...i,,.. B. Harezm ve Hunlar 9. Batr Tiirkistan to. Hun ve Tibet miinasebetleri ... rr. Yenisey-Iftrgrz kiiltiir gevresi re. Hunlarda ziraatgrhk

8r 84.

85 88

'.i

III.

HUNLARIN BATIYA GOqLERI I. Hunlar Talas'ta 2. 3. 4. 5. 6.

IV.

9r 9r

Hunlar Volga btilgesinde Hunlarm Volga biilgesinde geliginin neticeleri.

Hunlar Don havzasurda Hunlar Dinyeper'de Hunlar Tuna?da Hunlar Orta Armrpa'da Buluntular

r()2

ro3. ro8.

II3

AVARLAR

GOKTURTT,NR Gdktiirk ga$rnda Orta Asya'da rrklar Yerytizii buluntllan .. . . .: Orhon bolgesi'nde mezar tipleri Bilge Kagan ve Ktil Tegin'in mezarr Yeraltr buluntulan

.l ,::;,:"*,.;.,:' ..i :,

94 98

roo IOI

Avar ktiltiiriintiii mengeleri r. Avar kiilttiriiniin Hun mengeleri . . . e. Avar kiilti.iriiniin Orta Asya mengeleri 3. Avar kiiltiiriiniin Sibirya mengeleri. 4. Avar kiilti.irtiniin lran mengeleri 5. Avar kiiltiiriiniin Giiney Rusya mengeleri 6. Avarlann Macaristan'a gtiEleri 7. Avar kiiltiirtiniin umumi iizellikleri B. Kiilttirleria garpryma qa$ g. Avar ktihiirtintin yiikselme gafr

.,''';G]:@l*;-;..

''? 'd

tt4

rr;

116

tt7 tr7 rr8 I2o r2r t22 t27

- re8

r33 r35 ry7

"',1I .4 '.:.4 '"1

::..;,::r

':i.,*-

fi8r

':-

IqINDEKILER

Orhon kiilttir gewesi

t37

Tula .......

z. Baykal giili.i ktilti.ir

r37 r38 r39 r39 r+3

gevresi

3. Altay kiiltur. qevresr Kudrrge

.;....

Tuyahta Kuray Kuzey Altay Tann daSlan ktilttir gernesi KoEkar ... .. . Gitk-Bulak

r44 ry6 r47 r+7

r49

Ara-Ktil

I5I

Isrg-g<il

r52 r54

Narrn

.... ..

Orhon, Altay ve Tann {a[lan buluntulanna giire Gitktiirk devri eserlerine umumi bir bafu . .. .

Silihlar

r59

At kogumlan .... Ziraat kiiltiirti

r6i

Gtiktiirk heyketcili$i ... . 6. Batr Ttirkistan ve Fergana ki.ilttir gewesi ... Fergana'da Gdkti.irk ga$r harabeleri .. . . ..

Pencikent

r55

......

r64 r65

ry6 r79 rBI

Batr Tiirkistan qehirleri hatkrnda tahlili

bibliyografya , Gtikttirkler ve SoSd ktilttirti Gtiktiirk'lerde Zerdtigt an'aneleri Ttirgeg paralan . :. . . . 5.

IB5 r8Z .-: ...

Kazakistan tiilttir gewesi Qu ve lli vadisi buluntulan

rgo rg4

r7o

Kazakistan ve Tann da$lan'nda, yerleqik qg halklara ait kaleler 7. Gttkttirk ktiltiirtine ait yeni buluntular . .. . rg5 Tonyukuknun mezar: ... jr'........: Yenlsey yantlart ve yeni buluntular . . . . . Talas vddisinde Giiktiirk yazrtlan

Ig5 196

r9B

runx rur"rtln

TARIHI

Fergana'da Giikttirk yazrl'Lan Toharistanlda Giikttirk tag nineleri Talas vidisinde Gokttirk buluntulan .. Ili vadisinde Gitkturk buluntulan

. ....

soo 2oo

20I

Kunkan ktiltiirii ve iftirkler.

VI.

KIRGIZLAR

207

r. Yazrh kaynaklara giire Krrgrz ktiltiirii . .. . ,zo7 pto z. Buluntulara gtire Krgrz ktldirii Eski kurganlar aI r etg Muahhar kurganlar z16 3. Buluntulann tahlili .... zrg KrrgrzsilAblan ...... Ifurgrz at kogumlan . . .. zzt 222 Krgrz'larda ziraat kiiltiirii VII.

r.. r. Yerlegik Hazarlar Sa,rkelEehri:..:..

HAZARLAR

Mayatsko Eehri

VIII.

IX.

ir.r,r

2zg z2g

Diger kiigiik phirler Giigebe Hazaflar. Saltovo buluntulan. Kafkas buluntularr Don ve,Dinyeper buluntulan Hazar ktilttirnnUn kuzey ucu

229 230 230

293 296 237

VOLGA BULGARLARI

239

r. Bulgarla,r Gtiney Rusya'da z. Bulgarlar Kazan biilgesinde 3. lslimiyetten iince Bulgar qehri 4. Bulgarlara ait egydar

239

TUNA BULGARLARI

255

r. Bulgarlar Tunalda 1., Bulgar Inralrlr ktltiirii Krur1lq Han galr ve eserleri

256 260 z6o

240

444 247

!.ry

IqINDEKILDR Omurtag Han ga$r ve eserleri Omurtag Hana ait saraylar Omurtag Hafra ait yantJar ................. Bulgar Kerami$i

ih X.

: tt

;i:

PEqBNEKLER

277

r. z.

278

Eserlerin iisltr.p ve tekni$i Buluntulann tarihi iinemi

xu.

KrPgAr( vE KUMANLAR

2Bg

2. Olii

, I,

.:i

,tk

XV. xvr.

:.:C

tE.

295

Karluklar Karluk kiiltiirtin-iin tizellikleri. Karluk kiilttiriintin yayrhgr

-1"

giimme idetleri

l. X-X. asrrlarda Taraz'da Islimiyet

#.t1 ?:r : tt. ..:E l>D ir]

2Bg

........

XIII. IX-X. asrrlarda ALTAYLAR ...... . .. . ; .. .. XIV. KARLUKLAR ...

:rt;

cBo

283

r. Buluntular.

,t .F

2?5,

MACARLAR

27o

XI.

l' :i i,

xvlr.

2. 3. KARAHANLI KULTURUNUN

303 304

308

BA$LAN.

GIqLART \rE YERLE$IK HAYAT

......

KARLUK $EHIRLERI .. ..

3TI 317

Talas'ta Karluk. ga$r buluntulan .. Tann da$lannd.a-Karluk buluntulan . . . . .

328

oovz

233

$BHIRLER

329

'L" E

Otrar bolgesi Sii*ent ve Qardan Kara-Tav\n glrneyr

334

biilgesi

Sayram'la Tarcz arasndaki gehirler

XVIII. KIMEK

VE gIGIL'LER Nura nehri buluntulan Iug-gtil'de Qigil mezarlan.

336

338 340

340

344 3+5

:^i]qtn..

XII XIX.

TURK KULTT'R TARUII

UYGURLAR

r. Uygurlar Orhon'da z. Uygurlar Turfan Biilgesinde 3. Do$u Tiirkistan'da eski kiiltiirler 4. Uygur san'atrmn baglangrcr Uygurlar Qu vidisinde ... . Uygurlar Beqbahklta Ihtay-Devleti ve Uygurlar .. Qingiz devleti ve Uygurlar.. ...

lNosrs

347 348

35r 357

359 gGr

36r 36e

s6+ g6g

i'.f:,'jr.t

.:'-,:1'

ONSOZ

i,.., i

t,._ ts

t" l?

l.:., i"r-,

$ffi

ffifi

tr l -r. t'1

F H

h tF n

r,.

''t,

;li .:d

i# **{$f;

ffi;

Tiirk kiiltiir'tarihi tizerinde yazrlmrE bir kitap, memleketimizin her zi.imresi iEin artrk bir ihtiyag haline gelmi5tir. Bu ihtiyac karqrlamak elbette bize dtigen bir vazifedir. Fakat herkesin anlayabilecefii bir dille btiyle bir kitabr kaleme almak igin, tinceden birgok ilmi hazrrhklann yaprlmrq olmasr gerekmektedir. lgte'bu sebeple heniiz Islam dinini kabul etmemig olan Tiirklerin, igtimai tarihlerine ait bahisleri bu kitapta inceleyemedik. Bu konu ile ilgiti meseleleri heniiz daha makaleler halinde tetkik'etmekte ve karanhk noktalan aydrnlatmaSa gahqmaktayrz. Eski Tiirklere ait devletlerin igindeki btitiin memuriyet ve kabilelerin igtimai fonlaiyonlan incelendikten sonra,

Islimiyetten iinceki igtimai tarihimiz haklmda ilmi ve kat'i

bir

gey yazabilmiE olaca$rz. Buna mukabil Orta-Asya'da yaprlan kazrlar ve elde edilen buluntular, art* Ttirklerin ya$a&$ btilgelerin ktitttir hayatml bize tasvir edebilir bir duruma getmigtir. Bu veriler sayesinde, eski Ttirklerin gtintiik hayatlan,'dini inamglan, gryrnigleri vs. haklenda birgok bilgiler elde edebilmekteyiz. !e bu bilgileri kaynaklanmrz da do['rulamaktadrr. Bizi bu kitabr yazma$a tegvik eden en iinemli sebep de budur. . Tarih gergeklerine gtiz yumup, buttiiran eserleri bir araya getirerek, bir miize teghircisi gibi Orta-Asya'nrn arkeolojik tarihini yazmak, hem bizim inanrglanmrza ve hem de ihtisas sal:clmlza aylln dUger. Bu sebeple Qin tarihlerinin ve diSer kaynaklann verdikleri bilgileri tarafsrz olarak tenkide tabi tutup, eweli Orta-Asya'nur tarihinin ana hatlanm ve kavimler haritannr tespit ettik. Orta-Aqyatda yagayan kavimlerin, tarihin a&rE igindeki yer deSiqtirmelerini, komgulan ile yeni temaslar kurmalannr ve bu temaslar neticeinde yeni ktiltiir iizellikleri edinmelerini, gene tarih kaynaklanna giire izleyerek gtirmefe gahEtrk. Bundan dolapdrr ki bizim eserimizle, bir arkeolo["un gahgmalan arasrnda elbette btiyitk farklar olacaktrr. Orta-Asya'daki buluntulan bu kidar geni$ olara,k igine alan bir kitabrn

xIv

TI}FJ( KULTUR TARTHI

gerek Rus dilinde,ve gerekse Awupa'da neqredilmemiE olmasr s=ebebile, bir ihtiyacr karglayabildi$imizi de iimit ederiz' Eserde tatbik ettifiimiz metod, muhterem hocam Wolfram Eberhard,rn eserlerinde kullandrsr "kiilttir gevreleri" metodud.ur. Tarihi etnosra$a tetkiklerinde kullandan bu usfiliin, ortaAsya kiiltiir tarihi iEin gok miisait've dydrnlatrcr olduSu fikrindeyiz. Tiirklerin oturduklan yerler ve kabilelerin tiirltiigii meselesine gelince, itiraf edelim ki bu konuda da tarafsrz olma$a 9ahgt*. Btiy{ik Hun ve Gtiktiirk devetleri birer imparalorluky. Bir imparatorlu$un iEinde, elbetteki mulrtelif cinsten tavimler *.rrcoitrrr. Bizim iEin esas olan, Hun ve Giikti.irk devletlerinin Orta-Asya'da miiEterek bir kiiltiir yaratabilmi! veya yara;ta' mamrt olmalan ve bu ktiltiiriin di$er Tiirk kavimlerinde de devam etmig olmasrdrr. Bu imparatorluklann iginde, lencikent, Harezm, Fergana ve Qu nehri havzasrndaki So$dak gghirleri gibi, ina.nrg ve ktiltiir ba!mm{a1 frln medeniyetine ba$h IUn bOtgetlr de vardrr. Bu billgeleri de kitabrmrzda teferruatla ele aldrk llk balegta, bu biilgelerin Tiirk ve Orta-Asya k$ltiirlerini ilgilendirmedi$i zanmna vanlabilir. Bilhassa gu nokta ilgi gekicidir : Bu jktilttirlerin lranh karakterlerine ra$men, umumiyet itibarile o gaSdaki lran Eehirlerinin medeRiyetile benzerlikleri azdg. gab Tiitkistan, daima lran tarzrnda-bir Orta-Asya kiiltiirii iizelliSi giistermigtir, Bu sebeple meseleleri genig olarak ele ahp, giigebe Tiirk imparato:luHanlm bu boliAt"" ne derece etlulerde bulunabildi$i"i t-"":fTe$e' gahqtrk' B,rtt.ro neticesi olarak da Orta-Asya'yr muhtelif kiilttir gevrelerine aFrmak ltizumu hasrl oldu. Tiirk kiiltiiriiniin mtigterek t'aelliklerini aramak tek hedefimiz olduiundan; co$rafi sahayr biraz daha geniqletip, Do$u Avrupa'ya d.a gegmeSi do["o bulduk. Meseli Macar v-lBqlgar' Iar Ttlrklerle akraba tavirnlerdir. Fa&at Orta-Asya'da yagamamqlardrr. Bununla beraber Orta-Asya ile birgok mii$erek kiiltiir iizellikleri gd'sterdiklerinden, o$utt da Orta-Asya kiiltiir ganesi iginde mtitalia e.tmekte4 keirdimizi ahkoyamadtk' FaLt to bihisteri de yazarken, yaLntzea Orta - Asya il"e ilgili ktilttir :iizellikleri tizerirlde durmaSa bilhasa,'dik&at'ettit-'''

I d

{

i j

'1 'i

'.:_.-*

Or.rs0z

Bu eserin rklara ait bahislerinde Atatiirk'iin ruhunu Ead edecek birEok bilgiler vardrr. Antropolojik:laporlann anlagrlmasrnda, rahmetli olan Ord. Profl, Dr. Muzaffer $enyiirek'in emekleri biiyilktiir. Onun hitrrasrm burada anma$r bir borg biliriz. Buluntulann haritasrm yaparken, raporlarda kiiqiik yer isimlerinin kangrk ve ayn qekillerde yazrlmrE olmasq bilhassa

IV.. haritamr zda bazr tekerri.irler ;meydana getirdi. Elimizde buItman haritalardan, bu yer adlannr kontrol edemedilimizden onlut gimdilik aynen yazmasr do$ru buld'rk. Tiirk kiiltiir tarihi bakrmrndan gok iinemli, fakat elde edilmesi gok gtig olan birgok kazr ve seyahat raporlan ile makalelerin mikrofilmlerini Rusya'dan getirtmek suretile bu kitabrn yazrlmasrna imkan veren Milll Kiitiiphane mtidi.irltifiine burada bilhassa tegekkiir etme! isteriz. Aynca Htabrn yazrlmasurda ve basrlmasrnda teqviklerini giirdtifitm rahmetli Ord. Prof. $emseddin Giinaltay ile eserin baskrsr srrasrnda arzulanmr sabrla yerine getiren ve beni srk srk Qydmlatan sayrn Ulu[ -* Igdemirtin himmetlerini anma$r bir borg bilirim. BAI{ATDDhI tlCNT.

7 Eyltil r96e Etlik, Ankara

DERGILER VE KISALTMAL1R Antropologiya Archaeologische Anzeiger Archaeologiai EPesitti Archaeologia Hungarica Antiquaries Journal American Journal of Archaeology Arheologigni Pamyatki URSR Arhitektura S$R Arheologiqeskiy sezd Bulletin of the Museum of Far Eastern Anti'

AA AE AH AJ AJA AP Arh. As BMTEA

BM 3SA DANAz DANTac DyiS

ESA

:. , .

i!ii"*t*;-1.;!j',:::1tr:

.Burlington Magazine Bolgaya Sovetskaya'Entsiklopedia

Dokla& Akademii Nauk Azerbaycanskoy SSR Dokladr Akademii Nauk Tacikskoy SSR Dolgozatok. BudaPegte S. V. Kiselev, Drevnyaya Istoriya Yojnoy Sibiri, M., r95I. Ethnographia, Budapegte Eurografiya, Moskova Eurasia Septentribnalis Antiqua Etnografika Vostoka Finlst Museunr, Helsinki

FUF

Finnisch-U grischc. Forschun gen Folia Archaeologia

GIM

Gosudarstvennly istorigeskiy Muzey Godrgn, Na,rodn. Bibl. Plovdrv. Sofra. Jahtbuch der asiatischen Kunst

JAK JA JAI

.-,-

quities

Journat Asiatique Journal of Antnoprciloglcal l!'$titot

tUnT

TARIHI

JSFOU

JsFA

INs IAN IAD

Iem IAAN

IAI. laNaz IANturkm.

IAK Innn IGATMK l

IKIAI

Izvestiye Blgarskogo arheologigeskogo drujestvo lzvestiya Azerbaycanskogo arheologigeskogo komiteta Institut arheologii Akaemii Nauk SSSR Izvestiye Blgarskogo Arheologigeskogo lnstitut Izvestiya Akademii Nauk Azerbaycanskoy SSR Izvestiya Akademii Nauk Turkmenskoy SSR Izvestiya lmp. Arhedlogigeskoy Kommissii Izvestiya Etnogr. Muzey, Softa Izvestiya Gos. Akademii istorii Materialnoy

kultun +. Institut istorii materialnoy kultun Izvcstiya Kavkazkogo istoriko-archaologiqeskogo instituta v Tiflisa Izvestiya Obgeswa arhologii, istorii Kazanskom Universitete

pri

folF Ioow IGAIMK IIAAN

xvII

Journal of American Orental Society Journal of Royal Asiatic Society Journal de la Societd Foinno-Ougrienne Journal de la Societd d'Archâ&#x201A;Źologie Istoriya Narodov SSR Izvestiya Akademii Nauk

JAOS JRAS

Ilnar

KULTUR

lzvestiya otd.eleniya istorii

etnografii

arheologii A&ad. Nauk Izvestiya otdeleniya obgestvenmh nauk Xzvestiya Russk. Arh. Institut, trstanbul

Izvestiya Gos. Akademii istorii materialnoy kultun Izvestiya In-ta istorii arheologri Akad. Nauk Kazaks.

Izvestiya Tavrigeskogo obgestva istorii. Arh. i etnografii, Simferopol lzvestiya gos. Zapadno-Sibirskogo Muzeya, Omsk

i',

lr'

I'i"

xvIIr

lnco IVGO

KSIIMK KSIE L. LIJVYa M. ME

MAK MA8. MAU

MIA MISK MSFOu

NV OA OAK

DERGILER VE KISALTMALAR

Izvestiya Russkogo geografigeskogo

obEestva

Izvestiya Vostogno-Sibirskogo otdela gos. Russk. Geogr. Obg., Irkutsk Izvegtiya vsesoyuznogo geografiEeskogo obgeswa Izvestiya Sredne Aziatskogo komiteta po delam muzeev i orhane pamyttnikov starim, TEkent lzvestiya vostogn. Falulteta Azerbaycanskogo gos. Universiteta, Baku

Kazanskil' $rfuzeymy vestnrk Korotke Zvidqmleniya weukrainskogo .{rh, komitetu Ukr. Akad -Kraevedeniye v lrkutskoy gubernii, Irkutsk Kratkie soobgeniye o dokladah i polevrh issledoveniyah Lutituta Istorii Materialnoy Kultun Kratkie soobgeniye Instituta Etnografii Leningrad Leningradskiy Institut Jivrh vostoqnrh yazrkov Moskova Materiah po etnografii Materiah i doistorii tsentralno-promiglennoy oblasti Materiah po arheologii Kavkaza Materiah po arheologii Rossii Materiah po arheologii Uzbekistana Materiah po arh, vostogruh gubernii Rossii Materiah i issledovaniya po arheologii Materiah po izugeniyu Samartkogo lsaya Memoires de' la Societd Finno-Ougrienne Mitteilungen des Zentral' Museums Pokrovsks Monatsheften fiir Kunstwissenschaft Monument Piot Novry Vostok Orientalisches Archiv Otget lmp. Arheologigeskoy Kommisii Otget Imp. nossiyskogo Istorigeskogo Muzeya

TURK KULTUR

OZ PS

TARIHT

xlx

Ostasiatische Zeitschrift Paleontologia Sinica

RAA l'"Tyl"IffiT$"?;;!ornit RGO RV SbMAE

sA SArh. SE

SRIKMTac.

: , i *

SMYA SM SV TGIM

Russkiy Antropologigeskiy jurnal Russkoe geografiEeskoe obgesWa Reallexikon d.er Vorgeschichte

Sbornfu muzeya antropologii i etnografii , Seminarium Kondakovianum, Prag Sibirskaya Jivaya starina, Irkutsk Soobgenniya Gosudaratvennoy Akad.istorii i materialnoy kultun Soobqeniya lzvestiya Rossiyskoy Akad. Ist. ma-

*:H#"llil'"r*,,. Sovetskaya arhitekture

Sovetskaya etnografiya Soobgeniya respublikans$ogo istorikokraevedges-

kogo Muzeya Tacikskoy SSR Suomen muinaismuiystoh distyksen aikakauskirya Suomen Museo

Sovetskaya vostokovedeniya Trudr antropologrgeskogo instituta Trudr gosudarstvennogo Istorigeskogo muzeya

ratov

Trudr obg. issledovtteley Ryazanskogo kraya Trudr otdela arheologii, lnst. Arheol.i iskust-

TVGE

voznartiya

Trudr oid.lu Vostoka Gos. Ermitaja assotsiatsii

*l;":,::f;l ffi:,Iff "ilT'i:fl Troitskosavskogo Kyahtinskogo otdela Pria.

urskogo otdeleniya Russkogo Geograf, Ob$estva

Trudr Tyurkologigeskogo Seminerya

1 l!.

,tb iir

ffi",

xx TP UZSU UNKaz. UZTom. UJ

VAA VANKaz.

VANR VANU

VDI VMG

VUAK VY

VI USORGO

ZBMIK ZE ZDMG

DERGILER VE KISALTMAT-AR

T'oung

Pao

UEenrya Zapiski Saratovskogo Gos.universiteta Ugenrya ZapislaKazanskogo Gos. Univ., Kazan Ugeniya Zapiski Tomskogo gos. ped. Institut Ungarische Jahrbticher Vestnik akademii arhitektun URSR Vestnik akademii nauk Kazalskoy SSR Vestuik akademii nauk SSR Vestnik akademii nauk UR$R Vizanstiyskiy wemennik Vestnik drevney istorii Vestnik muzey4 Gruzii Vestnik Mangurii, Harbiir Vestnik naugnogo obgestva Tatarovedeniya, Kazan Vseukrainskiy arheologeskiy kornitet Voprosu yazrkoznaniya Voprosi istorii Vostogno Sibinkoye otdelenie Russkogo geografigeskogo obgestva Zapiski Buryat-Mongolskogo naugno issledovatelskogo Instituta kultun Zeitschrift ftir Ethnologie Zeitschrift der deutschen morgenliindischen Gesellschaft

ZIAN ZVORAG

Zapi"Li lmparatorskogo akademii nauk Zapiski instituta Vostokovedeniya Zapiski vostognogo otdeleniya Russkogo arhe-

zvo

Zapiski otdeleniya Russkogo

zlv

ologiges&ogo obpstva arheologigeskogo-

obqestva, Zeitschrift der finnischen Altertum

HUNLARDAN ONCETI ORTA ASYA Orta Asya'nrn vontma ve cilih taq devirleri hakkrndaki bilgi'eri hiildsa etmek isterken, onlarrqrtimktin oldu$u kadar tarafsrz bir gdzle inceleyip, bir gerqek halindegkuyuculanmua sunmak baqhca amacrmrzdrr. Bu suretle Orta Airya kiilttiriine ait buluntularr srrahyarak, Orta Asya'mn sirkinleri hakkrnda her tiirlii tesirden uzak ve emin brlgileri bu kitapta bulmak, hem bilginlerimiz ve hem de aydrnlanmrz iEin miimkiin olacaktrr. Orta Asya denince hatrnmrza neresi gelir? Bu co$iafya tibiri her ilim bOliimil tarafindan ayn qekilde tarif ve izah edilmiqtir. Tabiidir ki bu mefhum bir Tiirk ktiltiirai tarihi yazan iqin de baqka gekilde srmrlanmrq bir sahayr ifade etmektedir. Bu saha, Tann daSlanmn gi.ineyinde ve kuzeyinde olmak iizere iki btiltime aynlarak mtitalia edilebilir. Tann da$lanrun giineyindeki kmm, bugiinkti Do['u Tiirkistan'drr. Kuzeyinde kalan krsrmlar ise $ungarya stepleri, Irtiq havzasr ile Altay da$landrr. Altaylarda cilih tag dewine ait buluntular Eok azdrr. Ele geqen eserlerin azh$na ra$men, Altaylann taq dewi k{iltiirlerinin bir yandan Giiney Sibirya'daki Yenisey ve dif'er yandan da Batr ve Do$u Tiirkistan'daki kiilttirler ile yakrn temaslar kurduklan kolayhkla gtiriilebilir.

{,{

{' II il

F {

i;'

Gtiney Sibirya, eski Orta Asya Ttirk ktiltiiriiniin kuzey srmnnr tegkil ederdi. Giikttirk ga$rnda Gtiney Sibirya halklanmn ttirkge konugtuklan gdziintinde tutulursa, Ttirk tarihi balamrndan bu biilgenin ne d.erecede ehemmiyet ta$&gr kolayhkla anlagrlrr. Biz eserimizde bu biilgeyi orta, dolu ve batr olmak iizere iiE lcrsma ayrarak tetkik ettik. Orta hrsrm, Ttirk tarihi bakrmrndan en iinemli brilgelerden biridir. Ttirkge konugan ve yazar. Gitkttirk ga$r Kugrzolarrmn vatam olan bu btilge, taE dewinde Do$u ve Batr Sibirya ve kuzeyindeki Tundra kiiltiirleri ile srkr miinasebetler krrrmu$ bulunuyordu. Antropolojik tetkikler bura halkrnrn Avrupah ve Mongoloid rrklann bir kangrmrndan meydana geldi$'ini gtistermek-

: .A

-l

ORTA ASYA TARTHI

HARTTA

Kazakistan'da buluntu yerleri.

KAZAKISTAN'DA BULUNTU YERLERI (Bk. Harita : I) g6lii, 3- Qiliktinskin 4- Akcar, 5- Aksuat, & Bahtt, 7- Urcar, 8- Ayaguz, gnKokpe&ti, ro- Georgievka, rr- Carmal t?- kPsi' 13. $ubar-Tam, 14: San-Kol, r5- Kara-Aul, lG Alag-Orda, Yedi-Tam (SEMTPAI.ATINSK), 17- Obinskoe, r& Ust-Kamenegorsk r9 BUIITARMA zo- Nanm, er- Kalbrn-Tav' 22- QarryKurgan, 23. Kok-Su, e+- $lBALINA, a5- Qergi, e6- Altayskaya, e7- PAVLODAR, e& Karkaiah, ?g- Kokge-Tav, 3o- Ayusat-Tav, 3r- Bogoslovskiy, 3r- Mautan-Tag, 33- Tokrau, 34- KARA-GANDA, 95- Uspenskoe 3G San-Su, 97- Manak4,38- Ata-Su, gg- Ak-Molla (Akmolinsh), 4o- Pavlodar, 4I- Qrldrtr-Suv, 42- Ulcnti-Suv, 43- Stgpayah, 44- Sclcti-Suv, 45-Sandrk-Tau, 46-K6kgG-Tau, 47-Pev ropavlovsk, {& Q"ltar-1giil 49 Kustanay, 50- Ayat, 5r' Kurgan, 52- (hl-

t- Zaysnt e- Zaysan

yabinsk, 53- Verhne-Uralsk, 54- Ufa, 55- Yekaterinburg, 56- SverdlovsL,

Troitsk, 59 $adrirxk, 6o- Yalutrovsk, 6t- Kamlb 6z- Tii'rnen, lrbit, 6+- Turinclq 65' Tavda, 66- Tobolsk, 67- t$m, 6& Ust-ldm, 69r Tara, 7o- Karabinsk, ?t- Naarm, 7l- Kolpagevo, J3- Ust-QuLm, 74- $igkino-TroitsLoe, 25- Tomsk, 7& Maryiask, 77- Aginsk, 57- I(rSbsr, 58-

63-

ALFABE SIRASINA GORE

Aein*- 77, Akcar- 4, Aksuat- 5, Almolla (Akmolinsk)- 39, Alag- Orda (Scmipalatinsk)- 16, Altayskaya- e6, Atasu- 98, Ayaguz- I, Ayat- 50, Ayusat- Tau, Bahtr- 6, Bogoslornkiy- 3r, Buhtarrna- rg, Qalkar- Ktil- 4Q

Ei&*

:..,ni-&*s:i;ii}^ci

:.j='

"HUNLARDAN oNCEKI ORTA

ASYA

tedir. Aynca gtineydeki Altay kiiltiiriinden buraya bazl

'i'..

! "'r "-

Is. i!, I

l;$ 1'{

[* lid

ffi

lit,:

L t-''

tesirlerin de gelmig olmasr gok muhtemeldir. Eski Tiirk tarihinde, Gobi qtiltiniin ve bugi.inkii ig ve drg Mogolistan'rn gok btiytik bir 6nemi oldu$u malfrmdur. Tiirk kavimlerinin Qin'e yaptrklan akrnlar hep bu yolla olmugtu, Bu bdlgede cilih tag dewirrde yaqayan insanlann daha ziyade rmak ve gitl kenarlannda yayrldrklan anlagrlmaktadr. O qaSda insEnlann buralarda yagayaoilmesi igin mtisait bir iklimin de bulundu$u tahmin edilmektedir. Bu biilgenin cilih tal dewi ktilttirii, daha ziyade Orhon nehri ve Baykal giilii kryrlanndaki ktilti.irlerle benzerlik giistermekte idi. Meseln Gobi gdliiniin Eeweleri aqrk tizellikleri ile Qin ki.iltiirtinden aynlmaktadrr. Biiyle bir ktilttir qewesine Tiirk tarihinin sonraki Eaflarrnda da rastlryaca$rz. Bu durum, Orta Asya Ttirk tarihinin inkigAf tarzrna tamamen uygun bir baElanggtr. $qa$r Mogolistan'dan gegip Ttirkistan'a grden yol ise, DoSu Tiirkistan ile Mofolistan ki.iltiirleri arasmda bir baf temirrhe yaxamr$u. Maalesef tag devrinde, Mo$olistan'da iskeletlere rastlanmamrltr: Bu sebeple rrklar hakkrnda kesin bir bilgiye sahip defiliz. M,ii. 3. binde, Altay da$lannda OSuz tipinde (bk. s. ra8) veya Azilien rrktan bir kavmin yaEadr$rru gtiriiyoruz. Bu kavim gtineydeki memleketlerle, meseli Aral giilii - sahillerindeki kiilttirlerle ve hatta Qin ile temaslar temin etmig bulunuyordu. Bu devrin Altay kiiltiiriintin baqhca iizelli$i ise, yavaq yav4{ karakterini kaybederek Giiney Sibirya kiilti.irii tipine girmesiydi. Adeta Altay ve Gtiney Sibirya ktilttrleri miigterek bir karaktere Carma-

Ir,

Qang-Kutg^n- 22, Qelyabinsk-.5e, (lergi- 15, Qrldrrtr-Suv-

4r, Qiliktinskiy- 3, Qubar- Tam- r3" GeorgiLvka- ro, lrbit- 63, lgim- 76, Kalbtn-Tau, K.*$*- er, Kara-Aul- 15, Karabinsk- 7o, Kara-Ganda-

.{ s

{

;1'

Kar!aralr-28, Krytm-57, Kolpagevo- 7r, Kok-Srr-33, Kok Pekti- 9, K6kgeTau-, zg, 46, Kurgan- 5r, Kustanay- 49, Lcpci- rz, Manaka' 37, Maryinsk76, Mautan-Tag-31, Narrm-ao, 7r, Obinskoe-r7, Pavlodar-l7, 4o, .Petropavlovsk-47, Sandrk-Tau-45, Sarl:Kol- r4, San-Su- 36, Seleti- Suv- 44, Stepnyak- 49, Sverdlovsk- 56, Tara- 69, Tavda65, Tobolsk.66, To&iau- 33, Tomsk- 75, Troitsl- S8, Turinsk- 64, Tiirnen- 6e, $a&insl- 59, $ibalina4, $igkinc'Troitsk, Ufa-54, Urcar-7, Uspenskoc-35, Ust-Quhm- 73, Ustlgim- 68, Ust-Kamenegorsk- I8, Ulenti-Suv-4e, Verhne-Uralsk- 53, Yalutrowk- 6o, Yelateringburg- 55, Zaysan-r, Z aysan-Gdlii- a

4 ,1

I I

.ij

oRTA ASYA

btirtinmiiglerdi. Bu ga$rn en miiessir ve ana kiilttir,ii gene Altay Altayh'lans, Orhon kryrlarr, Mogol bozkrrlan ve lrtiq boylanna tesir etmek suretile geleceltpki Orta Asya kiiltiiriiniin temellerini trazrrlama$a bEladrkldnm gtirmekteyiz. M.ti. z. binin baqlannda da Altay daflanndaki kavimlerin rrk saflrklarrru hali muhaf;aza ettiklerini antropolojik tetkiklerden anlamaktayrz. Gtiney Sibirya'da ise tvtongotJid rklar hali hAkim oir durumda idiler. Faftat, l. binin bElannda birdenbire bu Mongoloidlerin koi'ulduSunu ve yerlerine batrdan gelen bir kavmin yerlelti$ini giiriiyoruz. Bu yeni akrmn Altaylardan gelmig olmasr da gok muhtemel idi. Gtiriiliiyor ki bu gafrn baqhca iki kiilttir merkezi, Altay daflan ile Gtiney Sibirya idi. Bu her iki ktilttir de artrk OSuz tipinde beyaz bir rk tarafindan temsil edilmekte idi. Bu iki merkezden yavaq yavqyyayrlma$a baglayan kiilttir tesirleri, Batr ve Do$u Sibirya ile Mogolistan'r ve hatta batrdaki Urallarr bile kendi ntifuz sahasr igine almafa ballamrgtr. Kiiltiir bahmrndan kom5ul4rrna nazaran gok ileri olan bu beyaz rrk kimlerdi ? Biz bu suale kendimizden oldukga emin olarak Eu cevabr vereceSiz: Ttirk-

kiilttirti idi. Artrk

lerin atalarr idiler.

M.6. r. binin ba$anna ait Altay kiilti.irii hafriyat rapor-sebebi lanmn maalesef tam olarak nqredilmemig olmasr ile hali miiphem bir durumdadrr. M.ii. r. binin yanlarrnda ise, Biiyiik Hun devletini kuracak olan kabilelerin yavag yavaE kendilerini gdsterme$e bagladrklannr, gerek Qin kaynaklarrndan ve gerekse buluntulardan anlamaktayrz. $u halde, M.ii. 6oo senelerine kadar verdi['imiz bu izahlar, Orta Asya Tiirk tarihinin daha iyi anlagrlabilmesi igin bir giriq olarak kabul edilmelidir. Artrk Giiney Rusya ile Qin arasrnda "Hayvan iislfibu" adr ile adlandrnlan ve bu sahada mtigterek bir hususiyet giisteren san'atm, olgunlaqma ga$lan bu divirden itibaren baglar.

M.6. VII-V. asrlar arasrnda ise, Sirderya'mn iitesinde ve Isrg-gtil civannda yapyan halklara bilhassa Yunan kaynaklannrn Saka adrru vermekte olduklarrru giirtiyoruz. Saka,larrn milliyeti leri i.izerinde gok miinakuE"lu" yaprlmrgtrr. Biz bu

HUNLARDAN ONCEKI ORTA ASYA

ihtiliflr meseleyi burada brrakarak o gafdaki Orta Asya'run kiilttriinti ve bu ktiltiirii temsil eden buluntu yerlerini tesbite gahthk.

Saka devri kiilttirii de; baEhca iki l*.rsma ayrrlara^k tetkik edilmelidir. Bu ga$lardan birincisi; M.6. VII-V. asrrlar ve ve izaha ikincisi'de M.ii. V-III. asrlar arasrnda idi.

Biiytik Hun Devletinden iinceki Orta Asya rrklanna uaumi bir bokrg Altay da$lan ile Savan da$lanrun g0ney-bau krsrmlan, Tag dewinin ilk ga$lanndan beri brakisefal beyaz bir rrk

tarafindan iskin ediliyordur. Bu rk, bir yandan Tann da$lan biilgesine yayrhrkens; di$er yandan da bugtinkii Kazakistan iglerine do6ru srzmrgdrs. Giiney Sibirya, heniiz daha biitiin iizellikleri ile iyice belirmig yerli bir halka sahip de$ildi. Gtiney Sibirya'da, beyaz bir irkla; mongoloid rrklann kangrmrndan yeni bir rrk do$makta idi4. LJzun bir zaman devam eden rrklann bu kangrmr, M.it. g. binde ve z. binin baglannda, Giiney Sibirya halkrm mongoloid bir hale sokmuEtu. Batr Tiirkistan ve Pamir t$lgelerine gelince, buralarda Akdeniz rrkrna benzer dolikosefal bir rrk bulunuyordu 5. Fergana'ntn taq dewine ait lctilttirlerindeo ve Taqkent'te bulunan Kaungr-Tepe'nin M.ti. gooo senelerine tesadiif eden katlarrnda rastlanan bu rrk ?, Batr

t G. F. Debet's, pologi1esk;h

Problena pmislwjdmiya kirgi<kogo naroda a sactt uatro' M., 1956, s. 6; Palco'

datnth, Tntdr Kirgizkoy arh.-etn. eksp.,

antopolagi2a SSSR,

M.-L., t948, s.67; Kiselev, DIYS, s' ee;Jettmar,

BMFEA, I.95r, s. 136 v.d., Pl. XIII-XIV.

! Ginzburg, TIE, ar, t954, s. 35? v.d"; Matniah.

k antropologii Gansua SE 1946, 4. t Ginzburg, Mahriah k pahoaitrophgii wstognh royowa Src&tqt Adi, SE, 4, 1946; TlE, nr, s. 36Io ris. 3. ' I Debets, Pahoo*ropologiya,'s.6163,68,69; DIYS, s. 18. I L; V. Oganin, Iranskic Plctuno /apadwgo Pamirc, Tagkent, t937; Voprost, ebwgcneze noodoo Drcdrq Azii o suctr datuth antrofologic, Tagkent 1953; Ginzburg, MlA, r5, r95o, s. c48-z4g; Matttiah k pdnantroplogii Sradnq lal; KSIE, II, Ig5o, s. 86 v.d. I G. V. Grigoryev, Otgct ob arluohgigcskq rczocdki v Tanggnlskom ralow,Tagkent, r935i Ginzburg, SE, 19146,4; KSIE' rr, s.85. z Ginzburg, KslE, rr, s. 851 MlA, 15, s. 245.

Sahou,

ORTA ASYA

Ti.irkistan'da Anau buluntulanndaE, Aga$r Volga btilgesindeki Astrahan dolaylanndae, Orta Volga btilgesindero, Prohovsk kurganrndall giirtlmekte idi. Bu dolikosefal rrkrn gok az olarak Tann daflan biilgesine de girmiq oldufunu miiEahede ediyoruz 12. Oyle anlaErhyor ki, bu dolikosefaller, Giiney Kazakistan ts ile Volga boylanru baqtan baqa kaplamrglardr. Bu sebeple Orta Asya brakisefalleri, saydr[nmrz biilgelere pek niifuz edememiglerdila. Fakat Bronz dewi ile birlikte, Orta Asya brakisefallerinin Amuderya'ya ve Fergana'mn iqlerine kadar niifuz ettiklerini gtiriiyoruz 15. Gergekte-n, Amuderya ile Sirderya arasrndaki halklar rk balumrndan, Amuderya'mn giineyindeki Ttirkmen bozkrrlannda, Pamir ve Afganistan'da yagayan rrklardan kesin hatlarla aynlmakta idiler. Turanl ro veya "Iki nehir arasrlt r? antropolojik tipi adr ile adlandrnlan bu rrk, brakisefal kafalara sahipti lt. Altay'daki brakisefal rrklara da Eok yalun olan bu iskeletler, daha sonraki So$dlulann atalan idilerle. Zerefgan vidisinde Bronz dewinden itibaren gtiriilen bu rks, M.s. VIII. asra s G. Sergi, Dcstiption on some skalls from tlu North Kurgan Anau, Pumpelly, Exploration in Turkestan, Washington, r9o8; Ginzburg, KSIE, rr, s. 86; MlA, 15, s. 245. e KSIE, ro

rr,

s. 86-87.

T. A. Trofimova, Ob anbopologigeskih sa2azyah o efuhu Fatyanoaskoy kalltnt,5F',3, 1959, s. 64-65; KSIE, rr, s. 87. 1r S. L Rudenko, Opisania skeletaa iz Prohoroaskih kurganoa, MAR, l9r8; KSIE, rr, s. 86. 37, t Ginzburg, TlE, s. 3fu. rs N. M. Komarova, Qcrepa bronzoao2 epohi i7 ttugit p lcum pihkam r. (Jrala, Sb. "Kazzki",II, Izd. AN, rgzTi KSIE, rr, 86. r{ KSIE, rr, s. 86. r5 V. V.'Ginzburg, Etnngcrcz Taci.kou a sacte dannth antropologii, rg47, 6-7; MlA, 15, s. 245., "'; ci;;;,rrs, fi-te, r5, s. e48-249; TlE, i,, ,. 3oo. u l. Schwidetskiy, TwanilIen-Studirn, Abh. der Matematisch-Naturwissenschaftliche Klasse, Jahrgang r95o, Nr. g. It MlA, r5, s. e48 v.d. re Ginzburg, Gornh i*X;, l"a. AN, 1937; Taciki Prettgmq, MAE,

XII,

rgr49; MIA, 15, s. 25g. ro MlA, rS, s. 245, Tabl.

HUNLARDAN ONCEKI ORTA

ASYA

kadar devam ediyordu 21. Iki nehir arasrnda brakisefallerin kesin hikimiyetine rafmen, etraflanndaki dolikosefatler bu 4. Iki nehir arasr b<ilgeye de stzmafa muvaffak olmuE]ardr brakisefallerinin meRqei gergekten gok tetkike'de$er. Hullardan eWel ve sonra fann da$lan biilgesinde de gok yayrlmrg olan I bu insanlar, herhalde Altaylar ve Kazakistan'daki brakisefallerle gok yakrn akra!'ahklara sahip idiler.

M.6. IToo tarihinden itibaren Orta Asya'da giigebe ve muharip bir kavme ait ktiltiiriin yavaf yava! hdkim olm16a baEladr['rm gdriiyoruz %. "Andronovo- insant" diye adlandrnlan

bu rrk25, Altaylan ve Tann da$lanm kaplamrgtrr. Hun

ve hatta Gtikttirk qafana kadar 28 devam etmiqti' Andronovo insanr denen bu rrk, bize Tiirk rrkrnrn bir proto tipini teqkil ediyordu. Bun]ar, Amuderya giineyin-

devrine 2?

deki, Pamir'deki dolikosefiallerden ve Giiney Rusya'daki Iskitlerden kesin hatlarla ayrrhyorlardrn. Urat dafilanndaki ktil' tiirlerle gok srkr temaslar temin etmiqlerdi s0. Ural daSlanndaki Fin-Ugor'larla Tiirklerin temaslanmn da bu gafida baglamrq olmasr gok muhtemeldisr. Orta Asya'da rrklann yayrhgrm hiilisa edecek olursal, Tiirklerin atalarr olmasr qok muhtemel bulunan beyaz ve brakisefal rrk, Altay-Sayan, Tann da$lan ve biraz da Kazakistan'a yayrlmrgtr. Zerefgan vidisinde, bu ukla akraba bir halk bulunuyoriu. Arrruderyaimn gtineyinde, Pamir'de, Afganistan ve lran'da, daha kuzeye gidilecek 9lursa, Hazar denizinin

. tl

rg, .Makriah k antrofohgii irrr*go naselenia Tujrwgo Kazatv rg54, s. 379 v.d, m Oganiir, hatskiz phmena, aynr yer; MlA, r5, s. .24g.

Ginzbu

Itana, SA,

rr,

2s TlE, zr, s. 2a Kiselev, DIYS,

s, ro3; Debets, AntroP. Jurnal, rg32' 2' s' I23; s. Jo-76; SE, 4, t958, s' 84-85. 26 Debets, SE, 4, rg58, s. 84; Ginzburg, TIE, ar, s. 356 v.d. 2' TlE, er, s. 358, Nr. 7.

Pahoodropologia,

rr TlE, ar, s. 367, Nr.

3s KSIE, 2e S. S.

rr,

s, 86 v.d.

Qernikov, Rol androwosko2 kultun a istoii $chqt Azii i Kq,ah' skna, KSIE, 26, s. a8-33. e Andronovo kiidtiiriinitn Fin-Ugor kavimlerile ilgisi igin bk. s. 16. 8r Molnar, Studia historica, 13, Budapest, t955, s. 5o v.d.

ORTA ASYA

kuzeyinde, Kuzey Kafkasya'da ve Giiney Rusya'da Akdeniz rrklarrna yakrn dolikbsefal bir insan nesli vardr. Altay da$lannrn do$usu ve Giiney Sibirya ise mongoloid bir rrkla isknn edilmiqti.

Tag Devrinde Orta Asya Altaylar Kuyum kurganr: ArhnlogQukie isslcdooanilta z R^SFSr? 1934-1935 gg., L., lzd. lltvtt<, rg4r, s. g05-g06; Kiselev, DIYS, s. zI, Tabl. VI,9-rr; Jettmar, BMFBA, rg5l, s, 136 v.d. Barnaul buluntularr: M. P. Gryaz nov, Drctmie kulturt Altaya, Materiah po izuqeniya Sibiri, rg3o, e, s. 4,:T. IV, r-g, 6-9; Kiseiev, DIYS, s. er;

Jâ&#x201A;Źttmar, s, r38.

Yan Ulagan buluntulan: M. P. Gryaznov, aynr eser, s. 4-5, ris. ro; Kiselev, DIYS, s. ee;Jettmar, s. r38; S. l. Rudenko, K palcoadropohgii Tujnogo Altaya, Sbornik Kazaki, L., rg3o; G. F. Debets, Pahoanhopohgi7a, SSR, M.-L., 1948, s. 67.

Batr Altay buluntularr: S, S, Qerniko v, Poleau ailuolaiigeski4 isslcdooalrira, rabotah Vostngw-Kazalutanskolt ckspcdirrii, KSllMK, 64, 1956, s. 43; I/as-

togw-Kazalutanskaya ekspedibiya rgso g. KSIIMK, 48, s. 8r; A. P OkladOsaoenie pdcolitigcskim geloackom Sibiri, Mzteriah po getvertignomu

nikov,

periodu

SSR,

3; rg5o, s.

I55

Kazak ve Krrgrz biilgesi Paleolitik ve neolitik buluntular: N, K. Auerbah i N. Gromov,

izu4eniyu Bryusinskih stonltatwk Krasnolarslcogo okruga, Sbornik Bibikov, Neolitigeskia i cnmliti4riskie ostatki* ulturt v pcyrah Tujrcgo Urala, SA, 13, Ig5o; S. S. Qernikov, Vostogrc Kazalutanskogo ckspediLsiya rg7o g., KStlMK,48 r.8r;

Matcriah

Paleolit. SSR. lzug, GAIMK, M.-L., rg35, s. I88; S. N.

s, 44i G. F. Debets, K patzoantropotogii Urala, KSIE, Formozov, Noate materialt o Slo2anleah s mikrolitigcskim inaentarcm o Kazalutane, KSIIMK, 3I, Ig5o, s. t+t-r47; A. G. Maksimova, Nalnd*a pabolitigeskih ontdi2' a Seuem-Vostogru2 gasti tsmtrabngo folrcshoaa, TYTAKE, 2, r95r, s. 73-Io4; A. N. Margulan, istnika-topogmfipskiyfofl Vostrytay Betpah-dah, VAN, Kaz,6, r95o, s.6r-7a; V. P. Horoge, Dtcwi2c

KSllMK, 64,

1956,

s. 66-68; A. A,

ohdmi2a Altaya, Trudr Kbmis, po izugeniyu getvertignogo perioda, I, L., Ig32, s. zg; Gcologigcskic slroeniz basseJnu oalaaiy lrtiSa; Zapiski Scmipalatinskogo otd., ob-va izugeniyu Kazahstanar r93rr fI, 19, s. 49; L. V. Osanin, Antropologi4eski.c mattrialr k pobQnc cttwgcrcza Twlown, IAN, Turkm., 4, 1952, s. ?7-g4i G. P. Sosnovskiy, Paholitigcskrya sta2anka u dr. Shoski n r. Katuu., MtA, z, rg42, s. ro9; L V. Sinitsrn, Arh. isshd. u Nijrcm fuooljc i lapa&wm Kazalutau, KSllMK, 37, rg1rt s. 97 v.d.; SA,, r7, Bibt. Nr.575;

2r, Nr.

5,12,

55oi 27, Nr. 5r4.

"j-qry@e$-,ni:i,,

HUNLARDAN ONCEK1 ORTA ASYA

DoSu Ti.irkistan R. A. Smith, Tlu stnnz age in Chiuse Turl*stan, Man, lI, tglI, Nr. 5o; F. Bergman, Archaeological rcsparclus in Sinkian!, The Sino-Swedish Expedition, Publ. 7, Stockholm, rg3g; Hangar, Das Pfnd, s. zSTi S. A. Semenov, Dreuejtsit period a islnrii Kitay, VDl, r9,4g, s. zt8; A. Stein, Izzarmost Asia, I, s. 85, 146, ao5; III, T. XXII, XXIII; Scrindia,s. g57.

Giiney Sibirya Yenisey biilgesi: Afonloio:a Gora, BSE, lzd. z, g M., r95o, s. 5le; H. K. Daistorigeskoe progloe pricnisqskogo kraya, Kanctmy perind, Kra* noyarrk, r9e9; M. P. Gryaznov, Kostyanoe orudia palcolitigcskogo wcmetti iz zapadna! SiDiri, KSllMK, 3r, tg5o, s. 165-167; Kiselev, D[YS, s. l5; A. P. Okladnikov, Kilt mcducdla u ncolitigcskih plamcn aosbgtwy.tt i4 SA, t4, rg5o, s. 7-rg; Osaoenia pabotitigcskim geloackom Sibiri, Matedah po gert.

Auerbach,

Priodu SSR, e, rg5o,

polrcstroua,

fsllpff;

s. 3r,

I5o-r58; Penry

paholitigeski2

r95o, s. 1916-198; E.

paryntnik

R. Rrgdrlon,

QtrkokLogo

Naliti4cskic nahodki na nijtu-Bnczooskolt slayankc, CA, te, rg5o, s. 287 v.d.; "Noaaya F cra" na stcdtum Ezfuaa, KSIIMK, 47, rg52, s. I3o-r34; G. V. Merhart, Das Ncolithikum in Sibirien, RV, tz, r9e8.1953 deki Rusyayurlarr igin bk. SA,

27, 1957, Bibl. Nr. 6oe, 6o3, 6o5. Batr Sibirya: Kiselev, DIYS, s. 17, n.ti V. M. Flori nskiy,Pcroobilnu Slaryaru fu panyatii*an ih doisnri.geskoy jizni, 11, Tomsk, 1894, s. r44 v.d.;

Drctmyaya istar$a Nijmgo Priobla, MIA, 35, 1953, s. ro v.d.; N. N. Komarova, Neolit anhrngo Priobya, KSIIMK, 64, 1956, s. g3-Io3; Merhart, RV, ra, s. 6o, 67; F. A. Uvarov, Dwani*.ekspedi*ii na Ural a 188 7 g., ltrhiv Muzeya Antropologii, Nr. 582 v.d., SA, 27, Bibl. Nr. 613, 615, 617, 619,

6e,r, 6zz.

Antropolojik durum ve rrklar igin bk.: G. F. Debe ts, PahoanVopologia, rgr48, s. 6r v.d.; Kiselev, DIYS, s. r7, ez.

M.-L.,

Baykai kryrlarr ve. iitesi l. V. Arembovski i L. N. Ivane v, Noooc obshdoaanb hhutsko2 pahotitigcskoy stayanki, KSllMK, 49, 1953, s. 5r-55; l. D. Qerskiy, Ncsblsko

kamemuga Perioda, tzv. Sibirskogo otdela RGO, 3, s. 167; (ametka ob iskopaanih ostatkah scacrnogo olcniya, lw. Sibirsk. otd. RGO, 1874, V, 2, s. 76-78; Opisanie lwlhktriy Nooosibirsko2 clcspcditsiq r&)5-tffi, Zapiski Akad. Nauk, r89r, r5, Nr. r, s. 7oz;Y. V. Dombrovskiy, Gnlogigeskoe shocnic, Trudr Vctogno-Sib. Geol. - Gidrogeol. Tresta, 8, 1934; V. E. Gaiutt, Faww nzolitigesboy stoyt*i,tullc&, Oktadnikov, A. P., Lenskie drevnosti, 3, M.-L,, Ig5o, s. t?8; N. F. Grigorye v, Gahgipski1 ogok $o1uki Kullatr, aym yer, s. 163-177; A. A. Gureev, Ptikiizrcoliti' pskqt stryanki. Kullatt, aynr yer, s. 186-188; P. P. Horogih, Nalitipskoc pognbcnic na rckc far, KSIIMK, S4t lg14, s. 83-87; L. N. Ivanev, Arh. nalndki a okcstnost1ah Vladhtosttka, SA, 16, tg52, $. e89-298; Selenga nehri slou o

1872,

untth a lrkutskc Udtlbah

III,

ORTA ASYA

kryrlan igin bk. A. P. .Okladnikov, Arh. Issledooaniya o nizoryah rcki Sclatgi, KSltMK, 35, r95o, s. 85-go; K iacniya nagatnh ctapo formiroaanila turodoa ,Sirirr, SE, rg5o, Nr. 2, gG52; Ncolit i bronzooolr aek Pibal*al2a, lstoritoArh. Issledovaniye, r ve 2, M.-L., ig5o, s. +g1t Nouit tuot;i;gesi* natudhi na A;ngarc, SA, 16,'r!5o, s. 3ro-316; Pismo o rcdaktsiila, VDl, rg5a, s. 3zo-326;

Arlwologi{cskic raslophi na Angarc i za Baltkalom, KStlMK, 5r, 1953, e. 16-zz; Nnlifuasku nalndki o niaoryah.r. Angan, VDl, 4, rg39; r, rg38; SA, 4, t93g; A. K. Ryum in, Noau datmu o gadabctskoy wolitipskoy stoyi*c na r.- ASarc, SA, r5, tgsr, s. 279-28ot A. S. Uvarov,.Arluohgiya Rossii, kamennry furiod, I, s. rgr-a38; N. Vitkoskiy, Sh& kamenwgo ocka u dolirc r. Angirr, tzu:.

VSRCO, eo, 1889;

r9g

Rus yayurlan igin bk. SA, e7, .rg57,

599i 6or.

592,

ve Drg Mogolistan

C. P. Berken Gatogt of tlu New York, r9e6,

Nr.

Gobi fusat, Aneircan Museum Novitates,

Nr. rts, s. l-ro; P. T. De Chardin and C. C. young,

On sonc nalithic finds in Mongolia, Silrlcicrllg od Wcst China, Bull. GeoL Soc. China, 13; rg3e, s. 83-ro4; N. Egami and S. Mizuno, Iwta Mongolia and rcgion of tlu Grcat Wall, Archaeologia Orienalis, Sa. L Tokyo, 1935; i. A.

Lopatin,

Nohs on Mongolian archaahglt, El Palacio, 46/47, SantaFe, lg3o.

tg4p; diger bibliyografya igin bk. John Maringer,Contribution sbty of Mongolia, Stockholm, rg5o, s. eor-ro8.

ttu pfthi-

Altaylarda ve Orhon bolgesinde Paleolitik dewe ait bazr bulunnrlar ele gegmiqtir. Bu buluntular ara$nda mtinasebetler kurmak, tabiidir ki o devir igin fazla bir gey ifade etmez. Bu sebeple Neolitik ga$la ige baglamak, kiiltiir tarihimiz igin gok faydah olacaktrr. Altaylarda-ki Kuyum kurgam, Katun nehrinin bulunuyordu. Kurgamn hemen a$zrnda, Sibirya'mn Afanesyevo adh ktiltiiriine benzer ok uglan ve kemik kahnulan bulunmuqtu. Bu tabatamn altrnda, ao sm. kahnh$nda bir ham toprak tabakasr geliyordu. Bu tabakarun alunda da Neolitik devre ait gakmak taqlan ve kazrma aletleni gtiriiltiyordu. Kuyum kurgarunda bulunan kaplar, uzunca ve tabanlan da siwice idi. Bazr ufak teknik aynhklara raSmen Afanesyevo kaplanru haurlatryordu. Bahk srru geklinde yapilru! siisler, bir yandan Qio kaplannda,ki motifleri hatrlabrkensl; difer yandan da Kazakistansg ve Harezm'deki Kelteminar ktiltiiriine ait kaplara benziyordu* (bk. Lw.I,r).

Formozov, KSllMK, 63, rg50, s. r53-t55. S. P. Tolstov, Ar4f en Sprnan d6 Altclrol. Kulw, s. Z8; Abb. r8a.

HUNLARDAN OJ\ICEKI ORTA Ba

ASYA

I buluntularrna, gene Altaylarda Qudatskaya da$to-

da rastlanmrgtr. Buradaki buluntular, Kuyumdakilere nazaran daha eski bir karakter taErma^kta idi. Mezarda bulunan bir kadrn cesedi srt iistii yatrnlmrgtr. Diirt tane boynuzdan yapilmrg bir gengel, bize Baykal g<ilii kenanndaki Kitoy kiilttirunti hatlrlatmakta idi3a. Bunlardan baEka boynuzdan yaprlmrg bir zrpkrnla, ao kadar da gakmak tagr ele gegmigti 35. Yanlan riitug editmig ve brga$a benzeyen bir plA-ka, Kuyums ve Kelteminars? buluntulanndaki bu tip eserlere -qok benziyordu. Toprak kaplann bulunmamasr ve cesedin lilettayin uzarrlmrg olmasr 38 bu mezann gok eski bir karakter taErdr[,rnr giistermektedir

oe.

Yan Ulagan buluntularr, Altay da$anmn

yiiksek krsrm-

lannda, aym adr ta$yan bir nehir kenannda ele .geqmiqti.

1 ?

i i i

a h N

[:, *.r t !.

Iskeletin yaunhE gekli ewelki kurganlardaki tarza benziyordua0. Qudatskaya kurgamndan biraz daha yeni ve Afanasyevo devrinden de eski olduf-u anlagrlan bu kurganda da toprak kaplara rastlanmryordu a2. Iskelette yer yer okr, yani lcrmrzr boya izleri giirtiliiyordu. Iskeletin antropolojik tetkiki ile Afanasyevo dewinde, Altaylarda veAbakan steplerinde g6:iilen beyaz rrkrn bu mezarda da mevcudiyetini miigahede edebiliyomzrs. Doiu Kazakistan'da, Zaysan giilii civanndaki Aul Kanay biilgesinde, Paleolitik musteriyen dewine ait eserler bulunmugtue' Paleolitik eserlerin yamnda, Bison Iongicornis ve Bison Priscus deminitus gibi hayvanlann kemilcleri de giirtiliiyordus. Bu txilgedeki Paleolitik bulunnrlara ra$men, Andronovo ga$rndan daha eski bir kiiltiir tesbit edilememigtirs.

{

Kiselev, DIYS, s, zr. Gryaznov, Dnvn. Kult. AtW, Tabl. IV.x DIYS, Tabl. V, s. an. !l Tolsiov, Aqf dat Spurcn..., Taf, 8a. $ Bk, Levha. I,r. ro DIYS, s. az. Gryaznov, aynr eser, s. 4-5, ris. ro; DIYS, r. lr. '0. fr Debetr, Pahoaatropologi2a, s. 67 v.d.; DIYS, r. ze. " Debets, ayru escr, s. 67-68. . c Qernikov, KSllMK, 64, 1956 r. 45, ris. 15. { Aynr eser, s, 44. 15

,,] {ir {.*"

ffi

Ayru eser, s. 48.

ffi w @ ffir

w A.i,:i,;;;.ti;i;.id

w c:'

\iS:=# \l+:

@ :

!ft ,i,,;_-r.ie,i;1f it+i

Alai;i:$i,,'r'i:$ Ft*.H,ll]-i+i;$i

w WABfi g

@ E@ OAH ,------------) l. = [i+; E HV YY @

Levha I Alt"y buluntulan: r. Ugtncii binin baqlarrra ait Kuyum ve Kurot- kurganlanndan; e. Ortalanna ait kurganlardan; g. Kamsuk ga$r kurganlanndan grkan eserler.

i.csffiFd*.!:1

HUNLARDAN ONCEKI ORTA

ASYA

Novosibirsk ile Barnaul arasrndaki Obi nehri iizerindeki Nenlitik buluntular da kayda deSer {0. Burada ele gegen eserlerde Altaylardaki di$errNeolitik kiiltiirler gibi, Afanasyevo gagrna giriq halindeki kliltiirlerdi ez. Kazakistan'da Paleolitik ve Neolitik qa['lar agrk olarak g<iri.ilmektedir. Neolitik qa$dan sonra M.tt. rToo senesine kadar gayet srintik bir ki.iltiir Ea$ gdriiliiraE. Aral giilti kuzeyinde de, Harezm'deki ktiltiir ga$rna benzeyen avcr ve bahkgr olan bir hallun kiilttirii,mevcuttu. Klilttirtin alt tabakalannda ise Sayga geyikleri ve yaban qekleri gtiriiliiyordu. Eserler arasrnda kemik veya ta$ murak uglanna da bol olarak rastlat

II H

myordu. Bu btilgedeki Saksaul buluntulan da gok iinemlidirag. DoSu Tiirkistan'da maalesef sistemli bir gekilde yaprlmrg tetkikler gok azdrrs. Araqtrrmalar yalnrzca birkag miinferit seyahata ve lSven Hedin'in sefer heyetlerinin topladrlr malzemeye inhisar etmektedir. Neolitik gafdan sonra, Dofu Tiirkistan ile Qin kiiltiirleri arasrnda, bilhassa keramik bakrmrndan btiytik benzerlikler meydana gelme$e baElamrqdr 6r. Gtiney Sibirya'nrn da muhtelif btilgelerinde Paleolitik ve neolitik ktilttirlere rastlanmrstrr. qok eski devirlerden bei.i Qin'in eski sekenesi ile Mogolistan ve Baykal giilii kryrlannda yagaya.n rrklar arasrnda gok srkr ba$lar oldu$unu yukarrda rklar-bahsinde kaydetmigtik. Neotitik ve Erreolitik devirlerde de bu btilgenin halh san rrkla beyaz rrkrn kangrmrndan meydana 'gelmiE bir nesildi 5s. Bu mongoloid kitleler, Yenisey nehrinin do$usundan itibaren giirtilme$e baghyorlar; Orhon nehrinin

ri M. N, Komarova, Nnlit lcrh4tgo Priobla, 64, 1956, s. 93, to3i genc bu b6lgcye yakrn Srotski'deki paleolitik buluntular igin bk. MIA, z, t942, s. ro9 v.d. {? K. Jettmar, bu ga$a "Preafanasywo" demektedir (BMFEA, 23, I95r, s. r36-r38).

s Bilginler bu ga$ ktilti.iriine !'Andronovo dewinden tinceti', adrnr vâ&#x201A;ŹrmeLtedirler: KStlMK, 63, 1956, s. tsg. .o KSllMK, 25, s. 50

49"59.

Bk.'A. Stein, Scriiin,-s. 35g; Inncrmost-Asia, s.85, 146, eo5; Han-

gar, Das pfeil, s. zg7. 51 Hangar, aynr esâ&#x201A;Źr, aynr yer.

rs Irklar bahsine baklnrz: s.

i::3ri:li

-t

..: .a

ORTA ASYA

bir kumrru ve Tula nehri k;ryrlanm da kaplayarak Kadrgan daflanna do$ro yayrhyorlardr. Bunlann batrsrnda kalan Altay-Sayan ve Semiregi biilgeleri, krsmen yerlqik ve ziraatgr olarak ve losmen de konar goger ya$ayan bcyaz rrktan gelen insanlarla iskan edilmigti. Avnrpadaki Alp rkrna benzeyen bu

insanlarbiiyiik bir ihtimal ile Ttirklerin atalarr idiler.

BATr tiinrisren S. S. Qernikov, KSllMK, 48, 1952, s. 8r; A. N. Dakkiy, Naskalnu o basvl2u r.zki /ocfgan, MlA, 15, rggol $ 2g2.z4oi G. Debcts, Tctitto* palalitigc*iy planck, SE, r95o, I nr4 v.d.; V. l. Gromov, Tqiktag |alalitQe*i, plouk, M. rg{g, BKtqP, Nr, rg5o, s. rro v.d.; lv{. Lcvin, Othrttic Soutshih adwhgoo i urttofulogoo, T.t *trrr, M., rg4g; D. N. Lcv, Dtcwtiy palaliliu Anat Kulou, Trudr Uz. GU, Nov. eer., 39, Scmcrland, tg+t); V. K. Nikolskiy, Tc$ktat, pablitigcskiy' gcluck, M,, rg,49; VDl, t2t-rz4i G. V. Nikolrlin D. V. Radakov, V. D. Lebedev, Ostu*i nb iz nallitipsi;o2 stq@Ii Catbas.Kab, TIIAEE, I, r95en !. !o5?zr2; r95o, Nr. 5,s.

A. P. Okladnitov, Izs{crih artwhgigcslcih pamlahti*,oo fa*naii KSllMK, r8, rg,49, s. 67-7r; S. P. Tolst ov, Horcanskaln akpditsiya r9fi g., KSIIMK, Ig4t, s. ro5; Drconosti.octleugo Horezma, VDl, rgr4r, s. t56 v.d.; ,4rhcfugigcshb patryaaiki tu hanrr glaorogo fwkflqdtkogo hanala, KSIE,, 14, t952r s.3-rr; SA, 17, N". +lS-+28; SA, a7, \r.5or,5o5,5r3,5r5,516. Fergana ve Alay b0lgerinin tat dewi Liilttir0 igin bh. Berngtam, Mld 16, s. r85 v.d.i khutogigcskic fultu T2atlagn i Alqa,lzv. Kirg. FAN, r-g, rg*5; C. V. Grigorev, Oggt ob ulwhgigetkol napdki o tatg$slwr. yayou, Taghatt, r935i l. V. Vrhodtlev, Gabotanqptkie tadt4ft trittizii, lzv. Kirg. FAN, l-3, t*a: * 3&4o; SA, e7, Bibl. Nr.388,5o3,5ogJr7. Harezm

lutg Horcatu,VDl, r, r* rg*r, a r55-r84; & t+g-l+?; Drcni2 l{oraan, M., rgr4B; Po, sldan thcau Hannilsby tlili<a*ii, M., rgr48; Auth SNa &t fustldr)rdr lfular, Berlirl 1953, t. ?g v.d.; hog; raUt Harcan*a2 udogrutugtqfipsko7 *@itsii, AN v rg5g, g., VDl, B, t955, r. r9r-to6; A. A. Formozov, S. P. Tolsto v, Dtewnst ut

Drloai2 l:Ionzm,

KSllMK,

13, 1946,

Ob othitii Kcltaniaartko, il/rtut v Kualstalu, Vest. Kaz FAN, r,. rg45; Han-

9a4

Das

Pfad,s. g8l; SA,27, Bibl. Nr.5o6-5o8,5rr,525.

Kavungr buluntularr V. V. Golm *en, Obtm dtwhg@ih rI3..177;

rabot a rg7g., VDl, 19146, r, .d l. Terenojtin, O rabotah pawtnltl S*tc*q ,lup&:rrl2o,

KSI.[MK, 97,s. tr7-tn.+; S. P. Tolrtov, K

VDl,

*.,...

l;.:i:l-:,t

19,46,

t, s. t7g-t77i Hangar, r. 375

uofmsua ilatirookt leultm Krnnl;i,

::itt-.*:_=$+-.

..l

HUNLARDAN ONCEKI ORTA

"i.

;r' b,,

il ii:;

ili i:{:'

F 9

,f,

ir:l

*i, t:

& b F r,

ffi ffi" &ilqSlirir

rq lkj lL'# fr':

!e,i, i *&:::: lN,tl

Ugiincii Binde Orta

lq* :'

Altaylar

i,' i'

if' hi: ft,.

:ia|;:

i t t,.

F* ir".,

F';i:,

ti',i

A:r,ya

Kurot kurganlan: D[YS,.s. 57-59, T. VI, rl-r8; BM]'EA, 29, s. r4r. Ihyum Lurganlan: G. P. Sosnovkiy, lzd, llMK, r94r, s. 3o.4; DIYS,

s. 57; BMI|EA, tg, s. r4o.

PL F,'

Batr Tiirkistan'da gi.iphoiz ki en dnerili paleolitik buluntular Teqikta$'ta ele gegmigti B. Zere$an vadisindeki neolitik kaya resimleri de tinemlidirsa. Fergana ve Alay btilgesinde ire Yangryrls' buluntulan, bilhassa Paleolitik dolikosefal insam ile ilim ileminin na.zarn dikkatini gekmigti. Harezm,d,e en eski medeniyet izle.ri Kelteminar: ktilttirti ile baglamakta idi60. Bugiinkti TurtLul,y{irnlannda :buhlnan b,u buluntu yerinde, bir ki.il tabakasrndan sonra, B-ro rn- yiikseklikteki siitunlarla yaprlmrg umumi ve btiytik binalara rastlanryordu. Kqzey-do$u rtizgirlanna kargr da mahfuz tutulan bir evlerde, ebediyen yanmasl istenen ate{ ve ocak izlerine de rastlanmrqtr. Ele gegen kemik kahntilanna g6re, Kelteminar kiilttirii, batrigr ve avcr olan bir halka aitti. Kelteminarh'lar esas itibarile yerlegik bir halk id.iler. Bu ga$da Kelteminar'da heni,iz dafra ,rgrr, koyun v.s. siiriileri yokp, Yabani domuz, geyik, kaplumba$a v.s. gibi hayvanlann kemikleri de bu buluntular aiasrndu -Sr"iiItiyordu. Kelteminar ktilttiriintin bu katrnda, hentiz daha rnadeni aletler de gtiriilmemigtir. Brgaklar ve ok uqlan, gakmak taglan ile yaprlmrglardr. Bu arada mikiolitlere de gok oliarak rastAnmrga. Bazr ok uglan da kemikten yaprlmrgu. Siwi tabanh keramikler ve tarak geklindeki siisler, bu ktiltiiriin ileri blr teknigini gtisteriyordr. Kelteminar kiiltiirti, Sibirya, Volga biilgesi ve fran kiilti.irleri ile mukayese editdigi taktirde M.ti. 3ooo scnesine konabilir. Taqkent civanndaki Kavungr - Teqg, Orta Arya'mn en eski merkezlerinden biri idi. Kavunqr'mn r. katr, Anau'rn l. katrna tekabtil ediyordu. Son katr ise, Anau'rn 4. katr ile hem zamandr.

13*..

i:'#.

ASYA

sl Debets, rg5o, s. zr41 Gromov, rg5o, s. rro; Levin,-rgr49; Nikolski, rg4g; t95o, s. rlr v.d. t. Dalskiy, MlA, 15, s. e3r v.d.

G-rigorevr rqt5. !3 BL Bibliyografya.

{

ORTA ASYA

Giiney Sibirya J. G. Gaul, Obsctoations on tlu bronze agc in tho Tmisci Valhy, Siberia, Papers of t!3 Peabody Museum, oo, ,4g-r5r4, Ghirshman, ,9;;, s, 169; Hangan DiB Pfcrd, s. 225-tgo; Jettmar, nfvffeeo 4, t. t3di4i; S, V,

Kiselev,

A,fanasycahiz

kurgan u c. Stdt i

drryrycgo fcwopidrwgo

Tci,

SA,

VD|

1936,

ooprosa

i *rtt*t

,g48, r, s, t\g-r77; Matcriat arlvnhgigako2 clrl4Aitsii a Mirusinskiy kra2 a.tgd g.n v arhive GAIMK, Nr. 169; DIYS s. a3{6; V. P. Levap ova, Raskopki bliz Ulusa Krasniy far Qarkoaskogo lEpna g-r1 aagusta rg3o g., v arhive GAIMK Nr. r37; A. N. Lipskiy, Afawslnoshic.pogrcbcniya o Hakatii, KSllMK, XLVII, s 67-77; S. A. Teplouhov, Drconie pogrcbcniya Minusinskogo krala, ME; III, z, rg27, s. S7-trz; antropolojik tetkiLler: G. F. Debets, Pahoantropologi2a, s. 6449; Rasoau tipz naschni2a Mkusinskogo kra2a u cpolw rodoaogo slrota, tggz, 2, s. e7. SA, 17, Bibl. Nr.578 SA,2a, Bibl. Nr.617,6eo. nasckni2a

Sibiti,

Baykal giiti.i ve Selenga M. l. Artamon ou, Sorrr*rlro pogrcbcn$a o'kurganah so shorgcnmmi i. okaynnimi kos1aleami, PIDO, 1934, s. 7-8, s. Io8; N. Bortvin, Iz oblasti dranv2 Sibirskq baramiki, Zapiski Otd. Russ. i Slav. Arh. Russkogo Arh. o-ba, r9r5, XI, s. r83 v,d.; A. P. Okladnik ov, Arluologigcshic dannie o drcawlt islorii Pribryka$a,YDl,Ig38, I, s. a5r v.d.; Neoliti4cskie pamltdtni*i kak istagniki po ctlrlgonii Sibiri i Dahugo Vosbka, KSllMK, 9, s.5 v.d.. llangar, Das Pfcrd, 8. 26r; G. P. Sosno.vtki, Drcanc2Sie shdi skqtaaodsnaa Pribaykali, GAIMK, roQrs. 2lo-22n; Kiselev, DIYS, s.6o-66; G. Merhart, RV,re, s.6r. Antropolojik rapor ve tetkikler: G. F. Debets, Antropohgigcskilt sostn naschni2a-Piba2kalya a cphu pozdnego Neolita, Russkiy Antrop.

Jurnal, r93o, rg, r-2; Patauttoplogia SS,t, r. 56; Kiselev, DIYS, s. 6z; Ya. Rriginskiy, Mattriah po mtropolagii Tungusoo scDcrnogo Pribalkat2a, Antrop. Jurnal, t954' 3' s' Io5-r27' Kazakistan A. A. Formozov, Do Androuosku pogrcbcnila a Kazaluatanc, KSIIMK, 63, 1956, s. r5g-r55; Kclbminmska2a hulhna a (apa&wm Kazalutaru, KStlMK, 25, r94g, s. 49-58; f oopon o proiztrojdatii Andiorbnskot 6urhn, KSltMK, 39, I95r, s. 3-18; Ercolitigc*ie sta2at*i Kustanayskol oblasti, Byileten KIQP, 15, r95o, T. II; Hangar, s. 386, n.rar; K. V. Salnikov, Bronznay Vck tojrrogo lawalya, MlA, lr, I9SI, s. II2, SA, 17, Bibl. Nt.48; e7, Nr.5r8.

M;ii. 3. bine ait Altay buluntulan

baqhca iki kurganda yapilan kazrlarda ele gegmigti. Neolitik qa$da Altaylarda yaEa-

rlr8rnr gordiigiim{iz trk, bu devirde de Altaylara hAkimdi. Neolitik gafda, Harezm ve Orta Asya'mn diSer yerleri ile srkr miinasebetler temin etmig olan Altayhlar, M.it. g. binde mtinase-betlerini daha genigletmigler ve bilhassa Gtiney Sibirya ile

:WFT'i:i:::

ITUNLARDAN

0Ncsxl oRTA AsYA

gok srkr temaslar temin etme$e muvaffak olmuglardr. Bu ga$da Gtiney Rusya ile o kadar yakrn mtinasebetler meyda,na gelmigti

ffi

# tr ff*

ffi ffi

ffi ffij ti;:

ki, bu iki kiilttirii birbirinden ayrrmak bile gok giig bir qey olmugtu. Bu sebeple Altaylarrn bu ga$ kiilttiriine Sibirya'mn "Afamasyevo" ktiltiidini.in adrnr veriyoruz. Altay. buluntulan bize gdstermektedir ki, bu ga$da Altaylann, Afanasyevo ktilttiriini.in bir lcrsmrm tqkil etmiq olmalanna ra$men bu kiilttiri.i Abakan ve Yenisey bolgelerine rrazatan biraz daha geg idrak etmiglerdi. Bununla beraber Altayhlar, Yeniseylilere nazaran daha mahir avcr ve muharip bir kavim idiler. Bu ga$da at, sr$r ve hatti deve bile bisleme$e baglq,rmglardr 5?. Baghca buluntu yerleri Kur,ot ve Kuyum kurg4nlan idi. Kurot kurgam sa, Altay da$lannda Kurot suyunun Unul nehrine dtiktildii$i.i yerin r5 km. yakrnrnda idi. Kurot'da bulunan keramik, bi1 yandan siwi kaideleri ile Afanasyevo ktiltiiriine benzerlik giisterirken (Lev. I,r); di$er yandan da bazr diiz tabanh kaplarr ile daha muahhar olan Andronovo kiilttiriinii bize hatrlatryordu 6s. Bu duruma bakarak Kurot kiiltiiriiniin -bin nihayetlerine ait bir kiilttir olduiunu siiyleyebiliriz. 3. Mezarda buiunan bir kartal penEesi, din tarihi bahrmrndan biiy[k bir 6nem tagryordu. Bilildigi iizere Altaylarda, eskiden beri kartallar mukaddes bir kugtu. Iskeletler $rt iistii yatrnlmrg ve elleri gapraz.olarak gii$tislerinin iizerine konmugtu. Yanyana bulunan bu mezarlann bazrlanndan bir ve bazrlarrndan da be$ itlti grkryordu. Mezarlardan grkan aletler baghca taltan yaprlmrg aletler ve boynuz halkalar -belkide kiipeler- idi. Oltilerin baqlan umumiyetle do$uya veya kuzey-doiuya gewilmigti. Hayvan kemikleri gok azdr. Yalnrz bir yak dkilziine ait bacak kemi!'i ele gegmiEti ki, bunun da dini bir mina taqrmrl olmasr gok muhtemeldi

;r h;rt idd,

ffi ffi ffi

Kuyum kurganrmn alt tabakalarrnln Neolitik dewe ait oldu$unu kaydetmigtikor. Bu ga!'a ait rl kurganda iiltilerin 17

6s 5e 60

Hangar, Das Pfcrd, s. 235, 252. DIYS, s. 57-59, T. VI, le-r8; BMFEA, c3, s. r4r. BMFEA, 23, aynr yer.

DIYS, s.

57.

Bk. s. ro; lzd.

lMK,

rg,4r, E. 3o4; DIYS, s. 57. '

U,4 ltt,

ORTA ASYA

hepsi -ebcveyninin yamndaki bir gocuk -1i{esna-, ya.lnrz ot trit giimtihnitqterdi. Iskeletlerden yalmz biri karnr u,z9ri1de ve aigerteri de srrt iisttiryaUnlmglzudr. DdI mezardaki,iskeletlcrde, krrmrzr boya izleri giiriilmiiEtii. Nezredilen eryalar arasuida, dokuz iane yumurta qeklindeki kap ve kpyun kemikleri ile kemikten yaprlml$ bir brgak sapr ile bir biz ve-bir de bakrr brgak virdr. Bakn brgak, Yeniscy'deki eserlere benzemiyorducr.

Minwinsk bOlgesinde bu gala dt- "1 dnemli l"l:it" yerleri grurlar&: r) Afanasyev civannda Bateney; l) Srda' t", t" Kopen civanndaki mezarlarl 3) ISzrl:Y1 .l9lgâ&#x201A;Źsi' Rus'arkeolofu Prof, Kiselev'in teklifi iizerine bu 9a$ ktiltiiriine, Afanesycv'e- iz,afe olarak "Afanasievo"'ktltiirti denmigtiror. er"or*"vo kiilturii esas itiban ile Bateney bii'lgesindeki 9o 1.zatdi miitcEekkiJ bir buluntu yeriidi. Oltilerumumiyetle k''nuzryq boyanmrg vq iizerleri ta$ vcya toprakla kapagrlmrgtr' aott fitt"fit toprak kaplar, bu kiiltiiriin l"ShT keramik Ini ""y" o"ttol iai. Bunlann yamnda Eakmak tagrndan ok uglan'tlr"il iineler ve ilk batrr bizlel, brgaklar, bakrr tellerden.yaprlile Sraden .ill,efe mrg .ktiieler ve tiirlo Sekildeki siis egyalan kahntrsunyllug Mezarlall gegiyordu. el" aleiter .y"3:k gayet "s. buftfnan Mezarlarda f"t"",, nisbeten az-rastlanryordu. aittkemiklerin- mcvcudiygtinin scbebi gaia ait Altay kurganlanndl d3' vah$ ""i"gtft"t*;qtu.-Bu yul tikiizlerine ait kemikler giiriiliiryrdu' 3u.ha1ruanrig"l"t.," iir' y,ir"tt Tibet yaylasi: idie. Bu trtilgeye kadar nasrl geldikleri alagrlarnamrgtr. Afanasywo killtiirii, M'6. z5oo ile rToo seneleri arasrnda tarihlenmektedir c5.

biifik; ."rhi srg*larl

Ko}rrrnveatkemiklerininavhalruarrlarrnaaitkemiklerin bo?L*.g3banh$ Vu-"ia dtiilmcsi, bu kavimlerin avcrfrkla ren i. yuiri;i"If.f"ri anlagtma,ktadrr. Atlar, es&,i geyiklcrinin yedni

.l BMFEA, l3-SA,r. r4P, n. 6. |! Kisclev, I,-rg36, DIYS, s' e3-66; Tepl-ouhov' s.57-I12. ' c Hang

ME'

at, Das Pfcrd, s. ee5 v'd' DlYs, r. z4vd.! BMTBA, 23' l. I4oi Hangar, Dat'PJad"t'

III' l'

2u5-23o'

HUNLARDAN ONCNTT ORTA ASYA

ve vazifesini almrgtr. Esasen bu gaida Altaylarda Ren geyiklerine ait izlere de rastlamryoruz6. Afanasywo kiiltiiro gok kuwetli goney ktilttir tesirlerine sahiptio'. Kaplan, kuzeydeki Tayga btllgesinden'tamamen ayrrhyordu$. Bu tesirlerin, en yal:rn btilge olan Altay da$lanndan gelmiE olmasr gok muhtemeldi.

",;:.1

ffi

Baykal giili.l sahilleri ile kuzey Taygalarrnrn kiilti.iriinii, Mezotitik gaSda Serovo ve Neolitik Sa$da da lsakovo kultiiflcri temsil- ediyorduoe. Afanasyevo dewinde ise, Baykal gdliiniin batrsrnda Kitoy ve lrkutsk Eehri yakrnlanndaki Glaskovo brr dewi ti:msil ediyordu ?0. Glaskovo biraz daha muahhar bir karakter taqryordu. Aynca gtneydeki'Selenga biilgesinde vc kuzeydeki Angara'run genig taygalannda da bu ktilttirtin izlerine rastlryabiliyoruz. Glazkovo'da bulunan Qin'den gelmig Yqim taqlan bu ktiltiiriin daha ziyade e, bine ait bir merkez oldu$unu ortaya kor 71. Kitoy, biraz daha eski bir karakteri haizdi.

BATI TURKiS'fAN -i:-

!^.-.

g. Binde Batr Ttirkistan

l. N. Borozdin , K iatgcnln thcuv1 isbrii Twlawnii, s. 159-164; B. G. Gafurov, Istoriya Tacils*ngo noda, I, rg5e; Hangar, Das Pfcrd, s. g7g-97+, LitvinstiS QE, ,1951, 4, 's. 30; O. Menghin, Weltgcschichlc dt? Stsitztir, Wicn, r93r, s. 3o3-3o8, +2gt R. Pumpelly, Explmationin Turlustan, Washin$on, rgo8, SA, r7, Bibl. Nr. 356;22, N". +g8. Anau buluntularr:

VDl,

1946,-.4,

Kazakistan bozkrlannda yaval yava$ maden izleri baglanmrEtr z?. Artrk Harezm'deki Kelteminar kiilizleri yavag yavaE siliniyor ve onun yerine arkeologlarrn

giirtilmefe tiiri,iniin

BMFEA, 93, s. r4o. ot DIYS, s. 33.

i :r{

.E DIYS, r. di u.a.; BMFEA, 23, s. r4o. 3r Arembvoski, KSllMKr {p, s. 5r-55; Okladnihov, KSIIMK,35, s.85-go; SE, rg5o, z, s.36-5r; SA, 16, tgso, s. geo-ge6; KSIIMK,5r, rGer; Hangat, Das Pfcrd, s. ar5.v.d. ?o Olladiritov, VDl, 1938, r, s. 254 v.d.; VDl, rggg, 4,, s. r8r; KSllMK, 35, s. 85-9o. pivt] .. 031"

"?3 BMFEA, tg, r. r3gL

ORTA ASYA

"Andronovo tincesi" denen gafi meydana grlcyorduls. Kazakistan keramifi yava.$ yavag kendi karakterini elde etme$e baglamrgtr ?a. Ural btilgesinden de kuwetli tesirler alan Kazakistan?6; belki de Giiney Rusya'dan gelen gilgler sebebile Orta Avnrpa ve Tripolje kiiltiirleriqe ait hususiyetler gihtermefie baqlamrgtr ?0. Ehll hayvanlar ancak Kelteminar kiiltiiriiniin ge{ tabakalarrna tesadi.if eden yerler de giiriiliiyordu ??. Koyun ve sr$rr, Kazakistan'da, Altaylar ve Giiney Sibirya'ya rrvzara\ daha geg olarak meydana grkmrgu. i Harezm'de, 3. binin ortalannda, II. Kelteminar denen bir kiilttir vardr. Anau'un III. kauna tekabtil ediyordu. Artrk bu ga$da, Harezm'de de maden devri goktan baElamrqu. Ak5abad yakrnrnda bulunan A.nau, Orta Asya'nrn en eski kiiltiirii olma vasfiru, yeni birqok buluntulara ra$men hAli niuhafaza etmektedir. Giinegte kurgtulmuq tu$lalardan yaprlan dtirt k6ge evleri, hububat taneleri, sr$rr ve koyun gibi hayvanlara ait kemik kalntrlarr ile yerlelik ve ziraatgr bir kiiltiire sahip oldu$unu gdstermiqti. Anarr?rn I. katr, M.ii.: 4. - binden itibaren baglamakta ve IV. katr ise M.ii. I, asr& kadar inmekte idi ?3. DiEer-Orta Asya kiilttirlerini tetkik ederken, onlan daima Anau'rn katlan ile mukayese edeceSiz. .Namazgih-Tgpe, Batr Tiirkistan'da biraz da Eneolitik kiilti.irii temsil eden bir kiilttir merkezi idi ?e. On Asya ile de yakrn mtinlasebetleri vard.r. Bu kiilttir de biittin teferruatr ile Anau'a benziyordu. Tuflalann yanrnda alg kahntrlan' layrlmrq yemler, a.rpa, buSday ve bazan g4vdar, ilziim taqeleri giiriiltiyordu. Ev:ha1ruanlannda,n, koyun, kegi, sr$rr, deve, ktipeklere ait kemikler bol olarak bulunuyordu. Kahntrlardan, koyunlann yiinlerinden de istifade edildi$i anlaqrlma^ktadu. Hububat ?i Formozov,

KsllMK, 63, s. r53-r55; KSIIMK, e5, s. 49-581

39, s. 3-r8. ?r BMFEA" a3, s. r3g.

2I'

?6 Salnikov, MlA, s. r12. ?6 BMFEA, 2g, s. r3g. ?? BMFEA, ayTr yer; Hangar, Das

?t Kronolojik mcscleler igin

Hangar, Das Pfcrd, s. g7g-74. zi Hanfpr, Aynr escr.

Pfad,

er5-v.d.

bt. Bordzdin, VDl,

19146,

4, s. r59 v.d.;

HUNLARDAN ONCEKI ORTA

ASYA

dti['mek igin kullaulan havan elleri v-e dibek, bakrr eEyalar da Namazgih-Tepe'nin iinemli eserlerindendir. Namazgflh'Tepe'yi M.ti. zz5o tarihine koymuglardrr 80Anau ve NamazgAhtepe'nin eqi olan diSer tepeler de Akgabad civarrndaki nt'tip", Murgab'daki GtimtiE-Tepe ve Karagan-Tepe idiEl.

lkinci Binde Orta Asya kiiltiirleri AltaY buluntularr San-Bulak kurganlan: M. P. Gryaznov, Drcunh kultun Altala, Novis' sibirsk, r93o, s. 5,.t*tt, ris. n9-3o; Kiselev, DIYS, s' 88; BMFEA, a3,

Kilepik kurganr: Gryaznov, aynr eser, s. t , ro-tl,

tr. ,g, 3o; DIYS,

s. 88; BMFEA, 23, s. r43.

Krzrl-Yar kurgam: Gryaznov, Pogrebnia

bronzaooy

cfohi o /apadnom

Kazalitane,'KazakiintroPologiges-kie oqeiki, L., t9o7, t. t72'2tg,; DIYS, s' 9o Kamenegorsk buluntulan: Gryaznov, Dreon' Kaltun Altaya, s' zoo' eog, fig. er-e5; S. A. Teplouhov,'Dreuiz pogrcbcnila o Minusinskom krac,

ME, III, 2, tg27, s. 57-II2; DIYS, s. 89' lrtig buluntulan: S. S. Qernikov, KSIIMK, 64,

Tanrr daflarr ' A. N. Berngtam, lstoriko-kultww pnSloc Saacntay

1956, s' 49'

Kirgizii

materialam

Botsogo Qu2skogo Kanala, Frunze, rg4g; Iz itagoo ailvohgi4cskih rabot na^T2an' go*i ni^;ro-Alaya, KSllM.K, e8, s. 54'66; MlA, rr, s. 342-g4j1 O-naone 2topt xn;i kultun Sanbcgya i T2an'san1a, SA, rt, 1949, s. g4t .v'd'; -Istori,*o'

r :

*i*togigtt*;" agcrki Tsci*alwgi Tyan'ganya i Pamiro-Alaya' MlA, 26,^19-5c, s. rc-r"i S. S. Qerniko v,VosLgw Kazahsuukagackspditsila ry6o g', KSltMK, gz, rg5;, s.8I-ge; KSllMK,48, s.8r-92; M. P. Gryaznov, Kazalstanskilt oeog iro*o*y kiltun, Sb. "Kazaki", 15' s. Ir' GiineY SibirYa pamyatniki bliz s. Ust'Erba a Hakassii, SE' t935, Kiselev, Andronooskic M. N. Komarova, Pogcbnia 1938, s. 229-23I; VDl, s.'zoGero; 4-5, biu** Ulasa, SA, 9, 1947, $ 47&; K. Jettrnar, BMFEA, e3, r95i, s. I4r-r45; V. P. Levagova, Raskopki Anilronosko2 hultffi blil-ulusa pd' kuninskogo Hakasskqt aobwmno! obl. na lcuom bercgu Enisc2a zz yil1o 4)?r g', Arhiv llMK z^ tg32 8., Nr. r37;'M. F- Gryaznov, E. $neider, Drani'e izaayanilw Mitwsiaslcih sbpqt, ME,4' 2, t929' s. 64; Hangar, Das Pfcrd, s. z3e v.d,; Yettmar, BMFEA, zi,z,s. r4g; Kiselcv, (naWbattb'i*i 'ukotonh Eniuyskih pisanits, Trudr Seteii Arh. RAHION, r93o, 5; G' P' Eo

Aynr

,A;;;.

eser.

ORTA ASYA

Sornovrkin

Prdootitelngt otgct

raslapki

nngil

Andrnoasko2 *altun olqlo

&ruga Eduyskol gubc.nii, Arhiv lIUf, Nr. 168; Or4:t o iafupkah rW g. okoh ulusa aruk o Ht&asskom okuga Sibirskogo krqn, *ihiu IlUf za Ig27 h., Nr. rz8; I4formatqiontlt otgct o htw2 rabott rg,z8 g. ntugtutgo soffidha raay.da pabilhwhgii GAIMK, Arhiv IIMK za rgzSleg g., Nr. rz8; bcaqryie Satfanu thati Sibiti, PIDO, 1934,2, t. 9e fiaht2 otaa ".d.;Muzqa htom o raskoflcah S. A. Tcplotaluoa, Proiucdaih po /uqanilu Russkogo rge4 g. o Mhasi*rkon loat, Arhiv, tlMK, za tg2q, g., Nr. 55; Vpi*i iz eunikoo ruskopk rugtl a la)tow s. Bateni i ohauzm Ulusa Ha*asska1 obl., Arhiv lltvtf za rge6 g., Nr. 6z S. A. Teplouhov, ME, rg27, e, s. 77jo; ME, tgrg, 2, s. 49; A. t. Terenojkin, VDl, rg38, s. zo5 v.d. Antropolojit te&ikler: G. F. Debets, Rasoou tip nasclcni2a Mbusinsbgo hray o cpohu rcdouogo sho2a, Antopologigeskiy Jurnal, rggz, tzg; Pahoulusa

onh

Hdrasskogo

@tfuloeiX, s. Io-74; DIYS, r.

ro3.

Batr Sibirya ve. Kazakistan

R. B. Ahmerov, N*otoril Vopron chugmcza BaSkir po ailuohgigcskim dzlaurr, SE, r95e, 3, s. 36-49; S. N. BibiLov, Ncolitigcskit mcolitigcskie ostat*i Mtut o Fyctah fi$rcgo Urala, SA, 13, rg5o, s. r2r; V. N. Qernetrov,

RtglW

napdki o Omskoy ollcsrr, KSllMK, i7, rgr47; A. ,{. Formozov, K oopost o proislwjdenii Ar*owoskol &,lrln, KSIIMK, gg, r95r; S. S. QerniLov, KSIE,26,.1957, r. 18-33; N. t. Qlenova, O kultwah bronwwy hi bsostcpny zont (apdrc2 Si6dri, SA, a3, 1955, s. 38-SZ; Hangar De;r Pfcnl, r. lg{; Jettmar, BMFEA,23, s. r42; Kiselev, Soactska2a arluohgte S;Uri pcrioda nutalla, VDl, 1938, r, s. 23o; Otkriti2a pamlntniloo brcwt o SSR zac5 laL, KSltMK, rj, 19146, s.'r78; DIYS, s. 87; O. A. Krivtsova-Gratova, Sqdtikoo*N Mtnie, MlA, er, r95r, r5z-r8r; Ahktceoske poschrb, MIA, lr, s. 167; M. N. Kome rova, Tomshilt nogihti*, Ml,\ e4, 1952, s. Z-5o; E. Molnar, Shdia Hisbrica, 13, 1955 r. 5o; k. V c|ohc

Salnikov, An&ouashiy KwgutE ttugitnik u s. Fcdoroahi Qlyabinsho2 obla,ili, MlA, I, rg4o, s. 58-ffi; Brnzooty o*, Tujngo Zauobq MlA, er, rg5t, s. 94r5r; Ktrgan na oz.tc Ata*ul, MtA. e4, 1952, & 5r-7r; A. M. Tallgren, ESA, a, & r53; ESA, XI, s. r44i SA, rn Bibl. Nr.5r8. Baykal giilii kryrlarr N. Bortvin, Iz oblasti thcpug Sibirsko2 kctarniki, Zapishi Otd. Russk. i SlaSfanslL Arh. Rursk. Arh. O-va, r9r5, rr, s."r83; Hangar, Das Pfcrd, s.-e6r; V. G. Kartsov, Otpt o rasholkah sb2anhi a usb,o r. Sobalclwu, Athiv llUK za 1939 g., Nr. re9; A. P. Okladnikov, *halogi*skic dawe o &ar nqW istorii Pribqkdya, VDl, r, 1938; M. Pvginnikov, Mabrislt dl2a izugatiya pantyahi,ba, ,hq*tti o o*restusgah lrlaiska, tzv.: VSORGO, 35, 3i P. Sosnovskiy, Dtranclgb sh& skotowdstua o Pribaykah, lcAltvtK, roo, 1933,

2tO-222.

Yenisey btilgesindeki Andronovo kiiltiirii Altay da$lannda nisbctcn gcg olarak gdriilmtigtii (Lev. I, e). Andronovo dw-

1 1

3 .4

HUNLARDAN ONCEKT ORTA ASYA

rinde, Altaylarda gok kudretli ve zengin bir igtimai hayatrn mevcudiyeti miiqahede edilmektedir. Bakrr ve bronz eserlerin iizeri tamamen veya lcsmen altrn plikalarla kaplanm$tl. Bu eserler, Eekil bakrmrndan Kazakistan eserlerini ve motif bakrmrndan da Yenisey motiflerini andrrryorlardr. Altayh san'atkArlar, artrk kendi mevzii iizelliklerini de eserlerinde giisterebiliyorlardr. Eserler arasrnda brgaklar, yiiziikler ve bileziklcr gtiriiltiyordu. Altay bOlgesi artrk z. bin diinyasrnda, altrn endtistrisinin merkezlifini yapmakta idi. Altayhlar, san'at an'anelerinde oldukga muhafazakar idiler. Nitekim bu ga$daki gana& ve gdmlek gekillerinde halA Afanasyevo ga[rnrn tesirleri devam ediyordu. Mtiqterek mezar an'anesi de gtiriiltiyordu. Altaylann bu muhafazakirkf,rru, igtimai bakrmdan avcrhktan daha ileriye gidemedif'ine yoranlar bizce haksrzdrrsz. Altaylarda; difer yerlerde olduSu gibi rrklarrn de$igmemesi de bu muhafdzakirh$a imkin vermigti. Zira, Andronovo ktilttirii ile Orta Asya'da btiytik bir rrk deSigmesi meydana geldi. Andronovo rrkr denen bu irrsanlar, dltayhlarla akraba idiler. Altay da$lan, Semiregi ve Tann da$lan biilgesini daima kiilti.ir tesirleri altrnda tutmuEtu.

H&i F

F. i

Altaylarda Andronovo ktilti.iriini.i temsil eden Sarr-Bulak s kurgam, keramifi ile tamnmrgtr. Barnaul ile Biyisk atasrnda, Obi nehri iizeriiide, Ug-Pristansk bolgesinde bulunan Klepik lcurgams{ ve Biyisk yakrnlanndaki Krzrl-Yars kurganlan hep keramikleri ile karakterize edilebilmiqlerdi. Baqhca iig merkezden mtiteEekkil olan Kamenegorsts buluntulan da, toprak kaplara ait parqalarla, Andronovo kiilti.iriintin bir kolu olduklannda Eiiphe brrakmamrglardrr. Tanrr da$launrn 3ooo metre yiikseLliklerinde buluna.n Arpa nehri kenannda^ki kurga"nlarda elde edilen kaplar ve baltalar, Altay da$an yolu ile gel'en Andronovo kiiltiiriiniin

?.,:

sr BMFEA, 23, s. r{4.

8 Gryazoov, Dnwb kultan Altay, s. S, ro-rr; DIYS, r.88, tr Gryaznovr. aynr escr, aynr yer. BMFEA, zg, ,. tqg.

DIYS, s.

go.

t Gryaznov, aynl enr, aynl 2r s. 57r rrr; DIYS, s. 89.

, s

ycr, s. 2@-aog; Tcploubov, ME,

III,

ORTA ASYA

tesirlerini bize haber vermektedirler. Arpa buluntulan 8?, di!'er yandan da Tagkent ktiltiirti ile yal'nhklir giistermekte idi. Qu rrma$r buluntularr dass kuwetli Andronovo tesirleri tagrmakta idiler. Alma-Ata'daEe, yalnrzca bronz bir balta bulunmuEtu. Gene Arpa nehri kenanndaki Burma-eap'tam bulunan ve iizerine tag yr$rlmrq mezard.a, toprak tizerine konmug bir cesedin yarunda, gene bahk srrtr tezyinath Andronovo keramikleri bulunmugtu. Semipalatinsk,in gtneyindeki eingiz-Tau civarrndaki Sarr-Kol buluntulan, daha ziyade mejaft bir fga&ter giisteriyordu. Orta Asrr4'da bu kurgan kadar ytiksek bir kurgana rastlanmam4tr. Bunlardan baqka, er, -yalanSukuluk Talas vadisi e2 ve TaEkent es buluntulan da iizellikler gcisterirler.

Kanayq buluntulan taglarla gevrilmig bir halka igindeki tipik bir kurgandan elde edilmiEti. Bu kurgan, yukarr lrtiq

vAdisinde[i Aul-Kanay'da bulunmugtu. Bronz eserlerin eld.e edilmesinden, bu btilgenin bu kurgan gafrnda, Bronz dewini idrAk etti$i anlaqrlmaktadrr. Buradu a" tn"""tli Andronovo tesirleri vardr. S u ku I u k buluntularr, Kuzey Krgrzistan'rn maden dewinde bu btilgenin idrak ettigi ileri mirhaleyi gtisterir. Muhtelif tiplerde 6 balta, e murak ugu, 2 biz, 3 ayna ve tiirlil linlerde kalanler, Orta Asya'nm maden ga$rnda eriEti$i terakkinin gtizel iirnekleridir. M.ii. z. binde, Gi.iney Sibirya'nrn en ri4emli- ki.iltiir merkezleri, gene Minusinsk biilgesindeki Andronovo kurganlan idi. Bu ad, daha ziyade M.ii. rToo ile r2oo seneleri arasrnda gtiriilen, Sibirya'mn "Bronz devrine" verilen bir isimdirgs. t? Berngtam, Izv. Kirg. FAN, II-III, s.6c; KSIIMK, rB, s.54-66; SA, rr, s. g4r-343; MIA, 26, s. rg-22. EE Berngtam, Qryskogo Kanala,1943; SAI rr,s. g42 v.d.; MIA, 26, s. eo. te G.ryaznov, Sb. "Kazaki", 15, s. rrl Berngtam, MIA, e6, s. e6, oo Qernikov, KSllMK, 37, s. 8r-9r. el Berngtam, MIA, rr, s. 343. e2'Berngtam, SA, rr, s. 343; DIYS, s, 93. et

Obolduyeva, KSIIMK, 23, S. ror v.d.; Bern$tam, MIA,

s. ro; SA, e.

rr, s. 343.

Qernikov,-iislll,tt<, 48, s. 8r

16,

v.d.

S. A. Teplouhov, ME, r9e7, 2, s. 77-gi Kiselev, SE,

4.5,s.eo6'rro;VDt,r938,s.22g-23liDlYS,-.s.67.Io5.

1935,

HUNLARDAN

Oxcml oRTA ASYA

Andronovo kiilttirtinde, ekseriyetle derin olarak kazrlan mezar gukurlanrun i.izeri, yassr taqlar veya a$aglarla kaplanrrdr. Ve mezar .iizerine de halka geklinde taElar dizilirdi. Andronovo ktiltiiriiniin en iinemli eserleri kaplar idi s. Geniq a[rzh, diiz tabanlt, kulpsuz, tig t(eti veya mendirek geklindeki basma si.islerle siislenmiq glan bu kaplar, gi.ineyde Tanrr da$anna; batrda ise Don kryrlanna kadar (bk. Lev.I,z) yayrlmrgtr. Bu ki.ilttiri.in ,ta$tan yaprlmrg kagrklan, ok uglan, kemik iineleri, yekpare kabzeli hangerleri ve baltalarr, delikli ok uglan, inci ve ktipe gibi siis eqyalan bqlt"r eserlerini teqkil ediyordu e?. Sibirya'da altrn eserlere de ilk defa bu zzmanda rasthyoruz. Aruk bu ga$da, at, sr$r ve koyun gibi ehli ev hayvanlannln yamnda, deve de yer ahyordu. Bu devirde at, artrk bir binek ve yiik hayva^m olmakla kalmamrq; eti yenen bir hayvan olarak da 6nem kazankiiltiirii daha geg zamanlarda, mrgtr. Altaylarda Andronovo -gtiriitm"ge M.tl. rtoo-7oo arasrnda baqlares. Brakisefal, muharip ve g6,gebe bir kavme ait olan bu ktiltiir, bilhassa Bau Sibirya ile btiytik ba$lar giisterme$e baqlamrEtr. Bu kavimleri Altayh Tiirklerin temsil etmesi de gok muhtemeldi. Bazr bilginler, bu ki.iltti:iin Batr Tiirkistan'dan gelniig olmasr ihtimalini de diigiinmiiElerdi ge. Orta Asya'da, tarih boyunca biiyle bir akrmn mevcudiyeti giirtiknerhiEtir. Bazrlan da bu kiiltiirtin menEei olarak Kazakistanr gdsterirler ro. Bu ktiltiirti meydana getiren kavimler Altayhlarla akraba idiler 101. Andronovo kiiltiiriiniin gewesi igine giren Batr Sibirya'nrn giiney krsrmlarrndaki buluntu yerlerir@, baglrca Omsk, Novosibirsk ve Tomsk 18 qehirleri ya.hnlannda toplanmrqtr. Bu b<ilgenin gtineyindeki Kazak -K:':grz bozlmlan da ki.ilttir bakrmrndan Yenisey ktiltiiriine yakrn bir karakter gtisteiiyordu. ,gc DIYS,

T. VIII; s. 8r.

t7 DIYS, s. 7&8o. et Hangar, Das Pfcrd, s. ?32. te DIYS, s. ro4. roo BMFEA: 2g, s. t4g. r0r Debets, Antrop.

Jurnal, 1932, 14; Pabatitropobgi2ars. DIYS, s. ro3. rot DIYS, s. 87; Qernikov, KSIE, s. z6-83. 16 Komarova MlA, 24, s. ?-5o.

Zo-7+;

ORTA ASYA

Kazakistan, ay'.a Kafkasya ve Gtiney Rusya kiilttirlerinin .de kuwetli tesirleririi taEryordu 1&. Kazakistan kiilttirleri ile yakrn ba$lar gtisteren Urallar lot bu zamand.a belki de pin-

IJgor'larrn bâ&#x201A;Ź$iEi vazifesini giiriiyorlardr16. Kazakistan'claki Andronovo ktilttirtiniin menqei haklundaki nazariyeler Eok Eiiphelidir 1o?. Mezarlarda bulunan kemiklerden, bu bdlgenin fe koyun, at ve sl$r yetiqtirmesini bildigini-giiriiyoruz. Toprak |aplar, bu biilgede miigterek ktilttrii temsil eden bashcu "r"rlerdi. Glazkovo gafrnrn erken ve geE devirlerini yagayan Baykal giilii kryrlarr ve iitesi ile Angara btilgesi,.M.ti. a. binde frentiz daha yeni olarak maden ga$rna Sr"milti. Umumiyetle bahk avr ile geEiniyorlardr rs. Bu devirde yavag yavaq sr$r -kryrlarindaki lllernege de baglamrglardr roe. Baykal gd,lii buluntu yerlerinde of ve zrphn uglan ele ge;irilmigti. Aletlerin biiytik bir krsmr, hentiz daha gakmak tagrndan idi. S"l".rg. nehri kryrsrndaki rologoy ve sayantuyisk kurganlan Andronovo ktilttirlintin tesiri altrnda kalmrg bahkgrlara aitti. M.ii. r 7oorzoo tarihlerine ait olmasr gok muhtemel bulunan lo *"1"r-rastlanmrgtt. Uq ayakh !a1da, at, sr$rr ve koyun kemiklerine Qin kaplan, artrk Selenga kryrlarrndaki Kara.Buzun'a kadar gelmi5ti rro. Bu btilgelerin Andronovo kiiltiirleri ile ilgisini g6sr tâ&#x201A;Źren en iinemli delil yegim taErndan yaprlmrE nu11u1"r6, r-rr.

Hun ga$rndaki Tunguz ve $dogollarrn atasr olacak olan Baykal gtilii kryrlanndaki ve ritesindeki halklar, zamanrmrzda hnln bu btilgelerde yapyan idetleri yaval yaval tatbik etmege ro. BMFEA, 2g, s, t4e. rs Qernikov, KSIE,26, s. lB vd.; Salnikov, MlA, l, s.58-68; . MtA, ar, s. g4-r5r; MlA, 24, s. St-7ti Bibikov, SA, r3, ,. ,.r. " 1o E, Molnar, Studia historica, 13, rg55, s. 5o v.d.; Ahmerov,

SE, rg5z, 3, s. 36-49.

rd Qernikov, KSIE, 26, s. z8-33; Formozov, KSIIMK, 39. ra K. Jettmat, Tlu Karast* culturc and lts South-Eastzn-L11initirr, BMFEA, 24, s. rrg-r2o; BMFEA, 23, s. r4b,. rm lfangar, Das Pferd, s. er7, a33; Sosnovskiy, IGAIMK, roo, 1933, 3. 2to-222.

!D Okladnihov, VDl, rgr48, r, s. 16r; KSllMK, 35, lg5o, s. g6; rrr llangar, Das Pfad, s. 2t7; 233.

BMFEA, 2g, s. t42.

F. *

w a:.

:ii.

HUNLARDAN ONcnxt oRTA

ASYA

bElamrglardr. Artrk bu gaida Baykal g.iilii sahilleri, bir yan' dan'kuzey taygalan ve di$er yandan da Qin kiiltiirii ile gok srh temaslar kurmuglardr. Gtineyde, yani Selenga biilgesinde oturan hilklann kiiltiirleri ise, daha ileri bir seviyeile idi. Bu iistiinli.ikte, Qin ve Altay kiiltiirlerinin tesirleri gok btiytiktii.

BATI rtinxisrAN tlarezm ve Batr Tiirkistan

Taze-BaS buluntularr: S. P. Tolstov, Po sldam, M., 1948, s. 75; Dnoniy Horazm, M., 1948, 4r-66,.68; VDt, 1946, r, s. 65; VDl, 1939, 3, s. 174-176'KSllMK, r3, 1946, s. t44;,Aqf da Sflrar, Berlin, t953, s. 85-87; VDi, rg55, 3, s. 75-83; Hangar, s. 385. Su-Yargan buluntulan: Tolstov, Po slcdam, F. 77i,Dnant1t Honzm, s,4r; KSIE, 2, 1947, s 7r; Hangar, s.386.

Efrasiyab ve Semerkand buluniutan: Mbwsi*skie kamcwtu bah a stryazt

Gryaznov i E. Rr. $neider, ME, 4, e, rgeg, T. Sl L. R. Krzlasov, Lndrononkie antropowrfttie .figtlk; i< Sradtq Aaii, KSllMK,63, 1956, s. r4-2r; C. Trever, Tenacatas frun efr*;at, M.'L., 1934; A. I. Terenojkin, Panyatuihi mattrithwl^Murt -na TaSkcn*kom katwh,lzv. Uzb. FAN, rgr4o, Nr. 9, s. 3I ; Sogd i Cat, KSltMK, 33, t95o, s. r52; M. E. Voronets, Brushh bronzow) cpohi, MateriahP 6rluologii uzbckistana, I, Tagkent, rg48, s. 6g; Arluplsaigcskaya koll*tsia i Kc\f' wkotoromi rcotni matctialami, SA, 12' rEso' s. 3-6;

sftogo (Jzbojta,

IANTurk., 3, r95t, s. 89; SA, 27, bibl. Nr.4gr, 5er, 5r8.

Taze-Ba.! ki.ilttirii, Harezm'de taq dernini temsil eden Keltemina"r'r takip eden bronz ga$ kiiltiirlerinin ideta bir teni.silcisi gibi idirp. Han'ezm'de biiytik iklim deg\iklikleri sebebile, Kelteminar kiiltiirii hemen hemen yokolmugtu. Buluntular da gok azdr. Hnli taq dewinin tesirleri altrnda bulunan mikrolitik eserler, bazr ba^krr buluntular, iig ktigeli veya meander

Eeklindeki basma siislerle siislenmig kaplar -lrti kiiltiirtin iizel eqyalanndandr. Bu keramikler, gene Harezm kiilttirlerindeq olan Uzboy'da da gOriiliir. Bunlar, Volga bOlgesinde giirtildiifii gibi, Kazakista,n'da Andronovo tipindeki kiilttirlerde ve Sibirya'da dq bulunuyordu. Artrk bu gida Harezmlilei, inek, koyrn ve at 'beslemeyi de biliyorlardr. Harezm bu gafda,

Orta Asya'nrn miiqterek kiiltiirii sayrlan Andronovo ktilttir gevresi igine girmigtilrs.

r$ Tols*ov, Auf &n Sgnm, s. 85{7; Ilangar, rrr Tolstov, Po slfut4 s. 76-77.

Das Pfcnl,3. 385.

ORTA ASYA

Gene Harezm'in Bronz dewi ktilttirleriaden Su-Yargan buluntulanna grire, $u-Yarganhnlar da sr$-rr ve koyun yetigtirmeyi biliyorlardl ru. Diiz tabanh, san, .krrmrzr ve nadir olarak da iiyah olian Su-Yargan keramifii, Taze-BaS'dekitsrdsn kesin qlarak aynhyor ve II. Anau kerami$ine yaklagryordu. Bu gafda Harezm'e giineyden bazr kavimlerin de giig elmrE olmalan gok muhtemeldi. Su-Yargan ktiltiirii, z. binin ikinci y:rnsrna ait bir buluntu yeri olmalrydr. Taze-Ba$ ki.iltiiriintin Orta Asya ve Sibirya'ya ba!'h olmasrna rafmen, Su-Yargan kiiltifii lran an'anelerinin tiiri altrndaydr. Batr Tiirkistan'd.a Andronovo kiiltiirii, (M.d. rToo-raoo), bilhassa Efrasiyab ve Semerkand'd,a buiunan tag figiirler ile tamnmrgtr rrr. Bu ga$da, Orta Asya ve Sibirya'd" d. b,r t.q figiirleri gok yayrlmrg olarak giiitiyoruz. Batr Tiirkistan'da Andgonovo ktilttir{intin yayrhEr, III. Anau katrna tekabi.il

ediyordu.

Birinci Binde Orte Asya kiiltiirleri lrtig buluntularr A, N. Berngtam, SA, IX, s. 338; SE, rg47, s. r48-r58; S. S. ecrnitov, O rdbotah Vosbtro-Kazplutanslco2 clrap., KSltMK, .64, 1956,,s. 5r; M- P. Gryaznov, Dranrit kulhnt Altqa, Novcibirsk, rg3o, s. 5-6; Kiselev, DIYS, s. r5o-r57; V. I. Moginshaya, KStlMK, 43, rg12, s. 17; SA, zz, Bibl. Nr. 555-559, 6zr.

Baykal'jtilti kryrlarr M. P. Gryaz nov, Brorwtt)t kinjal s ozaa Kob rfal, Verhneudinsh, rgeg; Kiselev, Mongoliya a'drcumsti, tAN, 4, 1947, s. 359;.DIYS, s. r73, T. Xt,

6,7i Imtr Mongolia, Archaeologia Orientalis, B rer., f, Totyo, r9g5; A. p. Okladnilov, Arluobgigcskic bshdouaniln o nizotUah Sclcngi, KSltMK, 95, rg5o, s. 85-go.

Giincy Sibirya A. V. Adrianov, V.tborki iz drcanilcoa, OAK, r8g,4, s.4r; Kiselev, Katawksb nugih, SA, III, s. r47-r5z; MaUridr artuologigcslry ispdixii rgzl,

5966; R^kopki Karaa&*ogo nogilnik, SA, 4, s. g2z.g27t I. p. KuznptsovKrasnoyarskiy, Drctnic nugil, Mintlri;arlogo o&mga, Tomsl , r@; Otgct o uh. kamissii obshfuooti2a hbm rgrg g., Arhio IIMK, z^ tgtg g. delo Nr. 43;

ru llangar, Das Pfat, s. A86. ur SA, ra, rg5o, r.3-6; Krzlasov, KSllMK,69, s. r4-zr1 Trever, Tcnaattan, M.-L., 1996

l1ij.:;:i

:-:::,1. :, :::i :::, -.-

irri,"r'r;:;l::.: : . ' , '- ..-) ::-. '

HUNLARDAN ONCNKT ORTA

todooogo

F c"

p tr. s"

t. l-

tt" H

rs F F. F

i il

g. H..

E B:'

I k

F H' F-

p trr .

h' ffi tdr ffi flP, #r dr.

Antropologigestiy

U.O. r2oo ile 7oo seneleri arasrnda, Bronz gaSrna tbsadiif Aitay buluntularr, baqlica, Kamrgenka ve Kprl-Yar'daki. kurganlarda ele gegmifti. Bu kurganlara ait ka:z, raPorlarr, ' hentiz daha neEredilmemi$tir rre. Kamrgenka'da 11?, bu . dewe ait z5 mezar bulunmakta idi. Oltilerin hemen hemen ekserisi saf taraflanna yatrrlmr$ ve ba.llan da batrya gewilmi$ti. Dizleri btikiikolarak mezarakonan iiliilerin, aryl:ca bag uglarrna toprak kaplar ve brqaklar da brrahlmrqtr. Hem !{amrgenka ve hem de Iftirl-Yar'da kadrn ve erkeklerin ve hatta ddrt kiginin bile mi.i$terek gitmiildtigi.i mezarlara rastlanmrEtr. Brgaklar, Sibirya'mn Karasuk gagt eserlâ&#x201A;Źrini benziyorlardr. Bununla beraber mevzii hususiyetllrini de muhafaza ediyorlardr 1r8. Mezarlarda bulunan geyik diqlerinin dini bir minasr olmahydr. M.ti. r. binde de Altay kiiltiir Eevresinin, Sibirya veKazakistan'a rrazararr daha muhafazakdr olarak inkigaf etti$ini gtiriiyoruz r10. Minusinsk'delqi Karasuk kiilttiri.i, Andronovo" kiiltiiriintin yerini taniamen aldrfir'halde; Altay da$lannda, bazr yeni tesir]ere ra$men, Andronovo kiiltiirti hilA gok kuwetli olarak d6vam ediyordu rm. Tann da$lan ve Qu vidisi, Altay killtiir gevresinin tamamen igine girmilti. Aynca Giiney Mogolistan ve Ordos btilgesi ile de srki ba$Iar meydana gelmigti tu (bk.' Lev. I,3). Itiiq tra""asr, Altay biilgesi ile Kazakistan arasrnda bir tampon bolge rnahiyetinde 14i rbz- Bu seleple Orta Asya ktilttir r10

ru BMFEA,

,&r

;i,

i,' JP.

Krra bilgiler igin bk, Gryaznov Dtcan. kulrurt s. 5-6; DIYS

s. r5o-r57; BMFEA 23, s. 146. u? DIYS, s. r5r.

rili

â&#x201A;Źtt

obgastuc,

'eden

strola, k ooProsu o nigratsiltah b doklassowm

Jumal, rgg2, s, 2, s. 30; Paleoantropologiya SSR, s. 7g8a.

A. N. Lipsk iy, Rasiopki dreanih fogrcbmi u Hakassii a 19,46 g., KSllMK, e5, 1949, s. 77-Br; Kiselev, DIYS, $. ro&r83. Antropolojik. tetkikier: G. F. Debets, Antrofohgigcskie tipt Minusinskogo 'krtiya na stadii rodouogo obsestua,Tezisi doklada, gtannogo ni zesedanii M6GAIMK v dekabre tg3r g.; Ramvu tilr nasehn$a Mimsilukogo kraya o cplw

ASYA

zg,

146-147.

uo DIYS, s. r54 v.d. iro BMFEA, e3,' ,. r48; DIYS, s. r21 BMFF'A, aynl yer. rrz

pltg, s. t57.

156.

ORTA ASYA

tarihi bakrmrndan btiytik bir iinemihaizdi. havzasr, bu zamanda Altay'daki Karasuk

idi

lrtig

kiiltiir

ve yedi,su

gewesi iginde

rt3.

Tann da$larrnda bu devri temsil eden buluntu yeri, Kargalr kurganrmn I. tau idi rrr. Bu gafida Tann daSlannda bulunan delnrr e{yalar ve iilii giimme aieileri, Yenisey-ktilttirU ile o hadar btiyiik bir benzerlik gtisteriyorlardr ki, ilk defa Tann d"Sl*r kiiltiiriiniin tamameir .Yenisey biilgesind.en gelmig oldufu zannedildi. Fakat sonradan giiriildii ki, Tann da$tannda, Y3nisey biilgesinde buh:nmayan eserler de vardrrrs. Tann da$lan tiilttir gewesi daha ziya.de Qin'ile srli bir ten4! halinde idi rr0.

Baykal giilti sfilleri daha ziyade Mogollann anavatan idi. Saplan kog bEr figiirleri ile stislenmig brgaklar rr?, Giiney Sibirya'daki KarasuL ve Kuzey Qin'deki Ordos ktiltiirlerinin iz ve tesirlerini ta$makta idilerrs. Sclenga boylanndaw, hem gtincyden ve hem de kuzeyden gelen LrirlerL yeni bir ktilttir rneyda,na gdmigti. Bir yandan Kuzey Taygalan ite temasa gclen Selenga hytl*, diSer yandan da madenden yaprlmrg brgaklan ile Qin'deki An-yang ve Ordos kiiltiirleri ile benzerlik giisteriyorlardr rs.

Ordos biilgesi, Orta Arya Ttrk tarihi bakrmrndan gok biiyuk bir ehemmiyeti haizdi. Qin serhadlerinde otuian

Tiirt ve Mogol gtigebe halklan, esas itibarile Ordos btilgesinde yaqamrglardr. Bu devrin hatrasr olarak zatrlanrtmula birgok eserler kalmrgur. M.ii. 13. asra ait Qin'deki An-yang ganak ve giimlekleri,,Baykal gtilii ve Selenga nehri kryrlanna kadar gitmigti trt. Qin'deki An-yang kiilttirleri Karasuk gafr kiiltiir-

rtr BMFEA, q3, s. r4S, n. 6, 7. rfr Berngtam, SA, r rt E. 343i MlA, 14, tgso, s. ro4-1o6. ru SA, rr, s.344 v.d.; BMFEA,23, s. r45. rrc SA, tt, s. g44i BMFEA, e3, s. 146. u? Gryaznov, Bronz. Kkjal; ris. r. r$ DIYS, r. r7g. h Okladnitov, K$llMKr 35r 3. 8Sgo. r$ D!YS, r.,l7g v;d.; BMFEA, s3, s. r4S. rr Olladnikov, KSllMK, 35, s. 89; BMFEA, 29, r. r45.

'_r.i.,i::j

HUNLARDAN orVCnXl ORTA

b t

r n

{ l,;

f:ft

!. li.

r L j il

tF F,

ASYA,.

lerine got kuwetli tcsirler vermi$lerdi r38. Bununla beraber . $in'de de Orta Asya kiiltiirlerine b"*.t ve hayvan motifleri ile dolu bir iisl{p meydana getrrugti. Gtiney Sibirya'da Karasuk dewils, Orta Asya kiiltiir tarihi bahmrndari btiyiik birtinemi haiz{ir. Qok derin olmayan Karasuk mezarlanrun iizcri, tag veya baqka geylerle ktpauldrktan sonra, kurganrn euafina- diirt kiige veyq daire qeHinde taglar diziliyordu. Otti gtimme idetleri bakrmrndan Andronovo mezarlan ile az farklan va,rdr. Yalruz olarak gtimtilen tiltiler bulunduSu gibi, birkag ka&n ve hattl gocu&larla gtimiilr-nul dliilere de rastlanryordu. Bu'dururnu, erte$in aile ve kabile' iizerindeki hnkimiyetinin bir ifadesi otarak lgdrmek isteyenler de vardrr rsa. Yuvarlal kannh ve lusa bofazh Karasuk kaPlanndaki siisler, Andronovo gafir motiflerine gok yakrndrs. Bulunan eserlerden bilezikler, ktipeler, dusmeler ve diler etbise stisleri, Lemikten i$neler, bizler''eski a' bin an'ancsini ' devam ettiriyorlardrrao Kabzelcri hayvan fi$irleri ile siislcnmig hangerler, Orta.Asya'da Islit an'anesini yagatryorlaidr. Bu an'ane btitiin Baykal bolgeri ve Mogolistan'da ya;adrktan bagka Qin'e kadar yayrhyordu u7. Bu yeni kii\iir, Gitney Rusya ile Qin arasrnda temasr temin eden kavimler kitlcsine ', aitti. M.ii. rzoo ile 7oo seneleri axa$l$ birlqme ve vahdct ' d"*i idi. At, deve, koyun ve srfirr beslemcsini bilen bu halklarlsl, koyunlarrn yonlerinden i*tifade ederek onlan dokuyarak b6lgerinde bulunan taglar Stymedni de biliyorlardr. Yenisey *Kibitka" dedikleri. ar-abatl tizerindeki resirylerde" Ruslann ' gadrlar da gdriiliiyofiq lto.

DIYS,.s.'164, r8g. 1|"'Kis.l:dv, se, 3,:i ta7-t5oi'SA,,4,rs. 342-3e7i DlYs,3. ro&r83; BMFEA, a3, s" r45-r48; Hangar, Das Pfctd & 25t. r{ Ilangar,.a}Dt â&#x201A;Źser, s. !5t. r$ DlYs, s. rgr-r4o. . .rr DIYS, s. rl7 v.d. rrz BMFEAT 13, !L r45; DIYS, r. 116 v.d., T. XI-XIII'. -- s. r77i lls S. rA. Tarakonova, KSltMKr 14, s. 15r'165; DIYS' Hangar, aynr e!er, s.. t5r. ' ri l{angar, r 25g. rs Gtyazn-ov, -$neidar; tantmgc kitqsij; i{tqi'skih s',l'E', Pbiroda,l I-., 1916, XI-XII, r. roo'ro5; Hangar, s. c53t

ORTA ASYA

Altay btilgesinin beyaz rrktan oran eski halkrannrhal* muyenisey biilgesine'rnongoloid !7{aza etmiq olmasma ra$men, bir rrk gelerek yerleEmigti. Bunlar btraz di Kuzey eiititerin antropolojik karaLterlerini tagryorlardr ur.

I d

I I

.t I

BAtr riinxisraN

;

R1p9fr, ve tetkikler: A. N. Berngtam, MIA, e6, r95a, s. rg; Quyskaya 14, rgso! s) 58, T. go; n. z. Cu*U".s, ;i."t:A;'r;;;."", Mogilnik clnhi broryt u FarganskEt dotinc, KSfiM,K, 63,:1956, s-. g5-93;.M. p: Grya'nov, Pogrebcnla cpohi bronzr o lajadnon K;d;r;, sl] i?ur.i, r, r9e7, R. 19, z; e. P. Kruglov, Scaao-uosbgntg Kaukaz a lt:l. Tryagclaiai (".::* KSllMK, 13, 19,46, s. r32; B.A. Kufiin,Rabott fu. i,lin'u rg5r, IANTurkm., I, 1954, fukab_1d, s, z5 v.d.; V. M. Masso n, povhni,lta tozdney b^i-!:o Mzrgaba, KSIIMK, 64, 1956, i. Ar_a7i O'rototot, :ry* ichza o dclu drrufugigeskoy c*ggitrii,.Tezisi- Jonado llur n*aa. ! _ato'ra*rytittansw t954, s. 4e v.d.; B. B. Fietrovskiy, Razaedagnu rorkopki ,n ISSR, l{:, -dohu,l{tA,

j 1

Glaour-Kala u stamm Mcroc, Materiali Tu. TAKE, t, ,g+g, A,5labat, s, 35_4r; T e r e n oj k i n, Sogd I, Q ae, KS.l I MK,. 33, r 95o, ag, k*u zi-i"^ikiiu kultun na Taskcntskom kanah, liN, U"U.,"' 9, ,94o,'.. 3o ;v.d.; M. E. !1A Voronets, Trudt Muzrya Isnrii Uzbckistana, 17, rS5S, ,. ir-rZ, i. fV.

riii

'oi,'t.

"r] c. 1:"1u1"t, Naskatnu izobrajcniya Saymah rag, sn,,;;;; Nr.; 9, tabotc fuiogo otrjnda artyohgig.rk"t chspiditsii"na snoifbol{u3va, 9&n Bolgoeo Ferganskogo kanala, Trudr lnst. lstoili l Arh. AN lJzb-, ly, !!sta.c t9-5t,.1. 3r-33; M. E. Voronets, Brashh bronzow! cpohi, Muzeya f*k:"r:Istorii Akademii Nauk, Trudr lnst. i AN Uzb., I, T'"qf.rri, , igr4g; SA,

r7, Bibl. Nr.

483.

Arnuderya mansablannrn daima de!,igip durmasr, Harezm'de ktilttirlerin batrp qrknrasrna sebep oiuyordu. M.<i. r. binde, Harezm'de E * it.i ;; ;- r.uiiu*"u' 96;;;;;;; r;:.' ;; ^. uzunluktaki mtitterek evleri ihtiva eden bu kiilttirde, kuwetli Kuzey K3ftasya ve Hallstatt tesirinin mevcudiyetine ra$men, . Altay ve Yenisey ktilttirleri Harezm'e kuwetli tesirler rerri.d"r, gen

k4lmam4lardr.

S. P. Tolstov'a giire, Karasuk dewinde Harezm

Ttirkistan bolgesini, lranidan gelen kavimler. rg"gal,etmili.rJi "r. ur Debets, Paleoantropalogi2a, s. 7739,. ut S. P, Tolstov, po shdom, s. gg; brevniy Horezm,- -' s. a'' 4r; VDt, ' I94r3,],_s; r59; SE, 1946, F. 66; SE, ,gio, ,'44. 4, ut Po shdam, s. 77-?8. ".

'-':'

\;:'

;

:"4

' -r--:,-i-'i''.i-.r':,, -.r--.:

l -.:q.ir,:,.*:t3:ri:. M:: ::r::-.-

- -

',4.

,!l

HUNLARDAN ONCEKI ORTA

t b

r4 E

t: s f

6t k b

Biiyiik Hun Devletinin kurulugundaa iinceki Orta Asya kiiltiirlerine bir bakrg (M.d. V-ru. asrr) ALTAy'DA MArlEuin xiir,riinii

b F

tfii; F.

F &

[1 tr H

k. F E

r Y

A. V. Adrianov, .rf arluologii Altaya, IAK, vrp. 6e; M. p. Gryaznov, Drconb *ulhn Aka2a, s. 6-2;.KSllMK, rg, s.'9.i7; ;e.tt*.r, P,MJEA, ed, s.. r48-r5o; Kisefev, niyS, s- 28g.29a; S. l. Rudenko, K Pakoantropologii Tojrcgo 4ltata, Sb. ,,KazaLi',, t., igjo, ris. I, l-4. Rusya'da Iskit hekimiyeti devam ederken, Altay- Giiney krsrmla'ndaki ziraatgr ktilti.ir oldukga dejenbre bir kuzey lultl hal almrgu. Buna mukabil Altaylann orta ve giiney krsrmlanndaki mezarlarda, atlan, silihlan ve diEer servetlleri iie beraber muharip tiliileri grkryordu. Gerek igtiirai ve gerekse iktisadi bat r*dan gok ileri ve kuwetli olan bu kitlenin, difer ziraatgrlara hikim o!ryafa ba,Eladr& anlagrhyordu,ror. Gtiriey n*yu1a*i

r* ri

r t

Btiyle bir istilfl olmasa bile, bu b<ilgede lran kiilttiriiniin tesirlerinin arrufr bir gergekti Batr Tiirkistan'da IV. Anau katr mevcuttur44. JV. Anau katrmn komEu kiiltiirlere kuwetli tesirler verdi$i giiriiliiyordS ts. Merv rs ve Murgibr 14? bu komqu ktilttirler alsrnda sayabiliriz' Bu gaEda, TaEkent'te de 1a8 6nemli bir kiiltiir kau rdl. Kafkasya ile de bazr ktilttir miinasebetleri meydana 'gelmigti rao, Fergana'da ise bu devre ait Fergaha ft3121 rro, Sayrnah-Tag 15r, Guzal r52 buluntularr ve eu vadiiindeki rss birkag buluntu kayda deier;

ASYA

r4 Kuftin,.[ANTurtm., I, s. 15; Masson, Tezisi doklad o IIMK,

t954, s. +2.

u5 Masson, aynr

eser.

ui Pietrovekin Mat; Yu. TAKE, I, r{7 uE las

s. 35-4r.

Masson, KSllMK, 64 1956, s. 6147.

Terenojkin,'KSllMK, 33, s. 69, XV, 7. -19,46, Kruglov, tcSllUf, 13, ,.t'rg". s0 Obolduevar'Tiudr AN Uzb., IV, s. 3r v.d.; Terenojtin, IAN Uzb,, g, rg4o, s. 3o v.d. 161

15!

Berngtam, SE' 1952, z, s. 65 v.d.

Gorbunova, KSllMK, 63, s. BSgg. ur Berngtarn, MlA, 20, tgst, s. lg; MIA 14, s. 5g v.d. t6r Gryaznov, KSllMK, I8, s. 13; BM$EA, a3, ,.-r54. i Oila Aqa,

ORTA ASTA

lsLit ktilturleri de bu gaf'da Altat'daki buluntulara benzerlik idi.' Iskitleri idare eden 1is1otryt taba-k'arun dofudan geldifini Herodot yazm{tr. Yeni brrlunhrlarla bu nazarrye' gimdi de gittiLge kuwetlenmektedirrss' Bu qa$larda Altay daglaxr ile Volga havzasr arasrnda da srkr miinasebetler meydana gelmigti ls. Tiirklerle Cermenle'rin ilk miinasegtiatermekte

betlerinin bu zamanlardan itibdren:baglamE olmasr gok muhtemeldi. Sarmatlar, Altayhlann batrda srmrdaglan idiler. .Nanm nehri kenannda bulunan Mayemir bozlcrrlanndaki kurganlar, (Lev. e,e) eski Karasuk gafr kurganlanndan" atlan ihtiva etnreleri bakrmrndan' kesin olarak aynhyorlardr. Bu yeni mezarlarda demir de yoktu. Beg kurgandan miitegekkil olan buluntularlF? arasrnda, bronz aynalarrs bir yandan yerli iizellikler giisterirken, diget yandan da Gtiney Rusya tesirleri taqryorlardr 15o. Prof Kiselev ve Adrianov'unbuldu$lr r0o brgakrorr, bi"t.e, uyoures, kemiklil ve bronzdan olc uglanrures ilk Tagar eserleri ife mu.kayese edeiek M.d. VII-Vf. asrakorr06. Buht'arma' nehri,, tizerindeki 5 o I o n e h 11 ay a1 B e I k a buluntulan dar6? Mayemir kiiltiirtiniin bir kolu mahiyetinde idi. Kiigiik boncuklar, bir bi2 ve Mayemir tipinde bir ayna bu turlanta1rn ba+hca buluntulan idi. Katun nehri kenannclali Ust-Kuyumldaki buluntular rs lnayey kiiltiiriintin bir kofu idi. Insaular yanyana gtimtil:

tt! DIYS, s. 294. 16! BMFEA, ag,:

s. ,4g.

17 Adrian.ov, s. 58 v.d.

rre r5r

ply5, afu; Rudenko, rif 4;

DlyS, s. a8g. uo DlYs; ,. rg6. tcr Rudenho, ris. I, r. ltt Aynr eser, ris. I, 4-

lil

Aynr escr, ris.

ur Aynr

escr, rb. rr5 Ayru eser, ris.

rrr DIYS, s.

BMFEA, 23, Pl'

IV,

r6'ar.

;

I, e. I, 8. I, 5.

28g.

. rz P[Yg, r ogi; BMFEA,

zg, s. t5g. 1't G: P. Sosnovskiy, Plitagnii tugih labdrka{2a, Trudr otdela pervo' htooy kultun Gos. Ermitaja, L l94rr s. 9o6; M. P. Gryaznav, Pdmyatni*i Ma2mirslago ctapa cphi ranrih kogcanikia, KSllMK, 18, tg47, s. 9rl?; BMFEA, 29, 8. r53.

t-i

.!I

9.,'r., i i

/ HUNLARDAN oNCEKI ORTA

ASYA

mii,ltii,. S e mi p a I a ti n s k btilgesindeki Zmeinogorsk'da bulunan ttirlii boy ve gekillerdeki hangerler, bir balta ve iki ayna ve bir mi$fer bu buluntu yerinin en enteresanreserleri idiler. (Lev. a,a) Bu mifferler Kuban'da rog, Irtig btilgeinde ve Kuzey birr'd"'tto gok yayrlmrqtr.

Bilindigi iizere, Altaylarda Mayemir Ea$ yaEarurken; Gtiney Rusya'da da lskitler hikim bir durumda , idiler. Mayemir ki.iltiiriine takaddiim eden Karasuk ki.iltiiri.iniin batr kanadr, Altay ve Tanrr da!'lannda" "hayvan tislfibu" denen meghur Orta Asya san'atrnl meydana gctirmigti. Giiney Rusya'daki Iskitler bu i.islfibu tamamen benimsemig olarak, Gtiney Rusya'ya hi.ikmediyorlar ve Gtiney Rusya ktilttirlerinden de birgok yeni qeyler ahyorlardr. Igte bu sebeple daima lskitlerin Orta Asya mengeleri zihinleri mesgul etmigtirrn. Bu qekilde meydana gelen melez Iskit kiiltiirii, sonradan tekrar Orta Asya iglerine yayrldr ve Qin'e kadar u".adr u2. , Altaylarrn' kuzey \rsnir, Minusinsk havzasrna gok yakrn bulunuyordu- Bu sebeple iki bdlge arasrnda ktiltiir ahg veriqleri qok olmugtu. Altaylann kuzeyinde bulunan Bo\eregensk ktilttiriir?l, Sibirya ve Altay kiiltiirtiniin melez bir tipini temsil ediyordu. Esas itibarile zftaatla meggul olan bu biilge halkr bir y.andan koyunve srSir Eobanhsr yapa.rken, di$ei yandan da bahkgrl'kla u!'ragryorlardr. Bu sebeple bu biilge halh, kesin hatlarla Altaylann yiiksek yerlerinde ya{ayan giigebelerden ayrrhyorduu{. 1 ?azntk kurganlan arasrnda, Hunlardan ewelki devirlere ait mezarlara da rasthyoruzrts. Pazrrtk kurganlannrn bu eski devri, M.6. IV. ve III: asn tamamen dolduruyqldul?o. tlo B, Z. Rabinovig, $hru ski,fskogo perinda, Trudr otd. ist. perv. kulturr, Gos. Ermitaja, I, s. ro5 v.d.; BMFEA, tg,.s, r55. 110 BMFEA, 23, s. r55, Pl. V. r?r BMFEA, 23, rL r5,4-r55. l?r Rabinovig, aynr eser, s, rr3-tt4. rzr M. P. Gryaznov, Drconit

DIYS, s. e9r.

kttw

Att6ro, r.

&7; MIA; 4o, s. 44-98;

r?{ Yiiksek yerlerde yagayanlar, gogebâ&#x201A;Ź ve muharip idiler. Jettmar, bunlarr *Higb AUai" tabirile ayrrrrultrr: BMFEA, 29, s,. tS1. r?5 DIYS, s. 3e8 v.d.; BMFEA, 13, c. r5g. u' DIYS, s. rgs v.d.; BMFEA, e3, s. rOTf VDI, 1938, I, s. 2gZ;1942,' 2, s.. I57.

ORTA ASYA

Tuyahta kurganlan Altaylarda Ursul nehri kenannda bulunmugtu. (Lev. z,g) Btiytik taglada yapilmrg dtirt kurgan, trpkr Altaylardaki Mayemir kurganlanm andrnyorlardr. Mezann kuzeyinde, Mayemirdeki gibi kuf'ruFu bauya dofru gevrilmiq bir

ffnt { uBo'

F9l

ffi ffi .'',

ECrpD

'K+ Bcb

Hun devletinden dnccki .dltay buluntutan (M.0. - Biiyi.ik V-IV. asrr): r: Muhtelif btilgelere ait lurganlardan; 2. Semipalatinsk' Levha c

ve Aragol'dan; 3. Muahhar Mayemir ve Tuyahta kurganlanndan.

bttit.rsag tarafa yaunlirug ve !asl11 da Yakuzca 6 Nr.h'kurgandaki iskelet do$nt konmuqtu. do$uya ise beyaz uktan idi. Mezarlardaki ve diferleri mongoloid Minusinskteki hag geklindeki ^ (Lev.,l;z), :yahuzca iki hanger sapr Langerlere benziyorlardrl??. Bu hangerleri lran eserlerine benzctenler de vardrr ttt. UE kdgeli ve yapraklarinm arkasr kufuk qeklinde uzayan ok uglan Sibirya'da nadir bulrrnuyordu' Bu ok uglan da Vo[a btilgeni ile miinasebete getirilir tre' ' Tuyahta'da gerdanhk vs. gibi siis egyalan'yaprlan kiigtik istridye kabuklan da-giirtiliiyor. Giiney Sibirya'mn II. Tagar dewinde gtiriilenbu eserlet, Qin'de.de gok kullamlmrg ve hatti para yerine bile gegmigti r8o. at iskeleti bulunuyordu.

- Vavilonka

buluntulan Semipalatinsktin do$usrurda idi' tara{indan kazrlan bu kurganla'ra ait kzzr Rudenko r9e7 de raporlarr heniiz daha neqredilmig de$ildir sl. Demirden yaprl' mrq btiytik bir Vavilonka hangeri Sibirya eserlerinden ziyade Iran ve Iskit escrleri ile mukayese edilir 182. Bronz ifqela, Tuyahta eeerlerine 18n ve aynalar ise V. ve IV.,3r1- ait- Sarmat eserlerine benziyorlardrrs. Tellerle lt{ilmiil bilsziklerlo, :1u:rdan yaprlmrq bir kuq bagr teryinau daha ziyade Qin ve Ordos iislfibunu hatulatryordu rs.

Kuray ovasr da Hunlardan 6nce iinemli bir kiiltiir merkezi idi. Kuyru$u kuzey-bauya do$tt gewit*b bir atla- bir adam ve bir kadrn cesedi bulunmuqtu- Cesedler beyaz rktan idi. Altrn safihalarla kaph bir kug baqr (Lev. l,I), bize Hunlann Avrupa'ya .gdglerine takaddiim eden teknikleri hatrrlatryordu

186.

rzr g1dPf,A, a3, s. 164. r?8 Alm eser, aynr yer. 1?o

Aynr eser, s.

165.

Ito A.e., s. 165, n'3.

rer,DlYS, s.4g8-3oo; T. XXIX, i-ro; BMFEA, e3, s.'166. rtt Aynr eser, s. 166. rt' Aynr eser. rsr Aynr eser. rs Aynr eser, Pl. VII, 6' rst DlYs, grg; BMFEA, e3, s r6t6.

Fi:. k

ORTA ASYA

kurgamnrn 'iizeri taglardan biq halka ile gewilrsz. Mezann kuzey krsmrnda bir at vardr. Burada da bakrr tellerle yaprlmrq bir ktipe ve altrn safihalarla kaph si.is pargalan ele geEmiEti-, Siislerden biri $ibirya'daki Tagar ve digeri de Hun ga$ma ait $ibe eserlerine benziyordu 188. Kumurtuk kurganr Quhgman nehri. kenannda idi res. Burada da ok uglan,- bronz tellerle yaprlmrg veya iizeri oymalarla siislenmig bilezikler ve bronz bir tel, bir panter bagr ve di$ir eserler, bazr bilginlere giir6,Batr Tiirkistan'daki Yunan san'alrun tesiri altrndaydl rs. Aragol kurganlan Rudenko tarafindan kazrlan iig mezardan ibaretti r0r. Altayh muhariplere ait olan bu mezarlar, tip itibarile bize Tuyahta'daki kurganlarr hatrrlatryorlardr. Bir harp baltasr ve bir hanger (Lev. a,z) Sibirya'daki II. Tagar kiiltiirtiniin eserlerini a,ndrnyorlardr. Bu ktiltiir M.ii. III. asrdan I. asra kadar devam etmigti. Karakol kurganrd4 Aragol mezarlan gibi, bilhassaganak gdmlekleri ile III. Tagar dewi ile ilgi gtisteriy6ldu r08. Altrn .sifihalar Hun ga$ tekni!'ini gristeriyordu." BurSda i$ baglan da ele gegmigti. Y a k o-N u r buluntulan da Hunlardan iinceki Altay kiiltiiriintin iinemli bir merkezi idi r08.. Bagadar turganr r95o'de Ursul nehri kenannda bulun. du10r. Hun dewi Pazrrrk kurganlanna rrazararrt diha eski bir karakter g(xtermekte idi. M.6. IV-III. asra ait olmasr gereken bu kurgarrrn en bnemli buluntularr, kaplan resimleri ile siislenmig afiagtah.bir tabutla, bir kartal armasrndan ibaretti. Tanrr daSlarr btilgesi, M.6. VII-V, asrrlar vg bundan sonraki devrelere ait olmak tizere iki ayn hususiyet gdsteriyor-

Kurot

miEti

rtz DIYS, s. gz8; BMFEA, e3, s. 167. tEs BMFEA, 13, s. 167. rtr DIYS, s. g36i T: XXX, r-rr; BMFEAT 23,.s. 167. Pl. VIII. roo BMFEA, 13, Pl. VIII, 4-7. rDr DIYS, s. goz; T. XXIX, rr-16; BMFEA, t3, s. 176, Pl. VII. rlr Kisele.v, SE, rg35, r, s. 97-ro6; DIYS, s. 336; BMFEA, 23, s.

r67-r68.

rer 1d. p. Gryaznov, Ratkopki na Altan, Soo$eniya Gos. Ermitaja, I,

rg{:o, s. r7-r8; BMFEA, 23, s. r7r. \ rer l. Rudenko, Basadarskic Kurgan, S.

KSllMK,

45, rgsp, s. 3o-gg.

â&#x201A;Ź

HUNLARDAN QNCEKT ORTA

ASYA

durs. Na.rrn nehri kenanndaki Alamrgrk kurganlanlts da

Bernqtam tarafindan bulundu. Hepsi rz5 kurgandr. hkelctler &yaz rktandr. Berngtam bunlan lT"il etlnr$ v,e haqhca 6 tip" a)4rnugtr. Kargah kurgaru da Hunlardan 6nceki-.asra ait dnemli bir buluntu yeri idi r$. Bu kurganrn 6rremli .erelleri uzun afrzh kaplardrr. Alma-Ata ya^krnlannda bulunan bu kurgair, Talas boylanndaki ktilttirlerle de yakrnhk Sdstertf.ordSjs' bryaznov, bu kurgam lvl.6. VII-V.' 8?; Berngtam ise M'6' VUI-VII.. asra koymaktadg (bk- Lev. g). ,

Qergetal &urganlan Tann dailanrun lnerkezl krsmrnda, elabuki itaaitittd" idi. Ift$i1r kurgaqlan ile aynr -derne .ait olmasr Eok muhtemeldi. En lalltteistif..*:l11: b3nz bir brgakla ioprakt"n yaprlmrg yuttt ltl kise idi' Altayda Mayemir devriirin 'son ,krsrmli"rrru,- yani.M.6. VI-IV. asrrlara tcsad0f etmesi gok muhtemeldils.

Krrgin kurganlan, Ak.Su nehrinin Isrg.giil'e

dokiildiiEii

yerde idi-rco. ettay'aaU Mayemir ktilti{iniin.son gaflan ile itgi gOttouo bu kiiltiirtin de, M.6. VI-V. airrlara ait olmasr gok muhtemeldir.

Quvidisibultmtulan,bilhassabtiyiikQukanahlgrlrrkcn kifmigtim. Burada Sibirya'nrn Andro19v9 futlgtt-lle "fde ait eserlere de tbsadiif edildifi gibi; M'd' VII-VI' "rrrrr ""*"rr. ;;;;;=t;t*trtu, du ELmEu. Burasrrun en karakteristit eserleri kulplu vb kulpsuz ganaklardr' Kazakistan biilgesi bu zamanda iyiden iyty" Gtiney Rus.ya tesirlerinin altrna girmiqti.- Bu tesirler tabii{ir ki kar6tl,kil:efu',aftta idi. Bu ga$oa Kazakistan, tomiz bir broru dewi

rs Bernrtam, SA, r t, s. 34b-347i MlA, 46, rg52' s. 22-27. ,s Bernjtam, SA, I I, s. 3{3, 345, 34fre' AYnr escr.

MlA, e6, s. 33, fig. Io, r4' rre B. Zimm a, Iss*'l;rtlskh jatuam*i, Frunze, r9r4o; Berngtam' MlA, 26, s. 32-33; r. 9-I4.u Bcr4gtam,, Is14,/i*o-tcutUnu poSln satcrQ Eirgizii p- nntetialan' k;ah; Frunze, t9,43J sl, rI' tL 345; MlA, z6' r' e7' botpeo les Berngtam,

ialfuio

ORTA ASYA

'o'

Wffir#

Offi c\

.,:::r-i.:r.]r::::::::.

HUNLARDAN ONCEKT ORTA

: :.

rrp q F

f tr h.

n E

II I

I F E

f Ih

il-

IL i

ASYA

ya{amakta idi ml. Rus arkeologlan, Qu, ve Tala; vAdilerini de Gtiney Kazakistan olarak kabul etmekted.irler m2. Fakat biz bu eserimizde Qu ve Talas vndilerini Tann daflanna ait bahislerde miitalea ettik. Giiney Sibirya'da, bilhassa Minusinsk civarrnda,. M.ii. 7oo ile roo seneleri arasrnda yaFlry! olan kiilttire '.Tagar" adr verilmi$tirou. Tagar ga$ iig ksma aynhyordu: r. Tagar M.ti. Vl-V. ailr; z. Tagar: M.o. fV-ttl. asr; 3. Tagar: M.ci. II-I. asrr. Tagar buluntularr, Minusinskin kuzeyinde bulunuyorlardr. Bu devir kurga.nlarrmn yakrnlanna gayet btiytik taglar dikilmekte idi. Sin iislirbu ile yaprlry$ bilyiik mezar taqla,nlve

bu taglar tizerine gizilmig resimler, bize bu devirdeki qin tesirleri hal<krnda bir fikir Verebilirler e. Batr Tiirkistan'da hala fV. Anau [atr yagimyordu. Buna muvazi olarak Zerefgan vidisinde Efrasiyab L'zoa, Kuzey Baktriyan'da Kubadiyâ&#x201A;Ź f. m, Yaz-Tepe 2o?, Iiarezm'de Kdzeli-

Krr, Kalah-Krrlm ve Kala-i Mirrro, Hulm'de kiilttirleri bulunuyordu.

Yassr-Tep,e au

IL il ti

I ! I

fr E

rr.

F &j,

F E

rt. ft. I t,

rer S. S. Qeinikov, Posclcniya epohi honzt a sannnm Kazalutanc, KSIIMK,53, rg54; S. S. Qernikov, Dramya2a rwtallurgia i gonngo rhh

zapadrcgo Alta2a, Alma-Ata, rgr49; Drcanec

goi*

arb

, iolr*|.

tipryon,

lzv. AN KAz, ser. arh., [, Alma-Ata, rg4g; M. P. Gryaznovr-pogibatijrc &hi bonzt o (apadnon Kazatuteru, Sb. "Kazaki", rr, rgqT; Dranga2a bronza. Mirusinskih sttftltrTtudt otdela pervolutnoy kultun, f, r94r, s. 237; O. A. Krivtsova, Grekova, Ah*sccos*oc pouhnii i trugilaik, Trudr GIM, 17, 1949, s. r5r; S. A. Teplouhov, Dnnic iogcbaiy, ME, III, z, tg"1. mt Gryazno% Sb. t'Kazaki", rt, tga7..

rot DIYS; s. r84-go3; A. M. Tatlgren,. Collcctian Towslbu, Hrelsingfors, rgr7. to. DIYS, s. r88-rgr; T. XVII, XIX.

. s Terenojkin, Sogd i

Qag, KSllMK, 33, r95o, s. r5e-r6g. M. M. DyaLonov, Arluologigcskie raboh o nijrcn tzgmii t nigata (fubaditc), MtA, 37, r8S3, s. a5g-29g. mz'Masson, KSlIirdIl, e+,-igse-t. 65"

'03

Kafir-

to| M, G. Vorobyeva, Keramika llorcara ra.boohfulpskol cpohi, KStq 22, t955, s. 72-74. t* SE, rg54, 3, s. 89. ' tro B. A. Litvinrkiy, KSllMK, 64, 1956, s. 7o; SE, 1954, 3, r. 89i

N. N. Zibclina, Raskopki na goodiy faa-i lrt;,r, tntlA, lZ, r. nr S. A. Ergov, Hol.m, Tasst T& II, ruskapki rgiz g., IAN"96.Turkm., . 1952, 3. 3-7.

t..

ORTA ASYA

Fergina'da M.6. r. binin yansrna ait buluntular, Qakpalzrl, Krzrl-Daraulzra, $arteu, gon-Alayars, San-Ta$ gtine-

ynde Geyik-Taq Migg-Tepe, Ketmen'Tiibe yaknlannda Ha4sahk b6lgelerinde bulundu. Bu buluntular arastnda Fergana 'kanalu,un da btiytik bir iinemivardlz16. Brt buluntular, Sikalarla

birtegtirilmek istenmiqtirrl?. .Bu' ga$daki Pamir ktilti.irleri, Tann da!'lan kiilttirlerine gok benzemekte ;di sta.

lrt MlAr e6, s. rgz-tg4, t. 77. trr MlA, 26, s. rg!:tg81 r. 784o. " lrr 1614, e6, s.. rg5. qoo-*o+ r. 84{6. "ry Ul.l;'rO, r. ts T. Oboldiryeva' irhubgitcskie nablydenia

i 'seacrwm

Fcrgailskql

koula, !zv. Uzb.-FAl.[, ro, V. Jukov, lzv.'Uzb- FAN, ro, tg41o. .- -rlz g.tooa"m, Drcuyaya Fcrgatu, VDl, 19'47, zi Pmbhm istoii Vosttg' wgo Twlwtau,VDl, rg,47, ?, &' 51'?t ; K aqrow ab (Jnt, Kayn i Tolwtah, SE, rg+?, 3:, 4r-47. -'rrt MIA, eC s. a86, ge4.

)

.,:*a

.'=t*

.E& 4

II.

BUYUK HUN DEVLETI

GlRt$ Buyiik Hun dwletinin, Orta Asya kavimlerini ilk defa biq bayrak altrnda toplarnasr bakrmrndan kiiltiir tarihimiz igin biiyiik bir ehemmiyeti vardr. Bu zamana kadar yer yâ&#x201A;Źr da[rlm{ ve mevzii bir karakter giisteren Orta Asya ktiltiirleri, Biiytik Hun devletinin sa$ladr$r birlik ve srlr temaslar ytiziinden bir kaynaEmafa dogru gitmiglerdi. Aruk yava,{ yava{ Altay da!lqnndaki, ktilttirlerle, Orhon kryrlanndaki buluntular, kendine mahsus dzellikleri olan bir Orta Asya karakteri ile ortaya grkmaSa baqlamrg ve aralanndaki biiyiik farklar kaybolma$a yUrz tutmu{tu. Her bakrmdan giirtilen bu birli$i, yalnrzca ktilttir eserlerinden de$il. tarih kaynaklanndan da ii$reniyoruz. Meseli Bilyiik Hun devletinin hakiki kurucusu olan Mao-tun,; Qin imparatoruna yaz&F mektuplannda, Orta Asya'da eli silAh tutan biittin kavimleri birlegtirdifrnden ve bu kavimlerin sulh ve siikfln iginde yaqadrklanndan batrsetmektedir. Mao-tun'un kurdu!'u bu siyasi ve kiiltiinel birlik, Orta Asya'da beg asrr miid, detle devam etmig, kabileler- arasinda igtimai ve dil birli$ belki de bu zamandan itibaren gergeklelme$e baqlamrgtr.

Bu sebeple, btiytik Hun devletinin Liiltiirii dendifi r]Lman M.6. III. asnn sonlarrndan baglayrp, M.s. III. asnn sonlanna kadar devam eden beg asrhk bir ktilttir ve an'ane hatrra gelir. Bir medeniyetin tekbmiiltinde dr$ temaslann yaprlabilmesi igin imkinlann bulunmasr, o medeniyetin inkigafrnda en iinemli qartr saflar. ,Btiyiik Hun devleti zamanrnda, Yalcrn $ark ve Vzak DoEu kiilttirleri ile btiyiik temaslar moydana geldi. Mogolistan'da ve Altaylardaki Hun qa$ mezarlannda" hayret gdilecdk derecede Qin ve lran mallannin buhmmasr, bu tcmaslarrn bir delilid.ir. Zaman ?.amarr' Orta Asya'dan gegen ipek yolunu ellerinde tutan Hun prens ve htikUmdarlart, Uzak DoEu ve Batr ticaretindi bizzat rol oynamqlardr.'G,tiriiluyor ki Biiytk

ORTA ASYA

I(,

p ,tl)

'o a

d a q)

M o k d CI

...ir::iti.] i,

BUYUK HUN DEVLETI

Hun devltitinin siyasi vahdeti, bir yandan Orta Asya'daLi kiiltiir birli$ini sa$larken, difl'er taraftan da drq temaslar: sayesinde kendi topraklan4daki insanlann giinltik hayatrna ve zevklerine driarrdan yeni gelen unsurlan da katmakta idi. ALTAYLAR VE KEM VADISINDEKI BULUNTU YERLERI ;

(Bk. Harita:

II)

I E E

[. F

r t

k k [,

F' i

t I

& E.

r F

& F

r' n

r- BARNAUL, e- Kalmanka, 3-BOL$AYA REQKA, 4- Kam4ensk 6- Vyatka, ?; $ipunovo, 81 Kutiha, 9- Krasnoyarsk,,lo- FoKLEPIK, 5minsk, rr' BIYISK, re- Yeniseysk; r3- Krzrl-Yar, r4- SROTSKI, r5- BEREZOVKA, 16- Brstriyansk, r7- KUMURTUK, I8- Bagkaus, r9- KUDIRGE, zo- PAZIRIK, er- Aragol, a*- KURAY, z3- KUROT, z4- TUYAH' TA z5- $lBE, 26- Yako-Nur, e7- Karakol, rB- KATANDA, eg- BERF.r., 3o- Vavilonka, 3r- Mogen-Buren, 3z- Agit-Nur, 33- Mugur-Aksr, 34-UlanKom, 35- Bay-Tal, 36- Bulun, 37- Brygrlak, 38- Teeli, 39 Qadrr-Kara -Sug,

4o- Krzrl.Majahk, Kara-DaS, 4I- Mungag, 4e- Manjurek-Kemgik, 43Cirgak (Yazrt), 44- Igkem ("), 45- $anzr-Sug (") +6- Qakul ("), 47- Cilana ("), &- Kara-Su ("), 4g- Barhk ("),50- Atuk-Tat. ("), 5l- I. 'Elegeg ("), Se- II. Elegeg ("), 53- Temir-Sug ("), 54- Bayrn-Gol ("), 55- Begre ("), S6- Uyug ("), 57- Tarhg ("), 5& Uyug-Tarhg {"), 59- Turan (")' 6oCagrtay-Gol, 6r- Gurban-Bucr, 6r' Ozn4gennaya (Yazrt), 63. Agura("), 64- Oya("), 65- Tagar, 66: Kapgal, 67: Uybat, 6& Qarkov (Yazrt), 69r Ak-Yiis. ("), 7o-.Kara-Yiis ("), 7r- Tuba ("), 72- ALTIN-KOL,

ALFABE SIRASINA GORE

Agit-Nur -3e, Agura -63, Ak-ytis -69, ALTIN-KOL -72 Ara-Gol- er, Atuk:Tat- 5o, Barlrg- 49,.Barnaul- r, Baglaus. r8, Bayrn-Gol- 54, Bay-Tal-

35, Begre- 55, Berel-.2g, Berezovka- r5, Brstriyansk- 16, Brygrlak- 37, BolCirglk- 43, qadrKara-Sug- 99, Qakul- 46, Qarkov{8, Elegeg-5r, 5e, Fominsk-re, GurbanBucu- 6r, lgkem- 6e, Kalmanka- z, Kam4cnst- 4, Kapgal- 66; Kara-Dag4o, Kara-Gol- e7, Kara-Su- 48, Kara-Ytisgo, Katanda-z8, Krzrl-Majalrk49, Krzrl-Yar-r3, Klepik- 5, Krasnoyarsk- g, Kudrrge- r9, Kumurtuk- t7, Kurot-2g , Kuray- za, Kutiha- 8n Manjureh- Kemgik - 4e, Mogen-Br.lren. gr, Mugur-Aku- 33, MungaE- 4r, Oya-64, Oznagennaya- 6e, Pazrttk- zo, Srotski- r4, $anzr-Sug-45, $ibe-?5r $iprmovo. 7, Tagar-65, Tarhg-57, Tce. li- 38, Temir-Sug.'53, Tuba- 7r, Turan- 59, Tuyahta- e4, Ulan-Kom- 94, .Uybat- 67, Uyug- 560 Uyug-Tarhg- 58, Vyatka- 6 Vavilonta- 3o, YaLo-Nure6, Yeniseysk-re. gaya-Regka- 3, Bulun- 96, Cagrtay-Gol- 60, Cilana- 42,

{.6

oRTA ASYA

Bilhassa Baa Ttirkistanr'dan gelen tiirlii motifler ve Qin ktilttir sahasrna ait cennet kugu vs. gibi rnanevi anlarnr da olan temler, aruk Hun prenslerine ait at kogumlannda ve kegelerde yer almafa baglamrEu. Bunun yanrnda,,Orta Asya'run Eok erki kiilttirleriue ait hayvan miicadelelerine ait sahneler, eski karakterlerini kaybetmiyerek devam etmekte ve hatti bu iki unsur meczedilmig olara"k gdriilmekte idi. Igte bu sebeplerden dolayr,

eski Orta Asya'nrn mevzii kiilti.ir sahalan yerine, Biiyiik Hun devletinin medeniyeti gegebildi ve Orta ,Asya'daki kiiltiirler birlegtirebildi diyebiliyoruz. Bu eserlerde biraz Qin ve lran rnodasrnrn izlerine rastlaruyordu. Fakat esa$ kdnu ve yaprhq tekni$i, tamamen Orta Asvah ve Hun idi.

Biiytik Hun devletini tegkil eden ath giigebe kabilelerin hayatlanna bir giiz atacak olursak, bunlann Altay da$lannda yagayanl;arr ile Orhon kryrlanndakiler arasrnda biiyiik faxklar olmadr$-rm gdriirtiz. Esasen Qin kaynaklarr da Hunlan bir btittin olarak kabul etmeLte vL onlann hayatrru sanki bir tek h4yat gekli varmrq gibi anLatmaktadular. Gtirtiltiyor ki, konar gtiqer yaqayan Hunlar arasrnda gok bir cemiyet ve aile disiplini mevcuttu. Her aile, gocuSunu ve her tabile dc askerlerini iyi yetigtirmek mecburiyetinde idiler. Hunlar, din hayatr bak'mrnda.n da gok tekimiil etmrglerdi. Bir nevi tek Allah'a tekabtil eden bir ..Giik,' dinine sahip olan Hunlann, en'btiytik rahibinin de devlet reisleri oldufu srkr

anlagrlmaktadrr. Devlet reisi, bizzat tannrun o$lu ve yeryfizfinle

vckiti idi. Aynca halk arasrnda bazr sihir ve iyinler yapan gamanlann da bulunmul olmasr gok muhterrfeldir. Fakat kaynaklanmrzda bunlara ait kayrtlara rastlayamlyoruz. Btiytik Hun devletindeki bu siyasi birli$e rafmen, kabileler arasrnda bir hiyeraqinin de mevcut oldu[u giiphesizdi. MeselA beq Hun kabilesinin 6sil ve aristokrat olduklannr biliyoruz; Bu kabileler uzun zaman imtiyazlanru kaybetmemiglerdi Sundan sorua di$er Hun kabileleri geliyordu. Ilunlann alunda da bir kiile srrufirun varh$r kaynaklanmrzdan anlaqrlmaltadu. Bu krile labilelerin, do$rudan dofruya Huir kabileierine :bagh olmalan lizrmdr. rTtirklerde $afus kdlelifl,inden ziyade tabile kiileli$ine : rastlamaktayrz.

'ii*.lui5g.-ti11i{,

BUYUK HUN

DBVLETI

Hun devleti, .profesyonel rnuhariplerden miitegekkil bir cimia idi. Alp veya giivalye kelimesi, onlan sn iyi ifade eden bir tabir olabilir. Nitekim ilim ilemine beg citlik en miikemmel Qin tarihini veren Prof. Otto Franke, "Hunlar aucak Osmanlr Ttirkleri ile mukayese edilebilirler" diyor. Hun devrinde Orta Arya'da rrklar Biiyiik Hun devleti zamarunda Mogolistan, Baykal giiltiniin kenarlarr ve kuzeyi brakisefal Mongoloidlerle kaph idi r. Altay da$lanm baEtan baqa kaplayan ve bu biilgeye hAkirn olan rrk ise, ta ilk devirlerden beri burada yagamakta olan beyaz bir rrku 3. Ttirklerin atalarr gok muhtemel olarak bu beyaz rrktan geliyordu. Tanrr da$larr ile dolaylannda da braki ve mezosefal olan bir rrk bulunuyordus. Bu brakisefallerden bir krsmr, Amuderya ile Sirderya arasrndaki brakisefallerlea ve difer hsmr da Altaylardaki brakisefal rrkla akraba idilers. Hun ga$nda, GUney Sibirya da yavag yavag TtirklqmeSe baqlamrgu. Altaydaki beyaz rrk, yavag yaval Yenisey havzasrndaki mongoloidlerin yerini alma$a baglamg ve Mimrsirsk biilgesi ile Kuzey Altay arasrndaki rrk farkr, yavaq yava$ ortadan kalkmafa baElamr$tro. Btiytk Hun devletinin kurulugu ile biittin Orta Asya bir vahdete kavugmugtu. Bu siyasi birligin neticesi olarak Oita Asya rklarr arasrnda bir karrEma ve kay4agma da meydana geldi. Bu rrk defigimi bilhassa yiizlerin hdif bir gekik gtlzltiltik karakterine biiriinmesinden anlaylmaktadr. Nitekim Altaylann kuzeyindeki halklann yiizi.inde, hafif bir gekik giizliiliik meydana gelmiqti ?. Qtinkii bu brilge, eskiden beri Gtiney Sibirya it6 crtr bir temas halindeydi. Altaylann kuzeyinde dolikosefal mongoloidlerle, brakisefal beyazlann karrEmasrndan yeni ve ziraatgr

) Dcbets, Pahoanhopologiya, $. 55. I V. V. Ginzburg, Dnncc nsschaie Tsa*alrcgo Tyotlanya i Altqn, TlE, zr, 1954, s.36o; KSIE, t4, tg12, s.48; S. S. Qernikov, KSlq 16, t957, t. 33; Debets, Trudr Kirgizkoy arh.-Etn. ekopeditsii, M. 1956, r. ro. *Iki ,uhh ar:qst rktu demelrtedirler. .Bk. s. 6. '5 Bu rrla Rus bilginleri Bunlara da Andronovo tipi diyorlar: TlE, zr, s. 36r v.d. '? Kiselev, DIYS, a. 3or. t._Debbts, aynr escr, s. 136-145.

Dabets, Paleoaatrophgia, s. r38 v.d.

::':ar-*â&#x201A;Ź:;::ii

::.-

ORTA ASYA

bir kavim meydanl gehigtis. Altaylann ytiksek biilgelerinde ya$ayan brakisefal beyazlar ise, Giiktiirk dewine kadar bozulmadan ya4amrglardr. Bilhassa sonrad,an Gttktiirk mezarlannrn bol olarak bulundu$u Kuray ovasrnda, bu brakisefal beyazlara

bilhassa Hurr dewinde gok olarak rasthyorqze. Btiyiil Hun devleti iEinde mongoloid unsurlar hareket kabiliyetine sahip olmuqlar ve muhtelif btilgelere gidebilrriiqlerdi. Bu sebeple Altaylarda da tek tiik qekik giizlii insanlara rastlanmaktadrr. MeselA 6 Nr.h Kuray mezannda bir mongol g6rebiliyoruz 10. Brakisefal olan bu mongoloid, bir Tungue iai ffatfuli $ibe kurgamndaki mongoloid insan, bir . dolikosefaldi. ,Brakisefal Mongollar umumiyetle Baykal giili.i kenarlannda, Angara krt'asrnda, Sibirya'da gok yayrlmrg olarak bulunuyorlardr. Neolitik devirlerde Selenga havzasr da bu rrkla kaph idi rr. Prof. Debets, bu bolgede bulunan kafalan iilqrni.ig ve bu.rka "A$iatik" adrnr verrnigti 12. Bu bdlgelerde, M.6. IV-III. asrrlara do$ru taq mezarlann gekil bakrmrndan krsmen dcfrgti$ini ve yazrh kayalann da daha bollagtr$rm giiriiyoruz r3. Bu sebeple eski mezarlara r. Tag mezarlar ve ikincilere de z. Tag mezarlar denmektedir. Bu mezarlarla birlikte rrklann da de$igtifi ve tiplere brakisefal mongoloidlerin hikim oldu$unu giirmekteyizra. Bu desigiklik biraz da Karasuk ktilti.irtintin dofuya do!.ro yayrhErndan meydana geliyordu 15. Biiyiik Hun devleti zama, mnda mogolistan'daki Noyun-Ula mezarlarmda ise doliko: I sefal mongoloidlerin meydana grktrSrm giiriiyoruz r0. Dolikosefal mongoloidler umumiyetle Tunguz'larrn atalan olafak kabul edilmiqlerdiu. Bu antropolojik buluntulara gtire, 6yle

E BMFEA, 29, s.'4o5,

'e Debets, aynr yor; BMFEA' 13, Pl. XIII, r: 10 DIYS, s. gor. u Yu. D. Talko-Grintsevig, TKOPO, IV, 2, rgor, s. roz v;d.; 'niatocu I. L Gohm an, Mabriah po antrofologii drnrugo &laryi, "oulcniyo KSIE, s. 59-67. n Patoan}alolqgi1a, s. 5g. 18

Aynr

eser.

r{ Debcts,

ft*r::ly-*ii, 16

s. r55 v.d.; Ey raz' o bchkurol 56, r93r; BMFqA, s. r57.

Sovetskaya Aniya,

BMFEA, 23, s. r57.

lc Debets, 17

Pahoanhofulogi2a,

tasc .a

Paboantropologiya, s, rrg-rag. Debets, ayru escr, s. r19; Sosnovskiy, Plitagnit !,rfiogih, s. 3o8-3og.

r:.:-,'

BUYUK HUN

DEVLETI

anlaqrhyor ki, Biiytik Hun devletinin dofg krsrmlan, Tunguzlar tarafindan idare ediliyordu. Bu da tarihi hidiseleri teyit eden bir durumdur. T'ung-hu veya Tpnguzlarr- Mao-tun'dan ewel, Gobi goltine ve belki de Tula ve Oihsn iryrlanna kadar yayrlmrqlardr. Esasen yerleri ise $an-si'nin kuzeyinden baqhyor ve $ara-Muren lcyrlanna kadar uz6nryordu r8. Mao-tunr Tungofus'larrn reisine gok ini bir qekilde t^arr:uz ederek onlan ma$lfip ctmiE ve halkrm da esir,etmigti r0. Bu seferden sonra Tunguz'Lann gene bski imtiyazlarrni kaybetmemiE olmalarr gok muhtemeldi. Eski hi.ikiimdar ailelerinin imtiyazlannr kaybetmemesi, Orta Asya'daki gdgebe imparatorluklann hususiyetlerindendis. Bu sebeple Noyun-Ula'daki prenslerin, Tunguz oknasr, Hunlarrn Tunguz oldu$unu ispat eden bir delil de$ldir. Hun devleti, bir kabileler konfederasyonuna dayamyordu.

Biiyi.ik Hun devletinin kurulugu ile Orta Asya'nrn do$usunda bulunan kavimler, batrya dofru' kayrna ve yayrlma imkArm buldular 21. Di$er yandan Qin ve Hun devletlerinin miinasebetleri neticesindg Orta Asya'ya Qinlilerin de yayrldr$m ve bu yayrhg ile Orta Asya'da Qin tiplerinden miiteessir olmug yeni bir anropolojik tipin de meydana geldi$ini giiriiyoruz. Kenkol kurgamndaki iskeletler bu yeni hAdisenin-bir ga[ridi idiler rr. Mongoloid unsurlar, yavag yavag bau Kazakistan'da d3

Yenisey biilgesinde, eski mongoloid sekene mevcuthiu. Bunlann yanrnda Altayhlarla kangmrq, Mogol ve beyaz kangrmr bir halk da vardryayrlma$a' baglamrqlardr

De Groot, Die"Hunrun, s. 5ti Frarike, De Groot, aynr esâ&#x201A;Źr, s. Sa.

Carchichtt,

III, s,

169,

'0 Uygurlarda "Bugu" ve Kitanlarda "Yao-lien" ailesi bu imtiyazrn gii2el drnekleridir (Belleten, 75, s. 37o; Wittfogel, Liao, s. 5gn,86a) rr Debe ts, Trudr Kirg. arh.-etn. eksp., s. 5 v.d.

13 Dcbets, aynr eser, s,, r.r; V. V. Ginzburg, E..y. Jftov, Antro. phgiteskic materiah iz Kc*olskogo katakombngo nwgilniha a dolino t Talas Kirgizko2 S.tR, SMAE, X, rg4g; A. N. Yuzefovig, Dtautic Acrcpa i.s,orkcstrcstE ozara labnor, SMAE, X, r949i KSllMK, 4, r95o,.s. 45 v.d. s8 V. V. Ginzburg, KS[E, 14, r95l; Debets, Trudr Kirg., s. 5. t1 V. P. Alikseev, Mataiah p pentrQologii naschaiya Minusi*kqt kotlovim Tasalesko2 kulam, KSIE., 2e., tg1q, s. 5z-58; Debets, Antrop. Jurnal, e, tg3a, s. 3o; Paleoantropokifya, M.-L., rgr48, s. re3-r29. Otta Aqa,

'oRTA ASYA

'/ A. V. Davidova, Iwlginsku gorgdt*, e5, 1956, s. e6r-3oo; A. V. Davidova i V. P. $ilov, Prafuaibhi otget o raskopkah NijwJwlginskogo Got* dbc a r94g, ZBMN-lssl., rg-r4, Ulan-Ude, r95e; V. N. Kononov, Tclux)lagQeskay harakteristika tkanq iz MAil llnowy Padi' SA;8, 1946, s. 69-7e; G. Sosnovskiy, Raskophi llnawy Padi,5A,8, s. 5r-67; A. P. Okladnikov, Arluotogi4ukic XiUAwiAya a Bqryat-Mongol,tz, IAN, rg5r, Nr. $ s. 447-449; fuboh Bapat-Mngolsho2 Artuotagigcstwit cks4ediLrii a tg47-tg56. KSllMK, XLV, 1951, s. +r-4+i Istorila Buryat-Mongokko2 ASSR, Ulan-Ude, tg54,

s. 3r, 3B-35i G. N. Rumyantsev, K aoprosu o proislnjdcnii Burltat-Mongolsleogo namda, ZBMIK, 17, 1953, s.3o-6r (tarafsrz bir yazr degildir) ; G' P' Sosnovgkiy, Ratuu kogcwitci (aba2kat2a,KsllMK, 7, s' 36 v.d.; Ptilagni-e MagiIi

laba$alya, Trudr Otd. Pervo bitnoy kultun Gos. Ermitaja, I, Ig,4i; s.273' gog; L. $renk, Ob itwrod*ak Amurskogo krala, l!, SPb, r89r9, R. rr.; Yu. Talko-Grintsevig, Maicriah k palaoanohgii (abaykal|a, Trudr TKOPO RGO, 4, 2' tgor, s. 48 v.d.; Sudcinskoc doistaigcskoc kladbigc a ilmowy Padi, Tru& TKO RO RGO, I, l, t8gg, 27,3,4a.

Antropdojik tettikler: G. F. Debe ts, Palcoantroplogiya,. s. 55t Qcl.P a qtitopwl nngih u lwrcknrin'IJi'(Zabzykale), ZBMIK, 16,. 1952, s. 63.6Z; I. f. Gohman, Matcriah po antrofulogii drcuwgo nasclmila niloucu Schngi, KSIE, eo, 1954, s. 5g$7; /ahtykal2a, TrudtTroitsko-Kyehtinikogo otd. Priamursk, otd. Russkogo Geogr. ob-va, 4, 2' tgot' s. toe v.d.

gchacka

lh"rt''Pdr llmovaya-Padi, Selenga nehrinin alag4 k$lmlar.nda idi. rrE|un Burasr, genel iizellikieri bakrmrndan Noyun-Ula Hun kiiltiirtine

tl#ff;";;

qok benziyordu. Mezarlarda, atrag eserlgre, nt" hatta kemikten yaprlm{ Hun yaylanna bile rastl: Liilt{ir merkezi M,s. I. asra aitti. Olti gomme idetleri de Hun' lannkine gok benzemektedir.

Ust-Kyahta bdlgesine yaliln olan llmovaya'Padi'de bu devre'ait 160 meza:r bulunmugtu. Noyun'Ula'daki Hun eserlerine benzeyen tagtan mezarlarda s5, tili.iler srrt iistii yatmlml$ ve baglan da kuzeye konmuqtu. Yaylann kemik krsrmlanna ait kahntrlarm ve demirden ok uElafl Orta Asya ktilttirtintin; Qin usultine giire yemek yemek iEin kullanrlan Eubuklarr da Qin tcsirlerini giisteriyordu. Bu arada Qin aynalan ve Qin kumaS' G. P. Sosnovkiy, Raskopoh llnnoolt Padi, SA, 8, Aynr cser, 8. 63, ris' 13' s? Aynr escr, !. 56, ris. IV, 5, 6, 7. 15

1947, s. 64 v.d.

BTMJK IIUN DEVLITI

lan da ele

Bu buluntular, Hunlann gerilemefe ve gittikleri do$ru zamana aitti. Noyun-Ula mezarQinlileqmege lan da bu dewe aitti. Burasrrun Hun kiiltiiriintin Selenga boyunda,n kuzeye grlaynr gtisteren bir merkez olmasr bakrmrndan biiyi.ik bir defieri vardr (bk. Lev. 4,2). Hun ktiltiiriiniin kuzey srrurrnl en gi.izel bir gekilde karak- tv$rrrr.tm terize eden bir buluntu ycridfu se. Hendeklerle gewilmiE birgok iskin yerlerine rastlanmrg olunmasr, Ti.irk tarihi tetkikleri bakrmrndan burasmrn de$erini bir misli daha artrrmrgtr. Bu btilgeye, Noyun-Ula'daki Hunso ve Minusinsk'teki KttS" ktiltiiriisr egash bir gekilde tesir etmigti. Bu kiilttir, bilhassa biiyiik kiipler ile nazan dikkati gekmektedirs2. Di$er ganak giimlekler de gerek tip ve gerekse teryinat bakrmrndan Qin eserlerinis hatrrlatmakta idiler. Hatti bazr kaplar iizerinde Qince kitabeler de bulunmugtu. Bir kitabeye gbre*, Ivolgi'yi M.ii.'I. ve M,sr.II. asr.lar arasrnda.yaqamrg bir yer kabul cderek tarihliyebiliyoruz. Buranrn iskinrnrn M.6. II. asrrda, yani Biiyiik Hun devletinin kuruluEu ile baglamrg olmasr da kuwetle muhtemeldir. ' Bu biilgede baghca iig buluntu yeri vardr. r . Merkez, Verhne- ylb u{.t : Udinskin itinAe iii ve bulunan eserler de Sibirya ktilttirtintin tesirlcri altrnda kalmrglardr. a. Merkez, Verhne-Udinsk yalrnlan4da Kin-shi-so?dirf.'Burada da Qin tesiri fazla idi. g. Metkez Troitskocavsk kurganlan idi (Lev.4,z). Bu mezarlarda hayvan miicadeleleri sahnelerini ihtiva eden bronz tokalar, kiipeler, yiizi.ikler, ta{tan inciler, demir gemlgr, halkalar ve ok uglan bulunmuttu. Bu kurganlarda d e m i r eqyaldnn da bulunmasr, bize Hunlann kuqgy smrnnda artrk saf balcr gafrmn bitip defnir dewinin gegmigti

" Aynr eser, !. 6a, ris. ra; burgda bulunan kuma5lar, telnil bakrmrndan Noyun-Ula'dakil'ere benzer: V. N. ,Konotov, teltulogigcskay iz nngil lln;ry Padi, 5A,8, s. 69.7r. 4, rg34i s. r5o-t56; Davidova, SA, a6r-goo. Bu bahsin bibtiyografyasr igin bk. s. t3S. haraktcristika tknaqt 20

Sosnovgkiy, PIDO,

a5,

SA, a5, s. 2gg. sr SA, e!, .. rio.

tt SA, 25, ris. 9; karg.: Kozlov, Seurnqo Moogolitu, s. ro; ris. r; T a lGrintsevig, TKOPO, IV,s.4&4g;Sosnovskin SA,8, 19,46, r.63.

s s

SA, e5, ris. 8; Archaeologia Orientalis, 5, 1946, Tabt. 36, r7-Ig. SA, 15, *. t3, l. r82, n. r.

-:r

ORTA ASYA

flffiffiffip fuwffiwA'i rffi ,--*-*,--

gl \ I â&#x201A;¬F=--..-.--=---

tlL==:Jl @ =EE = --.r

,:7

il(suilAnqffi

Fpr/ffi$(W t

Levha 4

Hun ga$ Baykal g0lti ytireqi buluntulan: dtesi; 2. Baykal giineyi.

Baykal :

BUYUK HUN

...

DEVLETI

baSladrsrnr gtisterir. Burada Qin'deki Han siililesine ait paralar da bulunmugtu. Bu paralar M.ii. IrB den, JVf.s. 58gi.t"lt'

idiler: Bu suretle bu btllgenin kronolojisinin tesbiti igin bir terminus post quem, yani M.ti. r IB tarihini bulmul oluyoruz' r,nyiqte

$in srrirrr kiiltiir

gevresi Aleksey ev, Sud.bt K*ays*oit arlubhgii, IRAIMK, 5', r92*i J' G' An' de rion, Ostasiatisha Samlingarna nyfihaary 196- rg,zg, Stoclhokn' rgqT; Det Wcg abcr diz Steppn, BMFEA, I, s. r4.; &lecttd .Oths bronzcs, 5' 1933' s. t43 vra.; Hmting magic in ttu anlmal rl2la, BMFEA,4, 1932, s' ai; Joroa D'Anugin folkton nntes in Haslunds Jabonah, ESA' IV (Kurt efsanesi.hk'); -Notices.sur

qaetqrcs 6ples aneicwtcs en bronze,t,rotuCls daW;k_Rusie *uridionale A Db h47dc a Moscou, lB93; T'

J' Arte,

en Siblrh, Cotlgt. Intbrn. Arch.

wn Lun-p'iag und Hsuan'hua, BMFEAT 5r !. 167; B; Bogaevski' Kilay nazare istorii, Nov, Vost.' 7, r9r5;-C. Hentze, Beitriigc zu dzn poblcmn das 'earasiatisclun' Ttentihs, QZ, YI; Friihchitusisclun Btonzfi, If, Antwerpen; B. Lpufer, Ttu bird'chariot in China and Europc, Boaq anniversary volume' rgp6; Sitw-hanica, Chicago; Chincsc clay figwcs, Chicago; Jade,.A sadl in Chintsc arihantogy and rcligion, Chicago,

rgrz; E. Minns, Tht Buon dt

from Notth'East Russia and Sibtia' AJ,.3, r9r3; Tlu,lchlti' oi orA ti Noritn nomads, Cambridge ancieilt history, 3,-.1925, .Cn' nt Snnlt branzcs from Norllurn Asia, AJ, r9a9; P. Re inecke, Ubcr ciniga Bezi' chungcn acr AtrrlUnW Chinas zu dencn des skitisch-sibitisclun Ydlker, ZE, rBgT; Inlaid J. li-. Roerictr, ,Sar Jas pistts th l"4sit Cantrah, Parir; M' Rostovtsef, Bayals antiquitics

7rcAztt of t|u Han dywst2 in colhction of C.T. tul {etYBYtlles,, rgz7.; Le ccdtre de'l,Asic, ta itflts;t, la Chitu ct h styl.e animal, S*rinarium Kondakovi.rr.ro1, lPr.g,. rgeg; S. i'. OtdenUut{, Russka4a Turkcsunskaya ckspditsila

,gpyigro gl., Krattiy otget, SPb., rgr4; C. S. Seliginan,-!ow

and.anow

ESA, tX; A. Salmony, Einc chirwsisclu SchmuclcJorm und ihre iiUfx*; 'Vcrbreitung in eurasian, ESA, IX; Sinn-sibaian art, Pais; Ncucs libcr iistliclu Kwst initssisilcn Musecn, Die Weltkunst, Berliir, 36. zl; Zoltart Takacz, Hvns * Chilais, Turan, 5, lgr8; Chitwsisch-Hunnisclu lusamwnhdnge, Archa-

Ert$it6, Ig27' s. 146-319; Urchintdnlus in Beiirage zu1 Kurut und. Kultur Asiens, Wien,

eologia

[II,

chitusischen

s. 4o

ffzzsf, Wiener

v'd'; V' It l"l

Lzs antiryitls S}tlus. cn Chin*, ESA, lX; Chitusixlu Bogen'Prtib, ESA' IX;-UmeharaiS;,Siina kodai rc dituihi nitsaite, Toho Gakuho, Kyoto, 5o; tltdr Aa Bronzezeit in China, OZ, XII; Joachim Werner, Fund BospoaniESA' schen Miinzm in Dzungarci, ESA, VIII; (w sttllmg ilcr Ordos Eronzen, Magazine, Burlington Bronzes, Luristan with contact Yetts, Chincsc IX; P. rgy; Tlu Georgc Eunwrfopoulos allcctio4 London rgzg; TIu lnru a fador ii-roity Chitusc iistary, eSR, IX; L. V. Simonovskaya, !oF'"-Pdb-dizasii drnuy isl(,rii Kita|a, VDI, rg5o, Nr. e; A. A. Zaharov, IsUrig*koc obozrcnic ,*roi* sckflA? tritaya, fru& glendv Rossiyskoy duhovnoy ndssii, I,' s' 156 v'd' ; Kiselev, DIYS, s. ir2.

.o.g.i

\il

ORTA ASYA Ofl l3grUo E rttlbt

Qin'in kuzeyinde seyahat eden sgyyahlar, pazarlarda agrk olarak satrlan bronzdan yaprlmrg binlerce esere rastlamrglardr. Elserisi elbise siisleri veya at kogumlirrna ait pargala,r olan bu bronzlar, kendilerini Qin eserluinden bariz vasrflan ile kolayhkla ayrnyorlardr. Bu sebeple Qin antikaulagr bu eserleri "Iskit" adr ile adlandrrmakta idilâ&#x201A;Źr. E. H. Minns ve Read gibi bilginler, ilfrn Aleminin rczaytdikkatini bu eserler iizerine gekmekte gecikmedilerst. BitindiSi tizere gerek Hunlar ve B9retse onlann atalan, Qin srru{annda iinemli akrnlarda bulunmuglardr. Hatti mtrazz^fi Qih" qeddinin bile onlann akrnlarinrn durdurulrnasr igin yaprldr$r stiylenirse, bu ahrnlann ehemmiyeti hakkrnda bir fikir verilebilmiq olur. Hunlann Qin srnrilanndaki hatralan olan bu eserleri en iyi bir gekilde negreden bilgrn,Iwegli J. G. Anderson oldus6. irof. Minns ise bu o"il"rin ,biiyui -bir krsnrrmn Ordos b<ilgesinden geldi$ini nazan itibare alarak, bunlarrn. adrrun "Ordos bronzlarr" olmasrnr teklif etti. Ve bu teklif kabul editdi s?. Bu kiiltiirtin yayrh$ sahalannr muayyen bir srmrla tesbit etmek isteyecek olursak srulanrruzr giiyle gizebiliriz: Bu hat do$uda Jehol'den baglar ve bauda Kansu'daki Chen-fan'a kadar uzanrrdr. Bu biilgenin iEine Ho-pei ve Shan-si de kaulmahdrrss. J. Eriksson tarafindan gene aym biilgede toplanan bronzlar da Hun kiiltiir tarihi bakrmrndan btiytik bir dqger taErlar. Eserlerin elserisi Pekin'deki pazarlardan elde edilmigti. Bu gibi.eserleri toplayrp ticaretini yapan Paris firmalarr da gunlardr: C. T. Loo ve Wannieck. Birinci firmaya ait bronzlar, Dr. Salmony tarafindan nqredilmigti. Tanrnmrq Paris kolleksiyonculan arasrnda D. I{eill'in eserleri de iizerinde durmafa deser tiplerdendir. Ordos bronzlanrun Ingiltere'deki en tarunrruE kolleksiyonu George Eumorfopoulos idi. Tanrnmrg kollelsiyonlardan Kaptan Mayer, Nixon ve Tou Yiri'in en iinemli eserleri, J. G. Anderson tarafindan nogredilmigti 40.

$ Minns, AJ, r9a9, s. 98. x BMFE{, I, s. r4,o1 BMFEA, 4, s. z2t; rr BMFEA, 5, & r**. tt BMFEA, 5, r. r43 v.d.

BMFEA, 5, s. t43-t54.

ro Aynr eser, aynr yer. ro Skythila, I, fig. 9.

-l

)ji

:; .J

',i

,i,.:,1.:'1,:5*91l.

BUYUK HUN

DEVLETT

Prof. Anderson, Ord,os'ta bulunan bronz Hun eserl#ini cinslerine gtire lgtiyle tasnif etrnigti al. l. Qalalar ve kiigiik brgahIar; z. Baltalar ve kazmalar; 3. Zincirler; 5. Ka;rklar ve siis egyalarr; 6. Kaplar; 7. Kamalar ve hanqedet; - B. Tokalar; 9. disklc ve dtismeler; Io. At figiirleriv.s.'; rl. Igneler ve di$er takma siisler; rz. Geyik ve deve resimleri; 13.Ifoyun ve keEi resimleri; 14. Argali koyunu; r5. iiki.izve tikiiz baSr figtirleri; 16. Et yiyici hayvanlar ve dor.nuzresimleri; 17. Yutrcr kuglann baqlan ve kirpi resimleri. Illd brop Bazr bilginler Orta Arya halklannm birer avcl ve goban slclc rtd olduklarrru diigtinerek, bu eserlerde giinliik hayatrn tezahtir ettifine inanmrqlardr. Hatti daha ileri gide4ek Hunlarrn to!emist oldu$unu. iddia edenlere de rastlarnaktayrz. Halbuki Hunlar tek tannh bir Gtik dinine inanmakta:idiler. Tek Tanrfya inanan bir kavimde totem aramak biraz giigtiir. Bunlar olsa olsa eski Hun'inang ve e8anelerinin bir kahnusr olabitirlerdi. Nitekim Gdktiirkler totemist olmadrklan halde, kendi aralarmda anlattrklarr bir kurt efsanesine inamyorlar ve kurt bagrm da milli bir arma olarak taEryorlardr.

I ,

Luan-p'ing, Feking'in kuzdy dofqsunda, Jehol eyAletindedir. rgro senesinde bu biilgede de bol miktarda Hun bronz' larr ele ge{ti. Bu bolsedeki Hunlartn Ttirk rrlcrndan gelm\ olmalan gok giiEtii. Bunlann tam Mogol veyahut da TtirkMogol karrErmr olmalarr gok muhtemoldi. Bilhassa kemikten yaprlmrg ok uglan, Hun ktilti.irti bakrmrndan btiytik bir defer , ta.Err. Mezarlarda bol niiktarda elbise stisleri elde edilmiEtir. Bunlar arasrnd.a hayvan qeklinde figtirlere de rastlamaktayv, Hayvan figiirleri elcseriyetle at ve kaplanlan tawir ediyordu. Bunlardan b.lku kuqak tokalarr ve tokalara ait gergeve ve ifneler, bronzdan yaprlmrE dtismeler, bronz inciler, gerdanhk ve difier asma stislere ait unsurlar ve bronz sifihalar da Hun kiilttiriinti karakterize ederlerdi. Bu yer, Jehol eyiletinde, Shang-pan-ch'eng kiiyii yalan' lannda idi. Elde edilen eseder, 1oan.p'ing buluntulanna gok benzemekte idrler. Meza.rlarda Qin paralan da bulunmultu.

BMFEA, 5,

T. IX, e; Borovka, Schykim art, T. 49 B.

f{}P-llt'4. Eu i&!rt

Erelr. til.irt

Srljl''tr"

{ e4 :i

ORTA ASYA

0L mtLrnli

Srr Lilt}h rrrlhl

f.fn[a.rhill

Bu paralara day.anarak, Prof. Karlgren ve Arne, Hsuan-hsua kiiltiirlerini M.ii. 7oo ile z5o arasrna koymuglardr. Buradaki Qin tesirleri di$er yerlerdekine nazarzn dahafazlaidi. Hsuan-hua ile Luan-p'ing ktilti.irleri arasrndaki benzerlik o kadar bUytikttir ki; eserlere ilk baluqta her iki ktiltiir merkezinin de'aynr.zamana ait oldufunu kolayca anhyabiliyoruz. Her iki ktlti.irde de bronz, tinemli bir rol oymamakta id,i. Demirden yaprlmrg tek elyaya Luan-p'ing mezarlarrnda rastlamaktaytz. Qergiveli geyik figiirlerini, Kafkasya'da M.ii. 4oo senelerinde; Giiney Rusya'da ise M.6. 3oo senelerinde giirmekteyiz. Arne, ilmi tetkikleri srrasrnda, bu kiilttiriin M.s. IX. asra ait Batr Sibirya ktilttirti ile benzerlik giisterdifiini hayretle mtigahede etmigti. Bizce bunda harrret edilecek bir taraf yoktur. Bilindi$i iizere bu biilgede, tinceleri Hunlarve daha sonra da Avarla^r ve Giiktiirk- ' ler $inlilere karqr akrnlar yapmrglardr. Ozet olarak diyebiliriz ki Hsuan-hua ktilti.iri.i, Hunlarrn atalan ile birlikte Biiyiik Hun devleti ve hatti Giikttirk ga$rnrn ki.ilttirlerini bile kendinde toplamakta idi. Qin'in kuzeyinde, Sibirya'da ve Giiney Rusya'd.a birbirine benzeyen eserler sayrlamryacak kadar Eok bulunrnakta idi. Bunun sebebi ne idi? Bunun sebebi, her iki biilge arasrnda bir kavmin bulunmasr ile izah ed.ilebilirdi. Bu kavim de Hunlardan baEka birkimse de$ildi. Orta Asya'daki Tiirk kavimleri miiiterek bir ki.ilti.i.r ve san'ata sahip idiler. Busuretle ortadalri Tiir.k kiiltiirii, batrda Giiney Rusya steplerine ve Dof'uda da Qin'in kuzeyine tesirler yapmtttr. Hayvan miicadelelerini tasvir eden bronz eserler, bu san'atrq esas konusunu teqkil ediyordu. Bunlara Qin'in kuzeyinden Macar ovalanna. kadar bol bir gekilde rastlamaktayrz. Ordos bronzlarmda btiytik bir yer tutan at gtiregi tasvirlerinin izahrm ancak Qin kaynaklannda bulabiliyoruz. Krrgular her sene yetigtirdikleri atlan giireqtirirlermig. Ve bu gtreqte birinci gelen ata ve yet\tiricilerine miikifatlar verilirmiE. Aynr an'aneyi brqnzlar i.izerinde hAkkedilmig olarak da g<iriiyoruzaz. Buna benzer di$er bir sahneye de Loo koleksiyonundaki bir bronz iizerinde rasthyoruz. Deve ve kgplan{r C. Trever ,

Exc. in Nonttwn Mongolia,

tg.

1fi

BUYUK HUN DEVLETI

lann miicadelesi de Sibirya've Ordos bronzlannda btiytik bir yer tutarâ&#x201A;Ź. Ordos'taki Hun san'atrnrn iizelliklerinden birisi de eserlerde iki veya daha ziyade hayvanrn karqrhkh ve simetrik bir qekilde tasvir edilmesi idi. Ayru iistfrp, Giiney Rusya'da ve Sibirya'da da Eok y:iyrlmrqtr. Brgak ve kamalarrn saplan iiaerindeki simetrik hayvan figurleri de, Hun ktiltiirtinde bol miktarda giiriilmekte idi. Hayvanlar "S" geklinde btiktilmtiE,ve tasvirleri

de bu Eekilde yaprlmrgu. Btiyle bir iislirba, Ordos'taki Hun eserlerinde de gok. rastlamaktayrz.

3. Merk-ez Biitge kiiltiir gevresi NOYUN-ULA EULUNTULARI l.

R4por ve tetkikler: Archacologia Orientalis, B. serics, I, 3; G. Arleologigcskoc obslcdovanie sredncgo ttgmiya rcki Zo&, "severneya

Borovka,

Mongoliya, ll, \., rgzT; Griechisehe Stickcrcim aus &r Mongohl', Die Antike,llI, rgzT; Wandmtngen ehws archaisch-griechi.sclun Motiacs ilbn Sk2tlim und Bohtricn rcch Altchina, a5Jahre R<imisch-germanische Kommision, Berlin u. Leipzig, rgeg; S. V. Kiselev, DIYS, s. 3i8 v.d.; P. K. Kozlov, Kratkb otgch clctfudiki2 po ixledoaani2u Mongolii o Nlazt s Mongolo-Tibasl,n2 cksfudi*E, L-, t9l5; Bahisleri': P. K. Kozlov, Scoonaya Mongolila Noin ttlmskit panyahi*i; S. Teplouhov, Raskopki ktngana u gorah Noin Ulaj G. Borovka, kaltwncksfodi*ii ; C. Trever, Excavitions in Northern Mongolia, tg24-tg21; L., rgge; P. Yetts, Diiaacrbs of ilu istorigcskae znagcniye arluologigcskih natndak

April, rge6; G. Borovka, Dic dct Expedition Koslow in fur Mongohi, rg24, rg25, Arch. Anzeiger, 4r, 1948, s. 342 v.d.

Kozha cxpdition, Burlington Magazine,

Fwb

M.d. I. asrrn baglangrglarrna ait olan Noyun-Ula buluntulan, Btiyiik Hun devletinin do$u krsmrndaki Mogol rlundan olan kabileleri idare eden prenslere aitti. Bu buluntular, Hunlarrn gerileme$e bagladrfr ve btiytik tilgiide Qin an'ane ve ktil-' ttirlerini kabul ettikleri devie tesadiif eder. Bu mezarlardan grkan eqyalardan, bu biilgelerde hiq gdriilmemiE bir" ktiltilr hazinesl karqrsrnda oldu$umuz anlagrlr. Bu hazineler, qiphesiz ki Biiyiik Hun devletinin siyasi kudret ve kuweti sayesinde toplanabilmigti. Mezarlardan grkan iiliiler,' mongoloid rrka mensuptular. Tunguz olan bu Mogollar haklanda rrklar bahsimizde izahat vermi$tik. ar Burlington Magazine, rge6,

ri F

t: $.

April.

ORTA ASYA.TARIHT

rg24-rg2i yrllannda Rus Co$rafra Kurumu'nun araqtrrmalarr arasrnda, P.

Kozlov Kuzey Mogolistan,da bazr

.t\ r lt)

kazrlair

s ( 'ij

tlilrrt"r'

,,.,,,,;\'

?/tt ttt t')

Levha 5

lar;3.

Hunlara ait Noyun-Ula buluntular,:

Elbiseler;

Sag iirgii'Icri;.4. Krsa gizme; 5. Efsanevi arslan

Sapta-

ve kulaHr lartal.

miitqekkil olan bu heyet, kazrlianmn srklet merkezini Selenga nehri havzasrnda Noyun-ula d.aSlanndaki kurganlara inhisar ettirm\lerdi. YamaEiardla ve ri"*o ""iirf.f"-f""*f"*-. halinde yayrlmrg olan ere kurgan'birer birer kazrldr. ti,. L,rrganlardan r, 6, 12, 28, 25 numara ile giisterilenler Hun prenslerine ait idiler. Hun prensleri unnrmiyetle ytiksek da6lara giimiilmekte idiler. igine dolan t"t iutan g.ui."rt -Mezann 'sebeple donuyorlar ve asrrlarca erimed,en kahyorlardr. Bu

kumaglar, afageserler ve hatta cesed.rer gtirtimeden

"u**r-i"u &adar gelebilmiglerdi. Mezarlann &t krsmr piramid Eeklinde taE ve toprakla yi.ikseltiliyordu. Mszann ig krsmr umumiyetle

'+; :41

BUYUK HUN

DBVLETI

iki

i l

btiltimden teekkiif etmekte id.i. Mezar gukurlan tedrici olarak derinlegiyor ve bir dehlize giriliyordu. Bu delhizden tabutun kondu$u biiltime geliniyordu. Tabut .bu iq htcrede g m. derinlikteki bir kuyu igine gdmiilmiigti.i. Bu hiicre muntazam kesilmig kalas ve ktlttiklerle kaplanmrgu. Tabutun'uzunluiu i.ig metrc kadardr. Bazr tabutlann kapaklannda ipek kumaE kahnhlanna da rastlanrmltr; Bu kahntrlardan, tabutlarrn ipek kumaqlarla kaplandr!'rm anhyabiliyoruz. Kumaqlann tizerinde altrn plikalann ve tutkal izlerinin bulunmasr, alun plikalarla siislendiklerini ve tabut iizerine yaprgtnldrklannl gtisterir. Tabutlarrn ig yiiziinde lAke ve boya izlerinin de giiriilmiig. olrnasr, ewelce tabutlann iEinin boyanarak siislenmiq oldu$u kanaatrru dofurmaktadr. 6 No.h 'kurganda, stielenpig bazr mobilya ayaklan da ele gegmiqti. Bu ayaklara dayanan bazr bilginler, tinceleri Hun tabutlannrn ayakh 'olduklarrnr iddia etmiqlerdi. Mezarlann koridorunda matem alAmeti olarak ya$h kumaqlai da bulunmuEtu. Okuyuculartmrza Hun prenslerinin mezarlarr hakkrnda daha genig bir fikir verebilmek timidi ile bu kurganlardan ikisini daha tefemrath olarak tasvir edecdiz (bk. Lev. 5). Qit ve iran kumaglannrn en giizellerini bulabildi$imiz bu kurganda adeta btittin ev egyalan toplanmrg gibidir. Muhtelif gekillerdeki at takrmlannrn yamnda boyundan ba$lanan insan baqhklan, pantalonlarr da bulunmuqtu. Mezarrn sadece giiney koridorynda yirmiden fazla ipekli net'ine rastladifrmrzr st!y' lersek bu kurgamn iginden grkan egyalar hakkrnda agrk bir

f,npnddc rI t' l{..h rort

fikir verebillriz. frt ddr. Bu mezann en meqhur eseri bir Hun portresini ihtiva dErr ,5. N.& eden kumaq pargasr idi (Trwer, T. I). Burada 85 tane altrn trars plikamn bulunmug'olmasr bu prensin serveti ha^klenda bize bir fikir verebilir. Bundan ewelki mezarda kaplar datra ziyade :

afiagtan yaprlmrgtr. Burada ise kaplann ekserisi bronzdan yaprl' rru$ ve madeni

rastlianml{tr.

idi. Hatti bir vazo iginde Eay kahnulanna da

'Bu kazrlarda elde edilen eserler, Borovka, M. Ebert, P. Yetts, C. Trever, Kozlov, A. Alfdldi, N. P. Tihonov ve.Hentze tarafindan incelendiler. C. Trwcr, Noyun-Ula

Ietbn Elma[-Ja

ft f@ t6r-r$ t t gclc

It--trb 9! E fx [o n[n. r.Dcdcl

ORTA ASYA

mezarlarlnda bulunan e$yalan baghca i.ig gruba ayrrmr$tr: r..Qindengetirilmig e$yalar; 2. Yakrn $arktan veya Giiney Rusya'dan gelmig e$yalar; 3. Yefli olarak yaprlmrg Hun eserleri. Bu srnrflandrmayr biz de kabul ediyoruz. $imdiye kadar bilginleri ilgilendiren eserler, daha ziyade Batrdan ve Qin'den gelen eserler olmugtu. Bu sebeple Hunlas tarafindan yaprlan qyalar halkrndaki bilgilerimiz hali karanhktan kurtulamamqtrr. Mezarlara giren sulann donrnasr, a$ag eserlerin ve kumaglann uzun zamarl bozulmadan saklanmasr iqin miisait bir muhit yaratrru$tr. Fakat bu rutubet di$er yandan da madeni egyalarrn gilrtytip kaybolmalanna sebep olmugtu. Elimize gegen keqeler iizerinde umumiyetle renkli ytin iplikleri ile yaprlmrq aplike tezyinata rasthyoruz. Bu teknik, Flun san'atrmneniinernli hususiyetlerinden biridir. Dokuma teknigi, ya Qin veyahutda Bizans teknigi ile ayru idi. Eserlerin Rus miizelerinde bulunmasr, Hun kumaglan tizerinde tetkik irrrkimm ortadan kaldrrmaktadrr. Fakat kumag ve kegeler iizerine yaprlan bu aplike

iglemet"i''igibtiytikbirihtimalileHunlariaiiiai.

Tamnmrq Qin san'atr miitehassrslanndan P. Yetts, NoyunUla'dan grkan Qin kumaglarr tizerinde iizel bir Eekild.e gahltr.' P. Yetts, kumaglar iizerindeki Qince y4ztlan da okudu. Ve bu husustaki bilgimiz oldukga katt bir qekit ald'. Di$er tarafran JaponlS. Umehara tarafindan Kore ve Mangurya;da yaprlan hafriyatlar da ortaya,bazr meseleler Erkardr. Biraz daha-muahhar olmalanna ra{'men Kore buluntulan, Noyun-Ula ili biiyi.ik bir yahnhk gtistermgkte idiler. Bu benzerlik bilhassa kug resimli afag kaplarda kendini agrk olarak gdsteriyordu. Bundan da anlaqrldr ki Biiyiik Hun devleti Kore'den Istanbul'a kadar olan saha ile bir'miinasebet kurrnugtu.

4. Altay KATANDA

kiilt0r gevresi BULUNTULARI

Raporlar: W. Radloi Aus Sibirien, II, s. 68-143 ; Sibirskic drauuisti, ZRAO, Novaya seriya, 7, s. 147-116; A. Zah'at.ov,AttQuitit"s of KatafuIa (Altdi), Journal of Antrop. tnst., 55, r9a5, s. 37-57; Mawiah po artaohgii

GlM, I, r9e6, s. 169r-178. Tetkiller: E. H. Minns, Sqthins and Grccles, s. e4&a5o; Kiselev, DIYS, 339-34r; S. l. Rudenko, Ski,fskaya probtma i Altayktu laiod*i, tAN, 1944,6; E. C. Vidonova, Katandinskiy halat, Trudr GlM,8, r938, s. 169-r78.

Si6ird, Trudr

BUYUK HUN

DEVLETI

Altay'da Biiyi.ik Hun devletinin ktiltiiriini.i temsil eden Katanda, Pazrrrk, $ibe. Hemen hemen aynr dev/e ait olan bu kurghnlar, Altay billgesirtin en eski pirens mezarlarr idiler. Radlov, Katanda brilgesinde iki kurgan tipi tesbit etmiqti. Bunlardan birincisi btiytik tip, diferi de kii'giik tip *"uurtut*. Bi.iyiik kurganlar, kilEtiklere rLazaran daha eski idiler, Biiyiik kurganlann hepsi de mezar lurstzlan taralindan bir defa yoklanmrgtr. Fakat hrrstzlar, ekseri krlrganlarda'tabutun gttmiildiigii yere kadax inememiqlerdi. Bu kurganlardan birinin iE krsmrmn geniEli$i 20 mere kadardr. Bu geniq kurgan{a altr tane at iskeleti bulundu. Ele gegen eqyalar arasrnda, esri bir Tiirk krhcr da vardr. Mezar odasr yukarrdan aga$rya do$ru daralmakta ve orta '}:rsmrnda ise tabutlann kondu$u yer bulunmakta idi. Tabutun kondu$u yerin tavaru ve yan duvarlan btiytik karagam kiittikleri .ile kaplanmrEtr. baqhca kurganlar gunlardr:

lki ceset, tiEer ayakh iki sedye iizerine brrakrlmrgtr. Iskeletlerin boylarr r.8o metreye yakrndr. Oyle anlaghyor ki, bu mezarda insanlarla hayvanlarrn gdmiildtikleri yerler birbirinden kahn brilmelerle ayrrlm4tr. Iskeletlcrin baqr dofuya dofltr konmuqtu. Elde edilen baghca buluntular elle yaprlnerE afag hayvan figUrleri ile buzlar arasrndan qrkarrlanelbiseler idi(Lev.84). Altrn kakmah dii$meleri, altrn stisleri bulunan bu elbiseler, hrmrzr ve yeqil kumaglardan yaprlmrEtr.'Bazr bilginlerin fikrine giire Ka' tanda elbiseleri lran elbiseleri ile aynr olabilirlerdi. Bazrlan ise bunlan bugiin dahi Sibirya'da yagayan elbise tipleri ilg rnukayese etmiqlerdir. Biz de bu ikinci gruptan olan bilginlerin fikirlerine igirXk ediyoruz,'Katanda kurganrnda bulunan a$ag oymalar Noyun-Ula'daki eserlere,gok benziyorlardraa. Bu oymalan Ural btllgesi ve Giiney R.usya?daki eserlerle de mukayese edenler vardu. Katanda"da bulunan atlar ila cins itibarr ile Pazrnk atlarrna beriziyorlardr. Katanda kurganlarrrun Kronolojisi de miinakaqahdrr. Katanda kurgam M.d. II-I. asrrlara ait olmal idi

45.

s. r90.

Trever,

.Erc.

{f Giiney Rusya ile mukayesesi igin bk. DIYS, s.' g42-g+3i Katanda atlan: DIYS, s. g4I; Kronoloji igin bk. A. A. Gavrilova,-Rnshopki Mogilnika Kataida II, SA, 27, rgb1, s. a67. $ibe'nin ilk devirlerine tesadiif eder.

r I

I !

',i

ORTA ASYA

6z I

A:-IRIK

LUNTULARI

Raporlar ve tetkikler: 1..Y. Baranov, Merzhta u ',Skifskih,' ,togilah Paztr* a Gornom Attala, IVGO, B5, 3, ig53, ,.. z69-278; M. p. Gryaznov, Raskopki kryqicskry trcgih na Altaya, tgz&, Qelovek, Nr. z-4; Ttu Paztr* bwial of.Altai, AJA, r, r933r s. 4r v.d.; Pamyatniki Maymhskogo ctapa epaha rannih kogcunikoa na Altac, KSIIMK, 18, tg47; Pnu1 Paztrt!*ki1t kurgan, Leningrad, tg5o Iz dalekogo Foftogo Alta2skoga kraya, Barnaul, rg5o; Mitwsinskie kamznnu babt a styaz, e rckotonmi rcotmi matrialami, SA, 12, rg5o, s. 2r7-25oi S. V. Kiselev, Iz rahot Altayko2 ckspcttitsii GIM u ryg4, SE, rg35, r ; Altay a Skifskot wcmya,YDI, rg47, 2t DIYS, M.-L., rg5r, s. ga6-392; urogiga

M. F. Rozen, tkot y

rudnika na

rcvie dannu o drcanih.gornth rabotahna (meircgorskom

Altay, SA, r6, r95r, s. 3?7-g3o; S. I. Rudenk o, K pihoaniopotogii

fujnogo Altaya, Sb. "Kazaki", L., i936; Skfskoe pogrebmiltc Vistognogo Altaya, SooSeniya GAIMK, r93r, r ; Skifska2a problcma i Altaykic naUa*;, liN, Ser. Istoriya i fil., rg44, Nr. 6; Vtaroy Paztr*ski2 Kurgan, L., rg4}; Drea-. ncysa2a Skifskaya Tatuiroaka, SE, rg4g, 3; Kultua Altaya oremzni soorujani2a Paztr*skih kurganot, KSllMK, rg4g e6; Predaaritelruc soobgenic o raskopkah o Ulagwu rg47, SA, 1949, rr; Taturioaka Asiatskih Eskimosoo, SE, rg4!2, r; Raskopki Pa<rnksho2 gruppr kurganou,

KSllMK, rg5o, 92, s. rr-25; DrcanE

istariigornogoAltaya,Yt, rg5o,2,s. r55-r59; P2atyPazmkskiykt4gan,KsllMK, r95r, 3li Gornoaltayktu nalwdki i skifi, M.-L., r95d; Tenkidi igin bk. SA, 19, 1954, q. 328-gg5; Kultura nasehd2a gonogo Altaya u Skifskoc arcm2a,M.-L.,

1953; f, aoprosu o datiroukc i istniko-kulturna2 otsenke Goraoattayskih naludok, SA, e7, 1957, s. 3or-3o6; S. A. Semenova, Obrabotka dcrioa na drdancm Altae, po materialam Paztr*skih kurganot,.SA, e6, 1956, s. eo4-ea6; S. M. Sergeev, V reznth..kosganh ukrasai2ah konsks uezdN, ;z,,Skifskogot, Kurgana na Altae, SA,8, 1946, s. z8g-z9e; V. S. Sinyaev, Matcriah k artuohgi4eikolt kartc Nijnago Quhma, SA, r3, r95o, s. 33r-3,+oi K. F. Smirnov, Rudenko'nun "Gornoaltaykie nalwdki i SkiJii" adh kitabrmn tenkidi, Vl, rg53, z, s, r r9-r22. Antropolojik tetkikler: G. F. Debets, Pahoantropolagiya, s. l4r v.d.;

V. V. Ginzburg, Matniah k

zalutana,

KSIE, 14,

aitropotogii ilrconago nottttril,o

1952, s. 84-go (bu tetkik daha ziyade

Vosrognogo

Ka-

irtiq loytairraaU

buluntulara aittir).

Pazrnk buluntularr mtiteaddit yerlerde da$rmk olarak serpilmig birgok mezaxlardan miitegekkildi. Bunlar ara$ndi yalr$zca beg kurgan kayda de$er mahiyette idi. Bu beg kurgan ve hazr raporlaxr $unlaxdr: r. Kurgan: iuf. p. Gryaznov, Qelovek, Nr. z-+; paztnlskiy kurgan, M.:L., rg37; Rudenk;, Soob$eniya G-AIMK, rg3r, 2, s. 25-gr; IAN, SIF, 4, 1944; Kiselev, DIyS, s. g34. fc N. Fettich, Bronzcguss, s. .t Ayot erer, s. Zg.

l il

ll x

72,

. z. Kurgan: Rudenko, Vtoroy Pazrrrkskiy kurgan, L., rg48; SA, rr, rg4g, s. z6r-z7o; KSIIMK, e6, s.'97-Io9; SE, r94g, s. I33-r43; r95o, -- s. t55-I59.

Z, I i t,

KSllMK,

g2, s.

II-I5;

Voprqsr istorii, e,

g. K"isan: KSIIMK,32,s. Ir-e5; VI, z, I95o, s. I55. 4. Kurgan: KSIIMK, 32, s. 2r-25. 5. Kurgan: KSlIMf, 37, I95I; VI, rg5o, s. 155; Kise' DIYS, s. 3g2. lev, Paztrk kr"gurllttttttt kronolojisi hili miinaka'qahdrraE' Prc*Xlryu. lmra ,lnr. Biitiin bu mi.inakaqalara rafimen bu kurganlann M.ii. II-I. lorhi a0. Katanda kurasra ait buluntular olmalarr gok muhtemeldi .

t i

r t

ganlarrna yakrn

bir devre aitti

50.

fug. Pazutk kurganlannda bulunan iskeletlerin btiyiil,< bir fiur brdr rillo-

ekseriyeti beyaz rrka mensuptu. Cesidldrin mumyalanmrE olm4sr, r.lalL

I l r

'@]B

r *-

t$ r-

j i

r I I

l z

l V.

ffiffiffi

i I l l

II f i

;

:, l

I !

ti I

L 3

Altayhrdq Btiyiik Hun devleti ga$rna ait'Pazrnk - r. .Elbiseler; z. Kege gizme; 3' Insan viicuduna buluntulan; yaprlan ddfmeler; 4. Taraklar; 5: Kugtik bir masa' Levha 6

.8 L. R.

Krzlasov, SA, 19; L. A. Evtyuhova, VI,6,

1955; DIYS, s.g7gt

SA, 17, 1957, s. 3ol-3o5.

1r SA, 27, s. 3o5. 50

Aynr eser, s.

e67,

1954;

Vl, rr,

{?hr

oRTA AsYA

rrklann tesbitinde qok ige yaramurrr. Elseriyeti telkil eden bu beyaz rrk iEine, az miktarda mongoloid unsurlann da kangmq oldu$'unu giiriiyoruz. Prof,'Debets,e giire bu mongoloid unsurl lar, Altay da$larinr isgal eden Hunlar olmaLydrlarsr. Fakat biz Hunlann ta.mamen mongoloid bir rrktan tegekkiil ettiklerini bilrniyoruz. Esasen Prof, Debets'in nazariyesi, Orta Asya'nrn tarihi tekimiili.ine de ayknd''. Biiyiik Hun devletinin ricili arasrnda muhakkak ki mongoloid olanlar da vardr. Fakat bu tipi btitrin Hun btiytiklerine tqmil etmek do["ru de$ildir.-Hunlara ait tizet lesmrmrzda bu mesele miinakaqa edilmiEtir. f,anrhnr qctr Pazrnk kurganlarr, tip itibarire $ibe ve Berel kurganla'nrn benzerleri idiler. Etraflan tomruklarla kaplanan mezarlann tavanla' da kuina-g ve kegelerle tirtiiltirlerdi. Bu idet NoyunUla'da da vardr. Mez,ar odrrrrrrrt' iist krsmr, tizerindeki toprak tabakasrna tahammiil edebilccek gekilde birkag kat daha iomruklarla tihkim edilir ve bunun i.izerine de ham ioprak serilir, ham topra$rn tizerine de taglar yr[rhrdr. Atlar, insanlara mahsus bu mezar odaurun drgrna giimtiliirdii. Bu tip mezarlar 'Hun, ktilttirtintin miigterut Uit hususiyeti idisr. r#tru Fikrimizce Pazr'k'taki qfag iggiligi iki bakrmdan tetkik ^tti edilmelidir. Bilindifi tizere aSag oymacrtigr, Hun gaf.rna ait kiiltiir merkezle,rinin mtigterek bir hususiyeti idi. At koEu-rrrlarrna ait gegitli stisler, ktigiik masalar; kaplar, hava.n eltreri ve birqok ev egyalan hep a$a4larrn yontulmasr suretile yaprlmrgtr. Hunlarda alag torna igrefinrn de oldukga ileri oldu$u anlaqrhyor. A$ag. iqgiligine ait ikinci teknik ise dtilger veya mnxangoz iqleri idi. Ikinci Pazrnk kurgammn duvarla' bigilmig tahtalar ve tomruklarla kaplanmrgtr. Bu tomruk ve tahtalarda balta a['rzlarrnr da aErk olarak gtirmekteyizsa (bk. Lev. 6). ElUro vo 16' Pazrnk mezarlannda buzlar arasrnd.a muhafaza edilmek qyrha suretile, giiriimeden zama.'.r'rrlza kadar gelen giimlekler ve di$er elbiseler bulunmuqtu. 'Ikinci Pazrrrk intgr*ttdr bulunan iinii kapah bir gdmlek, Noyun-Ula'daki bir giimlefi,e gok ben. zemekte idi. Katanda kurgarunda da bu tip bir giinlc*e rastla, 5r Debets, Pahoantrofohgilta, s. r4r vd. 58 Rudenko, Gon. Altalta, s. l5-6e.

S. A. Semenov, SA, e6, 1956, s, zo4-226.

BUYUK HUN DEVLBTI

makta1nz. Palnrl<. giimle$inin iizerinde altm siisler de giirmek teyiz. Ayrrca, iiqiincii kurganda, elbiselerin fiyong Eeklinde dii$iimlenmiq kugaklarrm da buluyoruz' Tiirkl*i\kqftan q"d+leri uzun elbiseleri pazrrtk'da da bulabiliyoruz. Elbiseler b-akrmrndan iki Hun ktilttirti olan, yani Pazrrrk ile Noyun-Ula, iki akraba ktilttir olduklanru agrk bir qekilde giistermekiedirhr ra. Ele gegen kzgc Aoraplar, taraklai ve alnalar da o devrin Luyut tarzr hafk.rnd,a bize Lir fikit verebilirler. KeEe-goraP ve gilme giigebe Tiirklere mahsus bir kiilttir unsuru idi. Pazrrrk tyattu"r iie Qin'den getirilmiElerdi (bk. Lev. 6). Pazrnk kurganlarrnda, bol miktarda donmuE at cesedlerini P'r* drrn de bulmakt.yt". Bn cesedlerin tetkiki bize o dewin at cinsleri hakkrrida dofru bir fikir verebilmektedirler. - Bu mezarlarda baglrca iki tip ata' rastlamaktayn. Birici: tip, bozlu- vâ&#x201A;Źya Mogol atr denen tip; ikinci rrk ise "Tiirkmen att" denen, yiikseL boylu iyi cins'atlardr. Urnumiyetle Orta Asya'run--yerli *, atlan, "Mogol'n veya "Prjev4tkll adr verilen. a-tlardr.- Ikinci tip, yani yiiksek atlartn Batr Ttirkistan'dan getirilmiq olmalan qok muhtbmeldir. Qiinkii Qin kaynaklan,'Ferganahlann gok isit, kendi tibirleri ile "kan terleyen" atlarrndan bahsetmektedirlersE. Bununla beraber Krrgrz ve Kunkanlarorn da gtizel atlarr vardt At cvcrrai Pazrrrk'ta, atlarla birlikte pek gok eyer de elimize geqmiqtir. Efierlerin etrafi umumiyetle sarkan kordonlarla veya piisktille"rle stislenmekte idi. Ytzii ise yiin aplike ile grifonlar ve efsa-. nevi hayvan resirnleri yaprlmak suretile doldurulmuqtu, Aynca eyerlerin arka ve 6niinde, "eyer kagr" dedi$imiz a$a.q lrytmlanna da rastlamakt4yrz,so. Bu eyer ka{Ii"rr, Altayda Kudrrge ve Yenisey'de Krrgrz kurganlarrnda av sahnelerini tasvir eden ,oi-t"ti"'stislenmiqti. Eyiti" iin lmnunda madeni plAkalarla siislenmiq bir gii$iisliik ve arkasrnda da bir kuskun t**.- Kaslwn daha ziyad" Qi" ve Sasani tipinde idi. Qin ve llani kuskunlannda atrn sJrgrsrrla takrlan bir atkr yoktu. Pazrrrk'da da iiyledir. Eyerler iizerindeki tasvirlerin birer birer izalnaa eserimizin hacmi kifi de$Idir. Kiilti.ir tarihi balsmrndan btiyiik bir 6?. defieri olan bu sahnelerin izahrru baqka'bir ettide brrakryoruz

Lw.6. Hangar, Das Pferd, s. 356. ' 5? Rudenko, Gorn' .A,lt., r. Ior. DIYS, s. 377, 388; Rudenko, aynr eser' s. ,61 Bk. 55 6e

165-185'

66 fd.tLt

At fokd

fodfrkl

ORTA ASYA,

Birinci Pazrnk kurganrnda bir Hun krrbacrna rastlamak: tayrz. De$'nefin ucuna bir deri srrmln sanlmasr suretile yaptlan bu krrbag,-sonraki Orta Arya krrbaglanna da benzemektedirs-8. Pazrnk gemleri ortadan rnafsalh ve iki kenannda da' iki dizgin halkasr ile siislenrniEti. Bu halkalar, qofu zaman asllan hayvan figiirleri ile de mi.ibalflfah bir qekilde teryin edilirdi. Bu a$ag veya bronz figtirler sayesinde, Pazrrrk kurganlanmn bir yandan Gi.iney Rusya ile skr miinasebetler kurduSunu ve difier yandan da Baktriyandaki Greto-Budist san'attan birqok qeylerialdrfirm anhyabiliyoruz. Paz:rrlk gemleri, tip itibarile Altay'da Katanda ve Aragol kurganlanndaki gemlere qok yalm idiler. Bu tip gemler, Milflttan tinceki asrrlarda Orta Asya ve Sibirya'da gok yaygrn bir halde idi 5e. At ve geyrk maskeleri, Pazrnk kurgarrlanntn Gn kara.kteristik eserleri arasrnda sayrlmaktadrr. Bu maskdlerin hangi dini inamgtn tesiri altrnda yaprldrfrru bilmiyoruz. Maskelerin umumiyetle yiiz krsmr gok tisl0plandrnlmrg bir Eekilde si.islenmigti. Maskelerde ayrrca geyik boynuzlanna da rastlamaktayn. At-ve geyik maskeierine ilive olarak bir de kaplan maskesi bulunmugtum. Pazrnk'ta bulunan bir tabut iizerindeki cennet kuquresimleri, Altay kiilttiriine Qin tesiri meselesinin miinakagasrnr yeniden canlandrrdr. Cennet kuqlan, yaru Phoenix motifleri Qin san'a' trrun batlya doiru yayr\run emin iEaretleri olarak kabgl. edil miqti. Cennet ku$u motifleri, Hun qa[nnda bir yandan Orta Asya ve Altay'da yayrhrken; difer yandan daBatr Tiirkistan'da Greko-Budist san'atta gtiriilme$e baglanmrqtr. Bu motifleri $ibe kurgarunda da bol olarak giirebilmekteyizrt (bk. Lev. 7). Pazrnk kurganlarrnda bulunan silihlar umumiyetle Iskit tiplerinin bir devamr inahiyetindedir. Bilhassa iigtiricti kurganda bulunan bir kalkan, eski Yunan kiilti.iriintin Orta Asya'da yayrtrru$ oidrrgoo.ttr en gtizel bir delili 14ior. Qubuklann yanyana getirilerek bir qit geklinde ba$lanmasr suretile yaprlan bu kalkan tiplerine, Giiney Rusya'da bilhassa Iskit dewinde rastlamaktayrz. Madendwr yaprlmrg silAhlann go$u rutubettein giiriiyerek z4rrranrqillz4 kadar gelememigtir.

't8 Rudenko, r.

r4o.

DIYS, s. 36&379; Rudenko, T. XXX, XLIX, s. DIYS, s. 383. 'o sl DtYs; r. io+. 6e

'l .Rudenko, aynr

eser,

t55.

16o

i'1,:L::i':-: rj

67\

BUYUK HUN DEVLETI

d L ()

o ().

()"

6t tr'

,o dl J' k N d

A I I

t'\ d o 11

I i,,ii

:ij

ORTA ASYA

68 Olfitalo -.-. t lrrud.fl lfitdcr

Pazrnk'ta bulunan cesedlerin viicutlarrnrn yaprlan drifrinlerle siislendi$ini gtiriiyoruz. Ekseri cesedlerde, vticudun iem

ijn ve hem de arka krsrmlan ba$tan a4a$rya kadar dii$tinlenmigti. Ayrrca mumyalanan tjltilerin derisi "T" geklinde aErlmrE ve sonra da dikilmigti. Bu hAdiselerin neyi ifade etti[ini bilmiyoruz.or

Kqr$en cdllco rthr

Adalelerin grkarrlmrg olmasr Eok 'muhtcmeldir (Lev.6). Pazrnkota kurban edilen atlarrn kulaklarrnrn6a kesilmiq olmasrnr bilginler tiirlti gekillerde tefsir etmiglerdi. Bunun en gi.izel izah tarzr, Eiiphesiz ki Prof. Abdi.ilkadir Inan taralindan yaprlmrqtr 6r. Prof, A. Inan'a giire kurban edilen on atln niqanlarrrun 'ayn ayn olmasr, atlarrn on kabile tarafindan hediye edilmiq oldu!'unu giistermekte idi. Aynca atlann kuyruk ve yelelerinin"de kesilmesi, Tiirklerde qok tarunmr$ blr matem alAmeti idi. Sayrn Profes6riin fikrine biz'de tamamen iqtirAk ederiz'. Kurban edilen atlann aygrr olmasr da Tiirk ddetlerine uygundur.

gine TULU,NTULART M.

P..

Gryaznov,

Ragkopka kn2ajeskol mogih na Altae, "Qelouek", r'928,

2-4, s. 2t7-srg; Fiirslengrdber, Wiener prdhistorische Zeitschrift, rge8,-r7. s. I2o-r23; AJA, rg33, 27, t, s.3o-45; Kiselev, DIYS, s. 334-538, T. XXX.

Antropolojik tetkik ve miitalealar igin bk. G. F. Debets,

pologrya,

Paleoantro-

s, r39-r45.

rgeT senesinde Altay lda$larrnda yaprlan kaztlar esnasrnda Ursula . rrma$r lcyrsrndaki $ibe mevkiinde yeni bir kurgan bulunmugu. 45 m. gaprnda ve 2 m. yiiksekli$inde olan $ibe kurganrrun kanst 47 giin devam etmiqti. Esas mezar 7 m. aEa$rda bulunmakta idi. Mezar krsmr, kalaslarla inqa edilmig iki nrezar odasrndan miitegeRildi. Zengin ve niifuzlu bir gefe ait oldu$u, grkan egyalarrn anlagrlan b,. kur"enginli$inden garun tarihlenmesi, mezar odasrnda bulunan likeli bir Qin kabr pargasr sayesinde olmugtu. Prof. Umehara'ya gore bu kap, M.6. 86 ite 48 seneleri arasrnda yaprlmrq idi. Mezar birkaq defa, Eok eski zamanlarda hrsular tarafindan yoklanm$tlj cr Rudenko, aynr eser, s. 3eB, 0d

AJ,

r88,

A. Inan, lkinci Ttirk Tarih Kongresi, s. r4z1 M. P. Gryaznov, rg33, s. a4 v.d.

BUYUK HUN DEVLETI

Fakat umumiyetrle altrn arayan hrrsrzlar, iglerine yarainayan qyalara dokunmamrqlardr. $ibe kurganrnrn ilgi Eekici buluntularr, mumyalanmrg cesedler, zt gemleri ve di$er kogum takrmlan, a$aglardan yaprlmrq oyma si.isler, dltrnlar iizerine iglenmig: sspsrZ tezyinat unsurlarr, kdrnik kazmalar vs.dir. Demir ptikalar tizeripde, siyah boya izlerine de rastlanmrgtr. Altrn kakma (innustation,) tekni$i $ibe kurgar.rmn karakteristik hususiyetlerinden biri idi. Krugamn kig:fi Gryaznov'a giire, kcmikler iizerine yptlms tez)i.nat, Tiirk kiiltiiriiniin bir lanusiyett ue sonraki Gtiktiirk motiflni de bu iirneklerin bir deaamt idi (Lev. B.)

zryffiV@ruvvoo - ri- I <b^t!r ir

q$F g6P 0000

# ffi h* 6

Levha

VEfr

0w 00ffi

Biiyiik Hun devleti galrnaaitAltay'buluntularr: r. Kumurtukl 3. Karakol; 4. Katanda; 5. Kuray kurganlarrndan.

e. $ibe;

Antropolojik tip

meselesine gelince,

Pazrrk ve $ibe

dewindeki Altay uklan "btJoz rh"tan idiler. $ibe kurgarunda buliinan ihtiyar bir irli.iye ait iskelet tam mflnasr ile bir Mogola ait idi. Pazrnk ve Oglaktr'da oldu$u gibi murnyalanmqtr

oRTA ASYA

(Yetts.,!. r88); Altay da$arr ile gok ilgilenen bilginlerin fikirlerine giire bu ihtiyann iiliisti, dofudan, mesela Mogolistan'dan getirilerek gtimiilmiiqti.i. Ve tanlnmrl bir Hun qefi olmah idi.

Bilindifi iizere Biiyi.ik Hun devl6ti, iEinde birqok milletleri toplayan. bir imparatorluk mahiyetinde idi. Altay daSlarrndaki kurganlarda birkag rYrongor loid iskelete rastlamarnrzrn sebebi de budur. Devleti tqkil

eden Ttirk ve Mogol kabilelerinin reislegi, Biiyiik Hun devletinin aristokrasisini temsil ediyorlardr. Itfrlt !* tapdrn

1935 de Altay ve Sayan ilmi sefer heyetinin aEtr$r bu kurganlar ta$tan yaprlmrgtr. Oliilerin baqlarr gtineye dogrg konmugtu. Bu kurganlar hakkrnda bir rapor yoktur. Bu buluntulan Kiselev lf,sa olarak hi.ilisa etmiqtir 65. !

Itt'l*

rgzg da Gryaznov tarafindan yaprlan araqtrrmalar neticesinde elde edilen buluntularin en karakteristik eserleri, Db$u Sarmat kiiltiiriiniin tiplerine benzeyen seramiklerdi. Bu buluntular M.ti. V-III.,asrlar arasrna konmuqtu. Tagar kiiltiiriini.in son devirlerini de ihtiva eden bu ktiltiir, Pazrnk medeniyetinin bE]1n$g devirlerine tesad{if ediyordu66.

lccror&r hhabn

l Biyisk'in 50 km. gi.iney do$usunda bulunan bu merkez Katun nehriirin kryrsrnda idi. Meqhur Srotski kurganlanna da pek yakrndr. Burada itk hafriyat I93o senesinde SmirnoV tarafindan yaprlmrq; ayri'ca Ig52 ve 1953 senelerinde de muhtelif mezarlar aErlr4rgtr. ,Bu kurganlardaki buluntular oldukga eski bir karakter taqryorlardr. Kiselev bunlan M.6. IV. asra kor. Gryaznov ise bu merkezi daha muahhar kiilttirlerle miinasebete getirerek tarihinr M.d. II. asra kadar indiriroT.

lchnddn'

-Icef

Lrrgnr

Bu kurgan Batr Altaylarda Ursula nehri iizerinde idi. rg37 senrlsinde agrlmq ve civannda Gtikttirk qa$rna ait kurganlara da rastlanmrgtr. hrrada bulunan eserler, $ibe,. Katanda, Berel gibi karakteristik Hun ga$r eserleri ile buytik benzerlik gtistâ&#x201A;Źrmekte idiler. Kurot kurganlanmn bu ga$rna III. Kurot er DIYS, s.

329-330. 6 Gryainov, MlA,

48, s. 85; DIYS, s, 33r. s. 33 r.

.? MtA, 48, s. 9e-g8; DlYs,

:r:-.il-t.l';

,* BUYUK HUN DEVLETI

adr da verilir. III. Kurot'da da daha sonraki devirlerde oldu!'u gibi beyaz rrka mensup iskeletlcr bulunmugtugs. 1934 de Ursula nehri i.izerinde bulunan bu kurganda elde Utuh rGf,d fdf[rrrlE edilen kaplar, Siblryaldaki Tagar kiilttirii ile ba$lar gtisterirler. Bu buluntu yerine Karakol adr da verilir. Qanak qdmleklerinin eski karakter gdstermelerine raSmen, bilhassa at eyerleri Pazrnk'taki eglerine gok yakrndrr. Karakol, $ibe kurgaru yalcrunda idi6e. (Lev. 8,3)

UYATITA- KURGANI Gene Ursula nehri iizerinde bulunan Tuyahta'da muhtelif hlt fr|btlru devirlere ait ki.iltiirlere rastlamaktaytz?o.7 numarah mezar d.a bu dewe aittir. Kurganda buluna,n i.ig at eyeri ve kogumlan Karakol ve Pazrrk buluntularrna benzerler.

YAKO.NUR KURGANI Altaylarrn batrsrnda, Ust-Kan viliyetindeki Yako-Nur'da r'rlNulcril bulunan mezarlann 6 numara.hsr idi. 2g fii^ gprndalci bu kurganda bulunan en dnemli eser, Qinlilerin Han si.ililesi ga$na ait bir yeqim tagr idi. 81 kurgan da Pazrnk gafirna aitti. AEREL BULUNTULARI V. Radlov, OAK, 1865; Aus Sibirit-n, II, s. rto; Zapiski Russk. Arh. Obg., novayd seriya, VII, g-4; A. A. Zaharov, Matrriak on tlu arehcologr of Sibcria, ESA, g, s. r32-r4o; Katanda ve Kafkas buluntularr ile'kargrlagtrnlmasr igin bk. V. I. Veselovsti, Trudr GlM, I3, [, s. 362; A. A. Zaharov, JRAS, 55, T. XOV, I. Berel kurganlan 1865 de Radlov tarafindan bulunmugtu. Sonradan A. A. Zaharov, Radlov'un elde ettifi bu buluntulan

yeniden incelemig ve nefretmigti. Radlov bu kurganlaun muahhar devirlere ait olduklanna inaruyordu. Fakat Zaharov, Berel'deki aSag oymalarrn Pazrnk eserlerine gok benzedi$ini

psko1

Evtyuhova-Kiselev

ckpditsii

s. 328, 336.

.e Kiselev,

rg35 g.,

Otgct

rabot Attayskoy

-?o DIYS, s. 355:356.

rabotah Sa2aw-Attalsko2 Arhahgir9r4r, s. 88 v.d.; DIYS,

Trudi GlM, XVI, M.,

ckpnitii GIM o rg34 g., SA,

rg35.

ORTA ASYA

ag* olarak giistermiSti, Berel buluntularr Hun san'atuun muahhar hususiyetlerini giistermekte idi. Bu kurganlar, ne Radlov'un zannettigi gibi gok yeni ve ne de Pazrrrk devri ile mukayese edilebilecek kadar eski idiler. Isa'dan sonraki asrrlara ait olan Berel mtzarlannrn, Avrupa'da AttilA devletinin kurulmasrndan az ijnceki devirlerle ilgili olmasr gok muhtemel idi. Altay da$lannda, Berel nehrinin doktildii$ii yerin yakrnlannda olan bu kurga^nlann en tinemlisinin qapr 20 m. ve yiiksekli$i de 6 m. kadardr. Kurgan gok iyi muhafaza edilmigti: Mezann iizerine muntazam bir gekilde kesilmig taglar yrfrlmrgtr. Bu taq y$rm arasrnda ise bir at iskeleti ile kogumlarr elde- edilmiqtir. Diirt metre kadar derinlikte ve her tarafr i$ag kiittikleri ile kaplanmrg bir hticrede' 16 tane at cesedi bulunmugtu., Atlar iizerinde de altrn siislerin bulunmasr, bu mezar sahibinin zengrnlik ve kudreti hakhnda bize aErk bir fikir verebilmekte idi. Esas mezar odasr, karagam ve kayrn ki.itiikleri ile kaplan m$tr. Ktitiiklerin konug g.kti, di$er Altay mezarlarrndaki teknifie gok benziyordu. Mezarda, insan kemikleri yanrnda kiil ve kiimi.ir kahntrlarrna da rastlanmrqh. Buo bize iiliilerin yakrlmasr idetini de hatrrlatrrsa da insan kemillerinin bulunmasl, bu ihtimali krsmen olsun ortadan kaldrmal<tdrr. Demirden yaprlmrE aletlere de gok rastlanm4tr. Fakat bu aletlerin bronz devrine ait gekillerle yaprlnng olmasr, Hun gaSr ile yalan ilgilerini giistermekte idi. Meseli Giikti.irk dewine ait demir eserlerin Eekilleri baEka idi. Demirden bir krn igindeki krhg da eski tipe aitti. .Demirplikalarla yaprlmrg bir zirh da bu bakrmdan tetkike defer eserlerdendi. Giimiigten yaprlmrq silsler de epey bir yek0n tutmakta idi. TULA NEHRi sUtUNTULARI Raporlar ve tetkikler: G. J. Borovk a, Arh. Obsl., Severnaya Mongoliya, rge7; Archaeologia Orientalis, B. ser., I,3; N. Fettich,.Bronzeguss und Nomadenkunst, Prag, Igag, s. 7e; S. V. Kiselev, DIYS, s. 3IB v.d.;

lI,L.,

L. R. Krzlasov i A. H. Margulan, Plitngnu ogradt mogilnika Begaza, KSIIMK, 92, rg5o, s. reGI36; B. Petri, Drearcsti o4ra Kosogola, Naugn. Asotz. Vostokovedeniya, Irkutsk-, I, r9e6; G. P. Solnous!*iy, Plitagnu nugih (abq,kalya, Trwdr Otd. Istorii pâ&#x201A;Źrvobltnoy- kulturr Gos. Ermitaja, I., KSIIMK, 8, s. 36 v.d. rgr4r, s. 275-gogt Ramic kontniki .(abayka$a,

BUYUK HUN DEVLETI

Tula nehri kenanndaki Naint'e - Sumi'de bulunan bu kurganlaro Tiirk tarihi tetkikleri bakrmrndan biiytik bir de$eri haizdirler. Bu kurganlarda hem Hun ve hem de iot ttirk gugrna ait eserler bulunmuEtu. Mezarlardaki dltilerin hepsi de *ott*ip giivalyelerdi. Mezarlann iizerine taglardan bir yr$rn yaprlmrgtr. Altaydaki Katanda kurganlarrna btiytik bir yalunhk gristeren ipekli kumaglar da, bu mezarlarda ele gegmiqti. Bilhassa at koqumlan, Macaristan'daki Hun ve Avar eserlerile kolayhkla mukayese edilebilmekte idi 46. Tula'daki kemik eserler de Altay'daki Katanda buluntularrna benziyordu. Bilhassa kalb geklinde ve bronzdan yaprlnirg kuqa"k stisleri, Macaristan'daki ilk Macar eserlerini andrnyordu a?. Tula buluntulan kanaatimize gtire, tekrar tekrar,incelenmelidir. Orhon kryrlanna yaLrn olan bu yerler, Ttirk kiiltiiriintin itk gekitleri haklsnda bize agrk fikir verebilirler. 5. Tann

daflan kiiltiir

gevresi

Rapor ve tetkikler: A, N. Berng tam, Arluohgigcskir kontun Ti2aryan2a e-3, Frunze, ry45; O dreurcst2ii TianSanlta, Tyanganskaya Pravda, 3o.9. rg44; Iz istorii kulturnth salazc2 Fergant i TiltaaSanya, Sb. A&ademilu K. I. Skryabinu, Frunze, tg45; K istoii Fergarc-Turkmmshih kdht?nqh otrcsayijt, iz itogov arheologigeskih rabot 1945 g., IAN Kirg., 4-5, r946i Iz istorii Vosbgnoy Fngan i Ala1a, IAN, Kirg., 6, tg47; Drconlalta Fagana, KSllMK, zr; Iz itogou izigenia drcuru2- istoil-'Kirgizisiana,

i Alaya, IAN, Kirg.,

tl,N Kirg., 7, ,g4li

ArtuologQcskala ekspditsiya na Pamir, Vest. LGU, re, a chtogcwza' Tojnogo Kazalutana, lAN, Kaz., Ser. Dreimiy Iiyot-gaa, KSIIMK, 98. Bernqtam'rn giinli.ik gazetelerde

tg47; Problem dranult istotii

fu.r z;

yazrlanm bibliyografyamrza almadrk. Bu konuda Berngtam'rn gu etiidlerine de miiracaat ediknelidir: htoriko-kutttnne pogkie SeacrnoSt Kir7rr;; po natcrialam Bolsogo Qqskaso katula, Frur:v:e, rg43i-.Aituolqgigcskid natcriatt iz Semircg2a, PIDO, 6, rg34; VDI, 4 (g), rggg; fOVn, II, r9i9; KSIIMK, grkan

4, rg4oi VDI, a, ry4o; Kcnkolskiy Mogilnik, Arheologigeskie ekspeditsii Ermitaja, II, ig4o; Pamlatniki stoiw Taldsskoy dolint, Alma-Ata, rg4r; Nckotorie ingi arluologigeskih rabot u Semircge, KSllMK, 13, 1946; Aiauanskit nashalnu izobajcniya i dreonlta2a stolitsa Farganr Ergl', SE, 4, tg48i Omoonu ctafi istorii hultun Semirepa i Ti2anganya, SA, II, rg4g; lsbri*o-artuolagQeskic ogcrki Tsmtrabngo TEan-ganlta i Pamiro-Alalta, YlA, e6, M. 1952. ?1 Gryaznov, Raskopki nd Altat, Soob|teniya Gor. lnr*it ja, I, L., r94o, s. r7.r8; DIYS, 9. 356-357.

is@to EC

lffiG ffiH[

@"r

W ,ffi

ffifr0 ,e=) -^.

'ffi ffiffi@ T

Fb f tT

*@qe

.:::it-t1l

, t .: :. ,'

'r|l

.: ,:,

-'..1'

'."i 1

BUYUK HUN

DEVLETI

Biiyiik Hun hiiki.imdarr Mao-tun, M.ii.III. asrrn bagrnda devletini kurduktan sonra, hAkimiycti altrna aldrfr Orta Asya kavimleri arasrndaki asiyig ve birl;Ee ,biiyiik. bii ehemmiyet vermigti. Hatta Qin imparatoruna yazdtsr mektuplannda, eli silih tutan Orta Asyahlarrn sulh ve siik0net iginde olduklarrm ve bunun kendisi igin kAfi bir saadet oldti$unu ifade etmektedir72. Bu sebeple Tann da$larrnrn eteklerinde, Biiytik Hun devleti taralindan kabileler arasrnda kuiulan bu birlik ve kaynagma, kendini ktiltiirde de giisterdi. Hun ga$rnda Tann da$larr tam bir kiilttir birligi gtistermekte idi (bk. Lev. 9). KIZART

Iki

BULUNTU,LARI

vadinin yamaglan iizerine yayrlru4 12 ktugandan

miiteqekkildi. Buradada Altay ve Noyun.Ula kurganlannda oldu$u gibi, mezar qukuru kazrldrktan sonra, gukur igine ayrr bir nig yaprhyor ve tilii bunun iqine konuyordu. Mezarlarda koyun kemikleri ve a$ag veya toprak kaplar da bulunmuqtu. Mezarlar, bilhassa Kenkol'da bulunan Hun mczarlanna gok benziyorlardr. Bazr mezarlarda iiltilerin gift olarak giimiilmtiE olmasr, iilenlerin kanlarrrun da diri diri giimi.ildtikleri intibarnr uyandrrmqtr. Fakat biz, btiyle bir Eeye ihtimal vermiyoruz. Qtinkti kaynaklarrmrzda btiyle korkung bir Adetten bahseiilmemektedir. Kemik yaylar ve demir brgaklar, Krzart buluntulanmn en karakteiistik eserleri idi. Ok uglarr, tip itibari ile bize

Kenkol buluntulanru hatrrlatrrlar. Krzart'da, ayr:ca temrenlere de rastlanmrgtr ?s. rrngin

agag

BULUNTULART

Bu yer, Tann da$lanmn orta krsrmlanndave Isf-gdloiin kryrsnda idi. Mezartldpn grkanlan e$yalar, Krzari *"*Iannda oltlu$u kadar bol ve deserli degildirler?a. Burada da tabutlar igin mezarlarda ayn bir nig agrlmrgtr. I

h F N

I E.

?r ?t

,::i. T

De Groot, Die flunnen, s. MIA, e6, s. 6o-67, r. r3o-3g. ?{ MlA, e6, s. 6o-67; r. 3o-gg.

74.

IS.

ORTA ASYA

76 A

LAMI$IK BULUNTI.]LARI

p|.r

Alamrgrk btilgesi, hem Gdktiirk ve hem de Hun kiilttir tarihi bakrmrndan gok krymetli kurganlarr ihtiva etmekteydi. Buradaki mszarlar da di!'er Hun ga$r mezar tiplerine benzcmekte ve iki hticred"n te5J,kut et-"ttl idi ?5. Burida da butun. tulann ekserisini kaplar ve koyun kemikleri tegkil etmekte idi. Em.{pp Burma-Qap buluntularr esas itiba.rile Hunlardan ewelki Ldutuf.n devirlere, yani M.ii. IV. asra ait idiler. Fakat bu eski kiiltiiriin yamnd.a, M.s. II. ve III. asra ait eserlere.de rastlamaktayrz. Bu sebeple Burma-Qap ktilti.irii, hem Hunlardanewelki vehem de Hun devri bakrmrndan tinemli bir merkezdi ?6. Irm |rftrolr Yukanda kayd.etti$imiz merkezlerd.en bagka, di$er tinemli rlllc llu 9r! buluntu yerleri gunlardr: r) Ili nehri kenannda Kara-Qakci ve Ltlrilrldt Qu buluntularr (M.ii. V-IV. asu.a) Kara-Tav'da I. Berk- Kara ve Nann kurganlan (M.ii: IV-III. .asrr). 3) II. Berk'Kara ve Isrg-gdl'de Karakol krtrganlarl (M.d. III-M.s. I. asrr). 4) II. Kara-Qako ve II. Kargah buluntularr (M.6. I.-M.s. II. asr). Ifualol Kenkol kurganlarr, bilhassa antropolojik tetkikler bakrmrnLruguiu dan Orta Asya'd4 btiytik bir iinem tagu. Qinlilerin, hem kiiltiir ve hem de rrk bakrmrndan Biiyiik Hun devletinin igine sokularak orada yerli halkla kangrp ve, melez Qinli bir koloni meydana getirdiklerini giisteren bir merkezdir. At

6. Kazakistan kiiltiir gevresi Raporlar ve tetkikler: Bela Posta, Archaahgisclu Studicn auf Russisclum Boden, Budapest-Lcipzig, II, rgo5; V. N. Qernetsov, V. l. Moginskaya, Gorodqe BolSoy lng, KSllMK, 0,7, r95r, s. 7847; Drcunyaya istoiya nijwgo priabya, MlA, 35, Ig53; S. S. Qernikov,Vostagw Kazalutanskaya ekspdi*iya, KSllMK, 37, s. r4p'-t1o; O rabotah Vostagno Kazalutansko2

ekspeditsii, SKIIMK; 64, 1956, s. 43-6o; Oslnanp poblant artuologiqcskogo iaqmiya Kazahstana, IAN, Kaz., 77, Ser. ist,, r95o, s. 63-7o; G. Dahgleyger Nottgooru rabota Instiluta istorii arluologii i etrcgrdii .A*adctnii Nat* Kazalukoy SS8, 77, r95o, s. 84-87; M, P. Gryaznov, K ooptosu o hulturah cfuhi poz&At Bron& o Strtft, KSIIMK, 64, 1956, s. z7-42; Istoriyl drcanih phmen ocrhntl Obi, MlA, 48, 1956; B. M. Rauqenbah, Kuami*a $igirsko2 kultun, KSIIMK,43, r95q,.!s. SS-68; V. F. $ahmatov, K aoprosu ob ehwgauat ?6 ?c

ll ilt t;i

MIA, e6, s. 6o47, r. Aynr eser, s. 68-7o.

34.

:1il

'l{

i]i

lli

BUYTJK Eazalukigo taroda,.

rruw nnvr,srt

IAN, Kaz.6, rg5o, s. Bo-gr9; K. V. Salniko'v, fojrcKSIIMK, 45, 1952, s. 4&6r; T. N.

(Jralskaya arluologi.gcska2a clupcditsiya,

ckspedi*ii a Kazalutaru, VAN Kaz', I, I95o' Arhnlogigcskie issledoaanlta u kurgansko2 i pllo' binskoy oblasQah, 37, rg1r, s. 88-96; l. V. Sinitzr n, Ailnohgigcskic issfuoani2a o Samloaskolt obtasti i lqfadrtum Kazelstata, KSIIMK, 45, 1952, s...7t; Arlu'

Senigova, O rabote

s.S8-9S;

Hore2msko2

K. V. Salnikov,

otogigukic issledooaailta u Nijrcm Pawljc i {apahnm Kazaluturu, KSllMK, 37, rg5l, s, 97-to5; Poselcaiya cpohi bronzt shpnih ralonoa /awljya, SA, XI, rgr49, s. eoj v.d.; .Artuotogigeskie raskop*i na tetritorii Nijnego Poaalje, U9. Zapiski SGU, t7., tg47. Spitzin, Matzriah po doistnrigeskoy arlwologii Rorrll', Spb., .I89g; W. Radlov, Aus Sibirien, II, s. rr3 v.d. /

Do$'u Kazakistan, Bronz ga$run son zamanlannda, Irtig boylarr ile Semiregi kiiltnriiniin tesiri altrna girmiqti. Bu b<ilgenin, M.6. V-IV. asrr ile Hun gaSrna ait buluntularr,'A113t'daki Katanda ve Pazrrrk buluntularrna gok yahnl*' giisteriyordu. Sarr - Kol, Qirigiz - Tau ve- Berkkann kurganlarr, Do[u Kazakistan'rn bu devrine ait zikre deser buluntu yerleriydiTT. Gtiney Kizakistan'da Qangal mevkiinde ele gegen eserler ise, M.6. III-II. a$rlarda, bu bolgenin Hazar'denizi kuzeyindeki Sarmat ktiltiirti ile srkr mtinasebetler kurduf'unu giisteriyordu?8. Iskit kiilti.irii, giiphesiz ki Batr ve Giiney Kazakistan ktiltiiriintin inkigafrnda biiyiik bir rol oynamqtr. Fakat Do$u'Kazakistan Hun olarak kalrmg've kurgarrlar ,bu e$ki Orta Asya qiivalyelerinin hatrralarr ile dolu olarak bize intikal etmiqti ?e. Do$u Kaza-kistan ktiltiirii, M.6. I.-M.s. II-III. a$rlarda daha yeni ve daha fazla Hunlagmrq bir ki.ilttir karakterini gtisterme$e baqlamrqtr 80. Bilhassa bu devre ait Omsk ve lrtiq havzasr buluntularr arasrnda kemik ok uglan ve kemikten yaprlmrg elrft pldkatan biiytik bir yer tutmakta idi. Artrk bu devirde Kazakistan'rh, Gtiney Ural btilge.si ile de stkr temaslar temin etti$i giirtilmektedir.

Eski Macar'ki.iltiirtiniin Orta Asya mengelerini ata,yar' Macar bilginleri, sonraki Hun ga$rna ait Tomsk buluntula{rna biiyiik bir ijnem vermiqlerdi. Burada da iizerine dikkati geken

S. S. Qernikov,

.t V.

KSIIMK,

l. V. Sinitzin, KSllMK,

97,

t44 v.d.

57, s'97 v.d.; SA, IJ. Qernetsov; KsItMK, 37, s. 78 v.d-

S. S. Qernikov, KSltMK, 64, s. 43 v.d;'

rr, s. 2o3.

?8 .

ORTA ASYA

: birinci derccedeki

dnemli eseiler kemik ah uglan olmugtu

ar.

Tiirk kavimlerine ait olan tek a$rzh biiytik brgaklar ve paiarar, bu gafda zrttk fazla gtirtihe$e baglanmrgtrsr. Bu p;i;i;;; krnl4n da eski riirk lahgla'mn krnlan ile biiyiik bir-yalunhk

gristermekte idiler

s. Artrk biltiin

bunlar bize giistermektedir ki,

Hun Ea$rnrn sonlarrna dosru Kazakistan'da da Tiirk ki.iltiiri.i karakteri, yaval yavaS kendini gristerme$e baglamrgtr.

ffi-

Bilindigi iizere, demir cevherleri bakrmrndan Orta Asya'da

en zengin yer, Altay btilgesi idi. Bu sebeple Kazakistan,rn demir ga[rrun baqlamasrnda, Altay ktiltiiriiniin bUytik bir rolii olmugtu. Kazakistan'a demir EaSr baghca gu iki yoldan girmiqti: r. Qulim-Barnaul-Tomsk; z. Semipal4tinsk-Omsk-Tobolsk yollan. Irtig havzasr bu yayrhgta btiyiik bir rol oynamrgtr. Kazaboylanndan gelbn Demir ga!,r tesirleri altrnda kalmrEtr.

7. Hunlar ve Fergana biitgesi A. N. Berngtam,

htori*o-arluoh&Qikic ogc*i Tsenralrcgo Tyanganya

M.-L., 1952, MlA, a6; Ailuotogigaskie kontun T2an-ganlta i Alaga lA;.1, Kirg., z-3, s 63 v.d.; Drcanic naskalnic izobrajnilta domanSih loSadcy u

Pamiro-Alayb,

i kamni s rudpignmi, Protokoh TKLA, VII, Tagkent, r9o2, !. {! v.d.; M. E. Masson, Elesfodi$lta artwtogigaskogo ndzora na straitolstan Bohogo Fctganskol *azalc, KSllMK, 6, s. 53 v.d.; N. Posiavskiy, Iz poezd*i na Sayuh-Tag, Protokoh TKLA, 8, r9o3, Tagkent, s. Z54g; A. Stein. Arihaeohgbal &oar, MASI, Nr. 32, Calcutta, rglg; P. l. Smoligev, Arhcohgigcskic rabott a Dangara u tg4z godu, IOON AN Tac., 2, tg1z. s. 96-107; . B. Ya. Staviskiy, ArhalogQeskoe isshdowniyc Taeikistana, Bibliyografigeskie obozrenie, VDl, r95e, s. 16z-168; N. N. Zabeli(a, Jtfoon mhahgi.gcskic nahdki iz Gissarcb2 doliaz, SRIKM Tac., r, Arheologiya rg52 s. 23-gg. fojtnm Kirgizistatw, Trudr IYALI, lAN, Kirg., ll; Drconlta2a Fagana, YDl, r94g;.N. N. Ergov, K kammnth palagkah k mogilnikoo i in nahgi2ah u Tacikoa, DAN Tac., 3, i9i2, s. 2?-34, 4 res.; B. G. Gafurov, Istulta Tacikskogo namda, M., r95r; V. F. Ga-ydutevig, Ra6on Farhadskoy 'arlvologQcskoy *spdikii t (Jzbckiitau a r943-rgit1 gg., KSltMK, 14, t947; Mogilnik bliz $iin-Sa2ao Uzbckistou, SA, 16, rg5z; N. G. Hludov, PcrcaalusEmah-Tag-u, tukobrom na$en

Bela. Posta,

e Aynr eser, T. 1{rch. t74, tt .Ay.t erer, T. r78.

Studien, s. 274 v.d.,

,74,

r7S, 23.

BUYUK HUN

DEVLETI

Btiyiik Hun devleti zamarunda Fergana, orta Asya tarihinde rol oynamryu. Fergana,mn bu iinemi, .daha ziyade Asya ticaret yollannrn _iginden gegmesinden ve mtinbii ui" g"?ye sahip olmasrndan ileri geliyoidu. Bu sebeple Orta Asya Ttirk ki.iltiiriinti tetkik ederken, pergana'daki yerli ktiltriru de ehemmiyetle giiztini.inde tutmak icabetmckteair. Hun qa$nda, l:tsutru ahalisinin Ttirk olmasr ihtimali pek azdr. nu-blbe){i elinde tutan lranhlar, orta Asya ve ein;e gid.en r.l*JJ;r"i buradan grliarmakta idiler. Bu seleple bergana,nrn- O"ru -yola Asya tarihindeki ehemmiyeti, siyasi batrmian, otrrirttin ziyade; kiilti.ir ve ticaret ba&rmrndan id'i. Batrdan Qin'e ve orta Asya'ya yayrlan ki.iltiir ve sannat ,tesirleri, elseriya Fergana'run izierini ta$makta idiler. orta Asya'mn en gtizel atlanm .yetiltiren Fergana'nrn Hun ga!.rna a'it buluntu ierleri qunlardr: kurganlannda, M.ii. IV. asrrdan M.6. I. asnn. er.s., Qon-Alay rq..myansrna kadar devam eden bir kiiltiirii g6,rmekteyiz. eon - Alay buluritularr, gergekten Qin'de ire ordos'da bulunan eserlerle gok yakrn benzerlikler giisteriyorlardrs. Fakat biz, bu iddiayr heniiz daha erken olarak ileri siiriilmilg bir nuruiiy" mahiyekapul ediyoruz..Son zamanlarda Eok srt otalat :inde, Rus kazdan, Eiiphesiz bize gok geyrer ti$retmektedirter.. Fakat bu biilge hakkrndaki esas bilgilerimizi A. stein'in daha ewelki te&ik seyahatlanna borgluyuzes. eorr- Alay bdlgesindeki Daraut kurgamnda, bu ga$ karakterize edebilecek bazr, ganak ve gtimlek pargalarl, kurgan mezarlarrnda ise bronz kulu ve .ok uglanna rastlanmrque. tinernli -bir

ffit"'

Gulga nehri kenannda birgok buluntular ete gegmigti. Bil- r.*.grt ganak ve gd,mlekler arasrndaki yakrn Ue"""rtit, Hun T*" ga$nda bqrada yerli bir ktltiiriin bulunduiu kanaatrm dofur_ makta idi 8?. Qakmak ve $arstvo kurganla' grigebe -tutttirkavimlere ait idiler: Fr-r *r - sebeple, Bu burasmn orta Asya tarihi ba"krmrndan ff hassa

8r Berngtam, MlA, a6, s. ao6. t! A. Stein, An archacohgicat tour in

Waziristar, arrd

T. rl.. 'tt Berngtam, MIA, 46, s. 2oo, r. g5, g6. It Aynr, cscr, s, 186; Arh.. kontun lAN, Kirg.,

Nith. t

a-3, a, 69.

Balucista,

ORTA ASYA

f,lrtn

$chrl

hinfcrcbrl

Ant.ola. rt rrChLrl

hususi bir 6nemi vardrs. Yerleqik olarak gehirlerde yalayar. Ferganahlann arasrnda, bu gd'Eebelerin mevcudiyeti.tabiidir ki qok mXnidardr. Hun qaSrnda .Fergana'nrn yerli ktilttiriinii temsil eden en iinemli merkez, KAsnq qehri idi. Bu qehrin halkr tticcar kolonilerinden miiteqekkildi dg. i kaynaklan Fergana'nrn Asil atlanndan gok bahsederler. Qin Fergana yakrnlairnda tallar iizerine gizilmiq olan ai resimleri, Qin tarihlerinin bu kayrtlarrnr teyid etmektedir. Taqlar iizerine at resimleri yapma -ideti, Han devrinde Qin'de de giirtilme$e baqlar. Esasen bu devirde Qin, Fergana'dan Eok miktarda at ithal etmekteydis.

8. Harzern ve Hunlar Raporlar ve tetkikler : V. F. G a yd uk ev i 9,.. Ketamigeska2a pcA Muncak-Tcpe;

KSllMK, 18,

objigatelnaya

1949, s. 77-8r; T.

Jdanko,' Raboh Horezmshol arluologo-ebugrafi4cskoy ekspditsii, VI, r95o, 3, s. r48-r5r; M. G. Le vin Pohaie isshdoaania instit*a ctnngrqfii'l rg49 g., SE, r95o, e, s. r85-r87; SE

tg5e,2, s. r77 v.d.; B. A. Litvin skiy, Namalga-Tepe, SE, 1952, 4, s. 30-52; V. A. Orlov, Rekonstraktsiya "gala wjmou" daortsa III. a.N.E. Toprak-Kala, THAEE, I, M,, rg52, s. ro5-rr8; K wprosu o rckonstruktsii duortsa HorezmSatwo III. a.n.c. Toprak-Kala, IAN, r95o,4, s. g84-39e; V. Ogorodnikov, Fortifikatsia dreuugo Harezma, Voen.-Injen. Jurnal, t95o, 5, s. 4z-47; Ot4et Horclmsko2 Arhcologo-Enografigukay ekspeditsii, 1952 8., VAN, 1953, Nr. 5; l. V.{taqnikovL, Bust drcunzgo i rannic sredneaekauogo Horezraa, THAEE, I,

M., rg5z, s. I05-r r6; T. N. Senigov,

Raskopki na gorodiSe Alttn-Asar,

THAEE,

I, r95e, s. 63-69; S. P. Tolstov, KSIIMK, eB, s. e6; Horezmskiy usadnik, KSllMK, Ii Osnqune uopron drearult istorii Srcdntlt Azii, YDI, rg38, N. r, s. r85 (Ytie-gi gdgleri ve bu gdglerin tesirleri hk.); Srednya2a Azita io lI.-1. w do N. E., lstoriya SSSR, I-II, s.3o3; Drcunilt Horelm, M,, rg48, s. rr3; M. G. Vorobryeva, K uoprosu o tchnilee anutrcn!:otdelki pomesenilt daortsa Toprak-Kala, THAEE, I,. M., rg5r, s. 67-86; B. A. Litvinskiy, SE,. 1954, s. 8g; KSIIMK, 64, 1956, s. 7o v.d.; Namaqga-Tcpe, po danntm raskopok lg4g-rg7o gg., SE, rg5e, 4, s; {o-92 (bu bibliyogratyata yalnlnca .6nemli

eserler ahnmlgtrr). 88 8o

MIA, e6, s. ao5. Aynr eser, s. e3z v.d.

- 00 Masson, KSIIMK, 6, s, 53; MlA,, 26, s. s22, r., BB; Hludov, Prot. TKLA, 7, tgoz, s. 4o; Polslavskiy, Prot. TKLA, B, rgo3, s 75. Qin'deki at resimleri ile karqrla: E. Chavannes, Mission arcluologique dani la Chine Scpt., Paris, r9o9, I, T. XIX, XXVI, XLI, XLIV.

fi lfr

.il

BUYUK HUN DEVLETI

Eski Harezm ktilttirti ve ltrarezm bOlgesinde yaprlan hafriyatlardan bahsedilince hatrra ilk defa arkeolog S. P. Tolstov gelir. Eski Harezm tetkikleri demek, Tolstov demekti. Bu sebeple eski Harezm kiiltiiriinii gdzden geqirme$e baqlamadan ewel Tolstov'un gtirtiqlerini de tenkid giizti ile incelemek lizrmdrr. Tolstow'un, bilhassa Orta Asya tarihinin devirleri hakkrndaki fikirleri hiqbir suretle kabul edilemez. Orta Asya'nrn tarihi, ancak kendi iginde olan olaylara gtire srmflandrrrlabilirdi. Halbuki. Tolstov, Orta Asya'mn tarihini Harezm ve Bau Tiirkistan'daki tarihi olay ve tekAr4i.ile giire tasnif etmek istemekte ve Rus meslekdaglarrnr da bunu kabullenmele'rine icbar etmektedir. Ona giire, M:ii. IV-I. asrrlardaki Orta Asy,4a tarihi, Helenistik ga$ olarak adlandrrrlmahdtr0l. M.tl. L-M.s. III. asrrlarda da Kugan adr verilmelidir. Tolstov'a giire, Orta Asya'daki Hun devri ktiltiiri.i, krsmen Helen ve krsmen de Kugan ga$rmn iEine girmektedir. e2 Halbuki Orta Asya tarihini dikkatle tetkik ettifimiz zamarn, durumun Tolstov'un fikirlerinin tamamile atsine ink\af etti$ini agrk olarak gtirebilmekteyiz. Meieli, Batr Tiirkistan'da yepyeni siyasi ve (tiltiirel bir devir agan Yiie-gi .istilAsr, doirudan doSruya Hun tarihi ile ilgilidir. Hunlar Yi.ie-gi'leri ma$lfip ettikten sonra, Ytie-gi'ler $akaolan tinleiine katarak Batr Tiirkistan'a gelmig ve bu btllgedeki Yunan hikimiyetinq son vermiglerdi. Biiyiik Hun devleti Orta Asya'yr tek bayrak altrnda birlestirirken. Yiie-ci'ler de eski Saka ve Iskit kavimlerini onlerine ka?arak, BaL Turkistrn ve bugiinkii Afganistan'rn etnik biinyesini tamamen de$iEtirmi$erdi. Batr Tiirkistan san'attna yeni bir revnak veren Greko-Budist san'atr, ancak bu giigler sonunda meydana geldi. Bundan da anlaqrhyor ki Orta Asya'da meydana gelen olaylar, Bao Tiirkistan'm siyasi ve kiilttirel geligmesi i.izerinde daima birinci derecede rol oynamakta idi. hlrrrr K a I a I r - K r r buluntFla rr zzman itibarile giiyle srmflar1drn- Orrdl yahrl lrrlars: r. kat: M.d. V-IV. asrr; r, kat: M.6.IV-III. asr; sr S. P. Tolstov, Pcrbdizatsija ihcarcy istoii Sn&uy Aiii, KSIIMK, e8, rg49, s. 26. 02 Tolstov, sonraki eserlerinde de biraz daha tangrk olarak aynr tasnili kabul etmigtir. ea B. A. Litvinskiy, SE, 1954, s. ft;; KSllMK, 64, 1956, s" 7o v.d. Atb Asla, 6

:J itl 1

ORTA ASYA

3. kat: M.6. III..M.s. IV. a$r. Angka-Kale buluntulan ise, Batr Tiirkistan'da Kubadiye III ve Horasan'daki Kum-Tepe ktiltiirleri ile aym devirlere aittir.o*.. Toprak-Kate ktiltiirii M.s. III. asra, yani Hunlann son devirlerine aitti e6. Altrn -Asars ve Namazgih-Tepe ktiltiirleri de M.ti. III. asra ait

kiiltiir

merkezleriydi

97. .

9. Batr Tiirkistan' . G. Borovka, Wandaungen n*, *rL;r61-griechisclun Motiacs fiba Sk2thicn

ud Bakhin

narh alt China (25 Jahre Rdmisch-gcrmanische Kommission,

Berlin-Leipzig, rg2g); O. M. Dalton, Tlu trcahpc of tfo, Oxus, Second edition, London, r9a6; E. A. Davidovig, B. .{. Litvinskiy, Arhcolagi lcskV olcrk Isfa*kogo rulnna,Tntdr Tac. SSR, 35, Stllinahad, rg55, s. 2S-7o; M. M. Diyakonov, Arluologi7cshi2 raboh o Nijncn tcgcttii rcki Kqlimigota (Kobadian), MlA,37, s.253-293; R. Girshman, Bcgratn, Mdmoire de la delegation arch. Frangaise en Afganistan, XII, Kahire, 1946, s. 16 v.d.; T. V. Grigorev, Tali.-Bat4t, KSllMK, 13, 1946, s. r5o-r53; V. F. Gay-

dukevig,

Kcramigcskq2a objigahlhaya

s. 77Sz; T. N. Knipovig,

fug Mwtgak-Tcpc,

KSttMK, 18,

igr49,

Nckotoru aoprosu datirooit Sredwaziakko2 ktaniki do Musulnunskogo paiada, KSltMK, r8, r9r49, s. 7z-76i A. P. Kolpakov, h wdaorcgo Fo$ogo Kubadiyana, MtA, 37, s. 3oe-3o6; Stranitsa iz istorii Ko-

3I, Ig5r; E. E. Kuzmin, S. B. Pevzne4 Oboro,KSIIMK, 64, 1956, s, 7733 B. A. Litvinstiy, Ob aiwlog$cikih iabotah o Vahgskoy blitu i a IsJarinslwn tqwu (o Vorulu),64, t956, s. 6&76 (r8 Kurganaait rapor);B.A. Litvins kin E. A. Davidovig, Prcdaaibtmy otpt o rabotah Huttalskogo otr2ada w tartitotii VdrttltoJ dolirc o ,!)53 9., Dokl. AIr[ Tac., rt, 1954, Stalinabad, s. 594o. Zoltan Takacs, Sonu bam-Helhnistii awt Siw-Htnnic art'fortS, OZ, rgzg; Wak da Godarakutst im Franz HW MusanrJitt Ostasi.alisctu rfiars!, AE, r9e8. Kubadiye, Batr Tiirkistu'da Ruslann butdu$u en iinemli kUlttir mcrkezlerinden bhi idi. Kubadiye tepesi, baghca beq ldiltiir kau'ihtiva etmekte idi. Bu katlan zarre-rr itiban ile giiyli sr:hyabiliriz: Kubadiye I: M.6. VII-VI. veya VI.-IV. asr; badi@w,

Soo$. Tac. FAN,

niulnic soon$nia

fi.f;t bbhir

{ Tolrtov, s.

GotodiSa Keylsubd Sar,

Drcaniy

h*rar, s. rrg v.d.; Litvinskiy, KSllMK,

64,

7+-

t5 M. G. Vorobyeva, TIIABE, I, r. 67 v.d.; M. A. Orlov, TTIAEE,

I, s. ro5 v.d. e' T. N. Senigova, VAN, Kaz. rg5l, s. 6 v.d. c? Litvinskiy, SE, r95rr'4, E. io v.d.; Harezm ktiltiiriiq0n Orta

Asya'da yayrhgr igin bk. DIYS, s. 3r4, n. 6. rE $chrin plAm igin bh A. P. Kolpatov,

MIA,

SZ,

go4.

BUYUK HUN DEVLETI

89-

Kubadiye II: M.it. III-I. .asrr; Kubadiye III: M.ti. ve M.s. I. asrr; Kubadiye IV: M.s. II. asrr; Kubadiye V:

M,s. III-IV. asrr. Bu tepeye Kubadiye adr, iizerindeki Eehre izafeten verilmigtits. Kubadiye buluntularrrun tarihlenmesi, bazf"mtinakaEalara sebep oldu. Meseli M. M. Diyakonov'a gdre Kubadiye II ve III. M.6. III-II. ile M.s. I. asrrlar arasna konmah idi ee. Bu miinakagalar hilfrr devam etmektedir. fcybfr&gh Kafirnigin brilgesinde bulunan Keykubad-$ah kur- lqhrtrhr gantnrn kronolojisi hakkrnda, hili muhtelif giiriigler vardrr. rg5o de ileri siiriilen kronolojiye giire bu kurgan,, M.b. ilI. asrdan baqlamakta ve M.s. IV. asra kadar devam etmekte idi. 1956 da ise bu kurgarun, M.s. I. ve III. isrrlara ait oldu$u fikri ileri

stiriildti ve bu fikir oldukga tutundu. Keykubad-$ah'da, bilhassa mimari tekniSinde, kare kerpigler btiytik bir rol oynamakta idi rm. Isfarin biilgesinde, Voruh denen yerde bulunan rB kurgarrdan ibaret olan bu merkez, Ycnisey'de Tagtrk ve Oglaktr ga$r kiiltiirleri ile yalan ilgiler gilsteriyordu. Gtiney Rusya'da Sarmat ve lskit san'ah ile Batr Tiirkistanr'rn miinasebetleri haklunda bize bir bilgi vermesi bahmrndan burasrnrn dnemli bir rolii van

LrIl! f"far"trn

ro1.

Tali.Barzu, baghca d6rt kiiltiir katrndan meydana gelen bir buluntu yeri idi. Bu ktiltur katlan, zaman itibarile M.6. IV.

II. asra kadar devam ederdi. Tali-Barzu, bithassa Batr Ttirkistan'ln ganak giimleklerinin ta.rihlenmesi bakrmrndan buytik bir iinemi olan bir merkezdit0s. r.Kat: M.ii. r. bininilk yansrna; e. Kat: M.d. VI-IV; asrlara; g. Kat: M.d,. III-II. asrlara; K. kat: M.6. I. asra, yani Kugan dcwine Kat: M.s. V-VI: asrlara ve 6. Kat ise Gitktiirk, ga$na aitti. asrda.n ba.Elar ve M.s.

" M. M. Diyakonov, M1A,,37, 1954, s. a53. Kolpalov, SoobS. Tac. AN, gr, rg5r. rm E. E, Kuzmin, KSltMK" 64, 1956, 8, 77-ggt EsL.i Lrorroloji igin bk. V. M. Diyakonov, MIA, 32, s. 7?{g. LitvinsLin KSIIMK, 64, r. 7r;

R. Girshman, Begram, s. 16 v.d. r0r E. A. Davidovig, B. A" L i t v i n s k i y, Trudr, Tac. SSR, 35, s. 25 v.d.; Litv inskiy, KSllMK, 64, s. 68-?6. T. V. Grigorev,, KSllMK, r3, r946, s. r5o-r53; T. N. Knipovig, _ -tot KSllMK, 28, s, 7z-76.

l.ll.lul hhidrn

ORTA ASYA

Elde edilen baEhca buluntular zg Kugan parasr, Yunan iislfrbu ile yaprlmrg kiigiik baglar ve nihayet insan baEh bir ho$a bu Ellp, Ku.lcpo lulutrbn

Berug fuhDlshn

tr h.l ffir foturrfm

fabrXdc hhotden

merkezin' baqhca eserlerindandi lG. Burasr III. Kubadiye katr kiiltiirti ile aynr gaflara ait bir ktilttir karakterini gdsteriyordu. Kum-Tepe'nin, bilhassa Kugan'lann son devir ktilti.irlerinden birgok $eyler aldr$r anlaqrhyordu rd. Pencikent kiiltiirti ile de benzerlikleri vardr. Tagkent yalenrndaki KavunEr kurgamr, iki kiiltiir katrndan meydana gelmekte idi. Kavunqr I kau M.s. I-II, asra; Kavungr II ise, M.s..III-IV. asrrlara ait ktilttirlerdi ffi.

Burasrm kazznlar, Kala-i Mir'in, ro ktiltiir katrndan meydana geldigini iddia etmiqlerdi. Bu rddiayr daima ihtiyatla kargrlamamrz lAzrmdrr. Kala-i l{ir'in, M.s. II - IV. asrlar arasrna ait bir merkez oldu$u anlaErlmaktadrr 106. Giiney Tacikistan'da, Huttal trtilgesindeki bu kriltiir merkezi, M.s. II-I. asrrlara ait bir buluntu yeri idi toz. I

ro. Hun ve Tibet

m.iinasebetleri

Bu mtinasebetlere ait baghca rapor ve tetkik Prof. J. N. Roerich'e aittfu . (Zveriruy stil i kogevnikov severnogo Tibeta, Seminarium Kondakovianurnr 3, Prag, rg3o). Bazr buluntular, DoSu Tiirkistan ve Tann daSla.rr btilgesinden Tibet yaylasrna, ath Tiirk kavimlerinin kiiltiir ve san'atrmn ntifuz edebildipini giistermektedir- Orta Asya kiilti.irtiniin Tiber'e, Koko-Nor- ve Nangan d"glat yolu ile girmesi daha muhterneldi. Hun ga$rn-. dan beri Tibet'te yayrlma$a baglayan bu ktilttir, hAli bu yiiksek yaylada ya$amaktadr. Tarihi devirlerde Tibetliler gerek Qin'e ve gerelse Tann da$lanna muhtelif akrnlar yapmrqlar ve bu btilgeleri az bit zaman igin olsun ellerine tutabilmiglerdi. Prof. Roerilh, Tibet giigebelerine ait tarihi eserleri baqhca iig lesma 'TOV, rm Yakubovskin (uqfganskay *spcditrila, rg3g, 2, 'tg+o, s. 65 v.d.; K. Trever, TOV, :. 2; s. lr-86; loa Litvinskiy, KSIIMK 64, s. 7z v.d. 106 KavungrkazrlaniginbL. T. G. Oboldueva, KSIIMK, 23, s. rorv.d. rm Kala-i Mir kazrlan igin Bk. N. N. Zabelina, MIA, 37, s. e97, pl. r. 10? Kohne-Kale igin bk. Litvinskiy, E. A. Davidovlg, Dokl. AN. Tac. SSR, rr, 1954, s. 59 v.d. Litvinskiy, KSIiMK,64, s: 68 v.d.

ayrrmaktadr,rros: r . Mezarlar; e. Megalitik eserler (Menhirv.s.)

3. Mezarlardan grkan hayvan iislfibundaki esorler. $imdiki Tibet giigebeleri, tiliilerini gdmmemekre ve da$ baErna kpyop kuqlara yedirmektedirler. Eski Tibet g<iEebeleri ise,- iiliilerine mezar yapmasrru bilmekte idiler. Bu eski Tibet mezarlan, Orhon ve Altay brilgesindeki kurganlara gok benzemektedir. Mezarlarda bulunan tiliilerin antropolojik tipleri de bugtinkii Tibet yerlilerinden ayndrr. Roerich, mezarlardan Erkan ok uElanm, agaSr Volga biilgesindeki IIun qafrna ait ok uilatr ile kargrlaqtrrmrftr rog. Aynca Noyun-Ula'da grkan bo$a tasvirinin de benzerini, Tibet buluntulan arasrnda gtirmekteyiz rro. Roerich'in nqrettiSi bir lahg ise tam minasr ite bir Qin krhcr

hususiyetini gristermekte idi 111. Tibet Eantalarr tizerindeki lran san'atrndan gok geyler almrglardr. Batr Tibet hxilgesindeki tig duvarh mezarlarrn iginde, igi kemik dolu toprak kaplara rastlanmqtr. Biz bu Adeti Zerdtigt dini ile ilgili giiriiyoru4. Bu Adet, bilhassa Batr Tibet'de gok yayrlmr$tr 112. Tibet'teki Bdn mezhebi, hayvan iislfibunun Tibet'te yayrlmasrna gok yardrm etmiqti. Bu mezhep, Prof. Roerich'e gcire $amanizme benzemekte idi ur. siislere gelince, bur,rlar

rr. Yenisey-Krrgrz hiiltiir

gevresi

Bi.iytik Hun devletinin ntifuzu ve hatti hudurlan, Sayan da$annrn kuzeyine kadar Erkmrgtr. Bir etiidtimiizde Sayan ve Tanu-Ola dallarrndaki kavimleri tetkik etmiq ve Biiyiik Hun devletinin bu biilgedeki srmrlanru tesbite Eahgrnrqtrk. Bu etiidiimiizde var&Srmr? neticelere gdre, Minusinsk biilgesi ile Biiyiik Hun devleti kiilttirel oldu$u kadar; siyasi ve hattA kavmi bir miinasebet de tesis edebilmigti. Qin'den ve Yakrn $ark'tan ticaret yolu ile gelen egyalann, Noyun-Ula'daki Hun devlet tm Roerich, Seminarium Kondakovianum, g, s. 30; rm Aym eser, s. 37. 110 Kar5rla: C. Trever, Excauatian in Nmtlvrn Mongolia, Alfdldi, Arch. Anzeiger, 46, s. 3o2

trl Roerich, aynr esqr, T. III. rrs A. H. Francke, Antiquitizs of Indian Tibct, I; s. 7r. -rrs Riririch, Sltr hs pistes di l,Atiz Cmtrale, s. l8g.

pl.

zS;

n(.

ORTA ASYA

adarnlanmn mezarla:rndan ne kadar bol bir surette grkufrru kendisine ait'bahiste gtistermigtik. Bu ticaret ve rirtinasebetlerin transit yeri, Biiyiik Hun derrleti idi' Arrm tesirleri, Minusinsk bdlgesinde de gtiriiyoruz. Gene ayru etiidi.imiizde bu srada Minushsk btilgesinde Krrgrzlann atalanrun bulundu$unu da biiyiik bir ihtimalle gdstermigtik.

Biiyiik Hun devletinin kiiltiirlerini ve dolayrsile Qin ve Yalm $ark tesirlerini ihtiva eden Yenisey kurganlanrun bagrnda

Oglaktr gelir.

Oglaktr 11a, Minusinsklin

60 km. kuzeyinde ve Yenisey nehrinin sa$ kenanndadrr. Mezar, bir ktiylti tara,findan tesadiifen bulunmul ve meghur amatdr Rus arkeologu A. V.

Adrianpv tarafindan sistemli bir surette kazrlmrgtr. Mezann

duvarlan 45 santim kahThkta biiyiik kiittiHerle yaprlmrg, gatrsr daha az kahn odunlarla kaplannu$ ve iizerine 6o santim kaluihkta bir gdmur srva vuruknugtu. Mezann iginde iki iskelet vardr. lskeletlerin iizerinde, deriden bir elbise artr$ bulunmultu. lskeletlerin yiizii, algrdan bir maske ile iirtiilmiigtti. Adrinov, bu mezara benzef g mczar agrultl. Bu mezarlann yaprsr da ewelkisine benziyordu. Iskeletlerde yaruk izi yoktur. Bilikis ustahkla mumyalanmr$lardl. Ytizleri ipek bir qalla tirtiilmiig ve i.izerine de maske konmugtu. Mezarlann donmuq olmasr, eserlerin bozulmasrmn tintine gegmigti. Maskele'rin' rengr lsrmrzr idi. Oglaiktr mezarlanndan sag drgiilbri de grkmrEtr. Bunlann renkleri kumraldrr. r.ve 2. mezarlarda, madeni cgyaya 'hig rastlanmamr$tu. Bununla beraber Prof. Tallgren'in fikrine gtire bu bir geritik alimeti de$ildir. Yenisey biilgesinde ya$ayan halklar muhariq olmadrklanndan, silihlar gtinliit hayatlannda btiyiik bir rol oynamryordu. Orta Asyahlarda ise durum 6ylc deffldir. Oltintin kollan ve bacaklan otlarla ve kendisi de ipekli kumaElarla sanlmrEtr. Mezarda koyrrtt" at ve 6kiiz etleri bulrurmug; bunlanrr yanrnda ele geggn,QinlilErin Han stilflle' sine ait egyalar da mezann tarihlenmesine yardrm ctmiqti. rrr G. P. Sosnovot.iy, O nalwdkah Ogt&tinskogo Mogilnika, PIMK, Nr.'?S, s. 35i A. M. Tallgren, ESA, tr, s.69-9o.

1933,

BUYUK HUN

DEVLETI

Oglaku'da bulunan eserler arasrnda, Qin kumaglan bi.iytik bir yekfrn tutar 1r5. Bir kumaq tizerindeki Qince "Shou" iEareti, Han siililesi ile ilgilidir116. Aynr kumaqrn benzeri, Do['u Tiirkistan'daki Lou-lan'da da bulunhugfg1ll". Giiney Sibirya'da, Qin kumaglanna ilk delia burada rastlanmqtrr. Oglaktrlda bulunan Qin kumaglanmn aym qlerine, Noysn -Ula'da da rastlamaktayrz lrs. Oliileri mumyalama tarzr da her iki merkezde benzerlik giisterir. Prof. Tallgren Oglaku'da bulunan yiiz maskelerini, Iran ve Part tesiri olarak kabul etmektedir 110. Ona giire iili.i yakma idetleri de belki Mazdeizm'in fesiri altrnda idi. Daha sonra bu bdlgelerde oturan Krrgrzlar da iittilerini yakarlardr. Oltilere maske yapma ideti Qin'de dc vardr ln. Bu sebeple Tallgren'in nazariyelerini ihtiyatla kabul etme'k gerekir. Ozet olarak, Oglaku kiilttirii M.6. II. asra ait bir merkezdi r21. Oglaktr'mn gi.ineyindeki biilgeyi de Rtrs bilgini Teplouhol incelemigtir lsr. Ona g6re, lsa'nrndo$uguaa kadar eski Bronz ga$ devarn eder. Gene Tcplouhov'a gtire, bir gegig ga$r da (Transition) vardrr. Bu gegiq ga$ru temsil eden Tagtrt ktilttirti, hem eski bronz ga$rna ait qyalan ve tesirleri ve hem de yeni 9z1$a ait bi.itiin iizellikleri ihtiva ediyordu. Oglaktr kiitttirii daha muahhar bir dewi temsil eder. Tagtrk Oglaka'dan daha eskidir. Oglaku'mn en 6nemli hususiyeti, M.ti. roo ile M.s.' roo arasrndaki Qin kiiltiirtine ait gok enteresan eserleri ihtiva etmesidir. Aym bdlgedeki Tes hurganlan da, Oglaktr ktilttirti ile aqa$r yukan muas;rdrrra. Bu kurganlarda da Qin tesirleri fazladr. Yalmz Tes kurgam, miigterek mezarlar srmfina aittir. Oglaktr kurgarunrn rr! Sosnovskiy, aynr eser, s. 36; Tallgren, aynl

eser,

fig. 5,

7, 22, 23,

' '

rtc Tallgren, aynr erer, s. 84. ru Aynr eser, s. 84; DIYS, s. 4o6, n.

Itl ME, IV, r. 4r. ltr Ta$trk kiilttirii i9i4 bk. Tallgren,

Trouaailhs tombalzs 1889, SMYA,

rre PlY5, r. 4o6. rre Tallgr"r, .ynt eler, s. 82. rs Aynr esâ&#x201A;Źr, s. 89, fig. a6. ur DIYS, s. 466 v.d.

e9, e; DIYS, s. 393-4q4.

o;Lb'& g. l.fld

I{.tEIrb f,r! ratlt !. !tl' Ll o!Lh'a. &u

tt*bl

ORTA

miigterek mezarlarla bir ilgisi bulunmast ldzrrirdrr. Tes kurgamnda roo kadar iskelet bulunmuEtur. Bundan bagka cesedlerde yaruk izleri de gtirillmektedirra. Bu sebeple Oglaktr'.yr.Kem biilgesinin Gegit devrinin en son ve en ileri kiiltiirii olarak kabul etmek lAzrmdu. T'ang vakayinamesi" Krrgrzlann iilfl giimme idetleri hakkrnda qiiyle diyor: "Matem dolayrsile yiizlerini kesmezler. Oltintin etrafim gevirip a$larla4. Miiteakiben yakarlar. Kemiklerini -toplayrp tizerinden atlarlar. Meza:nm yaparlar. Ondan sonra a$lama kesilir" rzl. Arkeolojik araEtrrmalar; bu z,amanlara ait kurganlarda yaruk izleri bulamamqlardrr. Yaldan iiliileri ihtiva eden kur.ganlar, daima eski devirlere Aittir. Bu problemi ayn bir etiidiimiizde inceliyecef'iz. Olti yaknra adetinin Mazdeizmle ne derece ilgili olduiunu da bilmiyoruz. Aruk bu qafda Yenisey boylannda Qin kolonileri de giiriilmefe baglamrqtrrs. Hun,ve Qin harpleri dolayrsile elde edilen Qin esirleri, Yenisey boylanna si.iriili.iyordu. Bu kolonilerip mevcudiyetine, bu hidiseler de sebep olmugtu.

re. Hunlarda ziraatgrhk Hunlar, esas itibarile gtigebe bir.kavimdiler. Qin kaynaklanndan iifrendi$imize giire bunlar siiriileri ile meggul olurlarken, bu meggalele'rinin yarunda ekip biEmeyi de ihmal etmiyorlardr. Altay biilgesinde Hun ga$rnda agrlmrq muhtelif sulama kanallanna rasthyoruz. Bagkaus biilgesinde, Quhgman nehri yakrnlannda sulama kanallanmn izlerini agrk olarak bugiin bile gd,rmekteyiz 12?. Kudlrge kurganlanntn bulunduiu yerin yakrrunda bulunan bu ova, Quhqman nehrinden ahnan sularla ilmi bir gekildt sulanmrgtr. Ot4, nehrin lcvrrmrnrn iginde kahyordu'rie. Bu btilgede, d.ahi sonraki devirlere ait Gtlkttirk r2r Mii$terek mezarlann, iilii yakma v.s. adetlerinin kronolojisi igin bk, Merhart, SMYA, rgz3. 126 Wen-hsien T'ung kao, 2oS-2727.

rrc PlY5, s. +79-484. rs? ME, III, a, t27; s. 39, ris. rre ME, III, s, 39, ris. r.

DIYS, s.

4g7.'

BUYUK HUN

DEVLETT

kiilttiriini.in izlerine de gok rastlamaktayrz. Gene Tiitii ,rma$rnbir kdnal ilels, bu hilgeyeyaknAk-Tua kanatiuo, Altay daflarrndaki ileri bir derecedeki ziraatgrhs-rn delillerinden idiler. Tomsk i.iniversitesi, bu bcilgedeki eski-ziraat kiiltiiriini.in izlerini botanik y6nden tetkik ettirmiqtir rrr. Gdktiirk qa['rna ait buluntular arasrnda, ziraat iqlerinde kullarulan uzun ktirekler ele gegmigtir rs2. Hnn ga$rndaki zftaat kiiltiiri.i ile ilgili en iinemli eserler, Selenga nehri ve Baykal grild kryrlanndaki lvolgi ve llmova'ya Padi'de'. ele gegmigti rar. Kaztlar srrasrnd.a bulunan bilhassa saban demirleri pek gegitli idi r34. Muhtelif biiyi.ikliikteki oraklar r35, zahire saklamak iqin iizel bir qekilde kazrlmrg gukurlar 1iN3, hububatr itgtitmek ve)ra ezrnek igiu kutlarulan taqlar 1s? bu kiiltiiriin en tinemli eserleri arasrnda idi. Bulunan saban demirleri iizerinde Qin yazrlanrun da bulunmasr, Kuzey Mogolistan'daki zfuaat kiilttirti tizerindeki Qin tesirlerini giisterebilir 1s8. Selenga nehri iizdrinde de Hun ga[nna ait sulama kanallanrun izleri gririilmtiqtfi tao. Baykal grilii kryrlannda 'sulama kanallanmn pek gok izlerine rasthyoruz rro. '3,t kahntrlar bize g6stermektedir ki, gerek Selenga hyrlarrnda ve gerelse Altay biilgesinde, Btiytik Hun devletinden itibaren bir ziraat kiilttirii meydana gelmde baqlamrgtr. da.n agrlan

i:. i

i '.

: i' i I

j i

rsD

rro

TGIM, 16f14,

r85

[yrrl

136

I t tI l c

t F E E

! f

I E

I l

16, s. 8o1 DIYS, s. 4g5. 16, s. 8o. t8t Aynt â&#x201A;Źser, aym yer. 1$ TGIM, 16, s. 116, ris.6S; s. 97, ris. eo. lss A, V, Davidova, V. P, $ilov, K aoprosu o zcmledclii u Guwwa, VDl, 1953, 2, s. rg3-2or. 1u Aynr eser, ris. z, $. .

eser, ris. 4arb; Aynr erer, ris, 4a.b. ls? Aynr eser, ris. 6. r$ Aynr eser, s. rg8.

rre P. A.

Kelberg,

Polionh polye a labaykalskom krar,Zapisk| RGO,

186r, s. r8o v.d.; VDl, 1953, 2, s. 2oo. ," 140-Yu. D. Talko-Grintsevig, Materiah po palcoantropologri (abqkalya,TKOPO, rgoe, III, r, s. er; I. A. Lopatin, Kratkil ogct o dcistuilah Bitimsko2 *s|cditsii a t86g g., Zapiski Vost.-Sib. otd. RGO, 28, 1897, s. t4t; P. A. Slovtsov, O /abaykatskih tlostaprimc1atblns.flal, Sibirskiy Vestnik,

r8zr, XV, s.

25.

I i-

III. HUNLARIN BATIYA GOqLERI r. Hunlar

Talasttai

A. N. Bernqtam, Kcnkokki magilnik, Arkeolog. ekspcditsii Gos. ErmiIl, rg4o; MlA, e6, s. ca; Nalwdki u oz. Bwowgo a-Kazalstau, SMAE, t3, rg5l, s. rr6-zag; Dubs, American Journal of Philology, 6e, 3, June, tg, g22t H. J. Heikel, Alttrtfrmcr aus dan Tali dis Tal,as in Turlastaq Travaux Ethnographiques, VII, Helsingfors, rgrS; lzvestiya GAIMK, IV, s. rzr v.d.; E. l. Kropnov, Arluologigeskie rabotr na Scamwn Kaokazc, KSllMK, *7, t949: & rg-zo; A P. Kruglov, Ailuohgi4cskit ra,boh na S,vcnm Kukazc, KStlMK, V, rg4o, s. 67 v.d,; G. V. Grigorievi Raskqpki kwgama o TaryiTukbm rayrc Uz^95R, Arhiv IIMK,'f,gS, z, Nr. 6a8; Kclcsskrya sbp o arluohgi4cslam otrcjcnii, lAN, Kaz., Ser. Arh., r, rgr48; M. N. Leontcvskig tzja,

j I

i t I i

I i i t" I.

f I t

t r

t I

tF F

Pant2atxihi drcorult kultun a Tojtolt Polov Pctropaolooskogo-okragaKazalakoy sssR,

Ktikgetav, 1928,

s. rz-r3; M. E. Masson, (In*alni2 utrugilma litscoo2

kan4n o dolinc Angrcna, IAN Kaz., ro8, Ser. fuh., 3, rg5r, s. 56; A. A. potapov, Pslcenkk$ ktngannry rwgilni*, Prisovete Ministrov Uz bS& 31, 1938; M. Rostovtsev, Dura and tlu probhn of Paithian art, Yale classical rtudier,

r935r 5i A. M. Tallgren, Tlu Mawurliim. arclraeofuical'alhctionfrotn Eastcrn Twfustan, (Mannerheim, Acrocs Asia, II), s. 47; A. t, Terenojkin, Pa* 2ahihi mattriahw kulnm na Tagkntskom *4n4rr, IAN Uzb., 9, rgr4,o, s. 3o-36; S. P. Tolstov, Arhtologi4ashic probhm Hmczstiskq..lcspdiLtii o tg5r g., SA,

r9r .1954, s. 16o; C. Trever, Tcrraata.s frnt Afteriab, ICAIMK, 93, r934i E. A. Smidt; Rdskophi dliwzh ktngaaoo o Swlenskat obtas4 KStt*K,'54, 1954, s. t47; l.<. F. Smirnov, ArMogit shh isshdooanila o Dagutaw a ry,$ rg5o godah, KSllMK, XLV. r95c, s.89 v.d.; S. S. Soroli", O aa;roifr; lakoaanii Kcnkokbgo Mogilni.ka,

X$lIUf,

64" 1956, s. g-r4.

, Btiyiik Hun devletininikiniilbzlu gahsiyeti, yani Ho-han-ych ile Chih-chih arasrndaki ihtihf Orta Asya;da btiyiikbirkang*lrla sebep oldu. Hun kabilelerinden bir krsmr, reisleri Chih-clih ile blrlikte batrya gittiler ve difierleri ise Qin hikimiyetini tanrmafa mecbur oldular. Bauya gdcn Cthih-chih, Talas boylanna ycrle$ti vc burada yeni bir siyasi birlik kurmafa muvaffak oldu. Talas boylannda ycrlcgen bu l{unlann niifuzlanarn Isrg-gtil'e kadar uzadrSrnr; bir lrrsrm Wu-sun'larla T6les kabilelerini de hikimiyet altrna aldrklanrm gtirmektcyiz. Prof. Dubs'a g6re, bu birligin merkezi Zr ttrl ile 43 arz daireleri af,a$nda bulunmakta ve bu merkezde Bau Tiirkistan kiiltiirtiniin kuv-

ORTA ASYA.

vetli tesirleri hissedilmekte idi 1, Eski Baktiryan'daki Grek kolo-Hunlar, diiqmanlartna nilerinin taafiuz sistemlerini beniinseyen .bahk pulu qeklinde dizilerek taarruz etmekte imiqler. Talas boylannda yerleqen Hunlarrn, eski lran ve Sarmat kiiltiirlerinden genig tilgiide istifade etmi| olmalan tabii gti,rtilebilir. Hatti' burada Ak-Hun'lann atalan sayrlan bazr kavimlerle veya bazr Iran kabileleri ile kanqmrg olmalan da qok ,muhtemeldi2' Talas bdlgesinin Hun Ea['r arkeotojisi hakkrnda' eski olmakla beraber, iyi bir rapor sayrlan Heikel'in eterindes, kronolojik motalalealara maalesef rastlapamaktayrz: Bu sebeple bulunan eserlerin hangi devirlere ait olduiunu tesbit etmek iqi tetkikEilere dtiqmektedir. Burada buluna.n, kaElarla: siislenm\ ve kabaxtnu inci lizilerile gewilmig bir kolyenin, Asyi v6 Awupa'daki Hun ktiltiirii ile ilgili olmasr gok muhtemeldira' Hunlann bu biilgede, Ak'Hun'Iann at'alar| ve bazr lran kabileleri ile karrgmrE . olmalairnrn muhternel bulundusunu

kaydetmiqtik.Hunlarrnbatrlannda,yani.VoJqaboylanile Kuzey Kafkasya'da ise Alan'lar oturmakta :+i1*' tvtal{ei11 mezhebinin kuwetli tesirleri. alUnda kalan Alan'lar, tiltilerini

yalgyorlardr. Avmpa daki Hunlann iiliilerini yakma adetlerinin ae bu temaslarla meydafta gelmiq oldukla'nr diigiinmek yerinde olur. f,iur horlru Bu kurgan, semerkand'rn kuzeyinde ve sirdbrya'mn,batr sahilinde bulunmaftta idi5. Bol miktardd pigmiq topraktan yaprlmrq heykellerin bulunduSu bu mezard1.ell geg"en egyalar' ou* itibarili Batr Tiirkistan'rn yerli ve en orijinal kiilti.irlerinden birini temsil ediyorlardr. oltinun kemikleri toplar,rarak yahrlmrq _ ve sbnra da kiilleri bir araya getiriferek mezata konmuqtu. g" bOb"dtki bazr ev-kahntrlan,,bize Orta Asy4'run yuvarlak

qadudrnr hat'latmaktad'lar. Kalrntrla'n Hun

qaSr

ile ilgili

olup cilmadrklanru' bilmiYomz' 6a, 3, June, t9, 322' '1 Prof. Dubs, American Jod'rnal of philolory, v. d' J. Heikel, Altcrnmct- $ 5 'tI. g Bu mesele igin bk. W. Samolin, CAJ, III, 1957, s. r34 v'd' a Bu mesele igin aynca bk. Berngtam, SMAE, r.3'-I95I' .t'.-1t6' 6 Tallgren, ';Mannerheim, Aooss Asia, Il", s' 47 v'd'; Izv' GAIMK' lV, s. rer. :

HUNLARIN BATIYA

GOQLERI

Qin'e gidea yolun iizerinde bulunan bu merkez, biilgenin Efrrelylb Hun ga[rna ait en iinemli kiilttir merkezlerinden biri idi 6 lugru Milittan sonraki asrlara tesadiif eden bu devirde, lran kiilttiriini.in Batr Tiirkistan yolu ile yalruz Orta Asya,ya de$il, Giiney Rusya'ya d.a kuwetli tesirler vermig oldu$unu bilmekteyiz. Bu kiilttir yayrhgrmn takip etti!.i yolir, bize arkeolojik deliller de giistermektedirler ?. Talas boylarrndaki Hun kiiltiiriinii :iydrnlatabilecek en Kcnlol lorgror <inemli kiiltiir merkezi, Rus arkeolog ve tarihgisi A. N. Bernqtam'rn bulduiu Kenkol kurganlan idi 8. Bu btilgede BernEtam gr kurgan--agmrgtr. Kurganlar, Bin-G6l ve Berkkann denen yerlerin axaslna yayrlmrg bir vaziyette idiler. Mezarlarda bulunan baqhca eserler, madeni kaplar, ganak ve giimlek krnntrlan, altrndan yaprlmrg siis eqyalan, demir brgaklar, arslan resimleri ile stislenmig kemer tokalarr v.s. idi. Kenkol kiiltiirii, M.6. III. asrrdan baqlamakta ve M.s. IV. asra kadar uzamakta idi. A.N. Berngtam'a gcire burisr, M. s. I. asra ait bir kiilttir merkezi idi. Bu kronoloji sonrada,n tenkid edilmig ve M.s. il-IV. asrla,ra koyma temayiilii daha fazla revag bulmuEtu e. Talas kryiunda kazrlan B kurgandan 7 si, M.s. II ve IV. asrlara aitti. Bunlarrn Hunlara ait olmalan gok muhtery.eldi. qiinkti bulunan eserJer, eski Orta Asya ve Avnrpa'daki Fiun kiiltiirtine gok benzemekte idiler. Bilhassa kemik kaplamah yaylar, Avnrpa'daki trIun yaylanna btiytik bir benzerlik gtisteriyorlardr. Kadrn iskeletlerinin yarunda, mutfak eEyalanndarr bagka, afagtan ti$ilmiig sepetler de bulunmakta idi. Biri erkek ve -diSeri de kbdrn olmak iizerq iki tili.iyti ihtiva eden mezarlar da bulunmugtu. Erke!'in yizfi iyi muha{raza edilmig bir vaziyette idi. Gtimlefii ipekten ve pantalonu ige deriden. yaprlmrEtr. Kadrmn cesedi kumen mumyalarrru! ve baqr lumrzr ipekten bir kumaqla sanlmrqtr. Yiizii de ipek bir kumagla tirtiilerek ensesine baflanmrgtr. Ipekli enta,risinin iizerinde, ipekten baSlar giiriilmekte idi. Ayaklannda da gank bulunuyordu. Tetkike 6

Terenojkin, KSIIMK, 33, r95or s. r5e v.d. aynt eser, s. 48 v.d. t .Tallgren, A. N. Berd;tam, Arluol. eksp. Gos. Ermitaja, II, r94o1 MlA, 26, s. ag v.d.; A. N. Bernttam'rn di$er miitalealarr igin bk. VDl, r93g, KSIIMK, 5, r94o. 7

ORTA ASYA

defer olan nokta, kadrrun da deriden bir pantalon giymiq olmasr idi. I(adrrun yamna isabet eden duvardaki.ktiEiik bir nigte, tahtadan yaprlning bir kupa bulunmakta idi. Olrintin bag ucuna, iginde yemek kahntrlan buhuran bir taba;k ile bir su testisi ve ayak ucuna ise yemek pigirme$e mahsus topraktan bir kap ile tal afrrgaklar konmuqtu. Hava ve rutubetle ternasr kesilen elbiseler de, iyi saklanmrq olarak bize kadar gelebilmigtir, Kenkol mezarlannda bulunan ipekli kumaglar ile elbiselerin, Noyun- Ula'daki Hun prenslerine ait mezarlardaki eseilerle b0yi.ik bir benzerlik giiitermesi, Hun tarihi bakrmrndan bize tinemli fikirler vermektedir. Eovqo gllt Kazakistan'da, Borovogo grilti kenannda bulunan altrn trhmlm

EL0&H n Eolr E

sif halar, Avrupa Hunlarrnrn Orta Asya .mengeleri hakkrnda bize daha agrk bir fikir verebilmektedirler 10. Bugiin Petropavlovsk denen biilgede, Suginsk yakrnlannda elde edilen bu altrn sifihalar, trpkr Macaristan'daki Hun gafla buluntulanndaki sifihalar gibi bal* pulu teryinatr ile stielenmiqti. Kag teknifi ve inci dizisi teryinatrrun gok revagta olugu da, bize Macariqtan'dahi [Iun san'atuu hatrrlatrr. 'Harezm'de, Ceti-Asar ve Altrn-Asat'daki Ms. III, ve IV. asra ait buluntula^rda, kemik yay pargalarrntn da efe gegmig olnrasr, kemik yaylann bu asrrlarda, Orta Asya halklan ile fran'rn sahip bulunduSu miigterek bir ktiltiir unsuru oldu[unu bize giistermektedirll. Bu buluntu yerleri; Harezm'in. yerlgqik kiiltiirti ile Orta Asya glgebe kiiltiirtintin birlegti$i bir yerdi.

e. Hunlar Volga biilgesinde A. Alfoldi, Fndc

alts

Hwunzcit wd ihre cthnischc

Son&ru4g,

AII,

Budapest, Ig3l, N. Fettich, Izs trouailhs Aamcs dt DunapcnhhrAH, r8, 1936; A. Heitel, Antigitls dc la Siblrie Occidattale, MSFOu, 4, r94t T. M. Mi-

fingaw au der Voksrwandmn4cit bci dcr Station $ipow,ESA,4, Pogrcbniya s njjcrirm gor. Pohroaska, UZSU, VI, 3, s. tg4-2to; B. Posta, Arclwnlaci{cL. $tufil;n aqf Rtl.rsbchst Aoiln, RudaVat-Ieipzig, II, nayeva,

lu*i

s. rg4-2ro;

S. S. Sorokin, KStlMK, 64, 1956, 5. 3-r4. A. N. Berngtam, SMAE, 13, tg5r, s. er&erg; M. N. LeontevsPwtyatm*d, s. rr-r3; aynca b&. Berngtam, VDl, r93g; KSIIMK,

kiy, 5, 1949. u S. P. Tolstov, SA, 19, 1954, s. z6o v.d.

HUNLARIN BATIYA coqlrnl

tgog; Rashopht blQ shboh Guztoki Qq|1,ZPF.AO,YI! z; P. Rau, fudhittorischcAusgrabwgn auf dcr Stcp\enseiu dcs .huttctun Wolgagcbictcs, Mitteilungur d. Zentral Museum Pokrovsk, 2, tgzTi Dit Hiigclgriibn rdmisclurzeit an dcr mtaen Wolga,. aym yer, I, Pokrovs\ rgrS; P. S. Ritov, Arluolagigcshi2e raskopki i razolalki o Nijnlan poooljla i (Jralskom hrqr htom, lge5, lzvestiya Kraevedgeskogo lnstituta izugeniya Yojno-Voljskoy oblasti, I, 1916; s. r3 v.d.; Sustooskiy hngannq mogilni*, UZSU, 3-4, rg2biNooy Vostoh, ro-rI, s. 325 v.d.; M. Rostovtsg't, Utu hoawillc dc l'dpqtu Grcco-Sumatt dc Kertsch au laaac at an Mtu4c fu St. Germain, Monunent Piot, 16; D. Samokvasov,'Mogih Rttssko2

zcmli u omaoanniya hronologigcskoy klauifikatsii

gova, rSgz;

dn leit da

i katahg dranwsta2, Yar-

Bcitriige 3ar Erforsclung dt Kulnnm Ostrusslands in Vdlkcrwaulenmg (III-V. Jh.), ESA, I; J. \{erner, Bogct{ragnntt

A. Schmidt,

aus Caranntum, ESA,

VII.

Kavimler muhaceretine takaddiim eden gaflarda, Volga boyundaki ktiltiirlere bir giiz atmak faydah olur-kanaatndzytz. Bilindifi iizere bu bolgc Yukan, Orta veya AEaSr Volga havzasr olmak iizere iki lcsma aynhyordu. AqaE ve Orta Volga b6lgesi, arkeolog Schmidt 12 ve Yukan Volga btilgesi de Prof. Tallgren tarafindan iyice incelenmigti. Maalesef bu saha ile ilgilenen arkeolog ve ki.iltiir tarihgileri, siyasi tarih olaylanna az ehemmiyet vermektedirler. Ve bu sebeple de ettidleri nolsan ve tek tarafu kalrrriktadr. VctF Stalingrad ya,hnlanndaki QariEin kiilttirti, bu ga[an en fdr bna r$. M.s. IV. asnn sonlanna ait iinemli buluntu yerlerindendir olan bu mezarlarda giimu{ kayrg uglan, yanm ktire qeklinde alondan ince safihalar geklinde phkalar ve tokalar bulunmu$tu. IVfacaristan'da Petrossa'da bulunan kiipelerle yalm benzerlikler giisteten bir kiipe 14, tetkike defer bir eserdi 15. Saratov civarrndaki $ipovo'da yaprlan kazilar, Hun 0rr. Y*r fln. Fdra. th.t tarihini birgok yiinlerden aydrnlatmrgu 16. Gene Saratov ytin- fahrlra lerindeki Suslu bulrurtulan da hem $ipovo ve hem de Qarigin ktilttirterine yakrnhk giistermekle Volga, btilgesindeki mtigterek bir ktilttiriin habercisi olmtrglardrr. $ipovo kurganlanndaki

A. V. Schmidt, ESA, I'' r, r7.. l!.azr raporu igin bk. P. P. Grekov, ZRAO, 12, s. 295. 1' A. Alf6ldi, AH, g, R. 7. r Schmidt, DSA, I, s.37, R. nr; rapor: ZROA, 7, Nr. e, s. ee6. r0 P. S. Rrkov, UZSU, F% r925t r. 13-38. \

ORTA ASYA

tellerin burulmasr turetile yaprlmrg olan bilezikler u, tokalar ra, kaqh ziynet egyala.n ve bilhassa bahk srrtr tezyinatla stislenmig madeni safihalar 10, Macaristan'a yerleEen Attili Hunlarrmn nereden geldiklerini agrk.bir surette giistermekte.dirler 20.,.

Macaristan'daki Hun san'atrrun mengelerini giistermesi balqmrndan $ipovo kurgarunrn ehemmiyeti gok bi.iyiiktiir. Bu ktiltiir merkezinde, hern Talas bOlgesindeki ve hem de Macaristan'daki Hun kiiltiiriintin hususiyetini bulmak m ii mkiind i.ir 2r. $ipovo'daki en karakteristik Hun eserleri arasrnda, i.iq kiiqeli ok uglanru da saymak lizrmdrr 22. g.nLv llBF dqla

Po&revrl

blsltlhn

Pokrovsk btilgesindeki Hun ga$r ktilttirlerine ait buluntu yerlerinin baqhcalan qunlardr: Pokrovsk23, Kamuqrna, Beryozovka 25 ve Nij ne -Dobrinko s. Baqhca Pokrovsk tuluntulan, ok uElarr, birkaq kemik yay kalrntrsr ve bronz levhalardan miitegekkildia. Betyozovka ise, tacr ile meqhurdu. Pokrovsk mi.izesinde buluhan bu taEr, \dinayeva ne$retmigti a. Tag, esas itibarile bronzdan yaprlmrqtr. Bu

bronz iskelet altrn, levhalarla siislenmiq ve levhalar iizerine de }rymetli taElar konmugtu, Beryozovka'mn di$er enteresan eseri de, Avar eserlerine benzeyen bir ayna idi. Nijne Dobrinko buluntulan arasrndaki, Eerit halinde kesilmiq altrn safihalar, Hun san'atrmn hususiyetlerinden biri olan inci dizileri ile siislenmiqti. Altrn sifihalardaki siislerin hepsi, kabartma tekni$'i ile yaprlmrEa. Dobrinko ktilti.irii, bilhassa altrn kaplamacrhk r? P. S. Rrkov, lzvestiya Kraeved. Inst. izug. Yojno-Voljskoy obl., Saratov, r, s. 916;- Minayeva; ESA, 4, s. rg4. rs N. Fettich, SMYA,45, R.3, r4. A. Alftildi, AH,9, T. rr.

1' Minayeva, ESA, 4, s. 2oo, R. 15. Alfdldi, AH, 9, T. VII, IX. 11 Minayeva, ESA, 4, s, eo8, tr Schmidt, ESA, I, s, 35 v.d. !r Minayeva, UZSU, IV,,g; ESA, 4, s. 20

tf P. Rau,

eo6.

Ptdhist. Ausgrabwtgca, dokrovsk, r9e7. !5 ESA, 4, s. eo6, R. 3n. 16 UZSU, IV, 3, s. ro3 v.d. t? ESA, 4, s. zo6 v.d.

ESA, 4, s. eo6, R. 32.

HUNLARTN BATIYA

c0glunt

teknigi bakrmrnda^rr Macarista.n'daki Hun sam'atrna gok bcnziyordu

20.

Bu yer, Astrahan'la Saratov demir yolu tizerinde, Ba$kunqak giilti kenarrnda ve Hun kiiltiiriiniin en iinemli merkezlerinden biri idi. Bulunan bir'tek meza4 bize Hun gafr kiiltiirti

i i I

I I

f I

i I I

I I

t l

hakkrnda gok Eey itgretmektedir. lskeletin hemen yamnda bulunan bir yayrn uzunluiu, I,4o m: idi. Yayrn kemik ve afag krsrmlan da krirnen- e1e gegmigti. Oltintin kafasrmn sa$nda tig kiigeli ok uglarrna, sol elinin i.izerinde ise kiigiik ve camdan yaprlmrq incilere rastlanmrqtr. Bilhassa kemik yayla4bu kiilttiitin Orta Asya karakterini gtisteren en iinemli eserleri idi s' A1l$ Yol;r frv. Aga$ Volga vidisindeki Seelman bulurrtulan ile Maca- ro&Sccho ristan'daki Huq galr eserleri arasrndaki benzerlikler birgok bilginler tarafmdan kabul edilmigtiat. Mescli, D 4e numarah kurganda bulunan; noktah hatlarla yaprlmrg'bir tezyinat sistemi ile siislenmig alun sifihalar, bu kurgarun da en karakteristik eserleri araunda yer almaktadrrlars2. Aytca bu kurganda sebebini anlayamadrlrmrz bir yangn tabakasr da vardu. Mezarda at iskeletleri de giiriilmtigtii. Seelman'da, 17 Nr.h kur' ganda, demirden yaprlmrg tek af-rzh bir lohg da bulunmugtu. Krlrqtan baEka, i.iE ktigeli ok uglan, kemik yaylata ve demirdcn yaprlmr5 at gemlerine ait parga\ kuqak siisleri, gtimtig levhalarla iizerinde insan resimleri plikalan da bulunmuqtu. lB Nr.h. kurganda ise, Romboid gekilde ok uglarr ele gegmigtis. Bilindi$'i iizere bu tip ok uglan, daha ziyade Avarlara ait eserlerden idiler. Kemik yay. pargalan ve altrn sifihalarla kaplanmrg bronz plikalari kaqlar, hep Hun san'atrmn Giiney Rusya'daki eqleriydi. Seelman kurganlannda, diferlerinden farkh olarak itliileri yakma idetini giirmekteyiz. Bu iiltileri yakma ideti, biraz da te UZSU, s, ro3 v.d. Bu tip tezyinat tislfrbuna flunlarrn halefleri sayrlan Kutrigur'lann san'atrnda da rastlanmaktayrz: N. Fettich, bs trouaillts da Dwagnkh, s. 95 v.d. Biz burada, N. Fettich'in Kutrigur san'atr hakLrndaki fikirlerini

t I I

It(lm.lqhrgrL hhnnbn

ihtiyatla kargrhyoruz. 8lKazr raporu igin bk. P. Rau, Mitteilungen des Zentralmuscums Pokrovsk, ,2, rg21, s. 7z v.d. !! P. Rau, ayr-rr eser, s. 22. 30 Kar$.: Hampel, Alttttiitrcr, III, T. 63. gtu Att, ,

ORTA ASYA

Pokrovsk btilgesine mahsus

bir an'ane gibi

MeselA kuzey Kafkasya'daki

dev-re

giiqiinmektedir.

ait dlan mezarlannda

bir idete rastlamamaktayrz. Orta'Asya'da tiliileri yakma i deti yalnrzca Krrgrzlar'da vardr. biiyle YotgrLilttthtnor

uurl tcrH

Lut.

Yukarrda saydr$rmrz buluntular, Volga'nrn do$u sahillerinde yeni bir kiiltiirtin yava{ yaval yayrlmakta oldu$unu giisteriyordu. Bu emareler, yeni bir kavmin geldi$ine de bir iqaret idi. Bu yeni kiiltiirde, Volgt boylarrnrn eski ktilttir an'anelerinin devamrm da giirmekteyiz. Derin kazrlmrE mezarlar, ba.qlan kuzeye konmug ve srt iistti yatrnlmrq iskeletler, krnk bronz aynalar ve koyun baqlan eski mezarlarda da giirtilen hususiyetlerden idi. Fakat eski mezarlarrn higbirinde, kadrn iili.ilerinin yarunda semerlere v.s.ye rastlanmazdr. Ayrrca brohz plikalarrn ince altrn sdfihalarla kaplanmasr da bu yeni mezar larda giiri.ilme$e baqlannuqtrr. Buyeni teknikve ktilttirtin Macaristan'laki Hun buluntulan ile de biiytik bir yalanh\gtistermesi, Hunlann bize nered,en geldiklerini giisterebilirdi. Krhg, kemik yLy, fizengiler ve ok uElarr ise, Hunlann Orta Asya menqelerini gtisteren eserlerdi. Volga btllgesine yakrn yerlerde uzun zamar. yalayan Hunlar, buradaki yedi kiiltiirlerden gok kuwetli tesirler almrgla;dr Altrn sifihalarla kaplama tekniSi, yalruzca Gtiney Rusya'ya mahsus lir .gey deEildi.'3u teknifin, Orta Asya'daki Talas 34' boylan ile Bau Sibirya'da da. qok yayrlmq olduiunu gtiriiyoruz HUNLARIN voLGA sor-cssiNe cnr,igixi'x NETicELERi

Unl vo Do$ $fLtr'& fil. t6r adfuhlcl

Hunlann Volga biilgesine gelmesi, buradaki yerli kavimlerin muhaceretine yol agu. Bu kavimlerden bir krsmr, kuzeye do!'ru gekildi. Bir hsmr da Ukrayna'run iglerine do['ru kagu' ural biilgesinde gtizle giiriiliir bir qekilde biiyiik karrgrkhklar oldu. Btitiin bu hidiseler, Ural've Volga nehri boylanna yeni bir kavmin gelmrg oldu$unu giistermekte idi. Ural bolgesinde, kavimler muhacereti gafrna rastlayan en tinemli kiilti.ir merkezlerinden biri, Mbrtviya Soli idi Buradir ele gegen tokalar ve di$er madeni eqyalar, esas itiban ile Maca9' Bern$tam, SMAE, Ig5I, s. z16, r. r-4.

HUNLARIN BATTYA

GoqLERl

ristan'daki Hun gagr buluntulanna gok benzemekte idiler. $i.iphesiz ki bu devirddki Ural btilgesi ktiltiiriine Krnm'rn da qok bi.iyiik tesirleri olmugtu 85. Bilhassa bir sepet qeklini andrran kiipe, kabartma inci dizileri ile teEkil edilmiq tezyinatr ile bize Krnm kiiltiiriinii hatrlatmaktadrrlares.' Gene bu dewe ait Orenburg buluntularr da, Karadeniz sahillerindeki Gtiney Rusya ktiltiirlerinin kuwetli tesirlerini taErmakta idiler37. Ural biilgesinin di$er iinemli ktiltiir merkezi, Miislimova'drr38. Burada bulunan at gemleri, Ural btilgesi iginyeni bir kiiltiiriln mtjdecisi karakterini taqrmakta idi 30. Aynr at gemleri, di$er yandan da Macaristan Hun buluntularr ile btiytik bir yakrnhk giisteriyordu. Kayrq si.isleri ve di$er eqyalar da Ural bdlgesi ile Macaristan arasrndaki kiiltiir ba$lanru kuwetle destekliyordu.o. Buluntular arasrnda ele gegen bir e$ri Tiirk krhcr, bu kiilttir merkezini Orta Asya kiiltiirlerine kuwetle ba$lamakta idiq. Mtislimova yakrnlanndaki Brnrhanova ktiltiirii de kavimler muhacereti ile ilgili iinemli kiilti.ir merkezlerinden biri idiaz.

. Birtn daha do$uya, Akmolinsk'e do$ru gidecek olursal,, Karaa$ag denen brllgede yeni bir kiilttir merkezine rastlanz. Bu merkez, Hun ve Got kuyumculu$unun en karakteristik eserlerini bize vermiqtiras. IV. asra ait olmasr gok muhtemel olan Kara$aq krilttirii, ta Tobolsk'a kadar yayrlmrqtr aa. Dulumu hi.ilisa edecek olursak, Hunlarrn Avrupa'ya gelmesil ile Hun ve Got'san'atrndan bir gok 'unsur-

lar, Ural b0lgesine ve Do$u Sibirya'ya da yayrldr

Kuzeyde, yani Perm ve Qud btilgelerinde, Glyadenova Ear glfrl vc tlrUtor rhcl kiiltiiri.i M s. III. asra kadar devam etmiqti. Yavaq yavag goSal-

s Krrrm

san'atrnrn

Rostovtsev, MP, a6, 8c

Bela

Ural ve Volga biilgelerindeki tesirleri igin

rge3. Posta, Arch. Studicn,

II, R. i47, ve 25r.

Orenburg ktiltiirti igin bk. Rostoytsev, MAR,37, s. 3o v.d. 8s Mtislimova igin bk. Bela Posta, Arh. Stud., II, s. 377.

Bela Posta, Arch, Stud., II, s. 378. -Uj. Beli Posta, II, s. 378-g8d; eB, f., r4, s. 4or. Bela Posta, II, s. 381. aA A. Schmidt, Kagka, ESA, I, s. 4c.-42. r9 Schmidt, ESA, I, s. 44; R. 3l-36. {a A. Heikel, MSFOU, 4, 1894, T. IX, e8; XI, g, 14. ?o

{o ar

bk.

ORTA ASYA

IOO

ma$a baghyan yabancr tesirler, M.s. VI. asrrda bu btilgenin kiiltiiriiniin mahiyetini de$iqtirme$e muvaffak oldula"r. Artrk VI. ve VIII. asrdar ]eni bir Fin-Ugor kiiltiirii meydana geldi. Bu yeni kiilttirtin meydana geliginde ;tiphesiz ki en btiytik rolii, Hun gtigleri ve bumrn neticesi olarak meyda'na gelen kavimler muhacereti oynamrgtr. Kuzeydeki bu yeni kiiltiirii temsil eden baEhca merkezlgr, Samara45, Rogestvenoa6, Berensniki4? ve Maslovka4s idi. Bunlar arasrnda, Hun gafrna ait en karakteristik hususiyetler gtisteren merkez, Kagka biilgesi idi. Kagka buluntulanas, kavirnler.muhacereti srrasrnda, Oka ve Kama nehirleri yolu ile kuzeye yeni birEok ktiltiir tesirleri gittiiini bize giistermektedirler. Oka ve Kama btllgesindeki btittin ktilttir problemlerini burada ele alacak de$iliz il" Bizim iEin iinemli olan, bu btilgedeki Hun tesirlerini gtisterebilmektir. Meseli, Prof. Tallgren'e gdre, kavimler muhacereti qa$ ile ilgili Kazan ve Aiqa kurganlarr, Orta Asya tesirleri ile dolu idi51.' Burada, yeni Hun tesirleri ile yerli ktiltiir sayrlan Got eserleri, yan yana bulunuyot'lardr 52. Bu l"rsa izahattan anla{rlmaktzdrr ki, Hun giiqlerinden Fin-Ugor ilemi de esash

bir

gekilde

miiteessir olmugtu.

3. Hunlar Don havzasrnda Bundan e,welki bahiste, AqaEr Volga biilgesine yeni bir kavmin geldi$ni ve buna muvazi olarak da yeni bir ktiltiiriin doSmak tizere olduSunu kaydetmiqtik. Hun gair kiiltiirii diye adlandudrfrmrz bu yeni buluntu yerlerine benzer mezarlann, bu devirden itibaren srk srk Don havzasr ve Kafkasya'da da gdriilme$e bagtandr[rm miigahede edebiliyoruz. Aqa$ Volga'{6 ao

A, M. Tallgren, (aouss, lI, s. Schmidt, ESA, I, s. 36.'

ai Kazt rapoiu igin bk. Bulten

z3'

obg. aih.

istor. Etnogr. pri.

Univ., rge6, s. r5.

as Tal.lgren, Zaousg, II, s. 3 v.d.; Schmidt, ESA, {e Schmidt, Kagka, ESA, I, s. 33 v.d.

5o Bk. A. Schmidt, Die Ausgrabungcn FUF, r8, r-3, 1926, s. ro v.d.

Tallgren,

Aynr eser, s.

(aouss,

s, r3

I, s. r5, R-

e6.

bci dem Dmf Turbina an dn Kama, (

v.d.

Ir v.d.; RV. III'

Samarskorn

s. 356.

#lf.'.

HUNLARIN BATIYA

COqlBnt

ror

daki Hun Ea[r kiilttiriiniin, Don havzasrndaki en iinemli benzeri Sulino adh buluntu yegindess, IB99 senesinde bulunan mezarlardasa, iiltler gayet muntazam bir gekilde uzatrlmrg ve eqyalarr da yanlarrna konmugtu. Mezarlarda ele geEen eserler arasrnda ktilttir tarihi bakrmrndan en tjnemli olanlarr, gene alUn sifihalardr. Hun ve Got san'atrnm en belirli bir teknifinin habercileri olan bu sAfihalar, oldukga'iyi muhafaza edilm\lerdi. Ayrrca mezarlarda kiillere ve yaruk izlerine de rastlarimrgU.

Ap[i

Volga vidisindeki yeni Hun ga$r kiilttiriine muvazi olarak, Kafkasya'da da bazr buluntu yerlerile karqrlagmaktayrzl'. Bu devre ait Kafkas buluntularrnp, Krrrm ve Kerq ktilttirlerinin qok kuwetli tesirler yaPuklan, bilhassa toka $ekillerinin mukayeselerinden anlagrlmaktadrs. Macaristan'daki IIun ga$r eserleri ile yakrnhk gtisteren Kafkasya'daki baqhca buluntu yerleri qunlardr: Ter, Digoria, Nijne'Ruga ve Vladi'kafkasya.

i i I I l: p

r I I

i t t N

I I I

4. Hunlar DinYePer'de Dinyeper vidisinde, Macaristan'daki Hun kiiltiirtine benzer en tinemli buluntu yeri Novogrigoryevka idi57. lurada da bahk srtr geklindeki tezyinatla stslenmiq altrn safihalar bulmaktayrz Fs. 1884 de Rmlann buldu$u bu merkezi, Macar bilginlerinden Bela Posta 59 ve daha sonra da Prof. A. Al{bldi incelemiglerdioo. Bir yandan Macaristan'daki Murga buluntulan ile yakrnhk gdsteren bu merkez6r,' difer yanda.n da Agagl

t t'

I I

Minayeva, ESA, IV, s. zo7; Pogrebeniye, s. lo4 v.d.

5r lJvarova, Drcunosti, l9' 2, s' 70. 55 Bela Posta, Arch. Stud., II, II, s.492, R. z7r; Alfoldi, AH,9, T. XXV, Io-5r. ' 50 Rostovtzevr MP, 16, 1923. Burada, Krrrm ve Kerg tesirlerinin

genig

I L

l l l t

l I t

I tl

I F li.

bir qekilde miinakagasr yaprlmrgtrr. tr Minayeva, ESA, IVr's. eo7'

D, Samokvasov, Mogih Rusko2 zemli, s. XXX v.d.; Minayeva, Pogrcbeni2e, s. 97; ESA, IV, s. eo7 v.d. 50 Bela Posta, Arch. Stud., II, s. 49r v.d. \ oo Alf6ldi, AH, 9, T. ze. 6r Bela Posta, aynr eser, s. 493. 6s

ORTA ASYA

r02

Volgaor ve Kafkasos ktilttirleri ile akrabahk kurmakta id;. Atridan yaprlmrE irsan bagr figiirlerinde, gene Hun qa$rnrn noktalarla tqkil edilmi! tezyinatr giize garpmaktadr4 0a. Novogrigoryevka, daha ziyade Ktrrm yanmadastrun tesirleri altrnda bulunan bir ktilttir rnerkezi idi 65. Esasen bu devirdeki Krnm kiilti.irti dq Macaristan'daki Hun kiilti.iri.i ile kuvvetli ba$lara sahipti 66. Oyle anlagrhyor ki, Macaristan'daki Hun san'atr etnik olarak Hun asrlh kavimlere'mal edilemezdi. Hunlar Mdcaristan'a giderken, birqok Cermen asrlh kavimlerle Gtiney Rusya ktihiiriinti de beraberlerinde giiti.irmi.iglerdi. Bu suletle Macaristan'daki Hun ktilttirti ile Gi.iney Rusya san'att arasnda btiytik bir yakrnhk ve akrabahk dofmugtu

5. Hunlar Tuna'da Hunlar Tuna?ya gelirken, birgok Got kabilelerini de beraberlerinde stiriiklediklerinden, Krrtm ve Odesa biilgelerinden de bol miktarda kiiltiir tesirleri almrqlardr. Esasen, Kerg, Olbia6?, Pantikapleonos gibi Krrrm'daki iinemli merkezler, eski Got sanlatr ile biiyi.ik ayrrhklar gdstermemekte idiler. M.s. g75 senelerinde Hunlarrn Tuna layrlanna indiklerini giiriiyoruz. Bu srrada bir yandan Macaristan'a yerlegmese Eahqrrken, di$er yandan da Bizans imparatorlu$unu srkrEtrmakta idiler. Macaristan'a yerlegen Hunlann iginde pek Eok Cermen rrkrndan .insanlann bulunmastna ra$men A I a n' I a r r n i z I eri n e pek rasthyamryoruzse. Hunlarla beraber Avrupa'ya gelip yerlegen Gotolarrn en tinemli kiiltiir merkezleri gunlardr: Un'terAqafr Avusturya'daki si e b en b runn ?0, G u n dr e m mi n g

I I

"tt'zr,

cr Minayeva, ESA, IV, s' eo7 v.d. 0s Bela Posta, aym eser, II, s. 49r, R. r7r'

Alfoldi, AII, g, T. XXII, 15. '6 J. Werner, ESA, 7, s. 46 v.d. ct Bela Posta, aynr â&#x201A;Źser, II, s. 492 v.d. 0? Bela Posta, aym eser, II, R. re5-zzg; zz5-zz6; 24c,. 0E Bela Posta, aynr dter, ll, R' 247, 274. 'e Alfdldi, AH, g, s. 36. !0 Kubitschek, Jahrbuch fiir Altertiirynskunde, 5, r9r l, s. 3r

,l i

Allbldi, AH, 9, s.

36.

v.d.,

tr.:.:

fS -,..:

HUNLARIN BATIYA GOqLERI

Kronberg?2. Kronberg, M.s. 4oo senelerine ait bir buluntu yeri idi ?3. Ve Macaristai ktilttirti ile de yatrn ballan vardr 6. Hunlar Orta Avrupa'da BULUNTULAR

' a) Orta Asya mengeli

eserler

Macaristan'da bulunan Hun ga$rna ait eserler arasrnda, Orta Arya merqeli olmalarr qok muhtemel baghca eserler gunlardr:

Ok uglarr:

Kesitleri iig kdgeli olan bu ok uglarrnrn Orta Asya'dan gelmiq olmalan ihtimali, daha ziyade eski Giiney Rusya oLlanna benzememelerinden ileri gelmektedir ?4. Hunlara ait ok 'uglannrn en orijinal karakterlerini giisteren iir5rekler, Giiney Rusya'da,Novogrigoryevka?5, Macaristan'da . Pecs-Uzstig?6 Keszthely-Gati ?? ve Viyana'da Simmering:de?8 bulunmuqtu. '. z faylar: Hun yaylaruun men$e ve yayrhglan hakkrnda bazr ilmi etiidler de, yaprlmrqtr ?e. Tiirk yaylarr lgibi, a[aE, kemik ve sidrden yaprlan Hun yaylart, Avrupa kiilttir tarihi tizerinde galrEan bilginlerin de rrazart dikkatini gekmigti 80. K. von ?1

G. Bersu, Archieologische Anzeiger, 1926, s.

e86'

i2 L. Franz, Germania, 2, tg27, s. 33; Alfiildi, AH, 9, s' rs N. Fettich, Du zwitt Schatz wn Szilagltsomlyo, s, 58?{

Minayeva,

Pogrcbcniya,

37.

s. 9r v.d.

Samokvasov, Osn. Hrotml. Klassif, 3o' ?' Alfdldi, AH, 9, s. t-4. ?? Alfdldi, aynr eser, s. r8 v.d.

Bgningir, Dc, Wcstgotisch-Alanisclun /ug, R. g+; AgaSr Volga btilgesindeki ok uglan buluntularr igin bk. P. Rrkov, Arch. taskopki, rgz9, s. e v.dd.; Volga bdlgesindeki bu tip ok uglan igin bk. P. Rau, Mitteilungen Pokrovsk, z, tg27, s. 68, n. e. rr .1. Werner, Bogenfragmente, ESA, 7, s. 33 v.d. so Beninger, aynr â&#x201A;Ź$er; s. 76 v.d. ?s

ro4

oRTA ASYA

Sebestyenar ve A. Alftil4iee gibi Macar bilginlerinin bu mesele iizerindeki fikirleri, qiiphesiz ki Ti.irk kiilttir tarihi bakrmrndan i ayn bir de$er tagryorlardr. a)-Agafr Volga biilgesinde Hun yaylaq: Bu btilgede en tipik yay kahntrlarrna Nijni-Baqkungak kurganlarrnda rastlanmrgtrs. r.4o m. uzunlu$undaki yayrn a$ag lasrmlarr tamamen giirtimiig, orta ve bag krsrmlarrna ait kemikler kalmrgtr. Kirigin gerilmesi igin, her iki ugta da kiris kertikleri yaprlrnrgu. Aym biilgede Hun tipinde ikinci yay, Ktigtik Karaman'da 5r Nr.h kurganda bulunmugtrr*. Ug parEadan ibaret olan bu buluntu, ewelki yay ile .aym idi. Hun yaylarr, Iskit ve

Alan yaylarr ile aynr de['ilditt. Aralarrnda btiyi.ik farklar vardr. Bundan anlaErhyor ki, Volga boylarrna bu yzylarr yeni gelen .kavimler getirmekte idilers. b) Macaristan'da Huir yaylan: Hun ga$rn a ut yay buluntulan baghca iig tane idi: Carnuntum, Mainz ve Simmering yaylan. Bunlar iqinde en fazla ilgiyi qeken, Carnuntum'daki yay buluntusu idi 87. Bu buluntu yeri bir silih deposundan bagka bir gey defildi. Biiyi.ik Tecidosyos'un iiliim senblerine tesadiif eden bu depoda, 92 tane yay bulunmugtu. Bu yaylarrn $ayaru dikkat olan iizellikleri, kenik hsrmlannn geyih boynuglanndan yaprlmrg olmalan idis r.6o sm. kadar biiyiikliikte olan bu yaylar, iki kemik levhadan ve ortalanadaki bir a$ag krsrmdan meydana gelmiEti. Bu yaylarrn yamnda, mogol rrkrndan tiliilerin iskeletlerine de rastlanmrgtr Ee. tr K. von s. 35, n. Ee

Sebestye

Dolgozatok,

6, r93o,'s.

r7$-zo4; ESA,

Alfdldi, AlI, 9, s. 18 v.d.

ss ESA, Z, s. 38.

s' P. Rrkov, UZSU, 4, rg21, s. 72, R. rz-r3. Kronotojisi igin bk. T. M. Minayeva, UZSU,6, 1917, s. r18. 86 J, Werner, ESA, 7, s. 42, tl Eski kiiltiirle yeni kiiltiiriin mukayesesi igin bk. Rostovtsev, MAR, 37; MP, 1923, s. r3o v.d. tt J, Werner, ESA, Z, s. 33 v.d., R. r, 8t Alf6ldi, AH, g, R. r, s, rg. tr Polaschek, Wiener Priihistorische Zeitschrift, J. Werner, ESA, 7, s. 56 b.d.

rg, rg32, s.

239;

HUNLARIN BATIYA

Bu antropolojik delil, yaylarrn'

GOqLERI

Orta Asya mengeli

ihtimalini daha da artrrmaktadrr.

;..

ro5

olmasr

Mainz'da bulunan bir yay, Hun yaylanmn Awupa'daki tiEiincii tipini temsil ederm. Bu yaylarrn Roma ktilttir gevresi iEindede bulunmuq olmalarrna raSmen, Roma ktiltiirtinde bu tip kemik yaylarz rastlanmamrq olmasr; Tiirk Ktilttir Tarihi bakrmrirdan gok enteresandrr.

Krhglar:

a) AqaSr Volga btllgesinde: Bu btilgedeki Hun krhcr, 17 numarah Pokrovsk kurganrnda bulunmuqtu el. Bu, tek a[rzh bir Tiirk krhcr Volga biilgesinin yerli ktilttlrtine de tamamen yabancr idi. Miislyumova'da,giiriilen tek altah hhg da, Hun ga$rndaki akrnlann bir hitrrasr olarak kabul edilebilirdi 02. b) Macaristan'da: Macaristan'daki Hun ldrglan ile ilgili en iinemli buluntu yeri Nagyszehsos'durs. Ifthglann yanrndaki elya ve iskeletlerde de yaruk izlerine rastlanmrytr. Bunun sebebi heni.iz izah edilememigtir.

Me4rlar: Volga loylanndaki mezar gekilleri ile tilii giimme idetleri, Hun gaf,ndaki Macaristan idetlerine gok uymakta idiler. Macaristan'da, A la n' la rr n rollerinin yok denebilecek kadar az olduf'unu yukanda siiylemigtik. Volga ktilttirleri ile Macaristan'daki Hun ktiltiiriiniin birbiilerine benzemesi, Volga ktilttirleririi bir Alan kiiltiirii olarak kabul eden naza-

riyeleri zayflatn. ' a) ASaBr Volga biilgesine ait

mezarlarda yanrk izlerine gok rastlamaktayrzs. Don vSdisindeki Novogrigoryevka mezarlar{ ve iilii giimme idetlcri de buraya benzemektedir. , b) Macaristan'da, Nagyszeksoo mezarlannda da yanrk izlerine rastlanmritrgs. Prof. Al&ldi, bu nr*eleleri ayn ayn inceliyerek kendine gdre bazr netlcelere vaxmr$tr. t0

J. Werner,

ESA, 7, R.

2; V. E. Nash-Williams, Tlu Roman

r93r; legionary.foilress at Caerlnn, 01 Mi.nayeva, Pogrcbcniyc,

Atfttldi, AH, g, s. e4.

R. t; J. Werner, ESA, 7, 1. 45 v.d. eser, II, s. zgz v.d.

Bela Posta, aynl Rtim. Limes in Osterreich,,a, rgor, s, 39 v.d. e' P. Rau, Mitteilungen Pokrovsk, 2, 72i J. Werner, ESA, 7, s, i4. o5 Alfoldi, AH, g, s. 17. D8

ORTA ASYA

r06

b) Talas ve Volga mengeli eserler Aga$r Volga ile buna yakrn kiiltiir merkezlerini incelerken, madeni .egyalarr kaplampk iEin kullamlan altrn sifihalar iizerine, dikkati bilhassa Eekmigtik. Bu sifihalar, bahk srrtr

t.g9.t exA: rr?i U,l

Levha ro

ilt

Macaristan'da bulunmug Avrupa Hurilarrna ait eserler.

tezyinatla veya yivlerle siislenmiqti. Macaristan'da, Hun gafrnda bu sifihalann gok gegitli <irnekleri ele gegmiqtir. Hun san'atrrun en karakteristik iizelliklerini srmflara dyrrar-ak tetkik etmeyi faydah buluyoruz (bk. Lev. ro):

HUNLARIN BATIYA

GOqLERI

rc7

sifihalar: IJzun zaman toprak altrnda kalmalan sAfihalann perdahlarr tabii olarak bozulrrmgtu. Alftildi'nin neyettigi (T. IV, r-r5; XVI, r-zo deki) eserler, bu sebebi

tip

Di:iz

ile

safihalardandrr.

Kabartma, paralel do$rularla yaprlan tezyinau ihtiva

eden sifihalar: En giizel iirnekleri iEin bk. Alfdldi, AH, 9,

II, r, e. 3 Kabartma

noktalarla stislenen sifihalar: Bu tip tezyinat Hun Ea$rnda Eok yayrlmrqtr. (Bk. Alfbldi, AH, 9, T. III, 4-zz; IY, V, VII, 3-8.) Kavimlergiig{i srrasrnda buna benzer tezyinatrn Batr Sibirya ve Perm biilgesinde de gok yayrldr$rm giirilyoruz s. Ayrrca Kutrigur ve Avar sannatrnda da bunlara benzer eserler vardr e?. 4 Bahksrrtr tezyinath sifihalar: Hun san'atrnda en Eok giiriilen tizelliklerdend.ires. Pullar, birbirlerinden noktah hatlarla ayrrlmrglardr. Bu tip slfihalara, Naygszeksos'4u eo, Moldavya'da Concestiode r@, ve iginde yanrk izleri bulunan di$er mezarlarla r01, Volga boylarrndaki kurganlar4t toe gok rastlamaktayn. Bahli srrtr tezyinath altrn sAfihalarla kaplanmrg bir brgak krnr, Hun san'atrrun en karakteristik esbrlerinden biri idi r0B. Bu ga$da Macaristan'da $iking san'atrnln da gok kuwetli tesirlerini giirmekteyiz lu. Kanaatrmtza grire bu krhcrn tizerinde de, kuwetli Wiking tesirleri bulunmakta idi. Roska 105 ve Alfrildi'nin1ffi neqretti$i Hun luhE krnlarr da, bize Ktnm ve Wiking krhg kmlanni hatrrlatmaktadrrlar. A. S'chmidt, ESA, 4, i. i7, R. nIa; s. 45, R. 3e-36; Minayeva, IV, R,3e, s. eo6, R.3e; Bela Posta, II, R. rz4, 0? Madara buluntularrnda: N. Fettich, Trouaaillcs Aaarcs dc Duiapenble, s.57, Fig. zr, r4-r8. e8 Alfdldi, AH, 9, T. XIII, s. rz. se Alfdldi, AH, 9, T. XVI, zo. r0o Matzulewitz, Byzantinisclw Antike, t929, s. r33 v.d.; Alfdldi, AH, 9, T. XX-XXI r0r flunlar tiliiyii losmen veya tamamen yakmakta idiler. 102 Samokvasov, Osn. Hronol, Klassi.f., s. XXX; ESA, IV, s. eor, R. 7. los Alfdldi, AH, 9, s. ,r7. roa Peter Paulsen, Wikingerfunde aus ()ngarn, T. ro-Iz1 Alfdldi, s, 18. roo AE, rg3o, s. 22g. ro4 Alf6ldi, AH, 9, T. XXXII. eo

ESA,

ORTA ASYA

t08

Yukanda saydr$rmrz tiplerden baqka, daha birgok altrn plikalarla yaprlmrg tezyinatlara da rastlamaktayn. Fakat bunlan tasnif ederek, sistemli bir gekilde tetkik etmek, bu eserimizin hacmi ile miitenasip {e$ildir. Egit kenarh dtirtgen 10? veya ay geklindeki altrn plAkalarla yaprlan tezyinat 16, Hun ve Giiney Rusya san'atrnda hususi bir defer taqryordu 1@. Bunlara kemer ve kayrq uElanru da ilive etri,relidir 1r0.

c) Hunlara yabancr olan teknikler ve eserler Bilindi$i i.izere Orta Avnrpa'daki Hun ki.ilttirii iizerine, Cermen veya di$er'komgu kavimlerin gok kuwetli tesirleri vardr. Bu sebeple, Hun kiiltiir tarihinin anlaqrlmasrnda, bu yabancr te.sirlerin tanrnmasl ve kolayhkla giirtilebilmesi gok btiytik faydalar sa$lar. Bela Posta ile Alftildi'nin fikirlerini Tiirk tarihinin umumi gidigine tatbik edip aga[rda li'saca verme[i faydah buluyoruz: r Tokalar : Hun tokalarrnrn halLalan umumiyetle daire Eeklinde idi. Biraz kahnca ve kesiti de yuvarlaktr. Tokarun kayrqrrun tesbit edildi$i yere ekseriya bir kag da konurdu r11. Bu tip tokalan, Sirmiyum u2 ve Transilvanya btilgelerinde gok yayrlmrg olarak giirtiyo'ru2. Aberg ve Beninger gibi Cermen san'atr miitehassrslan ve Rostovtsev gibi Giiney Rusya kiiltiir tarihinin biiyiik otoriteleri,butip tokalarrn Gotolara ait otduklannda miittefiktirler. Bu tip tokalar, Gotlarla birlikte Kuzey Afrika'ya bile yayrlmrElardr r13. Ddrt kiige tokalar ise, yalmz Giiney Rusya'da giirtilen Cermen eserlerinden idilsl ne . Bu tip

Alfdldi, AH, 9, T. IV, 4; XVI, XXII, r; XXV, 9. Alf6ldi, AH,9, T. IV,8-rr, VI[,8, XXV, 14, XXIII,4. 10e Alfdldi, s gr; Bela Posta, R. ez3; Kafkasya igin bk. MAK, 8, T. roe, 3-4. rr0 Alfdldi, AH, 9, T. III, rg-tr; VII, 4; XXII, e; XXV, 29; III, rr, 17; III, ar; XXV, l4; XXIII, 4. rrr Macarista{daki yaylar igin bF. Alfdldi, AH, g; s. 6l; Fer10?

roE

tipi igin bk. AE, rgp6, s. r89; Batr Got'lannezdinde yayil4larr Wcstgotisch v.s., s. 3e, R. g. ..iu Bibliyografya igin bk.'Alf6ldi, AH, 9, *. 7r,i ,r. r3r. ,. lrE Nils Aberg, Dil Franlecn ud Wastgotcn, B.-L., rgas, s. 58.; Beaynl eser, s. 3e; Rostovtsev, MP, lge3, s. r5r. .ninger, rl{ Alf6ldi, ESA, 9, s. 299, T. III, r-8, 12 tiimedgyes

igin bk. Beninger,

.HUNLARIN BATIYA

COqLERI

Io9

tokalara, Avrupa'd.a Hun buluntulanndan baqka hir yerde rastlamryoruz. Beyzi gekilde, halkalarr bulunan tokalar ise 116 bilhassa Batr Got'lannda qok giiriilmektedil uo- Sonraki Avar tokalan ile de benzerlikleri virdr. Oyle anlaErhyor ki, Volga

boylarrna gelen Hunlar, Got'lardan bu tokalarr alAvrupa'ya da yaydrlar. drlar - ve Orta e . Cermen fibelleri: Fibeller, Got ve Cermen san'a-

trnln en iizel unsurlaltndan biri'olarak sayrhrlar. M.s. 4oo senelerine ait u?, Macaristan'daki Cermen mezarlanndan

qrkan bazr fibellerll8, Kiyev'teki Got buluntulan ile gok yalmhk giisteriyorlaldl uo. Fibeller iizerinde dOrtqgn . geklindeki lm. boncuklar da Cermen kiiltiiri.iniin tamnmrq iizelliklerindendi

3 Bilezikler: Tellerin bliktilmesi suretile bir kablo demeti geklinde yaprlmrg ve orta yerlerinde de bir dti[{im bulunan halkalarlsl, Illirya'da ve Kelt buluntulanndarzs, Belgrad'da 14, Don vidisinde ua bol miktarda ele geEmiqti. Macaristan'da da bulunan !u' tip'bileziklerls, Cermen ktiltiirtiniin tipik eserleri idiler. 4 - Yivli teller: Macaristan'da Rabapordany'de ele geEen bu teller 126, Gotlar tarafindan ta Ispanyaidaki Garnata qehrine kadar gtitiirtilmiigtii 127. Alfoldi,. AH, g, T. VIIL u6 Mertviya Soli'de: Schmidt, ESd, rge7, R. 3o; Seelman'da: J. Werner, ESA, 7, s' 47; Minusinsk'de: Tallgren, Collection Towstine' XI, s. zg. ru N. Fcttich,. Der Zweite Schatz, s. 58 v-d. lre Cermen mezarlarl igir! bk. St. Kovacs, Dolgozatok, 3, r9t2' s' -rr5

293; Balodis, ESA, I., s. Il8, R. 4. rre Kiyev pullap igin bk. Bela Posta, ayru eser, II, s' 5r3, ee-23; Alfoldi, AfI, 9, s. 37, T. X. . r20 Dolgozatok, s. l7r, R. 15; Minayeva, ESA, 4, s' -lo6' r21 rez

Alfdldi, AH, 9, T. xxxv.

Jahrbuch ftir Altertumskunde,

4!f6ldi, AH, g, s. 38'

rr?

Alfdldi, AH, g, T. 35, r5-rg. Minayeva,

Pogrcbeni2cr

s. 89. ,

la{ pqn btilgesi igin bk. MAK, 8, rzs Alf6ldi, AH, g, T. rr. rr0

4' Igto,

93.

r2o, 5-6; RV, r3, '

43 A'

e85'

ORTA ASYA

lro

KtiEtik olarak yaprlmrq ve i.izerlerinde insan figtirleri bulunan bu maskeler de umumiyetle Cermeno-' lere mahsus bir eser olarak kabul edilmektedir-. Volga vidisinde de ele gegen bu maskelet rzs, AltaY'lara ve Tiirkistan'a kadar 5

- Maskeler:

kadar yayrlmrqlardr 12e.

- Amber boncuklarr: Hun san'atrnda rro,

dan bir

Eey

ifade etmeyen bu boncuklut

estetik bakrrn-

tipik Cermen

eserleri

olarak kabul rylilmektedirler r3r. 7 - Bir doma gerdanhfrna ait parEalar: Hunlar Orta Avrupa'ya yerlegtikten sonra, .Roma ve Bizans ki.iltiirlerinden de gok geyler almrElardr. Bu yeni tesirlerin, gerre Cermen'ler vasrtasr ile Hunlara girmig olmalarr qok muhtemeldi. Cermen'ler, daha Giiney Rusya'da iken, Bizans kiiltiiriinden Eok qey almrq bulunuyorlardr r32. B - Sarmat menqeli, kaqh ktigtik si.is unsurlan: KaElarla siislenmiq bazr plAkalar, tam minasile Giiney Rusya san'atrtun en eski hususiyetlerini gtistermekte idiler. Krnm yarrm adasrnda bulunan elbise silsleri 13e, Macaristan'dafti ral ve hatti Kuzey Afrika'daki Kartaca eserlerine benzerlerdi r35. g - Di$er altrn iEleri: Ortalannda bir kag ve kaqrn etrafinda da daireler bulunan stis unsurlarr da, Hun san'atrna girmiq Cermen motifi olarak kabul edilmiqlerdi 136. 3o eserlere, Cermen shn'atrnda M. s. 4oo senelerinde rastlamaktayrz 18?. Kaglarla siislenmiq, iiEgen qeklindeki siis plikalarr da Cermen asrlh olarak kabul edilmektedi1ls1188. Kaqlarla siislenmiE le8

Nils Aberg,

Dic Fran*en und Wcslgotcn, s. zo7, R. 3oe.

C. G. Mannerheim, Across Asia, ll, R. lso Alfdldi, AH, 9, T. re. lsr Schmidt, ESA, I, s. 44, R' gg. lse

z5-4o.

rs3 Pamyatniki Gos. Ermitaja, z, 19z6. rs Rostovtsev, Iranians and Greeks in South Russia, s. r r5.

r3r; MP,

1923,

trr A. Alfdldi, AH, g, T. XV, r-3o. R. 23. rse Alfdldi, AH, XV, T. 6S-66; N. Fettich, Dcr zweitc Schatz 9, wn Szilagysomlyo, T. XX; H. Kiihn, Das Kunstgbucrbc da Wdlkawanderungrear!, Geschichte des Kt-rnstgewerbes aller Zeiten und Vlilker, I, s. 73, T. V. rs? Veeck, Dic Alamouun in Wittzmbag, T. XXXI, 6. rs Alfdldi, AIf, 9, s. 59; Benninger, Di4 Wcstgot.-und Alan. (ug, R- to. r8t Rostovtsef, MP, t9r3,

HUNLARIN BATIYA GoSLERT

altrn iqlerinin mengei, umumiyetle Gi.iney idi. Hunlar' bu tekni,$i, Giiney Rusya'dan

Rusya'da geEerken

almrElardr.

$ilezya'da Hun eserleri Kaynaklanmrza giire, Yukan $ilezya'nrn cla Attili devletinin srnrrlan igine grrdiSini biliyoruz. Hiickricht denen yerde bulunan Hun kiiltiirii ile ilgili eserler, bu bakrmdan $ilezya'nrn durumunu bir defa daha aydrnlatmaktadrrlar. Kaqlarla stislenmiE bir tag parEasl, kayrg ucu tezyinatlan, tokalar, Qin.eserleri tipindeki kaplar Hun kiilttiri.iniin yayrhq sahasr hakkrnda bize bir fikir vermektedirlslles. Takacsrao ve Reinecke r*r gibi bilginler, $ilezya'daki Uzak $ark kiilti.irtini.in i2lsri rnz hakkrnda de$erli ettidler yapmrqlardr. Bela Posta da, daha ewel _Macaristan'da bulunan bir bronz kapla bir Altay eserini mukayese etmild r43. Bu tip Sibirya kaplarr, kavimler g<iEiinrin baglamasr ile Perm b<ilgesinde de giiriilmeSe baglarrmrltr

144.

Btitiin bunlar bize quiru gtistermektedir ki, csas vatanr

Altay olan bu kaplar,. Hunlarrn giigii srrastnda batrya doSru giitiiri.ilmtig ve ta $ilezya'ya kadar yayrlml$tl

r80

E. Krause, Schlesiens Vorzeit in Schrift und Bild, N. F., 3, Igo4, Alfdldi, AH, 9, T. 19. 1{0 Bulletin de l'Institut d'Archeologie de Boulgare, 3, 1925. ttr ZE, 1896, s. rz v.d, ra2 Tallgren, Coll. Tov,, s: 58. t{t Bela Posta, aym eser, s. 522, R. eo9. r1r Alf6ldi, AH, IX, R. 5

s. 46 v.d.;

IV.

AVARLAR Avar Kiiltiirii Alfdldi, A., (ur

ESA, 9, (lgr4), Panmnim, I*ipzig, rga6, e c. Bartha, D., Dic aoarisclun Doppdschatnvi in JarcshidarAH, XIV, Budapest, histarisclun Bestimmtmg dcr Aoara1fundt,

s. r85-3o7. Untergang der Rdmerlunschaft

t934. Barthu cz,L,,Dic Rasscnclemmtz dcr ungarlintlisclusAaarcn und ihrc cthnisclu ror-r ro. Bagmakov, Eludc stn I'originc B6rzs<inyi, A., Gydr (Komitat gyiir) AB, rgoz, t2$-t49, rgo4, r5-4ri r9o5, 16-33; 19o6,3o2-32r; rgo8,eo8-g3o. Bedeutung, Ethnographia, 45 (tg34), s. des Avares, L'Eth'lographie, rgrzB, r-8.

Csallany, G., hiedlnf in dcr umgcbung aon Szcntcs, AEn 19o6, z- A Kunszcntmartoni Aaarkiiri lttsiissir, Szentes, 1933. Ebe r, L., Grdbcrfundc alals &mfriilurcn z8g-3oo. Mittclalter, I, (Abony), AE, r9or. Feher, Geza, AlI, VII, s. 34

v.d. Fettich, N.,

Kunstgcwcrbc dq Atarcn4it, AH, I.; Cimttihcs Aoarcs cn Hongic, Nouvelle Revue de lfongrie, rygg; Jutas und Askii, zwci Griibcrfclder aus da V'\lkcrutandcrungszeit in {Jngarn, Prag, r93r r93l; A. Marosi, Trouaailhs Auares de Dunapnteh, AH, XVIII, tg36; Bronzcguss und Nomadenkunst attf Grund dcr Ungarlindisclun Dcnkndle4 SKYTHIKA, 4; Bcitrdgc an Watfcnkundc der tJngailrindischm Rcitenonadtn aus dcm Mittclaltct, Jahrbuch der Ungarischen archiiologischen Gesellschaft, II, s. 116 v.d.; lwn Probhm dae Ungarldndisclun Stihs II, ESA, IX, s. 3o8-3e2. Gubicza, K., Friidtnf oon Kiilugyes, AE, rgo7, s. 346-363. Hampet, Alttthilrrur des frii,lun Mittclalters

Ungarn,

I-III,

Braunschweig, r9o5.

Grdbnfclder oon Ulla und Kiskihis,

Horvarth, T., Dic Awisclnt .rg,e5. Kida, 8., Friedlwf oon

AH, XIX,

Gatcr, r9o5, 36o-384, 4a2-4oji r9o6, r35-r58, 2o7-22ri r9o8, 3go-33g.

IV, rgr3. Laszlo, Gy,, Dic Bpzatttinisclun Goldbhclu AH, 5r (rgg8), 55{6, l3r-r48; Db fuiffiuttuden der Viilkmtanderungszcit utd das Cbisunam k Utgun, Zeiuchrift {iir Kirchengeschichte, rg4o, $. rz5 v.d. He ikel, A., Antiquitls dc ln Sibhii Occidatab, MSFOu, VI (1894); Altcrtmtr uts dcm Tah dcs lalas, Helsingfors, r9r8. Kubitchek, W.,Jahrbuch liir Altertumskunde, 5 (r9rl), s. 3a. Materiah po arheologii Rossii, VIII, T. roe. Matzulevig veya Malulevig, 82zantinisclu Antikc, rgzg. Minayeva, T. M., lwci Kurgaw ans dcr Vdlkctwandcrungszeit bci ddr Station $ipao, ESA, IV, s. rg*-tro; Pogrcbcniye s Kovacs,

1., Dolgozatok,

des Fundes oon Kunagota,

njjenicm gor. Pokroaska, Ugeniya Zaprski Saratovskogo Universiteta; VI, 3, 1927. Noettes, Lefebre de, Deux ptats Sassanidis du Muslc dc l'Etmilagc, Arethuse, 4 (rge4), (Uzengiler hakkrnda). Polaschek, Wiaut Prdhistmisclu (citnhrift, rg, rg3t, s. e39 v.d. Rau, Paul, Prdhisbrischc Ausgrabugm anf dcr Stcppcn Seitz des doutsclun Wolgdgebbtes, Mitteilungen d. Zenoal Museur-n Pokrovsks, a (r9e7). Db Hiigclgrdbcr rdmischcrzcit an ihr tntcrcn Wolga, Mitteil

fu.Asn,8

ORTA ASYA

II4

d. deut. Mus., Pokrovsk, r9r8. Rrkov, P. S., .Szslous*i2 kurganni2 mogilnik, Ugeniya Zapiskt Saratovsk lJniversiteta, IV, III rgz5., NoaE Vosbk, ro-rr, s. 375 v.d. Rostovtzev, M* Kurgannrya nahodki' Onnburgskolt oblnsti, Materialr po arh. Rossii, No. XXXVII; Une trouaaille de l'dpoque

Grcconsarmatt fu Kertsch an Inuwe et au Musie de St. Germain, Monument Piot, (rBBr)' s. .rr7'rzz; Die Lipp, W., Fwde aon Kesztluf, AE,

XIV

XXVI.

Grdbcrfcldcr aon Kesztlul2, Budapest, 1885 (Almanca), Arch. Kcizlemenyek,

Marton, L., Nau Fnde aus dem friihnittelalterliclun AE, rgo4, s. go3-3r8; Farvhmgen im Jahre rya4 imfriilanittllalterlich4n Grdbcrfcldn oon Abotgt, AE, 19o6, s. 3t-37. Marki, K.-Poll, Antuinge mit -Frichtercidttt aus da Aoarmzeit, AE, 47 (t934)' s. 56-65, r98-1g9. Matzulevig,. Seminarium Kondakovianum' I, s. r32. Mikkola, J. J., Aoarica, Archiv ftir Slavische Philologie, 4r (rge7), s. XIV

(1886),

rg7.

Grdbcrfckler aon Abon2,

tr, s. r77 v.d. Pogann J., Grdberfelder aon Gombos, 4o4-4I5. Posta, Bela, Ausgrabung aon zirak, Arch. Ktizlemenyek, XIX (1895), 55-86; Archazohgisclu Shlditn, II, Budapest-Leipzig, rgo5. Preidel, tI,, /ur Fragc dzs At4fenthaltcs der Aaarcn in &m Sudctanlitd.crn' Snddeutsche Forschungen, 4 (rg3g), s. 395-4o6, Reinecke, P,, Diz archdologisclu Hiatcrlassmsch4ft der Aoann, Germania, r ge8, 88. S e b es ty en, Ethnographia' ro (rfug), s. 15. Sdter, A., Komitat MosonrMagy4rovar,.255, Ausgrabung a4f den Grdbafehlc oon Csanry, Arch. Ktizlemenyek, XIX (I89S), s. 87-rr5.

r58 v.d. Pertz, MGH,

AE, rgo8,

Magyarovar, r8gE, s. 117-165.

Nemesadlgy, Magyarovar, 1898, s. tg3-227, Osebergschiff und dit Holzftwst der Wikinguzeit. Szele, 5., BAlcsk, AE, 1891, s. 239-249. Takacz, Zoltan, Mittzlasiatisclu Spdtanlike und. Kcsztluly Kulur, Jabrbuch der Asiatischen Kunst, rgz5, s. 6o. Irotisch-Ncthnistisclus ud Ostasi,atischcs in &r Kuut d.er grossm Vdlkawandcrung, OZ, 17. Jahrgang. L'art dts grandcs migratians cn Hongriz, Revue des arts Asiatiques, rggr. Tlu art of tlu Grcattr Asia, Budapest, rg33. Wosinszky, M., Das Griihcrfcld oonC<iko, Arch. Kiizlemenyek, r8g5, g1t Das Grabnfetd wn (atod, AE, 1896, s. r2-go. Zeiss, H., Aoorcn Fndtin Korinth;Scota Stofifileriana, Zagreb, s. 95.

Strzygovski, D;t

AVAR KULTURUNUN UnNgnr,nnl

r. Avar kiiltiiriiniin Hun men;eleri Avnrpa'daki Hun devletinin yrhlmasrndan bir asrr sonra, Orta Avnrpa'ya gelip yedegen Avarlar, Macaristan'da yeni bir kiiltiiriin doimasrpa sebep oldular. Bu yeni Avar kiiltiirtiniin kendine mahsus birgok hususiyetlerinin bulunmasuur ra$men, yeni buluntulara gtire Hun san'aurun birgok iizelliHerini de taErdrklanm gdrmekteyiz. Bilindigi iizere, Hun ktilttirti ile Avar ktilttirtinti birbirinden aylran en agk iizellik, Hun san'a-

trnda geometrik tezyinatrn ve Avar san'atrnda ise hayvan tislfibunun hikim olmasr idi. Fakat Avarlann ilk

AVARLAR

r15

.devirlerine ait bazt buluntularda, her iki iislirbun da meczedilmiq'olarak giiriilmesi, bazr bilginleri ister istemez Hun ktiltiiri.i ile Avarlann daha ewelce temas ettikleri fikrini uyandrrmrqtr. Attili'run dltimiinden az sonra, Hun kabileleri dafrlma$a mecbur olmuglardr. Bu kabilelerden btiyiik bir lasmr Gtiney Rusya'da idiler. VI. asrrda Dinyeper boylannda, Hun kiiltiiriiniin hali yagayan izlerine rastlamlmasr, kabilelerin ktiltiirlerini kaybetmemiq olduklanm destekleyen bir delil olmuqtu. Ms. 568 de Karpat'lara inen Avarlarrn, Giiney Rrrsya'daki bu Hun kiiltiiriinden kuwetli tesirler almrq olmalan da Eok muhtemeldir (bk. Lev. rr).

e. Avar kiiltiiriiniin Orta Asya rnengeleri Altay da$lannda Giikttirk ga$rna ait Katanda buluntularr, Macaristan'da bazr Avar mezarlanndan grkan eserlere gok benzerlik giisteriyorlardr 11. Katanda kurganlanndaki bronz diikme teknigi de, Avarlardaki gibi a{ag katrplarla yapilan kum yatak ve kahplara dayanmakta idi. Kudrrge kurganlarr ile Avar eserleri mukayese edildikleri taktirde, her iki kiiltiir arasrnda gu mahiyet benzerlifi g.tiriiliiyordu: r'. Hayvan motifleri ile siislenmig kayS uglarr; z. Kemiktetla1" paryalarr; 3. Ug veya iki ktigeli oklar; 4. Gem, iipngi ve dif'erkogum talemlan; 5. Kemikten koEum takrmlan2. Gtikttirk gaSrna ait Tanrr da$lanndaki

Kogkar mezatlarrnda bulunan kuqak tezyinatlarr dao bize Avar san'atlntn Orta Asya menqeleri hakkrnda bir fikir verebilirs. Avar kiiltiirtiniin Giiktiirklerle ilgisini gtrstereri eserler ise qunlardr: r. Kilrylar, iilmgilcr ve di$er at kogmlari; z. Gtikttirk heykellerinde de giiriilen Avar kusaklanna ait urrsurlar. Bu tip ku4ak veya kapElara Turfan'da da rastlamaktaywa (karq. Lev. rt). 3. Avar kiiltiiriiniin Sibirya dengeleri Hunlann Avmpa'ya giigiinden sonra, Kama ve Perm giilgelerine yeni ktilttir tesirleri geldif'ini sdylemiEtik. Hunlarrn 1

Fettich,

Bronzcguss,

T. III,

Gluhov, MPE, III; s. 37. s Berngtam, MIA, e6, s. 9o, R. ,19, 50. t Uyg,tt bahsinde bu mesgleYe yeniden d<inece$iz. s Rudenko

ORTA ASYA

rr6 gelmesi ile

ilk

defa agrlan bu kuzey yolu, Asya'dan gelen diSer

da agrlruq ve birgok Gtiney Rusya ve Orta Asya oymaklarr bu bdlgelere yava$ yavag yayrlma$a baqlamrqlardr. Bazr Bizans kaynaklarrnrn da kaydetti$i gibi, Sahte Avarlar "yani Pseudo-Avarlar", Volga boylannda oturan Tiirkler veya onlara akraba olan boylardandr. Bu devre ait Kama buluntulan ile Avar eserlerinin birbirlerine benzer olmast, Tiirk tarihi bakrmrndan bize birEok ip uElarr vermektedir. Avar eserlerine benzeyen baghca Kama eserleri gunlardr: r. Kayq ucu tezyinatlarr; z . At gemleri ve ii4ngiler; g. Tokalar.

W rffi

W 12

._l

tre)i -a'_-

Levha r 1

[v21

eserlerine benzer Orta Asya buluntulan

(Nandor Fettich'den).

Kama btllgesindeki bu benzer buluntular, M.s. VII. asrrn ikinci yansrna ait idilers. Kama ktilttirlerinin,'daha sonraki Macar ktilttirleri ile d.e a.krabahklan vardr. Batr Sibirya ile Avar ktilttirleri arasrndaki muhtemel yakrnhk ise, bu ki.ilttirlere ait iki toka ile tezyinatlanrun g<isterdikleri btiyiik benzerliSe 6

Fettich, Dmapntele, s.

BB.

AVARLAR

,17

dayaruyordu 6. Avar klilttirlintin Batr Sibirya kiilttirleri ile akrabah$r baqka bakrmlardan da teyid edilebilirler?. Avarlara

akraba kiiltiirler, Krrgrzlann memleketi ol:an Minusinske kadar uzaruyordu E. Avar ktilttiriintin Orhpu btilgesindeki akraba buluntulan, Tola nehri iizerindeki Nainte-Sumi kurganlarr idi e. Bu kiiltiir gevresi, GOtturk kiilt{iriiniin ana biilgesi idi (s. r35). Bu mezarlardan Erkan eserlerden, Avarlarrnkilere benzeyenler Eunlardr: r. Uzengiler ve dizgin takrmlan; z. Kemik islerive bilhassa kemik tokalar; 3. Bronzdan dtikillmiig kalb qeklinde at kogumlanna ait siisler, plAkalar v.s.

4. Avar kiiltiiriiniin lran rnengeleri Avar kiiltiirii iizerind.eki lran tesirleri, ancak iki yoldan gelebilirdi: Birinci tesir, Akhun'lar vasltasr ile10; ikinci tesir ise, HunlarAwupalya giigerken Volga boylarrna gidip ve orada uzun zaman yapyan Batl Ttirkleri vasrtasl ile olabilirdi. Avar kayrg siislerinde gtirtilen Grifonlar da lran tesirlerine atfedilmektedir. Bu hiikmiin kat'i olabilecefine biz inanmryoruz. Qiinkii aynr motiflere, Altay da$lan kiiltihlerinde de rastlamaktayv.tr Batr Ttirkistan tesirleri, bu motiflerle uzun zamar' ijnce Orta Asya'ya yayrlmrg ve yerlegmiqti 12. Paraya benzeyen lran tipindeki Avar rantleri, Avar teknik ve zevkile Avarlagmrq ve menqei ile hiqbir ilgileri kalmamrgtr 13. 5. Avar

kiiltiiriiniin

Giiney Rusya rnengeleri BULGARLARLA ir.cir,Bni Giiney Rusya'dan Avar kiiltiiriine giren tesirler arasrnda, Cermen tesirleri.ile Bizans kiiltiiriine ait unsurlarr da iinemle

o Fettich, Metalkunst, AH, uI, s.33. ? Bela Posta, Arch, Stud., II, s. 343, R. eog; Fettich , Bronzcguss,s,73. 8 SMYA, e6, s. 62. t G.J. Borovka, Arh. obsledoaaniye, Severnaya Mongoliya, II, s. 7e

v.d.; Fettich, Bronzeguss, s. 7z v.d. ro Btnik problemler igin bk. A. Hermann, AM, I, s. 568. 1r P. K. Kozlov, R.7; Fettict4 Bronzcguss, s.66, R. z. 12 Z, Takacs, JAK, rg25, s. 6oi OZ, 17, s. rz5 v.d. 13

Fettich,

Bronzcgtus,

T. VII,

14.

rr8

ORTA ASYA

zikretmek lizrmdrr. Avar san'atr baEhca iki 6zellik gcistermekte idi: Bunlardan birincisi, yukarrda da stiyledi$iryriz gibi, Hun devletinin Avrupa'da yrkrhgrndan sonra Giiney Rusya'daki Hun kahntrlanrun devam ettirdikleri eski Hun-Got an'anesi; di$eri ise Orta Asya karakterli'Avar zevk ve iislfibu idi. Birinci an'aneye Kutrigur kiilttirii diyenler de Eoktur. Krrrm'daki Kelegei buluntulan, bu kiiltiirtin btitiin hususiyetlerini giistermektedir 1a. Hun san'atmdaki alun sifiha tekni$i ile ilgili kelege eserlerine 15, Avarlarrn Avmpa'ya giiEleri srrasrnda da rastlamak miimkiindii16. Bu zamand,a Bulgarlan da Gtiney Rusya'da giirmekteyiz. Tuna Bulgarlannda da giiriilen kuwetli Hun kiiltiir tesirleri, bu devirden kalmrE olmahdrr. Poltava eyiletinde, Malaya PerelEepina buluntu yeri 17, Avarlann Giiney Rusya'da iken tesirleri altrnda kaldrklan bir ki.iltiir merkezi idi. Buna Bizans ve lran tesirlerini de katmahdrr. Igte ilk Avar san'atrnln iizelli$i bu idi. Bu melez

karakter ancak VII.. asrrdan itibaren ortadan' kalkrp, yerine ijz Avar san'att ve zevki hikim olma$a bagla.mrEtr. Bu da bize gristermektedir ki, Avarlar Avrupa'ya giiEerken, Giiney Rusya'daki bazr oymaklarr da beraberlerinde gtittirmiillerdi.

giigleri a) uecapisrAN'De nsri RoMA rtrrriinu 6. Avarlann Macaristanfa

Avarlara ait ilk ktiltilr izlerini tetkike baglamadan iince, Avar ktiltiiriine takaddiim eden Orta Awupa kiiltiir kahntrlanm da incelemek icab etmektedir. Roma Ea$rnda, Mogentiana adr ile adlandtrrlan Roma harabesi, Avar ki.iltiirtini.in en iinemli merkezlerinden biri olarak sbyrlan Keszthely'nin yahnlannda bulunuyordu. Keszthely, Avar kiiltiirtiniin en eski karakterini g6steren bir merkez ve ayrrca yakrnrnda bulunan Mogentiana kiilttiriine zit bazr yerli eserleri de ihtiva etmekte idi. Bu durumu giiren Macar bilginleri ve bilhassa Prof. 14

Alfdldi, ESA, IX, s. e8g; Fettich,

Dunapentele, s. 95.

Fettich' aynr eser, R. 22. lc Fettich, aynr eser, R. eo, 17 Matsulevig, Seminarium Kondakovianum, I, s. r3e 16

v.d,

II9

AVARLAR

Alfdldi, Avarlarrn, Roma gehrinin yr}dmasrndan iince

gelmig

olmalan hiikmiini.i grkardrlarls. Fenek bdlgesi, gerek stratejik ve gerekse iktisadi bakrmdan bir Eok avantajlara sahip bir b0lge idi. Roma imparatorlu["u da bu biilgeye biiyiik bir 6nem vermigti. Bu sebeple memleketlerine Eok ba['h olan bura sakinlerini, kavimler giiqii bile yeryerlerinden siikiip atamamrgtr 1e. W. Lipp 20, V. Kuzsinsky 21 ve A. Csak gibi bilginler tarafindan tetkik edilen bu gehrin harabelerinde, M.s. IV. asra ait bir kitabenin de bulunmasr iqleri daha kolaylagtrrmrqtr. $ehrin nekropoliinde bulunan sikkeler de IV. asra ait idiler2z. Ayru nekropolde, VI. asra ait ve Avar kiiltiirti ile ilgili eserlere de rastlanmrgtr. Bu asrrda da eski tarz imXlAtrn devatn etti['i anlaqrhyordu.

a) MACAnisreN'DAKi vBui

cnnMEN Trsinr"nni

Cermenlerin dis moffieri, "(ahrcchnitt Ornamenti*", VI. asrrda, bilhasa Avar tetkikleri balemrndan tinemli olan Mogentiana'da qok giiriilme$e baqlanmrgtr (Lev. zz,z). Bu iislfip, sonra da Avarlara tesir edecektir. Diqli Cermen motiflerini taqryan eserler, VI. asr iqin bir kronolojik miyAr olarak kabul edil' 'mektedir. Bu yeni ilsltrbun, Italya'ya giden Lombard'lar vasr' 23. Esasen VI. tasr ile getirilmiq olmasr da Eok muhtemeldi asrda, Italya ve Almanya'da kurulan Cermen endi.istri mer' kezleri gittikge ilerlemekte idilerza. Prof, Alftitdi,. Cermen tesirlerini, Stil I ve Stil II geklinde iki gruba ayrrmaktadrr. Stil II, VI. asnn sgnlanndan itibaren, Mogentiana iizerine kuwetli tesirler yapmaBa baqlamrqtr. Bu (lermen yayrltqt, Avarlarrn geliglerine tesadiif .ediyordu 6. r8 Alfdldi, (Jntzrgang, II, s. 3r v.d' ro Alfdldi, Untergang, II, s. 3r, v.d. so

W. Lipp, Arch. Kdzlemenyek, r4, Alfdldi, Untergang, s. 32, n. r.

1886,

137.

Alfdldi, Untzrgang, s. 3a v.d. ,t Alfdldi, tlntergang, s. 37, .n. r. 2a Nils Aberg, Diz Gotm und Langobarden, s.4o v.d.;

rBB-r92, 26 Alf6ldi, Un@gdng,

Wcstgotcn,

II,

37.

Dic Franlecn wd

t2O

ORTA ASYA

c) eveRLARrN yERLESlrrr,nni Avarlar bazr gehirleri ellerine gegird.ikten sonra, oralarda yerleqme['e bagladrlar. Eski gehirterden elde edilen buluntu.lardan, Avarlann gehirlere yerlegtiklerini ve gehir kiiltiiriine intibak edebilmek igin epey ga\trklanm giiriiyoruz. Meseli Mogentiana gehrinin iist tabakalannda, bol nebat teryinatrnr ihtiva eden yeni bir kiilttiriin baqladrlr mtigahede edilmektedir. Bu yeni kiilttirde, Roma kiiltiiriiniin unsurlan giirtilmemekte idi. Bunun Avar kiiltiirti dlmasr qok muhtemeldi. Fakat igindq Avar giigebelerine mahsus atlara ait eserlerden hiEbir iz y9ktu. Bunu, Avarlann tamamen yerlegip giigebe hayah braktrklarnru giisteren bir delil olarak kabuf i4inter de vardr m. Problemin en giig tara{i, ilk Avar ktilttiriiniin nelerden ibaret oldu$unu tesbit etmekti. Keszthely kiiltiiriine, komgu Roma Eehrinin tesirleri de qok olmu5tu. Bu iebeple, ilk Avar kiilttiriiniin tetkikinde, Roma eserlerinin kronolojik bir miyir olarak kullamlmasr faydah neticeler vermigti. Alfrldi, bu gaye igin bilhassa sepet geklinde ashsr bulunan bir kripeyi, krinolojik bir miyir olarak srk srk kullanmrgtr 2?. Bu tip ktipelere, Macaristan'rn muhtelif yerlerinde rastlarnaktayrz zs. gu, eski Roma ve Bizans an'anesi, sonraki Avar buluntu yederinde de yagamaga devam edecektir2o. Roma eserlerinin kaybolmadan epey zaman yagamasr,

{

tt t ii

Romahlarrn, Avarlar yanrnda kiile olarak yagadrkIarr ile de izth edilebilir. Netice olarak diyebiliriz ki, Maca-

ristan'daki eski Roma ktilttirti, Avar istilAsr ite tamamen. ortadan kalkmadr ve yeni Avar kiilttirtiniin yanrnda daha bir zamarL yagadr. 7. Avar kiil6ir.** umumi tizellikleri Kronolojik meseleler Prof. Alftildi, Aoar kronolojisinin kurulmasrna yardrm eden baEhca unsurlan gdyle srralamaktadrr: r. Szent-Endre buluntu tc Arch. Ktizlemenyek, 14, s. r5r. s7

Alf6ldi,

Untagang,

Alfdldi,

Unttrgang,

If,

Aberg, Dic Gobn, s. 84 v.d, t6

II,

s. s.

4o; Hdmpel, Alhrfrmcr, III, T.

2o.Alf6ldi, ESA, s. e94, 45. v.d. 9,

167;

;

-3?ER*qS5':

t2t

AVARLAR

yeri: M.s. 6oz-6ro; z. Bir Bizars altrn pargasr ile tarihlenen Pusztatoti buluntulan: M.s._ 669.67o; 3. Bir sikke ile tarihlenen Fdnlak buluntusu: 613-64r; 4. Bir Jiistinyen eseri ile tarihlenen Kunagota buluntulan 30. Keszthely kiiltiirii, Adeta <iz Avar kiiltiiriiniin bir miyin denebilecek dergcede Avarlara mahsus bir orijinalite taqrmakta idi. Bu kiiltiirii bir miyAr ve krstas olarak kabul eden Prof. Alfbldi, bu lastasa gdre Avar ktilttirtintin yayrhg sahasrm tesbite

EahEmrgtrr

31.

Avarlarrn ddkme tekni$i de bagh baqrna Avarlara mahsus bir hususiyet taEryordu32. Halbuki Avrupa'da bu zamarrz kadar hnkim olan teknik, Ievha veya sag levha tekni$i idi. Avarlarrn tekni$inde hikim olan tislirp ise, Orta Asya menqeli Hayvan tislfibu idi38. Diikiilecek qekiller ijnced.en a{aglarz oyulur ve dtikmeler ag'aElarla bu yaprlan kahplara giire gekillendirilirlerdi. 8. Kiiltiirlerin garprgrna gafr Avarlairn gelmesi ile, yerli Gepid kiiltiirtiniin yavag yava$ Iaymetini kaybettifini veya mahiyet de$igtirdi$ini giirtiyoruz. Yerli sayrlan bu ktiltiirii, N. Fettich, Gepid adr ile adlandrrmrgtr. Ashnda ise bu kiilttir, Frank ve Alaman kabilelerine ait rlii$terek bir an'ane idi. Bu sebeple Stil II diye adlandnlan Cermen iislfibunun qok daha genig mdna ve ehemmiyeti vardrsa. Bu, II. Cermen stilinin Gepid'ler tarafrndan temsil edilmig olmalan da gok muhtemeldiss. Fakat bu mesele, zannedildi$inden gok d-aha Sâ&#x201A;Źnig ve kangrk bir mesele idi36. Esasen bu ga$daki Avar kiiltiiriiniin, esas Avarlara ait olan kiiltiirle aym olmasr da qok gi.ipheli idi. Bu ktiltiirtin, Avarlarla Orta Avrupa'ya gelmig olan muahhar Hun veya Kutrigur

Alfdldi, Untergang, II, s. 14, v.d. Alfdldi, aynr eser, s. 15 v.d. ar Fettich, Skythika, 4, T. VII, ara,b. $ Orta Asya ve Sarmat tesirleri meselesi icin bk. Alf6ldi, AH, 3o

re; Germania, 16, rg3z, s. r35-r38. s Fettich, ESA, g, s. 32o. tu AH, r8, R. 34. s Fettich, ESA, 9, s. 3I5, R. I.

tg32, s.

ORTA ASYA

r22

kiilttrii

olmasr da gok muhtemeldis?. Gepid ktiltiiri.iniin karakteristik eserlerinden sayrlan k yt$ uglanss, Macaristan?da Meziibandse ve Nemetsiirii'deao bol miktarda bulunmuqtu. Avar kayrg uElanna ise ar biraz daha degiqik motiflerle Gater civannda bol olarak rastlanmakta idiaz. Bunlarrn yarunda

tabii olarak Gepid

kayrg uglan

da vardras. Mentegeler ile

kayrEa raptedilmig kayrg uglan4, Tisa'nrn sol sahilinde4s ve Tuna ile Tisa arasrnda gok gtiriiliiyorduad. Keszthely buluntulannaaT yakrn olan bu eserlerin Avar olmasr qok muhtemeldi.

Gepid ktiltiiriiniin suunlu belli eden diSer buluntu yerleri, Alattyanr

a8,

Ermihalyf;alva ae, Clsengtid 50, Abony

ve Bugy idi

52-

Gtirtiliiyor ki, istilicr Avarlarla, yerli halh temsil eden Gepid'lerin kiiltiirii, birbirine karrgmrg olarak bulun-

makta idi. Zamanla bu Gepid kiiltiirti, yaval yava$ silinme$ea ve VII. asrln baqrndan itibaren de Avar ktilttirii hakiki Eahsiyetini kazanmaIa bagladr il. g.

Avar kiiltiiriiniia yiikselme

gaS:

ArrAR ESERT,SNi Btittin iizellikleri ile Avar olan ve iglerinde Bizans veya Cermen tesirleri bulunmayan eserleri, motiflerine ve kullarulrg'

rz'AII; 3r, s. ro v.d. $ Fettich, Dtmapenbh, s. 65 v.d. e I. Kovacs, Dolgozatok, 4, Igt3; hiillsasr igin bk. AH' XVII[, s. 68. {o Hampel, Altatilma, II, s. 334 v.d. $ AH, 18, R. 23. re AII, 18, fig. zg, r; AE, r-995, s. 36o. a3 Fettich, Duapcatdh, s. 68. .. AIl,.r8, R. e5, r. '6 AII, r8, R. a7, r-39r I-4, '8 Buluntular bilhassa VII. asra aittirler. W. Lipp, AE, 14, r88r, s. r17; f{ampel, Alhrtlitw, III, s' r39-18o. '? * AH, 18, s. 7a v.d. 'e AE, ,ggo, .. oo

AIf, r8, s. Zt."3o. Kaja, AE, r9o5, s. gfu*84.

5r E.

5r AFI,

5! 5r

R. 3g-rg, 2t, 22. Fettich, Dunapnteh, s. 8r

v.d.

P. Reinecke, Germania, rga8, s.

88.

AVARLAR'

t2g

lanna giire srmflara ayrmak istiyoruz. Bu srnrflamar- Avar kiilti.idintin izahr igin de bir kolayhk olacaktrr (Bk. Lev. rz,I). KayS siislni Ekseriyette mentegelerle kayrglara baSlanan bu siisler, Avar san'aturda biiyi.ik bir yer tutuyordu. Daha ewelki bahislerimizde de siiyledi$imiz gibi, bu tip tezyinatrn mengeleri Orta

6'B

Lwha re : Avarlara aitbulurttular: I.Jutas; z. Gepid kayrg uglan; 3. -Cermen, tesirinde l5alan Avar eserleri. _

Arya'ya d,ayamyordu. Avar kayrg uglanna rLazaran fevkahde iptidai bir mahiyet arzeden Cermerr uglarr, tezyynatsz ve basit teneke lwhalardan miitegekkildi. Halbuki Avar eserleri isq hayvan ve nebat motifleri ile dolu idiler. Avar san'atrada, birkaE buluntu miistesnass, hemen hemen hig geometrik terzyittzta rastlanrnryordu. Qigek ve sarmaqrk dallan, Ava.r san'aurun iiziinii tqkil ediyors ve kayrg ugldn, ddllarla donanan sayr$z tezyinat iirnekleri ihtiva ediyordu. GeomeEik esasa dayanan siislere ise pek az rastlanryordu. . Tokalar:

Avar tokalanrun kayqa ba!'lanaxr yerleri, diiz yaprlmq ve hayvan motifleri ile siislenmigti. Nebat motiflerinin ise rirxolar qeklinde'terkip edilerek iglendigini giirmekteyiz6?. Bazan da stisler, yapraklann yanyana getirilmesi suretil_e rneydana getiris5

Fettich, Trtet Ml

Cls,tf,

AH, IX, s. IV, l.

!6 Kat!, Fettich, Broracgnss, Pl. 5?

AII,

18,

R. rr.

ro.

ORTA ASYA

r24

lirdi

58.

Tokalarda gtiriilen baqhca hayvan motifleri, at giivdeh, 5e grifonlar 60, arslanlar 61 ve ne olduklarrm anhyamadr$rmu bazr efsanevi hayvanlardr. Tokalarr gekil itibarile baqhca iig krsma ayrrabiliriz: r . gergevelerinin tin lrsmr fazla basrk (surbassd) olanlar; e. qerqeveleri, fazla yiiksek (surhaussi) olanlar; 3. gergeveleri kiiqeli olanlar. Avar tokalarrnrn men5elerini, daha ziyade Gliney Rusya ve Orta Asya'da aramahdrr62. kug baqh mahlfi(lar ile

Bizans tesirleri

Macaristan'da, Dunapentele adh. yerde bulunan'dtirt Avar kiiltiiriinti Orta Asya'daki an'aneye.en yakrn qekilde bir bulmamrza imkin vermektedir. Ekserisi Orta Asya karakteri tayyan bu buluntularrn yanrnda, Roma63 veya Bizans'tan gelmesi muhtemel olan yabancr unsurlar da yok de$ildi 6a. Bilhassa birgok miinakagalara sebep olan yuvarlak siis pldkalarrmn iqindeki yrldrzlar, Avarlann yerleqme EaSrnda Macaristan'da gok revaE bulmugtu 65. Aslen Giiney Rusyah olan bu siisler, Gtiney Rusya'ya da Krrrm yolu ile Bizans'tan gelmi$ ve sonra da Avarlarla Macaristan'a gelmiqti66. VII. asnn sonlarrna ait Dunapentele mezarlannda Islav kiiltiirtiniin izlerine hiE rastiamamrg olmamz da s? ki.iltiir tarihi bak:rmrndan btiytik bir <inemi haizdi. Avar ktilttiri.i ile ilgili olan yabancr kiiltiir gevreleri, yalntzca Cermen, Roma ve mez,ax, bize

AH, rB, R. rz; Tibor Horvarth, Fettich, Dunapintclc, VII, 4. 60 Fettich, Bronzeguss, T. X, 5. tt AH, rB, R. 33,e

Kiskiiriis,

R. 33, ,.

Kars.

Alfdldi, Ethn. sonderung, T. XXXIV; ESA, IX, s. zg9;

Bela Posta, Arch. Stud., II, R. 3o8. '3 Alfdldi, Unwgang, II, T. VII, 3; s. 45; ESA, Minns volume,

9, s.

eg4 v.d.

6n s5

2, 5i

AH, 18, s. 5o v.d. G. Supka, AE, rgr3, s. 47o v.d.;

Rhi und Fettich,

s. lo, n. 06

Alfdldi, ESA, 9, s. z96, T. r-6, T. III, r; Fettich, Bronzeguss,

Jutas tmd 6skt,

Seminarium Kondakovianwm, I, Recuzil d'Etudes Matzuleai.ts, s. r27. AH, r8, s. 99 v.d,; kary. Tallgren, Coll. Toaostinc. T. X, ze.

"w]a.

AVARLAR

t25

Bizans ktilttirleri idiler68. A1mca, kug motifleri ve gigeklerle siislenmiq madalyonlarr da Avar kiilttir' gevresindeki Bizans tesirleri olarak kabul etmekteyiz. Aytt motifler, Lombard san'atrna da bol olarak girmigti. Bunlara benzer daha birqok Bizans tesirlerini de Avar kiiltiirti iginde bulmaktayrz. Netice olarak Eunu diyebiliriz ki, Bizans iislirbu Avarlartnkine

rrazaran daha vuzuhsuz ve daha az estetik idi.

ESA, I, s. rg7; ESA, IX, s' 3or; Bizans misyonerlerinin, Avarlar iizerindeki tesiri igin bk. Marquart, Osteur. Strcifziigc, s' l9I v'd' ee

ti 7

GO-TTURKLEft. Seyahat raporlarr A. V. Adria nav, Puttscstoi.e na Altut i za Sayant, ZSORGO, VIII, Omsk, 1888; Th. Bayer,

Vatus insoYiPtio prussica,

Vommerrtarii academiae

Scientiarium imperialis Petropolitanae, Petropoli, rTzg;

S.'

Bogolyub-

t88r g.,IVSORGO ski XIII, 3, 1881, s. *S-+6; G. Deveria, Insuiptions reauillics a Kara-Korum, TP, I, r89o, s. 2?5-z?6t O. Donner, &r l'otigitu dc l'alphahet Tura du nord. Issleihaaniye drcarcstelt Mitwsinskogo o*ruga Enisqslro2 gub.

ltAsic,JSFOu, tgo6, 7I s.; M. F. Frasers, A jowtuy

b th, up|t

waters oJ

ttu Orklwn and tlu Rubu oJ Karfurum, J. China' JABr RAS, NS.' XXVI, s. tgo-io7; M. Gryaznov, Boyarskqn pisanitsa, Prb. lMK, rg33, Nr. 7-8; H. J. Heikel , Altiltiirut aus dem Tah &s Talas in Turkcstan, Travaux ethnogr. VII, Finn. Ugr. Ges., Helsingfors, r9r8; V; Kallaurom, PTKLA, 1897-t898 5.V.r897, s. zi ZYO, IX, r-4, SPb., 1899; S. Kiselev, /nagnit telmiki nauseniya pisanits TSA, RANION, 5i M. A. Castren, Rcbcbetielzt uts

Sibirizn, SP.b., rB48; PismaizputcysaiyaoSibir,T. VI, a;s.385;J. Klaproth, t57-r7ti qtulques antiquids d. la SibCtii, Memoires relati& a I'Asie, r8*4, SupplawnLr it le bibliothlgtu oitntah d'Habcht, s. r74;' JA, I8e3, II, s. ro;r { i E.l(oh, O dvuh kamn2ah s kita2skimi nadpis2ami, ZVO, Y, s. 147-156; M. Eistatii otkntia dlet)ruhtrbtskih run$eskih ,tdfrtE o srcdtu2 Azii, Masson, Mater. Uzkomstarisa, 6-7; Pallas, Von cilur in Sibiricn gcindilun-u,bckaantut

Stehuchr(ft, Neue niirdliche beitriige

zur Pbys. und Geog. Erd'und V0ller'

schreibung, Naturgcschichte und Oekonomie, V, SPb.' 1793, 3. 237-245t W. Radlov, Sibirskie drewusti, MAR, 3, SPb., 1888; Atlas dcr Alttrtfrrntt dc, Mongoht, SPb., r8ge-r&gg; Dic Altttthisdun hucbiftcn dct Mongolci SPb., 1895, II 46o s.; Dit ooristamitiictun Sthrifurttn dcr Tiirkn ,lnd ilv Ycrlulnir at dcr S\raclu dasclbcn, SPb', Bull. Acad. tmp. Sc., r9o8, s. 834'856; Semen kniga Sibii, Sostatilcryay Tobolskim dnnr bqatdcim, Remezolrr, Sernirorr fumczmm o tTro g., SPb., r88z; r{. Andreev a, T. tdt Sctttau Rtttle ?toa P gcog{ii i e*ngtqlii St 4n, Problc@ah istogoikovedcniya, Ij[I, L., rgr,4,o; A. Remusat, Journal des Savants, octobre, r8ze, s. 595&2; Savenkov, O drmv2Sih lam2affiah hohaiitelnogo isklarstur htissqa tgro;

MaA" p

uluohgii src&ugo trytile hisqa, IVSORGO, XVIII, Nr. 3-4, 1886; Schiefner, Abcr .utschb&tu sibitLtclu cigcntuns' Sib' <ciclun, Melanges. Russes, IV, 1858, s. a; G- Sparskin Nagcrtod2at Vestnik, r8r8, s. iz-r3;67-85; II, r47't77; VII, r'28; Aziat. Vestn., 1825, IV, Voctogn. Bibliografiya, SPb., s. e85-3o3; F. Y. Strahlenberg, Dus N.irdlad Ostliclu Tluil un Europa tnd ,lsic, Stockholm, r73oi Tychsen, Schtcibcr ut Pallas, (bk. Pallas'rn eserine); N. Vcselovskin Qrlnn*i1 otkitiXa, JMNP, r8gr4, 4, r. 6r; Nikolay Vidzen, Noord drd Oost Tartagn' .lrnsierdam, r69e; N. M. Yadrintsev, Arciats caradhcs bowcs nn ths pi,'tar

raaacdognur

ORTA ASYA

r28

ct des orrcflunts au bord dz I'Orklnn, SPb., r8go; Dreanie pamyatniki i plcmena a Sibiti, Lit. Sborn., SPb., rBB5, s.456-476; Kamznntyc mogilt i. kamennu balt o Mongolii i Sibiri, Tr. VIII, Arh. Syezd. v Moskve, r8go, IV, s. r5B; Otget o poczdke u Mongoli2u i angint Orluha, MORGO, XX, 4, s; r-r3; Insoiptiow dz L'Orkhon, Rec. et publiâ&#x201A;Ź par la Soc. FOu, Helsingfors, r8ge.

Giiktiirk gagrnda Orta Asya'da rrklar Giiktilrk gaglnda, Orta Asyada artrk Mogol rrkrnrn kuvvetli tesirleri gtirtilme$e baglamrqtr. Bir yandan di.iz yiizlii O$uz tipinden olan Ttirklerin bir k$mr r, eski rrk karakterlerini kaybedip hafifgekik gtizliilqirken; diSer yandan da hakiki ve hig karrgmamrq. Mogol unsurlaxr da batrya doSru szmaSa baqlamrylardr. Gitktiirk qafrrun baqlangrcrnda, Altaylatrn bilhassa gtiney-batr ve kuzey-do$u kesimlerinde yaqayan diiz ytizli.i Oiuz tipinden Ttirkler, hala .hnkimdi. Ruslann son Tuvl ekspedisiyonunun elde etti$i neticeler, bunu teyid eder. Bunlar On-ok ve Tarduq kabilelerini tegkil eden unsurlar olabilirlerdi. Bu zamarrda, Tanrr da$lannda bulunan iskeletIerde de haf if bir gekik gdzltiltik giiriilmektedir 2. Gdktiirk devletinin ' kurulmasrndan az iince veya kuruluq -srralannda, Tann da$larr dolaylarrnda qekik gtizliili.ik tesirleri ve hatti halis kan Mogol iskeletleri de bulunmaSa baqlamrgtrs. Bunun sebebini, biraz dz Juan-juan devletinin bir Mogol devleti karakterini gcistermesinde ve Mogol kabilelerine dayanmasrnda aramahyrz. Nitekim, Juan.juan devleti ile ilgileri gok muhtemel olan Avrup4 Avarlannrn Mogol rrkrndan olmalan da bunu izah eder 4. Gdktiirk ga$rnda Tanrr daSlarrndaki'kurganlarda, gekik gtizlii insanlara rzistlamakla berabers, bunla"nn yarunda O[uz tipinden insanlarr da giirmekteyiz 6.

r Bugtinkii Anadolu Y<iriikleri ve Anadolu Ti.irklerinin antropolojik tiplerini "OB,r, tipi" olarak adlandrrd*. t V. V. Ginzburg,

Dretmce nasehnie Tsentralnogo T1an-gaqta

TIE, er,

1954, s. 374-g77. Aynt eser, s, 376" Nr.

t 6, 8, ro. ' N, Fettich, Bronzeguss und Nomade*unst, L. Bartucz, s.83-96. . 6 TlE, 2r, s. r, 2, 3. . Ayrt â&#x201A;Źser, s.37g, g7g, 5-2.

Skythika

Aluya,

Pragug, r9z9:

GOKTURKLER M.s.

VI-VIII. a$rlara

r29

ait, Giiney Kazakistan'daki Anz

btilgesi yakrmndaki $ignak-say mevkiindeki kafalar, Andronovo

insaru tipinde ve Brakisefal insanlardr?. Bununla beraber bu btilgeye de hafif gekik gdzliiltik tesirleri srzmrqt:8. Qok enteresan U1'gur freslcleri bulunan Sarrg'daki uklar da tamamen Oiuz tipinden idilere M.s. XII. ve XIII. astrlarda, yarii Tiirk hikimiyetinin tam mAnasite Qu ve Talas boylarrna ve Tiirkistan'a yayrldrfr zamanlarda, Tiirklerin bulundu$u biilgelerde O!'uz tiplerinin hAkim olduiunu giiriiyoruz 10. Karahan-hlara ait mezarlardaki iskeletler tamamen O[uz tipindeki Tiirklere aitti u. Bunlann arasrnda hafif gekik giizliiler gok az bir sayrda idi 12. Milittan iinceki gok eski ga$lardan itibaren, Seyhun ve Ceyhun nehirleri arasrndaki rrklarrn brakisefal olduklanm ve Tann da$lan ile Altaylardaki Tiirk kavimlerine antropolojik balsmdan Eok benzediklerini kaydetmigtik. M.s. VI. ve VIII. asrlarda da So$d iilkesindeki halklann antropoloji bakrmrndan Yedisu'daki uklara $ayam hayret derecede benzediklerini giiriiyor:ttzr3. Bu benzerli[{, Yedi-Su'daki Sogd kolonileri ile izah etmek imkinsrzdr. Gilktiirk qaftnda buralar hig olmazsa yaylalar, Tiirklerle meskfrndu. Ruslann buna da bir izah garesi bulduklanm giiriiyoruz. Onlarz giire, "Orta Asya'daki eski kavimlerin inkigaf seyri rleticesinde, Ttirk dili konuEan kavimlbrin meydana geligi baEladr ve bugi.inkti TtirkEe konu$an halklar meydana geldi" 14. Politik maksadlara dayanan bu fikir spektilisyonlan, X. asrdaki Tiirk kabilelerinin 7 tana,

Ginzburg, Mataiah k antroplagii dtcancgornnhni|a Tajmgo Kazalu'

Si\,2I,

1945, s. 384. Aynr eser, Nr. 6, 9.

V. V. Ginzburg, Y.'Y. Zzezenkova,

hanillskogo mcmmi,

KSIE, I7,

Qtcpa

twgilnika Kara'

1952, s. 73.

Ginzburg, SA, 2t, s' 39I. rr Ginzburg, KSIE, t7, 1954, s. 68, T. l; s. 73. rt Aynr eser, s. 67. lt Ginzburg, Aittropotogi4eskit tnatzriah k poblcmc cttugc'uza Bahtii, 10

MIA,

15, rg5o, s. e48.

l{ A. N. Berngtam, Spornic uopost istmii lrcgcoth narcdoo Sralnq Azii a

drearcsti,

KSIE, 26, t957, s. er; KSIE, t7, s. 7!,

rL. 6.

Otb

As1a, g

r3o

ORTA ASYA

ile ,t:rymetini kaybeder. O['uz, Krpgak, Karluk, Dokuz-O$uz ve Krrgrz kabileleri baEhca beE Tiirk grubu idi15. O$uz, Krpgak ve Karluklar, tamamen "Oluz tipi" dedi$imiz bugiinkii Anadolu yiiriiklcrinin antropolojik karaktCrinde id^iler. Dolayrsiyle Ruslarrn "lki rmak ara$ ukf' dedikleri ro Sogd'lara da yakrn hususiyetler giisteriyorlardr. Asrl lran gklan, Amudeirya'mn ve Pamir'in gtineyinden baqhyordu. Bunlar dolikosefal bir Akdeniz rkr idilertT. Bu bize giisteriyor ki Sogd tilkesi, rrk bakrmtndan Eok eskiden beri Orta Asyahlarrn tesiri altrnda idir8. Gene bu iilke, Iranla yakrn oldu$u igin ki.ilti.ir ve dil bakrdurumu

mrndan lran tesiri altrnda

kalmrqtrte.

Gene bazr- Rus antropologlarr, VI-IX. asrlarda, Ttirk giigebeleri, Krrgrzlara rtazzrar: daha qok Avnrpal rk elemanLanm ihtiVa ediyorlardr" diyorlar2o. Krrgrzlar da bir Tiirk kabilesi idi. Bir gerEek va,rsa, o da do['uya gidildikEe antropolojik bakrmdan 'hafif bir Eekik , gtizli.ilti$iin baqladr$rdrr. Hakiki ve halis Tiirk tipinin gekik gdzlii oldugu nazariyeleri de politik fikirlerdir 20. Krrgrz ve Dokuz-O$uz'larrn qok hafif gekik iO"lti rr" Oguz, Karlulq Krpqaklann Ja dti" yiialii olduklarr hakikata yalun bir fikir olmahdrr.

ryiizii

Buluntularr

Hun dewinin buluntularr, daha ziyade toprak altrndaki mszarlardan qrkan eserlerdi. Gbktiirk qa$rnda ise birinci derecede ehemmiyetli olan eserler, toprak iistiindeki yazftlat, hey' 16 Faruk Stimer, X. Tikyilda O!,uzlar, aynr yer. r0 Ginzburg, MtA, t5, s. a48, v.d.; TIE, lr, s- 36o v.d. t? L. V. Oqanin, Iranskie phmena (apadrcgo Pamira, Tagkent, tg37; Tsyaphtnyay daanost dolihotsdalii u Turkw4 Opt ob onwaani2a teotii Sk{o' Sarmatskogo

proislujdeniya Twknenskogo riaroda,

lzv. Sr'-az' kom. po izug.

pamyatn. starin!, Nr. r, Tagkent, tgzS; NcHotoru dapolntelnie dannu g gipotcze Skifo- Sarmatskogo Prohtujfuniya Turbrun, aynr eser, Nr. 4, 1918. Oganin'e giire Tiirkmenler Iskit ve Sarmatlardan gelmektedirler. Bq .nazariyenin gergekle bir ilgisi yokturr. re MIA, 15, s. e45, T. 3. rc Debets, Nekotoru problem proislujdzniyaKirgizoa, Trudr Kirg. Arh.'

Etn. Eksp., I, 1956, s. 3 v.d. rr Aynr eser.

F F

I I L

GOKTURKLER

rgr

keller, sunaklar v.s. idi. Asrlarca giiziiniinde k"lm-tl olan bu eserler zamarrvruza kadar gelmig, seyyahlann yazrlarrna ve Orhon boylannda ya$ayan nesillerin an'anelerine konu olmrrylardr. Bu bolgede yapyan halklar, hali bu yazrtlann bulunduiu bOlgeyi mukaddes bir yer olarak kabul ediyorlardr. Bu an'ane, ibidelerin zamanrmrza kadar iyi muhafaza edilmig olarak gclmelerine de yardrm etmiqti. Orhon yazrtlarrrun yaft:rnlarrnda, bazr mezax izleri de giiri.iliiyordu. Bunlarrn bir lasmr kazrlmrq ve tetkik edilmiqtir. Bu kazrlardan, Orhon biilgesine ait olan krsrmda bahsedec{iz. Bu yazrtlannaltrnda, tsilge Kagan ve KtilTegin'in de mezarlan var mrydr? Maalesef bu konuya cevap verebilecek durumda de$iliz. Umumiyetle Gtikttirkler mezar iizerine bir w yapaxlar ve evin duvarlanna tiltintin resimlerini gizerlerdi 81. Giiktiirk kitabelerinde de Qin kagarurun saraya ait ressam veya oymacrlarrnrn (bedizci) getirildiSi ve onlara ayrr bir ar (bark) yaptrnld{r ve bu evin iginin drgrmn tezyinat veya resimle siislendi$i kaydedilmektedir 92. Orhon btilgesinde btlyle bir ev bulamryoruz (karg. s. I 95) . Yalmz balbal taqlanna, heykellere ve sunak yerlerine bol miktarda rasthyoru"zr (bk. s. 133,136). Belki de kaganlann mezarlarr ayn yerde've yazrtlan da ayrr yerde idi. Htikiimdarlann umumiyetle ytilsek da$ baqlanna giimiilmiig olmasr ve mezarlarrn da halktan gizli tutulmasr belki de yukandaki fikri teyidediyordu.

Heykeller bahsinde de siiyliyeceSimiz gibi, yazrtlann etraIindaki heykellerin <iliintin heykeli mi, yoksa balballar mr oldu[u heniiz daha iyice kestirilememigtir. Altay da$lan ve Sibirya'da da. heykellerin alundl meztn bulunamamrltrr t4. Tiirklerde "frg" tdrenlerinin oldufu mrntrka da Onemli idi. Yazrtlar, yog tdrenleri iqin bitqok kavimlerin geldifi,ini kaydediyorlardr. Bu tiirenler nerede yaprhyordu? Bu da ayn bir problemdir

25.

Yakinev, I, e3o (yeni tabr). A, von Gabain, Akttnkisctu Grammat*, s. 24g. :a Qin'de mezarlara yaprlan sunaklar igin bk. Frinke, 2s

s. 435. 2{ S.

L Rudenko, K

15, s; r3g; A,

lnanl

Gcschichtt,

[I,

pahoantroptogii Tujwgo Altaya, Kazaki, r93q s. rgg.

$omanizm,

2i Tiirklerde Yog tiirenleri igin umumi olarak bk. A. lnan, $arwizm, s, rgr v.d.

ORTA ASYA

r32

HARITA III.

Mogolistanda buluntu yerleri

MOGOLISTAN'DA BULUNTU YERLERI (Bk. Harita

: III)

I- Buren-Gol, e- lro-Kum, 3-Argal, 4- Hara-Qilu, 5- Hara-Gol, 6- Horimtu, 7- Turgulau, S- Urga,9- Dolon-Hara, ro- Dondok-Tergune, I r- Erdeni' Dsu, t2- Yer ismi yok, 13- Kure-Zashr, t4- Sart, I5-Tunguluk-Sume, r6-Urge' mu, 17- $idotu, r8- $abuktay, r9- KO$O-QAYDAM, zo- Kure-Beysi, zrHara-, Balgasun, 22- Toulen-Tologoy, e!- Dagin-Cil, z4-Qagan-Nor, e5-KureBaysahlin, e6- Tahiltu, 17- $idotu, z8- $ab"ktan 19- Togogrn,3o- Dzun, gr- Fanzr,32-Hongor, 33- Ahtrn, 34- Suggi, 35-Qagan;"3&Sangin-DaQn 37Qigerlik, 38- Togusrk;3g- Cagrtay, 4a-, 4r- Nomogun' 4r- lsimsiz. harabe,

43- Bargeka, 44- Bain-Ulan.Hada, 45- Durbelci' 46- Ohn-Han, Tgerilde,4TTsagan-Qolu,48- lhe-Aman, 4g-A&ergage, 50- IHE-ALIK. 5r- NAINDE-

GOKTURKLER,

r33

Orhon biilgesinde mezar tipleri Orhon btif,gesinde ve kuzey-batr Mogolistan'daki kurganlarr tetkik eden bilginler, bunlan muhtelif gruplara ayrrmrElardr. Radlov26 ve Granij 27 mezar tiplerini baqhca iki gruba; Borovka ise ddrt gruba ayrrmrltr 28. Bu tasnifler iginde, bizcc gerge$e en yakrn olaru Granti'niin miigahedeleridir. Ona giire bu btilgedeki mezarlar baqhca iki gruba ayrrhyordu: r. Tiimsekli mezatlar, "GrabhiigeI"; z. Bozkrr mezarlarr, "steppen Griber". Birinci tip mezarlara, yerli halkrn kullandr$r tibirlerle, "Kereksur"2e, "Q.td" ve "Krrgrz mezarlarf' 30 adr da verilirdi. Bu tipteki mezarlar, da$ tepelerinden ve yiiksek yerlerden ziyade; vidilere ve nehirlerin kavugtuiu yerlere, yiiksek kayahklann eteklerine yaprlmrElardrsr. Bu mezarlarrn- biiyi.ikliikleri, 5 m.

s Radlov'un fikirlerinin s. 55. 2?

JSFOu, zB, r9lo, s.

miinakagasr igin

bk. Borovka, aynr eser,

2s Borovka, aynr eser, s. 54. ss Granii, JSFOu, eB, s. B; Borovka, aynr eser, s. 55. 9o Gran<i, aynr eser, s. g. 31 Granii, aynr eser, s. g.

SUME,

5r- Hayr-Han, 53- Ulan-Hat, 54- Kure-Navan-Tseren, 55- NavanTseren, 56- Durbelgi,'57- Ongite, 59- Durbelgi, 6o- Duruhan-Hinha, 6r- Ungetu, 6z- Artsit, 63- Artsit, 64- Tareytrn-Hrt, 65-Altrn-Hadas, 66-Dareyhlamrn, 67- Sume, 68- Sangin, 69- Ulan-Hucir, 7o- Sume, 7r- Sangin, 72- Ofia$ara- Hubu, 73- {Irton-Hara-Dulan, 74- IJrton- Argale, 75-Tsagan-Nor. ALFABE SIRASINA GORE Ahtrn- e3, Adzergage- 4, Altrn-Had*- 65, Argal- 3, Artsit- 6e,

63,

Bain-Ulan-Hada- 44.Bargeb, 43-, Buren- Gol-1, Cagrtay-Kul- 99, QaganBaygin- 35, Qagan- Nor- e4, Qigerlik. 37, Dareyhlamrn- Sume- 66 Da$n-Cil 23, Durbelgi- 45, 56, 69, Dolen-Hara- 9, Dondok-Tergune- ro, Duru-llan,6o, Dzun-zo, Erdeni-Dzu-rr; Fanzr-3r, Grndlin-Sume-58, Hara-Balgasun-

rr, Hara-Qilu- 4, Hara-Gol- 5, Hayr-Ifan-52, Hinha- 6o,. Hongor- zz, Horimtu- 6, lhe- Ahk, 5o, Ihe-Aman-48, lro-Kum- e, Kure-BaysShlin-15,

K.-Beysi-eo, K. -Navan-Tseren- 54, K.-Zashi-r3, Kogo-Qaydam-r9, NavanTseren-55, Nomogun- 4r, Naindemg. 5r, Ohn-Han- 46, Ongite- 57, Orto$ara-Hrrbu- 7e, Sangin- 68, 7r, Sangin-Dalay- 36, Sart- 14, Sugci- 34, Suci-, Sume- 67, 7o, $idon- r7, $ine-Usu-, $abuktay- 18, Togogrn- rg, Tahiltu-e6, Tareytrn-Hrt-64, Togusrk-38, Toulen-Tologoy- ar, Tsagan; Nor- 25, Tsagan-

Qolu- 42, Tunguluk-Sume- 15, Turgulau- 7, Ulan-Hat- 5g, Ulan-Hucrr.

69, Urga- 8, Urgemu- 16, Ungetu- 6r, Urton-Hara-Dulan: /3, Urton-Argale.

ORTA ASYA

r34

ile roo rn. arasrnda def,iqiyordu. Umumiyetle

mezann orta

krsmrna taslann yr$rlmasr suretile bir ttimsek yaprludr. Ve bu tiimsefin etrafi da, taglarrn yanyana dizilmesi suretile meydana getirilen bir halka ile gewilirdi. Bu halkalar, ya dtirt kiige veyahut da yuvarlak olurdu. Granii, mezarlann i.izerindeki bu halkalann gekillerine giire bir tasnif yapmrgtrrsz. Bozkrr mezarlanna gelince, bunlann en.karakteristik hususiyetleri, mezann etrafinrn diirt kiige olarak yassr taglarla kaplanmrg olmasr idi s. Daha ziyade ytiksek bdlgelerde bulunan bu mezarlann, birgoklannrn bir arada giiriilmesi de oldukga nadirdie. Birbirlerinden ayn ve seyrek olarak bulunuyorlardr. Oyle anlaErhyor ki Gdk-

tiirk dcwinde, bu tag levhalann yerini iizeri si.islenmil tal

tabutlar almrEtr. Bu tabutlar da, yekpare ddrt taq levhadan meydana gelmiqti. Bu mezarlarrn iqine, yanrna veya daha uza$rna birer tag da dikiimigti.'G ra n ti' n i.i n miiEahedesine g6re, bu taglar cihet giistermekte idi 35. Giisterilen cihetlerin ekserisi dofu idi. Gene Granii'ye giire, bir tal mezarin yamnda, Sgne$in giikteki hareketini giisteren taq dizilerine de raslanmrgtr 80. Biraz giipheli olmakla beraber, bu miigahedeler de bize giistermektedir ki mezarlar tizerine konan ve dikilen taglar lilettayin ve bir siis olarak sralanmamrglardr. Bunlarrn hep, sinin, din bakrmrndan ifade ettikleri bazr geyler vardr. Mezarlar iizerine dikilmi$ olan taglar da ayr_r olarak tetkike de$erlers?. Mezar taglan, umumiyetle tek olarak dikilmekte idi. Bunlann yamnda mezar iizerine sra ile dikilen taqlara da rastlarunr[trrss' Mezar taqlan, iqlen:ne balsmrndan baghca diirt gruba aynl-

mr$tr: r. Iqlenmemig mezar taglan; a. Perdahlanmrl mezar tallan; 3. Uzerine resim yaprlmrq veya gizgilerle siislenmig

4. Uzerine yazr yazimtg taqlar. Ugiincii gruba ait taqlann bazrsr tizerinde damgalar giiriiliir. Bilge Kagan'a ail mezar tagrnda bunu gtirebiliyotaglar;

$ JSFOu, e8, s. r r

Borovka, Pl.

v.d.

V; Granii, JSFOu, i8, r,

s JSFOu, a8, 2, s, 20.

28, e, s.

e8, r, Taf. XX, 28, z, s. gz-47.

JSFOu, JSFOu, & JSFOu, $ JSFOu,

26.

e8, e, s. 33.

28, z, s. 27.

Taf. VI.

j fl

{ { ,t -{

{

cOKTURKLER ruz

3e.

Bazrlannrn

alt krsmrnda

ise

r35

bir kugak tezyinati gdriiliiyor-

gerelise Altay ve Sayan biilgesinde qok yayrlmrEtr. Insan geklinde, kaba olarak yon-

du ao.

Bu idet, gerek Orhon btilgesinde ve

'tulmug mezax taglarrna da rastlantyordu al. Bunlart, mezarlar iizerine konan heykellerden ayrrmak lizrmdrr.

Btlge Kagan ve

Kiil Tegin'in rnezarlarr

Yazrtlann bulundu$u yelde gd,riilen iki mezann, Bilge Kagan ile Ktil Tegin'e ait olduklarr kuwetle zannedilmigti. Kiil Tegin'in mezarrnrn ydrynda, ellerini kavuEturmug ve ayakta duran iki heykel bulunuyordqa2. Heykeller, mezar taqr gibi dikilmiEler ve alt krsrmlarr da itina ile iqlenmemiqti. Bu heykellcrin, insan qeklinde yaprlmrq nuzar ta;lan ziimresinden olmasr Eok muhtemeldias. Mezartn yamnda bir su:nak giiriiltiyordue Qnun yantnda da mermerden yaprlmrg bir arslan heyketi duruyordu a5. Gitkttirk .heykellerine ait bahsrmuda te*ik etti$imiz Orhon bdlgesine ait mermer bir heykel, bu mezara ait en iinemli kahntrlardan biri idi. Kaftarurun kruvaze yakalan aqrk olarak giiriiltiyordus. Belinde ugla.rla siislenmiE bir kayrqr, bir hangeri ve arkasrnda da bir deri gantasr vardraTBilge Kagan'a atldilen mezar i.izerinde de, ewelkilere benzer treytettere rasthyoruz a8. Oturan iki heykelin sola ve saSa ilik. lenmiq elbiseleri gok enteresandrr ae. Mezar yanrnda giiriilen bir rnezar tagr i.izerinde bir de damga giirtiliir. Bu damgamn Bilge Kagana ait oldu$u iddia edilir5o. Mezarlarrn yanrnda ./ Atlas, Taf. XI, rt. Granii, JSFOu, e8, r, Taf. XVII-XIX, XX[I, e; XXIII, r. . ar Radlov, Atlas, Taf. XI; Gr'iin,JSFOU,28, r, Taf. XII, 3; XIV, 3e 40

Radlov,

r; XX, 4. {2 Radlov,

Atlas, Taf.

VIII, l.

nr Bu tip mezar taqlarr igin bk. Granti, JSFOd, 28, 2, s. 34 v.d.

i!#,xlll: i:

ar Atlas, IX, r. r7 Atlas, as Atla{, as 50

Atlas,

XI, 6, X, t, 2, 4. X,

Kart. A. D. Grag, SMAE, 17, rg57, s. 4o8, ris.

15.

ORTA ASYA

r36

biiyiik kaplumba$a heykelleri de gririiliir. Bu heykellerin, imparatoru tarafindan hediye edilmig olmasr qok muhteQin meldir. Kuzey Mogolistan'rn di$er yerlerinde de, Kiiltegin ve Bilge Kagan'rn mezarlanndaki heykellere benzer eserleri giiriiyoruz. Meseli Tula nehri keirarrnda bulunmuq iki heykellear, Ongin'deki bir mezar yanrnda giiriilen oturmuq-tiE heykel5z, Orhon'daki eserlerle mgkayese edilebilirler. Kaplumba$a heykellerini Tula boylanndaki mezarlarda da g<irebiliyoruzs. Bunlann yamnda' Qin arslanlan da g6riiliiyordusa. Yukarrda da siiyledi$imiz gibi, Kiiltegin'in irsan geklindeki mezar taEr ile 55 Orgit'te bulunan di$'er bir mezzr taqr s birbirleri ile emniyetle mukayese edilebilirler. Mezar taglan iizerindeki d.amgalar da tetkike deSer5?. Bilge Kagan veya Ki.il Tegin'e ait olan bir mezar tagr iizerindeki damgaya 58 benzer di!'er damgalarr da gene Orhon boylanndaki difer mezzr taqlarr iizerinde giirebiliyoruz se. Ayru iqaret Ongin yaatt izerinde de vardrr60. Qok daha battda, Kem nehrine d<ikiilen Qakut suyu kenannda bulunan bir yazrt da aynr damgayr taErmaktadrraL. Bazt Rus bilginleri, bu damgamn geyik figi.iriiniin istihale etmesi ile meydana geldi$ini siiylerler. Gergekten bu tipteki geyik figiirleri, Tann da$larr ve Kazakistan b<ilgesinde gok yaprlmrglardroz. Gtikttirklerin lnitolojisinde de bir geyik atanrn mevcudiyetini biliyoruz6s. Orhon boylarrnda iiltiler, i.izeri oyularak siislenmiq taq levhalardan yaprlmrg tabutlar igine giimtilmekte idiler. Bu tip' ayrLca

5r Atlas,XIII, z. 6t Atlas, XIV, e,4. 53

Borovka, ris.

5{ Aynr

o"r, T.bl. VI, 4. j5 Atlas, XI, 9, rol VIII, 5?

Aynr eser,

Atlas,

XI,

ut Aytu eser,

XI, r r; XII, r; JSFOu,

28.

XII,

Ayru eser, XIV, e; H. N. Orkun, Eskiltazttlar, If. N. Orkun ayru â&#x201A;Źser, I[, s. rr8-r29. '1 ot Grag, SMAE, tT, rgb7, s. 4o8, ris 16. 0s W. Eberh ard, Qinin gimal komgulan, s. 86. 0o

III,

s. er6

GOKTURKLER

r37

tabut taqlarrna, hem Orhon ve hem de Tula nehrier boylannda rasthyoruz. Bunlar, Mogolistan'rn eski tag mezarlanrun inkigif etmiq gekilleri de olabilirlerdi. Fikrimizce bu tallarda&i siisler iizerine, "kege tezyinahmn" tesirleri gok bi.iyiiktii. Mezarlaid.a enteresan motifleri ihtiva eden tu$la ve kerpig kahntrlanna da rastlanmrqtr 65. Orhon btilgesindeki mezarlarda sistemli hafriyatlar yaprlmamqtrr. Fakat Tula nehri kryrsrndaki prenslere ait mezarlar da, Qin'derr ve lran'dan gelmig Qok krymetli kumaqlar bulunmuftu. Tula nehri krvnmtmn giineyinde Nainte-Sumi ya,lanlanndaki lhe- Alrk'daki Gtiktiirk dewine ait bir kurganda66 yedi at iskeleti de ele gegmiqti. Oyle anlagrhyor ki Gtlkttirk dewinde de at mezarlan qok revagta idi.

Yeraltr -buluntularr r. Orhon kiiltiir gevresi TULe xrHni G.

Borovka

BULUNTULARI

Arluotogigcskic obslcdouani2a srcinego tzgcnila

r. Tolt, Sb.

"severneya Morigoliya", vrp,. II, Izd. Akademii Nauk SSSR, Leningrad rg27, s. 43-88, Nainte Sumi, s. 7g-76, Ihe-Mahk: Tabl. III, r3; B. Ya.

Vladi-mirtsov, Etnohgo lingisti4*kie

issledoaaniya

a Urge,

Urginskom

Mongoliya, vrp. II, s. I -42, Boyrn-Davan : fig. r. TetLikler: Kiselev, DIYS, s. 5o5-5o9; N. Fe.ttich, Bror38-4r, zcguss wd Nomadenkunst, Skythika, IV, s. 7e v.d. Kcntq'skom ralnnah, Sb. "Severnaya

Orhon nehri kryrlannd.a, maalesef sistemli bir hafriyat yaprlmamrStrr. Borovka'run negretti[.i hafriyat raporu ile, Tula nehri hyrlannrn Giikti.irk gaf,rna ait kiltiirlerinden haberdar olabiliyoruz, Tula nehrinin krwrmru kaplayan btilge iginde yaprlan bu kazrlar baghca gu btilgelerde olmuEtug?: Ohn-Han, Durbelci, Qagan-golu, Ihe-Aman, Ihe-Ahk, Nainde-sume, Hayrhan, Ulanhada, Navan-tseren, Duruhan, IJngetu, Q"tgulanta, Tareytrn-Hit, Dareyhlamrn, Ulan-Hucr4 Sume, Sangin, Urton-$ara-Hubu, Qagan-Nor. 6r Borovka, s. 76, ris. B. "o Aytrt eser, s. 79, Io. ot Aym eser, s. .74, ris 5, 7, Tabl. I, 3, V; DIYS, s. 5o7. o? Arkeolojik harita igin bk. Borovka, s. 88 v.d.

r38

ORTA ASYA

Ttirk devrine ait en iinemli Tula mezarlan, Naind.e-sume'deki Hayr-Han da$rndaki kurganla, Ungetu ve lhe-Ahkut kurganlarr idi. Hayrr-Han'daki kurganda tam yedi tane at iskeleti grkmrgtr. Aynr mez:irda bulunan bir kuma5 pargasl i.izerinde Qin ve lran motifleri, birbirleri ile meczedilmiq olarak gtiriini.iyorlardr. Ulan-Hucrr'da yer yiiziinde bulunan sandukalara ait, tezyin edilmig ta$ plikalar, Orhon kryrlannda bulunan eqlerine qok benziyorlardr. Qanak Eiimlek parEalarr, Qargalanta, Tareytrn-Gol, Nainde-sumeve lhe-Ahk'daki kurganl-arda ele gegmigti os. At kogumlarrna ait eserler, NaindeSume'de bulunmugtu. Bunlardan bagka Tula luyrlarrnda kaya resimlerine de rastlanmrgtr?o- Fakat bunlar Tiirh devrinden daha ewelki zamanlara ait olmahydrlar. Prof. Kiselev'e giire, "Orhon nehri lcyrlarrndaki bu ustalarrn eserleri ve bunlarla meydana getirdikleri modeller, Kadrrgan da$larrndan ta Macaristan ovalanna kadar uzanan ktiltiirlete aniltk etmekte idiler" ?r. Macar arkeolo$u N. Fettich'de Tula buluntulanm cesaretle Avar eserleri ile mukayese etmigti ?2.

ffi ,fl ffi

#,x -4

,J ,q t:l

';l !,fr

z. Baykel Gdlii

kiilttr

gevresi N. N. Agapitov, lzv. VSORGO, XII, Nr.4-5, lrkutsk, r88r; V. V. Antropova, K aoprosu o plcnutuih otrcgenilta i ukrepleniyah o narodoa ScaeroVostagrcy Sddiri, KSIE, g, 1947, s. 44-86; A. D. Davidova, V. P. $lov, Preduaritelnry oget o raskopkah Nijrc-laolginskogo ggrodi.sa u 1949, ZBMIK, r3-r4, Ulan Ude, rg5e; Izv. VSORGO,5T, rge6, s. 146-17r; G. Fowke, Exploratbn of tlu Lawer Amur oallq, American Anropologist, VIII, z, 19o6, s, r76-ag?; A. P. Okladnikov, Arhcologigcskie issledouanilta a Burltat-Mongolskol ASR, KSllMK, ?6, 1949, s. 5-ro; KralkiltoQct o rabotah Buryat-Mongolskoy

Arluologi4csko2 cksp. tgt47 g., ZBMIK, Ulan Ude, rg48; Rabott Bur2at-Mongokko2 Arh. cksp. o rgl7-ryio, KSIIMK, XLV, rg5e, s. 45 y.d.; Dreanie poselcnia a padi bolgolt dural na Amurc, SA, I5' Ig5r' s. 2gg-3o2; Arluologigakim isshdoaaniyant a rgSS g. na Amurc, SA, I, 1935 s. 275-278; SA, zz, 1955, s. 254-256; E. R. Rrdlon, Gorodi1a Ust-orhnskogo Burltal-Mongolskogo natsionabmgo oknga lrkutskoy oblasti, SA, 22, rg55' s.-r77; p. P. Sosnovskiy, Nijne-Iwtginskoc gorodigc, PIDO, 1934, Nr. 4, s. t5o-l6t; F. M. $ulunov, Iz d.reum2 isnii, Pribalkal2a, Ulan-Ude, t943, s. 58 v-d.; N. S' $ukin, Bala-

ganska2apegcra,JMVD, 24, 1848,s,24+-253; A. M.

galov, Etugr4ftgukiy VSORGO, Nr.

Turunov, M. N. Han-

ct Aynr eser, s. 72, 73, 77: r. 5, 6, 9. c? Aynr eser, s. 6r, 63, 65-66' 75, 771,.T.

ll, III,.V, r. 7, B.

Aynr esâ&#x201A;Źr, s. 8o, i. rr (Ulan-Hada),.r. rz lfhe-Ahk, Durbelci). -Bibliyografya ve knonolojik miinakaga igin bk. s. 88. ?r DIYS, s. 5o5-5og. ?2 Bronzeguss, s. 72. ?0

r;l ::l

J ;1

GOKTURKLER

r39

Baykal g6ltiniin kuzey kryrlarrnda birgok iskin yerlerine rastlanmrqb. Ekserisinde M.s. VI-X. asra ait keramikler bulunan bu ki.igtik kiiylerin etrafi, kazrlmrg gukurlar ve toprak sedleri ile gewilmiqti. Seyyahlar, terkedilmiq bu gibi koylerin mevcu-

diyetinden XIX. asra kadar bahsetmiqlerdi. Bulunan eserler, daha ziyade Yenisey boylanndaki Krrgrz kiilttirlerine benzemekte idi. (bk. s. zo8) lg5o de Baykal goluntin do$usunda, Fotanovska'da yaprlan yeni kazrlar srrasrnda bol miktarda silAhlara, ok uqlanna, baltalara rastlanmrqtr. Maalesef burasr hakkrnda da mufassal bir ripor negredilmiq de$ildir. Japonya v.s. gibi kiilttirler ile mtinasebetleri haklundaki qazariyeler.biraz miibalif'ahdrr?3 . Ktiyler etrafrndaki tahkimat hendekleri, hemen hemen btittin KuzeyDo$'u Sibirya'da giiriilmektedir?a. Bu tahkimath iskin yerlerini Qin kiiyleri ile mukayese edenler de vardr?s. IHt

Gene Ig5o senesindeki hafriyatlarda, Baykal giililni.in

yebrl

Ulan-Ude gehri yalunrndaki Aqa$r lvolgi'de demir diiktim yerlerine rastlanmryh. Demir eritme ocaklan da bunIann yakrnrnda bulunmugtu Bu ocaklann VI. veya daha sonraki asrrlara ait olmasr gok muhtemeldi ?6. doSusunda,

3. Altay

kiiltiir

gevresi

.KUDIRGE. KURGANI

i A. Gluhov, Mogilnik Ktdrgc na Altala, ME, III, l Kiselev, Toj. Sibiri, s.496 v.d.5rr; N. Fettich, Bnngguss und Nomaden*unst, Taf. lll; Etrcgr4figcskit akspdilsii tgz4 i tgz5 gg'., Leningrad r9e6, s. 76; H. Ya. Merpert, Iz istaii oruji2a phnun Vostognolt Ewopt, SA, r3, rg55r s. 167; L. P. Potapov, Oprki po isnrii Altafisea, M.-L., 1953, s. 85; Kisel.ev, Alta2 u Skifskoe orem1a,YDI, z, 1947, M.-L., s. 164; L. R. Krzlasov, K istarii gamanskih odoaanilt na Altac, KSttMK, 29, r949r s. 48-54; S. Rudenko

rg27, s. 32-52,

A. P. Okladnikov, KSIIMK, XLV, s. 45 v.d. ?f Bk. V. V. Antropova, KSIE, 3, rg47, s. 44-86. ?5 lzv. VSORGO, 1996, t46-t7t. s. 5r, ?6

Okladnikov, I(SIIUK, XLV, tg1e, s.

44.

lSttn

ORTA ASYA

r40

A. Alf6ldi, Dcr

iranisclw Wcltriese auf arcfuiologisclun Dankmcilern, Jahrbuch fiir Urgeschichte, 40, 1949/5o, s' 17-34; marc and scabbard slidc, CAJ, III, s' IzoCrewlated O. Maenchen-Helfen, rer; S. E. Malov, Pamyatni'ki fuewu2 Turkskol pismennosti; M'-L', r95r, s. 68; N. P. Drrenkova, Umal u kulte Turkskih plemen, Sb "Kultura i pismennost Vostoka", Kn. III, Baku, rge8, s. I34-I39; L. P. Potapov, Voroj'

der schweizerischen, Gesellschaft

dennty narod,

Novosibirsk tg42, s. 18.

Kudrrge kurganlarr, Quhqman nehri yahnlarrnd'a bulunuyordu. Kurganlarrn bulundu$u yerin ijn krsmrnda mtinbit bir ova yayrhyor ve Quhgman nehri de bu ovayr geviriyorduT?' Hun devrinden itibaren, nehirden agrlan kanallarla, bu ova sulanagelmiqti ?8. Kudrrge'de elde eclilen eserlerde, Iv'I.6. I. astrdan baglayrp Giikttirk devrine ait escrlere kadar rastlamak miimkiinclii. Fakat her geye ra$men Kudtrge, Goktiirk c,agrna ait bir killtiir merkczi idi. Bulunan eserler arasrnda ipekli atlaslar?e, ktipeler, boncuklar80, kabarrk inci dizileri ile stislenmiq plAkalartt, qin aynasr8z, kayrg uglanna ait-s':isler83 ve tokalar e, i.iE d.ilimli demir ok uElarr 85; kayrn a$acr kabu$undan 87, yaprlmrq tirkeg veya okluk86, e$ri ve Eok tipik bir Tiirk krhcr at kogumlarrna ait madeni stisler 8s' iizengiler 8e ve eyerlere ait pargalar e0 zikre de$er krymetli eserlerdi. Kudrrge kurganlannrn giiphesiz ki kayda de$er en iinemli eserleri iki e2er &ap ile er bir sahnenin resmi idie2 (Lev. r3, r,e). Eyer kaqr. iizerinde kaplan, geyik ve ayr avr tasvir edilmekte idi. Buna benzer bir av sahne?7 ?8

S. Rudenko, A. Gluhov, Mogilnik Kuhrge na Altala,s' 39' Bk. s. fu.

tt Aynt eser, s. 40, t. tt Ay* tr Ayru s8

eser, eser,

r. 5i kiipe, s. 42, r. s. 42, r. 6. s, 42, r. 8,

to Ayot eser, s. 4r,

Ayni eser, s. 43,

r. to. r. t2. r. 13. eser, s. 46, r. t4eser, s. 46, r. 15. eser, s. 47, r. t6. Aynt eser, s. 48, t. t7, 'o tt Ayttt eser, s. 48.

Aynr s5 Aynr tG Aynr s? Aynr tt Aynr 8e Aynr

eser, s. +2,

eser, s. +4, eser, s. 45,

er Aynr eser, s. 5r, T. 18.

GOKTURKLER

t4t

Levha .r3 - Giiktiirk ga$r buluntularrndan: r. Dini bir nrerasimi tasvir eden Kudrrge kurgam eseri I 2. Av sahnesini gihteren bir Kudrrge eyer tagr.

r+2

RTA ASYA

sirii ihtiva eden bir eyer kagr da Yenisey-Ifurgz kiiltiir gevre' sinde bulunmu$tus. Bazr Rus arkeologlarrna giires, bu av sahneleri daha ziyade lran'daki Tik-r Bfrstan kabartmalanndan ilham ahnarak yaprlmrqtr Tik-r8frstan'daki av sahneleri, Sasani larah II. Htisrev'e aitti s9. Bu sahnelerden biri geyik ve di$eri de domuz avrnr ta$vir etmekte idi. Orta Asya'da' Sasanilerin ktilttir resirleri daima olagelmigti. Kudrge'de de varit olabilir. Fakat Kudrge'deki av sahnesi, tamamen yerli zevk ve i.islfiba gtire gizilmigii. O;ger tasvir de (Lev. 13, r) Gtlkttirk qafrnda Altay'daki igtirnai hayatr tasvir etmesi bakrmrndan biiyi.ik bir iinemi haizdir. Bu tasvirde, Ortada kiirklti bir qahrs giirtilmekte idi. Ba$'da1 kglarak oturriiuq ve ellerini iintine do$ru kavuqturrnuttu. Kulaklannda uzun ktipeler sarkmakta ve baynda da s-iwi vti tiE dilinfi. bir kiilah bulunmakta idi. Sclundq, kiirkli.i ve kiipeli bir kimse oturma.kta idi. Ug siivari -de atla44clan inmig olarak kadimn karysrnda diz qdkmek suretile htirmetle e$ilmiglerdi. Bunlarrn arkasrnda da btiytik bir mikyasla gizilmiq bryrkh bir insan btg, bulunuyordu. Bu tasvirleri tetkik eden Rus bilginleri, resmin GOktiirklerde gok yayrlmrq

olan Omal kiiltii ile ilgili oldufu

sonucuna varmrElardrrs. Bize kahrsa, ortadaki ktipeli gahsrn,erkek olmasr da Eok muhtemeldir. Qiinkii Gokttirk gaS-rnda, brkekler de kiipe takryorlardr. $ahrslann biiytiklti ve ki.igiiklti yaprlmasr, ktiqiiklerin gocuk

olduklannr de$il; riitbece-veya hiyerarqi ba}:rmrndan kiigiiki ', oldu$unu gtisteriyordu. Turfan fresklerinde de Buda, daima btiytik olarak yaprlm{tr. Bir geyler sunan athlar da tablonun " heyeti umumiyesi iginde, Turfan'daki Pranidhi sahnelerini hatrrlatrrlar. Orada da rnuhtelif memleketlerden gelen gahrslar, Budaya atlar ve develerle hediycler sunarlar. VIII. asrr Peacikent fresklerinde de Zerdiigt dinine mensup Pencikentlilero Budaya -ait sahneleri kendi dini iyinleri ile rneczettirereh gizmiglerdi. Bu sebeple Gtikttirkler de kendi tanurlarrm, Ira^n'daki tasvir am'aneterinl giire tersim etmig olabilirler. Bu tasvirin ne

6lr, T. VIII. !. 498. t5 A. Christensin, L'Iran es

DIYS, s.

o{ DIYS,

s. 464-465. e. DfYS, s. 4gg; Krzlasov,

soas

Sassanides, Kopenhague, 1936,

KSIIMK, e9, s. 48 v.d.

I I

cdrrURrr.nR

t4g

zzrnanyaprldr$r'heniiz daha kat'i olarak bilinmemekle beraber, srralarda yaprlmrg olmasr gok muhtemeldir. $atuslann baqlanndaki taglar da lran taglanna benzemektedir s.

VI. asr, yani Gtikttrk devletinin kuruldufu

Kudrge kuiganlannda'bulunan eseder, Avar eserlerine de gok benzemekte idiler s.

Macaristan'da^ki

TUYAHTA KURGANLARI L. A, Evtyuhova i S. V. Kirel ev, Otgat o rabo,tah Sayno-Altaykoy alrrya;idi.n rW5 i., Trudr GlM, XVI, s. gr9 v,d.; Kiselev, CA, 1936, s. a8e-i84; DIYS, s. 530-549; Abdtilkadir lnan, Altay dat-

arluologigcskolt

lannda bul,nm cski

Tirk

frmezarlan, Bclleten, 41, rg47, s. 569-57o, Lev.

ClX.

'Bu buluntu ye.ri Batr Altay'da idi. Mogolistanldan gelip Batr Sibirya'ya giden yol iizerinde ve Ursula nehri kenannda bulunma.ktaydr. K a t a n da ve K u r a y kurganlanrun bulunduf'u yerlere gerek mtinakele ve ge.rekse co$rafi balamrndan gok yakrn&. Bilindif'i iizere, Tuyahu'daki kurganlarda Gtikttirk alfabesi ih yazrlmrg bazr qyalara da rastlanrrultr. Bu sebeple Tuyahu ve gene aynr htrsiisiyetleri haiz olan Kuray buluntu merkezleri, Giiktiirk killtiirii bakrmrndan biiytik bir ehemmiyeti

rI t

haizdiler. Tuyahtr'da agrlan bir kurganda, tiliiniin bulundu$u ksrm mezar lursrzlanrun tahribinden kurtulmug ve yerin yiiksekli$i dolayrsile'donan iskeletler bugtine kadar iyi bir iekilde muhafaza edilmigti. Erkek iiliin{in clbiscsi iig kat idi. Ust lasmrna giyaigi elbise koyu krrmrzr, ortadaki yeqilimsi ve alttaki de altrn sansrnda ipekten yaprlmrE idi. Bu ipek elbiselerin kumaqlanmn Qin'den getirildikleri muhakkaktr. Bu mezardan grkan giinu, masrapan, Tiirk ktiltiir tarihi bahmrndan biiytik bir ehemmiyeti haizdir. Uzerinde Gttktiirk yazrsr ile yazrtlar bulunan magrapalar, hep aym tipte yafilmrgur. Bu tip magrapalara, Kuray ve Yenisey-Krrgrz kiiltiir gevrelerinde de rastlamaktayrz. Magrapa daha ziyadc toprak kaplann tipini andumakta

r t.

r F 7

F e-

E E

, F:

Krzlasov, Aynr eser, r. 48, s N, Fettich, Brcazcguss wd Nonudi*w$4's.7o, Abb' 7. ,t TGIM, 16, s. ro3, T. U; DIYS, T LlI, 3, S, 7. t?

ORTA ASYA

144

idi. Bu maqrapalann toprak k:rplarrn taklid edilmesi stireti ile yaprlmrq olmasrda gok muhtemeldir. Di$'er Ttirk ktilttirlerinde de rm burada da rastlanmrg olmasr, Eok gtiriilen torba veya gantalara bu mezarlara klilttir tarihi balommdan ayn bir iinem kazandrrmrgtr. Torbarun iginde gaknaktay ile dtmirin bulunmasr, bu tip torba ve gantalann ifi ettifi vazifeyi de aydrnlatmrq bulunmaktadrr. Tam olarak ele geEen bir bel kemerine ait madeni si.isler de gok enteresandr. Ayrrca tiliiniin yanrnda bir tencere ve bri tencerenin yarunda da kmik 2a2 pargalan ile iiE dilimli ok uglanna rastlanmr$tr. Oltintin sol elinde tahta krnh bir brgak ve ayafirnrn topuk Issmrnda ise, iki tane gtimiig plAka ve kovaya benzer bir kazan ele gegrniqti. Bu saydrSrmrz egyalar, tiliilerin bulunduSu krsrmda bulunmuqtu.

Mezann diSer krsmrna da atlar giimiilmiiqtti. Btiyiik ve miitekimil bir mezar tipi oldu$unu buradan da anhyabiliriz. , Tuyahta kurganlan, biiliikliikleri bakrmrndan Kuray v.s. kurganlanndan daha geniE ve yiiksekgedir. Kurganlann, gapr ro m.ye kadar geniglemekte idi. Ytikseklikleri de ro m. ile 5o saniim a^rasrnda defiqmekte idi.

KURAY KURGANLARI

A Evtyuhova i. S. V. Kisele v, ot{ct,s.

94 v.d,;

Kiselcv, CA, I,

rg3o, s, c83 v.d.;-A, [nan, Bellete^,43, rg47, s.569; Kiselev, DIYS, s. 5go-54g; P. Melioranskiy, NcbolSala Orlanskala nadpis na screbryanoy

ZVOR AO, XV, r, s.34-36, Tabl. Il; Daa ZVORAO, XIV, v. I, s. ao; L. A. Evtyuhova, Kamcnnu izaayanlta Scuernogo Altaya, Trudr GIM, vrp. XVI, s. rz8-I3o; Kamcnnu ia;ayania fojnoy Sibiri i Mongolii, MlA, e4, rg5e, s. 7e v.d.; A. P. Potapov, Ogcrki po istoii Alta2tseu, s. 87 v.d. krink

Rumyantsaoskngo Muzc2a,

serebryaaih sosuda c cnisqtskimi nadpisjtami,

Altay da$lanrun giiney krsrmlannda bulunan Kuray kurganlan, Kuray kasabasr yakrnlanndaki Kuray ovasrnda idiler. Yuvarlak bir tepecik iie iirti.ilen kurganlarda, atlarla insanlann yerleri bir bOlme ile birbirinden ayrllmrq'lardr. Kuray kurganlannr kazan arkeologlar, Gtiktiirk Ea$rna ait kurganlan baqhca iig grup iginde miitalea etmektedirler r0r. Bu kurganlar arasrnda Hun ga$rna ait olanlar d,a vardr 102. Fakat bunlar burada roo

DIYS, T. LI.

rol Aynr eser, s. 53o.

ro: '1'6114, 16, s. g6-ge.

cOrrURrr,pn

r45

konumuz drgrndadr. Birinci grup kurganlar, Kuray'da en gok rastlanarr mezax tipleri idirB. Zemini diirt k<ige; frkat sa$lam duvarlarr olmayan bu mezarlardan, oklar, brgaklar, kiirek, Qin

$tt$$qffiNs

6ffi ft

ffisB@sBfu

&E ffinry$qH Levha 14

Gttktiirt galrna ait Altaylarda Kuray buluntulan.

aynalara v. s. grkmrgtr ru. Ikinci tip kurganlar, daha ziyade tuyahta mezarlannda rastlanryordu. Mezanrr etrafr d6rt ktiqe olarak biiyiik tag phkalarla kaplanmrEu 16. IV. grup .Kuray mezarla,rrndan, r Nr. ile gtisterilen mezar aym tipten idi. Bunlarrn iginden egya pek az grhyordu. Iglerinden az Wa rot DIYS, s. 53r v.d.

ld Aym eser, s. 532-539.

16 Aynr escr, s. 533-5gs;

T. XLVIII, I. ota

Aqn,to

r46

ORTA ASYA

grkmau, mezaxlann "k6lc" srrufina ait oldu$unu isbat eden 106. Gdkttirk ga$nl en iyi karakterize cden krrrganlar iigtincii gruba ait olanlardrrrm. 'Gayer biiyiik olan bu kurganlara, Kuray'du 3, 4 Nr.h, Tuyahta'da ve KatanfaldarG rastlamyordu. Uzerinde Gokttirk harfleri ile yazrt bulunan giimiig ma$raparos ve kugalrro ucu da, bu btiytik kurganlarda bulunmugtu. MErapa iizerind,e, ,,Sadtn erligin cS,, ve kugak ucunda ise"otgi aq kiin..'. qusag', yazrh idi. Kuray'da bulunan mezarlarda bulunan baqhca eserler gurrlardr: at gemleri 1r1, de$rmen taglarr u2, kiipelgr us, meg ur, TirkeE 115, kiirek 116, iizengiler ru, taraklar ns, gtimiig mafrap81re, kayrg uglan rs, ok uglan ur idi (Lev. r4). Kurayda bulunan eserler haklanda, yeri geldikge mukayeseli bilgiler verece$iz. Bu mezarlann bulundu$u yerlerde birgok balballar da gtiitilrnti$tii'rs2' Bunlardan da anlaErhyor ki bu bOlgede Gtikttirkler kesif bir qekilde oturmakta idiler. Kuray ovasrnd.a Ziraatrn yaprldrgr da btiyi.ik bir ihtimal igindeydi.

bir delil olamazdr

KUZEY

ALTAY

BULUNTULARI

Burada yalnrzca en son ve baghca etiidleri yazmakla iktifa edeceEiz: M. P. Griaznov, Istoi2a &canih plaun Vuhnqt Obi, MlA, 4g, 1956, ,."9g-

N*"qrit itogi trchlztnih oluologigaskih rabot na Vcrhw2 Ort, KSllMK, lyi XLVIII, rg52, s. g3-ro2, Rcs. 3e; K wpron o kulturah epohi pozdnalt bronzt a

Aynr eser, s.

S35.

rot Aynr eser, s. 536 v.d.

Zaharov, JRAI, 55, 1925, s. 57, T. XV. PlY5, s. 536. ttn Aynt eser, T. L, ru TGIM, r8 s.95, 4r. 14; s.98, r. e4; s. 116, r. ut Aynr 6er, s. 98, r. er.. ru A)nr e3er, r, t7t e1r 35. ru Aym escr, s. 97, r. r8. . tu Aynt escr, g. 97r r. 19. 116 Aynr e8cr, s. ?g, r.20; s. 116, r.69. . ttt Ayot eser, s. 99, r. e6; s. ro8, r. 48. u8 AFrr c8er, s, too, r. 33. 1tt Aynr eser, s. ro3, T, I. t. Aytrt eser, s, ro4, t. 4a, T. III. ur Ayru eser, s, rrr. ' rtt DIYS, s. 523, T. XLIX. roc

7o.

d itl

s s s

# 4

r ilr

-t#

$ {j

"th

t ,i

iil

F E

GOKTURKLER Srtrr, KSltMK, 64,

1956,

r47

s. 27-Lei Drcanlnla mctallwgia igorwc dali

zapad-

KSllMK, e3, rg48, s. 96-loo; S. V. Kiselev, DIYS, 3. 578; L. P. Potapdv, Rabota Sa2an-Altaykoy ckspaditsii a Ig52 g', K$Inst. Etn., rcgo Altala,

2c., tg1+, s. 3-Zi E. D. Prokofev a, Rabota Tuauskogo o@da Saytu-Altalskol ckspditsii, KSIE, eo, rg54, s. 8-16.

Gitkti.irk ga$rnda, Altaylarrn kuzey h$mlarr ile Yukan Obi havzasr Griktiirk kriltiiruntin tesirlerinden kurtulamamrgtr. Tamnmrq Rus arkeolo$u M. P. Gryaznov, bu'tesirleri a4rk olarak gdstermiqtir r20. Burada bulunan mezarlann biiytik bir krsmr, Altaylardaki kurganlann birer kardq tipleri idiler. Co$'' rafya durumu bakrmrndan bu biilge, Yenisey-Krrgrz ktiltiri'i ile Altaylardaki Gitktiirk ktilttirtiniin bir ara --yani "transition"bitlgesi roliinii oynamakta idi. Burast, di$er yandan Ural da$lanndaki Fin-Ugor kabileteri ile de Eok srl:r miinasebetler temin etmigti. Aynalar bu temaslaqn bir delilidir. Blijnih Elbanah denen yerde bulunan kartal ve insan figiirleri, V:lga_ havzast ile Ural kiiltiir tesirlerini gihtergn eserlerdi H. Bu buluntularrn kronolojisi, M.s. 6r8-6e6 tarihlerine ait bir Qin parau ile tayin edilebilmiqtir 125. Kupey Altay biilgesi, Do[u Kazakistan ile de gok ukr ba$lar kurabilmiEti. Demir cnitme ocaklarr bu btilgenin karakteristik eserlerindendi.

4. Tanrr Dallarr Kiilttir Qevresi . *o9KAR BULUNTULARI T. K. Basenov, O soorujcni i Tag-dlcnr, tzv. AN, Kaz. SSR, Nr. 8o' Afmaata, rg5o; Be rngtam, MlA, s. 9r9 v.d.; Arhitektum2c patttltatniki Kirgizii, Ni., tg5o; *hfukkaa tapubl* Sralncy Azii, M', r95t ; Nctntorb itogi uluotoPantusov, Ia9 Si.tcs*itt rabot v Scmiregc, KSilMK, 13, 1946, r. rro-rr8; N. Rabat, ILK'IV; G. t. Patzevig, Akt Tag,Vcstnit, AN Kzz. SSR., Nr' 8o'

V. L. Voroninz, Prictttt sttoiulsan b Arabsbgo pcrioda o KSllMK, XXVIII, s. ro4, Res. e86; B. N. Zasrpkin, Arhi'

Almaata, rg5o; $cdney Azii, tcktum

Srehqt Azii, M,, rg48, s. 33 v.d.

Tann da$lannda Gitktiirk ga$na ait en iinemli buluntular Kogkor veya Kogkar adh yerde bulunmuqtu. Bu havaliyi ra Gryaznov, MlA, 48, s. r4o-t44. tf{ Gryaznov, KSllMK, 48, s. g3-roa, r. 32. rrs Qin paralan igin bk. OAK, 18916, s. 94-98i ZRAO,

r, e, r8gg, s. 316-313. rt' Gryaznov, KSIIMK,

64, s. z7-42.

Nov. Ser.,

XI,

t48

ORTA ASYA

ilk

defa olarak r,Bgr de Fetisov adh

bir Rus arkeologu tetkik

etmig ve Ortotokoya denen mevkide iinemli kazrlar yapmrgtr 18.

M.s.

7o7-7og tarihlerine

ait paralar

Kogkar buluntula.ruun tarihlenmesine qok yardrm etmigti. Gene Fetisov'un Ak-Qatr adlr yerde buldu$u rnezarlar da, Gitktihk dewine aitti. Mezarlann alt krsrmlannda duvar bakiyeleri ve mermer pargalan da giiri.ilmiigtii. Bu btilge ile ilgilenen bilginler, bu mermer kahntrlarrmn mimari eserlerin bakiyelerine ait olduklanm tahmin etmiglerdi 12e. Kogkar buluntulan, Orta Asya ve hattd Awupa'daki Ttirk kavimlerinin ktilttir tarihi bakrmrndan bliytik bir ijnem tagryordul30. MeselA Avnrpa'daki Avar kiiltiiriini.in Orta Asya mengei, ancak Kogkar buluntulan ile izAh ed.ilebilmektedir 13r. Kogkar buluntulanmn en dnemli eserleri yuvarlak ve diirt kiige kayrg siisleri idi (Lev. rr,e). Bu kayrg uglannda hikim olan teknik mugabak, yani ajour tekni$i idi. Eserlerin iEleri bir kafes gibi oyulmuEtu. Daha ziyade giEek dallanru ihtiva eden bu oymalarda agrk olarak bir derinlik gtiriilebiliyordu. Dallar biribiri i.izerine atlarru$ ve bu atlayr{ tar:z, da oymala"rda agrk olarak gdsterilmilti. Bu gigeklerin uglan efsanevi hayvan baqlan ile siislenmigti. Tezyinatrn iist krumlarrnda, adaleleri mtibalif'ah bir gekilde iislfrplandrnlmrE bir kaplan gtirtiliiyordu. Tezyinaun alt krsmrnda ise uzun kulakh, uzun burunlu, vi.icudu ktipeSe benzeyen bir hayvan gtirtiltiyordu. Hayvarun kuymiu haddinden fazla btiytik ve kaba yaprlmrlu. Ktigi.ik rozetlerde gtiriilen cmnet kuslan (Phoenix), tizerlerinde durma$a de!'er motiflerdendi 132. J. Strzygowski de Kogkar buluntulanna biiytik bir iinem vermigti rs. Kogkar buluntulannda Qin tesirlerini agrk olarak giirebiliyoruz. Kogkarln Yenisey-Krrgrz ki.ilttir merkezlerinden Kopen ile de benzerlikleri goktu. Kogkar'daki hayu"n resimlerini Qin'deki astrolojik sembollerle izih etmek isteyenlor de vardrr sa. ,

r2? 1r8

KStlMKr 23, $. g6-lm. OAK, r89r, s.- ll3; 1893, s. r27-r3o. .120 Berngtam, MlA, 16, s. 89. 180 Strzygowski, Alta2-ban, s. 2o4, fig, I81 N. Fettich, Bron4guss, s. rts Berngta.m, Aynr eser, r. 72. 49. ls Strzygovski, s, :o4. lE' Berngtam, aynr

eser, s. 94.

r8o.

GOKTURKLER

r49

Netice olarak diyebiliriz ki, Gtikttirk ga$rnda Tanrr da$larr

Qin'den aldr$r ktilttir tesirlerini kendine lenzetirken, a;g"t yandan da Altay ve Yenisey'deki Ttirk ki.iltiirleri ile ba$lanm muhafaza ediyordu.

GoK-BuL4.*

*:RGANLART

Giik-Bulak kurganlan, Kungey Alatav'rn giiney yama.Ediikiintiileri arasrnd.a bulunmuqtu. Bu mezarhk, Qu nehri kenanndaki Ribage'ye 13 km. kadar bir uzakhkta bulunmakta idi. Araziyi dgrin bir qe\ilde yaran sel yataklarr mezarlarr oldukga tahrip etmigti. N4ezarhkta baqhca 5r kurgan bulunmakta idi. Mezarlarrn yayrldrfir saha giineyden kuzeye do$ru r2oo m. kadar bir yer tutmakta idi. Kiiqiik kurganlann gapr 4-6 m. ve yiikseklikleri o.3o sm.; btiytiklerin gapr ise rz m. ye kadar yiikselmdkte ve ytikseklikleri de vasati olarak r m. kadardr. Mezarlar iizerindeki tepecikler ta$ ve toprakla karrqrk olarak sun'i bir gekilde yaprlmrqtr. Bu kurganlar hakkrnda aErk bir bilgi verebilmek igin bir kaErm tavsif etmeyi larrnd.a ve taq

faydah buluyoruz:

4 Nr.h kurgan: Mezann tepeci$i taq molozlarr ile yaprlmrqtr. Ytiksekli$i o.75 sm. kadardr. Bu moloz lasmr kaldrrrhnca alttaki mezar lasmr'z..6oxr m. geniEliSinde olarak ortaya qrluyordu. Bu 'geniqlik, aqa$rya do$.u inildikqe azahyor. 2 x o.5o m.ye kadar iniyordu. Oltintin bagr do[uya do$'ru konmugtq. Oliintin bagr bulunamamrq ve rnezar iEinde nezrqdilmig eqya da ele geqmemiqti.

rz Nr.h kurgan: Bu kurgarun qapr 3.5o m. ve ytiksekli$i de o.5o m. idi. Esasen mezann geni$i$i ise r.7oxo.7o m. idi. Oltintin sol kolu duvara deSecek bir gekilde yukanya do$ru kaldrqlm$tr. Iskeletin sol yamnda ise, a$agtan yaprlmrg kiiEtik bft fincan bulunmakta ve oldukga muahhar bir hususiyet giistermekte idi. r3 l{r.h kurgan: Bu kurganrn gapr 4 m. ve yiiksekli$'i ise o.Bo m. idi. Esas mezarrn bi.iyiikltigti 2xr.2o m. idi. Olti batrdan do["uya do$ru uzatrlmrEtr. CesLdln bagr ise dolu2a do$ru konmuqtu. Iskelet bir kadrna aitti. Mezarda nezredilmig egyaya rastlanmaru$tr.

ORTA ASYA

r50

g( g(r

f 4

0 B

0 0

{

F.) D

ol! D

\t-,

d 4

3 -o dl

â&#x201A;¬

{o d

st r\l

L\] f.!$i tra* c/

,z-.

F (l 6l

'uo C!

J 13

o I

r')

d -c o

GOKTURKLER .

I5I

22 Nr.h kugan: Kurgamn gapr r.5xp m.; yiiksekli$i ise

o.2o m. idi. Mezann kazrhg istikameti'di$erlerinin aksine olarak kuzeyden gtineye doE* ve btiytiklii$ii a.rox r m. idi. Oltintin ba.Er ise kuzeye do$ru gewilmiqti.

Bu kurganlarrn tetkikinde qu gok enteresan neticeye vanlmaktadrr: Kadrn iiliilerin baglarr umumiyetle kuzeye doSru konmakta iditss.

ena-xdr"

KURGANLART

Boo x 3oo m. genigliSinde bir sahayr kaplayan bu mezarhkr86, Qumgal yolu tizerinde bulunmakta ve mezarhk 63 kadar kurgan ihtiva etmekte idi. Bu kurganlann Giikttirk dewine aidiyeti giiphesiz olmakla beraber, tip ve yaprhg balomrndan bize bilhassa Saka, Wu-sun mezanlarrnr hatrrlatmaktadrrlar. Bu kurganlardan bir kagrm da krsa olarak tavsif edelim: O Nr.h kurgan: Dtiri kiiEe bir mezardrr ve etrafirrdaki duvarlar taglarla gewilmiqtir. OldukEa geniE bir mezardrr.

Geniqlifine 4 m. ve enliligine ise r.zo m.dir. Yiilsekli$i o.3o m. kadardrr. Esas mezar kuzeyden giineye doSrudur. Mezarda iki btiytik insan ve bir de gocuk iskeleti bulunmuqtur. Oltilerin bzy lwpyc do[ru konmugtur. Nezredilmig eqya bulunamamr$trr. 14 Nr.h kurgan: Biiyi.iklii$u r.Boxo.55 m.dir. Iskelet bir kadrna ait idi. Bay bahya doSru konmuqtu. Egya bulunmamqhr.

I5 Nr.h kurgan: Qapr rz m.

ve yiiksekligi ise o.67 m.dir. Olti batrdan ilofi"uya dogTu uzatrlmrqtr. Bu mezarda bazr aSaE bakiyelerine rastlanmr$ttr. Bu kahntrlann mezard,a a$aglarla

yaprlan bir gatrnrn d6ktinttileri oldufu zanncdilmektedir.

Ara-Ktil

kurganlannda da iiliilerin baglarrnrn hepsi, aym cihete doE"u konmugtu. Mezarlann hepsi de diirt kiiqe idi. Kdk-Bulak ve Ara-ktil kurganlan birbirlerine gok benziyorlardr. Bu hcr iki grup da aEairda tarrsif edece[imiz AltrnArrk kurganlarl ile aym zamarra ait idiler (Lev. r5). rs5

Aynr escr, s. eser, s.

rs Aynr

74. 76.

I 1

ORTA ASYA

152

ALTI.N-ARIK

KURCANLARI

Bu kurganlann bulundu!'u yer esas itibarile M.6. I. ait bir mezarhk yamnda idi. Saka ve Wu-sun dewi mezarlanna korngu olan bu kurganlann durumunu qiiyle hiilisa

asra

edebiliriz: 4 ve 46 Nr.h kurganlar: Bu mezarlarda insan iskeletlerinden bagka bir geye rastlanmamrEtr. Yalnrz 46 Nr.h mezann zemininde Eiirtimiig bazr a[ag eserler, demirden bir brEakla bir toka ele gegirilmiE ve aynca bir koyunun bel kemiSine ait kemik parEalarr da bulunmuEtu.

Berngtam'a giire, Altrn-Arrk kurganlan, bilhassa G6kBulak kurganlarrna qok daha yakrn idiler.. Yalnrz Altrn-Ank kurganlanmn karakteristik hususiyeti mezarlarrn yaprmrnd.a afaglann daha fazla kullamlmrg olmasr idi 1s7. Halbuki Ara-Ktil ve Kiik-Bulak kurganlannda mezar yaprmrnda diilgerlerin de faaliyette bulunduklarrnr giisteren ihra edici emarelere rastlamamaktayrz. Bu kurganlarda ele gegen en enteresan eserler, demir ve silindir geklindeki kemiklerdir. A Itrn-Arrk Kurganlarrnda muahhar ki.ilttirlere, mese16 Karluk devri eserlerine de rastlamak mi.imktindiir. TSIC.COT. KURGANLARI

Isrg-giiliin batr hyrsrnda bulunan bu kurganlar, baghca diirt grup halinde yayrlmrqlard, rse. ' 3o ditrt bitlgeyi baghca Etiyle srrahyabiliriz: Karoy, KrrEin, Cargelan ve Oy-Bulak. Karoy ve Oybulak gruplan, karakteristik Turk mczarhklan olarak kabul edilmektedirler. Bu kurgan gruplanmn hususiyetleri baghca dtirt madde iginde trUasalainbitir: r .'Isrg-gril kenannda bulunan bu kurganlann biiyi.ik krsmr bir kiiEtik boyda mezarlardrr. Meseli kurgamn drg gernesinin vasati gapr 2 x g m. idi. Uzerleri diiz olarak yaprlan bu mezarlar, daha ziyade Karoy ve.Oy-Bulak'da gok olarak gririilmektedirler. Isrg.Giil kurganlanmn bu birinci tipi, Altay-

daki mezarlzra da gok benzemekte idi. r!? Aynr eser, s. 72. rlt Aynr eser, s. 8r.

I I .t

t j .,.

: a

i x

,fl1

j j

GOKTURKLER

I53

e .. Bu tip mezarlann tizeri toprak veya taqla dolduru_ larak tepecik Eeklinde yiikseltilmiEdi. Bilhassa tepeci$in alt }mmr taglarla doldurulmu! ve iizeri de toprakla kapatrimrqtrr. Kurganrn yumurta bigirninde bir gewesi vardr. Bu- kurganlann en karakteristik tipleri Karoy'da bulunur. 3 Bu kurganlann iginde bulunan egyalarrn gtisterdikleri hususiyetlere gelince, bu bakrmdan bazr gruplar arasrnd.a Eok yakrn benzerlikler gtirebilmekteyiz. MeselA Karoy .rr" OyBulak'd4 bulunan yassr kaplar ve bazr a$.ag eserler birbirlerine gok benzemektedirler. 4 Karoy mezarh$rndaki ve Oy-Bulak,daki balbal veya ta$ ninelero bu iki ktiltiirii birbirine ba$layan en krymetli eserlerdi.

Bu diirt buluntu yerinde elde edilen eserleri krsa olarak gdzden geEirelim:

, a) Kar-oy kurganl art: t

Nr.h kurgar, 5 ffi.gaprnda ve o.42 m. yiiksekliktcdir. Kurgan bir ta$ yr$rnr ile tirtiilmiig ve rnezarln iEindc bir kadrn iskcletine rastlanm$tl. Kadrnrn baqr batrya do$ru konmuq ve iskeletin bag ucunda, biri ktigtik ve di$eri de btiyiik olrirak iizere iki kap bulunmugtu. Kahntrlardan, mezarrn etraftnrn bir tag duvarla gevrildiSini grirmekteyiz. 69 ve 9r Nr.h mezard.a ise ancak birkag qanak qrimlek ve demir pargalarr ele geEmiqti b) Oy-Bulak kurganlarr: Bu kurganlann da erafi taqlarla iirtilmiiqtii. Mezarlarda ele pek fazlabir qey gegmemiEti. Yalnrzca ,6 Nr.h kurganda birkag ganak giimlek pargalan bulunmugtu

c) Cargelan kurganlarr: Mezann iizerinde btiyticek

yr$ru vardr. Qapr B m.ye kadar yiikselen r Nr.h kirrganda bir at diEi bulunmug, ganak gtimlek pargalan iizerinde de, kalrn bir Eekilde ve siyah boya ile iglenmig qiqek resimlerine

bir

taq

rastlanmr$tl.

d) Krrgin kurganlarr: Umumiyet itiban ile kiigtik kurganla,rdan miiteqekkil olan bu mezarlar da, bi1 kag demir parga$ ile Eiimlek knntrsrndan ba$ka bir gey ele geqmemigti. rso

Kiselev, DIYS, s. 545.

I54

ORTA ASYA

Isrg-Giil'de, Giiktiirk ga$ kurgaulannrn kuzey srrurrnr Krrgin ve giiney srrunru da Karoy kurganlan tegkil ediyordu. Karoy huganlanmn siyah keramigi, VI-VIIf. asrr Altay _ve Orta Aiya kcrami[,i balamrndan btiyiik bir ]:rymet tagryordu. Orta Asya'da 9u nehri kenanndaki ve Altay ile Yenisey'de bulunan bu siyah keramik, bu asrrlar,ktiltiiri.iniin karakteristik bir hustrsiyetini tagryordu.

NARrN rnueGr BULUNTULART Tann da$lannrn orta lxsrmlanna tesadtif eden Nann rrmaf: buluntulanmn â&#x201A;Źn iinemli merkezi, Alamrgrk denen rnevkideki mezarlrklar&r{ (Lev. 16 ). r Nr.h Alamrqrk kurgarunrn ciheti baudan do$uya do$ru idi. Bu mezarda at kemikleri ile bir de iizengiye.rastlanmqrr. Cesedin baqr dofuya konmug ve yiizii de kuzeye Ewrilmigti. 69 Nr.h kurgarrda insan mezaxt yamnda bir di aynca at igin bir hiicre yaprlmrgn. Bu lsrmda da atrn kemikleri, gemi, iizengisi, kemik yay pargalan ve demirden bir tota ele geEmigti. Ayfr.a bir kiipe halkasr da brilunmultu1rer. ro Nr.h AlamA* kurgamnda bir adam ile iki gocuk iskeletine rastlanmr;tl. Adamrn iskeleti ortada, qocuklann iskeleti isb adamm saf ve soluna konrnugtu. Adamrn solunda da bir koynn kemi$ine rastlanmrgur. Oyle anl4grtryor kt koyn mezara kurban edilmiEti. Bir btiyiikle bir gocuSun boyunlannda, birer kolye bulunmugtu. Kolyelerden birisi scdrflc yaprlmrgtrr. Adamrn iizerinde bk kutu, bir tuka ve bir de bronzdan yaprlmrE bir bilcaik grirtiliiyordu. Adamrn baca$run arasrnd.a ise, topraktan yaprlmrg bir kap gitriiltii. Bu kurganrn kiiltiir tarihi bakrmrndan krymeti gok btiyiiktii. Bilhassa ele gegen bfu Qin paran, bu kurganlan tarihlcmede biiytik bir rol oynamqtr. Giiktiirk qa[nnda Talas ve Qu vAdilerinde de pek gok buluntular ele ee{mi$ir (s.r6g). Bunlan daha ziyade yerlegr\ kiiltiirlere ait batrislerirro MlA, e6, s. 82. ur Aynr ercr, r. 45.

c0rrURrleR

r55

mizde ele alaca!'rz. $imdilik burada, Talas vadisindeki buluntular iEin bibliyo$alya vermekle iktifa edece$iz 1ar. Orhon, Altay ve Tanrr da$larr buluntulanna giire Giiktiirk devri Eserlerine urnuml bir bakrg Gttktiirk EaSrnda, Altaylarda toprak kaplar maalesef elimize hemen hemen hig geqmemigtir. Orhon ve Tula btilgesinde, bu bakrmdan daha qansh bulunuyoruz. Kaplar daha ziyade aSzr.dzr siirahilerle, a{tzlan genig g<imleklerden milteFkkildius. Kaplann iizerinde ince gizgilerle yaprlmrg bahk $rtr tezyinatr giiriiltiyordu. Altaylarda afaglardan oyrlmug veya kayrn afacr kabuklanndan yaprlmrg kaplara daha gok

: i

; I E

ls.

Bunlann yarunda, deri kaplar da giiriiltiyordu. Ttirk kiilttir tarihi bakrmrndan entinernli eserler, qiiphesiz ki gi.imiigten yaptlmrq, kulplu veya kulpsuz magapalardr. Bu magrapalar, Katanda 145, Kuray rs,. Tuyahta 1!7 kurganlannda ve Krrgrz iilkesindeki Kopen'de ra8 hep birbirlerine benzer Sekillerde ele geqmiglerdi. Asrl enterâ&#x201A;Źsan ve miihim olan nokta, maErapalarrn altrnda Giiktiirk yazrlan ile kitabelerin mevcut olmasr idi. Bu magrapalara benzer kaplan Gtikttirk gafr heykellerinin ellerinde tuttuklan kadehler arasrnda da giiriiyoruz raO (bk. Lev. 16,z). Gtiktiirk dernine ait elbiselerin bagrnda, giiphesiz ki hatrra Katanda'da bulunan elbise gelir. Katanda kurgarundaki elbiseleri, ipekli ve kiirklti olarak iki bttliimde miitalei etmek rastlaruyardu

t t.

f, , :

I i t !

r n.

L E

e i

F E

E E E

e L !

rfa Berngtam, MlA, 16; s,8z; Arluotogi4cskilt rabott o Kazatutaw i VDI, rg39, 4, s. I69i Arh. rabott a Sanhca2e, KSllMK, lY; Arh. ogit S*n*2 Kirgizii Frunze tg4r; Pamlaniki starint Talasskqt dolkt; Kirgizi.i,

Alma Ata, rg4r; Nckotaru itogi arluohgigeskih rabot a ScmircE, KStlMK, 1946, d, rro-r18. rts Borovka, T. II, 5, r I ; III, ro; s. 65-67. r{1 DIYS, s. 5e6. ras Zaharov, JRAI, 55, 1925, Pl. XV, fig. z.

13.

Kiselev, TGIM, t6, s. to3, ris. r-z; DIYS, T. LII, 4. .u? DIYS, T. LII, 5. l{s TGIM, rr, T. IV; DIYS, T. LVI; Melioranstin ZVORAO, r{, r, s. t7-zt; H. N. Orlun, II, s. t49. lrs MlA, a4, s. ro6, r, 63, l, 3.

Itar

Lrdr

rr'd

bl|.r

ORTA ASYA

r56

lAzrmdrr. Ipek kumaqlarda Sasani motifleri Eok hikimdi rao. Prof, Wace'e giire, bu ipekliler kemha dedi$imiz cinsten Bizans kumaqlan idi 151. Ashnda ise bunlar, M.s. VII. ve VIII. asra ait Qin kumaglanndan bagka bir qey de$ildir. Bu kumaqlann yarunda Giikti.irk harfleri ile kitabe bulunan gtimiig maqrapa da bulunmugtu 152. Elbiselerin alt krsmr ekseriya pantolon geklinde tanzim edilirdi. Pantolonlann da kiirklerle siislendi$i gok vakidir. .Katanda kurgantnda ele gegen ktirklti ci.ibbe veya kaftan, palto gibi uzundu. Kaftamn kollarr uzun ve kollarrnrn a$rzlan da dardr. Blbisenin arka robasr ve dn taraftaki klapasr ktirklerle siislenmigti. Yakasr yoktu rss. - Elbisenin dikiq yerleri de kaytanlarla kapatrlmrqtr. Kudrrge kurgamnda da, kaftaruntn kenarl;arr kiirklerle stislenmig bir btiytik qabsiyeti giirmekteyiz 15a. Orhon'daki heykellerin kaftanlan da uzundu, f,akat yakalarr belirli bir gekilde krwrk olarak yaprlmrEtr Hemen hemen biitiin Orta Asya'da ele geEen heykellerin birer kemeri ve bu kemerin yanlanndan sarkan birer siis uglarr oldu$unu biliyoruz 155. Kurallt 156 ve Kudrrge'deki 15? G6ktiirk buluntularr da, bu kemerlerin mevcudiyetini agrk olarak ispat etmigtir. Kayrgrn iizeri madeni plikalarla siislenirdi Sarkan uglann hepsi aym boyda olmazlardr. Muhtelif motifleri ihtiva eden bu uglar ayn boyda idiler. Bu kerner qekli Turfan'da ve Awupa Avarlannda gok yayrlmrgtr rse . Altaylar'da, bilhassa Tuva eyiletinde bulunan heykellerde, bu kemer uglarrna qok rastlanmrgtr 15e. Tuva heykellerinin bu kemei uqlarr qok miibaln$ah bir gekilde stislenmiqti. Kruay kurganlannda bulunan bir kayrq ucunda, Gtiktiirk yazrsr ile bir kitabe de vardr 160. Kemer igin "KurSa&" deniyordu '/ r5o

JRAI, 55, rg25, s. 52. tut Aynt eser, s. 53.

ttt Ayn, eser, s. 54. r53 L. P. Potapov, Ogerki po istnrii Altalttsca, M.-L., 15{ ME, III, s. 5r, ris. r8. 156 MlA, e4, Prilojenie, r'3. 166 TGIM, 16, T. III. 167 ME, III, s. 43, ris. 9, 168 N. Fettich, Bronzeguss. s. 26, 16s MIA, 24, Pril. z,

1953, s. 69.

= F

r t-

I E

GOKTURKLER

r57

Gtikti.irk gaf,nda kemere tahlan ve iEine gakmak taqr ile "kau" konan, deriden veya kumagtan yaprlmrg bir ganta gok ydyrlmrEtr. Bu gantalar, Altay, Tuva ve Orhon b<ilgesinde umumiyetle yuvarlak idiler. Krrgrz iilkesindeki bazr heykellerin iki tarre qanta$ y21'ft 16r. Orhon kitabelerinin yarunda b.ulunan bir heykelin gantasrrun i.istten bir kapa$r da vardr 102. Kapak fizerindeki bir srnm, gantadaki detikten gegirilerek kilitleniyordu. Tuyahta kurganlannda bu qantalann kumaElardan yaprlmrE tipierini giiriiyoruzors. Qakmak tatr ve kavlara da Kudrrge kurgarunda rastlanmr$tl lM. Gttkti.irk dbvrinin bu gantalan Volga Bulgarlan ktilttir qewesinde daha gok yayrlmrgfi 165.

Ilcrolc trlr lu Fnrrhr

Qin kiiltiiriiniin Gdkttirklere en fazla nii{trz eden eserleri $r giiphesiz ki kumaElardr. Ondan sonra aynilar gelirdi Kutay kurganlannda bulunan bir ayna, VI. ve VIII. asrrlara ait Qin aynalan ile bi.iyiik bir benzerlik giisteriyorduldo. Buna benzer diSer bir Qin aynasr da Tula nehri boylanndaki Nainte-Sume de bulunmugtu

16e.

Giiktiirklerin ppkalan hakhrnda bize en mazbut bilgiyi veren seder gene heykellerdir. Orhon yazrtlannrn bulundu["u yerde, kayalar iizerine Eizilmiq $apkah bazr insan baElan giiriilmiigtii 168. Siwi kiilah Eeklindeki bu baql*lara benzer eserler, Noyun-Ula'dan da grkmrgtr160. Siwi kiilahh Tuva heykellerine de rasthyoruz 1?0. Di$er tip Eapkalar, gece baghfr qeklinde basit Eapkalardrl?l. Uzerinde aslc bulunan baqhklar: Bu tip b3ghklar en gok yayrlmrg olan bir gapka tipi i4itzz. rco

Plf$,

B. 536,

T. L.

rcl MlA, 14, Pril.

r.,

III,

67.

Atlas, XV. rcr p1y5, T.

xL. lc' ME, III, s. 44-45, ris, rr. r.5 Bela Posta, Atch. Studien,

16,[p1, 16, s. too, ris. 3,f; DIY$, s. 53a. Borovka, aym eser, s. 74, T. IV, r. $e Ailas, XV, e,' rce Trever, Excaaatioin in Mongolia, T. e3, ris, r*t MlA, 24, ris, 58, ro?

r?r.

r?3

ryuLn

Aynr eser, ris. 55-56. Aynr eser, ris. 57.

3-4.

Girttfi* Flt

r58

ORTA ASYA

Gtiney Rusya'da 1?3 ve Bulgaristan'da da bu tip Eapkalan qok yayrlmrg olarak giirtiyoruz. Bu baqhklarrn tist krsmrmn agrk olmasr ve yalruzca askrlarla .tuturulmuq olmasr da gok muhlemeldi u4. Bunlann yamnda, iizeri askr tezyinatr ile siislenmiq kiigiik baghklarr da giirmekteyizl7a. (bk. Lev. 15,6 ). Glrrt* F:r 19 ir'filcl

Srfd n fryrf Drclcd

fOfclc

Bu husustaki bilgilerimiz gene heykellere dayanmaktad.rr, Altay da$larrndaki heykellerde, tepeden yaprlmrg topuz qeklindeki sag tuvaletlerini gtirebiliyoruz r?6. Fakat Tuva eyiletindeki heykellerin saglarr, .ortadan bir yiv ilc aynlmrg ve arkadan 6,riilmiiEtti 1??. Orgti, oldukga kahndr. Fakat Qinlilerinki eibi uzun de$ildi. Altayda tarak da bulunmuqtu tze (bk. Lev. 15,6 ). Gitkti.irk Ea$r heykellerinin hemen hemen blytik bir krsnurun bryrklan vardr. Umumiyetle yanaklarr kaphyan bryrklar gok iyi bir gekilde biiktilmi.i$tii. Bryrkla.r ekseriya yukarrya do$ru btiktiltiyordu. Aga['rya biiki.ilenler de yok degildi r?e.

Kiipelerin tetkiki iEin de baEhca iki kaynaSrmrz vardrr: Heykeller; z. Yeraltr buluntularr. Heykellerdeki ktipeler, kula$a takrlan bir halka ile bu halkaya ba$lanmrg bir pandantiften ibaretti r80. Yalnrzca bir halka gektinde olanlarr da yok degildi tat. Altay biilgesinde, daha ziyade halka qeklindekiler goktu ras. Kudrrge'de bulunan bronz ktipeler, Altay br;lgesini temsil eden en rinemli eserlerdir r83. Burada giiriilen kiipe tipleri, yalntzca bir halka geklinde giiriildi.i$i.i gibi, bu halkaya raptedilmig pandantifler de yok desildir. Bu pandantiflere ba$h olan birgok siis l:rsrmlarr da aynca ele geEmiEtir. Bu buluntular

1?r

Bk. Lev.

16.

r?{ Aynr eser, ris, 57rl t-4. 1?5 Aynr eser, ris. 57, 5-8. 17c Aynr eser, Pril., I, g-re. 1?? Aynr eser, ris. 35. 1?s TGIM, 16, s. roo, r. 33. r?o

MIA,

e4, Pril.

II, 4o, 4r, 6r.

lto Aynr eser, ris. 62. 161 Aynr eser, Pril. I, rr. uf Aynr eser, Pril. lY, j4, 75, 78.

rss ME, III, s. 4r, r. 5; Tuyahta'daki kiipe igin bk. DlyS, XLUII; e; Kuray ktipeleri: TGIM, 16, s. roo, ris. 95, Kudrrge'deki resimlerde de iruanlann kiipe. takt*larr giiriiliir. Bk. Lev. r3,r.

GOKTURKLER

r59

heykellerdeki ki.ipeleretam olarak benzed,ikleri gibi, Avarve Macar ktilturtine ait ktipeleiinde prototipleri idiler (bk. Lev. 15,6).

sir,Anr,en Altay da$lannda bulunan en eski # k lrS Kudrge kurgamnda bulunmrrEturs. IJzun ve e$ri bir krhg olan bu eserin, kabze ve korkuluklan daha sonraki Ttirk krhglanmn tam $ir prototipi idi. Krhcrn krru, tiq madeni gerdanhkla tesbit edilmigti. Prof. Kiselev, megle eSri luhcrn tarihini mii$terek bir gekilde miitalei etmiqtir r8t. Egri krhcr, megle birlikte miitalAa ettiSimiz takdirde, bu eserlerin A,ltaylarda gtiriintigti g6yle bir ura takip eder: Berel I, Koskal,Yako-Nur, Katanda I, Kuduge, Srotski I 186. Tiirk krhcrmn satrr Eeklindeki prototiplerini daha errvelce tetkik etmigtikls?. Bize giire, Kiitanda'daki kiigi.ikq$ri krhglan da188 prototipler arasrnda mtitalea etmek lizrmdrr. Bu duruma giire Altayda en eski ef, i luhg Kudrrge kurganlannda ve'en son tipleri de Srotski mezarlannda ele gegmigti rtg. Batr Giikttirk devletinin bir krsmrru tegkil eden Qu havzasrnda da e$ri krLElan giirebiliyoruz 100. Eiri krhglann Giiney Rusya Tiirklerine ve Ruslara yayrhgr ise daha muahhar devirlere tesadiif ederrEl.

Orta Asya'da bulunan heykellerin birgoklanrun ktLs kugandrklanrgririiyoruz. Altay, Tuva, Mogolistanrer vc Isg-g<il biilgesin4sree bdunan heykellerin hemen birgoklan efri krhg tagryorlardr. Bu krhglar, Osmanh luhglan gibi, krna ba!'lanmrq iki kayrqla bel kemerine ba$laruyordoter (bk. Lev. 16,5). rsr ME,

III,

s. 45,

r$ DIYS, s. 52o. u' D.T.C.F. Dergisi,

14.

1948.

rE?

DIYS, s. s2o. tse JRAI, LV, Pl. reo

IX, r, rr. pfy5,.s. 52o; N. Ya. Merpert, Iz isbrii onjiya phnm

Ewop4 SA, 23r 1955, s. 167 v.d. reo Sovetskaya Kniga, r95o,

lcr Merpert, SA, 23, s. lct MlA, a4, Pril. I-IV.

Nr. 3, s. 64.

168.

ror 1414, 26, s. 8o, t. +2-44. .rer Fadh ve lstanbul, II, i954.

Vwilgttoy

ORTA ASYA

r60

Kuray mezarlannda, ]aylarrn kabze kmmlan 106 ile tonq kerti$ine aitrs kemik hsrmlar ele geEmiEtir. Bu pargalar bize Gtiktiirk yaylanmn rnahiyeti haklsnda aErk bir fikir vermektedir. Yaylann kemik krsrmlan, G<tktiirk Eafrna ait Tann daflan buluntulan arasrnda da ele gegmigti I0?. Altay da$lanndaki Kudrrgeles, Tuyahl2re9ys Katanda?m kemik yay pargalarrru da buna ilAve edebiliriz. Bilindigi iizere Tiirk yaylan kemik, a$ag ve sinir olmak iizere iiE krsrmdan yaprlrrdr. OL rgbn

G<ikttirk gaErna ait, Orhon ve Tula biilgesi ok uElarr, miiqterek olarak "iig pcrli" veya iig yaprakh bir hususiyet giisteri yorlardr ml. Altaylardaki Kuray mezarlanndaki ok uglarr da tig perli idi m3. Fakat Altay temrenlerinde; temrenle i$ne arasrnda yuvarlek bir krsrm vardr. Belki de bu lrsrmla, ternrenin a$ag krsma daha fazla girmesinin rini.ine gegiliyordu. F"kat Orhon ve Tula oklannda bu krsrm yoktu. Bu yuvarlak krsrmlar Tuyahta oklarrnda da vardr 2@. Bu krsmr Katanda oklannda giirmtiyoruz M. Orhon ve Tula'daki oklarda da bu losmlar yoktu. $unu da siiylemek lizrmdrr ki, gerek yaprhg teknifi ve gerekse Eekil bakrmrndan Gtikttirk Ea$rrun en giizel oklan qiiphesiz ki Altaylardaki Kuray oklarr idi.

Qu vidisinde bulunmug oklar, biraz da bu bolgenin eski kiiltiirlerinin alaini tagryorlardr 2o5. Altay oklan, Prof. Kiselev'in de dediii grbi*, Macaristan'daki Avar oklarrmn Orta Asya merqelerini giisteren Onemli eserlerdi. rc5

TGIM, 16, s, ro9, r, 5e; DIYS, Tabl. re' Aynr ese!, s. rro, r. 59. 're? B&. I*v. t7. loE ME, III, s. 44, r. t2-r4. ree

DlYs, XLVIII,

re.

tP JRAI, 55, Tabl. IX, r4. lor Brovka, aynr eser, Tabl.

TGIM, 16, s.'ro, r. 54. los DIYS, T. XLVIII, e. !o' JRAI, 55, T. Xl/, 8-9. ms MIA, r4, T. XLVI, I. to3 DIYS, s. S2r, n. 7. ro2

III,

12, 13; s. 66, 67.

2 E.aFrAN

IttA.

l0l " 102 0

ttr

"lot

.P5

etjâ&#x201A;¬' 89o

820

'to9.Dr

or"ll5

lJF

8lo

7\-

t5"

'91

90o

":i,'k"

"81

o64

o65

'tt"J)

"t+,dl

.3t8

Jat a,a..r,,

l.1'^"tF

'313 o3t3

-k"?;"

l?r4dr'"

#iliE20 ;i.l

317-

"ar

:i;'."jjf

630

q "'

"r" '' 7q 6t. 6S ogd "? 69o 600 5go 58 670 57o '

"3t2

3J?"-1!l hr

!to' "t)l

t4 l1

t')

ohl l0

frlq'

os >4

{"*

2 57o

'zsao 2rs

clSl

{t*

l'JIo

0249

o2soo 24a "' '

.zro '.t

ffi

)72"

t7,

164

i:,

ol67

ntcs

282 o2it

/\\::

rs2 \Y ad,:m i"i+z t:3-/

..,r.(ii{it it.)i,{ie.:\{r.l^,i.

.:,i,

iii

23oo

& 61o"

t6lo o162

lsz

1"tel

\o193

154

L-'

3e .--

"rtl

tttffl \

232

r6t

"15?

227.2?9 227 "22

-*zz 'rs ;i}} 'rtz- ,"r.zoo$Fg{ ----.

lil

o?26

"223' 220 221" 62oe .?o ?r):r, ".tro&

_.,1

-,r|ls

c22s ,i",6a2t9 o2l8 "lA o2l8 2t9

tier.rYs5o"lsr

.t7s .)to

-ffi,w*

zi;-b-D'o'

zfi

.234

27o@

i2V:zzz"rrt

240

vAoial

HARI'|A IV. Brtr Tiirkistan ve 'fann daglanndaki buluntrl ycrleri BA'I'I 'fURKiS'fAN VIi f ANRI D]\C;LARIND.A'KI }IULUNTU YF,RI.ERi (Bk. Harita : IV) r- Dingli-Gu, 2- Ustrk, 3-Elcik,,fu- Ak-Ralr;tt, ',- Narkrz' (i- Yigit-Kala, 'l':r5- \krr, I:r-Sr:rr 7- Ktz-Kala, B-Ort-Tepe; 9- Muiz-.{B-Tcpe' to- Mor. t t -

r 5-Ug-Kr:rscrr, I (i- l );rva-fl:tlrrn, zo- llalr'alt-'l'('l)('. 2 t- (irrgtrrtlr, r7- Kdk-Oguz, r8- Ketmengi, r922- Dargan-Ata, 23- Cigiri-Ilent, r{$[ Sartaral, e5- 'I'trrlr:tk-K:rl:r, r{j- l):[ta-Tiirk-Kala. 3o- I{azArasP, l} I Kala, z7- Megekli, e8- Qap-Kala' Hive, 3e1 Turtkul, g3- $uracan, 3f-.f;ngKata, 35- Karga T'r;kan-Kala ''{81 'eazar-Kala, 39- Llanbaz-Kala' 3O- ea.-U-i(^1a., 97- Angka-Kaii Urgcnq, Krrk-krz, Kurgagrn-Kali, Berkut-Kala, 44- Krrk-Krz, 434e' 4r4o-roKavat-Kala' Crldrk, Narincen, Pll-Kaln, 4948474645- $abbaz, CrtnSultan-llaba, 54Toprak-Kala, 5I- Krzrl-Kala, 5a. Lyaz'Kala, 53-

Rabat, 13- Kog-Kala, t4-

prk-Kala, 55- Givur-Kala, 56- Zamahgar, 57- Bederkent, 58- Kiincrli-Kala, 59- Daudan-Kala,6o- Kalah-Grr,6r- Kunya-Uaz, 6z- $ah-Senâ&#x201A;¬m, 63- GAvurKala, 64- Dev-Kala, 65- Art-Gumbaz, 66-. Talay-Han-Ata, 67- Ak-Yayla, 68. Ktizeli-Grr, 6$- Kalah-Grr, 7o- Mangrr-Kala, 7r- Ak-Kala, Je- $irvanKala, Tg- Dev-Kesken, 74- $emaha-Kala, 75- Buldumsaz, 76- Kunya-Urgeng, 77- GAvur-Kala, 78- Mazlum-Han, 79- Qilprk, Bo- Be;-Tilbe, 8r- Nukus, Be- Aibugir, 83- Cana-KaIa, 84- Hayvan-Kala, 85- Keheyli, 86- Qimbay'

87- Toprak-Kala, 88- Kungrad, Bg- Krhg-Kala, 9o- Kurganga-Kala, 9IYaman-Kala, 9r- Mehter.Kala, 93- Barak-Tam, 94- Kara-Kalpak-Kala,

95- Beq-Tam, 96- Sarr-Tarn, 97- Qirik-RabAt, 98- Sengir-Tam, 99- Pulcay, roo- (Jrga, ror- Ug-Kuduk, roe- Bulak, ro3- Kog-Bulak, ro4- Belevli, Io5Babrg-Mullah, Io6- CEND (Can-Kala), I07- Kum-Kala, roB- Altrn-Asar, rog- Tombak-Asar, tro- Ahb, trr- Kesken, ttz- Kuyuk, rI3- Raben-Say, rt4- Kaia-Asar, rr5- $alpak-Asar, tr6- Krq-Tiibe, II7- PENCIKENT, r rB- Iskodar, r r9- Urmi-Tav, l2o: Iskodar, tzt- Zahmet'Abad, rzr- Rarz, rz3- Beg-ib, rz4- AburdAn, Iz5-Matga, lz6-Paldorak, I27- Sarr'Tag, I28Kara-Tag, rzg- $ahri-Na\'. I30- Dinev, l3r- Barzob, r3z- Rohatr, I!!- Gulistan, r34- HISAR, r j5- l)ti:;cmbe (Stalin-Abad), r36- KAfirnigdn, r37- FeyzAbad, r38- Kok- Tat, r39-Korgan-Ti.iSe I, r4o- Korgan-Tiibe II, r4t- [Jz1rn, r4z- Kaganovig-Abacl, I43- Vorogliov-Abad, r44- KOBADIYAN, t45Cili-Kul, 146- Sayat, r47- $aar-Tu)j 4S- Biq-Kcnt, r49- Abi-Garm, I5oBclcuvan, I5I- Hovaling, I52- Kuly$b, r53- Kiil-Ab, r54- Kala-i- Humb, r55- Kala-i Vamr, r56- Kalai-biLri- Penc, 157- Fcyz-Abad. r58- iqkAgim, r59Kiqm, 16o- $ibAb, 16r- $crcy- Kemer, r6a- Han-Abad, 163- Kunduz, 164Hulm, r65-IVIEZAR-I $ERlF, r66- BELH, r67-Devlet-Abad, r6B-TIRMIZ, 169- Kelil, r7o- Akga, r7r- $rbrrgan, I72- Devlet-Abad (I].\RYAB), I73. Andhoy, r74- Bosaga, r75- Kcrki. r76- TEMIR-KAPI, I77- qrrakgr' I7BKeq ($ehri Sebz), r79- Kitap, r8o- KASAN, l8r- Behbudi, IBz-BuzaEr, I83-

Peykcncl. r{}4-Arnul, r85- FARAB, r86' Yabgukat, I87-Saygagqn' rB8'Patm, rB9- igkilik, rqo- Isrk, r9r- Ak-Biit, I92- Sinistan' I93- Tuguruk-Boman, rg4- Itoq-Kala, Ig5- Qakan-Kala, 196- Rivak, I97-. Barfanr' r98; Pig-Art, r9g- Surhob, zoo- Daragt,2or- Krzrl'Tuu' 2o2: Maaia' 2o3- Kurak,2o4-

Arqa-Ilul:rk, zo5- $ART, ao6- Kuk-Yaldr, eo7- K-rzrl-Kurgan, 2o8. QAK' MAK, eog- Gulga, aIo- URA-TUBE, 2tI- Mat-Qay, 212' Kalai-Bobl, zr3- l,iyakan, 214- Sarr-Kurgan' 2t5' Borkorbaz, r16- Mrg-Pogo, 217' Erqi, rrB-Kuva, 2tg- Mig-Pbgo-Tep6, zzo; Yhzlh;Kaya, izr' Naukat, zzz' 'I'rrlrt'1'kr:rr, 223- OS, zz4- lJzgen' 225- Akman' ,ee6-Arslan-Bob, zz7' Kara' 'I'av:rlg;ttr, r2B- Kazarman, 22g- SAYMALI-TA$, 23o- QALDIVAIT, cat' (,1l,ll{(;li'l'n L, 23r- $IRDAK-BEG, e33- BURMA-qAP Ir 134'Burma-qaP ll, 2,1.,- KO$OY-KURGAN, 236-l\T-8A$, 237- ALAMI$IK, n38'Narrn, z,;e-(,1:rlclrvar, n4o- Kan-(irrr:rr, 24t-Ara-Kul, l4e- QUMGAL, 243- KAYIRMA, 244- Altrn-Arrk, '.r4.,- Nigke, 246- Ming. Tepc, a47' Uzun-Ahrnet, ,:4{}- Karavan, z4g- Ungar, 2.,o- KASAN, 25t- Ahllket' 452- Mungak-Tepe, 253- 'IA$KENT, 254- $arap-IJana, 255- QARDARI' 156' Ming-Tepe' r57- Uzun-Ata, z5B- Pl$PtiK, r59- BALASAGUN, 16o- SARIGT 26r' Kirmirau, e6z- Neva-Ket, 263- KOqKAR-BA$I, 164.- Kumbrilct' 165' Kok-Bulak (SUYAB), 266- KISMIQI, 167- Kargah, 168- Talgar' lt69' ALN{A-ATA, e7o- ISSIK, e7t- Turgan, a7r- Qimuzr, 273' Cuvan-TePc 274- Kegen, 275- Qingildr, 276-Kara-Qoko, 27 7- Koyhk, e78"faldr' Kurgan, 279- Kopal, e8o- CUL, z8r-Krrgin, e8e- KAROY, zB3- Oy-Bulak, rB4Qil-Bek, z85-sokolovka , z86- CargelAir, zB7- Cerges, eBB- Krzrl-Kurgan, z8g- Nuzket, ego-Cayrlma, egr- HARRAN-CUVAN, agz- STEPNOE,

293- TOLEK, 294- KULAN, zg5- Aqair-Barshan, 296-

QIKIL,

297-

Adakket, z9B- Dohnucike, e9g- TARAZ, 3oo- Quviket, 3ol- Behlu, 3oeHamuket, 3o3- Atlah, jo4- $elci, 3o5- Susr, 3o6- Kul 3o7- Tekabket, 3oBKENKOL, 3og- Berk-Kara, 3Io- Tamdr, 3Il- Kum-Tepe' 3r2- Tarsat, 3r3-Tiibet-Tepe, 3I4- Ak-Tepe, 3r5- Kunustr, 3r6-Bakarh, 3i7- Ak-Sumbe. 3rB- Karnak, 3iq-'IURKISTAN, 3eo- YESI, 3zI- $avgar, 3zz- Altrn-Tepe, 323- Karaspant-Tepe, 324- Jullak-Tepe, 326- Burcarr, 326- SAYRAM, 327- StJTKENT, 3zB- OKSUZ, 329- Kok-Merdan, 33o- OT'RAR, 33rSAVRAN, 332- SIGNAK, 333- Ak-'I'cpc (Siitkent) ; 334- Ak-Tepe (Qar-

darr), 335-Bayrr-Kum, g36- Kavgan-'fepe, 337-Artrk-'fepc, 338-BuzukTepe, 339- Car-Tepe, g4o- Qornak-'I'cpe, 34I- lqkan, 342- Cuvan-Tepe' 343- Bulak-Koval, 344- Turtkul-Tepe, 345- Kazaltrk, 346- Kainda' 347$iq-Trrbe, 348- Poltavsk, 34g-Belovod (Ak-Su), 35o- Aleksandrov' 35t' SUKULUK, 352- Klyugev, g53- Alamedin (Groznonsko), 354- Novo Pokrovsk, 355- Qumrg, 356- Krasnoregensk, i57- AK-BB$IM, 358- Burana.

GOKTURKLER

t6I

Altay'da kernik ok uglan da yok de$ildi. Kemik oklar biraz daha yassr ve ktiqtik idiler ry. $ekil itibarile kemik ok uglarrna benzer demir temrenler de vardr m. Gtiktiirk dewine ait Altay kurganlanndaki Tirkeqler, ttt.dc umumiyetle kayrn a$acr kabufundan. ]aprlmrgtr. Alt taraflarr daha genig ve i.ist taraflan ise dar idi. Biri Kudrrge'de ve diferi de Kuray'da olmak iizere iki ta"ne tirkeg elimize gegmigtir. Kudrrge tirkeqi daha zz harap olmugturm. Saflam olmasr iqin a$rz krsmrna'bir band yaprlm\tr. Kuray tirkegi qok harap olduf'undan bu bandr gdremiyoruz 2ro. Prof. Kiselev, tirkegin arka krsmrru ytikselterek yandan bir kapak yapmak isternigtir 2r1. Kuduge tirkeqi iintimiizde dururken, btiyle bir restorasyonun biraz gtiq olaca$r kanaatrndayrz. Bizim fikrimizi yazth kayalar iizerindeki muharip resimleri de teyid etmektedirsrz. Kaya resimlerindeki tirkeglerin aSrz hsrmlarrnda bir band gttriildtigfi gibi, tirkeqin afzrnda bir kapak da yoktur. Tirkqler, beldeki kemerlere veya at eyerlerine demirden bir gengelle asrhyordu 2r3. Gitkttirk yazrs ile yazrlmrq yazftlarda "mlzrak" anlamrna gelen "siingiig" kelimesine gok rasthyonz.IJzun mrzrak ucuna, buluntular arasrnda yahmzca Altaylardaki Katanda kurgamnda rasthyoruz 214. Yenisey'de, Karayiis Sulek kaya resmindeki stivarinin de uzun mrzra$r vardr. AT

KO$UMLARI

Gerek Altay ve gerekse Orhon biilgesind.eki buluntularda eyerler, Pazrnk v.s. de oldu$u gibi bize tam olarak intikal edememiglerdi. Yakuzca Kudrrge'de eyerin iin lmmrna ait resimli bir eyer ka.qr, eyerin dik durmasr igin eyerin igine konan bir yay ve birka4 tane de eyer kagrna ait ktigiik siisler ele gegmiqti 215. Yalnrzca Kudrrge'de bulunan resimde eyerlerin yan 20? 208

Kuray oklarr: s, trzrr,621 Katanda oklan,JRAI,55, Kudrrge, ME, III, r, re, &8; Katanda: JRAI, 55,

ME, III, s. 45, r. r3. TGIM, 16, s. 97, r. 19; DIYS, T. L, ttt Ayot â&#x201A;Źser, s. lo8, r. 5o. soo

210

2rs Lev. 13, r.

2F Aynr eser, s. rt2, r, Slt DIYS, T. eu Borovka, aynl e!,cr, T. IX, Ia. srr MEr III, s. 48-49, r. t7.

T' IX, ro. T. IX, 9.

24.

XLVIII,

&rt

&qt,

ORTA ASYA

r62

drtiileri kiiEeli ve oldukga geniqti (Lev. r4,r). Esas eyer krsmi, atrn srrtmda yiiksekge olarak duruyor ve bu krsmrn arka ucu kuym!'a kuskun olarak takrhyordu. On lasmr ise yiiksekge duran bir eyer kagr idi. Bu tip eyerler, Sasani ve Qin eyerlerinden aynhyordu. Krtgo eyerlerinin kuskunlarr, daha ziyade Qin ve Sasani modasrnrn tesiri altrnda idi 216. KaElarrn qekli bakrOndle

At Snlrl

mrndan ise lQrgrz eyerlerine daha yakrndr 2r?. Giiktiirk devrine ait tizengi tipleri baEhca iig lusma ayirhyorlardr tr8. Bu tasni{ daha ziyade iizengiye kayr;rn ba$landr$r yere giire yaprlmrgtr: r. Uzenginindemirininyuvarlak bir gekilde btiktilmesi ile yaprlan halkadelikli iizengiler; z. Kayrg ba$lanacak yerleri kiigi.ik bir tabla halinde olan iizengiler; 3. Kayrg ba$lanacak yerleri btiytik bir tabla halinde olan iizengiler. Her iig tip tizengiler de Macaristan'daki Avar ve Macar tizengilerine gok yakrn bir gekilde benzemekte idiler zre. Tarur daSlarr ve Qu vidisinde, r. ve 3. tip iizengilere rasthyoruzPo. Gtiktiirkler devrinde Altayda bulunan at gemlerinin hepsinin ortasr mafsalh idi. Uglarr ise halka Eeklinde kendinden krvnlmrqtr 12r. Orhon boylarrnda da bu basit gemlere rasthyoruz 222. Altaylarda, uglardaki bu yekpare ha.lkalara iki btiyiik halka daha asrlmrgtr 22e. Bu tip gemler Altaylarrn kuzeyinde 2a de gok yayrlnqtr. Gttktiirk ga$rna ait krrgrz gemlerinin yanlarrnda siis gubuklan v.s. vardr 225. Bu gemler Orhon ve Tula btilgesile 220 Kudrrgelde de giiriilmiiqtiir 22?. Kuzey Altaylarda :se bu tip geml.er ancak IX. asrrda, Srotski gaSrnda meydana grkarlar2s. Bu -sonuncu gem tipleri daha ziyade

2t DIYS, .. foS, T. LVII. ert Aynr eser, s. 6zr, T. VIII. trt Aynr eser, s. 516. 2le Aynr eser, s. : . 5r8, 2so MlA, 14, T. XLVI. 22r TGIM, 16, s.89, r. B; l. 116, r.7o; ME, III, s.47, r. 222 Bororrka, aynl eser, T. IV, 34, 223 TGIM, 16, ( 98, r. z4; JRAI, 55, T. IX, e. rsr KSIIMK, 40, rg5r, s. ro8, No. 176. 213 DIYS, s. 615, T. LIX, rg. ts6 Borovka, aynl eser, T. IV, 35. ' 2r7 ME, III, s. 47, r. t6, j. '2s

g5lf14K, 40, a1'ru

eser.

16,6,

F fi :i

GOKTURKLER

169

Krrgrzlara ait olmahydr. Altay gemleri, Prof. Kiselev'in de dedi$i gibi Macaristan'daki Avar ve Macar gemlerinin Prototipleri idiler 22e. At ycle,lcrldr Bilhassa taqlar iizerine gizilen resimlerde atlann yeleleri Lordlf rotll digli bir qekilde yaprLyordu. Bunlarr Kudrrge'de, Orhon ve Tula btilgesinde ve Krgrz iilkesindeki kaya resimlerinde giiriiyoruz (bk. s. zor). Kaya resimlerinde, atlann tepesinde bazr baghklar da gtiri.i- At tcfol*lcd yoruz. Hazar kiiltiir Eewesinde de bu ba5hklara bol olarak rastlamrgtrk. Daha ewel Pazrnk kurganlartndan da grkmrEtr.

Altay da$'lannda muhtelif cins gelige rastlanmaktadrr. Bilhassa Salrngak ve Onugug da$lanndaki yumuqak ve sert geliklerden gok bahsedilmigtir. Tuyahta ve Kuray kurganlannda bulunan qelik cinsleri, hakikaten yiiksek kalitede cevherlerle ilgili

idiler2so.

Altaylara giden seyyahlar, ora halkrnrn hala gok mahir denirciler olduklarrnr bilhassa kaydetmiglerdiral. Hatta Radlovta giire Altn2 bryaklan Rus brqaklarrna tercih edilirmiE. Rus tiiccarlan yanlarrnda Altay brqaklarr ta$rmayr arzu ve tercih ederlermiq. Altayh demirciler bilhassa kaynak tekni$inde gok usta im;gler 82. Glltllrt Qitt .kaynaklarrnda Gtikttirk, Uygur ve Krgrzlann bayrak- hyr,tlrn 9.lr larrndan bahsedilmektedir. Giikti.irk bayraklanntn alem olarak baqrnda altrn bir kurt bagr da varmrq. Fakat bayraklarrn qekillerinin nasrl olduiunu bilmiyoruz. Baykal giiliiniin batrsrnda, Lena ve Yenisey kryrlarrndaki Gttktiirk ga$rna ait'kaya resimlerinde, bazr siivarilerin ellerinde bayraklar gdriilmektedir. Bunlar trplu buginkii bayraklara benzemekte ve uzun srnklar iizerine asrlmlg bulunmakta idi (A. P. Okladnikov, Kon i zn^mya na Lenskih pisanitsah, Ti.irkologigeskiy Sbornik, I, r95r, s. r43-r55). (Bk. s. zo3). r-

23s

c3o

i;-

F i

516,

A. P. Potapov, Ogerk istorii Oyrotii, Novosibirsk, t933, s. r8, 96-97. s3s W. Radl ov, Sibityadan (A, Temir terc.), lstanbul, 1956, I, e,

231

it it

DIYS, s. 519 v.d. Kiselev, DIYS, s.

303.

t6*

ORTA ASYA

coKTtinrr,E.nor zineet riir,riinii

Gdhnrtldln ovlcrl

Gtikttirklerdeki ziraat ktilttirti hakkrnda maalesef gok az bilgimiz vardrr. Hun EaSrnda Altay bttlgâ&#x201A;Źsi ile Selenga btilgesinde bir zhaat kiiltiirii vard1. Gtikttirk ga$rna ait kurganlarda da ziraat iglerinde kullanrlan kiireklere ve pulluklara 2s rastlanmasr bu ktilttirtin devam ettifini bize giisteren deliller olabilir. Tiitii bozkrnnda, Kuray ve Ursula vidilerinde, Kurot ve $igikman nehirleri arasrnda llgumen suyu vidisinde ve Habarovski civannda ve daha birEok Altay dolaylarrnda, derme qatma veya siimme tedarik olmaktan ziyade, muntazam ve bir bilgiye istinad eden btiytik sulama kanallannrn agrlmrq oldu$unu giirmekteyiz. Meseli bunlardan Tittit kanahnrn uzunlu$u aga$r yukarr ro kilometre tutmakta idi. Kanal, gok kayahk bir arazide agrlmrg ve iqlenmesi zor olan kayahklar oyularak iki vidi arasrndaki irtibat temin edilmigti. Aynca bu kanala istinaden bir su tevzi gebekesi de meydana getiril miqti. Bu su yolu, hakikaten yiiksek bir teknik bilgiye dayanilarak agrlmrgtr. Nitekim rg35 de Ruslar bu civart sulamak istemigler ve bunun igin de buraya teknik bir heyet giindermiElerdi. Bu bolgeyi sulama balqmrndan tetkik eden miihendisler, gene bu eski kanalr kullanmafa karar vermiElerdi. Bu bize gdstermektedir ki, Bi.iyi.ik Hun devletinden beri, bu btilgede oturan halklar oldukga mi.iterakki bir kiiltiir ve bilgiye sahip idiler. Tiitti bozkrnnda yaprlan botanik tetkiklcri de bize gtistermektedir ki buradaki arazi eski devirlerden beri stiriilmtig ve ziraat yaprlmrg tarlalardan mtiteqekkil idi. Bu kanal ne zamar' yapnlmrgtr? Kiselev'e giire bu kanal M.ii. I. asnn baErnda, yani $ibe kurgammn muahhar devirlerinde yaprlmrg olmahydr. $ibe kurgarunda yatan reisler bu Tiitd bozkrnnrn ziraatgrlarr idiler (DIYS, s. 5r3), Giikttirklerin aslen giigebe olduklanm bildifi'imiz halde, kitaba bityle bir bahis koymamrz biraz garip giirtinecektir. Gergekten Gtiktiirklerin idareci ziimresi giigebedir. Qin kaynakla-' rrrun da kaydettikleri gibi onlar gadrrlarda oturuyorlaxdr ve s.

ssr Ka1211da: r 16, r. 69.

JRAI,

55, s. 55,

fig.

3-;

Kuray: TGIM,

16, s. 97,

eo;

F F

b 3

i ;'

GOKTURKLER

r65

arabalarr i.izerinde de kege Eadrrdan evleri vardr aa. Hun

gagrna

r-, f

t F

ait mezarlarda gtiri.ifen ileri bir seviyedeki diilgerlik tekni$i, Giiktiirk devrinde artrk kaybolmugtu. Oyle anlagrlryor ki Gtlkttirk devleti iginde yalayan ziraatgrlar da yavaq yava! yerlegik hayattan giigebeli$e gegmiglerdi.

b R

cdxttinx

t I

t F E

;

i:. h

[. E

l F

HEYKn

Appelgren-Kivalo, Altaltaisclu Res.

Lcit-i6i

Kunstden*miiLcr,

Helsingfon, t93r,

r6, 3or ; G. J. Anderssir n, Hunting Magic, BMFEA, . . . . ; Berngtam,

MlA,26, s. r43 v.d.; K

istori4cskoy topografii Quysko2

ihlinc,YDI,4, I939i

Kryizkiy natsiowlnqt uzor', Frurtze, rg49; Istariko'kulturnoc, ptoglnc Sncnwl Kirgiaii, s. 17 v.d.; V. Qepelev, Ob antigrny stadii b istorii izobrazitelrcgo iskus' sba narodoo, M., rg4t ; L. A. Evtyuhova, Kamennu i'zua2anila Tujrcl Sibiri. i Mongolii, MlA, e4, s. 96-roz; Kamennte izaa2ani2a Seoanogo Altaya, Ttudr

GlM, XVI, s. rg2; O. Franke, Gcschiehte dcs chiwsischcn Reiclus, BerlinLeipzig, rg3o-Ig37; M. Griaznov, E. $neider, Dreunia izaayani2a Minu' sinski.h sta,pcy, Materiah po Etnografii, IV, z, rgeg, Tabl. VII: res. 64; A. lnan, $amanilm, Ankara, 1954, s. I8o v.d.; V' Kazakevig, Namogilnu Darigange,L., r93o; S. V. Kiselev, Drearryaya ist. Tujmy Si6iri, s. 5og, Pl. XLIX,3-5; M. E. Masson, O proizlnjdcnii wkotonh namogi'ln*ott 545, statui o

t r

Tujrcgo Turktntnislana, Materiah YuTAKE, I, r949, Alkaabat; S. Mintslov, Pamltatniki dremosti v Llryanhayskom kra2e, ZVO, XXIII, Tabl. IV, VI; W. Radlov, Atlas dcr Alurnner dcr Mongolzi, SPb., r89z-r899, Ir8 Tafel;

N. Veselovski, Zapiski OOID, 3e; A. Yakub ovski, Srcdwaziatskh sobranila Ermitaja, TOVE, II, s. r9.

I F F

t F F

Ig i

tr v

Gtikttirkler umumiyetle mezarlannrn iizerine bir heykel korlardr. Bu 6rdet, sonradan Bulgarlar ve Kumanlarda da devam etmiqti. Mezarlar i.izerine heykel dikme adetinin mahiyeti hen{iz daha iyice anlaqrlmrE de!'ildir. Bu heykeller kimi temsil ediybrlardr? Oltintin kendisini rni? yoksa iildiirdiikleri insanlan mr? Bazr kadrn heykellerine de rastladrfirmtza gtire, bu heykellerin iiltilere ait olmasr daha muhtemeldi. Qin kaynaklarr bize meseleyi daha bagka tiirlii izah ediyorlar. Qin kaynaklanna giire Gtikttirkler, dldiirdtikleri insanlar kadar mezarlan s3f T'ung-ch',2oo-g2tqa;W. Eberhar d, Qinin $imal koryutart, s. 87; Hakanrn giinegin doSdu$u yerdeki merasimleri igin saSlam bir evinin oldufu

kaynaklardan anlagrhyor (aynr eser, s. 87). Mezann iizerine dedikleri kiigiik bir evcik yaprlrrdr (bk. s. t93).

"bark"

t66

ORTA ASYA

tizerine taq dikmekte idiler 45. Altay da$la"rrndaki kurganlann yanlnda hem dikilrnig taglara ve hem de bunlann yamnda bazr heykellere rastlamaktayrz 236. Bu duruma giire heykellerin balbal olmamasr icabetmektedir. $amanlar bu heykellere son zamanlara kadar hiirmet etmi$ ve onlara kurban kesmiqlerdi zrz. Othu ref,d h. Kill Tegin kitabesinde, yazfttanbahsedilirken " Tabgag kafbanfr Ctft&t hcylcllcrl ganda bedi4i keliirtiim bedizettim" 48. denmektedir. Kiil Tegin kita. besini yazdrl.an Yohg Tegin, Qin kagamndan "taq-oymacr" getirtip, kitabeyi siisletmiE. Hem bu gelen oymacr, Qin kagammn sarayrna att, Tabgag kaganng Qreki bediagig, yani "has oymacrsr"ymrE. Gergekten kitabelerin yanrnda Qin tislfibu ile yaprlmrg bazr tag oymalara ve "sunak" yerlerine rastlamaktayrz 289. Mermerden yaprlmig heykeller, Eiiphesiz ki kitabelerin etralindaki eserlerin en tetkike defenlerinden idiler. Bu heykelleri kimler yaprnr$tr? Qinli ustalar'mr; yoksa Gdktiirkler mi yapmrglardr? Orta Asya'da Gtikti.irk ga$'rna ait heykelleri srruflandrmak isteyen bilginler, bu orhon heykellerini"Q i n t i p i n d e" eserler olarak isimlendirmiElerdi zro. Orhon heykelteri diler Orta Asya heykellerinden farkh olarak beyaz mermerden yapilmr$ ve dikkatli olarak perdahlanmrglardr. $ekil ve perdah balomrndan bu eserleri T'ang devrine ait Qin heykelleri ile de mukayese edebiliriz. Fakat bunlarr tamamen Qin merqeye baf'lamak da doSru olamaz. Orhon yazrtlanmn etra{indaki heykeller de, di$er Orta Asya ve Sibirya tag ninelerinde oldugq gibi sa$ elleri ile bir Eey tutm$ gibi yukarr kaldrrmrglardr. Bu an'ane hemen hemerr biitiin Orta Asya heykellerinde giiriili.ir. Fakat elinde mendil tutan bir heykel, di$er Tiirk tiplerine biraz aylan idi. Bu idet, Altayrn kuzey doiusundaki Tuva heykellerinde de giiriiliiraet. Meseli oturan heykellere yalruz Orhon luyrlannda ve Tuva'da rastlamr. Orhon heykellerinin arka gantalan ve kayrg siisleri de 2$ Chou-shu: Yakinev, Sobraniye ,rid"ri1,,I, s. 169-27o. 23. Kiselev, DIYS, Pt. XVIL. zaz'6. traurr, $aminizm, g. r8o v.. tEt A. von Gabain, Atthzrk. Grammatik, Leipzig rg4r, s, 24g. : rd Pr41ou, alkrtilmcr,X. t.o Berngtam, MlA, e6, s. r43 v.d. t'r Tuva heykelleri igin bk. L. Evtyuhova, MlA, 24, s. j7-7g.

a 1

.i j a

{

) â&#x201A;Ź ,1

I-l

''a

I f

r67

GOKTURKLER

ffiW4lg sffi%G %H;q ffiffiPai @'ffiS;E reffic"$; ffiWâ&#x201A;¬it cffi@@;i t \i,

ORTA ASYA

t68

gene en fazla Tuva heykellerinde bol olarak vardrr. Elbise bigimleri ise daha ziyade Mogolistanda yayrlmrqtr. Meseli bir Gobi g<ilii ve Olotu heykeli bu bakrmdan gok tetkike dâ&#x201A;Źger 242. Bu krsa izahatrmrzdan agrk olarak anlaqrlmaktadrr ki Gitktiirk yazrtlannrn yakrmnda bulunan heykeller tizerinde her ne kadar kuwetli Qin tesirleri varsa dazas; an'ane, elbise, Santa v.s. gibi unsurlar bahmrndan di$er heykellerle srkr baSlara sahiptiler. Sla'lc'u. hn hrytcl lll. ncl utuod

Alrry'h Gll. tiirt Flr hcttcllorl

Tiirklerdeki mezarlar iizerine heykeller dikmek an'anesi, Qin'de de vardr2aa. Fakat aralannda mahiyet itibarile buyifk f,arklar bulunmakta idi. Qin'de mezarlara iruan heykellerinden balka, hayvanlann ve efsanevi mahlfiklarrn da f i giirleri dikilirdi. Altaylardaki tagninelere en gok, Gokttirk yazrsr ile kitabeler grkan Kuray ovasrnda rastlamaktayrz. Bu taqninelerin yarunda mezar igareti mahiyetindeki bir taq yrfrnr ve onun yanrnda da dililmig bir taq gtiriili.irdti 246. Ta$ ninelerin mezar yanl?rrnda ve dikili taglarla birlikte bulunmasr, Qin kaynaklarrnrn tasvir ettigi Gttkttirk mezarlarma uymaktadr. Bu bakrmdan Kuray tag ninelerinin tetkiki Eok enteresandr. $ekil bakrmrndan da daha ziyade Isrg-giil ve Tann da$lan heykellerini andrrmakta idiler

Trnn

lrtlrn

24?.

Tann da$larrnda heykellere bilhassa Isrg-giil kenarlartnda rastlamrdr. Bunlar da trpkr Orhon ve Tuva heykelleri gibi sol elleri ile krhglarrnr ve saf elleri ile de kadehlerini tutmakta idiler. Heykellerin bryrklan ve Ttirk tipinde de gapkalan vardr. Bunlann yaprhg tgkni$i biraz da Do$u Tiirkistan ve Turfan iislfrbuna benzerd.i. Bu bakrmdan Orhon btilgesi ve Altay heykellerinden ayrrlmakta idiler. Fakat bu ayrrhklar gok azdt 2aE.

MlA, 24, s. 77 v.d. Qin tipindeki di$er tagnineler igin bk. V. Kazakevig, Namagilnie, I95o; S. Mintslov, ZVO, e3, T. Pl. IV, VI. Chiu T'ang-shu, rg8, I3b; O. Franke, Gcschichtc, III, s. 363, '{2 Evtyuhova,

era

'14

37r, 3h, 985, 4r3.

g.-Franke, aynl eser, s. 385, 4r3. Kiselev, DIYS, s. 5o9, 545. er? Evtyuhova, MlA, 24, s. 72-77i Kanwnnu i.zuayaniya, Trudr GIM; XVI, s, r3z; Appelgren-Kivalo, Alnh, Kunstden*m., Res. 316 v.d. trs Bu hususun miinakagast igin bk' Bernitam, MIA, ,26, s. 8o, t. 42' 43. eis

?to

.,!

{

GOKTT}RKLER

r69

Narrn suyu kenarrndaki Btiytik Kemine kurgammn iizerinde bulunan tag nine, Tann daSlarrmn en tipik heykellerindendi 24e. Semiregi'deki So$ d kolonileri de mezarlarrnrn ti zeri n e topraktan yaprlmrq ki.iqtik h eyk e I c i k ler koymakta idiler. Isrg-gtil kenarrndaki Uytala'da bulunan bir taq heykelin elinde bir brqak vardr 2s. Semiregi btilgesinde ise kadrn hey-

kelleri bulunmugtu2sl. Heykellerin yarunda bazan Bizans paralan da ele gegmigtiz52. Birkag Mongoloid heykel miistesna 24, diler btittin, heykellerin gehresi, beya;- rrka mensup normal irsan ytizii idi. Bu heykeller Isrg-giil{in an'anelerini o kadar giizel aksettirirlerdi ki, onlar iizerinde bulunan motifler halA bu biilge halkrnrn giinliik hayatrnda yer alrrlar H. Gtikttirk devri taE heykellerinin en az estetik krymet taEryanlarr, qiiphesiz ki Yenisey biilgesindeki Krrgz heykelleri idiler

255.

lG4L

L$lgod

aq hoytolLd

Burada da kadrn heykellerine rastlamaktayrz. Buradaki

gahrslar ekseriyetle kadehlerini Eift elle tutmuqlardr 2s.

Orta Asya'dan baqka, Tiirkmen steplerinde de

birgok tesbit etmek taq nineler ele gegmiEtir. Fakat bunlarrn tarihlerini s?. miimkiin olamamqtrr 'Giiktiirk devri tag heykellerinin baqhklan tasnif edildigi tloylollch Lqlrtlrn zaman, baqhca diirt tiple karqrlaErldr$r agrk olarak giiriiltir.

Bunlardan r. Tip: adi bir btirk; e. Tip: baqrn tepesinde duran kiigi.ik baghklar; g. Tip: iist krsmr Eapra;z ba$larla tutturulmuE baEhktipi. Bu tip baghklar Eok yayrlmrgtr. 4. Tip: enseyi kaplayan ve tepesi sivri ktilihlardr. Bu tip ki.ilihlara, Orhon kitabelerinin yamnda bulunan bazr tagliar iizerindeki !{g Berngtam ?Bo

s61

, K

isbri4cskoy

Bernqtam, Arluologigcshiy Berngtam, MlA, 26, s.

tofosrsfii

dolint, YDl, 4, rg39. Kirgizii, Pl, X, ro-Ir.

Qu2sko2

ogerk Scacrmlt

r45.

Berngtam, Istoriko kulturrcc proSloe Sevcnq Kirgizii, s. r7 v,d. 258 Berngtam, MlA, 26, s. r48 V.d. 254 Bernttam, Kirgizk$t natsionalnry uzor, L,-Frunze, rg49. Muhtelif 25P

yerlerde.

'o' M. Griaznov, Materiah po clrwgrqfiir lV, z, rgeg, Tabl. VII, 64; Appelgren-Kivalo, fig. 3oI v.d. 25t Evtyuhova, MlA, a4, s. 94-96. t5? M. E. Masson, Materiah YuTAKE, r, 1949, Agkaabat.

ORTA ASYA

r70

Boytcllocb n9

i.lEbd Ifoykcllcll LilFlcrt

Ecfcllch trachldi

Ecytcillcrh

lwlql

resimlerde de rasthyoruz s8. Aym tipler Noyun-Ula mezar. lannda da vardr. Kulaklarr ve enseleri kapama bakrmrndan bu bu baghklar krE igin herhalde gok elverigli idiler (Lev. 16,6). Heykellerin saglarrmn, arkadan iki iirgii ile tiriildiiklerini de giiri.iyoruz 250. Heykellerin kulaklarrndaki ktipeler'qekil bakrmtndan bir halka ve bu halkaya asrh bir askrdan ibaretti. Meseli Altaylardaki Grikttirk qa[r heykellerinde kiipelerin askrlarr oldukga uzundu. Ki.ipelerin ucunda, bir de krymetli bir taq tasvir edilmiqti. Mogolistan'daki kiipeler ise bazan yalnrzca bir boncuk qeklinde gizilmigti. Biz bu kiipelere Giiktiirk devri mezarlannda da rastlamaktayv (bk. Lev. 16,6). Gitkti.irk gaSrna ait hemen hemen biitiin taq heykelleg-sol ellerinde bir kadeh tutmakta idiler. Bu kadehlerin qekilleri tetkik edildig'i taktirdc, onlann da lilettayin yaprlmadrklarrnr ve devirlerinin kadeh tiplelini ifade ettiklerini agrk olarak gtiri.iriz. Bazt bilginler, bu kadeh tiplerini dokuz ktsma ayrrm4lardr s0. Biittin bu kadeh tipleri, Gtikttirk mezarlarrndan aynen grkmrqlar s2 ve bu suretle heykellerin Gitktiirk hayatr ile ne kadar ilgili olduklarr bir defa daha aydrnlanmrgtrr (bk. Lev. r6,e).

Giikttirklerin kemerleri umumiyetle madeni plikalarla bir kayrg ve bu kayrqtan aga$rya sarkan kiiEi.ik uElardan ibaret idi. Bu tip kemerler Orta Asya'da Uygurlarda, Awupa'daki Avarlar v.s.lerde qok yayrlmrgtr. Yeri geldikge bu siislenmiq

konuya srk srk dokunaca$rz.

5. Kazakistan

kiiltiir

gu vE iLi vAnisi E. I. Ageeva, Optt klassifi*atsii

gevresi

BULUNTULARI

keramiki gorodou i posehniy srcdnego tcAcni1a

Sir-Dari'i Kara-Taa, KSIIMK, 28, 1949, s. 86-88; S. S. Qe rnigov, Vostogtm' Kazakstawkala ckspditsila r95o g., KSIIMK, XLVIII, rg52, s. 8r-9e; N. L. Qlenova, O ktilturah bronzowy cpohi lcsostzprc2 zom (apadwy SdDiri SA, 23, r6s

Radlov, Albrtiimcr,Pl. XV, z1 Berngtam, MlA, 26,s. ro4, Res.59. Evtyuhova, MIA, e4, s, ro5 v.d. t'o Ayttr eser, s. ro5-ro6, Res. 6e. t6r Aynr eser, s. ro6-ro9, Res. 69. 2rr Berngtam, MIA, 26, s. r43 v.d. 35e

GOKTURKLER

t7l

Ig55, s. 38-57 (bu eser daha ziyade M.ti. asrrlara aittir); G. F. Dahgleyger, Instituta istorii, arluohgii i etnografii Akademii Nau* Kiatuko2, Vl,'rgiz] z, s., 146-1 5 r ; l. V. . Sin i tz r n,. Arh. obsl. Sarabusko2 oDlasli, IiSIIMK,-XLV, t952, s. jr-79; V.F. $ahr-natov, O nekotaih oSibkahu. arluologijeskom izugenii Kazalutana, VA Kaz., rg52, s. go v.d,; A. l. Voginina, O suyaz2ahpriuial2a

Vostakom a 6-7 ua.n.e.,

SA,

XVII, s. 183-196.

G<iktiirk ga$rnda Qq

vidisi boylannda

baghca Sarrg,

Balasagun ve Yakahg gehirlerini giiri.iyoruz (bk. s.316). Bunlann yarunda tabii olarak birgok kiigiik buluntu yerleri de vardr. Orra Asya ticaret yolla'nrn iizerinde bulunan Sang, So$d kolonilerinin kesif olarak bulundu$u" bir merkez idi. Burada ele gegen baghca

rinin meskenler bir Sogd sarayr 26r, bir kiigk eu ve bir de mesktrn bir yer harabesi idi 265. Bir tepe iizerinde bulunan Sarayrn baghca buluntularr Ossuarium'lardr. Tepe tizerindeki mezarhkta tamamen Zerdiigt dinine ait tilti giimme adetlerini gciriiyoruz. Burasrnr tetkik eden bilginler, d,liilerin gcimi.iliiq tarzlannr baghca beg gruba ayrmrglardr ru. Tepenin altrndaki meskOn yerin katlarr ise E<iyle srralanmrytr: r. Kat: e.gat"y qa$r; z. Kat: Karahanh Ea$r; 3. Kat: Karluk gagr;4.Kat: Giikttirk ve So$d katr. Burada bulunan ve iizerlerinde insan resimleri-olan qanak ve qcimlek pargalarr, Batr Ttrkistan tesirleri taEryorlardr m7. Bronz kiipe, Ttirgq paralarr, tizerinde Arapga yazr bulunan bir para, kulplu bir kap, buluntular arasrnd.a kayda de$er eserlerdendi. Ge4e Sang yakrnlannda bulunan kiigk'te de m8 tiE kiilttir kau tesbit edilmiEti: r. Kat: Karahanh Ea$r (X-XII. asrr;) 2. Kat: Karluk gagr (VIII-IX. asu); 3. fit: Gtikt{irk veSogd

Eagl (V-VIII. asrr). Bugiin ancak r r duvarrnr butabildi$imiz bu ktigk de bir tepe tizerine yaprlmqtr me. Duvarlann birinde 2?0 sds

Berngtam, MlA, 14, s. go; t; XiV, XV. Aynr eser, s. 38, T. VI, l-3; IX, l-5. 305 Aynr eser, s. 37, T. X,3; XVI, 6. {o Aynr esdr, s. 3r. 2c? Aynr eser, s, 38. ta8 Aynr eser, s.38, T. VII, r-3; IX, r-5; Berngtam, ogerk scacrnoy Kirgizii, s. 88. 2aa

eer a?o

MlA, r4, T.,VII, r-3. T. VII, 3.

Aynr eser,

Arluologigcskilt

iffi,"'-

ORTA ASYA

r72

Yrlrhg vcyr

fnryl

lduluhn

Sululel'&

*fowha

6S-

freskler bulunmuqtuzTl. Bu freskler iizerinde gerEekten Do$u Tiirkistan sanoatrmn izlerini giirebiliyoruz !?2 Bulunan egyalar arasrnda, ince bir Eekilde yaprlrnrq kap parEalan, bir Eera$ pargasr, tizerinde Buda ve Cennet kugu resimleri bulunaa aynalar vardr (bk. s. r9o). Yakahg, Qu nehrinin sa$ tarafinda bulunan bir hiiyiik tizerinde idi. Biiyiik bir drg surl4 gevrilmiE ve iginde de bir ig kale vardr2?s. Bu Eehir, daha ziyade Karlrrk gafirna ait iizellikler gtisteriyordu. Baqhca buhurtular:'VIII. asra ait Tiirgeg paralarr, bronz bilezikler, tezyinatsrz kaplar, iki demir brEak yegim tagrndan iki toka ve Karluk qa$rna ait figiirler6 azr (bk. s. zg8). Sukuluk yakrnlannda bulunan giigebelere ait mezarlar, M.s. VI-VIII. asrrlara ait iizellikler gtisteriyorlardr 2?5. Biraz iptidai bir karakter giisteren bu kaplardan bazrlarr 276, Altay ve Yenisey'deki kaplara bcnziyorlar ve di$er yandan da Batr Tiirkistan'da Tali-Barzu'daki Kugan Ea$r kaplarrnt hatrrlatryorlardr zzz. Altay ve Yenisey ki.iltilrleri ile ba$ gtisteren baglrca Sukuluk eserleri bronz kayrg tokalan idi 27t. Difer yandan Borovogo giilti buluntul4nm hatrrlatryorlardrt?e (bk. s. 9a). Sukuluk'daki i$neli madeni eserler de ?80 Altay eserlerine Eok benziyorlardr. Tong kertiSi krsrmlarr hayvan bagr geklinde yaprlmrq iki yay kabzesi sr, bir Qin aynasr s2, VIII. asra ait bir Qin parasr 28, bir Ttirgeq parasr ile bir tag nine d'nemli birer Tiirk ga$,r eserleri idiler. Ok ugla.rr ile iizengiler 8, Altay Tfirk kalttrtiniin Yedi-Su'daki yayrhqrm giisteriyorlardr. 2?r 2?c

Aynr eser, T. XI. Aynr eser, s. 4z; Arh.

orgcrk Su.

Kirgizii, s. 89, 95; SA, XI.

rtt Aym eser, T. VII' 5; IX, 6. t?' Aynr eser, s.55-58, T. III,3; VI, z'5; XVII' 4-6; XXVII, l. t?6 Aynr eser, s. 58, t?e Aynr eser, s. rl3-ra6,

T. XLIV-XLIX.

Aynr eser, s. t23, "t 2?t A)ni â&#x201A;Źser, s. tz4, T. XLIV. !?e Aynr ellâ&#x201A;Źr, s. rr4, tto Aynr eser, T. XLV, r, 7. t61 A!'nr eser, T. LVII, r-3. tt2 Atnr eser, T. XLIX, r. ss Aynr eser, s. ra6. ts' Aynr eser, XLVI, I-5.

Fr-; l

IEts

GoKTURKLER

t .:

: !I

i it.

t: h-

t F

, r

; F

Ipt

tb t

i I 5

r73

Qu vAdisindeki buluntulan yerlerine gtire toplu olarak giizden geEirecek olursak, Kenbulun bilhassa So[d Ossuariumlar ve kerami$i ile s Sarrg da So$dlara ait eserlerin yamnda, giiEebelere ait kazanlar ve di$er kaplarr ile kendilerini gtisteriyorlardrffi. Kant'da, iglerinde atlar bulunan Ttirk mezarlarrndaki at koEumlarr, bronz stisler, Qin aynasr, cam ve boncuklarlia yaprlmrq bileziklera?, Cul'da ise Uygut ve Karahanhlann baglangrg dwirlerine ait ve bilhassa Uygurlarrn Budist an'anelerini devam ettiren freskler" giiri.iliiyordu s8. Oyle anlaqrhyor ki, VIII. asrrdan itibaren giirtilme$e baglayan Budist an'ane Uygurlarrn yardrmr ile XII. asra kadar devam etmigti. Sukuluk da Gtikttirk Ea[nmn 6,nemli bir buluntu yeri idi. Burada da Sang ve Kenbulun'da oldu!"u gibi So$d kolonileri ekseriyette idi28e. VIII. asrrdan sonra Karluk ktiltiirti So[d kiiltiirii ile karrgrk bir qekilde olarak giirtilme['e bagla-

m4tr. Kara-Baltr ve Aksu kenarlannda giigebe Gtikti.irklere ait' mezarlar da gdrtilmiittti. At kogumlarr ve 'bilhassa demirden yaprlmrg bir e$"ri hrhg, ta; nineler, cennet kugu motifleri, Tagkent -benzeyen ganak giimlekler iinemli eserler arakeramiklerine

srnda idi

t L t b E

? b e F

2m.

vE TANRI pedr-ARINDA' KezerisrAN HALKLARA ait KALELER vnnr,ngix

t V,

F F

E E

F E

rk F

Isrg-giil'iin etrafinda bir gok harabeler mevcuttu. Bu harabeler tizerinde yaprlan tetkikler ancak yeni olarak neEredilmigtir. Bu harabeleri tetkik eden bilginlere giire, Gtikttirk ga$rna ait olmasr muhtemel kaleler, daha ziyade Gtiney Fergana tipindeki kalelere benziyordual. Isrg-giil Eehirlerinden Barshan harabeleri bize Gtiktiirk ga[indaki tipik bir So$d gehrini hatrrlatmakta idi. Aynr kategorideki gehirler arasmda Atbag

E l

& F lt.

Ib tk

rs E

E TL

b t r: 3

2t5 Aynr eser, s. 87. sE Aynr eser, s. 89.

t8? Aynr eser, s. gt.

2tt Aynr qrer, s. 9l-g3; 2Eo

Ayrr

â&#x201A;Źser, s. 95.

MlA,

e6,

teo Aynr esâ&#x201A;Źr, s: tor. set Berngtam, MlA, e6, s. gg.

sA, IX.

ORTA ASYA

t7+

harabelerini de rhiitalea edebilirizse2. Qumgal ve Tokuz Tarav harabelerinde de eski eserlere gok rastlanmqtr. Bu gehirler, Karahanhlar devrine ait eserler de ihtiva etmekte idilerm. Giikttirk galT ile ilgili harabeleri birer birer grizden geEirelim: Srqcba trlcd

Soogd

hlcd

giil'tin doSu sahillerinde bulunan Qargelan harabeleri, uzunluk ve 25o m. geniqlikte duvarlarla Eevrilmig bir m. 3oo kasaba idi. Ev y*lnfilannrn arasrnda sokaklann izlerine de rastlanryordu. Burada yaprlan hafriyatlar urasrnda ele gegen eserler gok gqitli devirlere ait idiler. En eski eserler, Isa'nm do$ugu sualarrna aitti. Daha sonraki eserler, Giiktiirk ve So$d'lara ait keramiklerdiry. En tist kat ise Karluk ve Karahanh devri ile ilgili eserler ihtiva etmekte idiler. Bunlar arasrnda Timur devrine ait ganak Ebmlekler de gdriili.iyordu. Isrg-gcil'tn dofusundaki daihk mrnbkada, Kayrrma adh yerin yakrrunda bulunuyordu. Burasr da Qargelin gibi duvarlarla gewilmiqti. Qumgah geviren duvarlann gevresi Boo m. kadardr. $ehir, esas itibarile X-XII. asrr karakterini giistermekte idi. Kazrlarda yalnrzcz bazr keramik pargalanna rastlanmr5tr. Bu keramikler daha ziyade Giiktiirk devrinin So$d karakterini ta$makta ve Fergana eserlerine benzemekte Isrg

idiler f.Utn f.bd

ro5.

Bu kale. de diirt ktigedir. Qewesi roo m. kadardr. Duvarlarrn ktigelerinde ve orta Iosrmlannda birer kule vardr. Ayr,c" girig kaprsrmn iki yamnda da birer kule gririilmekte idi. Duvarlann etrafi da kazrlarak tahkim edilmigti. Bu duvarlarrn X.Xl{. asrrlarda yaprlmrE olmasr Eok muhtemeldi. $ehir, herhalde daha iince vardr. Kale, plin itibarile $irdakbeg kalesine gok benziyordu. Burada da sistemli bir kazr yaprlmadrf'rndan elde edilen eserler hakkrnda bir bilgimiz yoktur es. Ketmen - Tiibe biilgesiqde, Nann nehrinin kolu, Krldr - su kenarrnda idi. Burasr diferlerine nazaran daha bi.iytikge bir

' l9! Aynr

s. too. eser, aynl yer. tcr Aynr eser, s. 98.

rtr Aynr

esâ&#x201A;Źr,

tt' Berngtam, MlA,'16, s. 98, Res. 5r, - Ayn, e!cr, s. 98, Rcs. 5r, 4.

GOKTURKLER

t75

idi. Qevresi Boo m. kadardr. Elde

edilen ktiEtik Eanak qiimlek pargalarr daha ziyade Gtlkturk Ea$r karakterini giistermekte idiler. Aynca duvarlann yaprhq tekni$i ve duvarlar tizerinde pek qok kulenin btrlunugu da, bu kalenin VI-VIIasrrlar arasrnda yaprlrnrg bir eser olmast ihtimalini kuwetlendirmekte idi. Kalenin Fergana kalelerine benzemesi sebebile .bu ihtimal daha da kuwetlenmektedir zez. r'L'l Burasrna Koqoy kurgan da denir. Meghur Manas destanr ^ort cla bu kale ile ilgili idi. $ehir, iq ve drq olmak iizere iki kstmdan meydana gelmigti. IE kale, z5o ile z8o m. gevresindeki duvarlarla qevrilmiq bir diirtgen qeklinde idi. Kalenin yaprhg tarzr, VIII-IX. asrrlardaki So$d kalelerini andrnyordu. Kale sonradan Timur devrine kadar meskfin olarak kalmrgtr. Kaprntn iin lasmr, duvarrn bir devamr ile iig tarirftan kapatrlmrE ve bir tarafi da aqrk brrakrlmrgtr. Bu tip kaprlara VIII-X. asrlarila, bilhassa SemireEi biilgesinde rastlamaktayu. Burada Timuriler dewine ait keramikler de ele gegmigti rm. XVIII. asra kadar meskfin olan bu kaleye Koqungarbaqr $tr'rcrut-r cla.denirdi. Dtjrtgen qeklinde dlan kalenin kiigelerinde kuleler vardr. Ayrrca duvarlann kenarlarrnda istinat duvarlarr ve burglar da gtiriilmekte idi. Kalenin iki kaprsr vardt 2ee. Bu kalenin giineyinde de X-XII. asrrlara ait Turtkul kalesi bulunmakta idi. Daha giineydeki tepelerde ise VI-VIII. asrrlara ait Fergana \ tipinde eserler .te geg*igti. Bu kale qekil bakrmrndan V-VII. asrr Fergana kalelerine qok benziyordu. Tann da$larr ile Orta Asya'da ise bu tip kaleler ancak X-XII. asrrlarda giirtilmeSe baqlaram. $ehrin yalonrndan meghur ipek yolu geEmekte idi. Kiiqtik bir su kenannda ve giizel bir ovada bulunan bu t.'r'rr bh'r kale, qekil ve estetik balcmrndan bu bii'lgenin en gtizel kalesi idi 30r. Yanyana yaprlmrg kngiik burglarla meydana gelen

kale

2" Aynr eser, s. g8-gg, Res. 5I, e. N. Pantusov, IAK, IV; Barthold, Ogtrk, Frunze, 1943; Bernstam, Arhitektur,X, M. r95o; MlA, 16, s. roo-ro3, Res,5a-53. t00 Berngtam, MlA, e6, s. ro3-ro7, Res. 54-55. too Aynl eser, s. Io7; bu kale igin ayrrca bk. G' I. Patzevig, Vestnik AN Kaz, 4, 4g, rg49i T. K. Base nov, lrv. AN Kaz., 8o, r95o. sl Berngtam, MlA, a6, s. rrz', Res. 56-59; Arhitektura Resp. Sred. Azii, M., r95r; Zasrpkin, Arhit'cktur, s. 33; Voronina, Priemu stroitestva, KSllMK, eB, s. ro4, Res. a86. zes

ORTA ASYA

t76

surlar, aslen bir So$d eseri olan Rabat-r Melik surlan ile Harezm kalesine qok benzemekte idiler. Burada VI-VIII. asulara ait qanak ve giimlek parqalan da bulunmugtu. Bu surlarrn. Gitktiirk ga$rnda da mevcut olmasr gok muhtemeldimz. Yukarrdaki izahatrmrzdan bir netice grkaracak olursak diyebiliriz ki Giikti.irk devleti Orta Asya'da hiiki.imran olurken, Isrg - gtil ve Tann da$lan etra{inda da birgok mesktrn ve mi.istahkem yerler vardr. Giiktiirkler Ferga4a ve Altay biilgesi ile srkr temas halinde idiler.

Kazakistan, Giiktiirk devletinin batr lusrmlanm teqkil ediyordu. Bu sebeple Gitktiirk qafrna ait Kazakistan buluntulan, Altay daâ&#x201A;Źlan ktilttirleri ile qok yalun mi.inasebetler giisteriyorlardr. Difel yandan Ural ve Gtiney Rusya ktilttirleri ile Kazakistan' kiilttirti arasrnda benzerlikleri de agrk olarak miigahede edebiliyoruz. VI-VII. asrrlarda bu btilgede kuwetli Iran tesirleri de gdriilmde baglarm. Iran tesirlerinin yarunda, Batr ve Do$u Tiirkistan'daki Budist san'atr da bu btilgeye kuwetli tesirler yapmaktan geriye kalmamqtr 3u. Buluntular gok da[nmktr3o5. DoEu Kazakistan'daki Kara.Oba buluntulau bu btilgenin V-VIU. asra ait en iinemli bir buluntu yerini

teqkil ediyordu 3s.

6. Fergana ve Batr Tiirkistan kiiltiir gevresi A. N. Berngtam, MlA, e6, s, 95; Istoriko-kulturrcc proSloe Seacrnoy

Kirgiaii, Frunze, rg4g;

Sogditsaya kolonizatsi2a Talassko2 Doline, Alma-Ata Arluologigcskil ogcrk Scaetnol Kirgizii, Frunze rg4t; Pamltatniki staint Talasskoy Dolin,, Alma-Ata, rg4r 1 Drconltaya Fcrgana, KSllMK, er; VDI 4, r948i N, Bryanov, O shdah drconcgo goroda Kasan i Fagansko2 oblash, Protolrolr TKLA, r898-r8g9, s. 146 v.d.; E. Chavannes, Documcnts sur lct Tou-kiu Occidcntaur, s. r48 v.d.; D. D. Bukinig, Kanah dreutgo Tcnncza, Trudr Akad. Nauk Uzb. SSR, III, r, Tagkent, 1945, s. r94; V. F. Gaydukevig, Raboh Fuhadskoy arh. Ekspditsii u (Jzbckistane a rg4g-rg44, KSllMK, XIV, 19,47, s. oro8 v.d.; Ya. G. Gulyamov, Otget o raboh tretego otryada Bol-

rg4r;

s0! Berngtam,

MlA, e6, s. rrz v.d.; KSIIMK, 13, s. rro v.d. ri, s. r83 v.d. ${ Ageeva, KSIIMK, e8, s. 86-88. s Qernigov, KSllMK, XLVIII, 1952, s. 8r-9e; Dahgleyger, - r95r, V[, s. 146 v,d.; $ahm.atov, VANKaz., r, rg52,.. go-ror. s Sinitzrn, KSltMK, XLV, 1952, s. ?r-Zg. tor Voginina, SA,

I !

GOKTURKLER

r77

Trudr I.{N Uzb. SSR., IV, rg5r, Tagkent, s. ro3; v.d.; B. A. Latinin, Voprost istarii inigatsii dreaney Fngant, KSllMK, 64, 1956, s. e3; N. $erbinagogo Feryanskogo-Kanala,

Istarijta orojeniya Horczma, Taqkent, 1949, s. 16

Kramarenko, P6

lllusulmanskim sa2atinyam Srcdnel

leii,

Spravognaya

Knijka Samarkandskoy oblasti, IV, s. 4.9; Terenojkin, lzvatiya Uzb. FAN, 9, tg,4o; S. P. Tolstov, Po sledam dreanc Horezmiltskol tsioilizatsii, M.-L., rg48, s. reg v.d.; M. E. Voronets, Kamcnnoc izobrajcnic znel iz KiElaha Fergansko_y oblaqti, KSIIMK, 6r, 1956, s. 48-55;',Yu. A. Zadnep-

rovskiy, L

t. F"

['L *g.

Ob etnigeskom Sostaae naseleni2a drcanqt Fergana,

1956,

Biiyiik Hun devletinin kurulu$undan sonra Tann da$lanndan Fergana'ya doiru btiyiik akrnlar olmu$tu. Bu yeni gelen kavimlerin baglarrnda Yiie-Ei'ler ve Wu-sun'lar vardr. Isa'nrn do$uqu srralannda ise, Bi.iytik Hun devletinin parEalanmasr sebebile meydana gelen Hun griEleri Orta Asya kiiltiirlerinin birbirlerine karrgmasrna sebep oldular. Tanrr daSlanndaki Arpa ve Qon-Alay kiiltiirlerine muvazi olarak Fergana'da f sfare, $irin-Qay ve Ta$kent ovasrnda da Kavunqr kiiltiirleri bulunuyoxdu. Tann daflarrmn bu ga$a ait kiiltiirlerinin ganak ve qiimlek nev'ileri Fergana eserlerine'qok benzemekte idilerso?. Hiilisa olarak diyebiliriz ki Hun gairndaki Tann daSlan, Fergana'da yeni bir ktilttiriin do$ugunda mtiessir bir rol oynamrgtrsos (bk. Lev. r3,l). Gitkti.irk ga$rndan az ewel; Fergana dolaylarrnda gok miktarda ath grigebeler bulunuyordu. Yerlqik hayau gdgebeli$e tercih eden bu kitleler y4val yava! yerleEme$e ve ziraatgr olma$a baglamrglarar. qattat, Qigircik, Gulqa gibi buluntular bu ziraatErlann ktiltiirlâ&#x201A;Źri hakkrnda bize fikir verme&tedirler 30e, Fergana'run yerli halkrmn Ttirk asrldan olmasr muhtemel defiildi. Qin kaynaklanndan edindi$irniz bilgilere giire, aslen ziraatgr ve tiiccar olan

KSllMK, 6r,

39-44.

bir

sekene

idiler.

Bu btilge M.s. 659 senesine kadar Kugan kiiltiiri.inii biiyiik bir itina ile muhafaza etmiEti. 659 senesinden sonra Orta Asyah ath giiqebelerin -yani Gttktiirklerin- kiiltibii yaval yava! giiri.inmese bagladr. Qigirqik, Yassrkugart kiiltiirleri, Gdkti.irk s? Berngtam, MlA, a6, s. 95. 3B Bernqtam, Kenkolskiy mogilnik, L., r95o; MlA, a6; s. 95 v.d. &o Berngtam, MIA, 26, s. 95. Oila Asta, tz

s. ?.

Fcgu'ro ftrtlqncrl

'wL_j'gi

I?8

ORTA ASYA

aoooooooE,O

" @o0o ",o ) (-

Gttltiirk gaSrna ait Altan Tann da$lan ve Fergana I-cvha 17 - bulunnrlan: r. Fergana'da Kasan gehrinde ele gegen TtiLrk tipi kaplar vc Tann da$anndaki Alamqr& buluntulan; z. Tann daSlannda iki kale; 3. Mana.keldi kalesi.

# &

a;.

GOKTURKLER

r79

dewindeki grigebelere ait iinemli ki.ilttir merkezleri idi. Artrk asrrda, kaynaklarda Ttirkge adlar ta$yan prenslere de rasthyabilmelteyiz Fergana hakiki olarak ancak bu tarihten sorua Tiirklgmege baglamrqtr. Gtikttirk hi"kimiyetinde bulunan Fergana'daki harabelerin Scrgu'h Gdk. rtrt 9r$ re tetkikini de konumuzun iginde gtiriiyoruz. Giiktiirk qa[nna ait sdan ilk buluntular, Fergana ovasrnda Ciling-Sayve Quka-Tepe kurganlannda ele geEmiqti 3r0. Bu eserler31l, Gdktiirk hikimiyetinin baqlangrcrna ait igaretler olarak kabul edilmiglerdi. Hatta arkeologlar bu buluntulara Kugan-Tiirk adrm bile ver-

VIII.

miglerdi

ate.

Orta Asya ki.ilti.irii ile kat'i benzedikler gtisteren diger da Ungar ve Karavan biilgelerinde giiriiltiyorlardr813. Rus bilgini Berngtam bu mszarlan Tiirklerin Fergana'1n ilk olarak zaptediglerinin bir iqareti olarak kabul etmiq ve hatti bu mezarlardaki iiltilerin Tiirk olduklannr bile ileri siirmiigtti s14. Tiirk tarihi lehine olsa dahi bu nazariyeyi ihtiyatla karlrlamahyrz. Di$er Fergana mezarlanna niazarart kiigi.ik boyda olan bu kurganlar, Sogd ve Karluk keramiklerine benzer eserler ihtiva etmekte idiler. Bu eserler VI. ve VII. kurganla.r

asra aittiler. ,t

Qatkal buluntulan (s.3ze) art*bolmiktarda Orta Asya ve Talas kiiltiirlerini kendinde toplamakta ve Giiktiirklerden sonra Fergana'daki Tiirgeg hikimiyetini bize hatrrlatmakta idi3lt. VIII. asnn birinci yansnda Arap istililn Fergana'run Tiirklegmesini btisbtittin

ticil

etti.

FERcANA'De corriinr gedt HARAnr,rr'ni Ipek yolunun iizerinde bulunan Fergana, eskiden b'eri dnemli bir ticaret merkezi idi.'Bundan bqkr tabii zenginlikleri ve miinbit topdr sayesinde.koynunda yapyan inganlara daima 810

Berngtam, MlA, 26, s. r48 v.d. slr Berngtim, ayru â&#x201A;Źser, iis. ro4a-Io4b 8rs Arnr esen s. a4g. 8rs Berngta-, MtA, ?6, s. 2go-232. lr{ A}ru cxrer, s. 292,. lr5 Ayor esâ&#x201A;Źr, s, 23p.

OR.TA ASYA

r80

Abalcr

brnlolcrl

refah vermiqti, Bu sebeple bugiinkti Fergana harabelerle doludur. Burada G6ktiirk ga$r ile ilgili Fergana'mn eski Eehir, ve kiiylerini sralama$a gahgaca$rz: ' Sirderya'mn 30 km. aqa$rsrnda Nemingan ile GulKrglak mevkilerinin brasmda idi. z8o m. e4 ve boyundaki duvarlarla gewilmigti3r6. Drg kalenin ktiEesinde bir de iE kale giiriilmekte idi. Burada elde edilen buluntular baqhca iki devir

lpq>-@ft;@#i

@@ffi Levha r8

lrrrnrlr Lanrcht

G6ktiirk ga$rna ait Tanrr da!'larr eserleri.

igind.c miitalei edilebilirler: t . Giiktiirk ga$r eserleri; z. XI-XIL .asrrlara ait Tiirk-Islim ga$n eserleri. Gitktiirk galr buluntularr ya\nrzca ganak ve gtimlek pargalanndan mtitegekkildi. Yandan kulplu ganaklar, fincanlar ve bir de kulplu giveElerden ibaret olan eserler, Giikti.irklerle olduSu kadar Samano$ullarr ve Karahanlrlarla da ilgili idi. KAsin gehrinin bulundu$u Mug-Tepe'yikazanarkeologlarsr?, t"p"rrir1 alt katrnr Kuqanlara, orta katrm Giiktiirklerests ve iist katrru da Islim ve Ttirk devletlerine ait ktilttirler 'olarak kabul etmiqlerdi 3re. Gdktiirk dewine tesadi.if eden KisAn kerami[i umumiyetle basrk ve iki kulplu ganak veya gi.iveqlerdi. Bunlardan baEka uzun boyunlu ve kulplu testilere s1c

Rapor igin bk.'Berngtam, MIA, c6, s.

e3c.

tlt N. Bryanov, Osladah, Protokoh TKLA, r8g8.l8gg, s. 146. slE Bernqtam, MlA, 26,s. zgz-zg4; 'Draan2aya Fcrgana, KSIIMK, rr; VDl, 4, t4-4f.. 3reN. $erbina-Kramarenko, Spaaogna2a knijka Sammkandskoy oblasti,

lY,

s. 49; Berngtam,

MlA,

e6, s. e33 v.d.

GOKTURKLER

IBT

de rastlanmrEtr. Bu tip testiler, Yedisu ve $aq kiilttirlerinde, daha ziyade GOkttirk ve Karluk kiiltiirlerinin iizel cserlerine benziyorlardr. KAsAn qehri, kervan yolu iizerinde bulunmixr sebebile uzun zaman ehemmiyetini kaybetrnemiq ve Giiktiirk hikimiyetinin hatrralarrm bize kadar nakledebilmilti t*. Krzrl-Yar, Mungak'Tepe, Ktil'Tepe v.s.de buhinan eski

kanal izlerinden, Fergana'mn VI-VIII. asplar arasrnda sistemli bir qekilde sulanmrq olduiunu gtiriiyoruz 321. Bilhassa Fergana kanah kazilrrken, eski hallgn Fergana'yr sulamak iEin ne kadar giizel diigiiniltikleri hayretle giirtilmiigtiisz2. Esasen Harezm, Fencikent ve Fergana'daki sulama sistemleri arasrnda btiytik bir benzerlik de vardr 3a'

PENcixexr A. M. Belenitskiy, A P2ancikn*kih Hramah, KSIIMK, XLV, rgsa;

O nrkotanh Cyujaah PyanciluntskoY jiuopis, KSIIMK, 6r, 1956, s' 56; Raskopki' Sogdiyskih htamoa a tg4&rg5o, MlA, 37, s. 9-57; Nahodka Jelezwgo klyuga u

KSllMK, ?9, I.949, s. too-Io4; Raskopki' zdanila na $ahristarc iyancikcnta, MlA, 15, r95o; KSttMK, 55, 1954i I' B' Bentovig, Ple-tenu izdctila iz raskopk n't gore Mzg, KSIIMK, 6r, 1956, s' 65-69; V' R' Qeylitko, Ossuarii, "stalinskaya modolej", Stalinabad, 5 (571)' 1946; M' M' Dyakonov, Arhzologila Srcdnq Azii' Vestnik AN, L', B, r94B; V' V' Ginzbrtrg, Materiah. k kraniologii Sogda, MlA, 37, s. r57-167i Perau antropohgi' guf;i'^otoiolt k probkrw ,l*gtiro Bakttii, Trudr Sogd'-Tac' Eksp', I, MlA, tr5, t95o; R. Girgman, Raskopki Frantnskal arheologigeskoit delegatsii Foganc, fSttfr4f, XIII, 1946, s. r4 v.d.; G. V. Grigoryev, ,K aoprosu o hudojestB' A' acwnm rcmcsh domrsulmanskogo Sogdz, KSllMK, XII, 1946, s' 94 v'd'; proizGongarnoi Peqereva, E. M. s. 1956, KSllMK,64, Litvinskiy, 74; Tagkent aodkao gomlh Taci*oo, lzvestiya Sredneasiatsk. geogr' obqestva, 19, Rlhfe A' Potapov, A' rg47; III, rgzg Poczdka k Gormm Taci'kam, KSIE, Plarcikmta,

Sogdiant kate istnripskih islagni*, VDl, 1938, z, s' re8 v'd'; G'A' Pug"nkoo"l ElemcnA SogdEskoit arhittkturt na Sicthwasiatskih tenakotah, Materiah Smirnova, Monch' io arh. Uzbekistana, II, Tagkent, r95o, s. rI; O' l'Mowtt gorodiSa Pyan' v'd'; 1954, s. KSIIMK, 48 drr-rgo Plranci*cnta, 55,

diniy

320

Tostov, Po shdam, s. I22.

sr Kisinln tarihi igin bk. E. Chavannes' Documents, s' r4B v'd'; W. Barthold, Turkstan, II, s. 163. s22 B. A. Latinin, Yopost, KSIIMK, 64, s' a3; A' Yu' Yakubovski' Ji,aopis Dreantgo Plarci*cnta, s. 14. i8a Bukinig, TANUzb', IV, s. r9,4; Gaydukevig, KSIIMK' r4, s..ro8, v.d.; Gulyamov, TANUzb., [V, s' ro3'

Focgu'tl n. bnr trmlbn

ORTA ASYA

r82

Ktatkie obgaya harakteristika, KSIIMK, 66, 1956, s, 93-99; Sognnwh, kak rcary istognik dlya istnrii Azii, SV, VI, s. 366 v.d.; B. Ya Staviskiy, O. G. Bolgakov, E. A. Mongadskaya, Piltancikntskol nekropol,

cikcnta, diltskia

MlA, 37, s. 64-98; B. Staviskiy, Isshdouaniye Mazdzistkogo Nckropol dreanego Piyanrikmta, Soebsnija Tacikskogo FAN SSR, XIX, Stalinabad, Ig49, s. 38

jiloy bayi a Kuhndia Pyancikentskogo uledetella, Trudr Sogd.I, MlA, 15, rg5o; O dauh pamyatni*ah Sogdiyskogo izobrazitelnogo iskusstoa, KSllMK, 6r, 1956, s. 63-64; Raskopki jilogo zdaniya na $ahistarc drcuntgo Plancikenti o rg5o, MtA, 37, s. 59-64; A. I) Tereno jkin, Raskopki o- Kulundizc Plancikcnta, MtA, r5, r95o; l. B. VentoviE, Koamika P2ancikatta, MIA, 37, s. r33-r35; N. l. Veselovskin ESc ob ossuar{tah, ZYO, XVII, 19o6; V. L. Voronin4 Prizmu stroitthny doarabshogo perioda a.Srednelt

v.d.;

Raskopki

Tac. ELsp.,

,{zii, KSllMK, 28, rg4g, s. ro3 v.d.; Ia4ni1a arhiuktun dramego.Pyancikenta, Trudr Sogd.-Tac- Eksp., I, MIA, 15, rg5o; Dreanlala stnrilelnaya tzhnika Srcdncy Azii, Sb. "Arhitekturnoe nasledstvo", 3, t953, s. tB v.d,'; Rcznoe daato larqfSanskolt dolinu,Trudr Sogd.-Tac. Eksp.,

Vyatkin,

f, MlA,

15, r95o; V. L.

Gorodige Afrasilab, Taqkent, rge8, s. 37; A. Yu' Yakubosvkiy, rg47 Sogdi2skay ekspeditsila, Jiwpis dreunego Planeikmta,

KSllMK, 2r,

Soob;. Tac. FAN, eo, ry48; Rabotz STAE a r94Z g., KSIIMK. 28, Ig49; Itogi rabot Sogdiysko-Taci*skqt arluologigeskoy ekpcditsii u 19461947 gg., MIA, t5, r95o; Jiropis dreoncgo P2ancikcnta, lzv. AN, Ser. ist. i filoz., tg1o, 7, Nr. 5; Drcunilt Pyanci*ent, Sbornik "po sledam drevnih kultur", M., t95l; Glatsnic aoprost. izugni2a istdrii razaitia gorodoa Srcdnc.y Azii, Trudr Tac. FAN,

29,195r.

Gtiktiirk devletinde So$dlulann ne derece ni.ifrz sahipleri olduklanm yeri geldikge siiylemiqtik. Ttirk kiilttiriiniin anlaErlmasrnda qiiphesiz ki So$d kiilttirti bize birinci derecede yardrmcr olacaktrr. So$dlular btittin Orta Asya gehirlerine yayrlm\ ve otalaida yerleqmiglerdi 02a. Fakat Pencikent'te bulunan iskeletler, bize btrrada oturan hallun tamame; Iranh olduklanm giistermektedir 325. Pcncikent'te mabet duvarlannda bulunan fresklcr, bize bu biilgenin kiilti.ir bakrmrndan heniiz daha Afganistan ve Orta Asya'mn kuwetli tesirlerinden kurtulamamry oldu$unu izah etmektedirlerss. Pencikent nekropolii Ossuarium'larla dolu idi. Bir lran mezhebine giire, iiliilerin etleri kemiklerinden $ynlrr ve bu etsiz kemikler topraktan yapilmq kaplar iEine konudu. Din tarihinde, bu kaplara Osuarium Bu lehirler igin bk. Yakubovski, Trudi Tac. FAN, 29, Ig5I. MlA, 37, s. 157-167; Trudr Sogd.-Tac. Eksp., I, Ginzburg, 'r5 ttoJ''3ri3?10,, *rrr*K, 6r, rs56, s. 6s-64. 8!a

GOKTURKLER

tgg

denmektedir. Pencikent Ossuariumlarrs2? bilhassa Orta Asya'da Yedi-Su gehirlerinde bulunan SoSd ossuariumlan ile biiyiik bir yalanhk giistermekte idiler. rg48-4g senelerinde bulunan bir Pencikent mibedinin duvarla,rr fresklerld siislenrnigti. Bu fresklerin, M.s. VII-VIII. asrlara ait olmasr gok muhtemeldi 88. Mibette bol miktarda ele gegen giviler, kaErk ve ktipeler Pencikent ktiltiirii hak' krnda bize daha ag* bilgiler verebilmiqtirs2e. Mimari tekni$i bakrmrndan Pencikent'de, bilhassa Giikttirk ga[rnda, sivri kemerin Eok yayrlmrg oldufunu giirmekteyizss0. Evlcrin

tavanlan sivri kemerli tonozlarla kaplanmqtrsl. Askeri

bakrmrndan Pencikent'io Horasan'da Kum-Tepe, Harezm'de Angka-Kale ve Kubadiye'nin III. katr ile mukayese

mimari

edebiliriz33z Pencikent'teki birEok evlerin yiilsek kuleler qeklinde yaprtdrklan dT giiri.ilmektedirsss. Bu evlerin askeri maksadlarla yaprlmrE olmasr da gok muhtemeldi Pencikcnt keramikleri baqhca iki tipe aynlabilirler: r. Elde yaprlan; z. Qarkta yaprla'n Eiimlekler. Qarkta yaprlan kaplarda elsenya dig ve bahk sru teryinau bulunmakta idi334. Bu tip kiip ve giimleklere Tali-Barzu, Kifir-Kale ve Ak'Tepe'de rastlamaktayrz ss. Bunlardan bagka Pencikent'te buhuran anahtarlarsso, afag eserlerss? ve paralarss8 da epey bir yektrn tutaxlaxdl. sr?

Staviski, MlA, 37, s, 64 v.d.; Pugagenkova, MAUzb., s. rrl

Veselovski, ZYO, 17, rya6. tts Bele;itskiy, KSllMK, elsp,

I, MIA,

tse

xl-v,

Ig5el Voronina, Trudi S.'Tac.

15, r95o.

Belenitskiy, MlA, 37, s. gr57i Girgman, KSIIMK,T3, s. I4 v.d. so Staviski, MIA, 37, s. 59-64. 33t Aynr eser, aym yer; Voronina, KSllMK, 28, s. ro3. 'ss Litvinskiy, tcSllltf, 64, s. 74; Voroniria, Sb. Arh., 3, 1953, s. r8 v.d. agt Staviski, MlA, 15. ssa Pegereva, KSIE, 3, r947i Ventovig, MtA, 37, s. r33 v.d. 335 Vyatkin, Gorod. Aftai2ab, s. 37; Kronoloji igin bk' Smirnova, SV, 6, s. 366. rbc 6"1"tt;mkiy, K$llMK, zg. 8s? Voronina, MlA, r5' aae gSllf'atl(, 66, s. 93 v.d.

ORTA ASYA

t84

Pencikent'te bulunmuE

V-VI. asrrlara ait at

gemleri,

kuwetli tesirlerini tagryorlardr s0. Oraklar ve difer ziraat aletleri ise yerli bir iizellik giisteriyorlardr34. Oyle anlaqrhyor ki Pencikent, Orta Asya'daki ath giigebelerin at kiilttriinden Eok miiteessir olmuqtu. Stis egyalanndan kiigtik grngrraklar, daha ziyade Qu vidisinde Yedi-Su ve Gtiney Sibirya eserlerinin

bulunmuE eserlerle benzerlik giisteriyorlardrs4r. Kristal piritler ise bize Pazrnk buhlntulannr hatrrlatmaktadrrlar 342. Buluntular arasrnda a$agtan ve kemikten yaprlmrg eserlere de rastlanryordu. Bilhassa kemik yay pargalan, Orta Asya kiiltiir tarihi

bakrmrndan Eok iinemli eserlerdi sas. Taglardan oyulmug eser ve stisler, daha z,yade Giiney kiiltiirlerinin, Afganista,n'rn tesirlerini taEryorlar'& 344. Afganistan'daki $otora ve Begram eserleri ile mukayese edilebilirler. Rus arkeolofu A. M. Belenitskiy'in bulduSu z. mibedin duvarlanndaki fresk tasvirleri, daha ziyade lran'daki Siyaviig efsanesi ile mukayese ediliril5. Bu fikirlerin hepsinde bir gergek payr olmakla beraber bu tasvirlerin daha ziya&e Budist ikonografisinin Batr Tiirkistan'daki bir devarm oldu['u unutulmamahdrr. DoBu Tiirkistan'daki Budist sahneler, Pencikent'te lran an'anesi ile meczedilmiqtir. Pencikent'te bulunan So$d paralan da Orta Asya tarihi tetkiklerinde iinemli bir yer tutar. Baghca Sogd sikkeleri gunlardr: Ifuid $ispir, Vahquman (M.s. 65o16SS-6g6), Takaspadak (69&698), Tarhun (7oo?-7ro), Gurek (7rc-jg7), Turgar veya Turgag, Amogyanlauo ait paralar. Semertand'da baulmrq Arap paralan ise II. r43 (M. 76o-6r), H. r44 Q6v76z), H. r4B (765-766), H. r5I ve H. r53 tarihli idiler34?. Aynca ssr

Belenitskiy, KSllMK, 55, rg54, s. 96, Aynr eser, r. 4-I, g, ro. sar Aynr eser, r. 5-r, 4; s. 38, 3{s Aynr eser, s. gB.

4-27.

8ao

343

Ayrr eser, r. G4.

8na

Aynr eser, s,

46.

M, M. Dyakonov, Obraz KSIIMK, XIa r95r, s. 34-44s16 O. I. Smirnova, KSIIMK, 845

S2aail-Sa

Srcdne2

Azia*ko1 mifologii,

66, 1956, s. 94; KSIIMK, 6o, 1955, 9Z{8; KSIIMK, 55, 1954, s. 5r. s4? O. I. Smirnova, KStlMK, 66, 1956, s. 97; KSIIMK, 6o, rg55,

s. ro3-ro6.

GOKTURKLER

rBs

Qin'de Kuzey Chou devletine ait (M.s. b57.58) bir para ile &Sg-+S+), tarihlerine ait bir Eftalit dirhemi ele gegrniEtiffi. Bazr So$d paralannda gekik gtizlii veya Morrgoloid insan tipleri de giirtiltiyordu 34e.

BATr

riinrisreN geninr,nni

ITAKKINDA TA,HLi r,i s is LivocRAFyA IJsrugana'nrn VII-X. asrrlar arasrndaki tarihi ve buluntularr igin bk. N. Negmatov, ()sr,xSana o VII-X. aa., M.-.L., rg5l; Etno-antropotojik

durtrmu igin bk. N. N. Negmatov, K wprosu ob cmigakoy pinadlzjwsti naschnila Ilmqane, KSllMK,6r, 1956, s. 19-38; buluntular_igin bk. O. l. Smirnov, Arluologigaskic razacdki a Umqarc a rgso g., MtA, 37, s. r8g-a3o. Merv kerami$i ve testi firrnlan igin bk. V. Sarianidi, Kcramigeskic pcgi gorodig drconzgo Merua, izrabotYu TAKE rg5o goda, Sb. studengeskih rabot Sredneaziatskogo Gos. IJn-ta, 5, r95d, s. 168-188, r8 resim; (VI-XII. asrrlara ait); IV-XV. asrda Merv mimarisit Z,'A, Alhomova, Pobaol

VIII ottyada tuTAKE po izugcnilu rabala gorodiga Starogo.Mema, TYuTAKE 2, r95r, s.4O+-+r2. Bara&r9a'daki â&#x201A;Źski mabed duvarlannda da duvar fresklerine rastlanmrgtr. Umumi olarak bk. V. A. $igkin, Barahga,ZY, rr, tg5o, s. rr7-r28.

otgct

Buluntular daha ziyade

IV-VI.

VIII-XI.

asrrlara ait idiler.

. N.D. Logofet, Na 5r; V. l, Masalski, Turkcstanskiy hraL, Rossilya, XIX, SPb., igr4, s.736 v.d.; M. M. Dyakonov, Arluologigcslcic rabaa a Nijum tzgnii rchi K4finrigana (Kobdian), MlA, 37, s. 253.293; A. P. Kolp akov, Iz nedawugo proglogo Kubadiana, MlA, 97, s. 3oe-3o6. Kubadiye daha ziyade Hun ga$rna ait bir merkezdi, Son katlan Gitktii* Taht-r Kuwid ve Kubadiye harabeleri igin bk.

granihah Sredwy

Azii,

III,

SPb., r9o9, s.

ga$mn baglangrcrna tesadill

eder.

Ayvaca harabeleri igin bk. B. P. Denike, Ekspcditsita Muzqa Vostagnh Kultur o Tcnuz, Sb. "Kultura Vostoka", I, M., 1927, s. r8 v.d. Vahga harabeleri: A. M. Belenitsliy, Otpt o raboh ValuSbgo otryda a rW g., s. r4 v.d.; A. M. Belenitshiy, Otgct o rabotc Valqskogo o@ada t tg46, MtA, 15' r95o; Otgct o raboh Ydzgsbgo otr. a rg44, MlA, I, 15, rg5o; Drcwtiy gorod, K. Taci'

kistana, rr8, 5r5a, 1947. Zere$an ovzutrnur toponomisi igin bk. O. gakoy tapogrqfii

MlA, 15, r95o; /eraf;na

t. Smirnova,

Yoprostt

islrl'i-

TQminihi,acrhtugo /crcfgana, Trudr Sogd. Tac. Arh. Eksp.,

Arkeolojik durumu igin: Arlwhgigcskiy raaniki

rgtT g., Trudr Sogd.-Tac. Arh. ELEp.,

I, MlA,

bassqma

15, I95o, $. 47 v.d.i

MlA, 37, s. 168-188. Diter buluntular: N. l. Pokotillo, Puteystuic o lcntralnoyu i Yosbgmgu Bulura, tzv. RGO, 25, SPb., r88g; V. l. Lipskiy, Gorna2a Eulura, SPb, r9o3, I, s. 3o8; SborniL geogr. Topogr. i statistig. Mater. po Azii, VII' 8{8

KSIIMK, ffi, s. 99.

s$ KSllMK, 55r r954r s. 5tl,

r2-4.

ORTA ASYA

r86

SPb., r8g'4; G. Bonvalot, Du Caucasc aux Indes I triaers le Pamir, Paris, 'r88g, s. rg8 v.d.; iligkent harabeleri igin bk. MIA, r5, r95o, s. 146 v.d. Hi6ar harabelerinin mimari bahmrndan tetkiki igin bk. L. S. Vretanitskiy, Arhitektunqc pam2atniki Gissara, MIA, 15, rg5o. X. asridan ewelki Huttal igin en dnemli ettid: A. M. Belenistkiy, Istor;teo geogrqfigcski2 ogerk

Tac. Arh. Eksp.,

Huttalya Srcdncaekwh arenen do X. a., Trudr Sogd.-

I, MIA,

15, r95o.

Tali-Barzu'nun 5. ve 6. katlarr, VI. ve

goryev, Tali-Barar kak parryatnik t94O s. r5o-r52. Tacikistan gehirleri

Pispcktiu

29,

arluologigcskogo

VIII.

asra ait idi: T. V.

do Munlmanskpgo Sogda,

Gri

KSIIMK,

r3,

ve buluntulan igin bk. M. M. Dyakonov, izugnia Tacikistana, Trudr Tac. FAN, SSR,

3 Rabott Taciksko-Soglytskol arluologigcsko2 ckspeditrii o 1946-1948, X, rg,48; H. Field, Archac.ploghal ncws, Russia, AJA, 55,a, April, l95r; R. N. Frye, Tafiun-T*hiin atd ccntral Asian histary, Harvard Journal of Asiatic Stud.ies, 14, Nr. r-2, rg5r, s, r2g v.d.; Verdifi malzeme bakrmrndan gok iinemli, fakat neticeleri bakr mtndan ilmi. bir krymet tagrmryan antropolojik bir etiid: V. V. Ginzburg, AntropologQeskie materiah k ctnagmcat Tacikou, KSIIMK, 6r, 1956, s.45 v.d.; A. V. Gurskiy, Naskalnic rinnhi a Gorna-Badalryanskoy autarcmoy t95r

Soobeniya Tac. FAN,

DAN,

Tai.,3,

rg52, s..33-37,8 resim; Itogi arheologigeskiy issledoaanilt ist. i Fil., 8, rg5r, r; ltogi, Arh. issl. 1949 8., Vestnik AN, r95o, 5, s.9B v.d.; Itogi, Arh. issl..r949 g., lzv. AN, 7, r95o; Nr.3, s. e85 v.d.; C. I. Kapogina, Pldnum LOIIKM fu Arhzologii Sreduy Adi, VDI, $&, 4i A. P. Kolpakov, Arluologi4cskie pamyatniki na fogc Tacihistana, Soobqeniya Tac. FAN, l, tg47i B. N. Kastalskiy, Istoriko gugrqfigcskil obzm Surhanskoy i $irabadskolt /olin, Vestnik irrigatsii, r93o, 3, s. 5 v.d. (Daha ziyade Amuderya kenarrndaki abideler hakkrndadr). Orta ga$da Tacikistan ganak giimlekgiligi, ginicilifi ve tiirbeleri igin bk. B. A. Litvinskin Nouie ma!,eiah po arheotogii Tacikistaae, KStlMK, 55, t954, s. r39 v.d.; N. G. Mallistkiy, Ugcbrce posobie po geogrqfii Tacikistana, TagkentSemerkand, rg2g, s. r49; N. Ya. Merpert, Nckotorie itogi polewh arh. issledooanj o 1949 g,: VDf, r95o, Nr. 2, s. ze5; A. L. Mongayt, Obzor poleaih isshdooaniy, ltUf v t9447 g., VDI, rg,48, Nr. 2, s. r59 v.d.; A. Monheit, Von dcn russisclun Aasgrabangcn im Jahrc rg47,}Iistoria, I95o, I, Baden; N. T. oDlasfi,

1946-195o gg., lzv. AN, Ser.

Nikolstay, Ingi rabot Sooetski.h arluologoa za ug46-rg7o gg., VDI, tg5r, Nr. 4, s. 225 v.d.; A. K. Pissargik, Z. A. $irokova, MuzE arluohgii. i ctnogrdii, IOON AN Tac., 2, 1952, s. 12r-r32; A. A. Semenov, Panryatniki Aritkot laitun a Sredrcy Aziio V, Knige "TaciListan" Tagkent, 1925, s. I43 v.d.; Matnialnic panyatniki lranslal kultun

Sessiya OIF AN

3e, r95o, s. 9 v.d.; Sessiya

ligev,

Sre&qt Azii, Stalinabad, 1945, s. 5 v.d.;

llMK AN za tW, bk. KSllMK, 32, r95o, OIF i plenum lltul( eN, za rg4g:. I. I. SMO-

Plenum

Arluologigcskiz rabob o Dangare a r94z g., IOON AN Tac., 2, rg52, s. g3-Io7; Sogdiysko-Taeik, arheolog. Eksp. I, M.-L., r95o (MIA, r5); keza bk. MtA, 37; B. Ya. Staviskiy, Arluohgi.gcskoe isshdoaanie'Tacikistann,

r8l

GOKTURKLER

VDI, rg5e, r, s. 165 v.d.; Kinjalov, R. Y., Izugeni.c dreowgc miraa otdth Voltoka Gos. Ermitaja, VDI, 1952, Nr. 3 (Staviski'nin birinci etiidi.inde gok genig bir bibliyografya vardr); S. P. Tolstov, Dostijmia Sowtsko2 arluohgii, Sbornik, IOSVST AN, L., 1949, $. 76g; A. D. Udaltsov, Arh. izugnie Vestnik AN, 19,47, 5, s.33; V. L. Voronina, Prient stmitdstul Tclnihi doarabskogo pcrioda o Srednqr lzii KSllMK, e8, rg4g; V. V. Vinkl er, Omoonic arhzologipskir kollcktsii respublikans*ogo inoriko-kracwdgcskogo Muzcla Taci*skoy SRIMK Tac., I, Arheologiya, 1952, s. 87-93, 4res.

coKTt-rnrr,nn vE so6D riir,riini_l W. Barthold, K ooprosu otb assuaiyah TurkCstnnskogo haya, RKISVA, 8, r9o8; Otgct o kamandroake a Tukcstan, lRalVtt<, tg22, IT; Berngtagr, SogdEshay kolonizatsiya Scmireg2a, KSllMK, Vt, rgr4o; MlA, 26, s. r33-r42; Izpbraj& Sogdiyka a korophstitu QrAtkq Dolizr, KSIIMK, XIX; A.. M. Belenitskiy, Do Musulmanskih kultah Srednzy Azii, KSllMK, a8, tgr4g, s.83-85 (Miisltimanhktan iinceki Orta Asya ktilttri.i hk.); A. Yu. Borisov, K Istolkooan!ru izoibrajcnilta na Biya-Nalmawkih ossuai2ah, Trudr otdela Vostoka, Ermanitaja, II, r9,4o, s. 46 v.d. (Orta Asya'da ossuarium ve heykelcikler hk.); V. Qepelev, Anti4anala stadiya a istorii iskusstaa nciodoa, SSR, M.-L., rgr4r, s.59 v.d.; G. V. Grigoryev, (oroaztrigskoc koshlaaniliSa a K*lak F'ily'rnt pod Samarkandon, VDl, 1939, r, s. r47 v.d. (Semerkand ossuariumlan hk.);

TOVE, II, rgr4o; KSIIMK, VI, rg4o; KSllMK, XIII, 1946; .Ot4ct ob arluologigeskoy razocdki a Tanggrulskom rayonc Uz SSR" O rg4 g., Tagtent, tg35; O. M. Daltoi, Tlu trcasurc of Oxas, s.3 v.dd.; N. V, Dyakonova, Tcrrakotoua.lta figurka (ahaka, TOVE, ll1' obraz Siyorya a Srcdwasiatsko2 nifohgii, KSIIMK, XL, r95r; A. A. Freyrnan, Dahrooannu Sogdi2shie dokununh s gort Mug i Taeikistane, Dokladr gruppr vostokoved. Trudr tV. AN SSR,

XVII, L.,

1936,

rtr:^; Sogdiski nkopisny dokunwtt,

VDt,

1938,

(3),

s.34; A. f,r.an, $ananizn, Ankara rg54, s. r8r v.d.; K. fnostrantsiev, K istaii do Musahnanskoy kulhm Sr.dnq Azii, ZVO, XXIV, 1916; ZVO, rol-r 14; A. Kalmukov, Otkitila Kastakkogo "Bi2a-Naymanskic osnraii,,, Krujka Liyubiteley Arheologii, g. XIII, s. 5r v.d.; B. N. Kastalskiy, Bia-Na2maiskie ossanrii, ProtokohTurkestan, aynr.yer, s. 15 v.d.; T. N. Knipovig, KSltMK, XXVIII, 1949, s. 7+ v.d.i V. l. pilyavskiy, .Srtsouu soorujmi2a drcanego Mmta, Noa. isshd; po Ist. arhiukt. narofua,SsR, M., 1947, res. 5-g; A. Potapov, Rclyfi drcauy Sogdiant iinrigcski istarrik,VDt, e, 3, rg38; G. A. Pugagenkova, Arhiltktwa Srcdntaziatsko2 antigeosti, YDl, I95r, 4, Arhiukntnu Panyatnihi,iVi.n, Trudr YuTAKE, I, A,5kabad, rgr49, s. a4o v.d.; Elanuntt SogdEsko2 uhihkhn na Sre&uazia&kih tarakotoh, Matcrialr po arheologii Uzbekistana, II, TagLent, rg5o, s. 8 v.d.; K poblcttu ooat*rcacnic "$atrwth,Muzokea" Hmasana, Materiab YuTAI(E, I, Agkabad, t949, s. 59 v.d.; G. K. Rudov, Voprosu o wm4iaiya Sogda YII-Vill. oo.i

ORTA ASYA

r83

SRIKM Tac., f, Arheologiya, rg52' s. 59-72; B.Ya. Staviskiyt K ttayosu illcohgii do Munlndnskogo Sogl4, SRIKM Tac., I, Arh., r95e; O- f. Smirnoia, Matzriah k swdmnul kotalogrt Soglilskih morut, EY, VI, r95a, s. 3-45; Sogdi2skic monett iz raskopok o Pyaiirikmta, KSIIMK, e8, 1949; N. V. Struve, Yosstanic a Margiaw Pridarii, Material. YuTAKE, I, A,;kabad, tg+g' s. 27i A. l. Terenojkin, KSllMK,33, r95o, s. r5r v.d.; S. P' Tolstov,Ossaati wwgo ntobtgtugo tipa urygwtu Pastattbtti skulparnmi izobrajayami lyudlz iz obojamry glint, Iztr. AN SSR, VII, 6, rgso' s. 578; Dreanu Horczmiskia pantltatniki a Katakalpakii, VDl, rggg,3, s. r95 vd'; Drcwnsti Yahwgo Horczma, VDl, rg,4r, r, s. 164 v.d.; K.V. Trever, Gopa$ah'pastr.th'&ar, TOVE, II; V. L. Voronina, Izugmiya arhitckan dranugo Pyancikmta, MlA, 15, M.-L., rg5ol Arhiteiarnu pamltatniki dreougo Pyatuihcnta, MlA, 37,.s. gg-rgz1, Pric.mu sboitelnoy tttniki do Arabskogo pcrioth o &atnty ledi, KSllMK, e8, 1949; Stroiblm2a tchn*a dreougo'Hore4na, Tndt Horcansk. ,4rhalag, Efur'td. AN, SSR, M. rg5z; A. Vyazigin, Ossaii s gondisa Kdah-Kr, VDI, 19,48, ob

P.]olstov, SA, 18, 1953, s. 316 v.d.; Kcramike A2ttamamcmcni Kayma, Trudr AN. Uzb. SSR, I, Termezk. Arheolog. Eksped., II, TalLent, I 1945, s. 45.

s. t5o-r55; S.

Sog'd iilkesi, Amud.erya ile Sirderya nehirler ara$ndaki biilge idi. Ticaretle upagan SoSdlular Orta Asya'ya yayrlmt$ ve yer yer koloniler kurmuqlard,r. Aynca Orta Asya'daki ipek yolu ticareti-de tamamen onlann elinde bulunuyordu. Gdktiirk devletinin bilhassa ilk zamanla:rnda SoSdlular, Giiktiirk kagan' lanna miiqavirlik ctmiglendi. Meseli Bizans imparatorlu$una Gitkttirk kaganr t:ralindan elgi olarak giinderilen Manyah adh Eahs bir So$dlu idi. Gdktiirk kaganlanmn bau ilemi ha,kkrndaki bilgileri de daha "ziyade 'So$dlularrn verdikleri haberlere dayanryordu. Gttkttirk gagmda Orta Arya'run her tarafrna dal budak salan So$dlular yer yer koloniler kurdular. Bunun neticesi olara,k siyasi ve ktilttirel rolleri btisbtittin artrru$ veUygurga$nda, Uygrrrlar iizerindede gok miiessir olmuglardr. Sr$ t&oedc

Glhtffi trrt rcdlrhn

Zerefgan veaisindeki Mug-Tepe'de birgok Sofdga vesikalarla birlikte Gbktiirk yazrh eoerler de bulunmu$tusff. So$dga vesi-

kalar Tarhun Divastig adh bir So[d reisi ile ilgili idi85r. Bu vesikalar bize gdster,mektedir ki GOkttirk hakimiyetine giren Sogd iilkesinde Gtikttirk yaa$ da kullanlma$a baglanruqu. t60 Berngtam , Drcou Tirrskiy dalattunt iz hgda,Ev, V, r95r, s. 65-75. Fre ym an, Datiroounu Sogdi2skic bkuttutth s gon Mug o Tui' kistau, Trudr IVAN, XVII, s. r53 v.d.;'EV, V, s; 65 v.d.

sl A.

GOKTURKLER Pencikent yakrnlarrnda, VI-VIII. asulara ait

I89

iglerinde at

bulunarr giigebe Tiirk mezarlanna da rasthyoruz Seia So$'d kolonileri, bilhasia Yedisu bolgesinde gok srk olarak YGal.Sr'a. fohrdtrt yerlegmiElerdi. Gtiktiirklerin hiikiim siirdti$ii sahalarda giirtilen Iran ktilttir ve san'at tesirlerinin yayrlmasrnda bu Sold kolonilerine ait san'atkirlarrn rolti biiytik olmu tu. Yedistl dolay. larrnda elde edilen buluntular, burasrrun ath gtigebe kiiltiirlerle yerleqik So$d kiilttiriini.in birbirine kangtrfr ve birbirlerini tamamladrklan bir yer olduSunu giistermektedirlerss. Orta Arya'da So$d kolonilerinin yayrhglanna paralel olarak /er' diittliik veya Mazdeiem de yayrlmrgtr 8il. Bu sebeple Zerdiigt dinine veya onunla ilgili mezheplere'ait eser ve adetler nerede bulunmuEsa, orada So$d kolonilerinin de bulunma ihtimalleri hatrra gelmigti. Gtikttirkler de bazr Zerdiiqt idetlerini iiirenmiglerdi. Meseli Bizans elgisi Zemarhos, ates iizeinden atlatrl35r.

mrgtr

355.

Yedisu'da,

V-VII.

asrrlara

ait So[d kiiltiir

Sukuluk, Kenbulun ve bugiinkii adr ile

merkezleri,

lvanskoe idi356.

Bu gafrn en iinemli eserleri yuvarlak kapaldr ossuraium'larlass? kadrn heykelcikleri idi 358. Pencikent'de oldu$u gibi Sukuluk'da da lran tannlan ve mitolojisi, Greko-Budist ikonografisi ile ifade ediliyordussD. V-VIII. asrlarda, Sukuluk'da So$d. kolonilerinin gol kesif bir faaliyeti vardr. Bu qa$a ait Sukulul eserlerinden kiigiik bir SoSd heykelci['i, tetkike deser bir eserdiram. Heykeller,ya do$rudan do$ruya heykel olarak yaprhyorlardr veyahut da kaplar v.s. antropomorf bir tanda Eekillendiriliyorlardr (Lev. rg, r, gz). Bu eserlerde eki Yunan kiiltiirtiniin Berngtanir, aynr eser, s. 25; V. l. Sprigevsk iy, Pogrcbcnic s korcm Ts2a4eletila n a,, Trud. Muzeya Istorii narodno Uzbekistana, I, Ta$kent I95I. 352

scrcdint

i5s Berngtam, s6{

MlA, :6, s. i33

Berngtam, Soglisha2a MlA, 26, s. r33. aos

B. Q[2vannes,

s6' Berngtam,

v.d.

kolonizatsilta Scmircgya,

Docummts,

a35.

MlA, 14, s. Iro. 86? Ayru eser, T. LXII. Lev. ' t58 Aynr eser, T. LXI, 5. 85e Aynr eser, T. L, r-4; LX. ilo Aynr eser,.T. LI, LII; SA, XI.

Lev. r9.r.

KSIIMK, VI,

r94,o;

I9O

ORTA ASYA

izlerini giirmek de miimliind.ii 86r. Heykellerin bagla'nda iig $illnrti_sasanl tagla' da gdriiltiyordu. riazrla.na gti,re bu heykellâ&#x201A;Źr Kubadgah'r temsil ediyorlardleoz. Bu qekildeki birlqtirmelere kargr daima ihtiyath olmak lizrmd'. Ategperest sog,alann iyinlerde kullandrkla* qyalardan elimize geglnler, ant"opoTotf kaplarla (Lcv. rg,r )igterinde atE yakrlan ateqdenlik_ lerdi (Lev. 33,2 ) s.Bu arada ossuarium'lara air kapiiciara da gok rastlanmr$tr s04. Kapakla'n tepelikleri elaeriyeile hayvan Eeklinde i.isl0plandrnlmrgtr.ss (Lev. r g, z ). Keramikler i.izerindeki stisler umumiyetle basma srretile yaprlmrEtr. eanak giimleklerin iizerinde inci dizisi .ve rozetler srk srk yer almrE; bazr

figiirler

ve kabank siisler yaprytrrrra s'retile kaplann tize"ine y.pig*rtmrglardr (Lev. 3o). 4sasen Yedisu btilgesinin reramilJerine ait kronoloji heniiz daha iyice tesbit ed.iltig dq$ildir.

coxri,inr'IERD E z enoiigr

AN,ANnr,E,

O!!. fr' 'ar

Gttktiirk devletinin igindeki ath ltiEebe Tiirk halklannd.an &rsmrmn atEperestlik, ya.ni Zerdtigt dinini kabul etmig olmalan gok muhtemeldi. Yukanda da balxettifimiz gibi, B?uT elgisini atef tizerinden gegirme merasimi, y.p.r, ii*_ seler Ttirk olmasalar bile, Giiktiirk devletinde Zerdtiqiltik an'anelerinin yerlqmig olduiunu bize gdstermesi bakrmrndan enteresan bir hadisedirsff. orta Asya'da Zerdiigt dinini kabul eden gtigebelere ait taprnakla'n, daha ny,d.e arabalar tizerindeki gadrlar iginde bulunmasr gok muhtemeldiss?. Bununla Orta Asya'dz bazt ktigtik atesgedeler de ele gegmiEtieos. Zcllll rt $ Zerdtigt dininin bir mezhebine giire, bir insan iiliincer. L.h th !f,iiltintin etleri kemiklerinden srynlrr ve-kemikler ayn bir kaba .$r lltt* konarak giimiiliirdii. Ilim dilinde bu kaba ossaariuh denir. Tiirk t!ilr-la

bir

Ayru eser, s. rI3.

s e

Ayru eser, T. LVII-LIX. ZerdiSt dininde bir insanrn gtingrhlardan temizlenmesi,

ut Aynr eser, s. t t4. !s Aynr esâ&#x201A;Źr, s. rr5-rr7. s'Aynr escr, T. LVII-LIX.

d6s alt4trlmaq| suretile yaprludr. t.? Berngtam, MlA, e6, s. r3g-r4e. * Aynr cser, ayru yer.

areg tizerin-

GOKTURKLER

hakanlanmn Horasan ve Batr Tiirkistan'a tayin edilen Giikttirk gadlan ve yabgulannrn Zerdiigt dinini kabul ederek bu an'aneleri bizzat kendilerinde de tatbik etmig olmalan gok muhtemeldi 36e. Bu ananelerden Manas destanrnda da bahsedilirdi 37o (bk. Lev. rg,z). :

9 ffi 'C{6.

Levha Ig

Qu vAdisinde bulunmut, So$dlulara ait eserler: r. Heykeller; r. Ossuariumlar.

En karakteristik Batr Ttirkistan Ossua,riumu gi.iphesiz ki Katta-Kurgan civarrndaki Biyanayman'da bulunan, VI. asnn sonuna veya

VIII.

asnn baqrna ait bir eserdi (A. Ya.

Ossuariunrlarrn Ti.irklerle ilgisi bakrmrndan bk. Abdi.ilkadir lnan, r9ff, s. I8r v.d.; Barthold, Otgal, lRAtMK, rgel, II. ',$ammizm, Ankara, Tiirkistan ossuariirmlan igin bk. IL l. tnostrantsev' ZVO, I(XIV-, 1916; 36e

W. Barthold, RKISVA, 8, rgoS; Borisov, TOV$ VDI, r, g, rggS; Bern$tam, MlA, s. rg8. r?o A. lnan, $ananian, s. r8r v.d.

II; A. Potapov,

t92.

oRTA ASYA

Borisov, Izobrajeniya na Biyanaymanskih ossuariah, TOV, e, rg4o, s. 4B). Batr Tiirkistan'daki So[d ossuariumlan ,to'gelr idiler. Yedi-Su'da yani Orta Asya'da bulunanlar ise luadrlak bir Eekilde yaprlmrglardr. Bu sandrklann veya topraktan yapilmrg kaplann tin lsmr, umumiyetle lran mitolojisine ait resimlerle siislenirdi 37r. Bu resimlerin tetkiki, SoSd san'atrrun Orta Asya'daki mahiyeti haklsnda da bize bir fikir verebilmektedir. Bu resimlerden anhyoruz ki her ne kadar Gtiktiirk Ea$rndaki Yedisu So$dlan esti Sasani an'anelerini devam ettiriyor idiyseler de di$er yandan da Turfan ve Kuia'daki Budist kiiltiiriin tesirle,rinden kurtulamamqlardr

aza.

Oae Aryr'&

Orta Asya'da ve TiirHcrdeki tag Eekilleri ve taglarla ilgili an'aneler heniiz daha tetkik edilmig degildfu. Gtikttirkler devrinde Sasani taglanrun gerek tezyinat ve gerekse qekil itibarile Orta Asya'da giiriinmeye bagldrlnm miigahede ediyoruzs?3. Bizim fikrimize giire, Giiktiirkler iizerindeki bu gibi tesirler, do[rudan doiruya lran'dan gelmiq olmaktan ziyade, Do['u Ttirkistan'daki Eehirlerden girmig olmahydrsTa. Orta Asya'daki Sasani taqlan, Hun devrindeki kruganlarda da giirtilmekte idi 3?5. ZcdrfF& .n Bilindi$i tizere cennet kuEu esas itibarile bir Qin motifi mrillcdo Le idi. Fakat sonradan lran'a da girdi ve Zerdtiqtlii$iin en 6,nemli M'G6&I toto sembollerinden biri olmuqtu. Zerdi.iEtl{ikte hmol ve cennetkusu, ates ve gtinesin birer sembolii idiler. Bu motiflere, Giikti.irk ve Hun dewine ait kurganlardan grkan kumaq ve eyerler iizerinde gok rastlamaktayn. Ayn apr yerlerde de siiyledi!'imiz gibi Prof. Kiselev, cenrrt kugu motiflerini Orta Asya'da bir Qin tesiri olarak giistermektedir. Halbuki BernEtam bu motifi bir lran sembolii olarak kabul edar s?0. Bizce Prof. Kiselev'in fikri kabule daha gayandrr. Orta Asya'daki Sukuluk buluntulannda.ele gegen horoz ve cennet kugu motifleri, Ira"nhlaqnu$ ve her bahrmdan lran karakterine biiriinmtglerdi3??

S.f,.! blba

!?r Berngtam, MlA, 16, s. r38 v.d, t?t Aynr eser, aynr yer. t?r Berngtam, MlA, 16, s. r4o. r?r Bu gehirler Kuga, Turfan, Karagar v.s. idi. r?5 (J6111s1i olarak bk. L. R. Krzlasov, KSllMK, t9, s. 48-54. e' Bernltam, lzobrajnit Sogdi2ua, KSltMK, tg. r? Bu motifler igin umumi olarak bt. K. tnostrantsev, ZYO, *4,

r. lg4 v.d.; K. V. Trever, TOVE, II; Dyakonova, TOVE, II.'

coKTUnrrsR

t93

r&tt t tl Gtikttirk gafmda, bilhassa Altay daplarr etr{r1d1 toPra}tan rcylddrlorl yaprlmrq ktigtik irisan ve hayvan heykelciklerini de gok bul*ut tuyrr. Bunlar d,a Zerdtigt dini ile ilgili sernbollerdi. Bu eserler bilhassa Qu nehrine diikiilen Sukuluk .gayr iizerinde, Ruslann "Quyskaya d,oline" dedikleri mevkide gok bulunmuqtus?E. Bu tip figiirlere kaplar tizerinde de rastlamaktzyn' tacr gok MeselA btiyle bir rfrtiyar fiSiir_qltiin givtltl eatererandurzo. 3o1i*lirlerin daha ziyade Olti gOmme merasimlerinde kultamldrklarr anlaqrlmaktadr. Bunlar, bize TiirkIerdeki balbal an'anesini de hatrrlatrrlar (bk' Lev' l9)' Ikinci tip heykelcikler grubu lran mitolojisinden -lt^Ttq' baqlarr insan ve viicutlarr hayvan olan hcykelciklerdi.- onceden hazrrlairan kahplara kaba olarak dtikiilerek yaprlmrg bu toprak hcykelcikler, dubad-$ah'da eElerine rastladr$rmrz lran eser-

lerinin benzerleri idiler. Bu eserler, Orta Asya'da Zer' dii$tli.i$iin ve lran kolonile rinin zamanrn4za kadar gelen hatrralandrr.

mimarisi w, kerami$i sar, silihlarr ss hakhnda da gok siiylenecek Fyler vardrr.

Bu kaydettiklerimizden baqka SoSd

Fakat kitabrmrzrn hacmi buna miisait def'ildir.

37s

Berngtam, MlA, e6, s.

s?e

Bernttam,

s. 146,

136.

aynr eser, aynr

yer. K; lnostrantsev, ZVO, XVIIIT

eo3.

Sogd mimarisi igin umumi olarak bk. V. Qepelev, - Antignaya S. P. Tolstov' VDl, 1939,3, s. I95 v.d.; VDl, r94I, t, r. tb4; Pugagenkova, VDl, r95r, 4i YuTAKE, I, s. z4o' Birinci etiid Budist mimarisinin So[d eserlerine tesiri hk.; ikincisi ise Soldlarrn ktigeli kuleleri hakkrndadrr, Orta Asya'daki bazr eserler iizdrinde bulunan resimlere g6re So[d mimarisi hk. Pugagenkova, Matniah po afi. (Izb*istana, Il, 830

stadiya, s. 19 rr.d.

s. S v.d.; Arap istilAsrndan dncehi Orta Asya hk. Voronina, K wposu ob, s. 35; MtA, 37, s.94 v.d.; Zasrpkin, Athitzkhtra' s. 33 v.d.; Bibliyografya* mtzdaki Voronina, V. l. Pilyavskiy, G. V. Grigoryev'in eserlerinebk' 9sr Grigoryev, TOVE, II, rgr4o; KSllMK, VI, r9.4o; XIII, 19146;

Knipovig, kslluf, 28, 1949, s. 74; Terenoj\in, KSllMKt XTIIII' tg5o, r. t5q; Yyaznitissa, TrudrAH Uz. SSR, I' s. 45i A' Yu' Yakubovski, Sb. "Po sledam drcanih K,tltur", s. l7o v'd' trt R.udo, Soofu. Respubl., I, tg5e' s. 59-72. orb Ao* ts

ORTA ASYA

TiiRcE$ PARALARI A. N. Berngt am,

Tiirgegskiz

monett,TOY,2, I94o, s. t05-r r r; MIA l4;

Tiirgqtskih ftunet, Tilfkohgi.geski2 sbornik, I, M.-L., r95r, s. 68-7e; Drciuin, Its monnaies Tuko'Chinoi'ses, Revue Numismatique, 1896;

Noor2

tip

E. Markov, Iruatayny

katalog Munlmanskih morct Gosudatstacnnogo Ermitaja' Sbp., r896, s, lo3; M. Masson, Monctnu nalndki a Drcdnqt A/i, rgrT-rgz7 gg., lavestiya Sredazkotnstariia, III, Ta;keht, tge8, s. 288; F. W. K' Miiller'

tligtica, II, APAW, rgro, Berlin, tglr; A. Stein, Sarindla, IV, Tabl' CVL; OAK, r8gr, s. rr5; OAK, 19o6, s. I34; W. Radlov, Dia Alttfrr' kiihm Inschrifw ibr Mongolci, s. 358; VDI, r, 1939. Semiregi biilgesinde Qin paralan geklinde yaprlmrg SoSd

yazr$ ile Tiirkge olarak yazrlmrq olan bu paralarin y'ektnu btiyiik bir kolleksiyon teqkil etmektedirss. Bu paralarr tip itibarile Pencikent'te bulunan So$d paralanna gok benzemekte iditer. Eski Taraz qehrinin IV. katrndabulunan TiirgeE paralan M.s. VIII-IX. asrrlara, V. katrnda bulunanlar ise XI-XII. asrlara dair eserlerdi s84. Daha do$'udaki Sarrg-Kurgan'da ise "Tiirgeg Kagan Bay Baga"ya ait bir para bulunmu5tu385Tiirgeg Kaganr Uqele'nin tinvam "Baga Tarkan"drstt. ?39 senelerinde Ttirgeqlerde ismi geqen bir "Baga Tarkan" daha varchrss?. BernEtam,' bu paramn ikinci Baga Tarkan'a ait olduiunu siiyliiyorsa da bu gok qtiphelidirsss. Paralarda Balasagun'a atfedilen 'qKuz Ordu" adt da gegmektedirsse. Bu paralar, a$rhk ve btiytiklliklerine gtire beg tipe aynlmrgtr 9m. 3onradan-negredilen bagka tipteki ttitg"g paralannda, Qagan kelimesinin yamnda damga da vardr 3e1- Bir di['erinde de "Onok tamga" srndair bahsedilmektedirssa. BernEtam'a giire bu tip paralar M.s. 738-74o senelerine ait olmah idi 8e3'

Dro\in

sss

Bk. E.

E8{

TOV, 2' s.

ve H. N. Orkun, Eski Tiirk Taa.tlan,

ro5.

$6 Aynr yer.

g. Qfu2vanncs' ot Aynt eser, s. 47. sec

Doctttruttk,

49.

16'

TOV, 2, s. I.o7. TOV, 2, s. ro9. reo TOV, 2, s. ItI. 8Ee

Ti.irkologigeskiy Sbornik,

8tt Ayru yer, s. 69. "tt Aynr eser, s. Tz.

I, M.-L., r95r,

s. 68-7e.

II, s' Ifu.

Giiktiirk ktildirtine ait yeni buluntular , ToNYUKUKtuN

MEzART

Kiil Tegin'in mezarr yanrnda bulunan tabut, heykel v.s., gok tince W. Radlov tarafindan negredilmiqti. Tonyukuk'un mezannln tasviri ise, etrafrnda bulunan eserierJe ve birlikte ancak r95B senesinde yayrnlanabildi !. Zamanla sanduka ve heykellerin yerlerinin de$iqebilece$i sebebile, bulunduklan yiinIerin bir krymeti yoktur. Fakat burada iizerinde durulma$a defer en iinemli tngs-ele, Tonyukuk yazrtmrn yiiresinde bulunan eserlerin, aga$r yukarr Kiil Tigin'in yazrtrnm etrafrndakilerle aynr olrnasrdrr. Bu suretle Giiktiirk mezarlannrn mtigterek <izellikleri hakkrnda umumi bir fikir edinmek imkinr hasrl olmaktadrr. Dik diirtgen qeklinde olan mezarur giintimiize kadar gelen izlerine gtlre, btiytiklii$ii +o x 30 m. dir. Mezarrn ortasrnda, z.6oxz.6o btiytikltikte ve r.5o m. yiikseklikte,iyekpare ddrt taq'pilika ile yaprlmrq birsanduka vardrr. Sanduka; gekil itiban ile ve drg yiizi.ini.in stislenmig olmasr balqmrndan, Ktil Tigin mezarrndaki egine benzemektedir. Buna benzer Gokttirk qa$rna ait diier bir sanduka da, Tula nehri civannda bulunmuqtu 2. Sandukantn i.izerini kaplayan tagrn ortasrnda, bir yazrt veyahut da bir heykelin konmastna mahsus bir delik agrlmrqtr. Bu delik bir sunak yeri de olabilirdi. Aym yerde ikinci ktigiik bir sanduka daha bulunmugtu. Mezar lusmuun ortasrnda, ktigiik bir birramn temel izleri de g<iriiliiyordu. Bu binanrn iizel olara^k Tonyukuk igin yaprhp yaprlmadrirm bilmiyoruz. E$er onun igin yaprldr idiyse, bu, "bark" dan bagka bir qey degildi. Zira Gokttirk yazrtlannda, Ktil Tigin'in mezan iizerine btiyle bir kiigilk evin yaprldrfrndan ve iqinin siislendi$inden bahsedilmektedir. Yazrtlarda bu ev "bark" adr ile *

Bu konulara ,esas olan eserler, kitap dizildikten sonra elimize gegti$inden, ilgili bdliimlere konamamrgtrr.

r Pentti Aalto,

Materialicn zu dm Alttiirkischen InschriJtrn dar Mongohi,

Helsinki, 1958, s. 4 v.d. r G. Borovk a, Arluologigcskit obshdoaanista sredncgo tcani2a "severnaya Mongoliya", II, lzd. AN, L., Ig27, s. 13

Tolt, Sb.

r96

ORTA ASYA

adlandrnlmrgtrs (bk.s. r 6z ). Mezann yakrnlarrnda ise, Kiil Tigin2in mezannda oldu$u gibi bir gok taq nineler ve balballar giiri.ili.iyordu. Aynr mezarrn etra{inda baqka qaluslara ait mezarlar d.a vardr. Bu mezarlardan bazrlan Prof. Johannes Schubert taraIindan kazrlmrg; fakat raporlan heniiz daha neqredilmemigtir. Bu mezarlarda altrndan yaprlmrg bir Eok siis pildkalarr elde edilmigtia.

YENiSEY

YAzITLARI YERALTI BULUNTULARI

"Yenisey yazrtlarr" adr ile adlandrnlan ve Gdkti.irk alfabesi

ile yahlrnrg kitabelerin etra{inda, son zamanlarda iinemli kazr. lar yaprlmrq ve burada kayda deser bir qok eserler elde'ed.ilmiEtir. Her ne kadar bu kitabelere Yenisey y,azrtlan denmiqse d.e, bunlann btiytik bir ekseriyeti, giineyde, Tuva btilgesindeki Kem nehrinin kollan iizerinde bulunmugtu. Tuva btilgesi, Krrgrz kiiltiir gewesine ait olmaktan ziyade, Gdktiirklerin tesiri altrn-

da bulunan bir kesimde idi. Burasr, bazan Gtikttirklerin cline ve bazan di Krrgrzlarrn ellerine gegmigti. Eski Qin kaynaklan, Gdkttirklerin mengeini de Kem nehri biilgesine atfetmektedirlet'. Bu sebeple Kem havzasrnda bulunan biittin yazfilan,Krrgrzlara mal etmek ilmi bir hareket olmaz. Bir gergek varsa, o da bu bOlgede Kugrz ve Tiirk killtiirlerinin birbiri iglerine girmiq ve karrgmrq olmasrdrr. Bi.iyiik'bir ihtimille Ttirklerin Anayurdu olan bu btilgenin ktiltiirii iizerine e!'ilmek, b:lhassa biz Tiirklerin bir giirevidir. Ruslann son zamanlarda yaptrklan Tuva ilmi araEtrrmalannin neticelerine gtire, Gitktiirk Ea$rndaki Tuva hallcrnda Mongoloid rrkrn izleri gok azdr6. Burada yagryan Ttirkler beyaz rrktan ve brakisefal idiler. Elbette az bir kangma vardr. 196o da L. P. Krzlasov, Tuvadaki kitabelerin 8 Bk. S. E. Malov, Pamyatniki s. rg, XI. a Aalto, Aynr esr., s. re-r r.

dreaw T7ursko1 pismennosti,

M. L. lg5g,

5 B. Ogel, DoluGdktiirklerine aitnotlar aeaesikalar, Belleten, rg57, s. ro3; Nachrichtcn zur Geschichh der Ast-Tiirken, Wiesbaden, 1958, s. 489. 6 Elde edemedi$im bu rapor hakkrnda bana bilgi veren Dr. UIa .Jo, hannsen'e tegekktir ederim.

Liu Mau-tsai, Die chinesischen

GOKTURK KULTURUNE AIT YENI'BULUNTULAR ry7

ve bazr umumi neticelere biz maalesef nikbin deffiliz. Kaggarh Mahmud'la Ragid ed-Din'in verdi$'i damgalar arasrnda bile miinasebetler kuramaz iken, biiyle daSrnrk bir bdlgede damgalara bakarak umurhi neticelere varmak bize' heniiz daha erken bir harnle gibi geliyor. Bununla beraber toplanmrg olan bu damgalar, Tiirk kiiltiir tarihi bakrmrndan tinemli bir malzeme tegkil eder. Bu etiid iizerindeki damgalan toplamrg varma.k istemigtirT. Bu hususta

hakkrndaki tenkidlerimizi ayrrca yapacaSrz, Krzlasov, kendisinin yaptr$r bir &ronolojiye giire, kitabeleri B4o dan gok daha sonraki senelere koymak istemektedir s. Elbette bunlar araunda muahhar olanlan da vardr. Fakat kendisinin kul landr[r filolojik ve epigrafik kistaslar Eok zayrftrr ve giirtiniige giire bu husustaki bilgisi de gok azdtr. Meseli Uyug-Arjan (veya Uyug-Arhan) yazrtrndaki "mar" kelimesinin okunugu qok qi.iphelidir. Bu yanhg okunuga dayanarak, yazrr)n Uygur'lara aidiyetini stiylemek doSru olmasa gerektire. Di$er fikirleri de bununla kryaslanabilir. Uyug-Arjan yazrtrnrn yakrmnda bulunan mezarlar, 1916 da kazrlmrq, bir gok kadrn ve erkek isiskeletleri bulunmugtu. Erkeklerin iskeletleri, ba{r-doSu istikametinde uzatrlmrqtr. Kadrnlarrn baglarr da batr tarafina do$ru konmuqtu. Mezarda buhinan muhtelif eserlerin yamnda, bilhassa koyun kemikleri nazart dikkatr gekmekte idi. Eserler arasrnda tek aSrzh bir brEak, at gemi, halkah ve tablah iki iizengi ve iki toka bize kiilttr tarihi balammdan bazr fikirler verebilmektedirlo. I(rzlasov, ayrr bir makalesinde Tuva mezarlanm giiyle bir tasnife tibi tutmuEtu : r) Kurganrn toprak lurnrnrn altrnda, bii katakomb iqine gtimiilen iiltiler. Bu mezar tiplerini Uygur Kurganlan adr ile adlandrrmaktadrr. z) Altay Tiirklerine ait ath taq kurganlar. 3) Yerli halka ait, at,n olarak giimiilen iiliileri ihtiya eden tag kutganhr rt. Bu tasnif 7 Noaa2a datirouka pamlatnikoo Enisqskoy pismznrcsti, SA, r

196o, s. 9z-

20.

s Aym esr,, s. gg vd. e Aym esr., s. gg-roo. 'lo Aynr eser., s, gg, ris. a. 1r L. P. Krzlasov, Etapt dreonqt -fil., 1958, 4; SA, 196o, 3, s. 99.

islaii Tuui, Vestnik MGU, rer.

ist.

r98

ORTA ASYA

de heniiz daha miina.kaga edilebilir bir konudur. Elegeg yazrtmrn yakrnlarrnda da bazr hafriyatlar yaprlmrEtr. Bilhassa Uyuk nehri civanndaki Malinovka kurgam. iizerinde durulacak bir buhmtu yeridir 12. Qrkan eserler Krrgrz kurganlan ile mukayese edilecek olursay GOkttirk ga$rndan sonraki devirlere ait oldu$u giiriiliir r3. Fakat kayrg uglarrrun tezyinatr da, bilhasa Altaydaki Giiktiirklere ait Kuray buluntulan ile biiyiik bir benzerlik gristerir (Lev. r4). Avar eserlerini hatrrlatan tezyinatstz kayrE uglarrnrn ve tokalann muahhar devrirlere konmasr biraz giigttir ra. Her ne olursa olsun, Kemgik ve Ulug.Kem havzasr Krrgrzlardan daha ziyade, Gdktiirk kiilttir gevresi iginde mtitalea edilmelidir. Giiktiirklerden sonra bu btilgenin, Krrgrz ve biraz da Uygur kiilti.iriintin sahasr iEine de girdi$i bir gerEektir. TALAs vAoisiNosri coK'runx yAzrrLARr Talas nehri kryrsrnda Griktiirk yazsr ile yazrlmrg kitabelerin de bulunmasr, bu biilgede Giiktiirk hakimiyetinin yalnrzca qekil balcmrndan yayrlmrg olmadr['rnr bize giisterir. Tiirk kiiltiirti, yazr dili ile birlikte Talas havzasrna niifi0z etmiqti. Bu yazltlaxa bakrlrrsa, Ttirkler yava$ yaval yerleqik hayata girmig ler ve zfuaatla meggul olma['a baglamrglardr. Nitekim EvliyaAta yakrmnda ki Ayrr-Tam-Oy'da bulunan ta$ yazrtrn sahibi, tarlasrnr ve su hendeklerini, yani "4tt1" rnr tanzim etti!'inden bahseder r5. Bu yazfi, bize Tiirklerin ziraatla da u$ragtrklanru ispat eden gok iinemli bir vesikadrr. Gene aynr yerin yakrmnda bulunmug olan bagka bir mezar tallnda ise, g<igebe hayatla ile ilgili stizler okunuyordu. Maalesef bu yazrt kat'i olarak okunamamq ve muhtelif bilginler tarafindan ayn ayrl okunmugtu. Buna raimen, gerek "altt oba (?) " 16 ve gerekse "altrn ilim" r? tabirleri krsmen gdgebe hayatr ifade eden

i :

rs SA, 196o, 3, s. ror. tt Aytr esr., $, ro3, ris. 6. tt Ayn, esr., s. to-8-rog, ris. lr, 12. rr Malov, Aynr esr,, s. 57 vd. 1o G. Nemeth, KCsA, rge6, s. tg4-r49. l? Malov, Aynr esr., s. 6o,

GOKTURK KULTURUNE AIT YENI BULUNTULAR

r99

stizlerdir. Gene Talas vadisinin giiney 'krsrmlannda buhuran ve a$ag levhalar i.izerine yaztlmrq yaz:tlar, bir yol haHanda verilen bir raporu ihtiva etmektedirler 18. Yol iizerindeLi arvalat ve ovalar bu yazrtta tasvir edilmektedir. Bu tahta yazrtlanrn, bir iinci.i veya haberci tara{indan yaz:Jrp ordugiha giinderilmig olmasr da Eok muhtemeldi. Qin kaynaklarr da Orta Asyah giiEebelerin, yazrlannt a['ag iizerine yontmak suretile yazdrklannr, zarr.rrar. zzrnati. bize haber verirler. Tabii olarak bu yazrtlar siir'atle giirtimiiq ve zamammva kzdar gelmemigtir. Bunlarrn tek nuinunesi, bu iiQ yazrttlr'

FERGANA'De co x'riinr

AzITLARI

Kuzey Fergana'da Mug-hon yakrnlarrnda aqtlan mezarlarda, B. A. Litvinskiy tarafrndan yeni olarak bulunan bir yi.iztik tizerinde, Giiktiirk alfabesi ile yazrlmrg bir yaztt giiriilmiigtii. Heniiz daha fotografinrn neqredilmedi$i bu yazfi, S. G. Klyaqtormy'rn okudu$una giire eski Tiirk tinvanlarrndan "Inang" kelimesini ihtiva ediyordule. Altaydaki Kuray buluntulanndan bir kemer siisii iizerinde de "$ad" iinvanr geEmiqti. Bundan anlaqrhyor ki, btr Ea$da Tiirkler kendi eqyalan iizerine, kendi damgalair yerine adlarrm da yazdrnyorlardr. Kuzey Fergana'daki Tiirk hakimiyetinin onemini Qatkal ve Susamrr buluntularr dolayrsile belirtmiqtik. ' Gtiney Fergana'da Isfara qehrindeki kazrlarda yeni olarak elde edilen bir qanak Eiimlek pargasr iizerinde de Gdkti.irk harflerine rastlanmrgtr m. Gtiktiirk elfabesinin Isfara gehrine kadar inmiq olmasr, Tiirk kiiltiiriintin yayrhg sahalarrnr tespit eden

kat'i bir delildir

rs Aynr eser, s. 63-68. r0 S. G. Klyagtornry, Dreorc TXurskala runigeskalanadpis na bronzoaom perstnc iz Fcrgana, Trudr Tac AN, Inst, Ist. Arh. i Etn., V, 1959, s. 167-168 Bu kitaplan bana gbndermek nezAketinde bulunan ve kendisini her zaman takdir etti$im geng ve deSerli bilgin S: G. Klyagtormy'a burada te{â&#x201A;Źkkiir etmefi bir borg bilirim. 30

E, A. Davidovigi, B. Litvinskiy, Ailvologigcskil ogk s. r7o, Pl, 85, 86.

rayona, Stzlirrabad, 1955,

Isfarinskogo.

ORTA ASYA

ToHARisTAN'DA GOKTilnr taq NiNrr,rniNiN iz.r,e'ni 196o da qok giizel bir bash ile negredilen, Amuderya'run yukansrndal.i Tirmiz lehri dolaylanndaki Balahk-Tepe kazrlanna ait bir eserde, Gtikttirklerden iincesine ve Giikttirk Salrna ait tinemli malzeme verilmiqtiret. Tiirk gtiEebeleri ile ilgisi olmayan bu buluntular arasrndaki bazr heykellerin, Giiktiirk Tag Ninelerine benzer bir'iEekilde yaprlmrg olmasr, epey miinakaqalara sebep oldu. Sagl"tt ve yiizti tamamen Grekobudist iislirpla yaprlmrE olan taE ninenin, Gtikttiqklere ait eglerinde oldu['u gibi, sa!' eli kadeh tutmakta ve sol eli ise iyice giiriinmeyen krhcrna dogru gitmekte idir2. Bu heykel bize giistermekte& H, Ak-Hun'lannyrkrhgrndan ve Batr Ttirkistan ile Toharistanrn Ttirkler eline gegmesinden sonra, Gitktiirk kiilttirii gehirlere etkiden geri kalmamrgtr.

TALAs vADisiNor,

ri ooxriinx

BULUNTULARI

Talas vadisi, Giikti.irk ga$rnda btiyiik bir tinemi haizdi. Qin kaynaklanna giire; bu biilgede Batr Gtiktiirk devletinin biiyiik kabile gruplanndan biri ola,n Nu-shih-pi'ler oturuyorIardr. Bu sebeple Talas vadisindeki, bilhassa giigebelere ait buluntularda, Tiirklerin hiseleri btiytikttir. Bu biilgeyi tetkik eden bilginler, buluntulan baEhca gu ga$ara ayrmqlardrr: r. So$dak ve Gtikttirk gafr (V-VIII. asrr); z. Karluk ga[T (VUI-X. asrr); 3- Karahanh Ea$ (XI-XII a$r) 23. $unu dnceden siiylemek lazrmdrr ki, Gdktiirk ga$nda bilhassa qehirlerde oturanlar Sof'dak'lardr ve sayrl-an Tiirklerden fazla idi. Bu sebeple mesktrn yerlerde ele gegen buluntulann elserisi, Zerdiiqt dini ile ilgili eseilerdi4. Yukarr Talas vadisindeki Ming-Bulak, Gdktiirk. kaganlannrn yazhk bir karargihr

tl L. l. Albaum, Balal*-Tcfu, Tagkent, 1916o, s. 19o-196. tt Aynr esr., s. Ig3, fig. I4g. ' tr Talas vadisi hakkrnda en iyi arkeolojik raporlar: A. N. Berngtam, Arluologigcskic raboh a Kazatuunc i Kirgkii, VDl, lg39; Pangntniki starint fahsskq Dolint, Alma-Ata, rg4r.

il G. l. Patzevig, Rdrkopki na trribii dnawgo Goroda Taraza, Trudr Irut. Ist. Arh. i Etn., I, arh., 1956, s 8o, 85

'lI 1

1 1

GOKTURK KULTURUNE AtT YENI BULUNTULAR

idis. Bu

sebeple Susr, $elci, Atlah ve Belhu gibi buluntu yerlerinin GtiktUrklerle ilgileri fazla idi. Orta Talas vadisindeki Taraz'da, TiirgeE paralarr da bulunmugtu26. Taraz Eehrinden kuzeye do$ru, Talas vadisini takip ederek gidilecek olunursa, Kiik-Ttibe, Adahkes, Doh-Nucikes harabelerine gelinir2?. Talas vadisinin bu hsmrnda, tag ninelere ve Gtiktiirk balballanna gok rastlanmrgtrr. Bu biilgedeki Tik - Tur-

mas, Kiik-Kesene ve Ak-Kesene buluntu yerleri

de,

Gtikti.irklerin medeniyet tarihi bakrmrndan gok iinemlidirlers. Tik - Turmas'da mtihim bir kurgan bulunmug ve civannda eski Harezrt'i'ktilttirri ile bir medeni/et katrna da iastlanmrEtr. Gene aynr kesimdeki $arvaghk'da, Gdktiirk ga$r ile ilgili ategperest Soidak'lara.ait kiiltiir katlan da tespit edilmiqtis. Durumu hfllasa edecek olursak, diyebiliriz ki Goktiirk gafrndaki Talas Eehirlerinde atesperest So$'dak'lann; yaylalarda ise gtigebe Tiirklerin brraktrklan eserler ekseriyette idiler.

ilir vloisiNDE coxrtinr

E'sERr,eni

Orta Asya'da ilmi kazrlann en zz yaprldrSr

ki lli

biilgelerden

nehri havzasr idi 30. Isadan iinceki devirlerde, Wu-sun'laun yagadrSr bu biilge, Gtikttirk gaSrnda bilhassa TtirgeE'lerin si.iriilerini yaydrklan bir yer olmugtur. Tiirgeg'lerden ewel bir gok Tiirk kabileleri, bu kurak havzada zafira;n zamar. yerlegmig ve yer de$iEtirmiglerdi. lli nehrinin saS kryrsrnda bulunan Giikttirk ga!'rna ait kurganlann iizeri, daire Eeklinde taglarla gewilmigti ar. Aynca kurganlann yarunda

biri,

giiphesiz

t95.

Bk. E. Chavannes, Documents historiques sur les Tou-Liue,

16.Berngtam,

Talass, dolint,

s. zg; Patzevig, Aynr esr., s. 86,

L. l. Rempel, Arluotogigcskie panEratn*i a dalnth nizoqah Talasa, Trudr Inst. Ist., I, 1956, s. 6e. 28 V. Kallaur, lllKLA, Tagkent, 1899, s. 7l vd. 28 Rempel, Ayru esr., s. 69. 30 lli bitlgâ&#x201A;Źsi hakkrnda baghca iki tinemli rapor gunlardrr :. K. A. A2?

kigev,

Otgct o rabok lliltsko2 arluohgigcsko2

ckspdittii t954 g., Trudr Inst. Ist.

Arh. i etir., r, 1956, s. 5-33; G. A. Kugayev, Daa tipa latganmh pauobercj2a rcki lli, Aynr yer, s. 2o7-22t. or Kugayer', s. ztj.

pgrcbcni2

ORTA ASYA

balbal taglan da gtiriiltiyordu 32. Mezarlar pilin itiban ile, Qu havzasrndaki giigebe Girktiirk ve Karluk kurganlanna benzemekte idiler. Insanlar, atlarla beraber giimi.ilmtiqler ve ijliilerin baglarr da gi.ineye do$ru konmuqtu 33. Yi.izleri de belki dofuya do$ru gevrilmiqti. Tek a$rzh l<rhglar, iig kiiqeli ok uElan, a$ag ve topraktan yaprlmrE kaplar, bu mezarlann en ti4emli buluntulan arasrnda idiler. lli havzasrndaki mezarlann sayrlan 4z ve igleri de gok fakirdi. Orta Asya'h gtiEebeler, bu btilgeye ancak muayyen mevsimlerde u$ruyorlardr.

KURrKAN Kiir,rtini-r vn

tiinrr.Bn

Giikti.irk kitabelerinin d.e srk srk bahsettikleri Kunkan kavmi, Baykal gtiltiniin batrsrnda oturan gciEebelerdi. Sitt kaynaklan, bize Kurrkan'larrn yerleri hakkrnda agrk bilgiler vermektedirlersa. 1959 da A. P. Okladnikov tarafindan,neg redilen Kurrkan'lara ait kaya resimleri, onlann ya$ay$ tarzlarr haklunda biqe gok lcymetli bilgiler sunmaktadrrlarss. Kaya resimleri arasrnda,

"er" gibi

Gti;ktiirk elfabesi ile

yazrlmrq, mesell

bazr TtirkEe kelimelere de rastlanmrq olmasr, buluntularrn de!'erini bir kat daha artrrmrgtrs. Bundan da anlagrhyor ki Kunkan'lann yazrlarl ve dilleri Ti.irklerle aym veya hig olmazsa akraba idi. Bu buluntular Ti.irk dili baktmrndan gu krymetli ip uglannr da veriyor: Biliyoruz ki Kunkan' larrn kuzey komqulan bugiinkti Yakut'lardr. Bu duruma giire, Kunkanolar Altay ve Siryan da$lanndan Yakut i.ilkesine kadar Tiirkge konugan kavimler arasrnd,a miinasebet kuran, ortadaki bir Tiirk kavmi roli.i oynuyodardr. Qin kaynaklarr, Kunkan'lann Eok btiytik ve kuwetli olan, boyunlarr deve boynuna benzeyen ztlara sahip olduklanndan bahsediyorlar 37. Kaya resimlerindede uzun boyunlu ve giizel atlann bulunmasr 32 83

Aynr eser., s. 2r5. Aynr â&#x201A;Źser, s. zt7; krneye konan baglar igin. Akigev, s. 29.

Wen Hsien T'ung Kao, eo5-e724 a; Yakine v, I, s. 348. A. P. Okladnikov, V.. D. Zaporojskaya, Lerckiz pisanitsi,, '0 M. -L., 1959. 31

Aym eser., s. tro.

3? Wen

Hsien T'ung Kao, Aym yer.

-::!:!|wrR*bd!:.i

GOKTURK KULTURUNE AIT YSNI BULUNTULAR

2O3

Qin kaynaklanm teyid 'etmektedirss. Atlann yeleleri tarak a$ztna benzer bir gekilde kesilerek siislenmig ve boynuna da bir piiskiil asrlmrqtr.r. Bu tarak geklindeki at yelelerine; AltayIardaki Giikti.irk, Krrgrz ktilti.ir qevresinde rastladrgrmrz gibi s; Qinde Hunlan temsil eden kabartmalardahi at yelelerinde de giirmekteyiz. Tiirklerde atrn boynuna asrlan bu gibi siislere

"mnnguk" adr verilirdi a0. Atlarrn bagrna da bir sorguE ta. krlmrEtr. Pazrnktaki Hun mezarlannda giiriilen bu at sorguglarrna, bilhassa Hazarlara ait bahsimizde uzun uzadrya temas

etmiqtik (bk. s. 3zo). Bazr atlann tizerindeki eyerlerin arka kaglan oldukga ytiksekti. Tiirklerde, eyerlerin bu iin ve arka yastrklanna "ki;pgik" adr verilirdi al. Bazan da "iinldiinki

yhg

kidinki ltahg' ', yani iin ve arka eyer kaqr qeklinde tesmiye edilirdi.a2 Resimlerde, atlann kuyruklanrun iyice baSlarup bailanmadrklarr belli de$ildir. Bununla beraber agrk olarak yaprlmrg bazr resimlerde, !u dii!'iimii de giirmekteyrzas. Esasen at kuyrufiunu ba$lama adeti Ttirklere mahsus bir an'anedir. Alp Arslan da Malazgirt meydan muharebesinde, kendi atrnrn kuyru$'unu ba$liamrqtr aa. Ttirkler, at kuyruiunu iple biikine veya ba$lama$a "sutlarnak" derlerdi.as Harezmgahlar devrinde yazrlmrg TiirkEe siizliiklerde de "tiigdi atnzn kulrugzn" geklinde tabirlere arastlamaktaynao. Aynca at kuyruiunu ba$lama an'anesini IGrgrz ktiltiir'gevresinde 47, meghur Kopen buluntularrnda {8, Hunlarr temsil l3 Okladnikov, s. t14, fig. Ee

49.

Bu tainda kesilmig at yeleleri igin bk. Kudrge'de: Mogilnik Kudrgc na Altat, s. 5r, ris, ar8; Krrgrzlarda: B. Laufer, Chhuse clay figurcs, s. 222 ftg. gS; Qinde yaprlma flun portrelerinde: Aynr esr., Pl., XXII. Ayrrca" Ho Chii-p'ing stelinde de goriiliir. ao Dhtatfr ligat it-Tbk, I, 475. Kudrrge'deki Gti'kttirk stivarisinin atrnrn boynunda da gdriiltr: Mogilni* Kudtrgc., s. 5r, ris. 18 (bk. Lev. r3,r). Kopen'de: Evtyuhova, s. 5o, ris. 54; DIYS, T. LVII, g. Laufer, Chilwsc clay figwes, PI. XXII.

Di.oan, l, +78. 1e Dioant,Illj ra.

{t Okladnikov, s. gr, ris ta lbn al-Asir,

Dioan,

ltl,

r3.

444.

a6 Mukaddimat al-Adab, Poppe negri, '? Laufer, Clay figwu, s. 2e2.

s. 239 a.

s Evtyuheva, Kiselev, Qaa-Tas u *Ia

Kopcn, s. 5o.

2o4

oRTA ASYA

eden Ho Chii - p'ing stelinde ve Qin ressamf Han Kan'a atfedilen bir Huq portresinde giirmekteyiz ae. Bu adet, sonradan Mogollarda da yagamrgtr t0. Kunkan resimlerinde , atlara bazan iiq kigi birden binmiqti, Bir kigiden fazla ata binme adeti Orta AsyaTtrklerinde de oldukqa yaygrndr. Ti.irkler, at iizerine ikinci bir adamrn binmesi igin ayrrlan yere "sugarsttk";5r ve atrn arkasrna binenlere de "kiigiik" derlerdisz. Mogollarda da eyerin arkasrna binenlere mahsus tabirler va,rdr a. Kurrkan'lar, kuzey btllgesinde oturduklarr iEin ren geyi[,ine de biniyorlardr 5a. Kaya resimlerinde, birbiri arkasrndan giden ve atlar tarafindan gekilen araba katarlanm da g6rmekteyiz#. Iki tekerlekli olan bu arabalann iizerleri, kapah idi. Kamp yerlerinde konaklayan arabalar, arkasrndan veya dniinden vurulan dayaklarla duruyorlardr 56. Bu iki tekerlekli arabalarr giirdiikten sonra, Uygurlann atalarr olan Kao-ch'e'lan, yini yiiksek tekerlekli arabalan olan kavmi hatrrlamamarun imkim yoktur. Kao-ch'e'larj Kunkan'lann gtineyinde oturuyorlardr. Kaoch'e'lann arabalan ile l(urrkan'lannkiler a.rasmda herhalde bir benzerlik olmahydr. Aynca Kunkan resimlerinde, atlar ve kiipeklerle gekilen ksak kafileleri de giiriiltir 57. yordu Krzaklarrn iizeri de, trpkr arabalarda oldu$u gibi kegelerle d,rttilmiigtti. Bunlardan bagka nehirlerde kullanrlan uzun kayrk resimleri de kayaiara gizilmiEtir. Qadrr resimlerine bakacak olursak, eski Hunlara ait ve Qinlilerin "Ch'iung-lu" dedikleri yuvarlak ve basrk kubbeli gadrr tiplerinin, Kunkan'larda da bulundu$unu mi.igahede ederiz s. Bunlann yanrnda, gok sivri kubbeli Eadrrlara da rastlamaktaytzss. {e Laufer, Aynr eser., Pl. XXII. 50

Ramstedt,

6r Diaan,

III, 6' Diaan, III, 63

Kalmiiekisclus Whtrrbueh,

245.

388.

3oo.

Bk. Ramstedt, Aynr esr., s. 33i

Otladnikov, gekil.

673.

to Ayttt eser., gekil. r93.

Aynr eser., s. r39, gekil. r5z. Aynr eser., Ath ve geyikli krzaklar: gek. 3rr 347; ktipekli: qekil 674. rt Aynr eser.,'gekil. g7l, 38r. 5?

t' Aynt eser.,

gekil. 664.

cOKTURK KtILTURUNn

alr vsNl sulurrui.AR

2o5

Bayrak resimlerine gelince, karqrmrza baghca iki bayrak tipinin grktr$rnr gtiriiriiz. Bunlardan birincisi ve en gok 3s1 lanan tipi, bir mrzrak ucutur asrtmrq iig dilimli bayraklardrs. Di$erleri de do$rudan do$nrya d6;t kiige; dtiz bayraklardror. Okladnikovr,bunlann "trg":,oldu$unu ciylemektediro!. Halbuki mrzra,k ucuna asrlan bu:liayra&lar, mahiyet itiban ile tu[dan ayn idiler. UElanna bir ipel pargasr veya bayrak asdan

mrzraklara Ttirkler, "begkem" vqta "batraP'r' yaai bayrak derlerdios. Tu$qr ise at kuynr$unun asrlmasr- ile- rneydana gelen bayraklar&' Bu iig dilimli bayraklara Qinlilerde de rast.Lnrr. Kun&an bayraklan, siivariler tarafinda,n taqrndr$r gibi, araba ve lozaklara da asrhyordu 6a. Sllahlardan ok ve yay en qok giiriilenleri idi. Ttirk usfiliine giire, ok torbalanmn uqlan, atur karmndan; yay torbalanmnki ise siivarinin arkasrndan grkmrg bir gekilde gtisteriliyordu 05. Resimlerden anlagrldrfnnr gdre, Kunkanlarda da kement iinemli bir rol oynuyordu. At iizerinde, geyik ve atlara kement atrldrsr gibi; insanlann yakalanmasrnda da kement kullanrhyordum. Ttirklerde de kement dnemli bir ml oynuyordu. bilhassa deri veya Giyim tarzrna gelince, resimlerde 6?Kege gizrneler giirtilmektedir kege Eizmeler agrk olarak gizmeler ldam bu Ttirkler arasrnda ia gok yayrlrrugtr. Sonradan 68. orta Asya us0ltince uzun kaftanlar kiiltiirtine de girmigdi giyen kunlan muharipleri, mifferler de hullanryorlardret' lktisidi hayat, tiyle anlaqrhyor ki avcrh$a dayantruyordu. fttlyutuk da kendi yazrtrnda bir zarnamlar geyik ve tavgan avlayrp yediklerinden bahsetmektedir?o. Resimlerde 'o Aym esr., gehil. 239. cr ;ekil. 93, 97. cr Aynr erF., r. lg8.

Diuan;

II, e5; III,

186.

c. Arabatardur lOkl"doilov,

* "tt s .,

Aytt

'ckil. esr-, 9ek. 4P8, 456' 985.

3lr ; Lrzallarda: gekil'

Aynr esr., gelil' 443. Aynr esr., gekil. 5ta Bk Knau, Asrm d. tcrciimcsi, s. 3r2.

Olladnikov, s. rrg, SS. 'cL.2azrtlot, I, lf. N. Orkun, E# Te*

s. ro2.

347'

ORTA ASVA

206

geyik avlarr, yabani drdekler, ve bahklar bol olarak yer alrr. lar. Bahk avlama$a mahsus a$ resimlerine de rastlamr ?1Vahqi hayvanlardan'kurt?2, ayr?3 ve yak iikiizii iizerinde durulacak hayvanlar arasmdadlr ?a. Bu bolgede yak iikiizii bulunmadr$rna gtire, Orta Asya'hlarca mukaddes sayrlan bu hayvan, dini bir maksadla resmedilmiq olmahydr. Tiirkler yok iikiiziine "ktttul" derlerdi ?t. Yaktn kuyru$unun bayraklara da asrldrSr anlagrhyor. Bu sebeple sonradan "kutas" ve "hotoz" kelimeleri, ti.irlti sorgug Eekillerine ilem olmuqtu. Htilisa edecek olursak diyebiliriz ki; Kurrkan'lar Ortaasya kiilttirlerinin biitiin <izelliklerini kendilerinde toplamrqlardr.

?1 7e

Okladnikov, gekil. 93' 97. Aynr eser., qekil. 34, 74, zg8.

Aynr eser., gekil. 5o.

Aynr eser., gekil.

Diaan,

365,

556.

VI.

KIRGTZLAR Krrgrz kiiltiirii Appelgran-Kivalo, Alt-altaische Kunstdcnkmiilcr, Bern$tarn, K

ooprosu

sots, stroe Vost. Hun:noa,

Helsingfors, t93t

PIDO, rg35, Nr. g-ro;

alno ekonomigeskiy stroy Orhono-Enisclskih T2urok

VI-VIII.

aelcott'

;

,So!si-

M.-L., t946,

s. r48-r7r; L. Evtyuhova, K aoprosu o kamennth kurganah na sredrcm Erisec, Trudr GlM, VIII, M., rg38, s. r13 ;v.d.; Kirgizkoe poselenie u.s. Malu Kopent,

KIIMK, rg47; Evtyuhova, S. V. Kiselev, Qaa-tas u s. Kopcnt,.Tntdr GIM, XI, r94o, s. zr-54; Arheologigeskie pamyatniki, s. 73 v.d.; O. Donner,

Wiirteraerzeichnis zu den Insciptions de l'Iinissci, Helsingfors, IB9a, 69 s.; ,Szr I'origiru de I'alphabet t:urc du nord de l'Asie, JSFOu; 19o6, 7r s.; V.'Fedorov, Iskusstaennoe orojcnie a raltone 'Minusinskogo pnijcniya, MlA, 24, tg1z, s. rg8r44; A. O. H., De Sibiriska Jeniswj inskrifterna, Finkst Museum, Helsingfors, 1897. s. 5o-58; Hudfrd al-'Alam, London, ryg7i Insoiptions dz l'Iinissei, }Jelsingfors, r88g; V. G. Kartsov, Matnialt k arluohgit Krasnt2arskogo rayoha, Krasnoyarsk, rgzg; D. Klements, Dreanosti Minusinskogo Muzc)at Tomsk, rB86; S. V..Kiselev, DIYS, 558-618; KSIIMK; XVI, rg47, s. 94-96; Materiah arheologigesko2 expeditsii t Minusinski2 kray o rgzS g., Egegodnik Minu-

sinskogo Muzeya, rg2g,

IV, z; V, P. Levaqova, Iz

dalekogo proglogo

fojnol

gasti Krasnoyarskogo .kraya, Krasnoyarsk, rg3g; MIA, 24, s. rer-r36; G. Merhart, Ein Eisc.nschmelzoJen am fenissci, ESA, IV, rgeg; W. Radlov, Die Aktiirkischen Inschriften der Mongolei, SPb., rB95- r89g; A. Salmony, Eine chinesische Schmuckforn und ihre Verbrcilung in Enasien, ESA, s. 3e5 v.d.

r. Yazrh kaynaklara giire Ku:gtz kiiltiirii Krrgrzlar, Giiktiirk galrnda Gi.iney Sibirya'da, AqaSr Yeni- r-tdT" mrcrotr sey kryrlannda oturuyorlardr. Bugiinkii ALakan siepleri ve Minusinsk biilgesine tesadtif eden bu yer miinbit ve zirazta. elverigli idi. Orhon ve Sclcnga biilgesindeki daBlardan grkarak Yenisey nehrine diikiilen Kem nehri, bu brilgenin Giikttirklerle trmasrnl safhyordu. Kem kryrlarr da Krrgrzlarla meskfrndu. Krrgrz i.ilkesini zaptetmege giden Gtikttirk kaganlarr Kdgmen adh bir daSr da a$yorlardr. Krrgrzlardan iince bir de Qik kabilesi vardr. Gitktiirk yzzltlaxmda gok gegen bu yer ve kavim isimleri Tiirk ilemine hig de yabancr de$ildi. Iirgrz tilkesi, Altay dailarr ve bu biilgedeki Karluklarla temasr daha kolay temin edebilmekte idi. Krgrzlann dofulannd4 Kurikan'lar ve

2o8

oRTA ASYA

Karluklar vardr r. Sayan daflanndaki, Ttirk rlcndan olan Sir Tarduglar ile temas halinde olduk-

giiney-batrlannda da gene

lan kaynaklanmrzdan I.il.t f uhdLd

anlaErlmaktadrr

Qin kaynaklanna gtirq Kugrzlantr hububat nev'ileri, arpa, bu$day, yulaf ve dan idi s. Krrgrzlar unlarrnr, mahiyetini bilme-

dilimiz ayak defiirmeni ile ifiitiirlermiE. Memleketlerinde sebze ve taze meyve yokrnug. Yemekle birlikte tahammiir

Irr;dru fdcr vo u'trdcrl

etmig igkiler igerlermiq. Atlan qok biiyiik ve kuwetli imiE. Gergedana benzer bir hayvan, sarr daE koyunlan, siyah kuyruklu bir geyik nevi gibi vahi hayvanlar; yabani iirdeklern salsa$'an, atmaca ve yrtrcr btiytik kuglar bulunurrnug4. AEaElardan, gam, kayrn, siiSiit, karaa$ag ve yosunlar Krrgrz iilkesinde pek gokmuE. Baghca maden zenginlikleri altrn, demir ve kalaymrq. Her ya$murdan sonra Krrgrzliar maden arama$a grkarlarmrq. Bilhassa silihlann sivri uqlan igin kullamlan sert madenleri, G6,k ti.i rk'lere Krgrzlar giinde.rirlermig. Krrgrzlann reislerine A-jo denmekte idi 6. A-jo'dan sonra ikinci derecede kabile beyleri ve ondan sonra da Karabudun yani halk gelmekte idi. Bunlardan aga$rda bir ktile srmfmrn bulunduSu anlagrlmaktadu 6. Bir tzf kurulur ve bu tufun alunda herkes toplamrmrg ve krrmrzr renge hiirmet, ibadet ederlermiE. Krgrn samur ve kunduz derileri giyerlermiq. Burasr Sibirya'nrn giineyi oldufiu igin kiirklii hayvanlar pek boldu. Islim memle&.etlerine de ttirt ihrlq ederdi ?.

I Wcn-luicn T'ung-kao, s. z7l4b; Yakinev, I, s. 354. t Yakinef, aynr yâ&#x201A;Źr; ayrrca bk. B. Ogel, $ilu Usa lazttt,

Fr.llleten,

59' s. 375.

E Wcn-luim T'tmg-kao, aynl yer; Yakinev, s. 35r. I lfcn-fuicn, 2724, b; Yakinev, s. 352. n Ayttt eser, aynr yâ&#x201A;Źr. ' Berngtam'rn gemasrnda btiyle bir srnrf g<triilmemektedir (Sot. ekon., s. r5g). Berngtam, yalntzca iki srnrf kabul etmigtir. Bu netice tabii olarak politik gayelerin etkisi ile olmuptu. Meseli gu kayrt bize i.igiinci.i srnrf olan koleleri izah eder: \ t'Gccc

olarak

htrwldn aardt.

Gilndfrz sahlanzrlar.

Mlanrlar" (Wen-hsien,

2724

Ktrgvlar onlan yakalayp-k1h

c); Yakinev, i'i4k

lwllantrlar" diyor,

s'354. 7 Hudhd al-'Ahm, s, 96 v.d.

j j lt

KIRGIZLAR

aog

Reisleri, Iugrn kege gapka ve yaztr. da altrn diiSmeli bir nevi qapka giyermig. Hallan qapkalan ise hep kegeden imig. Herkesin kemerleri ve buna takrlan brgak ve bilegi ta$la'rr varmrq 8. Kadrnlar yiin qayaktan veya Qin ipeklilerinden elbiseler gtyer-

lermiq. fran ve Araplarla gok srkr bir kiirk ticarcti temasr kurduklan anlaqrlmaktadrr. Kegeleri birleqtirerek reisleri igin gok biiyiik bir gadrr, yani ota$ kurarlarmrq. Kabile reislcri ise onun etrafinda daha ktiqiik qadrrlarda otururlarmr$. Halk, reislerine fare, samur ve yegil fare ktirllerini lergi olarak verirlermig. Sihirbazlanna. t'gan" yaai Kam derletmig. Di.i$tinleri qok btiyiik olurmug. Bazzri bin koyun kadar hediye verilirmig. Oltilerinin etrafinr Ewirip aSlarlar ve sonra da onu yakarlarmrg. Kemiklerini toplar, bir sene sonra da kemiklerin iizerinden atlar ve sonra da mezar yaprp giimerlcrmig. Bundan sonra btiyiik bir qenlik ve toy yaprlrmrq. Evlerinin bir krsmr ta$tan ve bir krsmr da agaqbn gitlerle yaprlmS imig. Evlerin iizerini de aSag kabuklarr ile kapatrrlarrruf. fa4lan, Qin kaynaklanna gtire Uygurlannki ile aym imigo. Bilindi$i tlzere,. baslangrgta Uygurlann yazilan da Gtitttirk elfabesi ile aynr idi. Krgrzlann ceza sistemi gok sertti. Memleket meseleleri iizerinde miinakaga yapanlar ve haydutluk edetrlerin ba;lan kesilirmig. Hrrsrz gocuklarrn kesilen baqlan" babasmrn boynurra tal<rlrr ve baba kuru kafayt iimriiniin sonuna kadar qrkaramazmrg. Siivariler tahtalarla grhlar yapar ve bacaklarrru korurlarmr!. Ayrr"a oklann bile batamadrfir yuvarlak zuhlar da omuzlara konurmug. Iftrgra baya*I.annn da gok bol olduSu anla5rlmaktadu. Krrgrzlarrs tlo!'usrndaki bazr Giiktiirk kabileleri lrlryn ka2ak kullanmakta idiler. Bu sebcple Qinliler bu kabilelere tahta

atlr Giiktiirkler

adr vermektedirler. Krrgrz iilkesinde eskiden beri tig rk mevcuttu. r. Cermen fqdrn rtrp$U rrklan: Krrmrzr sagh ve mavi giizlo olan bu rrk Qin kaynaklannda da zikredilir. qok eqki devirlerden beri buralarda ya$arlardr. r. Mongoloid uk: Bu rk bilhassa Baykal giilti kena,rlanndan, M.6. III. asrrdan sonra buralara gelerek yerlqti.

3. Tiirk rrkr: 8

Wcn-hsicn, 2724

Bilhassa

Hun

ga$rndan itibaren gerek

c.i Yakinev, s. 354.

e aynr eier, alrm yer.

O* AAs, rt

ORTA ASYA

2IO

$h.Xqu

ntnlcLtl,?ti

Kem vidisinden ve gerekse Altaylardan srzmaga baqlamrgdr. Gitktiirk gagmda Kirgrz iilkesinde bir Ti.irkleqme meydana .geldi. Bizce bu Ttirkleqme krsmi idi. Ti.irk olanlar daha ziyade idare eden ziimre idi. Yenisey-Krrgrzlannrn tilkesinde bulunan Qin paralarr, Krgrz ve Qin miinasebetlerini en iyi gekilde izah eden vesikalardr. Bu sebeple Prof. Kiselev, bu konuya ayrl bir etiid tahsis etmigti 10. Ku$z tilkesinde brilunan en eski paralar, M.s. 5++ tarihlerine aitti. Ondan sonraki paralar ise gu tarihleri taqrmaktadrr: M.s. 6zr, 66r-663, 68z, 758-759, 7Bo, B4o, 846, roor, 162r, r6e8. Gttkttirk ga$rmn baqlangrclnda Qin kiiltiirii, Yenisey btilgesine olan niifuzunu btisbtitlin artum$tr. Qin yazrh bir plika bunun en agrk bir iirne$i idi tt.

z. Buluntulara giire Krrgrz kiiltiirii

n'sxi xuRcANLAR fopo bdr.rdrt

Bu buluntu yeri, Yenisey kryrlanndaki Bograd brilgesinde, geni$ig'i roo m. ve uzunlu$u da 5oo m. olan bir mezarhktr (Lev. zo,4). Elde edilen eserler, M.s. VI-IX. asrrlarrn hususiyetlerini giistermekte idiler ls. Ele geEen keramiklerin go$u Isa'dan iinceki devirlere ait Tagar ve TaEtrk ktiltiirlerinin karakterini taqryorlardr. Geriye kalan Krrgrzlann tipik vazolarrydr. Kopen mezar lrfrnda bulunan eEyalar yalntzca Krrgrz devrine ait eserleri ihtiva etm'yordu. Mezarlann iqinde Eok eski devirlere ait olanlan bulunduf'u gibi, M.s. IX. asrlara ait olanla.n da vardr. Fakat ekseriyeti M.s., VI-VIII. asra aitti. Kopen mezarlamnrn en iinemli mezan, iEinden alnn kaplar grtan prens mezan idi. Kopen mezarlanrun Tiirk kiiltiir tarihi balamrnda{r rinemli olan hususiyeti, Gdktiirk a[fabesi ile yazrlmry, Tiirkge yaTfilar bulunan bu kaplann qrlmaudrr rE. Av sahnelerini ve giivalyeleri 10

Kiselev, KSIIMK, XVI, rg47, s. 94-96. rr Kiselev, DIYS, s. 57o, Pl. LIII, e. 12

Milli KtitUpL. Evtyuhova, S. V. Kiselev, Trudi GlM, XI; Evtyuhova, KSIIMK, XVI, rg47, s. 158-164; Tr. GlM, VIII, s. rra. rt Kiselev, DIYS, Tbl. LV, LVI, LVII, LVIII, LIX. Bu kurganlann hafriyat raporlarrnrn mikrofilmlerini

hane vastasr ile Rusya'dan getirmek mtimkiin olmugtur:

KIRGIZLAR

2rr

tasvir eden bronz levhalar ve nihayet altrndan yaprlmrg tiirlii hep Kopen mezarlannda bulunan eserlerdi. Bu mezarlar yukanda da sriyledifimiz gibi Ttirkge konuEan Ti.irksi.is eEyalan

'MfiFffiryWfflflfiffi

Levha ao

Krgrzlara ait muhtelif buluntular: r. Yeri bilinmeyenler; I ve Uybat II; 3. Kazire; 4. Kopen.

2. Uybat

Krrgrz beylerine aitti. Bu mezarlarda sunulmug etlerin ekseriyetini koyun etleri tegkil ediyordu. Bunlarrn yannda at, sr$rr, geyik etleri de giirtiliirdti. Eski ga!'larda, mezarlarda at cti daha Eoktu. Sonradan yava$ yavaE azalmaSa bagladr. G"yrk etleri ise

ORTA ASYA

2t2

oftadan busbtittin kalku. Muahhar mezarlarda kuE ve bahk. Iann da sunuldu$unu giiriiyoruz. Huhsa Kopen kurganlan, Gtikttirk gaSrnrn TiirkEe konugup Tiirkge yazan Krrgrzlarrrun, TUrk kiiltiir tarihi bahmrndan bir hazinesi idi. Uylr lelonldrn

Uybat kurganlan Prof. Kiselev tarafindan bulunmuE kazrlmrg ve negredilmigti 14. Bu kurganlar, tizerlerinde btiytik taglar dikilmiE ve Qaa-Tas denen tipte mezarlar idiler. Kapgal kurganlarrnda oldu$u gibi burada da a$agtan yaprlmrg kolun hcykcllcriw rasthyoruz. Bilhassa iizeri gizgilerle siislenmiq kUpler ve vazolar lGrgrz devrinin bu sahadaki en karakteristik eserleri idiler. Aynca Tang stilAlesi dewine ait bir Qin iizengisindz bulunmasr da bu buluntularrn l:ryrnetini bir kat daha axtrrrugtr 19. Qanak ve giimlekler Hun ga$rna ait kurganlann tesirleri altrnda gok kalmrglardr (Lev. zo,z).

Efl rr;Fl fsFnlc

Kapgal kurganlanndan Prof. Kiselev krsa olarak bahsetbir Eekilde tasvir ve tetkiki, rg5e de V. P. Levagova tarafindan yaprlmrgtr 1?. Mezarla.r beyzi olarak yaprlmq ve iizerleri taqlarla doldurulmugtu. Mezarlarda bol miktarda koyun kemikleri ile koytn figiirleri bulunmugtu. Figtirler a$agtan yaprlmrgtr (Lev. zr,r). I. Kapgal kurganlan, VII-IX. asrlara ait mezarlardr. lglerinde Giiktiirk ga{ana ait pek gok sser de bulunmug ve bunlarrn yamnda IX. asrr eserleri de gtiriilmekte idi. Fakat bunlar, miktar balorrundan daha azdt. Tip itibarile Hun ga!'r-Yenisey mezarlarura da benzemekte idiler. Fakat iglerindeki eserler, Kopen buluntulan ile aym zamar.z aittiler. Diier yandan Kafkasya'da Baltr buluntulanna da gok benziyorlardr. Bu ktilti.irlerin hepsi Gitkttirk ga$na aittir 18. migti re. Bu kurganlann geniq

u .Kiselev, Egegodnik Minusinskogo Mvzeya, r9zg, IV, a; DIYS, Tabl, LIV, LIX,26,27. r5 Kiselev, OIVS, faUt. LIV, re. Uybat mezarlan igin bk. V. P. Levagova, 24, tg12, s. r35. lc DIYS, Tabl. LIX, 17-25, 28, go; LlY, g, 4. r? MlA, 24, s. rrr-136. re olugu

MIA, a4, s. r*8; Levagova'ya gcire bu kultiiriin bu kadar yaygn Ttirk halklannrn yayrLgrna atfedilmelidir.

KIRGIZLAR

MUAIIHAR

*13

KURGANLAR

Minusinsk dolaylannda, Ysaz:ne ne,hri kenanndaki bu kurgan buluntulan bilhassa Krgrz-Yenisdy ktilttiiiiniin soruaki devirlerini karakterize etmesi bakrmrndan btiyiik bir iinemi haizdi (Lev. 2o,g). Buluntulann btiytik bir ekseriyetini kayrq siisleri tegkil etmekte idi. Bunlar arasrnda, tipik tokalara, ok uglarrna, at gemlerine, baltalara" oraklara rastlamaktayz. Bu geg Kugrz kiilttirii, daha eski olan Kopen buluntulan ile btiyiik bir ya.lcntrk gtistffmekte idi. IX. ve X. asrlara ait Altay ktiltiirleri ile dc yakntrk giistermeleri, Kugrzlann giineyle srkr temasla:rmn bir ifadesidir. Difer yandan, DoBo Tiirkistan'daki Budist san'atr ve Turfan'daki Maniheist iislfip da Krrgrz biilgesinde kendisini $dstermektedir r0. Bu kiiltiirtin, Altaylann muahhar ktiltiirleri arasrnda sayrlan Srotski kurganlarr ile de ilgisi vardr. Muahhar Krgrz kiiltiiriinde, M. iinceki Giiney Sibirya kiiltiirlerinin de an'amesi devam etmekte idi. Bununla beraber, bu ga$ san'atr realist bir san'at anlayrgrna sahipti. Bilhassa Qin ktiltiiri.inii benimseyerek kendisine mal etmig ve bu suretle kargrmrza grkmrga m. Muahhar Krrgrz kiilttirtine tesir eden ikinci ktilttir gevresi de, Semipaiatinsk'deki Zmievka kurganlan idi. Bu akrabahk da bize IX-X. asulardati Krgrz kiilttiriiniin giineyle ilgisini iznh eder. Muahhar Krgrl kiiltitriiniin menSclerini arayacak olurs.ilr, gene kargrmrza Altay bdlgesi grkar. Biraz da Qin'den gelen Ajur tclsdfi ile iglenmig madeni eseder, bu gafda Altty ktiltiirunti tarakterize etmekte idi. Altay ktilttirii gittikge inkigif ederek Krrgrz kiiltiiriinti de tesir sahasrna

Irtr[t,[dc hllds

almrqtr. Bu durum Qrta Asyah O[uz ve Tiirkmenlerin, kiilttir tistiinliigiinii ele gegirdiklerini giiste. riyordu.

Muahhar kapS.t kurganlann en biiytiftini.in gapr 4.5 m. tulLrr fi6rl fugrdrn idi. (Ler.ar,e) Bunlar eskitipkurganlara nzzataln daha ktiqtik kurganlardr. Kurganlarda ele gegen yedi brgapn hepsi de iililntin sa$ tarafina konmugtu. Baalarr da solda idi. Yani istisnalar da 10

Kisclev, DIYS, s. 631436, Pl. LXI-LXIII. IX rg3g

ro Salmony, ESA,

2r4

ORTA ASYA

bulunuyordu. Oltiterin sa$rnda, oklar ve tirkes kzhntrlarrna da rasthyoruz. Bunlardan bagka bir Eok ziynet eqyalan da bulunmuEtu. Bu kurganlan kazan arkeolog V. P. Levalova, mezar' lardan grkan egyalarrn gayet sistemli ve genig bir gemasrnr yapmrEtr.2l KapEal kurganlan muhariplere ait mezarlardr. Halbuki Kopen kurganlarr, prenslerin mezarlan idi.

b*F

Kapqal'da koyunlar da iiliilerle birlikte giimiilmtiglerdi. Bu mezarlarda bol miktarda a$agtan yaprlmrg koyun heykellerine de rastladr$rmrza giire, bu koyun kurbanlarrntn da dini bir mAnasr olsa gerekti. I. kapEal tipindeki aazolar bu Ea$da da devam ederler. A$rzlan genig, kannlan gigik ve ytilsekge idiler. Ayrrca ziraatgrlara mahsus siuri kiirekler de ele geEmiqti 22. Bunlara, Orta Asya Tiirk ki.ilttirtintin yayrlmrg oldu['u btittin btilgelerde rastlamaktayrz a. Tokalar ve madeni siis pilAkalarr I. ve IL kapgal kurganlartnda hemen hemen hiq de$igmemiyi' II. Kapgal kurganlarr IX. astra ait mezarlardrsa.

tr V. P. Levagova, MlA, e4, Pl. e. 3t Aym eser, PI. 5, 24, 35., s Meselenin miirrakagasr igin bk. MIA, l{ Aynr eser, s. r35 v.d.

a4, s. t35.

KIRGIZLAR

2r5

Yukarrda da siiyledi$imiz gibi II. Kapgal ve Tuyuhtyansko D{cr nuhhr lduolo ycrlai kurganlan muahhar Krrgrz kiiltiiriintin en iinemli merkezleri idi. Bunlardan baqka Abakan25, Bateni, Tes2? kurganlannda da muahhar Krrgrz kiilti.iriinii bulmaktayrz.

Radlov, Abakan kurganlarrm, r. ve z. Demir dewi olmak tizere ikiye ayrmrqtr. Biz de, G6kttrk Ea$r ve muahhar ga$ olmak iizere iki devir kabul ettik. Birinci dewe ait Abakan kurganlarr genel olarak btiytik Eapta yaprlmrglardr. Bazr gukurlarda bir yr$rn iskelet birden ErkmrEtr. Cesetler iki veya i.ig srra olmak iizere birbiri iizerine yr[almrgtr. Qukr:run kenarlan taqla dtigenmiq ve aralan ise tahta Eitlerle aynlmrgtr. Mezarrn iizeri ise kayrn a$acr kabuklan ile kaplanmrgtr. Mezarlarda yanrk izlerine de rastlanmrgb. Bu btiytik m&arlar, "miiSterek melarlar" adt ile adlandrrrlmrglardr. Mizarlarda minyatiir silihlar da giirtilmiigtii 8. Eserlerin demirden yaprlmrq olmalarrna ra$men gekilleri bronz dewi tiplerinde idi. Bu Eekilde hanger ze, brgak 30, ok 3r ve mrzrak uElarrna 32 gok rastlamaktayv, Radlov, taqtan duvarr olan mezarlarrn Ttirklere ait olduiunu ilcri siirmiiqttss. Bu kurganlar, dryarrdan yeni gelen bir halka aitti. Ttirklere aidiyeti iizerinde rsrarla durulursa. Abakan steplerindeki bu kurganlanri gapl umumiyetle 3 m.yi gegmemekte idi. Nehirlerden ve oturma yerlerinden

uzakta idiler. Iskeletlerin baglarr batrya konmugtu. Mezarlarda oldu\Sa btiytik boyda toprak kaplar ele gegmiqti. Bulunan aletlerin hepsi demirdendi. Radlov, krz Eocukla,nn kadrnlarla; erkek Eocuklann ise erkeklerle giimiildiiSiinti ileri siirmiiEtii 85.

Radlov, Aus Sibirica II, s, rer v.d, Kls., IV, vlp. 27 Kiselev, Materiah, vrp, 2. e5

!c Teplouhov, Oprt 28 29 30

Tallgren,

Aym eser, s. 49.

Bk. B. Posta, Arch. Shtd., s. e6r v.d. /aoussc.,

75.

Aynr eser, s. 44. 31 Aynr eser, s. 49. ss

Enisqa

ir *

Olii yakma adeti

igir-r

bk. Spitzin,

Qulima,,Zapiski R-ussk. Arh. Obg., Radlov, Aus Sibirbn, II, s. re3. Aynt eser, II, s. r2r-r4g.

Ko,llcktianrya mogilt o ocrlwaltah r34-

XI,

Rrrllov'u Lu.

fu4rulu

trrllov'u lu. Qr nrlhr tuqrdrr

ORTA ASYA

2'r6

ve insan mezarlan .da muahhar devirde birbiriniten ayrrlrrulu. Ikinci ga$da gelik kalitesi de gok ilerlemiEtiso. Hatra Rr:s hurdacrlan, bu demirleri gok sertlif'i sebebile almryorlarmrg. Bulunan e*erler, at kogumlan, aletler, keski aletleri, zrrhlar, gakmat taglan, tanm aletleri ve stis eqyalan idi. Kemik ve aSag eserler pek goktu.

3. Butuntutarra Iqr u'rfru lmilirctrtrlcl

Gt*lllrtLd&d yrh gblg DqAF

Itc

tahlili

Krrgrz san'atrun inkiEifrnda baqlrca iki tesir gok iinemli ve en kuwetlisi eski Iskit san'atradan gelen anr'ane idi. Diiederi ise VI-VIII. asrlarda, Qin'don ve lran'dan gelen tesirlcrdi. Iftrgrz san'atrna ait bazr koyun heykelleri bize Ordos bronzlannr hatrrlatryorlardr s8. Bu dEtan gelen tesirlerin yamnda birinci derecede rol, qtiphesiz ki eski Gtiney Sibirya ve Altay kiiltiirlerine aitti. Krrgrzlar arasrnda rastladrfrmrz Qin esederinin go$u da, Qin'den ithal stretile gelen egyalardrs0. Htilisa olarak diyebiliriz ki, Krgrz san'atr kendisinden tinceki ve kendi ga$rndaki kiiltiirlerden gok geyler almrg olmasrna ra$men,

rol

oynamrqtr. Bunlardan birincisi

kendisine mahsus bit iizelliSe sahip ve Gtiktiirk ktilti.irti ile akraba idi. Kopen kurgarunrn en iinemli eserleri, giiphesiz ki iki giimiig ma$rapa ile bir giimiig tabaktr4o. Bu eserler krymetli taglarla siislenmig, iizerlerine oyma tekni$i ile kug ve gigek

motifleri hnkkedilmiqti. Gerek taqlar ve gerekse taba$a oyulmug, karqftkh olarak duran cennet kugu motifleri, feniksler, bize T'ang siililesi (M.s. 6ro-9o9) Ealrna ait Qin ktilttirtinii hatrlatryorlardr. Bilindifi iizere cennet kuglan hem Qin san'atrnda ve hem de Qin mitoldisinde gok biiytik bir iineme sahipti.

; ifi H: ll: I

l;3:

Kargrlal Kiselev, DIYS, TabL LIV, g-S. te Qin rozetleri igin bk. Kilelev, ayru esâ&#x201A;Źr, Tabl.

motifleri: Tabl. LIX, 9. .o Aynr escr, Tabl. LVI.

LIX, &ro;

ejder

KIRGIZLAR

2r7

Qin kiiltiiriiniin bu agrk tesirlerine ra$men eserleiin,l.esarlann daki siislerde, eski Sarmat san'atrrun izleri de gdriiliiyo:du: Yenisey-Ihrgrz kiilti,if gevresinin igtimai hayatrnr giisteren eserlerden birisi de bir, t'av gahnesi"ni tasvir eden tablo idi ar. Boya ile yaprlan bu resimler, a$aqtan iki eyer kagr tizerine y4prlmrgtr.,Her iki eyer kay iizerindeki sahrreler de rnahryet ve tislfip balamrndan birbirlerine qok yakrn ve tamamlayto idiler Bu sahnelerde, iki siivari bir tepenin yamacrnda dtirt nal gitmekte ve arkalanna diinmiig olarak ok atmakta ve siivarilerin arkalannda da arslanlar havaya slqramry olarak kogmaktadrrlar. Stivarilerin tiniinde ise kogan kaplan, yabani domuzlar, da$ koyunlan ve da$ kegileri gtirtilmektedir. Atlarrn e)er ve kuskunlarr, bize daha ziyade, Qf nlde T'utlg devri eserlerini hatr latrrlar. Atn -hamJe yaprg geklini Qin'de Han devri i.islfibu ile mukayese edebiliriz. Siivariler kahn bir kaftan giymiglerdir. Pantolonla;n ise. bu kaftamn yrtmaandan gtiriiltir. Bu gekildeki av sahneleri, bilhassa Sasani san'atrnda gok yayrlmrg ve sevilmigti. Bu sebeple, Iran'daki Tak-r Birstan'da.ki Sasani eserleri ile Orta Asya ve Giiney Sibirya'daki at sahncleri daima mukayese edilmig ve lran'rn lehine neticelere varrlmrgu. Giikttrk gagrna ait Kudrrge kurganlarrnda da biiyle sahnelerin gtiriildti$tinii kendine ait bahiste kaydetmigtik (Lev. r 3,e ) . Sasani tesirlerinin mevcudiyeti inkir edilemez. Fakat eserde hAkim olan tislfrp ve tcknik d.e, Yenisey-Krgrz tislfrbu ile Qin tesirleri idi. Uzerinde Giiktiirk alfabesi ile bir yazrt bulunan bir kaya i.izerinde de enteresan bir av sahnesini giirmekteyiz. Yazfita "benkii kala" yzni ebedi taE tdbiri de bulunmaktadr. Bu eserin de en karakteristik tarafi btiytik bir av sahnesini ve bu arada Yenisey-Krrgrz btilgesinin hEwanlar dlemini tasvir etmesidir. Bu tabloda, gft hiirgiiglii develere, da$ kegilerine, koyunlanna ve btiytik ren geyiklerine, tilkilere, kaplanlara rastlaamaktadrr. Bilhassa iki ayak iizerine kalkmrg ve ellerinde sopa tutan ayrlar tetkike gok deferler a2. Bundan anlaqrhyor ki ar Kiselev, DIYS, Tabl.

I-VIII,

{r H.N.Orkun, F;hi Ttuk lazttlan, III, r93;Appelgren-Kivalo, Ahaltaisclu fig. 3rz; R. Radlof, Aptfrrk, Inschr.,3. Lief., s. 4g5; Kiselev, DIYS, s, 63o'v.d.

e eyr fegr. rsrqrhdcl

f,ryrlrn 9ldl. uhrvdslcl

{ ji I

ORTA ASYA

2r8

sah-neler'yaln:zca avlan tasvir etmiyorlardr.

larr da vardl.

Yairoy. Krg1r

fcnofflcri

f,qrd.r& ndcrcllll

Dini- bir mina-

Uybat nehri hyrlanndaki Ktrgu buluntularrnda bazr gtizel kiipeler, vazol-ar v.s. de ele geqmiqti (Lev. zo,z). ElIe yaprlan bu eserler, VI-VIII. asrrlara ait kurganlardan grkm$tr. Eserler kilden yaprlmrgtr. Bunlar arasrnda Qin porscl,enlerine de rastlanrultr. Porselenler daha ziyade Han devrine ait eserlerdi. Krrgrz keramikleri tizerine Hun qa$r eserlerinin tesirleride goktu. Esasen Hun ga$rnda da keramikler, Orhon btilgesi ile Qin keramiklerine gok yakrnhk giistermekte idiler a3. Bu benzeyiq daha ziyade vazo gekillerinin benzeyigi bakrmrndan iinemli idi. Grikttirk ga$rndaki I(rrgrz vazolanmn tezyinatr daha ziyade gizgi demetleri ile tegkit edilmig hatlardan m{iteqekkildi. Krrgrz keramiklerini, VII-VIII. asra ait Giiktiirk ga$r keramikleri ile de mukayese edenler vardr aa. Yenisey Krrgrzlarrnrn demir cevherleri topladrklarrna dair Qit kaynaklarrnda bulmaktayrz a5. Daha sonraki Islim kaynaklannda da Krrgrzlann kendi memlekettlerinde demir istihsal ettiklerinden bahsedilirdi {6. M.iinceki TagarTaqtrk dewinden itibaren Yenisey biilgesinde bol olarak giirtilen demir aletler ve ileri bir iqleme tekni$i, bu biilgedeki yaygUr demircilik zenaatt hakkrnda bize bir fikir vermektedir. Bu biilgenin

kayrtlan

{s Btiyiik Hun devleti gafrna ait keramiklerin umumi iizellikleri igin

bk, A. N. Berngtam,

uoposu

sols. stroe Yost.

Hunnu, PIDO,

rg35,

Nr. g-ro.

1{ Altay'da Kuray buluntularr ile mukayesesi igin bk, Evtyuhova, Krgtzkoc poalmie u s. Malu Kofont, KSllMK, XVI, s. 16o; Krrgrz keramifi ile ilgili diSer ettidler: Kiselev, s. 58g-59o; Evtyuhova, Trudr GlM, VII, fig. t, 4, Si Evtyuhova-Kiselev, Qaa-Tas, s. 28, 3o, 3r; Teplouhov, Opt klass., Tabl. II, ro; Levagova, Iz dalekogo proglgc, Tabl. XIV, fig. e. II. Kapgal kurganlannda bulunan muahhar vazolar, I. Kapgal tipinde idiler. Bunlann aSrzlan geniq, karrnlan az 9i9ik ve boylan da oldukga yiiksekti

(MIA, a4, I, 32, 33). Bu tip vazolar Krrgrz eserleri idi. Ust-Tes kurganlarrnda da bunlara rastlanmrqtr (Kiselev, Makriah, Ris. 7z). 15

rt bk.

Yakinev, I,

352-35A.

Hudild al-'Alam, s. 96; Krrgrzlarrn iktisadi ve igtimai hayatlarr igin

J. Marquart,

Ubcr das Vokstum dcr Komona,s. 65-68; Barthold, rfirr9l7; Berngtam, Sotsialiu ckorcmigcski2 skqt, Aristov, JS, r89r4, 1896.

gizi, istprQcski2 ogak, Frunze,

s. l48-r7r; N.

KIRGIZLAR

2r9

yakrn bir komgusu olan Altay ve Sayan da$larrnda da zengin demir cevherleri bulunduSunu kendi bahsrnda siiylemiqtik. HAlen, Yenisey b6lgesindeki d.emir cevherleri, Abakan ve Tuba'da bulunmaktadrrlar. Bu demir cevherlerine yalrn yerlerde, eski demir ocaklan da bulunmugtuaT. Bunlardan anlaqrhyor ki Krrgrzlar, bu biilgelerde cevher istihsal etmekle kalmamrglar; bu cevherleri iqleniekte de gok maharet kazanmrqlardr. Yiiksek vasrfta miknatisli demir cevherleri daha ziyade Tuba nehri kenarlannda ve Oznegannaya giineylerinde idi 48.

KrRcrz sir,AnLARr Arkeolojik buluntularda ele gegen Kugrz silihlan zamar. bakrmrndan baghca iki krsma aynlrr.dr: r. Giiktiirk ga$rna, yani M.s. VI-VIII. asra ait buluntular; z. Giikttirklerden sonraki devirlere, yani Uygur ve Ttirgeg Eaf'rna ait eserler. Sonuncular daha ziyzde IX.X. astrlara tesadiif ediyordu. SilXhlarr daima bu iki qall gtiziiniinde tutarak tasnif edece$iz. Birinci, yani Giiktiirk gaSrna ait ok uElarr dilimli idi 4e. Kr43u otgulrn Brgak gibi yassr ve uzunca idi, dilimler gok keskinlegtirilmigti. Ikinci gaga ait ok uqlan ise, daha kaba ve kiigeli idiler. Bu uglar Altaylardaki Gtikti.irk ve Tilrgeg ga$r eserleri ile Eok biiyiik bir yakrnhk giistermekte idiler 60. Krrgrz demircili[inin en tirnek eserleri muhakkak ki Kugrz Krydu dt hhg vc hragclr krhglan idi. Bo-go sm. uzunlu!'undaki bir Krrgrz meginin her iki tara{i da keskinlegtirilmiEti. Megin kabzanrun a$agtan yaprlrruq olmasr gok muhtemeldi. Megin gtizel bir korkululu da ele gegmiqti. Tek a$rzh; fakat boyca meglerden daha ktigtik krhglar da bulunmugtu. VI-VIU: asrlara ait han1nler datra ziyade r? rE

Kiselev, s. 523-525; G. Merhart, ESA, IV, rgeg. Kiselev, aynr yer; V. P. Levag ova, Dalckogo, s. 4&5r I Evtyuhova,

Arh. panyatniki, s. 9698.

a0 Krrgrz ok uElarr igin bk. Kiselev, DIYS, s.577; Tabl. LIII,8; LXIII,, r; LIX, zr-a5. Giiktiirk ga$rna ait Krrgrz ok uglarr: Kiselev, Tabl. LIX, rz. 60 II. Kapgal ok irglarr, daha sonraki Tiirk ok uglannr karakterize

etmc bakrmrndan gok enteiesandr. Altay'daki ok ugianna benzedikleri gibi Altrn Ordu buluntulanna da gok benzerler (Grekov-YaLubovski) (olotaya Orda, L., rg37, s. rrr, ris. 3).

OR.TA ASYA

tek a$rzh ve brgaklara benzemekte idiler51. IX-X. asra ait, mesela Uybat ve Qaa-Tas hangerlcri ewelkilere nazaran daha geniq afrzh idiler:- Ve her iki tarafi da keskin olan a$rzlan, birbirine simetrik idiler62. II. Kapgal mezarlannda muhtelif boylarda hangerlere de rastlanmrqu s. Hangerlerden birinin rramhsr ile sapr yekpare idi. Saplyeri kiigiik bir profille ayrt edilmiqti. DiSer bir hangerin de ucu gok luvnku. Bu tip brgaklara VLVII. asr kurganlannda qok rasthyoruz. Aynr mezarhkta bulunan iki aSrzh bit kama ise, IX. asra ait muahhar bir lrarakter giisteriyordu f,lr;rdltcbrf $

Gtikttirk gafrna ait Kugrz mi!'ferlerine rasthyamryoruz. Yalmzca kaya resimlerinde mi$ferli stiva.riler giirmekteyiz 55. Bunlardan anhyoruz ki Kugrzlar harplerde rniSfer de kullaruyorlardr.

Iirp

rrttrrn

Qin kaynaklarr, Yenisey-Krrgrzlarrmn aSagtan yaprlmq zrrhlr elbiseleri bulundu$unu vd ayrlca atlanm da bu tip'-zrrh-

larla koruduklanru kaydetmektedirler tr. Kopen buluntulannda da bize kadar gelen bir zrh tasvirini giiriiyoruz. Karayiiz-Sulek biilgesinde, kaya iizerine yaprhorE resimlerde de aym zulun bir tasvirine rastlamaktayrz ts. Bu zuhlann demirdcn yaprlmrg olmalarr da qok muhtemeldi. Bunlar lran'daki <incir zthlara gok benzemekte idiler. Halen Minusinsk miizesinde, bu tipteki zincir zrrhlarrn 2oo paxgasl mevcuttu. Bu dururn,. lftrgrz btilge sinde bu tip zrhlann ne kadar gok yaplmrg olduiunu bize gihterir. A[ag 4rhlara daha ziyade Tungwlarda ve Japonya'da rastlamaktayrz. Bunlar birbirine halklarla tesbit edilmiq tahta pargalanndan meyda,na gelmigti.

!t Kiselev, DIYS, LIX, ot Ayttt eser, LXIII, r.

rz,

MlA, a4, s. e8-3o, 3r, 33. t{ M[A,24,5,3r; aynca bk. Kiselev, DIYS, s.577, Tabl. LIII, r; LXIII, r; LIX, rz. s Kiselev, s. 578; App.-Kivalo, 77, %, 8r, 93, 34e. tc Yakinei II, s. g5o - 352; B. Laufer, Chhvn clq figutcs, S. eaz,

fig. gs. o?

Kopen buluntulan igin bk. Evtyuhova-Kiselev, Qaa-Tas u 54; DIYS, s. 578.

kopctn, ris.

Sulek yazrh kayasr igin bL. App.-Kivalo, 93.

221

KIRGIZLAR

KrRGlz AT KO$UMLARI

Klrgrz iizengileri umumiyetle birbirlerine benzemekte idiler. U"zenginin Lb.t t elseriya dtz ve genirce 1d..|t! $3mir-

Kug[ Srordlcri

leri old.ukEa ince ve kayq yerleri de bazan hasit bir halka

ve baS deli[.i levhasr qeklinde

bazanaa rist krsmr oldukEa yi.iksek bir idi. Gttkti.hk dewinde, Yenisey'de Qin ilzengitcriaa de iastla-nmrqtrse. 60, kayiga Uzengilerin muahhar,, yani IX-X. asra ait olanlanmn baf ian yerinin i.ist lssmr biraz genigge bir tabgld halinde- idi. ffajU"li atiktUtt devrine ait olanlarda btiyle'bir siis tablasr yeri 6di bir halka fklildg yaprlmrgtr' funa.lenzer yoktu. K*yrE'tarzrnr Gtiney Rusya'da 61 ve Macarilgn-'da $1 ti" i"t\ai

giirebiliyoruzoz. I. ve II. Kapgal kuganlanndaki her-iki Lla"a" iizsngi tipleri aynr idi ve bir de$igme yoktu6' Rus Uifgi"i Levagova;ya giire sade ve tezyinatsrz iizengiler,- M's' I.Ii. as'lardi btittin Orta Asya ve Avnrpa'da moda.-idiler. Uzerinde stis plikasr bulunan ve gok stislenmiE iizengiler ise ve Semiein deki T'ani siililesi dewinde, Sibirya Mogolistan iqi dfg*indI yaplmrglardroa. Bu gtiriigte geiEet payr qot olsa gerektir.

Gitkttirk gaf:na tesadtf eden Yenisel-Kr1S1z "t. S;"Tl,uti ile daha sonraii-qaglara, ait gemler arasrnda gok.btiytik'farklar ga$t giiriilmektedir. i""it"y-fttgrz at gemlerini, Giikttirk05. ve temsil gemler l" igiti Uybat kurganla^nnda bulunan ederlerdis. ifade ,orrru.li devri ise Tuyuhtyansko gemleri Kugu gemlerinin mti$erek hususiyetleri, a$lrz yanlannda iki t""i"rtiii dcmirinin bul'nmasr ile igtihnr eder. Aralanndaki u,

I.IV, tl. bk Kopem, *. 37, 43; Evtyuhovz, -K allgron f*ganai, tt1. 8; Teploubov, Opt klassif*atsii, ris' 8; DIYS'

Qin iizgngrsi igin bk. Kiselev,

to i{uahhar-tiple" iEo

o kanunnh

t. b97, t"J t. 5' Bobrinslriy, Pacypdn*i kltd, ls'd&R,34, VII, ris' 15-16; f.ittur Hazat ilzelrgileri igin bL. Trudr'Arh. syezd, I, Tabl' XXII, ris' lor-Io2; eituy ti"."frr-ti: ft.udenko, Iilogilnik Kudtrge, ris' 16'4' 3r Mukayesesi igin bk. DIYS, s. 58o v'd'

cr MlA, 24, r, s. 3gF42i v, 45-55. cr MtAr' 14, s. r.e6 v.d. lo i<iselerr, Tabl.' LVIII, .4

c'Aynr

eser,

:_ LXIII, r; Evtyuhova, K

vbprosut

s' t2, ns' 9''

frgnlru gohd

ORTA ASYA

222

di$er farklar qok azdr. Ayrrcri yanda bulunan bir halkaya dizgin takrlmakta idi. Kapqal kurganlanndaki I. ve II. deweyc ait gemler a^r4srnda gok az farklar vardr. I. Kapqal gemleri daha fazla siislenmiqti 6;. Tuyuhtyansko'daki *ou.hir- fernlerde a$rz demirleri biraz btiktilerek eSrilmijti s. Ayru gekildeki gemlere II. Kapqal da da rastlamaktayrzos. Aradaki ufak benzerliklere raSmen, Krrgrzlann Giiktiirk qafr gbmleri ile muahhar gernleri arasrnda btiytik far.klar yoktu.

KTRGTzLARDA

zin.rar xtir,riinti

Yenirey-Krrgrz kiiltiiriinde, orak, ktirek, siwi kfirek btiyUk Saban demirleri esas itibarile..iki givi vasrtasr ile saban'iizerine tesbit edilmigti. Bu tip saban demirlerine Yenisey-Krrgrz kiiltiirtinde gok rastlamaktayv. Orak tipleri daha eski devirlerin, meseli M. iinceki Tagar ktiltiiriini.in tipinde idi. Yenisey Krrgrzlarrnrn gok eski zamanlardan beri ziraatgr bir halk olarak yasadrklan bilinmekte idi. Bol miktarda buldu$umuz ziraat aletleri de bu fikri teyid etmektedii?o. Krgrzlann vatamnrn iklim gartlan, Gi.iney Sibirya'run iklim hususiyetlerini taqrmakta idi. Birgok btiytik ve ki.igilk nehirlerin geqtifi Minusinsk stepleri bazr, yerlerde aqrlan kanallarrn yardrmi ile sulanmrqtr. Bunlar arasrnda Uybat bozkrrn{a aErlmrq .olan ve zamailmtza kadar gelen Bey nehri kanah kayda de!'er bir kanaldr. Srrf sulama maksadr ile agrlmrgtr.

bir yer tutmakta idi.

s? 6s

MlA,

MIA, 24, s. 44. Ki.ir;kler igin bk. Kiselev, Tabl. III; Kartsov, Maraiah, IV,

a4, s. 36, gB Kiselev, LXIII, r.

ris. 39. Oraklar saplanna giire baqhca iki krsma ayrrlrrlar. Birinci tip, oluklu: ikinci tipler ise sapa gakrlan bir gekitde yaprlmrgtr.

VII. HAZARLAR IJazarlann annoPolojisi O gacpc i Kaokazskih dolmewa i gcrcpah.iz Kukazkik ; trugit, Antropolog. Vutavka III| r, rBgT; Jittli drcottih^Bolgar -Knninlagigcskiln pnznakam, Airtropolog: Vrstavka, III, 1879; 9:-.P* po gcrtfi tutogiiftiku' Antropologiya, IV, lzd' YU.+N' Ycrhnt-Saltoaskogo Ue*, 2 Ki"v, i93r; G. Debets, T. A, Trofimova, N' N. Qeboksatov, Probhnt naseleni2i Earopt po arhzohgigcskim' dannm, Pnishijdaile gdowka i lanec rassclcriia gclooEestua, M, r95r, s. ++8; V. V. Ginzburg, AntropologQcskic

A. F. Bogdanov

Kurgawa

trutcriah k pobhnc proistnidenit nasclcnila Haiatkngii Kagutata, SMAE, r3' rg5l, s. g99-+r7; danu fu ctmgmezu Hazar, SE, a, 1946, s. 8r-86'

r. Yerlegik flazarlar sARKEL $EHRi M. Artamon ov, Sarkcl ytri hafti2ah (Rusga), SA, IV; Srcdne aeko' vnltc posahni2a na Nijrum Dont, Irv. GllMK, I35,' r935i K: I'.Popov, eai namaAas Gazarskaya krcpo* Sarkd?' Trudr, IX, Arh. syezda, I, s' e7r'; V. l. Srzov,' Rarkopki a &ruh gorodigah blk Tsimlianskol, Trud1 V.{, Arh' Syezda, IV, OAK, za r88z-t888, str. CLXXVII; V. G' Vasilevski, O postrouuii krcfusti

Scr*al;JMNP, t899, s. a73 v.d,

Sarhel gehrinin bulunmasr, Hazarlarrn tarihini biraz daha Rus Eekici ve:aydrn bir hale soktu. Ne yazrk ki burasrnr kazan a,rkeologlart Avnrpah mesleltaglag kadar miitehassrs defiillerdi.

Negrettikleri raporlax tatminkaf olmadr$r gibi, raporlarda mimarhk amtlanndan baEka, bulunan difer eEyalar hakkrnda bilgi: bulmak da imknnsrzdr. Biz raporlatd"F bl bo$u$u' dqsrmk olara( negedilem. di$er buluntula,ra dayanarak miimkiin oldu$u kadar timamlamda gahgaca&z Sarkel gehrinin ba$tct tig yerinde hafriyat yapllmrl ve bu kzztlar iig:sene devam etmigtir. Birinci kazryz, $ehrin kuley d.oiusundaki bir tepeden baglanmr$u- trkinci kazr, meyilli bir

Hafriyat raporu igin bt. Ariamonov, SA, IV'

ORTA ASYA

yamaqla ovaya inen kuzey batr btilgesinde yaprlmrg; iiEiinctisii de gehrin bulunduSu tepenin nehirle kesilen-lusmrnda, yani giineyinde yaprlmrqtr (bk. Lcv. zz). Kazrlar srrasrnda, qehirde srk srk meydanlara d.a rastlanmqtr. Harabeler, bilhassa nehrin krvnmrnd.aki burunda gok kesif bir hal almakta idi. Savunma hatlannr teEkil eden tugla duvarlar ise, tepeyi kaplaya^n gehrin etrafinr baqian baya Ewir-

Levha zz

Hzzarlarrn baqkenti Sarkel qehrinin plinr.

migti. $ehrin gevirdifi'i sahaya giire, Sarkelin uzunlu$u r8o m. idi. $ehir sr:runun eskiden, nehir sahilinden gok uzakta olmayan bir yerden getgif'i anlaqrhyordu. Nehir zamznla surun bir ktigesini nkm5 ve surdan kopardr$r pargalan siiriikliyerek uzallJrara gdtiirmii$ti.i. Bu sebepie Don nehrinin yataklannda tuSla pargalarr v.s. giireh Rus kiiyliileri, eskiden Don iizerinde iskele .yaprldrf,m ve bu pargalann da ve genigli$i ise rz5 m.

HAZARLAR

225

iskelenin kahntrlanndan olduklanm s6ylemekte idiler. Bu inaruglann tabiidir ki ilmi higbir kryrneti yoktu. $ehir surunun drgrnda da ban iskin izlerine iastlanmrgtr. Bazlbilginler buna dayanarak halkrn bir krsmirun gehrin surun-un drgrnda oturdu["u neticesine varmrglardt. Sur, dahi ziyade tehlikeli zamanlarda iqe'yaramakta idi. Difer giinlerde, ziraat ve hayvancrhkla meggul olan halk drganda oturmakta idi. DrEarrda oturan halko igeridekilere rrazarar. d,aha azdr. Mildafaa duvarlarr umumiyetle tesviye edilmiq toprak iizetrine ybprlmrEtr. Civardaki ktiylerin halen buradan Erkan tuflalarr ingaatlarrnda kullanmalan sebebile surlar yava's yzuaq azalmaktadrrlar. Bu surlardaki tu$lalar diirt kbEe ve bi.iyiikli.ikleri de o.2+xo-qg m. idi TuE-

lalar iizerinde yerli igEiler tarafiirdan vurulmuq

damgalar da vardr 2. Bu damgalan, Tuna Bulgarlarrna ait yapr taglan i.izerindeki damgalarla da mukayese ederrler goktur 3. Sarkel'deki bu sembolik igaretler hayvan ve insan resimlerine benzerlerdi. Sarkel'de kerpig de qok kullanrlmrqtr. Surun her ktiqesinde 7.go X 7.9o ni, btiytikltifiinde birer kule vard.r. Kulelerin arkasrnda da hububat depolarrnrn izlerinc rastlamaktayn. Hazaxlann muhasara srralarrnda hububat stok lan yaptrklarr, bu depolardan anlagrlmaktadrr. Kalenin .biiyiik giriq kaprsr heniiz daha bulunamanu$trr.

'Biitiin surlarrn ve iEindeki binalann ayu zamanda, ini

bir

miidafaa ihtiyacr sebebile ]4prlmrE olmalarr gok muhtemeldi.:'Oyle anlagrhyoi ki Sarkel kalesi, M.s., 834 sralannda do$udan gelen,g.iigebelere kargr iincii bir kale olarak yaprlmrgtr. Bu kale, Hazarlann batrdaki arazilerini do$uya ba['hyordu. Bu sedepb Sarkel kalesi, strateji bakrmrndan bi.iyi.ik bir 6neme sahipti.'$qda bir gergektiki, Sarkel baqlangrqta yzlntzca askeri girnizonlardan ve depolardan baqb bir gey ihtiva 2 Hazzr damgalan hk. en 6nemli ve en son etiid: M. l. Artamonov Nadpisi na baklajkah Nooof.e*assbgo Muzrla, SA, XIX, s. 163 v.d. 3

M. l. Artamonov, aynr esbr, s. e63-r68;

Ogcrki drcmclryE istaii, L., v.d.; S, R. Stangev, SA, s, r3r; V. N. Qernetsov, SE, VI-VII, ..-ioa; K. Miatev, IAI, VIU, s. 23o; F. Altheim, Hmniselu Ruwn,}Ialle, 1948; SA, rg s. 2Zg; V. V. Mavrodin, tzd. LGU, rg4or"s. 4I; V. V. Barthold, O pistan u l:Iazar, Sb. "Kultura i.Pismenost Vostoka", Kn. IV, Baku, rgrg; tenkidi igin bk. SA, 19, s. 278. 1936, s. 85

Arr4 AOo, ,s

t26

Srrtol 6cftrldn illrei leltn am?rt

ORTA ASYA

etmiyor ve bir.nevi krgla m,ahiyetini ta$ryordu. Sonradan ticari bir merkez olma$a baqlamrg ve bir lqsrm halk buraya griq etmigti. Sarkel gehrinin baghca iki iskin dewesi vardr. Birincisi bundan ewelki bahiste inceledi$,imiz garnizon mahiyetindeki iskinr idi. Ikincisi ise tam manasr ile bir gehir olarai inkiqAf etmesi ve eski askeri mahiyetini kaybetme ievresi idi. X. asra dof"ru Saikel'in miidafaa duvarlarr yrkrlmrqtr. Bu duvarlann yerini, a$aEtan ve kerpiEten evler kaplamrqtr. Birinci iskAn dewesine ait binalardan grkanlan tu$lalar, yeni yaprlan evlerin yaprlannda kullanrlmafa baqlanmrgtr. Bu deweye ait buf.day amlarlarr, un ii$iitmef'e ait birEok aletler, oraklar ve hububat kalrntilan Sarkel'de oturanlann baghca megguliyetlerinin zir aatgrlrk oldu$unu giistermekte idi. Zbaatgiliiten baqka hayvan da besliyorlar ve avcrhkla me$gul oluyorlardr. $ehrin yakrnrndaki Don nehrinde bahk avlanrygr ve bu suretle Sarkel bir balrk-

gr.lrk merkezi halini airyordu. Buluntulara giire, Sarkel gehrinin Orta zamanlarda iinemli bir san'at ve endiistri gehri oldu$unu da gtiriiyoruz. Kilden yaprlmrE bir vazo, madeni stisler, kemik ve taglardan yaprlmrg egyalar Eok gayanr tetkikti. MAvATSKo $enni

M. Artamonov, Srcdne uckooEn pos. na Nijrcm Donu, Izv. GllMK, I35, I935i W. A. Babeako, Patryatniki Hazankot kulturt na yuge Rossii, Trudr, I, s. 467; A. Milyutin, Raskopki r@ C., na Ma2atskom GomdiSc, Izv. Arh. Komm., e9, s. 153-163; Otget, Arh. Komm., r89o, s. r7 v.d.; N. E. Makarenko, ArluologQukiz'.&sJ. r9o7.i9o9 g, Itv. Arh. Komm., LXIII, s. I43 v.d.; A. Zaharov, W. Arendt, AH, XVI, 1935, s. 46 v.d.; S. N. Zarrlyatnir., Atluologipskiz razacdki a Alcksauskom i Valuiskom ucldah, Voronej, rger. Iskeletlerin antropolojisi igin bk. G. J. Quguk alo, Saltoas*i1 katakombnyi mogilni*,

VIII-X. v., Vestnik

Fitologigeskogo obg(estva, III, r9r3, s. r-t5; cz VIILIX. z1a*u, Kosmos Seri, Lwow, rg3o.

Qcrepa

Vnhrc.

Harkov,skogo istorikoR. Jendik, Szaski Alanski

Mayatsko Eehri gerek mevki itibarile ve gerekse tabya bakrmrndan, Don nehrinin saS sahilinde bulunan ve agaf,ada a Meseli

X. asrrda, inci taklitleri ile stislenmig kiipelerin yaydrg sahalarl igin bk. G. F. Korzuhina, KSllMK, r3, 1946, s. 45-53, harita r3.

)

t a

I .i.:

HAZARLAR

krsa olarak giizden gegirecefirniz kasabalara benzemekte idi. Tahkimatrn bir tarafi ugurumla takviye edilmiqti. Di$er tarafr ise derin dereler ve Eukurlarla korunmuqtu. $ehir plinr esas itibarile bir diirtgen Eeklinde ve uzun cephesi ise 79 ile II5 m. arasrnda idi. $ehrin iig tarafinr hendekler sanrugu. Bu hendeklerin eni 7 ile 8.5 m. arasrnda dg$rqmekte, giinry-do$u istikametinde ise hendeSn, deriniifi ile 5.5 m.ye kadar inmekte idi. $ehrin gegit'yerlerinde ise hendekler yaprlmamrqtt. $ehrin bir tek kaprsr vardt. Yaprlan kazrlardant elde edilen bilgilere giires, kesme ve blok taglarla yapr yapmak bu qe.hirde de gok revigta idi. Drg sur, ig sura nazaran daha muazzamdr' Duvarlartn [ahn1[l 6.4o m.yi: kadar grkniakta ve her iki tarafr kahn ve iyi yoniulmyq yerli kalker tagrndan bloklarla iiriilmiiEtii. Bu taqlar genigli$ine veya iki s1a o-l1ak dizilmigti. Harg hig kullarulmamrgtr. Tag bloklarrn biiyiikltifii, o'5 x'o.36 Xo.27 den o.72xo.4oxo.36 m.ye kadar grkryordu. Tuna Bulgarlarrnda da, bu gibi blok.taqlarla yaprlan inSa'-

atrn ne kadar revagta gldufunu giistermiEtik (s,'264)' Sarkel gehrinin surlan gibi bunlar da bir temel tizerine yapilmar,nrqtr.-Ta{ duvarlar btigiin tamame-n a$rnm{ ve za' *urrm tahribatrna uSrarruqtrr. Sarkel kalesinde giirtilen kiige k u I e I e r i burada yoktu. Aboba-Pliska' daki Bulgar harabelerinde

dofudaki lehri3 ig krs4ma tesaolarak in{a edilmigti 7. Bu binabitiqik di.if eden evler d.uvarlira larrn bulundusu yer, ig taraftanikinci bir duvarla sanlmrq ve iki sua blcik :ta{tan yaprlmrqtr. Iki srra blok tagrn orta knmr ta.E ve kalker parqalan ile doldirrulmugtu- Bu i9 kale roo m2 kadar bir yer tutuyordu. Bu hsimlarda bazt diiqeme kd'hntrlarrna da rastlanmrEtr. Bunlardan birinin gerriqliSi IXB'5 sm' idi. Bruada da hububat ambarlan bulunmuEtu. Yrkrntrlar arasrnda giirtilcn dâ&#x201A;Źrin gukulann mahiyeti de iyice izdh edilememigtits. Bu btilgede toprak oyuklarrndan yaprlan mes' kenlerin mevgudiy.eti ve bu tip evlenn gok yayrknrg oldu$u da de kulelervardr 6 (s.264). Gtiney

6 M. Artamonov, lzv.

GllMK, r35, 1935,

s. 80.

c G. Feher, AII, VII, Pl. 3, 5- ' z G. Feher, .Y- o"r, t. 5O ".a. XVI, s. 8 Tafsilat'igin bk. Zaharov, AH, 46'

228

ORTA ASyA

maltrmdur. Hazarla.rrn germesi ile, daha do!-rusu Hazar hakimiyetinin buralarda iyice yerleqmesinden ;;; ;;k yava{ fran ve Bizaru'tan mesken yaprmr Uut<r*roa.. ;;"r, dirg"t iylo ti$"renmig ve muntazam Eehir evleri yapmaia r----o- muvaffak

olabilmiglerdi.

ko gehrinin biiyiik kaprsrrun gtiney-batr istikametinde bulunmasr gok muhtemeldi s, Mayatsko'fu ta$lar iizerine yaprhuq olan at ve egek-gibi hayvan resirrrleri, ,tirr-ii*r .,r" insan gekilleri tetkike d"g";. Diser Hzzar-.5ehirlerinde oldufu gibi burada da pek E"t a"*lalara rartlilmrgtrri.Mayatsko mezarlarr, Saltovo'daki rili.i giimme adetlerine -btiyiik bir yalanhk giisterirler. Oltilerin y-ri.,d. ;;;;; bulunan egyalar ve at tarnmla.rr da saltovo mezarlanndaki "" eserlere gok bcnzerler.

lnl otrryrn unlyohr

;A,rtamonov'un makalesinin sonundaki Fransrzca htirdsasrnda giiyle bir krsrm vardr: ....,eui ,apro*r"*]" ,r.*f"rmatio:r de la population aborigdne des steppes sud_est, connu so_us le nom de Sarmates. Le peuple port",r, de la'.,rir*" Mayatskaya garda son nom.anciln Acii'ou yaci,,tt. ar[rl-onov, bu izahafi ile GiineyRusya tairihini iyi bilmedigini'rreya dgqru siiylemenin iqine gelmejigi"i g;rte.*".kt"dir. Esasen bu eskimiE y:.a;zanye kendisinin defil; V. f. Miller'indirr. O; giire bu btilgeleri tarrramen lranrr ve Kafkash kavimler kaplamakta idi. Hazar devretini temsil ve teqkil rr"ruu' trlr,r, veya oset saymak-gerekmekte idi. Bununl."a" r"r.u", t, *"riyelere ilmi deliller ileri siirerek kargr gelen bilginler de yok de!'itdi 13. Ta.rih ve etnoloji bilgileri ;";;;

""iTp.rrgr*

Milyutin, Otget Arh. Komm., rg9o, s. ri7 v.d. Zabatov, aym escr, s. 46. rr M. Artamonov, SA, VI. Bk. A.

Alan ve Kafkas nazariyeleri igin bk. A.

A spitzrn , Istoriko-ariuoror*i q ;r*;;;;;,J. V. Gotye, gelcsnt2 o1! o ystaery f*@,1i., i93o; i. C.'e9".1i"u, Doa fugrabni2a oremeni Alarc-Haiarrfo2 *uti*, u ia.,Li., r-ai'V.- lr., r9e8, gQcskb raziskania, Jurnal.ministentva rr".odrrogo

s. 4t7-4rg.

rs Zaharou., AH,

XVI,

s. 4r.

HAZARLAR

22g

ise, bir tarihEi igin hayli garip olan listeler yapm$ ve bazr neticelere varmrqlardrr ra.

: :r:

Ha1ar devletinin kiilttirtine,Kafkas uruurlanrun girdi$i cle giiphesizdi. Qiinki.i Hazar devleti, Onogur-Bulgar d"rrtitinin yrlantrlan tizerine kurulmugtu. Bu birtit, daha ewelce Kuzey Kafkasya'yr hnkimiyeti altrnda tutuyordu (s. z 36) . Awupa Hunlanrun ,ve eski Hun kavimlerinin kahnulan da OnogurBulgar birliSinin kiilttir temelini tegkil ediyordu. Hazar ktiltiirii Kafka,r tesirlerinden bagka, fran, fslAm ve hatta Iskandinsv ktilttirlerinden birEok t"rirl", bile almrgu. Bu kiiltiirlerin meczedilmesinden meydana gelen Hazar kiilti.iri.ini.in iginde, Orta Asya menEeli krhglar, baltalar, okla.r, yaylzr gibi harp aletleri ve at koqumlan bulunuyordu. Bunlar, Hazar devletinin kuruculanrun Orta Asyah oldukla.rrm gtisteren birer miyardr rs.

Diden xtiguK $EHinr-rR Sarkel dolaylannda, Don ve DoneE .boylarrnda

bzzr

kiiy harabelerinin Hazaylarz ait olma$ gok muhtemeldi. Bu iskin yerleri de baqhca zirazi ve hayvan yetiqtirmekle megguldii. Onlar da, IX. .rsrrda Sarkel ile birlikte kurulmugyederdendi. Bu kasabalarrn ekserisi tahkimatsrzdr. Bu sebeple Sarkel'in z. ' IskAn devresine tesadi.if etmeleri . gok muhtemeldi 16. Don nehrinin saS sahilinde, Stanitsa Tsimliarukaya'ya 7 km. mesafede kiigiik ve miistahkem, fakat di['erlerinden tamamen ayrr bir gehir daha vardr. Bi.iyiik blok taqlarla yaprlmrg btiyUk bir sura sahipti rz.

rr Meseli bk. G. J. Qubukalo, Qncpa iz Ve.rhrc-Salt., MAU, II; R. Jendik, Szaski, s. re7 v.d.; AII, XVI, s. 39. ri W. W. Arendt, Das landbn dat (fngarn, s. 7o v.d.; Ein altttirkische Waffenfund aus Kertsch, Zeitschrif. Hist. Waffen-und Kosttimkunde, N.F.,

IV, H.

r0 Bu gehirler igin bk. Artamonov, Srcdrc 1? r'

V. l. Srzov,

Raskopki,

s.8o v.d. Trudr, Vf, Arh. Syezd., IV. oakoui2e,

/ ORTA ASYA

230

e. Giigebe ffazarlar SALTOVO BUI-UNTULARI

W. A. Babenko, Drcaru Salbaski2c pridonyeskit Okraint fqiw-i Rossiy, Trudr, XIII, Arh. Syezda, I, s. 434146o; Qto dali woogo posladnia rq$kapki a Vahrum-Sahpua, Trudr, XIII, A. S., f, s. 381-386; Drconk raskofuk o Vcrlavm-Saltoac proizacdmih l ryo5-rg6, Trudr, XIII, A. S., I, r. 387-393; s.3g4-4ro;

Noaryc istzmatigcski2c issl.cdoooti2a Verha+Salaaskago kataleombrcgo

XIV, A. S., III, &,216 v.d-; Prodo.lyntla sistematia Vcrhum-Saltou2a, Trudr, XIV, A.'S., III, s. z3B; A. S, Fedorovskiy, Virhne-Saltaoskiy katakombn2i nugiltih, VIII-X. v,, Vestnik Harkovskogo ist.-filologigeskogo obgestva, III, rgr3, s. r-r5; J. V. Gotye, Kto bli obitatili Verhrcga-Saltaoa?, lzv. GIIMK, Y, r9?7, s.77 v.d,;.t M. Pokrovskiy, Valau Saltooski Mogilaik, Trudr, XII, A. S., I, s. 465 v.d.; A. Zaharov, W. Arendt, AH, XVI, 1935. Antropolojik tetkihler igin bk. G. J. Qugukalo, Qcrcpa iz VntuvSahoaskogo mogilnika, Materiah po antropologii Ukrayni, II, Harkov; 1926. Mogilnika, rgo8, Trudr,

geskih rarkopok

. ,-.

x"'tl"fr':

h tclilhsr

rB99 da Harkov eyAletinin Volgarsk kazasrnrn Saltovo k<iytinde, Babenko adh bir iiiretmen gok geniq bir sahayr kaplayan bir mezarhk keqfetmigti. Drqandan bakrhnca mezarlaxm mevcudiyeti pek farkedilemiyordu. Mezarhf,rn yanrnda aynca bir qehir harabesi de vardr. Aragtrrmalar neticesindg burada birgok eserler ele gegti. Bilhass? Macar bilginleri, eski Macar ki.ilttirtine bi.iyiik bir benzerlik giistermesi sebebile bu ktiltiir i.izerinde ehemmiyetle durdularle. Bu yerr.Saltovo kiiltiiri.iniin yerlegik tlazar devletinin etraflnda yaqayan Tiirk kitlelering ait bir merkezi olmahydr. Macarlar ve onlarla akbaba kavimler giiphesiz ki bu hallun krymetli bir krsmr idiler. Mezarlar umirmiyetle derin kuyulardan ibaretti. o.6o ile o.7o m. geniElikteki blr koridor vasrtasr ile I m. yiikseklikteki bir de!i['e gidiliyordu. Ve bu ag*hk, eqas mezar odasr igin bir nevi kapr vazifesini' g6riiyordu. Koriilorla bu. menfezin yiiksekli$i he*"t hernen aynr idi. Esas mezar odasr 4 m. kare kadardr. Yiiksekli$i de e m. kadar tutma.kta idi. Odarun tavanr kubbe idi, Mezarlar, birkag metre 'arahkla 'yaprlm$tr. Cesed,

mez4r koridorurra uzatdmi$u. Dwa.rlarda pergin

ls Saltovo sakinlerinin dini inanrglan igin bk.

GllMK, Y,

rgz7, s. 77 v.d.

J. V. Gotye, lzv.

TIAZARLAR

23r

geklinde qiviler kullanrlmrg ve mezarlar, tag hhlar, tahtalar kerpice benzer yapr malzemesi ile yaprlmrEtr. Koridortur tabaru da dtiEenmiEti. Mezarlarda umumiyetle iki iskelet bulunuyordu. Biri erkek, di$eri kadrn veya bir erkek iki kadrn ve gocuk ihtiva ' eden mezarlara da rastlanmrqtr. Nezredilen egyalarrn kondu['u /erler haklanda da umu5ni bir kaide siiylenemez. Umumiyetle yerde birgok kaplar bulunmugtu ve bu kaplann yakrnrnda da sr$rr v.s. kemiklerine rastlaninrgtr. Hemen her erke$in yaruna krnh veya krnsrz bii brgak ko4mugtu. Di$er silihlardan demir miBferlere ait pargSlar, balta$p, mrzraklar Eok bulunmakta idi. At koqumlanna, ait eserler bilhassa goktu. Saltovo'da atla birlikte insanlann giimiildtiklerine de rastlanrnarrufu. Bununla beraber bazan atlar iqin hususi rrrezzrlar da yaprlmrqtr. Daha sonraki Pegenek ve Kuman mezarlannda da insanlarrn

atla biplikte giirriiildiiklerini gtirememekteyiz. Atlar bazan koEumlan ile beraber giimiilmi.igtii. Saltovo kurganlanrun meqhur kigifi ve arkeoloSu, Babenko idi. Ikinci derecedeki tetlikatErlann bagrnda ise Polrovski bulunmakta idi. Bu btllgede hafriyat yup^n bi.itiin

bilginler, maalesef elde edilen egyalarrn pek azrrun fotoSralim negretmiglerdir. Bu sebeple Saltovo kurganlan iizerinde Eahgma imkinlarr gok azalmrgtrr. Zaharov'un kurduiu kronoloji le, srrf Macar kronolojisi ile bir,benzerlik bulmak gayesi ile biraz tahdit edilmiq ve krsrlmrgtr. Bu b<ilgenin kronolojisine esas tegkil eden qiyarlar Sasd.ni, Abbasi ve IslAm sikkeleri ve dirhemleriydi. E$Ti krlrglar da kronoloji tesbitinde ige yanyorlardr. Saltovo krlr.glarr Macar krlrglarrndan daha muahhar idiler. Salto;o'da iiltilere krhE nezredilmezdi m. Aynca Saltovo'da lasa meg Eeklinde luhglara da rastlanmamr$tr. rglo da kazrlan bir mezarrn koridorunda, gayet iyr muhafaza edilmig bir gift iizengi, at kogumlarrna ait halka, toka ve plikalar bulunmuqtu. Egyalann hepsi iskeletlerin yamnda idiler2l. Aym scne"iqinde kazrlan diSer mezarlarda, hem erkek ve hem de kadrn is.ketetleri bulun'du Mr:nfezden girilince mezg le A. A. Zaharov, AH, XVI, s. r3-r4. lo Aynr eserr'aynr yer. 2r Trudr, XIV, III, s. 242. I

ilcr'r

232

ORTA ASYA

odasrnrn sol kciqesinde, altrndan yaprlmrq muhtclif' tezyinat. plikalan bulunan bir at takrmt ele geEmiqti. Tezyinatlann kalb ve iiqgen geklinde olanlarr da vardr. Atlarrn baglanna ait siislerden, atrn bagr iizerindeki sorgucu tutan bir kaide de ele gegmigti (Lev.z j, r )Baqhiln tist knmr altm saFihalarla kaplanmrqtr. Bunevi sorguElu at baglrklarr Pazurk'tada bulunmuqtu (s.zor). Erkek iskeletinin tam sa$rnda demirdcn bir harp baltasl vardr. Giimiiqle siislenmig bir krn ve brga$r ile ayaklannrn altrnda kiiqtik bir ktirek kemi$i qrkmrqtr. Iskeletin bel krsmrn,da, bronTdan diiki.ilmiig grngrraklar, madeni tokalar ve yanm ki.ire geklinde iki kap bulunmugtu 22. - Yukandaki mezarlardan bir sene sonra bulunan bir mezatda,65 sm. geniqlikteki bir dromos, 3 ffi. kadar bir derinli$e iniyordu. Mezar odasr da oldukEa geniq ve yiiksekti. Zemin bir ktimiir tabakasr ile kaplaninrqu. Bu tabakanrn kayrn a$acr kabu$u olrnasr gok muhtemeldi. Mezard.a iki kadrn ve ikisi:de erkek olmak iizere baqlarr gtineye'do$ru qevrilmiq diirt ttlti vardr. iskeletlerin sol tarafrnda bir at koqumu, at baghklarrna ait'siister.ve plikalar sagrlmrgtr. Kad:n cesedinin kafasr civannda, madenden yaprlmrg bir ayna ve bir gerdanh$a ait inci taneleri bulunuyordu. Sol kolunun yamnda telden yaprlmrq bronz bir dtiSme ve parmaklarrnrn yanrnda da giimiigten bir halka ve bir taE vardr. Erkek iiliiniin hemen bagrmn yanrnda, demirden bir harp baltasr vardr. Uzunlu$u .r7 sm. idi: Ayrrca bir kiirek ve eiri bir krlrg da bulunuyordu. Saltovo'nun.en meqhur e!-ri luhcr da bu lnezardan qrkmrgtr 2.3. rqte senelerinde kazrlan mezarrn duva"rlan yrkrlmrg ve iEeriye dolan toprak epeyce tahribat yapmrgtr. Iskeletler. Do$u ve batr istikametlerinde konmuqlardr. Mezar odasr g m2 kadardlIskeletin beli hizasrnda 4trn plikalar, tokalar ve-Erngrraklar bulunmuEtu. Ayak dibinde de iiltiniin ayakkabrsrna. ait siisler duruyordu. Bu mezann en ijnemli buluntularr at takrmlan. idi. At sorguglarmrn taktlmasrna yaraya4 delikli kaidelere burada da rastlamaktayrz. Ikinci tnrz,arda bir kadrn vardr. Kadrnrn baEr hizasrnda akik ve inci taneleri bulunmuqtu. Yanm 1ii1sr,!ek22

A. A. Zaharov, AH, s. 13-14. Zaharov, aym eser, s. 16 v.d.

HAZARLAR

lindeki kaplar. kuzeyde K4zan ktiltiirti ile yakrnhk giisterirIerdi 2a. Ugiinci.i mezarda bir gocuk vardr. Bu rnezard.a bulunan iki giimtig cser'tetkike de$er eserlerdi. Biri halka qeklinde ve tag pandantifli idi. Bulunan at baghklarr cta gok tetkike de$er eserlerdi. Bunun da tepesinde testi a$nna benzeyen bir sorgug tabam veya deliSi vardr. Bu krsrm, esas tiagh$a perginlerle tutturuhnugtu 25. Iki qrngrak, altrn stiiler m, bronz plika ve tokalar, yarrm ki.ire qeklinde bir kap ve bir Eift demir iipngi de tetkike deser eserlerdendirz?. IgI r de Baberrkolnun kazdr$r kurganda, krm giimiiglerle siislenmiq krhglar, demir bir mi$fer,. erkek iskeletlerinin yanrnda bulunan

kiipeler

ele geEmigti

rgo8 de kazilan bir mezarrn tamamen atlara ait oldufu Atlrn dr gtiri.ildii. Atrn ayaklarr karmna doSru toplanmrg ve boynu at niliLr takrmlannrn tizerine konmugtu. Aun bagh$,rnda sorgug talalmasr iEin giimi.igterr tas Eeklinde bir kubbe bulunmuEtu. Uzengilerin taban krsmr diizdii. Dif,er halka ve tokalar da Saltovo tipinden idiler. Mezar bir gukurdan ibaretti. Ikinci at mezan, ewelkine nazaran biraz daha derince idi. At, mezara btittin takrmlarr ile birlikte giimiilmtigtii. Bunun bagrnda da giimiigten bir sorgug tabarrr vardr. At iskeletinin yamnda grngrraklar ve bir de mrzrak bulunmugtrl. Ugiincti at rr,.aze$'t bundan ewelkilere gok benzemckte idi. Bundan anlagrlryor ki Saltovo'da ut mtiEterek taraflan goktu. ^n*l^rmn rgog senesinde kazrlan bir mezarda, 20 tane iilii bulun- fp& ilillt mu$tu. Btinlar arasrnda bir kadrrun elinde ayr.a ve erke$in tndrrLt yanqnda da bir harp gekici var.l,. Bronzd.an siislerle stislenmiE . brgaik krm ve grngrraklar bu mezarlann iizel eserlerindendi.

KAFKAS BULUNTULARI W. A. Babeglio, Pamlntniki Ha4arskolt kultun, na yoge .Rosrdl, Trudr, I, s.46V', B. Posta, Arch. Studirn, II, Leipzig-Budapest, rgo5; Fr. Hangar, per Irhalt eircs kobaw . Katahombcngabcs wiewr V\tkcrkunde Musanm,

2! Zaharov, s. 18; Trudr,

Zaharov, Pl. I, rc Aynr eser, Pl. I, a? Aynr eser, 2, 2, 2n

r..

3-4.

XII, I.

ORTA ASYA Mitteilungen der Antropologlschen Gesellschaft s. 34-46; R.

Jendik,

in Wien, LXIII,

i933'

VIILft.

a., Kbsmos Seri LWOW, Alanskiy nogitnik bliz g. $tzrlitama,ta, KSIIMK,

Szaski Atinski ez

rg3o; P. F. Igerikov, 1952, s. 78-Bz; A. P. Kruglov, Arh. Raskopki u Qegnn-Ingusetii lrt,'ry36 g., Groznry, r93B; Otget Imp. Arheologigeskoy Kommissii, 1895, ris. Ioorro; E. G. Pgelina, Dva pogrebmia uenwd Alaw'Hazarskoy kultun a selLat<, Trudr, V, r9z8, s. 4r7; N. B. $eyhov, Pogrebalnt2 obrjtad u rannt'e yednc ackoaekoaoni Dagcstarc, kak istori4eskt, istognh; KSIIMK, XLVI, 195e, s. rol-Iog; L. P. Semenov, Arh. razacdki u A,ssinskom ugelc, XLYI, rg5z, s, I lo-r2I; K. F. Smirnov, Alagkatinskil mogilnik-Paayalnift fla2arskolt kultun, KSIIMK, 38, r95r. K. F..S.mirnov, Arlunlogigukic isslcdoaanilta o Dag*tane o rg4&rg5o g., KSIIMK, XLV, rg52, s. 93; P. S- (Jvarova, Matarialt po ailuologii Kattkaza, VIII; A. .Zaharov, W-' Arendt, AH,

XVI,

I935.

Hazar devletinin niifuz sahasr, Sarkel gehrinden ta Kafkasya:mn kuzey krsrmlarrndaki Kuban btilgesine kadar gzam: yordu. Hazarlard,an ewelki Onogur-Bulgar devleti; onlardan sonra buraya gelerek yerleqen gtigebe Ti.irkler bu biilgeyi hem siyasi ve hem de kiiltiir bakrmrndan tesirleri alulda tutmu$latdr. Bu sebeple Saltovo'daki Hazar kiilti.iriine Kuban ktilttirleri gok yakrn benzerlikler giistermekte idilera. Kafkasya'da elde ed.ilen bu ese-rler knmen ne$edilmi$tis;'Assin adh bir daf gegidinden Erkan bir krhg, Saltovo'daki krhglara gok benziyordu. At.kogumlanna ait siisler de Hazar eserlerine gok berrzer 30. Gene Assin geqidindeki Feldmarqalsliaya Stanitza_kiiyiinde' ki buluntular,Hrazar kiilttiriiniin birer ursuru idiler. (Lev, z3,I) Burada da ge4e Saltovo'daki at baghklarrmn sorguglarrna mahsus tabanlara bol olarak rastlamaktapz. Difer <inemli buluntular da harp baltalarr idi. ESri bir Tii* ktha, Qzngtraklar ve ii4ngiler bize Hazar eserlerini hatulatmakta idiler. Mezarlarrn derinlipi fazla deSildi.

Qmi buluntulan da Feldmafqalskaya.buluntulan ile biiyiik bir benzerlik gtisteriyordu. Burada Sasani parahq da bulunmultu. Paralartn diirt taneyi I. Hi.isrev'e (58r-6oz);yedi tanesi

' s.

2t Zaharov, AH, XVI, s. z4; MAR, VIII, s. 90 Y:d. ts Zaharov, Pl. I, V. so Zdnarov, Pl. KSIIMK, .I, 3; L. P. Sernenov,

t ro-r21.

XLVI,

I95q,

HAZARLAR

II.

Htisrev'e (5gr.6bB) aitti. de bulunmugtu3r. ise

VIII.

asra

ait rr

parga dirhem

Kamunta buluntularr da Kuban kiiltiirleri ile akriba idi. Burada VI. ve VII. asra ait eserler bqlunmugtu. Bundan baqka Bizans imparatoru Mihael'in IX. asra ait sikkeleri de ele gegmigti

v@ 044[e@ '

'buluntular:

ait bazr . Feldmars4lskaya; z, Vorobyevo.

Levha zg

Hazarlara

Valta buluntularr: Burasr da K\zey Kafkasya'nrn Feldmarlalskaya kiilti.iri.i iginde mtitalea edilmelid.ir. bu ktlrtiri.in de e$er siisleri, halkalarla yaprlmrg 4rhlur, at sorguglanna

art kaideler baEhca eserlerini tegkil ediyorlardr. VIII. asra ait Abbasi dirhamlninin yanrnda Saltovo tipindeki baltalann" ele gegmesi

ktiltiir tarihi bakrmrndan

gok dnemliydi

Goliat buluntulan: Kuzey Hazar

s2.

Kafkasya'nrn, Saltovo,daki

kiilttrii ile dkraba bir merkezdi. Bu buluntular, Samok-

vasov tarafindan tisadtifen

;;e;l;il il;lkl",-r;ur,r.-

"k d"lik, iki t n" idi.,,Bu demekti lanna mahs's sorgug kaidesind"ki ki, buradaki at baqhklannda iki tane sorgug vardr. Aynca atlann ahnla.rrna t.i.rLt siisler de ele'gegmigtis3. l

8r P. S. IJvarova, MAK, VIII, s. rl3. Bu epyalann biiyiik bir k$mrnrn do$udan, yani tshm drinyasrndan gelmig olmalan gok muhtemeldi. Kuban buluntplan"igin bk. Fr. rlangar, Mitteilungen der Antrop. Gese[-

in Wien, LXIII, 1933, s. rr MAK, VIII, s. r3o.

schaft

g4-45.

Sainokvasov Lollelsiyonu igin

bk AH, XVI, s. e5 v.d.

236.

ORTA ASYA

Novoros,sisk,buluntulan: Buradaki insan mezarlarrnda atlar da bulunmuEiu. Buluntular iyi bir Eekildc 1ei1g{itmemiglerdir. Burasr da Saltovo ktilttiriiniin bir benzeri idi3a. DoN vn piNYEPER BULUNTULARI W. A. Babenko, Dramiltc Saltooskilc pridon2ukile Okraint Tujnolt Trudr, XII, Arh. Syezda, I, s. 434-4fio1 B. Posta, aynr eser, s' rg4 v.d.'; Bobrinskoy, Kurgant i sh4aniln ailwtogi4esk$e nalwdki bli'z m' Slila, lll, Spb., rgoT; Otgeti, lmp. Arheol'ogigeslgy Kommissii, i895' ris. roo'rrol M. R.udinski, Poslidi na PoltnEgini, Vse-Ukranski arh' Komitet, Kiyef, lgzT; A. Zaharov, W. Arendt, Alf,'XVI, 1935. rRoss12,

Wmlycrc

lohntd.rr

Burasr Hazar devleti igindeki Tiirk halklannrn ktiltiiriinii temsil eden en tinemli merkezlerden birisi idi. B. Posta, bu kiilttirti Volga Bulgarlanrun ktiltiir gevresi iginde miitalea etmigti e5. Fakat sonradan Hzzaj ktiltiiriiniin btitiin hususiyetleri ile ortaya

grkmasr ile bu fikir krymetini kaybetmigti. Vorobyevo veya Vorobyevka, bugtnkii Voronej eyiletinde BoguEar nahiyesinde idi. Blde edilen-egyalarso giimiigten yaprlmrq lonk bir gtimiig, ytizti! tizengiler, krhg krm' ve 'kabzelerine ait pargalar, ok uglarr v.s.den ibaretti. (Lev. zg4) Bilindigi tizere Saltovo ye Kuban'daki Ti.irk luhglannur kabzelerinde diken qeklinde siisler bulunuyordu. IQibzelen iizerindeki aym dikenlere Vorobyevo krlrglannda da rastlamaktayLzsT. K&g ktalannda,tf liislem: mo' tifleridebs, Altaydaki Giikti.irk ve Saltovo'daki Hazat

motiflerine gok'benzem-ekte idiler.,

Ilrlov lduuhrr

r8g3 senesinde Harkov biilgesindeki Smela'da ele gegen gtimiigkaplamah eserlerdeki telmik ve rnotifler, Saltovo Br par.Ea .lre frib"n ktilttiilerine Eok biiyi.ik yalonl'klar giistermekte sg. idiler ,3' MAK,

ilmi bir

VIII, roo; P. S. Uvarova negredilmerniqtir.

tarafrndan yaprlan bu hafriyatlar

t5 B. Posta, aym Vyedomosti,

Nr.

eser, s. rg,4;.Otget, 1895, ris. roo-rro; Moskovskiya

ro3.

B, Posta, Abb. le9; Zahatov, Pl. 3? Zaharov, Pl. I V. 80

gekilde

Zaharov, Abb.

Bk. Bobrinskon Kurgatu, III, s. r47, Pl. XIV.

Poitava'da Klimovka biilgesinde de $altovo kiiltiirlerine lo&rvr lolslrlm benzer bir merkez bulurrmuEtund. Bu bulwrtu yeri d'aha ziyade ganak' ve'qdmleklqri ile nazan diklati iizeri'ne gekmigti. lt[r Ingulets btilpsinde bulunan eserler Saltovo ve Kuban'- Xard hhtrlrsr daki Hazar kiiltiiriinii haurlatmakta ve bu Litilttir, BuE nehrine kadar uzamakta idiar.

gA,zAn riiLTURUNiiN KUzEY ucu Saltovo ktiltur qevresinin kuzey ucu Liada idi. Tamborr eyaletindc buhuran bu merkez birqok bakrmlardan Shltovo, Voroblevo ve Kuban ktilti.irlerine berrzeyern bir tizellik gtister'

mekte idi. Bitkilerin iisl0plan*r4masr ile meydar-ra gelen tezyinatrn me4;einin Hazar kiiltiirii olmasr gok muhtemeldi. I-;iada'da da gok gtiiiilen bu iisltrp, sonradan Rus Kinazlrklarrnrn tezylnatrna da tesir etmiqtiar. Bir motiflerin yayrlmasmda Islim Alemi ile olan ticari mtinacebetler de miies3ir oknugtu.

s M, RudinsLi, Doslidi, s. r48, Pt XXXII. I Trudr, VIII, UI, s. 9,6 v.d. 'r Yastrebov, Iitdinskiy i Totmikaoshi tuigilnihi tambousknlt gubanii, SPb., 1893; N.E. Makarenko, Ot4ct, r9o5, III; Vcrhw Saltnki twgiln*, JAK,

19, s.

I*o;rPgelina, Doe pogrcbat$a, s. 424 v.d. Bitlcili tczyinatn J. Arne, I4 Suide ct I'Orittt, c rr7 v.d.

yayrlrgr igin bk. T.

VIII. VOLGA BULGARLARI l

r. Brrlgarldr Giiney Rustq'd" prnumi eserler: N. de Boulitschov, oskva, rgoz; ',

Bela Posta, Atch.

shtd.,.

antiqui,#s,

Russic

Bupapest-teipzig, I9o5;

Oirinlalc,

V. Holnl-

sten, Lunnitst.im. Rosiltskago isinrigcsktigo'muaya, OP.M, ryg Istoriya Tataii tlokuntntahi'matcrialgh, lnstitut istorii Akad. Nauk, Moskovl, lgfZi S. K

Kuznetzoq'

Russkay istorigeskaya geogrqfi2a, Moskova,

rgro; A. N. Kurat,

[I, e36; V. A, Kazarinov, opisanie bil2arskih i Baranskago gorodig., IAIEK, Ili, 89; I. 1. Kaufm ann, Ruskiy tU,es lcgo.razoitit i proi'R. Arh. Ob99., I, 19o6; ishojdcnie, Zapis.ki numiimitigeskago Otd. l. B. Khanenko,. Dreanoiti pri.dnleproaya, IV-V, Kiyef, tgor - r9o8; A. F' .Lihagev, Bdavu pamiatniki rtelikoy Bulgarii, Trudr I[, go arh' syezda, Pl, II; Dragotsyennty kJad, naydeiny a Kazanskitlt gubcnii u rBSz g., Ttudt, VII, go arh. syezda, I[, Pl. IV, 8; OAK, r8g5, R: Io6; OAK, r89r, 4; r8g4, 5; r8g7, 3; N.'Makarenko, Hudojestunnrye sokrouiSga Imp: Ermitaja, putevoditel, SPb., 1916; A. Markov, Topografi2a kladou wsKratkiy . tognih mowt, SPb., lglo; Matzriah fo ohrane rcmontui restawatsii pamyatni*oa TSSR, I-III, Kazan, rg27;.N. D. Polonskaya, Istoriko kulturnE atlas po Russkoy istorii, I, Kiyell rgr3; M. Radiggef, Staro-Tablonskiy nngilni*', Trudr Saratovskoy ,rg.l arh. komm., rgr4;'D. l. Samokvasov, Dneanik raskopok u okrestnosah s. Gogeaa, Moskova, I9I5; V. F. Smolin, Arluologi' pikiy ogerk Tatrcspubliki, MlT^tarstana, ll, Kazan, lge5; rf otkritiyu spiska Bulgarlar,IA,

ngincni2a lbn Fadlana, Vestn. Naugn. Ohg. Tataroved, 3, Kazar., 1925; A. A. Spitzrn, Arluologigeski2 albom, ZRORAO, fr, r9r5, zz5; ZRORAO, Vltrf, r-4, s. e64 v.d.; N. N. Surnev, .Isbrigeskiya mdh srcdryago ! nijni2ago powlj4a i htltarnlc yqa uspchi Rossi2a, Polnoe Geogr. opisaniye, II, IV, I I I; Tereggenko, Drcudk rhanti2a Eurgarca o orkstrostltah goroda Tsarcaa a

gubfinii,Jurn. min. vni-rtr. dyel., z-8, 1844, 4, t843, s. t22-r3o; Z. Y. Togan, Ibn Failan's Rcbcbaieht, Bcrlin:Leipzig, rg4o; V. J. Tol.. magev, Drtttllrlsti i2 oosbgngo llrola, Zapishi Uralskogo Ohg., XXXY, r5r, rgr4; M; Yedem'cbi, O starihl brgooih putyah na sauarc, ZRORAO, 9, l9I6 Saratoasko2

Bulgarla.r csas itibarile Giiney Rusya'mn eski kabilelerinden Kutrigur'lann bir nesli sayrlrlardr. VIL asnn ikinci yansrna dog"ru Bulgarlar, Kafkasya'run kuzey-batrsrnda oldukga kuwetli bir birlik kurmafa muvaffak oldular. Fakat az zamaxr -devletinin sonra bu birlik Hzzar tazyiki altrnda iki lcrsma btiltintir. Krsrmlardan biri Hazarlarrn hiliimiyeti altura girer

ORTA ASYA ve di$ederi ise reisleri Asparuh idaresinde Besarabya'ya gegerler ve oradan da Tuna luyrlanrra inerler. Hazar hAkimiyetine

girenler "Volga Bulgarlan"m ve Besarabya'ya inenler ise "Tuna Bulgarlian"ru tqkil edeceklendir. Bulgarlar Giiney Rusya'da iken birgok a*raba kavimlerle tenras etmiglerdi. Bu temaslar neticesinile Gtiney Rusya kiiltiirti, kendini daima sonraki Bulgar ktiltiirlerinde ya{atru{tl. Bulgar Ve Avar ktilttirleri ile ve gene Bulgar ve Macar kiiltiirlcri arasrndaki benzerlikler hep bu temaslann hatualan idi. :.

I Gtiney Rusya'da

hAkimiyet kuran Gti-lttirkler, Bulgarlar da

dahil olmak iizere birEok Ttirk halklanna ktiltUr ettit"rina" bulunmuqlar&. Gdkttirk yazrlannr anduan Bulgar damgalan da bu devrin hAtrralan olarak kabul edilebilirler

Bulgarlar Kazan biilgesinde . Z. A, Akgurina, A. M. Efimova, A. P, Smirnova, Raskopki oclihih Bolgar, KSllMK, 33, r95o, s. 75 v.d.; pela posta, aynr eser; A. S. Baqkirov, Pamyahtiki Butgaro-Tatarskqt kultun na Volgc, l(azan, rgeg; A. Bilig, Eulgarskiy4 gotodige gistopolskq;m kantone TSSR, Ycsta. natryt. oby. Tatanvad, rga6; A. O. Heitel, Antiquitis dc la Sibhb Occi.dmtah, MSFOu,4, r8g4; M. Hudyako.v, A. F. Lihagca hak arkcohg, Muz. vestnik, rgea; P. A. Ponomarev; IOAIE,3, r92o; N. F. Kilinir., Matcrakpo isbrii Tatarii, f, Kazan, ry48; Ekspeditstld p zapadwm *l*r*r, Tataniol /S,S& KStlMK, XLIV, r95*, $. 52 -66; A. F. Lihage v, O nlnbtonh

i Kaztmskq g66rfr, Trudr VII, go arh. syezda, II, iadanb arluologigtskogo etlasa A. F. Lilugca, Kazan, rgr3; Bolgarckaya zohtala gasha s TurcLskolt nadpigu, Ka"an, [2,r".

arluologi4cshih nahodhsh

rog-ra4;

Pcrao2c

S. Malov, Vestn., ,g24, t-2; N. V. Pervuhin, Olgal artuotogigcskogo isslehoani2a Glazooskogo ayz. Vlatrkay gltbcnii, Mat. po arh. Vosf guU. tt; Mosk;, 19o6; V. Polivanov, Muanski nugilnik, lzv. Ktu,. Obgg., 9, rg93, zrg127. A- P..Qmirnov, Noaic arluilogigcshb dmnu o stoje* iutti-irrArfU Bolgar, KSIIMK, .XL, rg5r, s, r6-e7; A. p. Snirnov i V. A. TihimiArtunlogr{ofu paayaAt*i beobcrjya Votgi, lstoriLo-arheologiges}iy "-qr.,.sborni\ M., 19,48, s. r88 v.d.; A. P. Smirnov, Suvar, Trudr Gl-tri; 16, M, rg4r, s. 16r v.d.; Yoljshie Bulgan, M., rg5r; SA, 17, rg53,r. oOo-oA+;

isshdoaania ry5o goda v zotu stroitalstpo f$irgco*oy CES, !:P!y*k"_ KSIIMK, XLIV,- 1952, s. rZ-29; V. F. Smolin, AbiaSiski2 nugilnik t:ry*r, rgaS; O. A Krivtsova:Gratova, Abalcuski1 r-6nfn*, XSlfIfAf, XVII; V. F. Smolin, E aoprant pftist4jdatii:ua*Ai*i fa^rf+Voli*;n Bol3y.Y*,^rgar;_A. A. Spitzrn, piwakhiy kre, Mzt: po ft , l*r. tSgy Dnarcsti basulttuo ryck Oki i Kari, IvtAIi, 25, rgor; 1ub., {.,_-r, hcausti K*nkot. Qud; po *othktnt Tcplrllomh, lrfen" eO, rg,i; it"Air;i_

VOLGA BULGARLARI

24r

ltarh. Komm. 15, r9o5i Cnzloosm kwgott o raskopkah, llarh. Komm., 15, rgo5; (a Uralsleila dranila: g6od*gc' ZRORAO, 7, 19o6; Iz kolt*,tsi2 irgotorshryo Ennitaja, ZRORAO, 7, skilc hngaa4

S.'

Sergeyeva,

ryp6; Kratkil kattkig nuztya, IRAO, SPb., rgro9; Togouc Pati Kbos@ noC, SUo*ik statey posv. S. F. pla$onovu, SPb.; rgrt; $ananr*ie izoba' jcnita, 7.R:ORAO,' 7, 19o6; S. M. $itcvskiy, Ihcwit gotoda i &ugb BalgsoM. Tallgrcn, Tatarski.c pamlahrilei o'Kazanslal gubcmii, Kazan, r8?7,:; -!Cotltclion /aousiailou u, Maslc Histotiiur th Finlatdt, II, Helsinki, t9r$; Dua rwgikiha jctizaego a*a p Kazatukom il1cz:dc, lzv, Kazans. tJniv., 3o, rgoT; P. A. Tretyakov, Pam2atniki QwaSskogo naroda, (lebolsarr, t948, istorii Quvagskogo powljy, $boksan, 1948, s. r+ v.d.; Pmyaniiki bk. Smirnov: N. F. Vrssotski, -ipasTihomirova, V. A. s. r88 v.d.; kolko shr o drautustyai Voljskol Bulgaii, lKazan. Ob99., e4, l9o8; s. p4o v.d.; N. V. Yastr ebov, Lladanskilt i Tonnikouskiy trugilniki Tanbousko2' gubcralii,

MAR, ro,

1893.

A. P. Bogdanov, Jitali drconih Bolgat po priznpkam, Antrop. Vrrtavka, III, 1879; G. F. Debets, kraniologQeskiri Turko-fiwkiz ulaiwo oha.gattya o loooljc fo danm Pahoantrophgii, Antrop. Bulgarlarrrr antropolojisi:

Jurnai'r, .r93r. Burta"ia.in .nt.opoloji"it v' V. Bunak,'AntropohgQcshi2' 7p Mmtla4 Cusskiy Antrop. Jurnal, 13' 1924; G. F. Debets, Qcrcpa iz Fintkih Mogilni*oa, SMAE, 6, rgr4I; N' S. Srsak, Anlropohgi1cskay hcrak-

I4, 1952' s. 9l-95; twgihiha Ananinsko2 kaltttn, Tnrdr

tcristika nasclni2a tak nniwattrul BurtasskoJt hultun, KStEr

T. A. frofimova, Qtepa

Lttgooskogo

lnst. Antrop, 6, tg4r.

Bulgarlarrn bugiinkii Kazan qehri dolaylarrna gelmelerile, yerti ttiitiir birdin"bire dâ&#x201A;ŹipcBi ve inki$af etm{e basladr. Katna boylanna kadar grkan Bulgarlar yerli halk ve kiiltiir' lerle gok qiddetli bir rekabet ve miicadelâ&#x201A;Źrye girdilef. Bu yerli kiiltiiriin Arap kayna,klannda Burtas adr ile gegen kavme ait olmasr: got muhtsneldi r. Bulga,r gehrinin Bulgarlar tarafrndan nasrl knruldufunu V:u:e izah eden en yeni bufuntular, rg53 de Dobriyinsh civabnda&i Tabon denc'n yerdc ele gegmiEti n{.s. iX-XV. asra ait Bulgar kiilttirtinti ihtiva eden Tabon, ayru zamanda gogebe lJazzu. kiiltiiriinii temsil eden Saltovo gibi rnerkoelerle dc bcnzcrlik gdstcrmckte idi t. Bu gagda, Luzeydc Oka ve Kama'nehirlerinin-kavgaklannda, Kafkas 1 Burtaslar hk. yeni filrirler igin bk. A. l. Alihov a, K oopou o Butasah, SE, rg49, Nr, r; V. V. Golmsten, Btntan, KSIIMK, 3, r946i l. N. Smir' nov, Mordua, lzv. Ohg. brh. istorii, etnografii Kazan. IJniv., ro, tt, t2' r89z.r8gr4; HztdrTd al-'Alan, s. 83, lgt. 2 V. A. Oborin, KSllMK, 65, s. r t8. Ott4Aqa;r6 .. ..,

:*yLrtrarn

242

ORTA ASYA

ktilttirlerinin izlerine s+ $k ratlanrnaga baEladr. Bu yayrlrglar da Bulga.rlann kuzeyc dosru gitgrerini bize izah itr,"tt"o.r. Tabon htilttirtintin bulunugun&:rn qok 6nce dq Bulearlann yurt kurma ga$ma ait eserleri z2rrn tr zarna;n'ele gegmiir ve krsmen de- nqredilmiqlerdis. Bu eserlerden krhg torlif*Lr, riir-pa.kalarr ve pandantifli kiipeler na,an diii{iati gekmiq ve Macar serleri ile biiyiik bir yakrnft&Iar 'gtieterdikleri agrk olarak gtiriilmiigtti 0. Palmiye dallanru andrran siislcr ise Gtiney Rusya ve Bizans motiflerini hatulatmakta idiler?. qatal tuyruttu ve kiipe$etenzer garip hayvan figrirreri ile Kaf&as esederi arasrnda biiyiik pir y^lunlk vardr 8. Ele gegen eserler arasmda, Avar eserleri ile mukaycse edilebilecek tirneklere de boi ,r,in-a" rastlanmakta idi $. Volga'da Bulgar kiilttirtiniin baqlangrg ga$rna ait buluntu yerlerinden sayrlan Bulimer veya. nyaimer-, a.dh.merkez, bilhassa iilii giimme adetlsi bakrmrndan Macar ki.iltiiriine yakrnhklar gtisteriyordu. oltileri yakma adeti, Hunlara ve Cermenlerden girmiS bir an,ane idi u. Bu adeq Y":*l*1 Tiir! v9 Cermea kavimlerinin bulunduS.u sahalara da yayrlmri vc Bulgarlar vasrtasile Kazan btilgesine kada.r gjmigti rz. $3zan brilgesindeki Burgar. kiiltiirii,'ba$ran$gta tui'vetti ui" Fin ve Cermen tesiri altrna girmigti-. Bqu r6!&t Bulgarl_a.nn Kazan tiilgesine gelerek yerlqme$e baqlad*_ aio torcy rur . .. {rklarr gafda, derhal etrafa yeni bir ktiltiirtin yayrtrnatta otdu$unu giiriirtiz. Bulgarlara ait olan bu yeni ktilitirtin t"""), yun Zagrebinskoye adh buluntu y"ri il" nihayet ererd,i. Burasq Qud kiilttiriiniin Bulgar ktitttirti ile miinasebcte geldifi s A..-P. Smirnov,

KSIIMK, XL, s. e6.. . Smirnov, KSIIMi! XL, s. rg-ag; J. R. Arpelin,

Ca,talogu, s.

78rz-784.

5 Lihagev, Trudr,

I 't t t

VlI,

Bela Polta, s. 3o8

go arh. ryezda,T. v.d.

Aynt eser, Abb. r9g, Aynt eser, Abb. r94. I Aynt eter, s. 3r3. ro P. A. Ponomarev, Konska2

rr Bela Posta, s. v.d. rt Aynr eser, Pl r g 78 .

Vo$sho2 Bulgarii.,

III,

r89r.

VOLGA BULGARLARI

bir

2+3

saha idi 13. Bu mezarlarda iskelet bulunmamrgtrr. Ele gcgen

kumaq ve silih kahntrlan, kcgeden yiprlmrg bag siisleri, bel' kayrglanna takrlan deri gantalar ve nihayet bohga i;inde saklarian bir krhE zikre degertr. Bu buluntuhr arasrnda Tiirk kiiltor tarihi ba.lumrndan endnemli egya giiphesizki ganta idir5. Kiipelove zincirlerr?, Macar kiipe ve stisler ise Sasanirs "it"irloit";-bazr rD eserlerine beruemekte idiler. motiflerine ve bazrlari'da Qud Bulgar kiiltiiriini.in kuzey doSu'sintn ise Kama nehri boyunca igcJcre ka'lat uzanmakta idi *. Kazan triilgesine hentiz daha yeni gelmig olan Bulgarlar, buralarda yagayan Qudlara kiiltiir bakrmrndan birgok geyler vermiElerdi 2r. Bulgarlar da, Qudlar vasrtasr ilc Fin ve Iskandinav kiiltiirlerinden gok geyler almrqlardr t2. '

bol miktardaki egyalar arasurda, lcadrnlara

ait

Kazan biilgesine yerlgen Bulgarlann kiiltiir izlerini Orta ve Agqsr Volga l{ryrlarunda da giirtyoruz. Kazan btilgesindeki Bulgar kiilti.irii, bilhassa baglangrg ga$nda, Saltovo ve Ma-

yatskokiilttirlcriilebtiytikbirbenzerlit1gihtermekteidi. Bilindifi iizere bu merkezler Hzzat devletindeki giigebe Tiirk ktilttiriini.i temsil etmekte idiler 8. Bulgarliarrn' gelmesinden iincc, burada eski ve Sarmat ktilt{irti karakterinde bir kiilti.ir vardra. Gdgebe Tiirk kulttiriintin Kazan bdlgesine Bulgarlarla beraber gitmig olmasr gok muhteq.eldi. Bundan ba$ka, AEaf,r Volga bd'lgesinde Qarigin ve rf Tallgre n, Cnl!. /llrltss., Helsingfors, lgrS; Otget, r89r, s. ro4. rt Spiizrn, MAR, 26, tgoc,. ls Kary; AE, rggr,r,56; Hampcl, Ujab, T,36; Fehcr Geza, AfI, VIII, fig. 87;, Bfuo TOr6&6k Szrcpe, T. K Hampel, A Horfogl., CIII, 5. u Bela Posta, Abb. rer. ls Aynr eser, Abb.

rr Tallgren,

SlI.

163.

/aows.,

zz.-

ro Miinakasast igin bk. B. Posta, r. r49 v.d.

t C"lt. Zao,,t<., s. 22. ,, *\S, Teplouhov, Penmt.-Crrdi, Pirm, r89z; Apelgren-I(ivalo, Grundziiga,

SMYA, e6, r.

r! A. P. Smirnov, KSltMK, rg5r, s. 18 v.d.; KSllMK, 93, s. 33 v.d tr V. A. Tihomirovai'Smirnov, Ist.-Arh. Sboni*, M., r9r48, Igr48, s. r88.

Grncv

244

ORTA ASYA

Sarepta kurganlan da l(azan'daki Bulgar kiiltiirlerine

benzerlerdi 6.

gok

3. lslimiyetten iinceki Bulgar gehri

A. S. Bagkrrov, Patyatai*i Balgqo-fturshot Mtu,n.na Vrilge, Kazan, r92g; M. Hudyakov,.Rcecdhi o nbarc*i titan ttgts g.r'1r.,, .Oeln, 3o, I9r9; N. F. Katanov, Epigdfipsk! Paryatn* VoljskaL Butgaii, lzv. Oblg. Arh. Kaz. Ul., rgo5; A. F. Lihagan, pdoou Pdryatsiki-Vali*oy Bulgarii, Spb., 1876; P. A- Ponomarev, Datmr2a o goodrt Kan*a-Voljskoy Bulgaii, III, Kazan, r8g3; V. F. Smolin, Buwgu Bulgat twablcri arannda, Terc; I. Remzi, Kazan, rgor; A. P, Smirnov, Issb*honiln rg5o goda a zoru

stroitcktua KuybiSetskol G.AS, XLIV, r952r s. r7-agj S. tvt. $pilevski, Draniyc goroda i dragie Bulgarsk*Tatarslcie panyatnihi o Kazadn2 gabenit, Kzzaoa fi77.

Bizim buradaki konumuz daha ziyade ldnmiyetten tinceki Bulgarlarla ilgili oldufundan, Bulgar $ehdnin ldim ga!,rna ait krsrmlan haklanda gerug bir. bilgi vermiyecepiz. rg5o de-Bulgar Eehrinde yeni hafriyattar yapai bilsinl'â&#x201A;Źr, i"rri""ilurisr.fij"i ' pyle tesbit etmiglerdirzG: r. Kat: Bulgarlann ltulesme gapna ait kat. 2. Kat: XI. ve XII. asrrlara ait olan bu kat, bilhassa keramikleri ile 3. kattan aynlmaktadrrlar; 3. fati XI. ve XII. asrrlardan XIV. asra kadar gelen ga$; 4. Kap: XV-XVI. asu Kazan HatrhE'r g+; S. Kat: XVI-XIX. asrrlara kadarki Rus ga$r; 6. Kat: bugiinkii Bulgar kiiyii. Burada bizi itgilendiren katlar daha ziyade r. ve 2. katlardrr. Bu katlann en orijinal buluntulan keramiklerdi. 9!* Bulgar ki.iltiiriini.in Volga. boylanndaki ilk yayrhgrnr giisterE ilrLtL. mesi bakrmrnda^n keramikler, btiytik bir ehemmiyeti haizdiler. Yurt kurma galn keramikleri umumiyetle elle veya kahplara diiktilerek yaprlmrglardru. Bulgar gehri yalurlannda tulla ve gtimlck ocaklanna da rastlanmakta idi. M.s. . X-XIII. asular arasrnda gittikge inkigAf eden kqamik teknifi, XIV. asuda en si B. Posta, s. e35 v,d. Smirnov, Isshdooaniln ry5o goda a zorc shoihlstua, Kuybigevskoy. GES, X-LIV, rg52, s. r7-2g. r? A. P. Smirnov, Kuybigewkoy GES, XLIV, rgsc, s. l7-ag; O. S. Hovans&aya, MIA, 4oi', ,g5i c a4,o.,.868. Et A. P.

VOLGA BULGARLARI

245 !

ytiksek seviyesine varmr$tr, Bulgarlann ycrleqme gaSrna ait testi ve si.irahiler i.izerinde, gqitli damgatara da rastlanmakta idi s.

Volga Bulgarlanmn tahkimat t:rtzr, bize onlann etnik men-geleri tral*rnaa d,aha'aErk bii bilgi vermektedir. Volga Bulgarlan dan Tuna Bulgarlannda ve Avarlarda cldufu gibi,

A*cl

t-Lll'--t

tabyalanm, kalaslardan yaprlmrg gitler arasrna toprak doldurmak suretile yapryorlardr. Bu gitler bazan gehirlerin etrafiru da qevirirdi. Bunlann arasrnda gdzetleme kuleleri de bulunur ve bu kuleler de aym teknikle yaprlrdr2e. Bulgarlann bina yapma teknigi hakkrnda gok yazrlmrgur. Fakat Bulgarlann yerlegme devrine ait teknik hakkrnda bilgimiz gok azdr. Bazr seyyahlar Bulgar evlerinin ahsap oldu!"unu yazarlarso. Fakat umumi binalann ta,S ve tuf'lalarla yaprldrfr anlaErlmaktadrr. Bulgar mimari tekni$ini,eski mengei ile miinasebete getiren hususiyet, tu$lalard r Hazax tuflalanna benzeyen bruuar- iizerinde damgalar da giiri.iltiyot6,tst (bk. s. zz6). Bulgar hamamlan burada konumuzu do$rudan do$ruya ldtu brnanlrrr ilgilendirmemektedir. Fakat bu konu tizerindeki yeni Rus negriyatrru verme[i de faydah buluyoruz 32. Esasen Bulgar hamam mimarisine Batr Tiirkistan ve Ozbekistan'rn tesirleri

' tt Smiinov, KSllMK, XL, 2e

O. Flovanskaya,

rg5r, s.

18-23,

Noou .dannit o krapostnth norujeni2ah

Bolgara,

KSttIvIK, 62, tg56, s. r29-rg4; N. M. Korobka, Stena bchgo gmoda, lst'Arh. Sbornilq M., i948, s. r6-ez; F. Laskovskiy, Mai,teiah dlla i;tarti uomn' injncrwgo iihasstaa a Soisii, SPb., 1958; A. L. Mongayt, MIA, 3r, 1952, s. 96;

A. P. Smirnov,

VoSshie Bulgim, M.. r95r, s. e34 v.d. Ahgap binalar ve bunlara ait ru yollarr igin bk. B. B. Jeromskiy,

godo Bolgan, iz rabot v zone str. Kyubigevskoy GES, KSllMK, rg53, s. 55{e. ' ot lallgrei, COll. (airss:,. II, s.45; F. Geza, AH, VII, fig. rol. Alrgap ingaat telnifi ilc mutayesesi igin bk. A.'M. Efimova, Dramic injewrnu soqrqjcniya b &cpblilu bcrcga i gorodc Bolgan, KSIIMK, XLIV, rg5z, Podgona2a shbada

3. 4r-45. 8r A.

S. BagLirov'

Patryatniki Balgaro-Tatarsko2 kultura'

Volgc,

Kazpn, rgzg, r,77 v.d.; O. 3. Hovanskaya, Bani goroda Bolgara, MIA; 4e, 1954, s. Sgr-4c3; Ras@i bani rugala XIV vcka na Bolgarskom gomdiy, A. P. Smirnov, fukotutr*lsiya Bolgatskot rafr; KSllMK, r3, 1946, s. z&3e; A. P. Smirnov, Vo$shic Bulgart, M., r95r, s. er8 v.d.; Batrya XIV. a. v Vclihih Bolgarah; KSllMK, VI, r94o.

XIIV, Igjq, !r. 46 v.d.; N. F. Kalinini,

ORTA ASYA

246

qok biiyi.ikti.i 38. XIII. aslr Rus hamaml,airna da kuwetli tesirler veren llr Bulgar fu2p2s1lenrun Eekli, daha sonra Altln Ordu dev-

fr[rrldr drr: t LdIl

letinde de giirtilecektirs. XIV. asrda Bulgar gehrinde.pel gok hamamrn bulunduEu anlaErhyel4o. Ig5o-52 senelerinde yaprlan hafriyatlarda diirt hamarn izine birden rastlanmrqtr. Bu hamamlann hepsinin de ayn ayn kiithanlart ve su yolliarr vardr. Aynca ortalannda oyulmug gadrrvanlar da bulunmakta idi XIV. asra ait Bulgar sulama tesislcrinin kahntrlan pek goktu. Kiregle yaprlm4 su yollan, su ter"ziine mahsus a$agtan yaprlmrg tesisler ve aiagtan oyulmug su oluklan bunlar arasrnda bi.iytik bir yekfin tutuyordu. .Esasen XIII. ve XIV. asrrlara ait Rus gehirlerinde de gok yayrlmrg olarak gtiriilen86 bu tedslea !u Sag'daki Islav ve Ti.irk ileminin karakteristik kiilti.ir eserleri idiler.

Dd'ultrtr |mhrtlft-

rg5g senesinde Bulgar gehrinde yaprlan hafriyatlarda XIII-XIV. asulara ait .demir eritme ocaklarrna qok rastlanmrgtr. Dernir, bu ocaklarda eridikten sonra, potalardan kahplara akrtrhyordu. Bu potalardan biri, igindeki demir tortusu ile birlikte ele gigmiEtir 3?. 3s

Tiirkistan hamamlarr igin. bk. Arhitcktwnu panyatniki ,lfio, Trudr Yojno-Ttrkmeniitarskoy Arh. Ekspedisii, Aghabad, Ig4g; V. L. Vorohina, ob Uzbckskih banltah, SE, I, I95I, s, rl4 v.d.; Tiirkistan ve Bulgar hamamlarrnda kubbe camlan bk. Hovanskaya, MIA, 4z, 1954, s. e97; E. A. Davidovig, Stckh iz Jrr6.r, trudr Yoj. Ttirk. Arh. Eksp., Agkabad, rgr4$, s.38g v.d.; Azerbaycanla oodofurooo&

mukayesesi igin

4 nulu, Iza. Ob-aa obshdoaa.niya

bk. S. G. Ovanesov, Staitmu 5, tgl8.

izttg. Azcrbaycana, Baku,

tf Rus hamamlan igin bk. I. A. Orbeli, Bani i skonaohi, XII" V: Sboilik pimyatnikov'epohi Rustavelf;, L., rg3gr L. Musheligvili, Rarkopki u dimanisi, SA, VI, s. 273i A. L. Yakobson, Sradncackoaqt Hcrsotus (XII-XIV. w.), MlA, 17, r95o, s. 79. s F. Ballod, Piao$skh Pdmpci, M.-L., I9e3, s. e9. st A. M. Efimova, Gidrotclnitakie soantjcniXa drcwcgo Bolgara, lvllA, 42, ,954, s. 369-39r;'!-'{. t. Falkovsk iy, Istoila wdosnabjonilt u Sassii, lvtl-L', O. S. Hovanskaya, Vodonabjcnic i kanalizatsila Bolgarglay Dazd, Kyubipevskoy,GES,,-KSIIMK, 50, 1953, s. 69-76; A. F. Medvedev, Vodootaotlnu iurujnila drcawgo Naugorcda, KSIIMK, XL, r95t, s. 5r-23; A. P. Smirnoy, Drconit Gi.dratetmi4cshit soor4lcni3'a Moslah, Sbornik po tmsse metropervo! ,69eredi", M.-L., 1936, s. r4g-rs2; M. G. Rabinovig, Rrl,k;pki u htoskac' a rgso g., KSIIMK, XLIV, r9S2, s. l16-re5. 8? Bulgar demircilifi igin en Onernli etiid: A. M. Ffimova, Noou 'dannu o Bolgarskol Matnlhngii, KSllMK, 62, 1956, t. r35-i4o.

VOLGA BULGARLARI

4. Bulgarlara .Bulgar

nigcikit H ov

ait egyala'r

gehri keramilrleri igin bk.

obygatclau

nok

247

ya,

V. F. Gayduke vi.g, Antqnu kcrapcgi, lzveiya GAIMK, &, 1934, s. lo4-rog; O. S. -

Poghtitchaya sfusobrcst giswkkih

fuiamo* grin,' Kazan, KSllMK, 4L, !954, s.'3ao_g6S; G. l. Gonlaluc M drcwwso Mingcaawa, KSllMK, 24, 1949, s.4r; A. E. !ys1, Makovetskiyn flovanskaya, Abogdycnga gi;a fotuifrtit;A jU,*or*a -Himilotefinotogigcskogo" i cgo, Trudr Kazanstogo i*iitrrt" -a&@tc tg3z;

Gongarnoc

dclo gotoda Bolgara,

(KHTI), Nr. 3, Kazan" ryg4; Ottsntii glint obgigonmi gaz.atni, Trudr KHTI, 1935; B; A: Rrbalov, Rcr?utlo dreivy Rusi, M., r94g, s. r75-rgr (Rus keraurifi ile mukayesesi); A. p. Smirnov,-fSIiUA, Xl,'ig5r, r. r&a3; KSlltvtX, XLIV, 1952, s. er (tugla ocaklarr hk).; A. L. y"kobson, Gongamu pcgi ri&uackowgo Ho;o;a, gSfIMK, X,'rjal ,. 5"; layystcduackory gongarnie fcai o aostagrcm Krnmu, KSIIMK, i+, ,gs+, s. r64-t7z; G. l. Yone, Gongarnir pagi drcanego Mingegaura, tcSlfIrdt<,-24,

N. *-!,

rg4g, 3, 42-55. ". -ioo;turenlKivalo,

Dic

Grundz'ngc deq

SUt*ch-per*i;r;

Ornantnt-

r9r4; 1ilai SMYA, XXVI, rgre; T. J. Arne, La nidc et l,Orient, Upsala,-O.[tf, M, Hudyakov, Kitaltsktlt llarfm iz raskopote rgr4 a Bolgarah, i"". 'Romatooa,

30, rglg; V, Golqubtsov, Okow boyarina Mihaila NikiQa lAK, 53, 40; N. F. Katanov, Opisinic odnogo rnctaltQiiago zcrkala s Arabsloy nadpislu, Izv. Kazansk. Obtg., r,r, r8gg, 66r; F. A. Lihagell Dtagotsnaty klad, Tndr Arh. Syezda, I, s. 169-197; Olshausen, Bitrag an Gcschichu dcs Haar-kamws, ZFE, XX*I, 169; .E. Lentz, Inpaatorskiy -O ErnitCi, .I., 'sobraniya orujiya, SPb., r9o8; V.' prohorov, drmtih sab$ah s- GrcAcskiini, Trud1, II, Arh. Syezda, II, r95; J. t. Smirnov, Vosbqnc Scrcbm, SPb., rgog; V. F. Smolin, Qay s olcrcn iz Bolgar, Kazan: Muz. Vestn-, r, 2, rg25; Klad wstogdrt zobnh prchtutou iz Bolgarslcogo Gtoda Cub-Tan,. Vestn. Naugn. Oh. Tataroved., 3, r925i Slugaya2a nalbdha bnzmrt pndrubo o Eazotkom leray, Ycrltn. Naugn. Qbfg. Tataroved., 4, r9ts4.

Tetkik edecesimiz :eserler arasrnda Bulgarlarrn IslXmiyet ga$na ait bazr egyalan da bulunacaktr. Bunlann mCnge itibarile

Idamiycttcn iinceki devirlerin bir devamr olmasr sebebile btrray* al,&k. Baltalar umumiyetle muhtelif devirlerin tesitlerini tagryor.lardril. Meseli Bulgar Eehrinin ilk kurulug devirlerine ait baltalarui yanrnda Mogol gagma ait batrtalara ve hatta DoSu Rusya'mn ta taf devrinden beri kullarula gelen balta tiplerine; Cermrih ve Iskandinav balta qekillqrine kadar

s Tallgren,.&il.

/aouss. Pl.

III, r-4; 18.

ORTA ASYA

248

defiigen esertere rastlanrdr 30.

Islirni deue ait baltalar' iizerinde ise bilhassa nebati tezyinat gok gdriiliirdii4o. Bulgar dewine ait gekiglerin sap yerl,eri biraz EiEkince ve genel olarak kiigi.ik gapta idiler{r. Ki.ireklerin yukarr kenarlan isc ige doiru biraz krvnktr. Bu ktirekler Anadolu'da "bel'1 denen ktirek tiplerine yakndrar (Lev. z4). Bulgar gaflnda'bahk oltalarrnrn gok' bulunugu bal* avcrh$nrn gok revigta oldu!'unu gtisterrrrektedir4, Zauss4ilol kolleksiyonunda sadece 3Ig tane demirden yaprlmq ok ucu vardr. Bu okldhrn ekserisi, Sibirya'da, Orta Asya'da Ve Macaristanr'da rastlanan tiplere beruiyorlardr. Hususi bir Eekilde ku; avlan iEin yaprlan ok uglanmn ug krsrmlan catal geklinde idi4 (Lev. z4). Bulgarlann yukan Volga vidilerine gelmeleri ile ,Illinskoye, Viyatka v.s. gibi yerlerde efri Ttirk krhglan giiriilmeie bagladr.. Spassk, Sviaysk, Biliarsk ve Kazan gibi Bulgarlara ait kiiltiir gcvrelerinde bulunmug d<irt krhgtan ikisi e["ri krhglardr ri.

Hiicum eden diiqman ordulannrn atlanntn ve piyadelerinin ayaklanru tiikezlerle yaralamak ve hareketlerini aksatma& igin, tiikez ve kapanlarrn kullanrldrklanm da giiriiyoruzad. Volga Bulgarlan giirz denerr silahr da gok kullanmrElardraT. Giirzlerin topuzlan iizerinde iSneler bulunmakta idi. Bulgar tizengileri de diSer Orta Asya tizengilerinin tipinde Bulgar

idiler. Yalnu tabal losrmlan birirz diha genigtis. so

XI,

Aynr .ese1 Pl.

{0 Aynr eser, zzz.

III,

,l-4.

s. 16; SpitTrn,

dckorat;onie

te/Ni*i, Zapiski RORAO,

Tallgren, aynr eser, Pl. IY, g8:3g. r! Aynr eser, Pl. IV, 95. rs Tallgren, aynr eser, Pl. VI, gi, g3. rt Aynr eser, Pl. IV, r3. {5 A1nr iser, Pl. IV, I-4. { Aynl eser, Pl. IV, 2r. a? Aynr eser,'P.1, IY, 97; Lihagev, Ettoau Pamyatni*i aalikolt Bulgaii, Trudr II: go arh. syezda, Pl; II. as Zarevgin iizengisi: B. Posta, ebb. ri8; Bulgar iizengileri: Tallgren, Coll. laouss., II, Pl. IV, le; kargrla: Tuna Bulgarlarrna ait iizengiler: AH, VII, fig. gl. Saltovo ve Vorobyevo iiaengilerinden ayrr tiptedirler.

VOLGA BULGARLARI

,kiiltiirlerinde at gemlerine de gok rastlarurdr. Prof. Tallgren, diiz bir demir pargasrndan ),apilmry olan bir gemin, iikiizlere ait oldugunu kaydederae. DiSer gemler de iki pargadan miitegekkil ve mafsalh idiler 50 Kayr5 tokalanrun takrlacagr yerlerde biiytik halkalan vardr. Vorobyevo gemi adr ile adlandrnlan gem tlplerindcn aynlrdrsr. Zarevqin tipi gemlerine daha yalan idilcr6z, Ozei olarak qunu diyebiliriz ki, Bulgargemleri, daha ziyade Giiney Rusya veya gqagi'Volg. bcilgesindeki gem tiplerine benzemekte idiler.

Bulgar eserleri arasrnda pek gok asma

kilitlere

de rastla-

8. Bazr miietliflere gtire Bulgar kilit tipleri, daha Kiyrf kilitlerinin tesirleri altrnda idilers. Bunlann

maktayrz

zryzde Kiyeften ithal mah olarak gdmiq olmalanndan ziyade Kazan biilgesinde yerli ustalar tara.findan yaprlmrg olmalan daba muhtemeldi06. Daba muahhar Bulgar ve Tatar kilitlerinde d'.

Coll. <4ottts.,

II, PI V, r.

Otget, 1895, rb.

ro'6.

tr Zthatov, AH, XVf, Pl. V,

XXV, 14. Tallgren, aynr â&#x201A;Źser, Pl. V, l4-a8. sf Spitzrn, Toryovic futi Kiaskoy,Rzn, s. 19. 6! Arne, In Sutdt ct L'Oriint, s. 2oo; Kiycf kilitleri igin bk. Sobaniya Khana*o, V, Pl. V, fu; muahhar kilitler igin monografyi: V. Goloubtsov, Okoo boyriu, s. 4o;,hayvan geklindeLi kilitler igin bL. Treteski, fI, s. ge v.d. 5t

9' t,

II il f k

k. H-

B. Posta, Abb. r4a; Spitzrn, Tcphulwa, PI.

ORTA ASYA

i50

hayvan motifleri gittikge go$almafa bagladr 56. Ticaret yolu ile Brrlgar kiiltiir gewesine Arap. kilitleri de gelmiqtis?. Qakmak demirleri, baghca iki tip halinde giiriiniirlerdi. Bunlardan birinci tip, daha ziyade Doiu Rusya'run demir Eafirna ait Qakmak.taqr tipler{ne.ya}:rndrs. lkincisi ise do$'rudan do$ruya yerli rutalar tarafindan yaprlmrg eserlerdi te. Bulgar ktilttir gewesinin kara"kteristik eserlerirolan bu demirlpr, Ferm btltgesinde, Orta Rusya'da, Batr Sibirya'da gok yaygrn ola.ra,k gdriiliirlerdi 60. Il{utfak eqyalarr arasrnda kdyda dâ&#x201A;Źen eserler, bil}ussa kazan kulplan ile kazan diplikleri idilersr. Bulgar killtiiriinde stig egyJan da btiyi.ik bir yektn tuarlardr. Prof. Tallgren, siislemede kulla.rulan motifleri baqhla iki lusma ayrmaktadu62: r. ksrmda, oyma ve kaba.rtma noktalarla meydana getirilmiE iiggen.Fklindeki siisler gok bulunuyorduB. Tallgren bu motiflerin Araplardan gelmig olmasr ihtimali iizerinde durmaktadu. z. krsrmdaki motifler ise daha ziyade bitkilerden teEekkiil etmi; ve tam minasile Bulgar kara&terini tayyan eserlerdi. Bu ikinci mtiimaeU motifler,. M.s; Boo tarihinden itibaren giirtilmq$e baqlaxlax ve Islim san'atrrun Bulgar kiiltiira iginde en yiilaek mwkii aldrl, dewe kadar devam ederlerdi. Bu ilk 'Bulgar motifleri Sasani ve Orta'Asya san'attnrn btittin hususiyetlerini giisteriyordu. IVlotif olarak kullanrlan baqhca bitkiler; .

Bulgar gehri ve Mejetk" kilitleti: Spitzrn, lAK, 53, s. ro5; Artrahan, Krrrm, Kerson b6lgesi:1 Otget, r89r,4; 1894, 54; 1897, rtl; Perm biilgesi ve Kiyw: Spitzrn, Tepilouhov, Pl. XIX, rgi a: dramh lursonskih zar*ah i kbutah, lzv, lAK,42, s. I3I; kdpek ve inek geklindeki kilitler igin bk. N. Fl

Vrssotski,

347-

Nleikolko

sloa o drcanostyahVo$sho1

Butgarii,Lzv. KAz. Ob99.

XXIV,

Tallgren, Coll; lnuss., II, s. gz'g3l' Macaristan kilideri igin bk. Hampel, Altt"ttunal, I, s. rle. !t Tallgren, Coll. (aouss., II, Pl. V, 5' 5t Ayru eser, II, V, 5-rz. ' 6 Aynr eser, ff, s. 33; Perm gakmak demirlerinin gark tipleri: Spitzrn, Ath. Atbom, ZRORAO, rr, IgI5, s. 237i Appdgren Kivalo, SMYA, r9r5, 20. . 31 Tallgren, aynl eser, [[, s. 33; Lihagev, Tndt, II, Pl.,lr. aynr eser, II, s. 36. " Tallgren, rs Tallgren, aynr eEer, II, Pl. VII, 36. 62

VOLGA EULGARLARI

35r

a;a boynuzu veya kenger ve iiztim yaiiraklanydr. Ural biilgesindeki kiilttirler, Irtiq boyu yollan ile Tiirkistan'dan gelen san'at tesirleri altrnda da kalmrElardr. Prof. Tallgren'in fikirlerine giire, bu kiiltiir tesirlerinin yukarr Volga- btilgesine kadar niiftrz edebilmesine, Hazar devletinin de biiyiik yardrmlarr olmugtuoa. Giineyden gelen Bulgarlann bu kiiltiir unsurlanm da giineyden getirmig olmalan ihtimali haurdan grkanlmarnahdu. Volga Bulgarlanmn stis eqyalanna Viking'lerin dc biiytik tesirleri va.rdr 65. Gtimtiq dii$meler, ay geklinde ve noktalarla siisleumiq madalyonlar, sag iirgiisii geklinde yaprlmrg gerdanhklar Iskandinav ki.iltiiriiniin eserleri olabilirlerdics. Bagrnda bir haltra bulunan i$nelerin de baudan ve lskand.inavya'da', gelmiq ticaxet mallarr veya o mallann taklidi sirretile meydana getirilrnig eserler olmalan gok muhtemeldio?. Volga Bulgarlannrn batrsrndaki ktiltiirler, Kiyev Kinazhsr ile Vareg kiilti.irlâ&#x201A;Źri idi. Yiizi.ikler ve bile2ikler Bulgar kiiltiiriiniin ep bct olarak ele gegen eserlerinden idiler. Ytiziiklerin biiyiik bir krsmr, bugiin "giivalye yiiziik" dedi$imiz tipten idileros. Bazrlanrun tizerinde ince bir altrn sifiha bulunuyordu00. Islim dqwi yiiztillgri bizi burada ilgilend.irmemektedir. Prof. TallgreJin fikrine gtire bilezikler baghca iki txsrna ayrrlula"rdr: t. ti"me bilezikler; z. yekpare bileziklen Orme bilezikler, gilmiig, bronz veya giimtig kangrmr di$er madenlerden yaprlmrg tellerle iirtilmtiglerdi. Bu tip bileziklere, Bulgar ve Biliarsk gehirleri dolaylarrnda,gok rastlanrrd.r?0. Bu eserler oldukg geg zarnanlara kadar yaEadrlar. Altrndan yaprlmrg bu tirmi bite"ikteri, Prof. Tallgrcn M.s, rroo tarihine kor?r. Gene Tallgren'in ne6rettifii bu tip bir bilczifin uglannd,a, at bagr figtirleri de giiriiliiyorduzr.

t{ Tallgren,

aynr eser,

II,

s. 37.

'5 Arno, 4ynt.qler, s. r59, fig. ezo,.grg. it'Tallgren, ayEl qrcr, s. 37; Spitzrn, Priualshiy kra1t, Materiab p arh. Vost. Gub., I, Pl. XII, ee' . Tallgren, aynl eser, II, s. 37b. " . ts Aynr eser, PI. VII; a8; Lih agev, Dtagotgrcturl2, II, Pl. IV, 8, s. r76.vd. . ct' Tallgrenr'aynr 9ser, II,.s, 37,rn.r. ?o Tallgren, aynr Eser, Pl, VII-. ?r Aynr eser, Pl. VII, a8; Lihagev, Dragotyany, Pl. ry, 8, s. 176. ?t Tallgren, aynr eser, II, PI. VII, ro; metin, s. 38.

252

oRTA ASYA

Pandantifli ktipeler Bulgal kiilttirUnde gok yayrlmrg

eserlerd.i. Kzzan bolgesine .ilk.defa biiytik kavimler gtiEii.suasrnda gelen' bu kiipeler's, daha zlyade Macaristau'da,'Macar' Iarrn yerleEme kiilttirlerini karakterizer qden en dnemli eserlerden biri idi ?a. Bulgarlarda kiipe olarak bazr biiyiik halkalar, da kullanrlmakta idi ?5. Tallgreq'e gtile bu halkalann menqei Hind.u (?) idi. Hindistan'dan Sibirya'ya ve sradan da Bulgarlara' gegmiqtit6'. Bu fikir oldukga qiiphelidir. Bir ha&ikat varsa, o & bu halka ktipelerin Viyatkadan:Kaf,kasya'ya kadrir yayrldrSr ve Tiirk halklan arasrnda da gok &ul1nrt&gftr

Mtiteferrik eqyalardan,

kadmlairn' ava&ka-brlannrn iikgesine qakrlan iikge demirleri de zilce d{erdi 18. Elbilelenin iizerine konan muhtelif madeni stislen de btiyiik bir' yektn tutardr.

Aynalara gelince, bakrr veya kalay

ka.rrErmrndan yaprl-

mrg aynalara, gerek Bulgarlann ilk devirlerinde ve gerekse son devirlerinde gok rastlarnaktayrz. Arkalagnda muhtelif gekilde stisl6r bulunan bu aynalann bazrlarinda {a ejdefra motifferi bulunurdu. Ejderhah aynala'nn Qin'den gelmig olmalan gok muhtemeld.i. Do[u Rusya-daki aynalarrn biiyiik bir l:rsmrmn drgandan ve bilhassa Orla Asya'daa gelmig olmasma ra$men, Bulgar kriltiir Eewesindeki aynalann biiytik krsrru ise yerli olarak yaprlmrglardr 7e. Kernik egyalarrn Bulgar dewinde gok moda olduklanru gii,riiyoruz. Bilhasl klmikten yaprlmrq Bulgar ok uglari tetkike ?s

Aynr eser, s. 38b.

Hampel,

UjaD, Pl,

Tallgren

aynr eser, 38b.

t. CU".iy gcsk:aya

-96.

Rusya,da yayGr igitt bk. S. K. Kuanetsov, Russha2a Islori* M., rgio; s. 86; Kaftasya'da: Veselovski, O{zl, 1896'

gcografi2o,

, ?? Eski Orta Asya halklarrnda da, ktipc aok yaygndr' Meseli Ttang .rut.Viou*.t"ri Krrgrzlarda kiipenin b,rt"na"grrttokaydetmektidirler. Kiipeyi yalnrz kadrnlar de$il, erkeklei de takmikta idiler' zs Tallgren, aliu eser, Pl. VIII, 38-39; Tallgren, Antiqui&s da la Sib4ric Occ., SMYA, XXIX,'4, ze Tallgren, aynl eser,

VI, 21,22. II, s. 4rt n'3; Katanov, Pl.

Opisanic o&ngo

mctallijcshago zQrkala s Arabskolu nadtiry, lzv. Kazans.- ob$g',--XIV, 6Or; iiftagev, Skifsktlt slycd; gene Lihagev'in atlasrnda Pl' IV'

1898,

VOLGA BULGARLARI de$erlerdi 80.

Kcmik taraklar da Bulgar ktiltiirtintin karakteBrgaklarrn saplan'da, iki bronz sap eserlerindendirsr. ristik mtistesna, kemikten yaprlm6lardr 8e. Oyun ilefleri iginde ise kemik dama taElano baqta gelmekte idi s. Qocuklara ait oyun ilederinden agrklara da Eok rastlanmakia idi 8{. Aynca, ince bir qekilde oyulmuq kernikleriir siis egyasr olarak kullanrtdrklarrnr da giiriiyoruzst. Aspelin'in

fikirlerine giire, Bulgarlar Fin 5l(mi ile gok s*r bir temas halinde idilel. Bunun delili de kemik egyalarrn qok bulunuqu idi. Bizce, !u, kuwetli bir delil olamazdr. Qiinkrl buttin-Orta Asya kavimlerinde kemik egyalar birinci derecede tinemli bir yer tutuyordu. Bulgarlarrn bu bakrmdan Kiyef liilgesi ile de srkr bir mtinasebet halinde olduklan anlaqrlmaktadrso. Volga Bulgarlarrntn paralarr, dlEiileri ve qanak Eiimlekleri (Lev, z4) hakhrnda daha epey malzeme vardrr. Avrrca, Bulgar Eehrinin ve di$er merkezlerin harabelerinin plAnlarr ve mima' risi de ayn birer konu tegkil ederlerdi. Btittin bu bihisler, esali itibarile Islim dewi Buliar medeniyeti ile ilgitidirler. Bizim bu kitabrmrztn konusu ile alikalart azdu.

Tallgien, PI. VI, 9-ro. Tallgren, aynr eser, s. 34; Vrsotski, Nlesftolko slou, lzv. 'Kzaansk. Obgg., e4, r9o8, Pl. VII; Olshausen, Bcihag zur Gcschichtc des Haarkammes, 80

zEi,,

gl r

,09.

Tallgren, s. 35a; Spitzrn, Teplouhov, Pl. XXI, zzl bassqtnou rych Oh i Kamt, MAR, 25, rgoI, Pl, XXII, B. 8t

Dreonosti

Es Bu gibi oyurilarrn Tii,rk halklarr arasrndaki yeri igin bk. Savenkov, aqpron ob cwl2utsgt gahtaauay igtt etnog. afigeskoe obozryenie, XLIV; I,

Tallgren, SMYA, 4, Pl. t7, 3. Tallgren, aym eser, II, s. 34b. 85 Keririk si.isler igin bk. Vrssotsk i, DrnrcstSrah 86 Tallgren, aynr eser, II, s. 35b.

s. 53 v.d.; 8a

Votjsko2

Bulgaii, Pl' VII.

l$:

IX. TUNA BULGARLARI ' of

Howorth, Tlu et2mahg and etlnic wdng I889/9o; D. Detschew, Dat ostgtd.es Bulgarisilun Volkmanwts, Zeitschrift ftir Ortsnamen

Bulgar adr ve nlengei: H.

the nimc "Bulgarian", Academy,

man*ctu tJrcfiung Forschung; 2, t827, rg8-er6; G. IVforavcsik" Dcr Name dcr Bulgarcn in G. Nemeth, La pooePafimrs, KCsA,. eiun giechisclun ' 1936, t lg-re8i -da nom BuIgar, Symbolad grammaticae in honoiem Ioannis Roz-' iunu wadowski, II, Krakowi, rg27' 2r7:'22e; I. D, $i'manov, L'Et nnlogit du rum "Bulgare",

KSz,4, I9o3, 47-85, 334-363, 5, I9o4, 88-lro.

Bulgarlarrn mengei: B. Arnim,

/ur Geschichtc dcr' Onoguren und_Urbulro; tgg1, 34g'3491 Agmarrn, Bolgai i I;I32; D' Qwagi, Izv. Kazansk. Obqq. Arh. ist. i'etnografii, 18, rgoe, r88r, ZMNP, ar5, i Guuna, Bolgar Rum4 ilo*.ayskiy, Vopros o narodnasti r-g4; Dofolnitclnaya polemika po aoprosati Vatyago-Russkomu i Bolgaro'Gunn-

garen, Zeitschrift fiir-Slav.

Phil.,

A. Macartney, On ttu black Bulgars, BNgJb, I93o' r93r, t5o-r58; G. Morravcsik, lur Geichichtt dcr Onoguren, UJ, ro, r93o' 53-go; B. Munkacsi, la Volgai Bolgarotral, Ethnograpbia, 14, r9o3, 66-76, r47-r52, 26I-165; K. $korpil, Matcriaux pour seruir a l'aclaireissenunt dcs Quaioins suiaantos: "Sort des Protn Bulgares" ct hs"Scucricns" ct "oigitus des Bulgares d'aujourdthai,,, Byzantiono-Slavica, 5, t933134' l6e-82' Bulgar dil ve kiiltiiriiniin Tiirkoloji bakrmrndan tetkiki: B. V. Arnim, Attbulgarisctu "Sin", (f, r5, 1936, 385-388; V. Beqevliyev, BZ, gz, rg32, tg-rs; G. Feher, Die Spractvutc dcr DonauProto Bulgaren. "Da Tfirhisclun Bulgarcn", Izv. na Blagarskiya arh. Inst., 5, rgz8-rgag, r27-r58; BZ, 96, 1936, 58{t; J' Marquart, Diz altbulgarisclun Ausdriicla in der Iwffi oon Qatalar utd dct bulgadsclun Fbstenliste, Izv. Russk. Arh. Inst., r5, rgrr, i-go;J.J. Mikkola, War ist Karcr Tjgin?' Sb. vgestna V. N. 'Zlatarski,' Sofia,-rge5, rlr-r33; St. Mladenof, Ycstiges dt la langw dcs Protobulgarx Touqiau d'Aslaflh cn Bulgara ,r$dcrnct Revue des Etudes Slavesn I, rg2r, g&5g; G. Moravcsik, Dr'a Namatlisu dcr Bulgaisclun Gesandtrn am lâ&#x201A;Źonzil fitt J. 69So, lzv. lst. drujestvo v Sofia, I3r I933r 8-r3; KC,sA,2, r92Glgg2' 4g6-44a; G. Nemeth, Die Hakunft dcr Namm Kobrat nd Es@h, KC-aA, z, rge6-rg3e, 440'447 i 'W. Voigt, Philohgisclu

skimu,

M.,

1886; C.

Woclnuclvifi, 56, 1936, r r35-r 136.'

I' Duygev, Probro, 1938, r45'r54t

Bulgar ve istav miinasebetleri hakkrnda tetkikler: bulgares

ct Slnes, Annales de L'irutitut de Kondakov,

Yolgg ct lq Slaocs du Danubc, Paris, t939; Bolgamk cs Szlaaok, MNy, 17, rgar, 65-78; G. Tzenov, Gobn und Bulgarcn, Leipzig, rgr5. Abstamnung dcr Bulganh uad die Utluimat dcr

Ch. Gerard, Ias Bulgarcs dc

J. Melich, .iJauan,

Berlin-Leipzig, r93o

256

ORTA ASYA

Bulgar ve Macar miinasebetleri: E. Darko, (ta Fmga dn urmagltarisclun and ubulgarisclwn Bezielwngen, KCsA, ,, ,9ar-r9o5, lgr_3oe; G. Feher, Bulgarisch-ungnisclu Bezichungdn k [en V-*1. Jir]'rc5l,, il*, ", yszr| A Bolgar rcp Astirtenete, Turan, q, Lgzt, ,g-30; n. Darko,'{ur

fCre, ;, ,grr_ogo5, Volgarokrol, Turan, z, tgt7, 4o_S;, a6--g+, 13z-136; G. Supka, Arfuiotogiutu Randba,rkangq zu. J.n. itolony,it Studien "ilbct dic Bulgaren", Turan, 2, tgt7, 9zz-9z6-

Fragc der urmagyariscfun und urbul.garisclua Bczbhungm,

2g?-3ol; G. Rohonyi,

Bulgarlar, Tuna'nrn giineyindeki bugiinkii yurtlanna gelmeden iince ziraatr ft:rsmen ciirenmiqlerdi- Bununla beraler giigebelifi de tamamen brrakmamqlardr. Eski, gdgebe hayat tarzlar4 onla,' tesiri altrnda b'akmrEu. Fakat igtinni biinye;rre tegkilit bakrmrpdan Bulgaristan'rn yerli istav hatt r'dan tirrUrrdtiler. $ehirlere yedegen Bulgarlar d.a, uztur zzLm,.,- eski 'idetlerini kolayhkla unutamamrglar ve giigebe an'anelerini uzun zam^n yaFtmrllardr. Bulgarlann Balkanlara geligleri biiytik !3'grkhklara sebep oldu. Bu ka'Erkhklara ra!'men, Bulgarlann Balkan yanmadasrmn orta ve kuzey-doBu lusrmlanndaki Islav kitlelerinin tegkilatlanmasrnda rolleri btiytik oldu. Eski kaynaklar, Islavlann tegkilAtlanma kabiliyeti olmadrSrru yazmakta idiler. Bulgarlar buna raSmi:n, onlan tegkilAtlandrnp igtimai bir rizama sokabiidiler Bizans kaynaklan. Bulgarlan gok vahqi bir, kitle olarak tavsif ederlerdi. Halbuki maddi kiilti.ir buluntulan, bunun bize tamamen aksini giistermektedirler. Buluntulara giire Bulgarrann oldukqa ytiksek bir kiilttire sahip olmalan lAzrmdr

r. Bulgarlar Tunatde Bilhassa Bulgaristan'da, Yeni-Pazar,da ele gegen yeni briluntular, ilk Bulgar kiiltiirii hakkrlds bize aqrk Uir iilir verebilmektedirler. Bu buluntulara giire (Lev. z5) ilk Bulgar keramiSi, do$"rudlan doFuya Gtiney Rusya'daki Hazat ktilttirti ile ilgili idi. Hazar damgala*na benzeyen iEaretler, Hazar ve Gtiney Rusya kuyumculuk tekni$ ile yaprlmrg inci dizisi bordtirlii ve kaqh eserler, kemi.k yay pargalan v.s. Bulgarlann liiney Rusya mengelerini ispat ediyorlardr. Tuna'da-Bulgar kiiltiirtiniin en eski eserleri toprak tabyalardr. Bu tabyalar sayesinde, Bulgarla'n Besarabya ve Dobruca'da.ki faaliyetierini

TUNA BULGARLAR.I

257

takip edebiliyoruz. VII. asra ait bir Bizans kaynafir, Bulgarlarrn reisi Aiparuh'un Dinyester nehrini geqerek Tuna |ryrlarrna gelip yerleqtifini yazryordu r. Bizans ordusunu mafltp ederek kovalayan Bulgarlar, Tuna'yr gegerek Balkan da$lanna

kadar uzanan araziyi iggal ettiler. Tuna'yl heniiz daha gegmeden ijnce Besarabyalda otulan -Bulgadann bu bcilgeyi ihtimamla tahkim ettiiderini giiriiyoruz. Buradaki Bulgar tabyalan, Prut nehri kenarrndaki Leovo kiiyiinden baglar ve Bender qehri civarrndaki GUney Dinyetter'e kadar uzarurdt. Hende$in derinti$'i 3 m., geniqlifi ro m. ve toprak yr$-rrumn ytiksekli$i ise e m. idi. Ikinci tabya ise, Prut kenarrndaki Vadulisak'tan baqlar ve Sasik (Kunduk) gtiliine kadar uzamrdr. Bunlardan bagka daha kiiqtik tilgiide ,ntirtuhk"* mevkiler de vardr. M.s. 679 da, Bizans irrtparatoru Konsrjntin Pogonat Bulgarlara karqr biiyiik bir donanma ile ordu giinderdi. Bizans ordusu karqrsrnda geriye qekilen Bulgarlar, mtistahkem mevkilerine girdiler. Gii'ller, Tuna nehri ve batakhklar Bizans ordusunun ilerlemesine mani oldu. Bu saynrz manialar kargrsrnda daha fazla ilerliyemiyen Bizans ordusu kagma$a mecbur kaldr. Onlarr tikip eden Bulgarlar da bugiinkti Bulgaristan'a girerek yerlegtiler.

Demekki, Tuna'da r. Bulgar devletinin tabyalarr, Dobruca

ile Besarabya arasrnda bulunuyordu. Srnrrlar boyunca uzaruun tabyalardan bagka Tuna kenarrnda Nikolisel kalesi gibi tek miistahkem mevkiler de vardr. Nikolisel'in etrali iiE derin tabya hende$i ile gewilmiqti. Bu tabyalann loprak yrSrnlanmn yiiksekli$i'a m. ve geniglikleri de Bm. idi. Burafladifer tabyalann aksine olarak, siper yr$rnlannda. toprak yerihe,moloz taqlarr ve tu$la kullanrlmqtr.

Kitabrmrzrn Avarlara ait bahsinde, Avar tabyalanndan bahsetmiqtik. Volga Bulgarlanna ait bahiste de, Tuna'd.aki tabyalara benzeyen istihkAmlarrn mevcudiyeti kaydedilmigti, Avar ve Volga Bulgarlarrna ait tabyalarr gOrdiikten sonra, Tuna Bulgarlanna ait tabyalann menqeini kolayhkla anhyabilmekteyiz. Geza Feherlin fikirlerine gcire, bu tabyalarrn hepsinin

l Geza Feher' AH' vII'

s' 8

v'd' otta

Arra,,7

Bul!.drr.o'a. Bulgr t.ft&iE

258

ORTA ASYA

merrlei Qin idi. Bulgarlarr4 Hunlarla; Hunlarrn da Qinlilerle olan miinasebetlerine dayanan bilginler bu neticeye varmaktadrrlar. $ehirlerin etrafina yaprlan Hun tabyalanndarn Biiyi.ik Hun devleti bahsrnda krsa olarak bahsermiEtik. Esasen Qin'de de mi.istahkem mevkilcrin duvarlarr Eamurdan yaprhrdr. Qamurun igine gakrllar, kamrg pargalan ve ufki olarak dal demetleri konur ve ondan sonra bunlar tazyi.kle bastrnhrdr. Ve bu suretle yaprlan duvarlar, fevkalAde dayamkh olurdu. Qin seddi buriun agrk bir <irne$i idi.

ffi l.,/

iil

Levha z5

$nlgry rir..bi Yc ert

Ltl

Tuna Bulgarlarrna ait eserler ve bir tabya

Eemasr.

Avar miistahkem mevkileri, memleket iEine krsrm krsrm yayrlmr$ardr. Halbuki Bulgar tabyalan biittin Bulgar tbpraklannr igine almakta idi. Eski Bulgarlar bu tabyalara "Agul" demekte idiler. Bu, TiirkEede "ailul" stizii ile aymdrr. Bulgar mimarisinin .mengei meselesinde, giiphesiz ki .en tinernli sciz Prof. Bogdan Filov'undur. Filov'a giire, Bulgar mimari tekni$i, Bulgarlann geliginden ewelki Bulgaristan mimarisinden tamamen ayrr ve orjinaldi. Binalann duvarlarr ve kemerler biiyi.ik kesme taElarla yaprlmrgtr. Halbuki; daha ewelki Roma ve Bizans binalannda, tuSla ve moloz tag kulla.mlmakta

TUNA

BULGARLARI

259

idi. Bu yeni mimari tarzrnrn, Bulgarlarrn eski yurtlanndan gelnresi qok muhtemeldi. Filov'a giire bu yeni tarz, Sasani mimari tarzr idi. Eski Sasani saraylarrnda Ayvan denen btiyiik bir salon vardt. Bu ayvanrn iki yamnda da koridorlar bulunrudu. Pliska sarayr da aynr plinla yaprlmrqtr 2. Filov'a gtire Bulgarlann mimarisi argitektonik bir esasa sahipti. Bt mimari tarzr, Bulgar devletinin i.iq biiyi.ik merkezi olan Preslav,' Pliska ve Madara'da aynr idi.. Pliska sarayrnln taqlarr iizerinde, bski Gitktiirk alfabesini hatrrlatan damgalar da vardr, Madara ve Preslav'daki binalarrn taglannda ve su yollanna ait borular iizerinde de bu damgalar gtiriili.irdii. Binalann gatrlarr, kahnhfr az olan tuilalarla kaplanmrqtr Bu qatrlan kaplamak iEin bazan kurgundan ince tabakalarda kullanrlmrEtr. Piqmiq kilden yaprlan su borulan, Bulgar kiiltiiriinde btiyiik bi.r yer tutardr. Taglarrn ve tuilalartri arasr kahn bir harEla kaplanmrgtr. Harg balan krmta idi. Taqlarrn hemen hepsi, Bulgarlar tarafrndan ocaklardan kesilerek hazrrlanmrgtr. Binalardaki taqlarrn'aym iilgi.ide olmasr bunun bir delili idi.

Bulgarlar do$u tarzrna uyarak, binalarda Eok bi.iyi.ik taqlar da kullanmrglardr. BunJarr da kendi zevklerine gtire kestirmig ve i$emiglerdi. Bu nevi kesme taqlarla yaprlan binalara ve mimari tarzrrra Volga Bulgarlarrnda da rasthyoruz.

'Hazar devletinin merkezi Sarkel gehrine ait bahsimizde, tu$la ingaabnrn ne derece revagta oldu$unu ve bu bahmdan Bulgar mimarisi ile, bilhassa Pliska ile, ne kadar ya}m alikalar g0rterdrlini giirece$iz (bk. s. zzr). Bulgar tu$lalarr i.izerinde de Tiirk damgalanm giirmekteyiz.

Bulgarlann yanrnda,

ileri seviyedeki ta! ve tu$a

bir de duvarlan

tekniklerinin

mtnncr lethalarla kaplana san'atr yer

ahyordu. Binalann tabahlan ise, btiyiik diiqgme sallarr ve tu$lalarla kaplamyordu.

r B.' Filov, Dcr tlrsprung der Ahbulgarisctun Kunst, BZ, So, rg29. rg3o, s. 5e3 v.d.; Bulgarcasr: Proizhodna Stnobatgarsko izktustw, Zlatotog, X, r9z9; I*s Palais vieux-Bulgarcs et les Palais Sassanides, Recueil Th. Uspenskiy, Paris, rggo. Fitov'un fikirleri dafrnrk olarak diSer eserlerinde de vardrr. Bk. Genhichtr dcr Altbalgnisclun Kunst, s. 7 v.d.

ORTA.ASI'A TARIHI

z6o

kiilliirii KRUMr$ HAN gAdr vn rsnnLBni .

2. Bulgar krralhfil

Feher Geza, Tiirko.Bulgar, Macar aa bunlara akral,ba olnn millctlerin kiiltiirii, Istanbul rg37, "II. Tii.k T.tih Kongresi zabrtlart"; Ezikat na prabalgaitc, Ugil, Pregled Igzg; Panunisite na prabalgarskata kultura, lzvBulg. Arh. Inst., 3, Ig25, s. 7g: A Bolgar-Tdrdkdk Szctcpc, Budapest, l94o; Les Proto Bulgarcs, AH, VII; B. Filov, Dic altbalgarisclu lfzast, Bern, r9t9; Starobolgankoto iskustao, Sofia, rge4; Rhnskato oladQcsttto a Blgarilta,-Blg. istorigeska Bibl.,'I, 1928, t, s. zz; Der Ursprung dcr- Altbulgarischen Kunst' VZ,3o, rg2g-Ig3o, s. 523i Geschichte der altbulgarisclun fznst' Berlin-Lqipzig,

rg32; A. Grabar, Recherclus sur les i4fluenccs oricntales tans I'art Balianique, Paris; rgzS; N. Mavrodinov, Prabalgarskata 'ludojcshtcna tdutrila' Sbor-

nik Madara, II, s. 186 v.d., zz6 v.d.; Miatev, Blgarskob iskusstao ptez U i X uek, Blgari2a rooo godini, I, Sofia, Ig2g, s. r39 v.d. Tuna Bulgarlarrnrn san'atr ile ilgili mukayeseli yeni negriyat: M. I. Artomonov, N.adpisi na baklqikah Nouogerkasskogo Mulela i na kannyah Mayatskogo gorodiSao SA, rg54, s. 263-e68; K. Musianowicz, Kabtaaki skrani,oac ptoba typologti. i ihronologii, "Swiatowit", 20 (rg48"rg49), Varlova, s, rr5 v.d.; S. R. Stangev, DomaSnatit leeramika ot Prcslau, 'RP, III, Sofia rg48, s. rzg v.d.; Kerumika ol Gol2amata magila u Pliska pteduilelno Soob.Sofia, 1948, s. aa7; IAl,- xvIII, Sofia, lg5z, s. 229; gcniya, P.P', III, Naary pamltatnik rannry Bolgarskolt kultun,

ooprost

o prabolgarah, SA, 17,

r957, s, to7-t32.

Bulgarlann antropolojisi: G. F. Debets, T. A.

Qeboksarov, dmi2e gcloaeka

lrofimova, N.

Prbblcmt zaseleniya Ez:ropt po arluologigcskim danntm, Proishoidrcunea rassclcnic gclogastaa, M., I95t, s. 448; Stanqev,. SA,

27, 3. r3o.

Bolgar san'atrnrn en yi.iksek devri Omurtag Han Ea$rdrr. Omurtag Han zamaru bir sulh ve si.ikOn dwri idi. Daha ewelki devirler, mesela Krumrg Han gafr bir harp, daha do$rusu devletih inkiqAf devri idi. Bu sebeple KrumrE Han gafrira ait btiytik eserlei yoktu. xnuslru&ri Tiirk halklannrn yayrldrSr b6lgelerde mezarlann bagrna Pnd$ dikilen ve tag nine adr vJilen f,eykellere Bulgarlarda da rastlailr. Pliska ile $umnu arasmdaki yolun tizerinde tetkike def'er heykelcikler de bulunmuqtu (Lev. zB). Bunlar arasrnda kadrn heykellerinin taranm4 ve tuvaletli saglan ve onuntizerinde de bag iirtiileri veya baqhklan bulunmakta idi3. Erkek heykel-

VI,

8 G. Feher, fig. +l-+g; Izvestiya na Nar. Etnografski Muzey v Sofia, Iga6, 88; B. Filov, Gcich. dn. Altbulgarinlun Kunst, s. 14 v.d. G. Feher,

TUNA

BULGARLARI

e6I

lerinin baqhklan daha ziyade baga gegirilmig bir ba$ manzarasr idi. Ba$, ahnla baErn arkasrnr kaplamakta ve tepeden gelen bir askr ile birlegmekte idi 4. gtistermekte

Bulgarlarln meqhur kabartmasr Madara'dadrr. Yiiksekli$i z3 m. kadardr. Kabartmada, yiizi.inti bize do$ru gevirmig, saglair

Eu lrbiftrur

Xnmrg

omuzlarrna kadar diikiilmi.ig ve elbisesi bazr hvrrmlar yaparak dizlerine kadar dtiki.ilen bir stivari vardrr (Lev. z6,z). Srrtrna kargr saplanmrg bir arsian ise, siivarinin atlnrn ayaklarr altrnda bulunmakta ve atrn arkasrndan da bir av kripefinin koqtuSu giiriilmekte idi. Kabartmanrn etra{inda Grekge bii yant vardr. Bu kabartmayr, Giiktiirklerdeki atalar namrna dikilen heykellerle mukayese etmek isteycnler de vardrs. Siivari, elinde bir kadeh tutmakta idi. Eski Ttirk heykellerinin de elinde bir kadeh vardl6. Kargrnln ucuna eski Tiirk tu$larrnda oldu$u gibi bir at kuyruiu ba$lanmrgtr

Bu eser Krumq tarafindan yaprlmbmrEtr. Omurtag Han; babasrnrn hA.trrasrna arma$an olarak bu kabartmayl yaptumq ve etrafina Yunanca kitabe yazdrmrgtr s.

Giiney Bulgaristan'da bugi.in Starazagora denen yerde bulunan kabartmalar, Bulgar kiilttirtintin Asya mengeini gtistere-

fig. Sg-54; bk. Filov, aynl'eser, s, r5, Bulgarlarda, baqlarina keten bezinden bir. 9ey sairnak adeti varmrg. Mtinakagasr igin bk. J. Chr. von Engel, Fortsetgung dzr allgcnciwn Wclthistairc der Netpren (eiten, Halle, 1797, s. 335i Sobranic Soginenii, I, SPb., 1868, s. a7; Begevliyev, Belleten,

A. Gilferding,

IX,

s. .zeJ v.d, Bulgarlarda Kadrnlann baqlarr itrtiilti

idi:

Begevliyev,

Yazilir kaynaklarda, Bulgarlann idollere kurban kesip giiti.irdtikleri kaydedilmektedir: Begcvliyev, aym eser, s. z4ov.d. Bulgarlaida heykellerle mibetlerin gok yakrn ilgileri vardr: K. $korpil, Alababi rtalasi, lzv. Russk. Arh. lnst. X, Bg; I. Velkov, Sb. Madara, t, rg-34, s.87 v.d. 5 G. Feher, AH, VII, s. roav.d.l Begevliyev, aynl eser,s, z4o v.d, 0 Bu hususta G6ktiirklere ait bahsimizde genig bilgi vardrr. Kargila: Begevliyev, s. e57 v.d. ? Kargrla: Beglvliyev, aynr eser, Engel, Fortsetzang,s, 335; H. Vambery, Dic Primitioa Kultur des""r-io4; Turko-Tatarisclun Volkcs, Leipzig r9Tgi Der UrsPmg dcr Magyaren, Leipzig, r88e, s.56; E. Krohn, Voislamisclus in cinigm aord*aiatisclm Sckttn tnd Dmoisclwrdm, F,thnologische Studien, I, rggr, $. eeg v.d. 1 B. Filov, Geschichtt drr Akb. Kunit., s. l4 v.d.

utm t$rrterLn St

,. 262

ORTA ASYA

bilmeleri balcmrndan biiytik bir iinemi haizdilere. M.s. VIIVIII. asrrlara ait olan bu kabartmalar arslan, Eift ba$r kartal kargdrkh duran Eift stiltinler, kug baqh ve kanath bir grifondan ibarettilerl0. (Le". z6,I ) Uzun koyt*kl t arslan kabartmasr, N.gy-

J '

{t 'rYr Levha z6

YY Tuna Bulgarlarrna ait

yaz:Jt kayalar:

- armalar; z. Madara athsr; 3. Damgalar.

r. Muhtelif

Szent-Miklog arslanrna Eok benziyordu 11' Grifonlar, Sasani spn'atrndan gok ilham almrqlardrtz. Qift baqh kartallar ise Anadolu'da Selguk devri kaitallarrna qok benziyorlardr. N.gy' Szent-Miklog kartah ile bir ilgisi yoktu. Lrlrrmrlrrr

Arslan viicutlu, kanath ve. kulakh, arslan baqh bir grifon kabartmasr agrk olarak Sasani'shn'atr ile benzerlik giistermekte

s G. Feher, s. rlo.

ro B. FilovrtGeschichtc d$ Altb. Kunst, s.2r v.d., Taf' 8-9; Altb. K., s. 5 v.d.; N. P. Kondakov,-Ognki i zamctkt po istatii' sredrwaekoaago i.skusstua,

Prag, rgeg, Ior v.d., r3I v.dd. 11 Bk. Filov, G. d. Albt. K., s. 2r'

L' Geza,fig.6i; Filov, Taf. Bb. IIun ve Bulgar efsanelerindeki Grifon ve kartallar igin bk, Beqevliye v, Belleten, IX, s. e6o-26r.

TUNA

AULGARLARI

26s

idi rs. Pengelerinde yuvarlak bir Eey tutan bir tavus kugu kabartmasr da enteresandr ra . Bu da Novozagora'dan gelmig bir stitun bagh$r iizerine oyulmuEtu. Tavus kuglu siitun baghsrnrn di$er ytiziinde de, bir tilki baqr kabartmasr vardr 15. Tilkinin ciniinde de gene bir grifonun tasvir edilmiq bulunmasr, ta$m gok silik olrnasma ra$men, Eok muhtemeldi. Bagta Filov,olmak tizere, birEok bilginler bu kabaqtmalann M.s. VII-VIII. asrrlaia konmalanna taraftardrlar. Filov ve taraftarlan,-bu stituq baghklannin gok iince oyulmug olduklannr ve bilAhare Hrristiyan Bulgarlann da bunlarr kullanmrg olduklanru ileri siirmektedirler 16. Daha ewelki ririiellifler ise bunlann Hrristiyan yaprlarrnda kullanrlmrg olmalar.rna bakarak, M.s.

XII.

asra koymuqlardr. Pliska civarrnd.a bbzr muazzzrm ta$lann

birbirleri tizerine korrmug olduklarr giiriildii r?. Bunlarrn dini bir mina ifade ettikleri muhakka]<tr. Bazr bilginlerin fikirlerine giire bunlar, Goktiirklerin balbal taglan ile aynr idi. Bu husus oldukga fiiphelidir te. Orta Asya Tiirk devletlerinde, diigmanlarrn kafatasrndan yaprlan kadehlerle igki iEme idetinin ne kadar yay$n oldu$u bilinmekte idi. Bu eski Ttirk an'anesinin Bulgarlarda da devam etti$'ini gdrtiyoruz. Krumrg IIan, Imparator Nikefor'un baqrm kestiriyor ve kafatasrndan bir iEki kadehi yaptiliyor ve Islav reislerini bu kafataslarrndan igki iEme!'e zorluyordu 1e. Kumanlarda da aynr Adet giiriilmektedir. Bulgar yazr.lan umumiyetle LAtince ve Yunanca yazrlmrgtr. Eski Bulgarga adlar veya kelimeler de aynen transkripra

G; Feher,-figf fig.

r-{

Aynr

Aym

eser,

68.

7o,

eser, fig. 7r. Filov, Altbk. K.,.s. 5 v-d.; G. d. AItb. K., s. zz v.d.; Kondakov, i zatrttki, s, ror w.d, Kondakov XlI. asra kor. Mtinakagasr igin bk,

1o Ogerki

G. Feher, aym 1z

â&#x201A;Źser.

I. Volkov,

r 14.

v.d.

I, rg34, s. 87; Begevliyev, aynr eser, s. zrB v.d.; K. $korpil, Izv. Russk. Arh. Inst., X, rgio5, s.373 v.d. . rt G. Feher, aym eser, s, rr8;.karlrla: H. Vambery, Das Tiiilvnoolk, 1879, s. Leipzig, -

Sb. Madara,

z4g.

t,-Se levliyarrr-"y.rr eser, s. 22Z.

X.ftru.lu tglt tdchbrl

(ruo4'r tuatl[

eit

ORTA ASYA

264

siyon edilerek yazttz ahnmrgtrr. Bulgar yazrtlanntn en eskisi ve bu sebeple de en ijnemlisi Bulgar hanlartntn isimlerinin listesfr,i ihtiva eden yazrttr. Bu yazfita birgok bilinmeyen tarihi kayrtlara rastlandrg-r gibi, eski Bulgar ki.iltiirii hakkrnda da .bilgi bulabilmekteyiz. Islav mengeli olmayan ve baqka bir dille dc ifade edilemiyen bu yazftt^l<t esrarengiz ifadeler, bazr bilginler tarafindan izah edilmef'e qah5rlmqu s. Bunlar daha ziyade on iki hayvanh Tiirk takvimine ait tAbirlerdir. Bu yazrttaki Bulgarca kelimelerin tetkikinden qrkanlan netice, Sulgarlar arasrnda umumi lisamn Bulgarca olduSudur. Bu dil, bugiinkii Quvaggaya gok yakrndr

Krumrg devrine ait veya o devrin hususiyetlcrini tagryan

eserlerin bagrnda, Madara'daki a t I r kab a r t mayr saymrqtrk 3r. Bo4-Br4 seneleri arasmda ya$am$ olan Krumrg iildiikten sonra

yerine gegen Kigin-Kavhan, bu kabartmayr oydurmug ve yukansrndaki sa$ ve sol kitabelerini yazdrrtmrqtr. Kiqin-Krumrg'rn erkek kardegi idi. Yazrtrn sa$rnda, Krumtg ile Bizans imparatoru Nikefor arasrndaki harpten bahsedilmektedir. Bu krsrm oldukga silinmigtir.

Yazrtrn solunda, birinci satrr, Imparator V. Leon'dan hileli bir siyaset kullanmrq ve itimat edememigtirzz. Yazrtta Tiirk hukuku bakrmrndan tinemli olan bir nokta da Tervel adh Bulgar Hantntn, Bulgarlar ii4rine Tann taraftndan reis blarak getirildi[inin kaydedilmesidir2s. Bu, Orta Asya ve bilhassa Tiirklerin "hikimiyet mefhumu"nun en iinemli bir prensibidir. Yazrtta. aynca Krumrg Han ile kardeqi Kigin-Kavhan'rn 24 bahseder. Leon, KrumrE'a kargt bu sebepten dolayr Krumrg ona

Mikkola,

Die

Chrorclogra,

MSFOu,

XXX, r9r4; Zakir Kadiri,

Tiirk Yurdu, rg3o, Nisan, Mayrs ve Hazitan sayrlarr; Moravcsik, Magyar Nyelv, XVII. 21 G. Fehe 2s Te

rvel,

r, Dic Inschrift des Reiteneilefs aon Madara,

Sofia, l9z8.

Bulgar reisi lsperih veya Asparuh'un selefi idi. Bulgarlarrn bugi.inkii Bulgaristan'a yerleqmelerinde biiyiik bir yardrmr olmuqtu: Jirc-

gek,

Gcschi.chu, s. I4o. ,rs Buna benzer Ti.irk iinvanlarr igin bk. F. W.

K. Miiller, Uigurischt Hirth Festschrift, s. 3r3-3r7; Fuat Kdpriilii, Tiirk Hukuk ve lktisat Tarihi mecmuasr, I, s. 6.

Ghsscn,

TUNA BULGARLARI

265

Edirne'de bulunduklanndan bahsedilir. Krumq, Edirne'ye seferi dolayrsiyle gitmigti 25. Maalesef yazrt gok :tozulmuqtu. Krumrg Han, Bizans imparatoruna kary agtrfr bir harp neticeye ermeden iiltiyor 6. Yazrtrn son satlrr, Krumrg Han'rn iiliimii dolayrsile verilen Esmedeme'den bahseder. A\len euvagga kiiklere benzeyen bu kelimel er "igrne" 8 ve ")eme"den baita bir gey delildiler. Eski Ttirk an'anelerine gcire, rili.i g<imtildtikten sonra bir de ziyafet verilirdi. Tuna Bulgarlannda da aynr ddetin bulundu$u anlaErhyor. Aynr ddetin Volga Bulgarlannda da bulunmasr gok muhtemeldi s. Orta ve Kuzey Asya'daki eski Ttirk halklanna ait mezarlann bagrna dikilen heykellerin elinde garap kadchinin bulunmasl, bu fikri teyid eder mahiyettedir. Kabartmada Krumrq'rn elinde de bir kadeh'bulunmakta idi. Yukanda da siiyledi$imiz gibi Bulgarlarrn siyasi merkezleri IXd yalcn tr. otl blr Pliska ve dini merkezleri ise Madara gehri idi. (Lev. z7) tirn'& pral Madara'da ath kaya kabartmasrnrn kuzey batmrnda dik drirtgen Eeklinde bir binanrn temelleri bulunmuqtu. Tu$la, kiremit ve kesine taglarla yaprlan bu binada bol miktarda-damgalara da rastlanmakta idi. Taprnafrn kiigesinde bir kule vardr. Do$usunda ise etrafi duvarlarla Eevrilmiq mukaddes bir kaya bulun-. makta idizo. Bulgar ve Macarlann mukaddes taqlanndanso bagka bir qey olmayan bu tagrn, hususi olarak yaprlmrg bir salonun iEinde bulunmasr Eok muhtemeldi. Madara'daki kavahklarda pek gok ma$ara vardr. Bunlann k&yakrnlarlnda prehistorik eserler bulunmug ve Bulgar devrin- t{E rh'' den kalma bina kahntrlanna da rastlanmrltl. 50 m. yiilsekliliteki bir ma$arada da Gttktiirk harflerine beinreyen'iEaret. 2{ M aiqua

Kaolt4n" iinvarunr, Gti}.ttirklerin,, Kapagan, iinvanr $, 40, n.r; s. ro9). Mtinakagasr igin bk.

ile birlegtirmektdir (Dic Ctvonolagic, G. Feher, Die Insclwifl, s. 52. 25

co s? 29

Gcschichlc, s. t44i Begevliyev, aynr eser, s. z4B v.d. Kartrla: G., Feher, AH, VII, s. r48. G. Feher, Dir htschift des Rcitticlitf, s. 5o.

Jiregek,

Bu Adetlerin. mtinakagasr igin bk. G;'

evliyev, s. 30 3o

e56.

G. Feher, AH, VII, s. 69. Begevliyev, s. tr7-219.

Fehel,

aynr eser, s. 53. Be9-

ORTA ASYA

266

ler bulunmugtu. Bu rna$aralar, eski Orta Asya Ttirk

devletle'

rindeki rna$ara ki.iltlerini bize hatrrlatmaktadrrlar 3r. Ite&nrh liilt Madara'da su yolundan ayrrlan bir kol, 3.5 metre en ve. hrw boydaki bir havuza'gidiyordu. Burada da Gtikttirk harfltrine benzer iqaretlerin bulunmasr, bu havuzun Bulgarlardan kaldrfir fikrini bize vermekte idi. Bazr bilginlbr bu havuzun iyinler iqin ' kullamldrklarrna inanmrqlardtr. Bu iddialarrnr teyid etmek iqin de Bizans. kaynaklarrnda zikredileir bir hidiseyi g,tisterirler. Bulgar Hanr Kiumrq Han, fstanbul'u muhasara ettiii zaman, Tannya bir kurban vermiqtis2. Ondan sonrada qrplak aya$rnr denizin suyuna batrrmrg ve yrkanmrqtr. Kendisini akrglayan askerleri ona su serpiyorlardr. Eski Bulgar dininrgiire, su insam safla$trran bir fazilet iksiri idis. Proto.Bulgarlarur muhtelif kurban iyinleri de vard.r. Bunlar arasrnda en tetkike de$er olanr kiipek kurbanr idi3r.

VII,

81 32

G. Feher, AH,

G. Feher, AH, s.

67.

Bu havuzlarrn daha ziyade muahccle ve yeminlerde igc yaradrklarr anlagrhyor. Yemin eden 6h kimseler ilkin yere bir bardak su dtikerlermiq ' (Beqevliye v, s. 253). Krumrg Han deniz suyu ile yiiziinti yrkryor ve askerlerine su serpiyor (Beqevliyev, s. 24g).

. '

7o.

3{ Bulgarlar hem kiipese tapar ve hem dc onu kurban olarak kesellcrdi. Kaynaklar igin bk. Beqevliyev, s. e6e r"d. .{yrrca k<ipekler igin de kurban

kesilirdi- Beqevliyev, s. e36. G. Feher, Pamztnisi na Prablgarite kultura Izv. Bulg. Arh. Inst. III, rge5; Pismenni pametnisi na prablgarite u A[adara, Sbornik Madara, I, Sofia, 1914,i.373 v.d.; Ethnographia,3S, tgzT; Raz' kopki u mrstnosta Kiika nad s. Kaligerllca, Sb. Madar, II, s. ro5 v.d- Madarskiyat kqnnik, Pogrebalni obigai na prabtgar!!.1, Izv. Etnogr. Muzey, VI. 19z6; A Bolgar-Tarakdk Szercpe, Budapest, I94o; J. Gb-spodinov, Prcslaa,.$umnu, rgzS; Raskopki zt Patlelna, Izv. Bulg. Arh. D-vo, IV; r9r4, s. II3 v-d.; G. Kacarol] Madmskiyat Konnik, Sofia, r9z5; V. Mikov,- Posledni mogibiki nalndki, Sb. Madara, I, s. 4eg v.d K. Miyatev, Blgarskota Isskustao Pres IX, X. uek, Blgariya looo g., I, Sofia, 1929, s. i39 v.d.; Staroblgarski zlaten na*i.t ot Madara, lzv. B. Arh, tnst.; I, tgz6.z7; Preslaskata keramika,sofia 1996; Der Grosse Pal.ast in Pliska, Actes [V Congr6.int. etudes Byzantines, II, lzv.B. Arh.,Inst. X, 1936; P. Rafail; Sb. Madara, l, t3-r4; K. $korpil, Plizka, Izv. Russk. Arh. Inst., ro, rg2.r' s. ror; Preslao; Izv. Varn. Arh' D-vo, 3, Igr4, s. rot 4' IgI4, s. tz4. I. Velkov, Germania, t9, 1935, s. r4g; B. Filov, Arhitektuni2at tipna golemlta duores u Aboba, Sp. Blg. Akad., LV, i937;,Th. Uspenskiy, K. $korpil; Materiah' dl2a Bolgarskih dreatwstel, Aboba, Pliska, Izv. Russk. Arh. Inst., X, Igo5, s. r'

t I

;

j -t

TUNA BUI,GARLARI

267

Tiirk tarihinin her dewinde en iiiieinli problemlerden biri, giiphesiz'ki devletin resmi dili ile hallan konugtu$u dil arasrndaki aynhku. Meseli Anadolu Selguklulanna ait kitabelerin hepsi ArapEa ve bazan Farsga idi. Bu, Selguk devletinde konu$ulan dilin Farsga veya Arapga oldu!'unu gdsteren bir delil deSildi.

Bulgar devletinde de resmi dil Yunanca ve halkrn konugtufu ise Bulgarca idi. Eski Bulgar yaprlannrn hepsinin iizerinde taElarq tu$lalara hikkedilmig rtnik igaretlere rastlamaktayrz 35.

dil

Bazt bilginlerin fikirlerine gdre, eski Bulgar gahsiyetlerinin adlan da riinik karakterlerle ifade ediliyordu. Madara yazrtrnda', Yunanca transkripsiyonlarr yaprlin adlann irniine, aynca riinik bir iqaret de konmakta idi. Bu igaretlerin qaluslann adlan ile ' ilgili olmalan gok muhtemeldiss. Volga Bulgarlannda da bu igaretlerin Eok bulunmasr, an'anenin Sskili$ hakbnda bize bir fikir verebilir3T. MaEaralarda da bol miktarda rastlarran bu igaretlerin yamnda, gimdiye kadar hig tanrnmamrE bir yazr ile yazrlmrg beq harfli bir kitabe de bulunmugtu. Bu kitabenin gok eski bir lslav yazrsr olmasr Eok muhtemel gdriilmiigtiir 3s. -

oMURrAc HAN ga6l,VE ESERr,eni

Bulga,r medeniyetinin en muhtegem eserleri ta:tan yaprlmrq birralardr. Bu eserlerin biiyiik bir lusmr ise, Omurtag Han zamamnda yaprlmrqtr. Kendiiinden ewel gelen Flanlarrn siyasi

-ve askeri faaliyetleri ve bunun neticesi olarak devletin kendi zzmarnndz iktisaden yiilselmiE olmasr, bu eserlerin meydana gelmesine yardrrn etmiqti.. Transilvanya'nrn MaroE tuz madenleri ve Krumgr Han zamanrnda Bulgarlarrn eline gegen Avar devletinin do['u biilgeleri, Bulgar devletini herbakrmdan kuwetlendirmigti. O4urtag Hzn dewi, sulh ve si.ikirn iqinde gegmiEti. Bizarula iyi gcEfurmig ve Franklarla dostane miinasebetler kur-. maSa gahgmr$tr. Onun dewinde kangrk meselelerin hallinde, ordudan ziy4de mahir diplomatlar rol oynamrgtr. Bu sebeple, s5

Znaki na stroitelnom materiale, tzv, Russk. Arh, Inst., X, s. e5o;

Begevliyev, s. 22o. tc G. Feher, Inschift, s. 49; AH, ' 3?

Meselenin mtinakagasr igin bk.

VII, s. r5o.

G. Feher, AH, VlI, s. rr5. r9o5, s. 166.

K. $korpil, tzv. Rust. Arh, Inst., X,

GELtil* brtlaiu f,em t{.Ftlcr

268

$ohlr rulrn, vc

trlclor

Prcrhv

qchrl

ORTA ASYA

Omurtag Han'rn elgileri, srk slk Bizans ve Frank saraylarrruL gitmiqlerdi. Bqlga.r devletini kuran ve genilletenler, Omurtag Han'rn selefleri idi. Bulgar devletinin ktilttir ve rnedeniyeti ise Omurtag Han'rn eserleri idi. Omurta$ Han'rn tahkim edilmiq sarayr' Pliska qehrinde idi 3e. Pliska, bugtinkii $umiru civannda, Aboba kiijrti yakrnrnda idi. Aboba kiiyiinti de igine alan bir sur, bu eski devlet merkezinin etrafim sarmr$tr40. Duvarrn batr tarafinln uzunlu$u 7BB m. idi. Kuzey ve'gi.iney tarafrndaki duvarlar, hemen hemen birbirlerine eSitti. Duvarlarrn gen\li$i ise 2.6 m. kadardr. Biiyi"ik kesme taqlarla yaprlmrqtr. Saraylarrn etrafinr Eeviren bu surun, her kiigesinde silindir geklinde birer kule yaprlmrqtr art lki yan d.uvarlard.a birer btiytik kapr; kaprntn yantnda ise dik diirtgen qeklinde iki kule vardr a2. Pliskadaki kiigiik saray hakkrnda bilgi verirken, saray bblgesini geviren duvarlarr da hatrdan grkarmamahdrr. Anlagrldrfrna giire bu surun yillcekli$i evlerin ve sarayrn ytiksekli$inden qok daha f;azla idi. Duvailarrn nigin bu kadar yiiksek yaprldr$r hakkrnda bir fikrimiz yoktur. Pliska gehri, Omurtag Hanrn oturduEu,bir devlet merkezi idi.r Preslav qehri ise, daha ziyade dini bakrmdan iinemi olan miistahkem bir mevki idi. Bizans Imparatoru Nikefor'un iiniinden kagan Bulgar ordusu, Bulgar Hanlarrna miistahkem bir mwkinin ltizumunu iyiden iyiye kabul ettirmiqti. Bu sebeple Omurtag Han'rn Bizars ile otuz yrlhk bir sulh yaprp babasrmn baSladr$r surlarr tamamlama$a gahgtr$im gtiriiyoruz' Bu surlar rBgT de ilk defa Zlatarski tarafrndan tetkik edilmeSe'baglanmrqtr. Zlatarski'nin kazrlarr maalesef negredilmemiqtir. r9o5 de 'Preslav'tn qimal kaprsr bulunduas. 1927 de yaprlan yeni bir hafriyatta ise bir su terazisi ile Hristivanhk devrine ait bir kilise ele geqtiaa. Preslav suru, yapl tekni$i ve qekil,bilkrmrndan Pliska surlarrna gok benziyordu (Lev. z7)' Bu surlann

80 ao

Bk. G. Feher, AH,

VII,

s. 4.

Aynr eser, Pl. e. ar Aynr eser, fl. 3, {r Aynr eser, Pl. z. rs G. Feher, AH, VII, s. 53. '{{ $korpil, Prcslu, s. Ior-I46.

TUN.C.

BULGARLARI

269

M.s. Bzl-Bee seneleri'arasmda Omurtag Han tarafindan yaprlm4 olmalarr Eok muhtemeldi. Bulgar garr Simon dewinde de Preslay'rn biiyiik bir itnemi vardr-

Lerrha z7

* Tuna Bulgarlanna ait

buluntu

yerleri'

{

Prn Ffrli Pliska tabyalannrn lerrresi z+ km.-!1$ardr' Difer Bulgar tlyrtn tatyahn gibi iopraktan yaprlmqlardr.- Pliska tabyalannl elraftaki tepecikler, y"bttt"t ve diigman giizlerfurdeo saklardr'.T"bfla.rn ku"ey l.**, en iyi muhafaza edilmiE taraflan idi' Drq lusrmdafti tabyalar Omurtag Han'dan daha ewel, yaprlmrg olmakla beraber, omurtag Han zamamnda da tamir gtirmiiq ve kullamlmryr Kesme taqlarla yaprlmrg i9 lqsmrndak-i tabyalar' omurtag Han zama.runda yaprldrktan sonra di$ederi laymetini

kaybetti. '

rya EUgc Omurtag dewi tabyalan daha ziyade Biza'ns imparator- ultd.n lu$unur deniz kuwetlerine'kargr yaprlruEu. Bu sebeple Bulgar-

27O

ORTA ASYA

lar baghca limanlara, nehir a$rzla.rrna ve gemilerin girebilecesi ve bannabilece$i yerlere tabyalar yapmrylardr. Varna civa-

rrnda, Frndrkhdere'nin mansabrnda, Giizeken dolaylannda bu gibi tabyalarrn bakiyelerine rastlamaktayv Mevzii tabyalardan Yenikiiy, Malko-Germe, Spaseno v.s. tabyalarr gok iinemli idi. Bizansla olan Bulgar srrun btiytidtikqe, Trakya'nrn kuzeyinde Bulgarlar iEin yeni tabyalar yapmak ihtiyacr baE giistermiqti. Bu'yeni tabya, .Burgaz'dan Merig'in kolu Sazhdere'ye kadar uzanryordu. Uzunluf'u r4o km. kadar&. Batrda Isker tabyasr 58 km. kadardr. Tuna iizerindeki Ostrovp'dan baglar ve Araba-Konak denen yere kadar uzamrdr:

Biiiiik kuzey tzbyasna gelince, bu istihkimlar, Gtiney Romany"'y, baln b.g. katetrnekte idiler. Vidin'in batrsrndan. ba$ur ve Tuna'nrn dofuya d6ndii$ii yerdeki Braila suyuna kadar uz4nrrdr. Uzunlufu 6oo km. idi. Tqbyalar yaprluken yollann stratejik d.urumu da 96ziiniinde tutulmugtu. O zamanrn baElrca yollarr, biri Varna'dan baghyarak batrya giden ve dif,eri de Tuna i.izerinde Silistre'den grkarak Istanbul'a uzrulan iki yoldan ibaretti. Bu iki yolun birleqtifi ytr, o ga{'rn iktisadi ve askeri bakrmdan en miihim bir merkezi.idi. oMURTAG HeN'A Ait Plbtrt ttytt

mJr

seRAlZLAR

Omurtag Han'rn btiyi.ik saxayrmn yalntzca temelleri ele Segmi$i. Btiytiklii$ii 52 x 26 m. idi. Drg duvarlarur kahnhlr 2.5 m. ve ig duvarlarrn ise r.5 m. kadardr. Koridor ve mihrap krs. mlnln do$u ve batrdaki drg duvarlannda beger tane menfez vardr. Bu menfezlerin kargrsrndaki ig d.uvarlarda ise, koridorlara girmeyi timin eden kaprlar bulunmakta idi. Bu kaprlann kemerli olmala^rr da gok muhtemeldi. Vaktile binanrn bir iist katrmn bulunduiunu gtisteren delilter de vardr. Bu'sebeple bir merdi-

venin mevcudiyeti qok muhtemeldi. Bazr kubbe kalrntrlanndan, salonlann ,kubbelerle kaplanmrq olmasr ihtimali de ortaya grlcmaktadr (Lev. zB). Pltrr'&H tibrtl Ki.igi.ik sarayrn d.a iginde bulundu$u bir mahalleciSi, kahn my duvarh ve tufladan yaprlmrg bir sur gevirmiEi. Surun kuzey ta.rafina bitiEik ola,rak inga edilmig olian biiyiiL saray, baghca I

TUNA BULGARLARI

t. :-

Levha z8

Tuna Bulgarlarlna ait esetlcr: Bina harabesi, arslan ve insan heykeli ile kaplar.

ORTA ASYA

iki

salondan mtiteEekkildi. Binalann ortasrnda ehli hayvan kemikleri ve yemek kaplanna rastlanmr$tr. Biiyiik kesme tagiarla yaprl4n krsrm, sarayrn en ihtiEamh bdttimti idi. Binarun batr krsmrnda siitfrn ve bazr bina tezyinatrna ait unsurlar 6"'gtiriil, mtiqtii. Bazr bilginlere giire bu krsrm, harem dairesi btittimti olmahydr. Mutfak lusmr da batr tarafinda idi, saray ve civarrnrn etralina gckilen surun, muhtelif yapr malzemesi ire siislenmig olmasr na;an dikkati qeken bir nokta idi. Pndrv anyr Omurtag Han'a ait Qatalar yazrtrnda da bir preslav saraymd,an bahsedilmektedir. Bu yazttta, aqca presIav sarayrrun siitunlu ve girig avlusurrun da arslanlarla siislenmig oldu$u kaydedilmektedir a5. Yaprlan kazrlarda, gerlekten bir sarayrn kalintrlan bulunmugtu. Bu arada mrra;zzamrtitunlata ait tabanlar, mermerden siitun baghklan da ele geqmiEti. Fakat bir tiirlii saraym temelleri tam olarak tesbit edilememig ve bu sebeple de pliru yaprlamamr$tr. Omurtag Han'rn sarafarrna ait olmasr gok muhtemel harabeler, ig kalede bulunuyorlardr. Ve iki saraydan mtitqekkil olmasr da Eok muhtemeldi..Eski olan lasrm, dik diirtgen qeklinde ve do$uya dtigmekte idi 46. Batrdaki saray bakiyesine benzeyen krsrm ise, sonradan ilive edilmig olmahdrr. tduruqn Bu sarayrn Omurtag Han devrine ait olup olmadrsrnr bilmiyoruz. Fakat harabelerde Omurtag Han dewinin stitun v.s. gibi hususiyetlerini bulmaktayrz. Btiytik ve kesme taglarla inEa edilmig olan bu snray, sonradan muhtelif iglerde kulianrlmrE ve binaya miiteaddit iliveler yaprlarak Adeta ash kaybedilmiqti. Orhon alfabesine benzer riinik iEaretlerin mevcudiyeti ve bir krsrm temellerde eski Bulgar mimarhk teknilinin g<iriilmesi, bize binamn Bulgarlara ait oldu$unu gtistermektedir-. Sa"qayrn yakrnrnda da su borulan ve tera{leri vardr. Borular iizerinde harfler bulunuyordu. Esas timeller, milidm ilk asrrlannd.an kalma bir kilise harabesi iizerine kurulmu5tu. ftu lnp Omurtag Han'rn daimi olarak oturdufu yer, Pliska idi. Fakat Tarnovo yazrtrnda, luna civarrnda Omurtag tarafindan yaprlmrg giizel bir ikametgA'lun mevcudiyetinden de bahseditir. Bazr bilginler bu sarayr Tutrakan ile Silistre arasrnda, Kadrktiy {5 G. Feher, aynr eser, s. 56. {6 Aynr eser, Pt. r7.

TUNA BULGARLARI

273

civarrnd.aki harabelerle birleEtirirler. Sarayrn etrafindaki surlann, Omurtag gagi yaprlan olduklan Omurtag'a ait bir ya:zrtrn bulunma3rndan anlagrlmaktadrr. Bu yazrtta, Krumrg IIan ile Bizans Imparatoru Nikefor arasrndiki bir harpterr bahsedilir.

oI$uRTAc HAN'A nit Madara yazttr: G. Feher,

Dla

YAztTLAR

Insclvift dcs Reikrrclicfs .wn Madara,

Sofia. rgzS;' Madarskiyat konnik, Pogrebalnt1fi;e1t prablgaritc, lzv' na Nar' Etnografski Muzey v Sofiya, VI, 1916;.R' Popov, G' Feher i G' Ka' Madarskiyat konnik, SoIia l9e5; Izvestiya Russk. Arh' -lnst', X, ".ro*r, po isbrii sreduznkovaga s. ,tgo5, 4oo v.dd.; N. P. KondaLov, Ogerki i zametki Miatev, Madarskiat K. I29 v.d.; iskusshia, Prag rgz9, s' 86 v.d. ve s. XXVIII' Ethnographia, v.d.; s. lnst., V, r9l6/e9, lzv. Arh. Konaik, 9o tg27, s. 2r-22. " "q^rur^ryazrtr: G. Balaggev, Minalo, I. I9to,'s. 33o v'd.; V, Be19vliyei, Km Prablgarcleiti nadpisi, Godirnik na Sof. Llnivenitet,, fgt.-Filol. Fak., XXIII, r9a7; s. 7 v.dd.; G. Feher; A Bolgu Tdrnk6k, Budapest, rg4o; AH, VIi,; 75 v.d.; Th, Uspenskiy, izv. Russk. Arh. [nst', X, rgo5, s. 545 v.d.; V. Zlatarski, Istarila na Blgarskata drjwa, l, r, t9r8, s.44r v.d.; B. Filov, G. d. Altb. /f', s. ra v.d. Tarnovo yazrtrt G. Baqgev, aynl eser.' s. 22r; G- Feher, AH, VII' s. r43 v.d.; Th. Uspe nskiy, Izv. Russk. Arh' lnst., VII, r9o2' s. 5-v.dd'; V. Zlatar"ki, Sbmnik za Narodni unmtroucnila, XV, 1898, s. r3r; htari2a,

f, r, s. 444 v.d.

V. Begevliyev, Godisn. Narod. 'Muze1, .Sofia, s.4r4i V. Zlatarski, Sbornik, XV, I,B9B, s. I38 v.d.; Istor;1a,

Melemir Han yazrtr: rg22-rgr5,

I, r, s. 335. KrumrE Han. gafrna ait, Madar: a'daki ath tabartma Urtn yroi iizerinde bulunan yzzrtJzn giizden gegirmi{tik. Athurn sa$rnda ve solunda. bulunan bu yazrtlann altrnda, tig kolon tizerine tig yazfi dahzvardrr4?. Burada'yailtm tam metinini vermeyi li.i. zumsuz buluyoruz.

Birinci kolonda, Krumrq Han'rn kendi adamlanna ne kadar para dafntu[mdan bahsedilir. g' saqrda Bizans Imparatorrront Krumrq Han ile anlaqtrfa yaziu ve aldrfr haraElardan bahsedilir. lkinci kolonila, gene KiumrE Han'rn hediyelerinden bahsedilir ve Omurtag'In babasr tarafindan miihim bir mevkie {? Bk. G, Feher, '

Db lrcchift, s. ra8-r3r. Oila Asta,

274

qlld,rr yutr

I.mvo Jrutr

ORTA ASYA

tayin edildi!'i yazrluat. Bu kolonda da Harun ziyafetlerinden bahis geger ae. Ugi.incii kolon, Omurtag Han'rn en kiigiik oSlu Melemir veya Malamrr tarafindan tamamlarrmrgtr. Bu sebeple kolonda Melemir Han'rn methiyesi yaprlrr. omurtag Har'rn bir oslunun dldiigii il ve Hamn o$lu igin a!'ladrsr zikredilir. son satuda ise Gtikttirklerin " tcngriteg tcngride,, tibirinin karyrlrg, olan,,, Tann\a bcngcr tann tarafindan (tahta pkartlmns) Melcntir.r.,a tdbiri geger. Bulgarlann. bu driEiintiEri ile Gtikttirkleri" Aa*;ng,a. iytu*, arasrnda yalun bir benzerlik vardr. Omurtag Han'a ait olan bu yant oldukqa bozulmuqtu. Mealen terci.imesi Eiiyledir: "Do{dulu yer liiliindc, Tann tarifzndan (tahta pkanlmts). Han omurtag, pliska. ooasrnda ikamet eierek Trgq tablanru yaptt;rdt ue Bizansla Islaalara karst. ludrcti ile kary ko.ydu. Tiga ii<erinde $ikek bir san'at cseri otlan bir kAprU yaphr&. Bundan baska .kalenin rginc diirt siitun diktirdi ue siituniani irorroo iki arslan ko2durttu6r. Tann, bizzat tann tarqfindan (tahta g*anlmS) hiikiimdara intlette.bulundukga, Tiga nefui aknkga, Bizans Impa-, ratorunu alaklan altmda elcrek, diismanlannt h6kimi2cti altma ildt. roo sene rnesat ae nescli olarak laSadf '. Bu saraylar hakkrnda yeri geldikge bilgi vermefe gahg_ m$tlk. rz3o da Tannovo'da inga edilen Krrk-$ehid kilisesinin bir siitunu iizerinde bulunan bu yazrtrn, meilen terciimesi giiyledir: "Omr4rtag Han, eski yerindc oturarak, Tuna iizeri:ndc kcndisincltruhtesern bir ikametgdh 2aphrdt. Iki muhtegem ika:metgilh arasmda da bir tiimiiliis irya etti. Bu tiimiiliisden, bcnim eski tab2ama kadar olan mesafe zo bin bras'dr62. Tuna'ya kadar dazo bin bras idi. Bu tiimiiliis. 6ok muhtegcmdi. Bu ynlci iiQtiiidiikten sonra, bu Jazth )a<dndtm.

8 "Kdnar" iinvanrigin bk. Ethnographia, 28, 1927, ,r-rrrG. Feher, ". Dic Insclrift, s. ro6 v.d. ro Bu arada gegen bir gahrs adr igin bk. G, Feher, AH, VII, s. r49; _ Die Inschrift, s. lo8 v.d. !0 ojlunun adr svinik idi. Tiirkge domuzun Islavcayb terciirne edilmig gekli idi: G. Feher, Dic Invhrift, s. r14 v.d. 61 Arslanlar haktrndaki miinak4ga igin bk. G. Feher, A Bolgar T6r6knk,.

T. III. tl +o.ooo

bras, 74 km.

idi: G. Feher, AH, VII,

s. 75.

TUNA BULGARLARI

275

faEalan ae iilen; tekrar dolan ae d.aha sonra do{acak insanlar, bu )tazrtt giirerek (hiniiliisii) laptran hahrlyacaklardr.. Hanm adr, Tanrmtnyiil sene hayat itudn ctti[i Onurtag Han'dNr"$.'

Omurtag Han'rn oSIu Melemir Han'a ait de, bir kag yazrt rdori nu'e rir vut vardr n. BuJardan ikiiini htilAsa ederck meilen ,r"r"."gi" r "Mclemir Han, Tann taraftndan tahta pkanlmts bir htikilmdardn. Onun ihtiltar Bo.yla lSbul Kaihan't, bu geSmeyi laptrarak hiikrtmdara armalan etti. Hiikiimdar, birkag defu Batgartara igki

a;e

lemek zilafCti,

Boyla u.s.leresa 4s \6;;;2iik hediyeler aerdi. Tann, Tann taraftndan (tahta pkanlms) htikiimdara isbul Kafian ite birlikte 1ift senc )'al,amail igin i)miir ihsan etti".

Melemir Han'a ait silind.ir geklindeki bir yazrtm terciimesi ise qiiyle idi: "Melemir Han, Qepa Bogotorn, Bo2la Kuluar idi57. Va hiikiimdarlar iginde, tann nimeti ile m fazla pcntnde olmuslu. Hasta diistii ae iildii. Onun hdtnast igin bir .. . . . 2aphrdtm"..

Orhon ve Yenisey bcilgesindeki balbal ya.z*lal:r ile mukayese edildi$i taktirde, aralannda qok yakrn bir benzerlik giiriilecektir

BULcAR

rrneirri6i

Bulgar qanak g<imlekgili$ine ait buluntular, krsmen sonraki devirlere, meselA X. asua aittiler. Preslav'rn Z km. giiney do$usunda, Patleyna kilisesi harabelerinde, brylq, ',r" iitdigi rerrginde, suh ve boyah" bir qini nev'i ele gegmiqti u?. Bo tipteki Einilere, IX. asnn sonundan itibaren mstlanm:lga baElar. Bu eserlerin teknif,i, o zamanki Bizans ve Islim serami$inden daha yiiksek bir kalitede idi. Eserlerin kimyasal analizlerinden, kil topra$rnrn daha ziyade Preslav civanna ait oldu$unu anhyoruz. Bu giniler, duvarlan kaplamak igin kullanrhyordu. Biiyle bir

' .

5t Aynr eser, s. r43, 5{ Beqevliyev, GodiSa, s. 4t4. t; Bulgar devletindeki btiytik bir memuriyet .iinvanrdrr. 60

it 58

"Bahadrr" olmalrdri. Bu.0nvanrn mahiyeti bilinmiyor. Bibliyografya igin. bk. J. Gospodinov, Razkopki u Patlqma, lzv.

Blg: Arh. D-vo,

fV, $. rr3.

ORTA ASYA

276

yoktusr. Bu daha ziyade Yakrn do$u san'atrna mahsus bir hususiyetti. Nitekim Bulgarlarda lran ve Irak'tan gelmig birgok eserlere' de rasthyorud. Hatt6 bu qinileni, Yakrn do!'udan gelmig ustalarrn yapuklarr da stisleme tarzr Bizaru'ta

siiylenmektedir

oo.

6t G. Feher, s. oo

rqi Filov,

G. Feher, s.

rg5

Stuirolg. Iss/r.,

s.'16.

v.d.; Graber'in imi

gegen

.PEqENEKLER

Peqenek k\iiltiiru Appelgren-Kivalo, Dia Gnndziige dcs Sk2thisch-Petmisclun Oma' mcntstilcs,. Zeitsch. der finnischen Altertumsgesellschaft, 26, lgrr; N. Arzyutov, Makriah po arluotogii pozdnih kogcanikoa nijwgo Powlic, Voljkoe obl. Naugn O$9. Kraevedeniya; A. Bobrinskby, Dokladt gitannie na Londanskom mijdwaro&nm kongrcsse istordkort a Marte r9r3 9-, MAR' Nr. 34 (Igr4), s..rre v.d.; Feher Qeza, Izs nunufiuflts dc la eultura Protabulgare, AH, VI[, s. r23-r29; B. Filov, Gcschichte dr Ahbulgarischcn Kuwt, BerlinLeipzig, r93r; S. J. Hampel, Da GoldJund aon Nagt-Szcnt'Mikh6 sogcn-' nanten "schatz des

Aitilas", Budapest, 19855;

Horvart,'T., Dit

Aoaisclun

Griibufetder oon Uth und Kisk}riis, Budapest, t935, s' ro4 v.d'; L. Jebe, Dic Inschri.fl atf der Beuta-Schalc oon N..Szent'MikhS, Strzygowski festschrift, s. r47 v.d.; G. Illiirskiy, Vcstnik Naugrnt obsestua tataroacdenilta, Nr. 8, rge8, s, rz3; Keil, Repertorium f0r'Kunstwissenschaft, XI, 1888, s. e5;

Kondakov,

Dathndln dcs byzantinischcn Emails, SPb., t89a' prcpskih nadpisE, SPb., 189'6; J. Meszaros, Dra

Gcschichte und

s. 39; Latigev,

Sbornik

Liinng dcr Kerbinsclnifien dts

Schatzcs aon

N.'5.-Miklos, Ethnographia, t9I6,

Ungarisclu Jatrbiltlw, VII, tge7, s.33t; H.M6te' tindt, D-er Schotzfurrd aon N.-5.-Miklos, UJ, 5, 1925,. s. 364-391-;_G. von N"gy, A Ma\gar rumaet tihtcwt, I' Budapest, 1896, 332; J. Nemeth, Die huchri.ften dts Schatas oon N.-5.-Miklos, Leipzig-Budapest, r93z; H. N.

s. r2o; M'aldendv,

Tihkyazrdcn, lstanbul, rg38, II, s. IB8-2rB; Pora-Leonovig, g., Bisnik Odeskoy Komm., Kraezn., 21,, rg211' F. Pulszky, Magltarorlzag arhazologiaya, B' II' s. 55'64; M. Rosenberg, Das Ratsel fus Goldfmdzs uon N. S. Mihlos, Monatsheften ftir Kunstwissenschaft, g, tgt6, s, rol; J. Strzygowski, Altai-Iran ad Vdlkzrwanderung, I*ipzig, r9l7; G. Supka, Riittel ilcs Goldfimdes oonN. -5.' Miklos, Leipzig, 1916, s. r3; G. Supka, Buddhistisefun Spnen ind$ Vdlka-

Orkuir,

Eski

Ra"tkopki kurganoo a Orkcsttust2ah Othssa letom rg,z3

wardenmgszcit, aynr yer, Io, rgIT' s.2t7; (ur Hirkunft dcr Titrschal"an im Schatz aonN. S. Mikhs,J. Strzygowski, zum 6o. Geburtstage; W. Thom-

sen, Ilu v.d.; 95? -Crundlaga

de la ttowaillz d'or dc "ff. -S.- Mikhs, Saml. Arh., III' E. H. Zimermann, Kunstgcwctbc &s friilun Miltclaltas, Auf

dcs nathgclarscnn,

Ma.tcriak wn

Riegct bcarbcilzt, Wien, r9a3.

Hazar devletinin etra{inda ya$ayan kavimlerden biri olan PegeneHerin, hsr giinkii hayatlannda kullarrdrklan iletler ve silahhr, at kogumlan Orta Asya menleli eserlerdi. Bunlar Pegeneklerin karrmi kiiltiirlerini temsil etmekte'idiler. NagySzent-Miklos hazinesinde bulunan eserlerin ise, Peqeneklerin " veya onlarla akraba olan gtigebe Ttrk kavimlerinin yiilsek

ORTA ASYA

278

san'at gahgmalannr ve bu sahadaki zevklerini gdstermesi ihtimali gok kuwetliydi. Bu eserlerde Bizans, Islav r/e lran tesirlerini gtirenler de vardr. Bunun yamnda, Avar ve -Orta Asya kavimlerinin diikme teniklerini gtirmek de mtimkiindtir

r. Eserlerin iislfrp ve tekni$i

t * =** rdrs

rro

Bu hazine iizerinde, iislfip ve teknik bakrmrndan yaprlan incelemelerin baqrnda. H am p e I r, Ko ndako v 2, M ti tefi n d t 3, T. Horvatha, Bobrinskoys gibi bilginlerin eserleri gelmbkte idi. Bu etiidlerin sahipleri mtikemmel.birer arkeolog ve san'at tarihgisi olduklanndan, eserleri btyrik bir anlayrE ve vukufla ele almrglardr. Tek kusurlarr Orta Asya tarihini ve bu sahaya ait meseleleri az bilmeleri idi. u.. Umumiyet itibarile estetik ydnden biiyiilc bir de$er taEryan kulpt siirahiier, muhtelif ktilttirierin ayrr unsurlarrnr ihtiva etmekte idiler. Bu siirahiler, Macaristan'da Kundomb'da bulunan bir Avar toprak testisi ile mukayese edilmiqti 6. Bu kulpsuz Avar testisi, iqe dofru basrk bir kanna ve oldukga genig ve biraz da biqimsiz bir a$rza malikti. A$zrmn kenarlarr, Pegenelc hazinesindeki ibrik ve gii$iimterin a$rzlarrna benzemekte idi. Kann ktsmrnrn ortasrnda, yuvarlak madalyon geklinde bir siis vardr. PeEenek haainesinde ise bu madalyonlann, iginde, atL muha.ripler ve kulakli kartallar bulunuyordu, T. Horv4th'a gdre, bu qekildeki ganak qdmlek tipleri ve siisle' meler, tama.rnen Do$u Ti.ir\istan ile ilgili idi. DoSu lran. san'atrnda da bu tip ganak ve giimleklere rastlamaktaynT. Avar san'atr da bu tip motiflerle dolu idi. Avar san'atrnda bu bu tip motifler, biraz da Biza.ns san'atirun tesiri altrnda meydana, gelmigti. Meseli Gyiir'de bulunan bir Avar kabtnrn kann' krsmrnda, yuvarlak bir qergeve igine stisler yaprlmrqtr. Bu

Dcr GolQfund, Budapest, 1883; Altarttiirur, I, s. 153-16r . 2 Byz, Enuils, s. 4o v.d. t UJ, 5, r9e5, s, 36.4 v,d, a Db Atarisclun Grdbcrfcldcr aon fillii und Kiskiirds, Budapest, i935. " , Dokladt gitannu na lanfunskom Mejdunarodmm Kongresse istarikov o Marle r9^r3, MAR, Igr4, s. rra v.d, t Kunrtgcwabe dcs fralun. Mittclalttrs, ll, Wien, r9e3, s. roo v,d, ' ? T. Hovarth, aynr eser, s. lo5 v.d.

PEQENEKLER

27s

misille,ri go$althak da mtlmkiindiir. Bu sebeple, bu tip Avar madalyonlannrn menqelerini, tamamen Bizarua baflamak da do$ru olartrraz. Kiskiiriis'de de ka.rm basrk toprak kaplar bol miktarda elde edilmigti E. Biraz rxzunca aya$r olan ve topraktan yaprlmq bir Avar kisesi, Pegenek hazinesindeki uzun ayakh kadehfere gok benzemekteydi. Bu eser de Gater mezarh[anda bulunmuqtue. Bu benzerlikler bize gunir ifade etmektedir:

PeEenek hazinesindeki eserleri altrndan yapan ustalaran Orneklik eden bazr tipler vardr. Bunla.r dalOrta Asya menEeli toprak kaplar olabilirlerdi. Bu toprak kaplarrn da, Avar kaplarr olmasr.. gok mirhtemeldi. Bilindi$i tizere Avar toprak kaplan, Gi.iney Rusya'daki Pereggepina altrn kaplanna. da gok benzemekte idiler. Avar san'atrnda, bitkiti motflenz btiytik bir yer tuttu$unu kendine ait bahiste uzun uzun izah etmiEtik. Bu motiflerde drE tesirler hemen 'hemen yok gibiydi. Bu i.islfip, Avarlann en ytiksek devirlerine aitti. Bilhassa yapraklardan tegkil edilmig rinsolar, Avar san'atlmn en karakteristik motifleri idiler. Aynr motifi, Pegbpeklerin kulplu siirahisinin a$Sz siislerinde de gtirmekteyiz. Palmet moffi, bilhassa Kiskdriis'de gok bulunmug bir Arrar motifi idi. Difer rnerkezlerde bu motife rastlianmaz. Bu motif, Kiskiirds'de tam minasile Avarlagmrgtr. Bu motif Pegeneklerin hazinesinde de giirtiliir. Palmetler, bazan rinsolann igine iglenmigti. Ath muharibin bulundu$u kabrn tizerine iglenmig olan lile kiikii ve yapraklan, palmet motifinin iisl0plandurlmrg karakte. ristik bir iirneSi idi. Uq yapraktan miitqekkil olan palmet motifleri de, Pegenek hazinesinde ve btittin Gtiney Rusya'da gok giiriilmekte idi. Bu motil Sasani devletinin hem baglangrg ve hem de son devirlerindc fcvkalide gok yayrlmrg olarak bulunuyordu. Bu motiflcr iizerinde, qiiphesiz ki Bizans tesirlerinin de rotii biiyiiktii. Esascn Bizarshlann di gerek kiilttirel ve gerekse siyasi bakrmdan miinasebetleri qok srk olmugtt. Buna ra$men, Avar san'abnda lran tesirleri daha goktu. Bu tesir de, O r ta Asya' d a n g e lm e k t e i d i. Nagy-Szent-Miklos hazinesirrs Aynr ercr,

ayil

yer.

e Kisk0rih buluntulan igin bk.

Hampel, Ujabb, Budapat,

r9o7.

Eulatr uodll*l

ORTA ASYA

de lran tesirleri qok aqrk olarak gtiriiliir. Hatta bu eserler, Riegl-Zimmermann tarafindan 10 I ran bs er ler i m ey an r n da giisterilmigti. Macar eserlerinde de $E yaprakh palmet motifleri gtirtiltirdii. Nagy-Szent-M klos hazinesi yukanda izah ettifiimiz balsmlardan, Avar ve Macar motifleri ile btiytik bir ilgi giisteriyordu. XrLrld lsl ISabartma suretile yapdmq noktalar, Gtiney Rusya yolu f,ilA tayUu ile gelmiE ve Orta Asyah kavimlerde btiytik bir rol oynamr$tr. NagT-Szent-Miklos hazinecinin kulplu siirahisinin a$zr da, inci dizisi ile siislenmigti. Aym teryihat; Arnavutluk'tq bulunmug diier bir altrn hazineye dit testide de vardr. Bu sebeple Avusturyah san'at tarihEisi J. Strzygowski, Arnavutluk hazinesine btiyiik bir tinem vermiq ve Orta Asya motifleri balumrnda,rr bunlan tetkike tibi tutmugru. Kdrll bid Bu hususta, ta rg47 de bir'eti.id yapmrgtrklr. O zaman uodllsl ileri stirdii$0miiz fikirlerimizden qimdi de vazgegmiq de$iliz. Bu motifte Hint Garuda'stnrn tesirleri Eok btiyiiktti. Fakat bu Garuda motifi, altrn tizerine Gtiney Rusya t;knigi ile .iglenmigti. Bu motiq Pegeneklere-Do$u Ti.irkistan yolu ile gelmigti 1s. Appelgren-Kivalo, Kartal motifinin Budist san'abrun tesirinde, olduf'unu siiylemekle beraber, Ural da$lanndan' Baykal gtili.ine hadar qok yayrlmrg oldu$unu da itiraftan geii kalmamaktadrr r3. Art ruhrrlplcr Bir si.irahi iizerindeki atrn sargrsrirda bir insan bagr asrlmrq; zuhh vemi$ferli bir muharip ise bir esiri sol eli ile tutarak gtitiirmektedir. Eser her bakmdan madenden yaprlmrE Sasani eserlerine benzer. Bundan ewelki bahislerde Sasani san'atrnrn, Orta Asya'daki kiiltiirlere ne derece btiytik tesirler icra ettiklerini gtiimiigti.ik. Ister Orta Asya, isterse Avrupa Tilrklerinin kiiltiirlerini anlayabilmek iqin, Sasani sa4'atrru da iyr tanrmak lizrrndrr.

2. Buluntulann tarihi iinerni Arnavutluk'ta Avar ve Macar eserlerini andrran, daha do$rusu Orta Asya ile ilgisi qok muhtemel olan bir hazinenin r0 B. Ogel, Erzurum anttlannda Altalt Tiirk san'altntn izlcri, Erzurum, 1947r s. 5' 1r llugo Miitefindt, UJ, 5, r9a5, s. 364-39r. rs Appelgren-Kivalo, Dic Grundztigc, s. tt v.d. . ls Mtitefindt, aynr eser, s. 378 v.d.

PEQENEKLER

z8r

bulunmasr, Orta Asyah gtigebelerin Balkanlarda ne derqce kdklii bir faaliyette bulunduklannl bize anlatmrEtr. Mentegeli ve mentelesiz, kayrg ucu siislerinden ibaret olan bu buluntular, Avarlann bitkili rinsolarryle biiyi.ik bir benzerlik gcistermekteydiler. Gene bu buluntular arasrnda ele gegen ytilsek ayakh kadehler ve yandan kulplu tabaklar, Nagy-Szent-Mikols'taki eserleri hatrrlatmakta idilerra. Arnavutluk'taki hazine, Tiirklere ait olmasa bile, Orta Asya san'a. trhrn Cermeh ve lslavlar -iizerindeki agrk tesirlerini giistermesi bakrmrndan btiytik bir ehemmiyeti haizdir. Poltava'da bulunan Peregqepina hazinesi de Tiirk kiilttir tarihi bakrmrndan btiytik bir tineme sahipti. Bu hazine, Nagy-Szent-Miklos hazinesinin Giiney Rusya'daki bir eqi idi. Poltava hazinesinde, Pegenek hazinesinde oldu$u gibi yalnrzca tabaklar ve igki talamlan de$il, kuEak siisleri ve at koEurnlanna ait muhtelif siisler de ele geqmilti. Poltava'daki siisler, bize gbne Avar eserlerini hatrLatmakta idiler. Burada gok enteresan bir tarihi hakikat ortaya grkmaktadrr. Demek ki Avarlar ve

Pegenekler, aynr ktlttirden miigterek olarak tesir almrglardr. Bu kiiltiir merkezi neresi olabilirdi? Giiney Rusya'da,kuwetli bir siyasi birli$e ve k<iklii bir ktilttire sahip olan Hazarlar, Giiney Rusya'dan gelip gegen Tiirk kavim. lerine, kendi kiilti.irlerinden bol-bol tesirler vermiglerdi. B6yle clmasaydr bile, Pegenekler gtiney Rusya'da Poltava'yr

da iEine alan bir devlet kurmuglardr. Pegenek eserlerile di$er Orta Asya'h

arasrnda miiqterek olan taraflan qtifle

kavimlerinin san'ailarr

hiilisa edebiliriz:

r. Dtikme

tekniSi ile yaprlmrg olmalarr. z. Basma (prcs) tekrlrr$i ile siisle'nmiE olmalarr. 3. Savat (Nielto) teknifii ile iElenmig olmalarr.

rr J. Nemeth, Dic ,Iwchriftcn des Schatzcs oon Nagt-Szcnt-Miklos, s. 25.

XI.

MACARLAR Bazr Macar bilginleri, Yukan Volga vadisine grkan Bu[arlann kiilti.irleri ile Macaristan'daki, Macarlann yurt kuima devirlerinb ait eserler arasrnd.a bazr benzerlikler ve hatti akrabal*lar kurabilmiglerdi. Bu bilginlerin bagrnda deserli eserin-

den srk srk istifade etti$imiz Be la Postar gelmekte idi.-Ondan baEka, G. Nagyz ve N. Fettich de bu benzeyig iizerinde

durmuqlardr. Bu giiriiglerin dayandr$r baEhca deliller Eunlardr: r. Bulgarlara ait Byelimer buluntulannda ele gegen bir Iskandinau krlrctna, Bela Posta tarifindan btiytik bir ehemmiyet verilmiEti s. Avrupatda Iskandinav ktilttiriinii yayan kavimlerin bagrnda Norrnanlar geliyordu. En son tetkikler, Norman kitlelerinin Bozkrr kavimleri,ile temasa gegig tarihlerini IX. asrr olarak gtistermektedirler. Bu tarihten az sonra Macaristair'a 'girg'err Macarlar, yeni yurtlarrna Norman san'atrnrn bu unsurlarrnr da .beraberlerinde giitirmiiqlerdi. Normanlar, Macaristan'da da bu kiiltiir tesirlerine devam etmiqlerdi. NormanTtirk mtinasebetlerinin bir hitrrasr olmau muhtemel olan .bu luhg, Bulgar ktiltiir gevresinin kuzey slnlnru gtistermekte idi a.

r. Bele takrlan gantalar, Orta Asya Ti.irk kiiltiiriiniin en kaiakteristik eserlerinden biri idi. $ekil itibarile Orta Asyah olan Macar gantalan, yaprhg itibarile Norman ve Bizans tekni$inin tesirleri altrnda kalmrgu. g. Zagrebinskoye

Q4ntasrnrn ka2zyndaki siklcrlc, Macar buluntulanm mukiyese eden Bela Posta, bize inandrncr deliller giistermigti

Arch Studicn a4f russisclum Bodcn, Budapat, II, rgo5. Kont Eugn (iclry'nin iigiincii Aga seyahah, (Macarca), AB, 196, 85 v.d. -

! G. Nagy,

F L

i, ArI, IX, s. 4g. ' { N. Fettich,-(ur

archiieologie

$.3to.

6 B. Posta,

s. r27.

dcr mgarisclun Landmahnwzcit,

AH, r9gr,

Vfgr fOgrrtrn

lh XrqrLnn [5151 -tq. f.d6l

28q

ORTA ASYA

4. Macar kiipeleri ile Zagrebinskoye ve civarmdaki6. bdl' Bilgelere ait kilpeler de birbirlerine Eok benzemekte idiler hassa ktipe pandantifleri, Macar san'atrnda btiytik bir yel tutmakta idi. Alnr biiyiik pandantifli kiipeler, Sasanilerin giimiig "Pandantifleri, kiipe halkasrnrn eserlerinde de giiri.iltiyordu ?. de, Yukarr Volga biilgesinde ve Macaristan'da birbirlerine qok benzemekte idiler8. 5. Zagrebinskoye ganta kayrgrnda bulunan agma kiistekler, Macar san'atr bahmrndan bir hymet tagyorlardr e' Bu ktisteklerin Perm san'atmda da iinemli bir yer tuttuftr;ru belirtmiqtik. Macar kiiltiirti, Giiney Rusya'mn pek gok buluntu yerleri ile akrabahk ve benzerlik gdsteriyordu. Bu buluntu'yerlerini bolgelere ayrracak olursak gO;vle srrahyabilirie: I' Volga Bul' g*iun ktilttir Eewesi; z.Hazar ktilttir Eewesi; 3. Kafkas kiiltiir qewesi. Fakat Macar ktilttirtindeki. en kuvvetli Giiney Rusya damgasq gene Norman tesirleri idl Bazr Macar bilginleri, Giiney Rusya'daki Hzzar ki.ilttirlerini bile Macar kiilti.irlerinin bir iinciisti, prototipi olarak kabul ediyorlardr- Halbuki onlar, Gi.iney Rusya'yr kaplayan giiqebe denizinin ancak bir unsuru idiler. IX. asnn bagrnda Normanlar Giiney Rusya'nrn birEok biilgelerine kuzeyden getirdikleri kendi tekniklerini yava{ yaval yaymbsa baglamrglardr. Di$er yandan, aynr )asrrn ilk yarrsrnda, Iskandinav kiiltiir qewesinde de do$udan ve Giiney Rusya'dan gelmiq eserler giirtilme$e baglanmrgtr ro. Hazarlar, kuzey ktiltiir qevresi ile Eok hararetli bir ahg verile girmiqlerdi. Bilhassa Qernogov, Kiyev ve Gnezdovo dolaylan, karaktgristik Norman kiilttir unsurlarr ile dolmafi'a baqlamrgtr 1r. N. Fettich, Bezded'dg bulunan bir gantamn i.izerindeki madeni stisleri ve'bunlann igleme teknifini, Gnezdovo'daki Norman iislfrbu ile miinasebete getirmiqti tr. Teknik, Tiirkgedp savat dedi$imiz Nictlo ter*ntgi idi. Bilhasa palmet motifleri,

EiEmesi suretile kendisinden y+Pftntq kiipeler

lfranlu Gtuoy

f,uyr

I6ftd.rt

6 B. ? B. t B. o B.

t0 T.

Posta, s. 166. Posta, Abb. Io4. Posta, Abb. rrI.

Posta, Abb.

J. Arne, Ia

r75. Stttde ct l'Oritnt,

Aytrt eser, s. 285. 12 AE, rg3t, s. 3ro.

14.

MACARLAR

o8s

karakteristik Normin tezyinatlannr andrnyordu. Aym siislemeye, Bii2iik Karl'm kiltn drye amlan meghur krhcrn iizerinde de rasthyoruz. r93B de neEredilen Gestered buluntulannda da, bu tezyinatrn karakteristik drneklerini gdriiyoruz 13. Bezded gantasrnda bir de hag tasvin vardr. N. Fettich, bu sAlibin mevcudiyetini lfunm yanmadasrndaki Kerson kilisesinin tesirlerine atfediyordu ra. Bu srralarda Bizans kilisesi, Giiney Rusya'da biiyiik bir niiftra sahibi olmugtu. Macaristan'daki buluntular arastnd.a, en mi.ihim Norman tesirlerini ta{ryan eserler diiq hhglardt Hampel, bu krhglard.an birkaq karakteristik tipi neqretmigti i5. $u husus da gdz iiniinde tirtulmahdrr ki, Macaristantda Wiking eserlerine de Eok rastlanmakta idi. HattA Paulsen, bunlann bir haritasrm bile qizmigti 16. tran&ar yurl Macar buluntulanna ait yaprlan neqriyatr, monografralar, lrm rh*rilo hafriyat raporlarr ue .,morhi eserlei olmak tizere iiq lasma rir l[rol*u ayuabiliriz. $tiphesiz ki bunlarrn bagrnda Hampel'in eserleri Doluntuhn Belirrz. Kitabrmrzda srk slk ismi gegen Bela Posta'nrn kitabr da, meqgeleri arama bikrmrndan biiyiik bir ehemmiyeti haizdi 18. Kendisinden ewelki gahqmalartn sonuqlarrna, orijinal fikirlerini de katarak bize sunan N. Fettich'ih gahgmalan da zikre defer 19.

Macaristan'd.aki baEhca buluntu merkezleri gunlardr:

Bereg Megyevel b, Zemplenben tt AH, XXIV,

Szabolcs

Megyeben

22,

Lev. XI.

rr AE, rg3r, s. 3r2, 1r flampel, Ujaib Tanulmorynk, 53, 88, gl-g3.

tt AH, XII, s. 56.

17 Altertilmer

aesfrWn Miuclaltas in (lngam,

Onamcntika a honfoglalasi kor cmhkin

I-III,

Braunschweig, r9o5;

(Yurt kurma devrine ait abidelerde

tayinat), AE, r9o4, s- Io5-r52; Ujabb Tanutmanlok a

ho4foglalasi kor'cmlai-

(Ywt kurma devri Abideleri tizerinde gahgmalar), Budapest, rgo7. rE B. Posta, ayru esâ&#x201A;Źr, s. r5o. rs Diz Mctallk1nst ttn Lanfuuhnmden lJngarn, AH, XXI, Budapest, rg37t <ut Archiiatogiz dcr Ilngaisclwn Landnahmezcit, AE, rg3I, s. 3o5. 20 AE, rgoo, 398-4or, n AE, rgo4, s. 233. sE AE, rgoo, s. et4-22+; rgoz, zg7.zg8; Igo4, I?5.

keirdl

ORTA ASYA

286

Hajdu Megyet 8, Biharban 2{,

Bekesben 25,

Csongrad Megyetliil26, Bacs Megyebent?, Tororttal Megyeven2b, Csanad Megyebiilte, Pest Megyeso, Borsod Meygebensr, Heves Meygetsr, Nograd Megyebcns, Komarombansa, Gyiirs, Esitergnmbolse, ZalaT7, Feherss, Baranyat0, Tolnaa0, Somogylt, Sopronae, Veszprem{3, Mosony{a, Bezd"4o, Jaszfenyszaru{6, Kenszlii a7, Gesztergd ae v.s.

bir qekilde nesredilen bu hafriyat raporlannr, Hampel umumi bir tasnife tibi tutmug ve ilim ilemine krymeti hig kaybolmayac.ak bir eser Arhacologiai Ertcsita mecmuasrnda sistcmli

kazandrrmqtr.

tcttuar il6 ldre L.ilql

bir

Bezded mezarlanndan birinde, hemen kafatasrmn altrnda iizengi bulunmuqtu. Kafatasrnrn yiiz krsmtna yahrn ye1-

lerde de elbiselere ait siis tef,erruab, sol kulak kenarrnda 'cs

tr s { r

AE, tgoe, 437.

AE, 1899, 36o; r9q, 66i6?, 4o5-4re. AE, rgo5, 4oi 1905, 66-7o.. AE, r9o5, 35-42i igo3, 168-e7e.

AB, r9or,

s8 so

AE, AE, to AE, 3I AE,

424-428; r9oo, e65.e6?; Igo3, fu. rgo4, 417-4et; t9o7, 266-a97.

r9or.

e85.

rgoa, 3o5, rgoe, joo.

3t Aynt yer. 33 AE. tgoe, ato. ir AE. rgoe, 3oe, 3t AE, rgo3, 37. so AE,. rgoe, 438. t? AE, r8g9,r78. 38 AE, rgoe, 314. 30 AE, rgoz, 3t4. ro AE, Igoe, 3r5; 19o6, 85.

rr AE, rgot, ts AE, rgo4,

AE, r{ AE, 6 AE, a! AE, 48

367. 36.

r9o4, 4r. rgoe, 436.

lgo5, 186. rg3r, 3o6.

r? Aynr yer.

't AH, XXIV,

Igo8.

ise

MACARLAR

287

birkaE ok ucu ele gegmiEti ae. lskcletin aEafir krsrmlannda ve bile$i taslart,parmaklann yanrnda kagh giimtigten bir lfrziik ve giizel bir Orta Asyz hha, kollannrn alunda ganla kahntrlan, bir at kafasr ile bacak kcrnikleri bulunmuqtu. At kemiklerinin mevcudiyetine ra$men bu mezarlar, Macarlarur ilk yurt kurma devirlerine ait desildi. Yurt kurma ga$rndan en az bir asrr sonraki gaSlara aitti s. Krsmen muahhar devirlere ait olan Kenezlii mezarlarrnda at kemikleri, tizengiler ve nezredilmig yemek kahntrlarr. ele geqmigti. Kadrn mezarlannda da at kemiklerine rastlanryordu. Gene Kenezlii mezarlanndai muhariplere mahsus ddin inerasimi ile gtimiilmiig beq veya altr yaglannda gocukl3l bulmaktayrz. Baqka bir mezarda gakmak

ise,

iilii, eyer iizerine konmugtu. Eyer a$ag ve demirden yapil-

mrlu

5r.

Eski tip mezarlar, daha ziyade Szolnok ve Bihar bOlgesinde idi. Bu mezar'larda bulunan eserler Gtiney Rusya'daki Hazar ktiltiirii ile qok bi.iyiik yakrnhklar gtisteriyordu. Ottilerin g6miilme gekli ve nezredilen eserlerin nevileri, Giiney Rusya'daki Tiirk edctlerine tam olarak uygun idiler 62.

'r N. Fettich, AE, XLV, s.. 49 v.d. N..Fettich, AE,.XLV, s. 3o6-907.

5l Aynr escr, s. 3r7. ot Jangs Janto'dan naklen: Ii{zmpel, Ujabb Tanulmanlnh, tabla :oo.

XII. KIPSAK VEYA KUMANLAR

t' t:

r. Buluntular

ogerk, fi F

t f $

F H

t h

XIILXIV-, litorigeskiy arhiv, III, 87 v.d.; N. rlristov, O zemle Pohaeskolt, lstoriko-geografigeskiy Kiev, 1877; W. Barthold, Noul trud o Polousah. Russkiy istorigeskiy

S. Annen skiy, Iztestilta o Tatarah

'rg4o, s.

Jurnal, 7, s. r4B;

Otgel o poeztlke u vednyuitu Aziltu s naugrc1' scfuu o

t&g3'tBgl gg',

s. I2o; R. B. Ahmerov, Mogilnik bliz g. Sterlitamaka, SA, XXII' t955' s. 153-176; N. E. Brandenburg, Kakomu pletwni mogut bil pripisant te iz

yztgeskih mogil Kieuskoy gubernii, a kotorih vmestc s pokolnikami pogrebent ostottt 'ubiah loSadeL, Trudr X arh. syezda, I, Ilarkov, 1899; O raskoltkah u Kieaskolt gubernii a t\g4, Arheol. lzvestiya, 1894, s. zeo v.d.; G. F. Debets, Qnclti kogeanikoa, Antropologiya, [II, Kiev, 1929, s. 9I ; Paleoantropologila, M"L', rg48, s. 25I-25g; D. I. Evarnitskiy, Raskopki kurganou a predelah Ekateri'

iriorrkolbubirnii, Trudr XIII, AC, T. I, I9o7, s. I15;

Publignc Lektsii

po arluologii Rorsi, SPb., t8go, s. 43, 6t-65 O. A' Grakova, Pogrebeniya pozdnih iogeanikoa iz raskopok .a Orenburgskom uezde 1927 g-, RAIVION, IV, r9e8; V. A. Gorodtsov, Bttouala arheologi.lta, M', r9ro, s' 4ro'4z8; Rezultatt arluologigeskih issledooaniy a Bahmutskom uezde _Eka.terin l:r:!rt gu.b.eltii ,i9,o5 9', Trudr XIII, Arh. syezd., tgo7, L, s. 272; Rezultatt arheologigeskih issledouni2

a lzlumskoy uczde Harkoaskol gubernii

rryr g-, Trudr, XII, Arh' sI9o5, I,

Dneanih arluohgogeskili issledouani2 u Bahmutskom uezde, EkaterinosIaoskoy gubernii, Trudr, XiI, Ath.olog. Syezd., I, s. 3zI; lzvestiya NVIKT,

2rr;

N. F. Katanov, O pogrebalnth obryayah Tlurkskih VII, Saratov, 1936; -urcnun do nasih dnel, Izvestiya OAIE Kazanskogo un-ta, plnrun s drnnzysii XII, e, 1894, s. tao-r4q; L. R. Krzlasov, Pam2atniki pozdnih kogduni*oa

Tscntraluigo Kazahstaru, lzv. AN Kaz' SSR, Seriya arh., 3, rg5l; K' V' Kudryagov, Poloacskrya stzp, ZVGO, novaya seriya, II, M., 1948, s' r34 v.d.;J. MarQuart, tlbadas Yolkstum dcr Komaun, Berlin, r9r4; P' Melio..rrikiy, Ttneskit chmcnh o )az*c "Shaa o polht lgorcuc", IORYS Akad' Nauk, VI[, s. 2gG3or ZYO, XIV, XXII; F. D' Nefedov, Oqet ob athz' otogigaskih isslahaaniah proizwdcnh htom r@ i rM) gg., MA]:qlf-III' M, rggg, T. e; T' N. Nikolskaya, Kurgan Vcrhney Volgi X-XIII aa', KSIIMK, 23, r9&, s. roe-io4; Otget ckspeditsii Sarctaaskogo Muzqta, Arhiv LOllMK, t,89, 26-27,k. n; S. A. Pletneva, Kogeuniki fujrcrusskih stcpq IX-XULI., itr'., rg5e; A. Ponomarev, Kuman'Poloar, VDI, r94o, Nt.- g-+; D. Rossosov skiy, Proi'slujdznit poloasea, Seminarium Kondakoui"rrri*, VII; D. Ya. Samokr,trorr, Mogilnu draarnsti Ahksandroaskogo uczde. Ekatcriwslauskoit gubernii, Trudr VI, Arh. I, s. ao6; E' A' Simonovig; Pogrebeni2a X-XII ao., Kamenskogo mogilnika, KSllMK, 65, 1956, s' 99-ro6; Otta Asta' t9

29o

oRTA ASYA

K. F. Smirn ov, Rabot, parwgo Nijncwtjskogo otrlada Statiryradsho2 ekspdtritt, KSIIMK,55, 1954, s. 73 v.d.; I V. Sinitzro, Arheilogqeikic issledooanfita zaaoljskogo otryaida Stali.ngradskol chspcdi*ii,

KSlllyIK, 55, s. 93 v.d.;

A. A. Spitzrnr. Tatarskie kurgam, lzv.-'Iavr. ob-va istorii, arheologii i etnografii, I, Simferopol; rg27; ZRAO, VIII, s. 44,.47i MAR, Nr..eo, Tabt. XlI, 7,81 Dreunosti Kanskolt qdi, MAR, Nr. e6,.s.44 v.d.; Kurgant Khaskih Torokoa i Bercruleca, ZRAO, XI, r-2, s. l5&t6o; P. D. Stepanov, EtwgrqfQukoe izugcnie Iujnoy gruppt t Saratooskyr i Kujthgeuskoy oil*Eoh, SE, r94o, Nr.4, s.2tr, res. r, r; M. $arapova, Pohutst, M., rg5r; B. P, Trefilev, Kurgant s kameuumi' babami Kup2anskogo uezda Harkoaskoy gubcrnii, Trudr XII, Arh, syezd.; I, M., rgo5, s. r4r; T. A. Trofirnova, Antropologigeskic materiah iz Alans:kogo mogilni*a wzh \tditanakn u Baptirr, KSIE, XVII, r95r; Veselovskin OAK, rgo2, s. 74, k. zz; L. Yu. Yakubovski, K uoltrosu o proishojdcnii remahnnol ponnlbnsti. Saray Berka, ICelUt<, VIII, z-3, t93r; L. P. Zyablin, O ,,Talrrrskih,, kwganah, SA, XXII.I, 1955, s. 89,96; Arhcologigukie panryatniki X-XIV oa. Voslognol

fmnhmtrdt rrlmrlub 96. r0Dtttql

Imdrru .ru{utr y6lcr

lvf.,

I I 1

rg5a.

Kumanliann tarih sahnesinde ilk grirtiniiElerine ait problemler hAli aydurlanmrg deSildir. Bu moseleyi derin olarak inceleycn Alman nlimi J. Marquart, Kumanlarrn kendi adlarr ile, ilk olarak rr2o-tr2r senelerinde tarih sahnesine q*t*laxrru giistermegc muvaffak olmugtu. Fakat Rus kronikleri b-u tirihten gok ewel, yani XI. asrdan itibaren Kumanlan zikredegelmiElerdi. Kumanlar baqlangrgta umumitetle giigebe idiler. Sonradan Eehirlerin' etralinda yagaya yalaya yerleqik hayatr kabul etmege baglamrglardr. Mtisltiman co$raffacrlart, XI-XV. asular arasulda, Giiney Rnsya bozkrrlanna "DeSt-i Kzpgak" yani "Krpgak bozkrn" adrnr -vermiglerdi. Eski Rus vc Bizans kaynaklarr ise, bu btilgeyi do$rudan dofruya "f,urnan" adr ile adlandrrmrglardr. Bu bOlgq Dinyeper nehrinden baqlamakta ve Volga nehrinin do["u tara{ina kadar uzamakta idi. Kumanlann Giiney Rusya'daki yayrl$ sahalanmn haritasrnr gizmek, gi.iphesiz ki gok zor ve tetrlikeli bir iyir. Bazr son tetkiklere giire 1, Kumanlarm y4qadrlr sahalar qiiyle idi: Trura ile Dinyeper arasr; Dinyeper kiirfezi; Dinyeper ile AEagl Don biilgesi arasr; $arukan, Sugrov ve Salin Eehirleri; Don havzas ve Orcl ile Samara arasurdaki biilger.

r K. V. Kuclryagov, ZVGO, 2, s.

2 Kargrla:

I I

i l I

i 1

,j i a.

tS4.

Yakubovski, Altrn Ordu, H. F-ren terciimesi, s.

4 1

KIPQAK VEYA

t I F E F

t F

]

I F P

i a'

KUMr\NLAR

2{)I

Bilindigi iizere M.s. 965 de, Hazar devleti istiklilini kaybetmigti. Hazarlar zamamnda, AEaSr Volga btilgesinde .kurulan gehirler ve Eehirler btrafindaki tarlalar ve nihayet yerleqik hayat birdenbire kaybolmamrEtr. Iqte Giiney Rusya'da yayrlan kumanlar, biiyle zengin bir miras iizerine konmuglardr' H,azar tiiccarlarr, Kazan qehrinden'Iran'a kad,ar olan ticareti ellerinde tutuyorl,ar ve Kunianlar onlardan Eok qey 0$reniyorlardr._Yavaq yava! Kumaalar da bu hayatr benimseme[e bagladrlar. Hazat' lar, dil ve kiiftiir bakrmrndan siir'atle Kumanlagryorlardr. Hazar devletinin merkezinin, l{uslar tarafrndarr imhasrn dan sonra, Saksrn bu. btilgenin birinci dcre.edc iine nli phri olmugtu. Volga nehrinin a$zrnda, Ejderha'mn yalunlannda bulunmasr gok'muhtemel olan bu qehirs, Kulnanlarrn bir nevi bag qbhxi idi. Saksrn qehrinin eh,seriyetini Guzlar te;kil etmekte idiler, Gtiney Rusya ticaretini elinde tutan Saksrn, kuzeydeki Bulgar gehrine rekabet etmekte idi. Kumanlarrn di$er iinemli gehri Sudak idi. Yahn Do[u ve Ttirkiye iie yaprlan btitiin ticaret buradan yaprludr a. Kumanlar da Hazarlar gibi, gelip giderr btittin gemilerden ve kervanlardan vergi alrlardr. Bu sebeple Kumanlar gok zengin idilâ&#x201A;Źr. Kumanlardan ijiice ve sonra, Giiney Rusya'mn en iinemli yolu, Volga nehri ve Hazar denizi yolu idi. Bu yolun bir ucu Bulgarlarda ve di$er ucu da Kumanlann elinde bulunu' yordu. Ikinci yol ise, Kurm yanmadasr vasltasr ile Kumanlara gelen Karadeniz yolu idi. Krnm'a giden yol uzun bozkrlar iginden gegiyordu. Bu sebeple 6nemi birinciye nazara\dabaazdt. ' Yazrh ka)tnaklax umumiyetle Kumanlann beyu rrktan stdukLu:rnr ve mongoloid olmadrklanru kaydederler. Kuman dewi mezarlanndan grkan islrctetler de bu fikri teyid etmektedirler. Kumamlar, daha ziyadc Sarket gehrinde )'b$ayan Hazav lara berrziyorlardrs. Bize giire brurtat Tiirk ukrndan idiler. Bazr Kuman mezarlaqnda, birka4 mongoloid cesed de bulunmugtu6.

r. z

F "t F E

Il l. ! i.

tr E.

tli:

s Yakubovski, aynr eserr s. 9.

{

Sudak gehri igin bk. Yakubosvki, aynt e:ter,

o:G. F, Debets, Antropologiya, s. 2$l-2t$;

.'8. A. Simonovig, KsllMK,

III, s' 9I;

65,

to6'

19'

Paleoantropologiya SSR,

Ilrldl Kmedrr

.vc

Kunrllrr n unrh Gtrey Busye

I(l.ffDLr

lortuilo yollr

Xrninla6 urotdoJlL rlflctl

292 l[lFr bulutulro

Ilhycpct

bolurulln

Oraburg

bulnnhhn

Hrrkoy

buloltubn

oRTA ASYA

Kiyev qehri yakrnlarrnda bulunan g<igebelere ait ta$ mezarlard.a, at <iitileri'ile gemleri de ele geqmilti. Mezardan grkan di$er eserler, X-XIII. asrrlara ait Kuman mezarlarrna mahsus hususiyetler giisteriyordu ?. Daha ewel mEhur Rus arkeolo$"u Spitzrn da kazrlar yapmr$ ve buldu$u kiilttirleri Kuman ad: ile' adlandrrm4u 8. Diriyeper nehrinin kollarurdan Konki suyunun dik sahillerinde, Kumanlara ait olmas kuwetle muhtemel 78 mezar bulunmugtu e. Buluntular X-XIII. asra ait iizellikler gtisteriyordu. Oltilerin baglan umumiyetle bauya.do$ru geqilmigti ro. Spitzrn da, Tatar kurganlannda bagrn umumiyetle battya do$'ru gewildi$ine inamryordu 11. Fakat Goktiirkler dewinde baglar do$uya konurdu. Kurganlar umumiyetle ta$tan yaprlmri kiigiik tip mezarlardr. HaE qeklinde bir siis egyanmrn ele geqmesi, bu mezarlardaki Kumanlarzn Hristi2anlQr iizerinde Eiiphe uy?ndrrmrqtr 12. Mezarlarda bulunan bir makasrs, bronzdan yapilmrq bir a)nar1, iizeri siislenmiq kemikten yaprlmrS bir okluk pargasrls tetkike de$er eserlerdi. Alna, T'arrg siililesi devrine ait bir Qin aynasr idi 16. Orenburg bOlgesindeki Qkalovsk'daki kurganlar da, Kuman Ea$mrn btitiin hususiyetlerini tagrmakta idiler r?. Bilhassa at gemi tiplcri, difer Kuman meza.rlanndaki tiplerle miiqterek dzellikler gristermekte idiler. Harkov bOlgesindeki l:zyurn'daki- mezarlarda da, bol militarda at iskeletleri. bulunmakta idi 18. Slavyansk bcilgesinde lzyum buluntulanna benzer eserlere gegmiqti rg. Kupi?

N. E. Branden.burg, Trudr, X, Harkov, l89g.

t A. A. Spitzrn,

Kurgani-Kievskih Torkoh, ZRAO, XI, s. 156 v.d. A. Simonovrg, KSIIMK, 65, s. 99 v,d; SA, s. 85. ro E. A. Simonbvig, KSIIMK, 65, s. 99. 1r KSIIMK, 65, s. roo, res 34, rB. 12 KSttMK, 65, res. 38, 20. ls KSllMK, 65, s. ro3, res. 35. 1{ KSIIMK, 65, s. ro4, res. 36. Karqrla: KSIIMK, 55, s 93, res. 38. 15 KSllMK, 65, s. lo3; karqrla: Okladnikov, SA. XIII, r95o, s. r7r. 0 E.

tu Ay* eser, aynr yer. u Brandenburg, Trudr, X, s,,8 v.d. ls Gorodtsov, Trudr, XII, I, M., lgo5. 19

Gorodtsov,

Bilnoa2a arfuologiya,

lzd. Arh. 'L1-Ta, I\i., rgro.

KIPQAK VEYA

I(UMANLAR

293

yansk brilgesindeki at mezarlannrn iizerinde taS nineler de bulunmakta idi 20. Kupiyansk buluntularr bilhassa Kiyev mezarlarrna qok benziyordu. Aqa$r Vdlga, Astrahan bolgeleri giiphesiz ki Kumanlann en falla yayrldrklarr bir saha idi. Astrahan bdlgesinde rgegzr, rgg422 ve rg35 23 tarihlerinde yaprlan kazilar kiiltiir tarihi

Aruehrn buluritobn

balamrndan da gok faydah oldu. Mezarlar iizerine kapatrlmrg giigebclere mahsus araba ktszmlan, Eadrr arabalar hakkrnda bize daha agrk bir fikir verebilmigdi. Buna benzer araba krsrmlarrnao I)bvo-Moskovsk2a ve Bahmutsk2s ve Kuban'daki kurganlarda da rastlanrnrgtr. Bu kruganlann hepsi muhariplere aitti. Bu arada arabalara ait madeni krsrmlar ve tezyin edilmiq parEalar da elege(migti. Altrn-Ordudevletindenrincrki d.evreye ait olan bu kurginlard.an Erican istkeletlerin biiyiik bir krsmr, Tiirk rkmdan idiler. Iglerinde seyrek olarak tam mongoloil iskeletler de g<iriiliiyordu. AgaSr Volgalda, X-XIII. asra ait buluntulan iyi bir gekilde Aqatr Volgr boluntuhn izah eden, yazrlmrg bir tez de vardr 26. Bu btilgedeki ktilttirtin Kumanlara veya onlara Eok yakrn akraba olan bir Tiirk kavmine ait oldu$unda gtiphe yoktu. Stalingrad btilgesinde de mezarlardan siislti kemik pargalarr ele geEmiqtir 2?. Ayr.rca toprak kaplar da bulunmugtu. Sterlitamaka b<ilgesindeki buluntular, Kuman kiilttirii Brqtudirru'rtr Kllm'tiiltatr0' bakrmrndan btiyuk bir ehemmiyet tagryorlardr 28. Rus arke. ologlan bu ktilttirti umumiyetle Alan adr ile adlandrmrglardr. Vakra Kumanlar dewinde Kuzey Kafkasya'da oturan Aianlar bilhassa ticaret hayahnda bi.iytik-bir rol oynamakta idilerse. ?o

Trifilev,

Trudr,

s. r4r

v..d,

-XII, 2r Olget ckspditsii Sarataoskogo lliluzEa, Arhiv, LOiiMK. 2t Aynr eser, d. e63, Gr. _r, K. ?. ts lzvestiya NVlKr, VII; Saratov, 1936, Kurgan Nr. r4, z.

XIII, A.s., f, s. rz3. Spitzrn, ZRAO, YIII, s. 44-47. \ T. N. Nikolskaya, KSIIMK, 23, s. ro2-ro3. K. F. Smirnov, KSIIMK, 55, rg54, s. 64-67; I. V. Sinitsrn, KSIIMK, 55, s. 77-94. 18 R. B. Ahmerov, SA, XXII, 1955, s. 153-176. 29 Yakubovski, Altrn Ordu, s. 7. 2a

Trudr,

25 26 27

ORTA ASYA

294

Fakat BaEkudistan'daki bu muahhar k0ltiirlerin hepsini, onlara mal etmek de do!'ru olamazdr. Bu mezarlarrn, Macarlann atalanna veya muharip Ttirklcre ait olmasl Eok muhtemeldi. MezarJarda bulunan uzun, qfri hhglar, bize iste.r istemez bu fikri agrlamaktadv'o. Pany'antifli kiipelcrar vG bir nilfersz bu fikrimizi btisbtittin tey;d ederlen, Hafriyatr yapan,arkeologlar, ok uglannr Yenisey-Krigrz ok uglan ile mukaycse ederler. Qanak Erimlek tipleri ve bunlar iizcriudeki siirler ise Huiar ktilttirtinti hatrlatr.rlarm. Antropolojik tetkikler ise, bu mezarlarrn sahiplerinin mongoloid olmad*lannr giistcrmektedirler s. l(umr f,qgao. Gtiney Rusya'daki mezarliarrn, lrangiterinin Kurnanlara lrm uul veya Krpgaklara ait olduklarrm nasrl tesbit edebilecSiz? Bunrur setllrhi

iqin yeni arkeologlann kullandlklan en srhhath miyAr, mczarlarda at iiliilerinin mevcudiyetldirtt. Bu iizelliii taqryan, AltmOrdu devletinden iinceki buluntulann hepsi Kumanlara aitti. Daha ewclce Rus arkeologlan "Tatar Kurganlarr" diye yanl$ bir tlbir kullani.uglardr. Kuman ve Alan mezarlan, iEinden Altrn Orclu paralanErkan mezarlarss,' Altrnordudan sonraki kurganlars? ve hatti XVIII. asra ait kurganlar bile38 "Tatar kurganlan" adr ile adlandurhyorlardr. Bu, tamarnen yanhq bit tAbirdi. ilmi defildi. Masum arkeologlarrn yanrnda, fikirlerinde biraz da politik gayeler talryan bazr nazariyeciler ortaya qrkmrqtrse. Onlara g1ire, Gtiney Rusya ki.ilttirii, Kuman ve Tatarlardan ewel de aynr karakteri muhaf;aza ediyord.u. Meseli Alan mezarlan da aynr iizelli$i tagrmakta idiler. Orta Asya ile ilgileri yoktu. Orta Asyah giiqebelere mahsus bir ktiltiiri.in 30 Bk. KSIIMK XXII, s. r54, ris. z. tr SA, XXII, s, r55, ris. I.

Aynr cser! s. 157, ris. 4. Aynr eser. s, 164, n.e. rr Aynr eser, s. 166 v.d.;'l'. A. Trofim ova, 33

KSIE, XVII, t952. st Bu meselenin

KSIIMK, XXIII,

miinakagasr igin bk.

Antropologilcskic materiatt,

N. D. Mets, K oopon o Torkah,

1948, s. 45-49.

VI, I, s. zo6 v.d. Evarnitskiy,. P.ubhgnte hktsii po arh. Rossii, s. 6r-65. Gorodtsov, Bttoaala, s. 4,to-irB. s0 Zyablin, SA, XIX, s. 916.

a? 38

Samokvasov, Trudr,

KIPQAK VEYA

KUMANLAR

Ygs

mevcudiyeti kabul edildikten Bonra, bu giiriigi.in krymeti kalmamaktadu. Dinyeper kurganlarrnda bulunan kemikten okluk pargalan .:*h*f : tizerinde geyik resimleri giiriilmekte idi. Bilhassa oktoki*rr,t siislenmecinde kullanrlan bv, kanik pilflkalan, Saratovao ve Orenburgar dolayla{rnda da buluyoruz. Bu bufturtu yerlerine, \ Ekaterinoslav civannda&i Bahmutskar vC yeni agrlan Stalingradas kurganlannr da katabiliriz. Dinyeper boylannda, eskidenberi yaprlan kzziaxdz bu plikalara rastlanmakta idi 41. Itiiyle iglenmig kemik plAkaful', c2a siislcri iEin de kullarulrdr.

z. Otii giimme ldetleri Bundan eWelki bahislerde Mogollann istilisrna kadar, Giincy Rusya'ya'hAkim olan Orta Asyah kavimlerin kiilttirtinti bir ki.il olarak giizden gegirmigtik. Bu kiiltiirler, M.s. XIII. asra kadab devam etmiEti. Pegenek, Uz ve Kuman libi Orta Asyah Ttirk kavimlerino ait turganlan kat'i olarak tefrik ve tesbit etmek imkim yoktu. Birbirini takip ederek .gelen bu "rr" kabilelcr, Giiney Rusya'da az bir :zlman lralmrglar Ortu Avnrpa'ya gegmiqlerdi. Buna raSmen Pegeneklerin siyasi rollerine ve kurduklan siyasi birliklerin srmrlanna bakarak kiiltiirleri hak&rnda hakikata yakrn bazr bilgiler vermiqtik (s. zZ+). Kumanlar, diferlerine nazarrlan Gi.iney Rusya'da daha uzun zarnan yaqamrqlardr. Mogol kiiltiirtine takaddiim etmesi rebebi ile de' onlann ktiltiirti hikkrnda bazrfikirler ileri stirmek miimkfin olmaktadrr. Ayttca Mogollara giden seyyahlar, bu bOlgelerdem gegerken onlarr gitrmti$lq ve onlann idet ve an'aneleri hal'funda biic bilgi vermiglerdi. Meseli, meEhur serTyah Rubruk Kuinalilarrn iilii giimme idetleri hakkrnda bize gu bilgileri vcrmektedir : ZRAO, 'o {r

XI,

r8gg,

3rs.

Nefedov, MAVG& III, M., l8grg, Tabl. z. ft Gorodtsov, Rcallartt, Trudr, XII, r9o7, f, s. e7l, rir.7l; keza bk, KSllMK, 65, s. ro5. rt Smir-nov, tiSIluX,55, rg54rc. 79 v.d.; Sinitzrn KStlMK,'55, s. 93 v.d. { Samokva *ciiv, Mogih

Trudr,

XIII, I,

rgon

rr5.

Russko2 zcrrli,

M., rgo8, s. z4o; Evarnitskiy

ORTA ASYA

296

"Kumanlar iiliilerinin i.izerine btiytik bir tepecik yaparlar ve onun iizerine d.e.bir insan heykeli dikerlerdi. Heykelin yiizii daima do$uya doiru qewilirdi. Heykel elini gii$siiniin iizerine giitiirerek bir kadeh tutardr. Zenginler btiyiik bir ehram da yaptrnrlardr. Bu, bir nevi kiigtik bir evcikrcn ibaretti. Tu$ladan evlere rastladr$rm gibi, bazan'da o civarda hig tag buhunmadr$r halde- taEtan yaprlmrg kuleler giirdtim. Heniiz iilmiiq birinin mezaxurrn etrafina dikilmiq yiiksek srnklann iizerine on altr at d.erisi asrlmrqtr. Onlarrn hlr- biri, ayn bir ciheti giisteriyordu. Mezara iiliiniin iqmesi igin krmrz ve yemesi -igin.de et koymu$ardr. Bundan baqka hituasrm yidetmek igin de bir geyler siiyliiyorlardr. Baqka bir yerdeki mezann ciheti doSuya dof'qu idi. Bi.iytik taq pargalanyle inqa edilmiEti. Baznr diirt kiige, bazrsr ise yuvarlaktr. Mezar sathnmn etrafrna ddrt uzun ta$ dikilmiqti. Bunlar da ayn ayrr cihetleri giistermekteydiler." a5 $iiphesiz ki bu mezar tasvirlerinin hepsi, ozbeoL Kumanlara ait de$illerdi. Esasen Rubruk'un verdi$i bu bilgiler epey giipheli giiriilmiig ve bilginler tarafindan tenkit -edilmiqti 6. Bu zamanda Gtiney Rusyadaki Tiirk kavimleri Kumanlardan ibaret de$ildi. Bruada Krpgak neslinden gelen bir Eok kabileler yardr. Bunkrrn kiiltiiTtine gelecek bahiste goz gezdirecefiz. Rubruk'un verdi$i izdhat, Tiirklerin 6lii gtimme idetlerine uymakta idi. Mezarlar iizerine insan heykeli dikilmesi ile ilgili Adetler iizerinde, Grlkttirkler bahsinde genig olarak durmuqtuk. Mezar iizerine evciklerin yaprlmasr idetini de, Gtikti.irk bahsinde mi.inakala etmigtik. Mezarlar iizerine at derisi asrlmasr ideti de son zamanlara kadar Altaylarda devam edegelmiqti. Mezara yemek ve iqki konmasr Adeti de eski bir'Ortaasya giirene$i idi. Mezarlarrn d.o$uya do$ru cihetlendirilmesi de Ortaasya dinlerine giire tabii sayrlmah idi. giinkti gi.inegin do[du['u cihet dofu idi. Gtirtiliiyorki Rubruk'un verdi$i izatrat Tilrk idetlerine tamamen uymaktadrra?. Gtiney Rusyada 45

aon Rubruk, s. 23; A, Inan, $amanizm, s, r7g; Tlirklerdz ue Molollarda defin mnasimi, Belleten, 43;

F. Risch, Wilhzln

keza kargrla: s. 5r5-539.

Barthold,

{6 F, Risch, aynr eser, s. 47. a?

F, Risch,

scbcricht tz45-47,

Johann de Ptano Car|ini, Gcschichte

s. 84,

dtr

Mongolcn und Rci-

KIPQAK VEYA

KUMANLAR

297

pek gok taq baba denen heykelcikler ele ge4miqti. Bu sebeble bunlarrn hangilerinin Kr.{manlara ait oldu$unu bilemiyoruz. P. Carpini, Mogollara yaptrfr seyahati srasrnda, Gtiney Rusyada ve Orta Asyadaki kavimlerin iilii gtimme Sdetleri hakkrnda de$erli hilgiler vermektedir. Fakat bunlarrn Kumanlara ait olduf"u gok giipheli idi. Ona giife, devletin ileri gelenlerinin iiltileri gizlice lara g6ti.iriili.ir, orada btiytik bir 9ukur egilerek gcimiiliirdii. Mezar gukurunun yanma kazrlan ikinci gukura da iiltiniin en sevdi$i cariyeleri gcimi.iltirdti{8. Mezann yamna ikinci bir Eukur agrlma Adeti, Tiirkler igin yabancr defildi. Gitktiirk Eafrnda bunun miiteaddit irrheklerini giirmtiEpiik. Bugiinkti miisliiman Krgrzlarda da bu tip mezarlara rastlamaktzytz. Esas mszar qukuruna ufki olarak ikinci bir mezar dahakazarlarmry. Bu ikinci koridorun ciheti Mekke'ye do$ru olurmugae. Yukardaki izzhlan g6rd.iikten sonra bilhassa Kuman devrinde iinemli bir nokta iizerinde durmak istiyoruz. Her nekadar Mogollarla Tiirkler uz:un zamzn yanyana yapmrf idiyseler de; kiiltiirleri aradrnda gene bazr farklarr gilrebiliyoruz. Mogollann Adetleri, Ti.irklerinkine nazaran daha iptidai idi. Bu sebepfe Kumanlann idetlerinin Tiirklerinkine mi yo]sa Mogollarurkine mi yakrn oldu$u iyice bilinememektedir.

Sven Hedin, Durch Asien Wikh4 Leipztg, 1899, [, s..2r7. At nezri igin bk. Katanov, Ueber diz Bestattungsgcbriiucly bei dett Tiirkstdmtncn /artral-and Ostasims, KSz, I, s. ro6, e7g; Radlov, Aus Sibiicn, [,'s. 3er; A.'Inan, $amanigm, s. rg8 v.d. {8

t ,,.

I ?

! I,

tI E

i7 l

t f

l 6

rI ;: E F

t t

t l i

i. (.

t i ;. t.

/I I I ;

XIII. IX-X. ASIRLARDA,dLTAYLAR L. A. EvtyuhoVa i S. V. Kiselev, Otget o rabotah Sa2aw-Attqskol o t9?S g., Trudr GlM, XVI, s. 99 vd.; DIYS, s. 55o-557; M. P. Griaznov, Drcanie hdturt Aha2a, Norosibirsk,' rg3o; MlA, 48, 1956, s. t45-t52; A. Zabarov, Mahrioit po arluolngii Sdiri,'Trudr GlM, I, s. Ioo v.d.; Zaharov und A. Arendt, AH, XVI, s. a7. ekspeditsii

M. s. IX.-X. asrlarda Altayda iiliilerini eqyalanyle birlikte giimme tdeti devam ediyordu. Tabit olarak kiiltiir hayatr eski dwirlere rtazatar. Eok ilerlemi$ ve madâ&#x201A;Źni aletleq de, eski

devirlerc nazaran gok mtiterakki bir halo getmigti. Bu Eatda, bu btilgelerde yaEayan kavimler kimlerdi?'Bu mescleye kat'i olarak cevap vsrmek gi.igttir. Ttirkge konugan ve Gdktiirk harfleri ile yazl yazan Krrgrzlarrn olmasr gok muhtemeldi. Bununla beraber Kimeklerin doludaLalan kabileleri de olabilirlerdi. (bk. s. 333) Altayda bulunan bu muahhar kiilttirleri E<iyle nrahyabiliriz : Bu buluntu yerinin ktilttir tarihi bakrmrndan en dnemli Urr.Sm;rtryr toboLn eserleri, VIII. Konstantin (grg-grg) ve Romen (grg-9er) gibi Bizans lmparatorlanna ait paralardr. Bu pa^ralann, bu bOlgeye ha,ngi yolla geldikleri nnalirm de[ildir. Hazat devleti yolu ile gelmesi gok muhtemeldi r. Kuray ova$nda Gdltiirk gafun ait pek qok mezann fcry lelurdrn bulundu$rinu :siiylemigtik,'Brr meza,rlann yamnda X. asra ait kurganlan da bulabiliyoruz. Bu muahhar kurganlardan ele gegen bir rl de$irnmi, X. asra ait bir iizellik giisterme&teitir. Bu mezarlar, Gttktiirk devrindekilere nazaran daha kiiqiik boyda idiler. Bunlardan birinde bir kadrn cecedi srrt iistii yatrrrlmrg ve bagr da do[u1a dofiru konmugtu. Kadrnm sa$ taralina bir kiittik,konmuq ve bu ktitiiftin yanrna da bir at'cesedi brralcrlmrgu. Cesedin d,i$er yamnda, demirden'yaprlmrE bir brsak ye bir orak bulunmrrytu. Siislii dii$meler ve giimiig pilekahr,

r Kiselev, DIYS, s. ggo, Naludha aetiguh VDt, r94o,'3-4, s. 36e v.d.

Bizanliskih

twut tu

Altae,

/ 3oo

ORTA ASYA

yere hlettayin saqrlmrEti t' At gemlerinin qekli, aqrk olarak Giikitirk ga$rndan aynlinakta idi. Daha btiyiik olarak yaprlmrg ve uglanna da halka ta.krlmrqdrs. Bu devirdeki Altay gemleri gekil itibariyle Orta Avrupada giiriilen Avar ve Macar gemle-

$0$ AIL 004 r A A

t,rl @

sffi@ %

\$ >/'y' e.,

' . Levha e9

Altaylarda Srotski kulganr buluntularr'

rine benzemekteydiler. Bu tip gemler, meseli Katanda kurganlarrnda VIII. asrrdan itibaren gok giirtilmeye baglarlar a' tlzengilcre gelince, Altayda Kuray iizengileri muahhar di$er iizengilerin miiqteiek bir tipini teEkil ediyorlardrs. $unu-da stiylernek lizrmdrr ki, Altaylardaki bu kyganlar Macaristandaki buluntirlara n^zararr daha eski ifiler' Bize g'6re Feqenek, Kuman ve Uz kiiltiirlerini de en iyi gekilde karakterize eden kiiltiirler bu muahhat Altay kiiltiirleri idi. 2 Kiselev, DIYS, T. L, fig. 9, ro. . 3 Evtyuhova i Kiselev, Otget, s. 99, ris. e5; DIYS, 55r.

{ Zaharov, Trudr GIM, f, s. roo v.d'; DIYS, s. 55r. 5

Kiselev, DIYS, s. 55r.

IX.. X ASIRLARDA ALTAYLAR

30r

Srotski kurganlau, islimiyeti kabul eden T{irklerin kiiltiirlerini kara.kterize edeb:lecek bir dewe ait olmasr balamrndan, - fevkalide ehemmiyeti haiz idiler Bu mezarlarda yatanlar uzun ve e[Ti krhEh muhariplerdi. Awupap istili eden OSuz, Kuman, Peqenek devrine; Karahanhlar devletinin kurultrS ve ytikselig devirlerine tesadiif eden bu mezarlardaki silihlar ve egyalar sayesind.e islimiyete gi'ren Tiirklerin ktiltiirlixini izah edebilmekteyiz. (Bk. Lev.zg). Batr Altayda Katun suyu kenannda ki Srotski kiiyii yakrnlarrnda bulunan bu mezarlar, ilk def;a M. D. Koprtov taralindan bulundu. Buradan grkan egyalar Bryisk miizesinde saklanmaktadrlar. Bu buluntular hakkrnda ilmi bir hafr,iyai raporu yoktur. 1956 da M. P. Griaznov, buluntularrn btiytik bir lcrsmru negretmilti 6. Srotski buluntularrnda Qin ktiltiir ve sam'atrmn tedrleri buytiktti. Bu mezarlarda Tang devrinin paralan da bulunmuqtu. Bu demekti ki, Giikttirk qaSrndan, Xasra kadar gelen Qin niiffrzu halfl mevzubahis edilebilirdi'

Alrry'& gtwt Ll

iikiizi.ine binm-ig ve baqrnda Budanrn nur hAlesine benzer bir hilesi bulunan insan figi.iri.i, pandantifli iki kiipe, ki.iltiir tarihi b+t'rmrndan gok iinemli idiler. Hazarlarrn Saltbvo buluntularrna benzer eserlerdi ?. Mezarlardan qrkan,

Yak

Irorrll Ldrylrn Srotski kurganlarrnda yatan muhariplere ait bu krhq- n rc{d larrn, Orta zarrrar, kiiltiir ta.rihinde qok biiyiik iinemleri vardr. Srotski krhqlan iizerinde baqhca iki ki.ilttiriin tesirleri gtiriilmekte idi. Prof. Kiselev, krhglar i.izerindeki siislere ve arslan fig*rlerine bakarak daha ziyade Sasani tesirleri iize,rinde durmugtus. Fakat bu tesirin yanrnda, Qin ktilti.iriiniin izleri de gok agktre. Bize kalrsa bu iki ki.ilttiriin birleqerek meydana getirdi[,i bii OrtaAsya kiiltiiriivardr. Bu iislfrp, Gtiney Sibiryadan Turfana kadar uzamakta idi 10. 8 Drcan. Eultun Ahaya, s. 8 v.d. ? A. A. Zaharov, AH, 28, n.r7. 8 DIYS, s. 554. t Zabarov, AH, XV[, s. e8 v.d. ro Prof. Kiselev de ister istemez bu krhglardaki siislerin Turfan iislfiplanna benzedi[.ini sii,ylemektedir (DIYS, s. 557). Gryaznov, bren. Kult-

ris. r7o; DIYS, s: 552.

3oz Srr&t'&

rflo

lFtr&i'& ll

lopohurr& ddp

ORTi\ ASYA

Ok uglarr baEhca iki macldeden yapiludr: Dernir ve kemikten. Demir temrenler, kemiklerden daha btiytik ve i.iq dilimli idi. Bilhassa kemik temrenler, qok tetkike deien sserlerdi. Kemik temrenler rshk qalan oklara aitti. Osmarrhlarrn gaws oku dedikleri whk galan oklar gibi delikli idiler. Bu ok uqlart, Tuyahta ve Kuray kurganlanndaki eski Gitktiirk ok uglanna beqziyordu. Bunlarrn yanrnda, mrzrak.ucu $eklinde ktigeli olanlar da vardr. IX. ve X. asrlarda en qok yayrlan ok ucu tiplcri bunlardr. Tokalar, Altaydaki eski Gitktiirk tiplerini andrrrnakta idiler. Difer toka tipleri isc ince ve ustahkla yaprlnrqtr. Sivri iSneli tokanrn kenarlarr da kabarrktr ve ii1'lece tezyin cdilnigti tt. Bu devirde dizgin ve gem kayrqlarrnr siislcyen pllakalar da bol miktarda bulunmakta idi. Bu siis pilikalarr iyi perdahlanmrg ve dtiz yaprlmrEtr. Bunlar da GOkttirk ga$t cserlcrine bcnziyordu' Altrndan yaprlmrE kemer ugldn qjurlu idi.

I I

I I 1

l l

*^*l;]iLAR Orta Asya'daki biiyiik Tiirk kitlelerinin islimiyete giriqleri hakhndaki bilgilerimiz, lazrLt kaynaklarda maalesef gok azdr. Bazr Tiirk kabilelerinin zamarr zamar^ kitle halinde islimiyete girdikleri kaynaklarda sirih olarak gdriilmektedir 1. Fakat bu devirde, ls I im ki.ilttiriintin Orta Asya'daki'yayrhy haklcrnda hiE bir bilgimiz yoktur. Sirderyanrn dofu sahillerine. yayrlan O$uzlar ve Talas vadisinin iitesindeki Qu nehrinin yaylak ve lrSlaklannda ya$ryan Karluklar, lslim kiiltiirlerinden nasrl ve ne z.ama;la miiteessir olma$a baglamrElardr? Bu soru Eimdilik tamamile cevapsrz kalmaktadr Bize kalusa,.bu sorunun cevabrnr bulabilmek igin, kabileler ve kiilttirlerinin tespitinden iince , btilgelerin kiilttiri,inti tetkikle ige baElamak lizrmdu. Ewelf, bu bOlgede lslim kiilttirti bakrmrndan nizrm rolii oynayan ktilttir merkezini bulahm. Ondan soffa, bu merkezin etrafirra ne derece tesir edebilip edemedi$ini araEtrahm. OrtaAsya'da yerleEik islAm kiiltiirii ile giigebe Karluklarr birbirinden a)nran en tinernli merkez, Taraz veya Talas gelui idi. Zengin Talas vadisinde bulunan bu gehir, bir yandan Batr Ttirkistan ve Sernerkand; difier yandan da Fergana ile temasta idi.

r. IX-X. asrrlarila Taraz'da Islirniyet ve Karluklar Islim da bildirdi[i gibi, bu Eehirde hcm miisltimanlar ve hcrn de Ttirkler yagnakta ve burasr rfar-

luk kapn adrnr tagrmakta idP. Oyle anla5rhyor ki, Miisliiman Tiiccarl,ann Orta Asyada gidebilecekleri en son mcrhale de bu Eehirdi. Bu sebeple Taraz Eelui, bir nev'i tiiccar Eehri mahiyetinde idis ve Tataz'da daha ziyade Bau Ti.irr Oguzlarrn lsEmiyete giritleri igin bk. F. Siimer, X.fiqilda Olazlo, D.T.C.F. Dergisi, XVI, 3-4, s. I45. 2 Hudud al-'Alam, s. trg. t Aynt eser, aym yer; Berngtam, MIA, e6, s. 156.

3O4

ORTA ASYA

kistan ve Semerkand kiiltiirii hnkimdi. Burad,a, Samanofullarinrn ktltiirilni.i de zama\ zzman miigahede etmekteiyiz. Bu devre ait miihim eserlerden bir hamam, Burana -"r.idi, Babacr-Hatun veya Ayge.Bibi ttirbesi zamarrtmrza kadar gelebilmig eserlerdendi a. Eserlerde hikim cilan ingat malzemesi tu{la idi. Bu devirle ilgili bir qanak ilzerinde Kfrfi yazr ile yazrlmrg bir kitabe giiriiyoruz 6.Taraz kaamiginde bilhassa samanilerin tesiri Eok btiytiktn. Motfln dc tzmzmen Mtisliiman.Iran karakterinden yani bitkilerden ve geometrik gizgilerden miire6" Halbuki Taraz'rn dofusunda, Eekkildi Karluklann yayrldr$r biilgelerde, hili insan ve hayvan resirnleri kullamrmakta idi. Kdollrru ldta Lfitrtrfiu trqr uubvcrel&d

z. Karluk kiiltiiriiniin ii2eHitttefi Isrggiiliin bahsrnda, Qu vadilerinde yayrlan Karluklann gehirleri, Islam kaynaklanmn bildirdifine giire, Tiirk iilkelerinin en mirnur ve miireffeh yerleri idi. pek gok akar sulan ve mutedil bir iklimi vardr. Karh'lilapp bUytik bir krsmrmn gdgebe olmasrna ra$men, oturuyorlardr 7.

bir goklan da kasaba ve kOylerde

Karluklann Qu nehri vadisinde ele geEen IX-X. as rlara ait buluntularla yalan ilgileri vardr 8. cerqit lslim kiilttirti, Qu nehri vadisine kolayhkla ni.if0z edememiqti. eu vadisinde gtigebe Ttirklere ve eski Sq$dlulara ait kiiltiirler, Ishm kiiltiiriine kargr uzun zaman mukavemet edebilmiglerdi. Bu mukavemet daha ziyade motiflerin de$igmesinde olmugtu. Bu dewc kadar hayvan ve insan figiirlerine btiytik bir yer veren bu biilge, (Lev. go) Taraz gehrindeki ishriri ktilttir gewesi kargrsrnda ma$tp. olup yavag yaval gerilemeSe bagladr. Insan figtirleri kayboldu ve onlarrn yerini bol bol nebat motiflai ve gcomctrik gizgiler- almafa bagladr (Lev. 3r.33). a Berngtam, SA, Xf, s. 378. Hamam i. ec dati'rorka, TovE,-IL Eserlerde xI-xII. vardr (Berngtam, SA, XI, s. 378). . r Betnstam, MlA, z6; s, 156.

igin bk. Ban2a dreowgo Taraza csra ait muahhar iiiveler de

6 Aynr eser,

s. t57. Hud6d al-'Alam, s, 97.

s Bu buluntular igin bk. Berngtam, SA, XI, s. 374-ggl; MIA, a6, s- 153-16o; Istoriko-kshurrue proghe Scaerno2 Kirgizii pi iit"r;ot * Aobogo Quyskogo

Kanala, Frunze, rg43.

KARLUKLAR

3o5

Qu vadisinde bulunan ve IX-X. asrrlara .idiy"ti btiyiik bir ihtimal dahiliude olan kaplar, Karahanhlarl dewine kadar Polikron de$illerdi e. Te2yinat balcmrndan Sogd kerami$inde olduf'u gibi, Qu havzasrndaki kaplarda da hayvan hey-

@ffi @ffi Levha 3o

Karluk

#ffi ffi@

gaSr Eanak ve g<imlekleri

kellerine (Lev. 3r) 10 ve resimlerine Eok rastlanmakta idi. Bu hayvan heykelcik ve resimlerinin, Islim dininin (Lev. gz-33)rr tesirleri altrnda kaplarda yava| yavaq gtiriinmemef'e bagladr$rnr agrk olarak miigahede etmekteyiz 12. Hayvan figiirleri.ile yaprlmq olan eski testi kulplan artrk ortadan kaybolmug dtiz ve bir qekil alma$a baqlamrgtr (Lev. 3r)13 Karluk di:vri kaplannda kendini gQsteren en <inemli hususiyet yaprgtrrma tekni$i idi. Ksmen st2lise olmuS kuS ae gejk figtirleri (Lev.3o-3r), ince bir tabaka Eeklinde ayn bir gamurdan yaprlrr ve testinin iizerine yaprgturlrrdr la. Ewelce tam bir s

MlA, e6, s. r57b. MlA, 26, s. r54, ris. 67, r-4. Koyun fig0rlerinden yaprlmrg kulplar igin bk. MlA, e6, s. r53, n,r-4: N. Ostroumov, PTKLA, 1896; OAK, r8g8; G. V. Grigoryev, Ot4ot ob arluologQcskoy raandlce a Tangi2ulskiy rajnn U^uSSi a 1934 8., Tagkent, ry35; Kratkiy otget o rabotah Tangiltulsko2 arluologi10

geskoy ekspeditsii

tg37 g., Tagkent, rgr4o.

11 Berngtam, Osnoanu etapt, SA, XI, s) 37r, ris. r7. 12 Bernltam, MlA, 16, s. r53, ris. 67. 13 Berngtam'rn kesin olarak ortaya. attrgr bu

nazariye ve

(MIA,

16,

ris. 67) de verdi$i tema, tamamen kabul edilecek bir durumda deSildir. Bununla beraber bdyle bir inkigaf tarzrnrn mevcut oldu$u da bir gergekti. 14 SA, XI, s. 3Zr, ris. 17.

Orla Atta, 20

KduL

Lcreml$

ORTA ASYA

306

koyun olarak tasvir edilen bu yapEtuma saplar, uzuvlan belli olmayan bir koyun $em:Lsr qekline girdiler (Lev. 3r-32). Ve koyunwryalmzca ayal*lar4 baqr veya boynuzlarr kaldrrs. Figiirler, rtrk rcalizm den grkrp, gematik bir gekle giriyorlardr.

Yapqtrma tekni$i, esas itiban ilc So$d, keramiSine ait bir hususiyetti. 'Bu teknife di$er Tann da$arr kiilttirlerinde 16 ve Talas vadisinde de 1? rasdarnaktayrz. Saplan hayvan figiirleri ile yaprlmrE kapldr, umumiyetle karm genig ve aEzr aErk eserlerdi (Lcv. 3r). Daha sonrakiler ise emzikli testi veya geniq a[rzh ma$rapa qeklinde idiler (Lev. 32-33). Bilhassa kulplan sag tirgiisii geklinde olan bu ma$rapa bigimindeki kaplar iizerinde durulma$a dder eserlerdir (Lev. 3I) t8. Kulptaruun alt ksmrnda, bir de yonca yaprafr vardr. Bazr bitginler bu kaplann siislerini insan giyiniEleri ile nukayese ederlerdi. Fakat btiyle bir iddia siibjektivdir ve zor kabul edilebilir le. rrd*rlxrcr Yukarda da stiylediiimiz gibi Taraz qehrindeki lslim kiiltiirii, Qu vadisi ve Tarrn da$lanndaki islAmi olmayan Uygur motiflerini siir'atle ortadan kaldudr. Qabucak silinen motifler datn ziyade insan resimleri idi. Yolaa hayvan tasvirleri .bu btilgede daha uzrrn z:rm,un yaqamrElardr m. Isl6.m kiiltiiriiniin Kaxluk btilgesindeki motifler i.izerindeki ikinci tinemli tesiri, nebat motiflerinin bollagmasr ile oldu. Bu temiyiil sonradan Hrtai denen motiflerin dofma$rna yol agacaktrr (Bk, Lev. 34). Sogdlulardan beri gelen ve Uygurlarda btisbiittin inkiEff eden realist motif' ler silinmefe ve onlann yerine siisleme (oraemental) tarzt yerle$me$e baqla&. Motiflerden yava$ yava; silinen hayvan t ta

MlA,

26, s. r54;

Ertsp., TaSkent,

16 Be

Grigoryev, Kratki2

t94o; lzv. UzFAN,

otget

o rabotah Tangijrulsko2 arh.

igr4o.

rngt zm, Pamyatniki. starin lliysko2 Dolim, lzvetiya AN, Kaz.

SSR, ser. arh. up. I; Sukuluk buluntularr igin bk. MlA, 26, s. t55a. r? Berngtam, Arluologipskie rabott v Kazalutane i Kirgizii, VDI, 4, rgggl Parnyatniki staint Talasskol dolim., Alma-ata, rg4r; Trudt Semiregcnsko2 arluologQakq ekspcdixii, Talasskaga dalina, AImAta, rg5o; MlA, 26, s. r55. 18

Berngtam, MIA, e6, ris.

le Aynr eser, s. r55.

68.

Karlrla:'E. M. Pegereva, Gongarnoe proizaodstuo u gornh Izv. SAGU, XIX, Tabl. r, ris. z; MlA, 16, s. r55. 20

Tacikoa,

KARLUKLAR

tekilleri, yavag y-aval kap biqiminde giiriintir oldular. Ordck geklindeki kiigiik k^pl"t, Qu vadisinde ve Tacikistanda gok ' yayldrlar (Lev.3r-33) 2r. Bu gekildcki kaplara Tiirkiyede oidelr dernemiz de iizcrinde durulaca.k bir noktadrrs!.

s@6940 &BO \-J#ail 6%d -Levha 3r

&e'

Karluk ga$ ganak ve gtimlekleri.

Karluk dcrrrinde qok gtirtilen siislerdendi a (Lev. 3o). Bu geyik motiflerini gtiriip dc Orta Arya ve Sibiryadaki Hun ve Giiktiirkdqvrinin Hayoan UsWba eserlerini hatrlamamakimkinsrzdu. I(abartma inci dizisi motifleri desa bize, Taraz'daki Hun-Got eserlerini hatrrlatrrlar. &vrl Giiney Kazakistarrda,ki Qangal mevkiinde, oldukga yeni KsS Kullrrn t&1. devirlere ait ok uglan, tirkeg pargalan ve kama sapla.rr bulun- rttrl,.rl Gcyik motitleri de

E. M. Pegereva, lzv. SAGU, XIX, Tabl. r. rs Anadolu'da bu kaplar daha ziyade idrar igin hullanrhr. It Bk. Lev. 3o; SA, IX, s. 37r v.d. 2. SA, IX, s. ris. 17. 2r

37r,

ORTA ASYA

308

mu$tu. Bruada Karluk dewi ktilttirlerinin yarunda, Altrnordu tesirleri de gdriiliiyordu s.

3. Karluk

qchd f,a! hufo&cl

ASâ&#x201A;Źr hrnlrlcrl

llov-lkn

frelclcl

kiiltiiriiniin yayrknasr

Fergana, Karluklann arazisinin drgrnda kalmaktayd.r. Fakat Ifurluk dewine ait Qu vadisi Liilti.irleri Fergana iizerine gok kuwetli etkiler yapmaktan geriye kalmamrElardrr. Karluk ga$rndaki baghca buluntu yerlerinio tctkikgilerimize faydah olur zannr ile aEaSrya veriyoruz ' Bu Eehir Kuqan dewinden itibaren iskin edilme$e baglanmrg ve bilhassa Gtikttirk gafrnda biiytik bir iinem kazanm{tr. X. asra ait Kasan keramikleri, Qu vadisindeki Karluk eserlerine qok benziyorlardr. Bu sebeple Rus arkeologlan bu keramikleri "Karluk Keramiii" adr ile adlandrnyorlardr 26. Ahsrket, XL-XII. asrrlarda Ferganamn merkezi idi. Bu sebeple Ferganamn bilhassa muahhar kerami$i, Samano$ullan ve Karluk eserlerine gok benzerlik gtisteriyordu. Qamura, basma suretile elde edilen reliyef siisler, bu devir kerami$ini karakterize edcn hususiyetlerdi 2?. Bu tekni$e Peykend ve Samara' da da rastlam aktuF. Nov-Kent'le birlikte, Haylama, Kurgagur-Tepe, Gulga-Tepe vs. gibi X. asrr hususiyetleri gtisteren bir gok harabelcr daha vardrr s. Maalesef bu tepeler iyice kazilmamrglardrr.

!s l. V. Sinitzin, KSIIMK,

XXXII,

rg5o1' Arhacologigeskic isskdooani2e

o Nijncm poooljc i (apaihon Kazalutaw, KSIIMK, 37, r95r, s. ro4 v.d. Bu ktiltti'riin Ofuzlara ait olmasr daha muhtemeldir. s0 Berngtam, MlA, a6, s. a3a-e44i Dreorynya Fergana, KSIIMK, XXI; VDl, 4, rg48; N. $erbina.Kramarenko, Po Munilmawkitn sayattn2am Srcdrqt Azii, Spruvognaya knijka Samarkandskoy oblasti, IV, otd. IV,

49; N. Bryan-ov, O shdah drcmcgo goroda Kasana o Fcrganskolt oblasti, Protokolr TKLA za r8g8.r8gg gg., s. 146; W. Barthold, Twkastan, II, s. 163. s.

t? Berngtam,

MlA, tt Berngtam, MlA, nadpisq na Ka2rakah

26,

244-247.

e6, s. e49-e53; M. iz Khgizii, EV, II, rg48.

M. Dyakonov,

Ncskolka

KARLUKLAR

go9

Peykend'dc yaprlan hafriyatlar, Samara'daki keramik tek- Pcvrcrr tm' ni$i hakkrnda ilim-ilemine epey rErklar verdize. Basma tek- ,ffiTi niEi ile yaprlan bu keramik, bilh"r* Sirderya boylanndaki rcl'

O[uz Eehirlerinde to gok yayrlmrgtr (s. gzS). Samara'daki motifler, Peykend'den ziyade Sirderyamn iitesindeki a!'ag ve kemik oymalara daha gok benziyordu Bu biilgede maalesef Karluk ve Karahanh keramifiini lâ&#x201A;Źdtkesin hatlatt" Uitbirirrden ayramamaktzytz. Bu tipteki kJra- ;ffi-*t miklere rastladrSrmrz baghca merkezler, Qargelinsl, $irdakbegsz ve Manakeldis harabeleri idi (s. r7z).

2r M. M. Dyakonov, Eaant*a paykmla, KSIIMK, zB, rg4g, s. 8g-g3; R. Kerati (V. N. Kesaev), Ras@ki gorodiga pa2lsentla, SA, III; N. Kiparisova, SA, X; Yalubovskiy, Krc*i1 polcaoy ot4et o rabotah larqfsanskol arhalogijcsko2 ckspditsii Ermitajai IIrt, rygg g., TOVE, II, s. 5r-69; KSIIMK,

fV,

rgr4o.

Oguz gehirleri igin bk. S. P. Tolstov, Goroda Guzou, SE, rg47,3. PcAcntgi, Morc Daukoa, SE, rg5o, 4, s. 5o v.d. !1 Berngtam, MlA, e6, s. 98.

r. 57 v.d.; Ogu,

rr Aynr cser, s. to6. Aynr c!cr, & rr2._

xv' KARAHANTI TUTIURUNUN BA$LANGIqLARI

vE Ynnr,n$IK

HAYAT

Karahanh devletinin kurulugunu tam olarak izih edebilmek iEin kaynaklarrmrz kifi de!'ildir. Kaynaklarrmrzrn azh[nna raimen Qtr, Nann ve Talas ladileqinde yayrlan -ve Ttirk halklan arasrnda miimtaz bir ziimre olan Karluklarrn oynaya; bilecekleri btiyiik rolti azrmsamak imkinsrzdrr. Bu sebeple biz bu eserimizde Karahanh kiiltiiriinii,. Karluk ki.ilttiriiniin bir devamr olarak kabul ettik. Eserimizin konusu lslimiyete kadar geldifi igin, Karahanhlarrn yiiksek devirleri bizi ilgilendirmemektedir. Biz,' burada daha ziyade Karahanh ktiltiiriiniin oluq devresini incelemek istiyoguz' Inbr* Karluk dewi kerami$ini tetkik ederken insan ve hayvan faDU figiirleiinin siir'atle nasrl kayboldu$unu ve bunun yerini iebat notiftcrinin stllisi bfu gekilde nasrl kapladrlrm giistermiqtik. Karahanh dewine ait eserler umumiyetle karnr dar veya geniq aazolar ae tabaklar& (I.ev.3e). Karluk dewinde, polikrom, yani Halbuki KaraEok renkli kaplara rastlamak mtimkiin de!ildi. tr"t* aednde, Eok renkli kaplar birden bire Eo$almakta ve yegil, kahverengi, tiirk mavisi bol olarak giiriilmekte idi' Tabaktann siislemeleri,, umumiyetle birbirine bbnzer bir pirensip tizerine yaprlmrEtr. Stisler, ekseriyetle etrafa bir yelpaze geklinde da$rlmakta idi (Lev. 3 3) Tabalrn kenarlannda da siislemelel veya kfrii yazrsr ile bii yazr bordtirii bulunuyordu. Bu suretle merkezden etrafa do! r dilimli bir tezyinat yayrhyordu. Bu dilimlerde, biraz d^ Qk tesdri mevcuttu. QQeklcr qok stilize idi' Bu motifler, sonradan Hrtai adlm verecdimiz teryinatrn baglangrcr idiler. Vaulann Sekline gelince, bu bahmdan da gene Qin tesirleri galebe qalmakta idi. Kaplarrn karnmdan yukan krsrmlarrnda, umumiyetle bir teryinat kemeri bulunuyordu' Vazonun tizerine lilettayin serpigtirilmig rozet vs. gibi stislere de rast-

Levha 3a

Karahanhlarrn baglangrg devirlerine

ait

ganak ve g<imlekler.

b#wu

6e6w

F Fl

KARAHANLI KULTURUNUN

BA$LANGIqI-ARI

d0flo

3T3

g $oa O\3 @ e ffimA lu \J G

----->

EO 7U a,

@A&@ffi Levha 33

Karahanlrlarrn

baglangrg devirlerine ait buluatular: l.- Qanak ve gdmleLler; z. $era$lar ve rozetler..

ORTA ASYA

3r+

lanyordu 1. Stilize yapraklar ve gigeiler siislerin ekseriyetini teqkil ediyorlardr. Geometrik siisler bile gene stilize olmug ve riyazi manalanm kaybetmiglerdi. Geometrik siisler, nebati motiflerin ilnvesi ile mahiyetlerini kaybetmiglerdi. Bu sebeple, bazr Rus bilginleri, bu tipteLi Karahanh motiflerini "Nebath-geometrik" adr ile adlandrrmrqlardrrz. Bize giire, ilk Karahanh motifleri, Ana-

doludaki Selguk devri aEag eserlerindeki

Dllil trdrr

"tabla

.iglari" tezyinatrnr andrrryorlardrs. Bu motiflerle, Doiu ve Batr Tiirkistandaki aSag esederin stisleri ve iqleme teknikleri biiyiik bir yaki.hk giisteriyorlardr. Esasen Or ta-A s ya' da aEag igqilifiin giigebe Ti.irklere ait bir sar'attr. Bu a$ag tekniSi kendisini hem mimaride ve hem de keramik tczyinatrnda giistermiEdia. Bigpek (Frunze) biilgesinde bulunan bir taq stitfin, Karahanhlar mimarisinden bir parEap veya unsuru giistermesi bahmrndan btiyiik. bir ehemmiyeti haizdis Bu qekildeki taq siihurlara Orta Aryamn muhtelif btilgelerinde rastlanryorduG. Bu dikili stit0nun manasr ne idi? Dini bir ifadesi mi vardr? Aga$r krsrmlannda kemer geklinde bir siis bulunuyordu. Ortasrnda bir de madalyon miigahede edrliyordu. Daha sonraki dwirlerde, Ttirkistamn fuuhtelif yerlerinde, aSag stitfinlara rastlamak miimkiindii

Bk. Lev. 33,r1 Berngtam, MIA'.e6, s. r6r-r6e. Aynr ixer, s. r57 v.d. Ayttt eser, s. 165, ris. 7e.

{ Karfrla: Aynr eser, ris. 7e; SA,. IX,'s. S79, ris. ez. MlA, e6, s. r58, i Talas biilgesindekiAk-Tepe'de: P. lvangv, K uopmn o drcuus|tah 5

o urluvyah Talasa, Sb. S. F. Oldenburga, L.r r934i Sayram'da: M. Maswprosu o' Foislujdcnii pamyatnikoo draarclt dcrcryamoy afiitchnn, Sb. "Po Ticikistanu", Ta.gkent rgeT; Oburdan buluntusu igin bk. M. Andreev, Sb. "Po Tacikistanu", c. r i Qtulqus rrrlwrrunts da bois scalptl du Twlu*an occidcntal, AI, II, rgg5, t-2, s. 69 v.d. Gene M. Aidreev, Darcqtwma2a

son, l(

kolotma

v Mat4a, lGAlMK, IV, Tabl.

IIL

Muahhar agag siitunlar igin bk.

G. A. Pugagenkova, O nzmh &rcryamfi kolotmah XIV-XV oa. og. Twhcstdw, lzv, KazSSR, ser. arhitekturanaya, Nr. r; O hamanth kolomah k Tatassko2

hlint, Trudr

lYall

t<irgFAN, T.

II.

KARAHANLI

KULTUR(INONBA$LANGIg-ARI srs

Karahanh devrine ait pel Sok "gerat"; yani y"E lanba-a*a lan da bulunmugtu ?. Brurlann biltursa iipht"; * rindc bir tezyinat pilikasr bulunuyordu. (Lev. 33,e) Bu piHtalarda bol olarak l(arahanh dwir motiflerini gdrebiliyoruzs. $u ecerlerin topraktan olmalanna ra$men, onlara madent bir ga,til v.erilmek istanmigti 0. Ilatlar da gok keskindi. Esas giivdeye nazaran qok uzun bir gaga anziSi vardr.

-F nr"

ffiW@@l

#ru&ww&

ww @ffiffiw Lcvha 34

Karahanhlann baglangrg devirlerinc gdmlct siisleri.

-ait ganak

Efu ldtl Grifon ayaklan ile siislsnmig gamdanlar, Balasagun ve ;ddr rr Sukuluk'ta gok bulunmuqtu. Bunu Sasanilere adedenler de {E .irh yok de$ildir. Fakat bu gekildeki ha1ruan uzuvlanna ilk isltm eserlerinde de rasthyoruz.

? Berngtam, MlA, nq ris. 7a. Aym eser, aynr yer.

1 Ay"t eser, a 166. ro Raimlcri igin bk. SA,

bk. MlA, 16, s. r58, n.r-4.

IX,

Berngtam'm lcrrha$: Nr. 235-e39. Aynca

XVI

KARLUK $EHIRLERI W. Bartold, s. 15, (ZVARAO, r8g3-g4, Zapiski

O Hristiantsae a Twkcstana do Mongotskilt pniod, Spb., 1893, VIII); Otpt o poedzlc o Sreilnyu2u Azi.2u s naugqru tse!ru'

AN, VIII,

sâ&#x201A;Źr.-,

Spb., 1897, s.

39; rf

aopront ab yaakah

Sogdrsko i Toharskom, Sbornik "Iran", I, rge6, S. 36; Four studies on tlu history of Central Asia, Leiden, 1956, s. 8r; A. N. Bernqtam, Nckonru itogi

tro;

TyurgeSskie monett, artuohgQeskih rabot u Semirege, KSIIMK, r3, 1946, s. Ig4o; Arlwologigeskiy oguk Settanoy Kirgizli, Frunze, r94li -r MIA, r4, Noaq tip Tlntrgc.gskih mawt, Tyurkologigeskiy Sbornik, Arhitekturnqt rg5r,1 B. Denike, Iskusstuo Sredne.y Azii, M., rge7, s. s. z4 vd.; P. P. Ivanov, Materiah po ornamcnt Srcdrcy Azii, M. -L.,

TOVE,

II,

rg5o;

t6;

193g, arluologii kotlooint Isnk-Kulta, Trudr Kirg AN, III, 1957, s. roz-ro6; Izvestiya Sredazkornstarisa, I, Taqkent, 1926, s. IB-4e; III, r92B, s. re8: L. N. Kr-

zlasov, Rnskopki drewugo Balasaguna, Vestnik Mosk. Univ., M', ig53, tr, s. r5g; SA, rg54, g, s. go: Rabott Qulskogo ,arhaohgi'geskogo otryada u rgSg-s4 gg., KSIE, 26, rg1:,, B8-g6i lssledoaanilti na Ak'Besimc a 1953'54 gg.t Trudr Kirg. arh. -etn. ekspeditsii, II, I95g, s. 155-242; P. N. Kojemyako, Rannesredrcaekouu goroda i posclcni7a Quysko2 doli.nt, Frwver I959i A. H. Mar-

gulan, 'Iz istorii gorodou i stro2telnogo iskusstaa dreonego Kazalutana, Ahna-Ata, r95o, s. rzz; M. E: Masson, Izvestiya Sredazkornstarisa, III, Tagkent, rge8, s. z7r; Kratkilt ogerk istnrii iztqmila Srefuv1 Azii a drluologigeskom otno' gczid, Trudr SAGU, LXXXI, re, Tagkent, 1956, s. z3; OAK, t8g5' s. 75; OAK, IBB9, s. go; OAK, r8g7, s. 7r; OAK, 1889, s. 75, tr2i A. P. Okladnikov, ArtuohgQukie isslcdooania o Kirgizii, Vestnik AN, 1959, 9, s. 5o-55i Rabou Kirgizi,olt komplekxw2 arh.-ctwgr. ekspeditsii o 1953 9., SE, 1954, r, s. r53; N. F. Petrovskiy, K stata o Hristiantsae,o Turkestan, ZVORAO, VIII, r8g3{4, s. r5o; ESe zametka o stah V. Bartalda, ZVORAO, ibid., s- 354gSZ; fff<f.e, za pervry god ego deyatelnosti, Tagkent, 1896, s. +z; O. lSil,i.oorr, TynSrStki" truttcu, lJgeniya Zapiski In-ta Vostokovedeniya AN, 16, r95g,54t; A. M. $erbak, op., cit., s.57r; K ist. -Arh. izugmia Kazals' tana i Kirgizii, VDI, rg3Br. t:2' s. 2o+i M. A. Terentyev, O razoalini krcposti Tur*ul p Tokniahsbm zazderTrwdr IV, arh. sye,da,Kazan, t88+ X:IV; A I. Terenojkin, Arluotogigeskie rapedkc Qu a tgzg, PIDO, 1935, 5-6,3. I48-r4g; Z. Y. Togan, Balasagm, IslAm Ansiklopedbi, II,.s. 26g'272i On yedi lataaltt'yhri, Istanbul, 1934; V. A. Vasilye v , Proekt orogenia dolint. r. Qu o Sanircgenskoy oblasli, Spb., r9r5; N. Yadrinisev, Arluologi'geskie lzukaniya i otkritia d-ra Poyarkooa bliz Tokmaka, Zapisi<t AN, 52, z, Spb., 1886, s. I54-r5g; B. Zasrpkin , Athitekturnu pamyatnilci Sre&u! Azii, M., rgr8, s.

a84.

Gitktiirk devleti zanuuunda ve daha sonraki Karluk gagnda, Qu havzasr biiyiik bir iinem kazanmrqu. $unu itiraf

3r8

ORTA ASVA

etmek lizrmdrr ki, Eok eski devirlerden beri iskAn edilmiq olan konuqan ve Ti.irklerin So$dak dedikleri kavimdi. Sogdaklir," Ortaasyanrn btiyiik ticaret yollarrnrn gegti$i bu gehirlerde oturuyorlar ve kervancihkla geginiyorlardr. Bu gergeSi itiraf ederken qunu da belirtmek lizrmdrr ki, Qu havzasrnda Gtikttirklerden ewel kurulmug olan iskAn yerlerio gok az ve mahduttu. Gdkttirk devletinin kurulugu ve yi.ikseliqi ile bu biilgedeki mesk0n sahalar, birdenbire eskisi ile mukayese edilmiyecek derecede Eo$ahp biiyiidtiler. AEaSrda sralayaca$rmrz gehirlerde elde edilen buluntular, bize bu gerge$i kesin olarak do$rulamaktadrrlar. Soldaklann bu-qehirlerdeki mevcudiyetini . inkir etmek nasrl ilmi hakikatlere.aylan ise; G6kti.irk ga$rnda genig bir qekilde go$alan ve vadilere serpilen iskin yerlerinde, Ttirklerin bulunmadr[aru siiylemek de o kadar garip olur. Bu hususu yer yer giisterece!'imiz delillerle teyid edece$2. So$daklann Giilttirk ve Ti.irgegler iizerindeki tesirleri her zaman biiyiik olmuq ve_iki kavim arasrndaki miinasebetler de dostane olarak "devam etmiEti. Bu sebeple Goktiirk Kaganlarr, Bizansa giinderdikleri elqileri So$daklardan segmiqler ve Tiirgeg Kaganlarr da sikkelerini So[d alfabesi 'ile yazdrrmrglardr. So$daklar her bakrmdan giigebe Tiirklerin yerlegik lrayata gegmelerine )ol giistermig ve rehberlik etmiglerdi. VIIL asnn ikinci yansrnda, Karluklanir Qu havzasrna gelmeleri ile, bu btilgedeki ahAli daha da qoSaldr. Bu sebeple IX. ve X. asrrlarda, Qu nehrinin kollarr tizerindeki iskAn sahalarrnrn srklaqtrklanru g,iiriiyoruz. Karluklarrn yavaq yavag yerleqik hayata gegtiklerini ve ziraatgrhk yapmafa baqladrklannr giisteren kat'i delillerimiz vardrr. Qu vadiiinin yukan lrsrmlan, giiqebeler igin emsilsiz bir otlak tegkil ediyordu. Bu sebeple Karluklarm bir krsmr, bir mtiddet daha giigebe hayata devam etmiqlgrdi. Karahanhlar devrinde bile, Karluklann hepsinin yerlegik hayata ddnmelerine mini olunmug ve btiylece muharip kalmalan istenmigti. $ehirli ve giiEebe muharip Ttirkler, bu suretle Karahanh devletinin kurulmasr igin miisait bir zemin hazrrlamrglardr. Karahanh devletinin doSmasr ile birlikte, Qu havza.smdaki biiyiik gehirlerin etra{inda, bir gok yeni iskin yerlerinin birdenbire peyda olmasrru bu hazrihk devresine hamletmeiiyiz Kara-Hrtay istilisr, bu brilgenin hayatrnda

bu biilgenin yerlegik halkr, So$dga

KARLUK $EHTRLERI i

i; E.

IF r t

F l

319

talihsiz bir devir agtr ve bunun neticesi olarak Qu havzasrndaki ntifus, yava! yavaq azalmaSa baqladr. Kara-Hrtay dewinden zamarrnilzz gelen eserlerin saytst da gok azdtr. XII. aur sonunda, iskin yerlerinin biiytik bir go!'unlufunun hayatr sona erer. Buluntular, bu gergesi bize kesin olarak do$rularlar. rz59 da buraya $elen Qinli bir seyyah da, Qu havzasrmn inhitatrna iqaret etmig ve bir gok harabelere rastladr$rru kaydetrniltir. Bu sebeple, W. Barthold'un da dedi$i gibi, Timuriler qa$rnda, Qu havzasrnda qehir denebilecek bir iskAn yeri kalmamrqtr. Bu biilge, Tiirklerin gelmesi ile parlayan ve gitmeleri ile de stinen tirremli bir medeniyet sahasrdr. Agpara gehri, Giikti.irkga$rndad.a tinemli bir rol oynanul ve Qinliler burasrm A-gi-pu-lai, Islim co$rafyacrlarr ise Asbara adr ile adlandrmr$lar& 1. Qu vad'sinin en batrdaki gehri olan bu yerden, yollar Taraz'a giderdi. Islim co$rafyacrlarrrun eserlerinde, Agpara'run batrsndaki Kiilin ve Mirki gibi Karluk gehirlerinin adlan da geger. Fakat bu yerlerin, gimdiki harabebelerin hangilerine tekabtil ettiklerini tabii olarak bulamryoruz. $ehir, Qu nehrinin.Aspara kolu iizerinde kruulmuEtu2. Gtiney ve batr tarafr nehir ile gevrilen gebrin ig kalesi, baghca tig btiltime aynlmrg ve kalenin tamanu hendeklerle tahkim edilmigtir. Elde edilen buhurtulara gilre, gehir Gdktiirk ga$rmn sonu ve Ttirgeg devrinde biiytimefe baqlamrg, Karluklar zamamnda da en btiytik Eeklini almrgtrr. Giiktiirk ga$rndan ewele ait eserler ele gegmemigtir. VIII-IX. asra ait keramikler ve diSer eserler, Balasagr:n buluntulan ile yakrnhk giisteriyorlardr 3. Kayrnda gehri, Aqparamn do$usunda, Carh'Kayrnda suyu yakrrundadrr. lg kalesinin btiyiikliigti, 6oxrgo m. dir. Etrafi su hendekleri ile gewilmigtir. Gtiney'doSu tarafinda biiyiicek bii de havuz izi vardu. 19 kalenin drytnda ise, eski iskAn yerlerinin izleri giiriiltir. rg,4r a. ve 1954 5 senelerinde

r E. Chavarrtres, Documents sltr hs Tou-kiue

Occidtntaut,

s' rol W'

Barthold, Die alttrakitctun lwchifun nn dic Arabischen Qgll'cn, s. 17, n' 7; Tomaschek, WZKM, III, r88g, s. ro6-ro8: Barthold, Otget, s' r8-4t' s Bern;tam, MlA, 14, s; 24 vd.; Pl. III, l. 8 KojemyaLo, Aynr esr., s. 84-88. { MIA, 14, s. ro3, Pl. 18. 6 Kojemyako, Aym esr., s. 88; Barthold, Ot1ct' s' t8'

ORTA ASYA

Ruslar tarafindan kazl yspllryak araqtrnlan qehirde, bilhassa Karluk Eaf,ana ait pek qok ganak Eiimlek bulunmugtur. $ehrin hayatr Gitktiirk qaSrnda, yAni VII. asrrda baglamrg vc Karluk ga$rnda, X. asrr.ll sona ermigtir. $iE-Tiibe veya Niizket, kayrnda'nrn d.o$usunda, Kara-Baltr suyunun tizerindedir. Bu qehri Rus bilginlerinden A. N. Berngtam, Arap co$rafyacrlanmn eserlerindc bir Karluk gehri olarak adr geqen Niizket gehri ile birlegtirrniqrirG. Bu ayniyetin sa!'lam ve ilmi esaslara dayanmamrg olmasrna raimen, okuyucularda tarihi bir bilgi ve tasavvur uyanduabilmek igin, qehirleri eski adlan ile beraber yazmaSt faydah giiriiyorvz, $ehir, Karahanhlar zamanrnda yaprlmrg olmasr Eok muhtemel, iE. iEe iki biiyrik surla Eewilmiqtir. Surun iq hsmr o zamarrbir ziraat sahasr idi 7. Bu sebeple pck gok kanal izlerine de rastlanmrgtrr. Bu kanalldrr besleyen iki de biiytik havuz gtirtiliir. 57ox465m. btiytikltigiindeki ig kalc, baghca iki lasrmdan meydana gelmigtir. IE kalenin giiney batr kciqesind.e bir saray bulunmu$tur 8. iqinde Zerdigt dinine ait eserlerin bulunmasl, bu sarayrn Soidaklara ait olduSunu gristermektedir. Bu saray Grikttirk ga$rna, yani VI-VII. asra aittir. $ehrin inkiqaf ga$r, XII. asnn baErdrr. Burada, Karluk devrinde ancak giiEebeler yagryordu e. Bununla beraber gehirde, Karluk Ea$r kerarni$ne de rastlanmrghrro. Kara.Baltr ve Ak-Su nehirleri arasrnd.aki kervan yolu i.izerinde, bir Eok kervansaray ve kiigiik Eehir harabeleri d.e bulunmuEtur. Bunlar iginde en ijnemlisi, bugiinki.i Rus kiiyii Poltavka yakrnrndakl6ittt. Qanak giimlekler, daha ziyade IX-XII. asra ait bir 6zellik giisterirlerdi. Bu iskAn yerinin Karluk devrinde kurulmuq olmasr muhtemeldir. Bu )erin az do$usunda, 56 x z5 m. btiytiklti$tinde kiigiik bir ig kalesi tulunan o

MIA, t4, r)24, 76. $ehrin

pilAnr igin bk. Trudr Inst. Ist.,

r36.

? Kojerhyako, Aynr esr., s.

MIA,

Zg.

r4.

s Hudfrd al-'Alam, (Minorsky terciirnesi), s. 79.

Kojemydko, s.

rB3-184.

tt Ay* or., ,. izz-rr5. tt Ay* â&#x201A;Źsr., s. r22-r25, Pl. 29.

1958,

e E

KARLUK $EHtRLERI

M. S. GOKTUR.K

vI. VII X

A,gpara

Kayrnda

gir- Tiibâ&#x201A;¬

KARLUK

VIII: I)L

KARA-

HANLI

XI.

XII

XIII:- XX.

Poltavka

Ak-Ba;-At

Ak - Su (Belovod)

Aleksandrovka

Harran - Cqvan (Ak - Tepe)

Tolek Ak - Tepe (Sretensk)

SUKULUK

CUL (Cil-Ar*)

,Alamedin vadisi Qumrg

Novo - Pokrovsk

KLYUqEV

'KISMIqI ffakahil)

SARIG

KRASNO-REqENSK

Ak- Tepe (Stepinsk)

Tunuk

'-x

-T-* Cumgal

$ird:rL. - Bck

( l:rlcln'ar

I'okuz - Tarav

At - Baq

ccdvel

.,,.:.:..iF

x--

{

r,-KARLUK $EHIRLERININ KRONOLOJIT CnoVnr,l

XTII

&s-,"#. -i:

o;*vz $nntnr,nnl

M.6.

EFTALIT

Altrn - Tege

Tokay - Tc,pe

XII.

XTI -

II. Qaplah- Tepe

XIV.

SUTKENT X

Ak - Tepe

OKSUZ

Kavgan- A-ta Artrk ?epe

Buzuk-Tepe

SARDASI

Ak- Tepe

xv.

X X

Kuyruk- Tepe

SIGNAK.

SAVRAN

x.*

N{ir - Tepe

lSkan

gornak- Tgpe

Sadrk -

Ata- Tepe

Quy - Tcpe

kan

xvI. .XVI.

>.1

x\.

XI\;,

XIV.

Kar:i,plr:t - fept: rrvan

-'fepe

(

cedvet

X X

Bayrr - Kum

XI.

Qaplak-Tepe

HANLI

Prga[gr- Tepe

KARA:

KARLUK

s. IV.I M. VIII. IX. .IV V.VI VI VII

Otrar

QOKTURK

Ir-- ()e;Lt )EHIRLERININ

KRONOLOJIK CEDVELI

*"t

KARLUK $EHIRLERI

32t

:l :l

il hi

bir harabe daha vardrr. Burasr da X-XII. asra ait bir KarlukKarahanh rib'atr olmahdrrrz. Bilhassa bu biilgede, insanlann atlarla birlikte gomiildii$ii, Gdkti.irk ga$rna ait gcigebe Tiirk mezarlarr bulunmuqturrs. Bu yerin kuzeyinde, Ak-Bag-At adh yerde, So$daklara ait eserlerin yanrnda, Karahanhlann baglangrcrna ait eserler yanyanz giiriilmtigtiir. Htilisa edecek olursak, burasrnrn da Gtlktiirk ga$rndan itibaren isk6.n edilme$e baqlandr$r anlaqilrrra.

Ak-Su ve Sukuluk nehirleri arasrndaki btilgede de oldukga srk isknn yerleri giirtiliir. Ak-Su'nun hemen dofusundaki kervan yolu iizerinde,rusqa Belovod, .yani Ak-Su adrnr tagryan genig duvarlarla Eevrilmiq kiiEiik bir kale, Griktiirk ga$rnrn baqrnda kurulmuq ve Karahanh devrine kadar devam etmigti 15 Buluntulara gcire qehir krsmr, Gciktiirk ve Karluk Ea$rnda kurulmug olmaLydr. $ehrin duvarlarr su hendekleri ile tahkim edilmrgtir. Ak-Su qehrinin do$usundaki Aleksandrovka adlr yerdeki kfigiik kale kahntllarlrG, Kara-Hrtay mezartlT. ile budist Qin eserlerini ihtiva etmesi bakrmrndan bir <inem tagrr. Burada Karahanh qa$rna ait qok miktarda ganak gdmlek bulunmugturr8. Bu yer de'Giiktiirk Ea$rnda kurulmugtu. VIII. astrdan iince iski4 edildiSi Ei.iphelidirle.

Harran-Cuvan gehri, Islim co$rafracrlannrn eserlerinde gegmektedir. Ak-Su nehrinin do$usunda, falen AkTepe adrnr ta$yan oldukga geniE bir harabe, bazr bilginler taralindan eski Harran-Cuvan'la birlegtirilmek istenmiEtirm. Bir surla eevrilen qehrin ortasrnda, bir sarayla bir havuz bulunmuqturer. Bu buluntulara giire, burasr da Gtikttirk gairmn

MlA, t4. s.25, roe; Kojemyako. s. r37. ls MlA, 14, s. ror. 14 MIA, 14, s. ror-ro2. 16 MIA, r4, s. 98; Kojemyako, s. 97-99, Pl. r3. ls MIA, 14, s. Kojemyako, s. Pl. ro.

98;

95-96,

MIA, 14, s. 98. 18 MIA, 14, s 98; Ak-Su'da bulunan yazrtlat igin bk. Berngtam, KSllMK, 17, rg47. r) Bernptam, Istoriko-kulturnoc prosloc, s. zt. 20 MIA, t4, s. 2+i Kojemyako, s. 99. 2r MlA, r4, PI. IV, 3. 17

Orla

Aqa, zt

ORTA ASYA

VIII. asrrda kurulmuq ve XI. asra kadar yeri olmahdrr. iskAn bir devam etmig Tolek adh harabe, Ak-Tepe vc Ak-Su'nun epey kuzcyinde, Ak-Su ve Sukuluk nehirlerinin kavga$r tizerinde kurulmuqtur2z. Bu biilge, Karluklarrn siiriilerini yaydrklarr otlak yerleridir. Harabeler, zamarumtza kadar az tahrip edilmig olarak gelmigtir. Qu havzasrrun kuzeyi, giineye nispetle oldukEa geg zamanda iskin edilmigtir. Bu yeni iskin hareketlerinio Karluklarrn yerlegik hayata tedrici olarak geqigine hamledebiliriz. Buluntulara grire, IX. ve X. asrrlarda kurulan bu gehir, XII. asra kadar yalamqtr. Karahanhlar devrinde yaprlan duvarlar, nehir kavqafrnr da iginc almrqtr. son devirlerinde,

Kuzey lr;rsmrnda ise ziraat yaprlmrq sahalar vardr. Ak-Tepe harabeleri - ki Ruslar Stepinskoe derler-, bilhassa drg duvarlanna bakrlacak olursa, oldukga biiyiik bir qehir manzarasr giisterir? Bugiinkii Kazakistanla Krrgrzistan arasrnda bulunan bu qehir, kryrsrnda kuruldu$u Ak-Su nehrinden kanallarla su ahnrnak suretile sulanabilen genig bir ziraat *.hurrr,r sahipti. IE kalesi gok kiiEiiktiii. Oyle anlaqrhyor ki Karluklann yerleqik hayata gegmesi ile, IX. asrda kurulmug ve XII. asnn iqinde de insanlan bafindrrmrg, sonra boEalmrqtr. $ehrin ve kalenin inqa tarzt , Balasagun ve $iq-Tepe gibi Qu havzasr qehirlerine benzemektedir. Sukuluk gehri, adrm sa$ kryrsrnda bulundu$u Sukuluk Eayrndan afu. Zamammrzda iE kalesinden ve drq duvarlanndan pek az bir hsmmrn kalmrg olmasma rafmen, yaprlan sistemli kaztlar.sayesinde burada elde edilen buluntular, Orta Asya medeniyet tarihine iinemli faydalar sa$lamrqtrrza. Biz, bu kitabrmrzda, Sukuluk buluntularrna btlytik bir bir tinem verdik (bk. s. r7o). tevhalanmrzda, Giikti.irk ve Karluk dEvrinin So$daklanna ait figiirleri, ossuariumlan, Doiu Tiirkistan sanatrrun bu b<ilgedeki tesirlerini giisteren numune eserleri ve motifleri hep Sukuluk'daki buluntular iEinden segtik (Lev. go-33). Bilhassa Giiktiirk galrnda btiytime$e ve geliqme$e baqlayan bu qehir, r8 Kojemyako, s. t r$-rzz,Pl.26,e7; Trudr Inst. Ist.,4, 1958, s. I42; ts Kojemyako, s. rI4-lrB; Trudr Inst. Ist., aynr esr., s. I3g. 3a Berngtam, MlA, 14, s, g3Ag7; Istoriko-kult. proghc, s. 23.

KARLUK SEHIRLERI

Giiktiirk, Karluk, Karahanh kiilt{irlerinin birbirlerini

323

nasrl

takip ederek inkiEif ettiklerini sinesinde tagrd{r eserlerle- bize safha safha giisterebilmektedir. Karahanh devrinde Islim kiiltiiriiniin, giiEebe Ti.irklerin san'atrndan insan ve hayvan figi.irlerini nastl attr$rnr ve veni bir EiEekli Ti.irk tezyinatrmn ,ris,l m.ydana geldi$ini gene hep Sukuluk buluntulart ile anhyabiliyoruz. Sukuluk yakrnrnda Karluk ve Karaharth Ea$rna ait kiigiik bir iskin ycri daha vardrrts. C u t gchri Isldm co$rafyacrlarrrun eserlerinde geqer. Barthold, bu qehrin adrmn TiirkEe "Qiil" kelimesinden geldi$i kanaatrndadtrzd. Bu qehre'Cil-Arrk'da denir2?. Cul'un bugiinkii Piqpek yakrnlannda olmast Eok muhtemeldir. Bazr Rus bilgin' leri, Piqpek'in batntndaki Qola-Kazak hatabeleri ile birleqtirmek istemiqlerdir 28. Bu birleqtirrne tabiidir ki nihayet bir tahminden ibarettir. Qola-Kazak kalesi, iq ve dtg kaleden meydana gelmigtirze. $ehrin etrafi genig bir zitaat sahast ile gevrilmiq ve bu saha drq duvarlann iginde kalmrqtrr. Surlar iginde, Qinlilerin Tang siililesine ait paralar ele geEmigtir. Giiktiirk g.grrrdt, VII. isrrda kuruldu$'u anlaqrlan bu gehir, XII. asnn iEine kadar devam etmiq ve ondan sonra bogalmrgtrr. Alamedin suyu, Piqpek'ten kuzeye do[-ru akar. Bu su iizerinde de Karluk devrinde iskan edilmiq bazr yerler gtiriiliir. Bu kiigi.ik qehirciklerin de, ktiglik birer kalesi ve etraflannda da ziraat btilgeleri vardt 30. Alma-Ata'ya giden iinemli yol buradan aynlrrdr. Bu sebeple Karluk devrinde, bu yol tizeri de iskin edilmiqti; Bu qehirlerden en iinemlisi Qumrq idi. Qumrq btilgesinde, biiyiiklii kiigi.iklii dtirt harabe vardrr31. Bunlann hepsi de Karluk gaSrnda kurulmuq, Karahanhlara 2t Kojemyako, s. I58. Pl.

65.

"zr Ayru

esr,, aynr yer. Minorsky, Aynt esr., s. 292'

t8 Berngtam, MlA, I4, s. e5 vd.; arhcologigcskil ogcrk Seuermy Kirgizii. Frunze, Ig4l. gs MlA, I4, Pl, III, e; Koemyako burasrnr Klyugev adr ile adlandrnyor.

Kojemyako, s. rt5 vd., pl. 3o. sl Kojemyako, s. rIr, t37-r4r' P. P' Ivanov, Trudr Inst. fst', Kirg. AN, III, rg57, s. roz-ro6; Terenojkin PIDO 1935 5'6 s. 139. .so

ORTA ASYA

ait iskAn yerleridir. IX.

asrrda kurulan bu kasabalar, XII. asudan sonra terkedilmiqlerdir. Bilhassa Qumrq adr ile anrlan bir harabenin surlan, qok muntazam bir diirtgen.geklini..arzeder. Gene d6rtgen qeklinde yaprlmrg olan ig kalesi de, aErlan su hendekleri ile iyice tahkim edilmigti. Novopokrovsk diye, rusga adr ile anllan ve Piqpek'den Tokmak'a giden yol iizerinde bulunan bir harabe, Giikttirk ga$rnda kurulmug olmakla beraber, bilhassa Karluk dewi iqin tinemli eserler ihtiva qtmekte idi ee. Bu yerin yalanlarrnda Gciktiirk ga[rna ait, riliilerin atlarla beraber giimtildiikleri giiEebe TUrk mezarlanna da rastlanmrqtrs, Karahanh devrinde de rinemli bir merkez oldu$u anlagrlan bu gehirde, uygurca yazrlarsa ve arapga yazrlmrg miihiirler ele gegmiqtirs5. $ehrin, etrafi burglarla siislenmiq, dik diirtgen geklinde bir kalesi ve yat:rnlannda da, muntazam bfu qekilde aqrlmrq kanallarla'sulanan bir ziraat b6lgesi vardt. Sarrg, bugtinkii Piqpek'in do$usunda, ruslann KrasnayaReEka (Krzrl-Su) dedikleri gehir harabesidir. Kasaba bir oba igine kurulmu! ve giineyi tepelerle gevrilmiqtir. X. ve XI. asrlarda yaprlmrq olan bu surlar, z km. kadd.r bir uzunluktadrr. Kalenin iE krsm4 aralan duvarlarla aynfan baEhca iiE biiliime biiliinmiiqtiirs6. .Gdktiirk gafrnda, gehrin gi.ineyinde atefperest So$dak'lar oturuyorlardr. Bu sebeple aynr yerde bir So$dak saxayl da bulunmugtu. Bu sarayrn iEindeki mezarlarda, iiltilerin kemikleri Zerdiiqt dinine giire ossuariumlar iqine konmugtu 8?. Buluntulara balalusa, tepeler VI. asrrdan itiba. ren iskin edilme$e baglanmrqtr. Fakat asrl qehrin kuruluq tarihi, VIII. asra, yani Giikti.irk qa$rnrn sonuna ve Ttirgeq clewine rastlar. Sangorn giiney batrsrndaki bir kervansarayrn iEinde, Karahanh htikfrmdan Arslan Han'a ait sikkeler bulunmtrEMIA 14, s. go-gr j Kojemyako, s. ro7-r'rr, Pl. rg; Trudr, 4, r47; Barthold, OQet, s. zo vd. 38 MIA, 14, s. 9r. 8a Berngtam, Noou epigrdQeskie nahodki iz Semirc7ya, EV, II, s. 36 vd. 85 A. I. Terenojkin, Aym esr., s. r4o. vd. $ MtA, 14, s. ro-r4, Pl. VIII; Kojemyako, 7r1 Terenojkin, Aym esr., s. r4o vd. s? Sang Ossuariumlarr igin bk. MlA, r4, s.34; Barthold,, O4ct, eo. SI

r958,

l I

I 1

I I I

l 4

I i :

KARLUK

$EHIRLERI

s2s

tur. Kervansarayrn yapr tarzt Karahanh devri ile ilgilidir. Aynr yerile, iizerinde Uygurca el yazrlarr bulunan

piEmig

toprak parqalarr da ele gegmiqtir Sarrg'da bulunan bazr miisliiman mezarlarrnda, hali giigebelerin tilii gtimrne adetlerinin- cAri olduklarrnr gtiriiyoruz. Bu mezarlarda iiliiler, s'lis eqyala.rr ile birlikte gdmtilmti$erdi 3e. Bu da bize giisteriyor ki Karahanhlarln resmen islApiyeti kabul etmiq olmalanna ra$men, halA eski an'aneleri halk iqinde 38.

*"?*iit

eehri, Yaka-Kent veya Krsmisi adr ile de amlrr. Qu nehrinin iizerinde kurulmuq olan bu qehir, oldukga genig surlarla qevrilmiqtir 40. Evler umumiyetle sama.nh kerpigten yaprlmrgtr. Burada bulunan en ijnemli eserler, VIII. asra ait bir Tiirgeq parasr ar ve Gcikttirk Ea$rna ait diiz kaplar, bronz bilezikler, d9mi1 brqaklarlardrr. Yakahg'da ategperestlere ait topraktan yaprlmrq insan ve hayvan figiirlerinin de bol olmasr, buradaki.-So$dak kolonisinin kesif oldu$unu bize giistermektedir a2. Gitkttirk ga$'rnda kurulup inkigAf eden bu Eehir 48, Timuriler dewine ait eserleri de ihtiva etmekte idiaa (s. 169). Burana qehrinin adr, arapga minare kelimesinin lftrgrzca telAffuzundan ibarettir 45. Burana'da bir gok islAmi abide vard.rr a6. Islimi abidiler burada eserimizin konusu igine girmemektedir. Nedense Karluk ve Grikttirk ga$ura ait eserlere rastlayamamaktayn. Bu sebeple Burana'mn, Ka,rahanhlar devrinde kurulmug bir qehir olmasr gok muhtemeldir.

Balasagun, Kaqgarh Mahmud'un Kuz-Ordu veya Kuz-Ulug adr ile andr$r meqhur qehirdir. Biz burada yalnrzca ss Bernqtam, (J2gurckaya epigrdika Scmiregta, EV, 3s

MlA, t4, s.

XIII. ro $ehrin pilim igin bk. MlA, 14, Pl. III, 4r MlA, 14, Pl. XXVII, r. $ MIA,'14, Pl. XVII, e-5.

II; MlA,

PI.27.

46-47, Pl.

fs Berngtam, Arluologigukiy ogerk s. 83-84. 41 MIA, r4,.s. 27, ' a5 Burana igin bk. Z.58. Togan, lslam Ansiklopedisi, II, s. 169 vd. {E Bu abideler igin bk. Berngtam, Arluologi4askiye pamyatniki Kirgizii, M. .L., rg5o, s. 4z; i:illA,, 14, tt1' BaSnya Burana, Frunze, 19146; Barthold, Ot4ct,s.

ro-4r; N. Yadrintsev, Zapiski AN, 5e, e, r886, s, t54-r59; PTKLA. 4z-4li B. Denike, Iskusstw Sredn. Azii, s. r5 vd.

1896; s.

ORTA ASYA

326

Balasagun'da bulunan, islimiyetten iinceki devirlere ait eserleri Ti.irk kiiltiir tarihi bakrmrndan kymetlendirece$imizden, gehrin genel tarihi ile ilgilenmeyece$iz 47. Balasagun'un, Tokmak gehri ya&rmndaki Ak-Pegin harabeleri ile aym olabilecefini i]k defa W. Barthold ileri siirdii a8. Biri diSerinin valumnda, Biiyiik ve Kiigiik Ak-PeEin ad: ile amlan bu harabeler, bir gok bilginler tarafrndan ziyaret edilmig ve kazrlmrqtu 4e. Balasa' gun qehrinde, difer Qu havzasr kasabalannda olduf'u gibi, Giiktiirkler, Karluklar ve hatta Karahanhlar devrinde genig bir SoSd kolonisinin yaqadr[rnr gtiniyoruz. Kaggarh Mahmud bile, Batasagunlulann So$dga ve Ttirkge konugtuklanu yazmaktadr 50. Bu sebeple, Balasagun Eehrinin kiilti.ir hayatr tetkik edilirken, Soidaklarrn mevcudiyeti de nazan itibare ahnmahdrr. Di$er yandan, Eehrin Qine giden ticaret yolu iizerinde bulunmasr sebebile, bilhasa Gitktiirk qa[,rnda, Buda dinine mensup ahali de burada yaqryordu. Balasagun, bir kag defa Qin hakimiyeti altrnda da bulunmugtu. Aynca KaraHrtay devletinin merkezi olmasr sebebile, Ka.ra-Hrtay'larrn geligine kadar, bir Miisliiman-Tiirk qehri olarak inkigif etmig iken; Kara-Hrtay'Iardan sonra, Uzado!'u'dan gelen dinlerin, ve ktiltiirlerin istilisrna u$ramrqctr. Balasagunun gegirdi$i bu tarihi dewelerin rqrfrnda hareket etti$imiz takdirde, bu gehirdeki Tiirk kiiltiirii ile yirbancr unsurlan birbirinden ayrmamrz' gerekmektedir. Karabalgasun'da bulunan her eser Tiirk kavmi ile defil; ancak tarihi ile ilgilidir. gtinkii bunlan yapanlar Tiirkler.de$il; onlan idare edenler Ttirklerdi. Tiirgeg Kaganr'larrna ait paralann qekli Qin, yazrldrklarr alfabe SoEd ve dili ise Tiiqkge idi. Bu paralann go!'u da Balasagun'daki .Buda {? Balasagun'un giizel II, s. a6g-e7e

bir tarihgesi igin bk. Z. Y. Togan,

lslam

Ansiklopedisi,

s W. Barthold, otgct, Zapiski AN, ser., I, Nr.4, Spb., 1897, s.'39Kooprosu ob yz*ahsogdiskoi Toxarskom, Sbornik'llran", I, 1946, s. 36. 4a1 40 M, E. Masson, lzv. Sredazkomstarisa, II, 1918, s. 17; A,,1. Terenojkin, Arhzolagipskic razacdki, PIDO, 1935, 5-6, s. r48-r49; Berngtam, Arh. ogcrk Seucrn. Kirg., Frunze,.r94l; MlA, 14, igso; L. Krzlasov, Vest"iL MGU, rg53, 5o

Divan,

3o,

rr, s. r59 vd:; SA,

rg54, 3, s.9oi KSIE,

XXVI,

1956.

,//

KARLUK $EHIRLERI

327

mabedinde bulunmuqtu 5r. Bu durum bize, dili ve kendrsr Tilrk oliin Ttirgeg Kagantnrn, So$dak ve Uzakdo$ulu olan tebaalarr ile ne kadar anlaqmrq ve onlann tesirleri altrnda kalmrg oldu$unu giisterir. Gene aynr Buda mabedinde, tamamile Orta-Asyadaki gdgebe Ttirklere mahsus silihlar ve tiirlii aletler ele geErnigtir 52. Orta-Asya qehirlerindeki giinltik hayatta bu eserlerin yeri yoktu. $ehirlilerin aletleri, gekil ve tip bal:rmrndan tamamen ayn idi.'Bu giiEebe aletlerinin burada ne igi vardr? Bundan anlaqrhyor ki, yavag yavag yerleqik hayata girme$e hazrrlanan giigebele/in, qehirlilerle stkr temaslan vardr. Balasagun, Do$u Ttirkistan'daki budist medeniyet ve san'atla, Batr Tiirkistan'daki ate$perest ki.iltiiriin ortaslnda kalmrq ve her iki ilemin medeniyet unsurlarrnr ke4dinde toplamrqtr' Meseli, Giiktiirk gairna ait, Balasagun'daki Budist Mabedinin gatlsrnrn a$agtan olmasr ve mabedin geirel pilini, OrtaEaS Qin Budist mabetlerini hatrrlatrr. Aynr mabedin inga tarzr, blok taqlar ve tu$la koyma gekilleri ise, Batt Tiirkistan'daki Zerdiigt mimarisinin izlerini taqrr. Balasagun'daki budist an'ane yalnrz bir mabedin varh$r ile yetinmemiql sonraki lslim mimarisine de tesirler yapm4trr. Meseli aym mabedin kubbe geklinin, IslAm kiimbetlerinin prototipi oldu$unu iddia eden Rus bilginleri vard,rr s. Gerek G<ikttirk ga$rnda ve gerekse KaraHrtay'lar tarafindan Balasagunda yap.trrrlan budist mabetIerinin inqa tarzlarr, pencere gekilleri vs., qok muhtemel olarak Tirmiz Eehrindeki, XI-XII. asrrlara ait islim abidelerine de tesir etmigti 5a. $ehrin umumi pilAm, doSuda ig kale ve batrda da Eehir krsmr olmak iizere, baghca iki biiliimden meydana gelmiqtiBu pillnin heyeti umumiyesi, Gtikttirklerin son devrinde ve Karluk Eafrnda geligmigtir. Surlar, bilhassa Karahanhlar 5r Balasagunda bulunan Tiirgeq paralan igin bk' O. I. Smirnov, Ugeniya Zapiski Vost., 16, 1958, s.54r vd.; A.'M. $erbak, Aynr yer, s. 561 vd.; Bu hususta tenkide Jnuhtag Krzlasov'un fikirleri igin bk. Trudr Kirg. arh, -etn. exspedisii, II, rg5g, s. 196. :bk. s. 62 Krzlasov, Aym esr., s. 2I5, res, 44. 58 Aym esr., s. rB8. 5a Srednel

lslAml abideler igin bk. B.

N. Zasrpkin,

Arhibkturnu pam2atniki

Azii, M., r9a8, s, 277 vd,; aynca bk. Krzlasov, s. r98.

ORTA ASYA

328

devrinde daha da geniElemigtirt'". Yukarrda adr igcqen, Goktiirk ga$rna ait budist mabedi, Balasagun'un giindy batrsrndaki bir tepede bulunmugtu, Ayt t tepede Karluk keramiklerine de rastlanmqtrr tu. lE kalede, 76o senesine ait Qin paralarr ve V-X. asrrlara ait her tiirlti buluntular elde edilmiqtir. $ehirde ve ig kalede Eok muntazam agrlmrq caddeler de giiriilmtigtiir. Gokttirk gaSrna ait Nestori lurrstiyan mabedi ilc daha muahhar devirlere ait, Stiryani alfabesi ile yazrlmrg Tiirkqe kitabeler, gehrin dofu krsrnilannda bulundu$una giire, burasrmn Hrnstiyan mahallesi olmasr ihtimal dahilindedir. Kara-Hrtay dev' rine ait iskin yerleri de gehrin do$u duvan kenarrnda olmahdrr. Qi.inki.i bu dewe ait eserler hep do$uda bulunmugtur. Hiilasa edecek olursak, Balasagun'daki bizimle ilgili eseller, V-XIII. asulara ait idiler 5?. Bu qa$larda, Balasagun'daki gehirli kiirtiiriini.in yanrnda, bol miktarda gtigebe eserlerine de rastamak miimkiindti. Ktiqtik Ak-PeEin adr ile amlan kiigfik qehii harabesi, Balasagun'un z km. kuzey batrsrndadrr 58. Burasr daha ziyade Karahanhlar devrine ait bir iskAn yeridir. Elde edilen buluntular, yalmz,ca X.ve XII. asrrlara aittir5e. Ge4e Balasagun'un yalunrndaki, Ruslann Eski Pokrovsk dedikleri harabelerde d.e Giikttrk Ea$rna ait eserler bulunmugtur 60. Kasabantn geliqme gaS, Karahanhlar devrine tesadtf eder. Bunlardan baEka aym biilgede Karahanhlara ait daha bir gok harabeler mevcuttur.

Talas'da Karluk ga$r buluntulan Karluklarrn Qu havzasrna gelmeleri ile, Talas vadisinin en btiytik gehri olan Taraz'daki Islim ktilttirti, Karluklann giigebe ile an'aneleri milcadeleye .ballamrgtr. Taraz gehrinden dofluya gidilince, Karluk tilkesi ve Kiilan, Mirki gibi Karluk 65

Muahhar surlar igin

Kojemyako,

Aynr eser., s. Aynr eser., s. tg2.

s. 76. ?2.

ot Aynt eser., s. r3z. 'o Aynr eser., s. I33.

bk.

Kojemyako, s.

72,

fig.

KARLUK

$EHIRLERI

329

gehirleri geliyordu6r. Gene aym sebepten olacak ki, Taraz'a = "Karluk Kaprsr" adr verilmiqti oa. Igt bu gitgdbe Karluklann varhklarrndan dolayrdrr ki, TaL,as vadisindeki $arvaghf adh harabede, IX. ve X. asrrlara ait eserliFa'rasrnda bile pek az islAmiyet izlerini tayyan buluntulara rastlanmrqtrr6s. Taraz qehrinin iginde de, Karluk ve KarahanJrlara ait keramikler bol miktarda giiriilmiiqtiir. Bilhassa bu devre ait bir testi oca$r tetkike de$er6a. Yukarr Talas vadisindeki Hamukat, Atlah, Cuva-Ttibe, May-Ti-ibc; vadinin yukarrstnda $elci, Susr, Kul ve Tekabket, Karluk kiiltiirii ile ilgili buluntu yerleridir65. Gcikttirk devrinden beri, gerek-Talas ve gerekse Qu vadilerindeki Sof'daklar arasrnda, gi.inliik hayatlarr ile ilgili ktiltiir farklan qok azdr 66. Bunun gibi, bilhassa Karluk Eafrnda her iki'btilgedeki giigebe Tiirklerin de ktiltiir ayngmalan pek tinemsizdi. Buna mukabil Taraz'daki mimari tarzr ve keramik san'atr, islAmiyet dolayrsr ile Batr Tiirkistan'la srkr ba['lar kurmug ve Qu havzaslndan ayrrlmrgtr. Ancak Karluklarrn islimiyeti kabul etmeleri ve Karahanh devletinin kurulmasr ile, Talas ve Qu havzalan arasrnda bir kiiltiir birli$i kurulabildi. Fakat bu birlik, Karluklara ait bahsimizde de stiyledi$imiz gibi, yalmzca IslAm ktilttirtintin lehine neticelenmedi; aynr zamanda giigebe ve Do$u Ti.lrkistan'daki Ttirk ktilti.irti de Karluk kaprsrm, yilni Taraz'r altp Islim iilkelerine girdi.

Tanrr dallarrnda Karluk buluntulan Kaxluk dewine ait iskin yerleri, yalntzca yrrkarrd"a eydrfrmrz guhavz:l$ndaki gehirlerden ibaret de$ildir. Isrg-giil'tin batrsrndaki Cargelan gehri de, hem Gokttirk ve hem de Karluk ve Karahanhlan iginde banndrrmrg bir qehirdi6?. Isrg-giil' . . tr Berngtam, Kiilin ve Mir'ki gehirlerini Qu havzasrnrn batrsrnda bulunan bazr harabelerle birleqtirmigtir. Fakat bu nazariye kuwetli delillere istinat etmemektedir: MIA, 14, s. ee vd, 62

Minorsky, Aym esr., s. II9.

!3 Rempel, Trudr [nst. Ist. arh. ietn., I, 1956, s.69. 6{ Ratsevig, Aynr yer, s. 76-83. c5 Berngtam, VDl, 2, g, rg3g; .MIA, r4, s. 15. 86

Barthold, Four studies, MIA, e6, s. 97-98.

s. 83.

33o

oR'fA

ASYA

tin batrsrndaki Cumgal qehri, bilhassa bulunan qantik ve qiimleklere bahhrsa, XIXII. asulara ait bir qehir olmahydr o*.

Onun doffusundaki Aga$r-Barshan harabeleri, VI. asrrd-an baqlamak suretile, XII. asrln sonuna ,kadar biitiin kiiltiir katlannr agrk olarak ihtiva .etmekte idi. Daha Giineydeki At-Bag biilgesinde de Karluk gehirleri vardr6e. Bilhassa Nann nehrine diiktilen At-Baq suyr ili Arpa sulan arasrndaki yerlerde , Karluklara ait iskin sahalarr oldukga srk olarak giiriiltir. Bu bOlgedeki Karluklara ait en iinemli buluntu yeri, $irdak-Beg'dir?o. Cergetal'da da iinemli Karluk kurganlarr bulunmuqtur?l. Daha batrya Sidecek olursak, bugiinkii Kazarman yakrnlarrndaki Qaldrvar kalesinin de geliqme devri Karluk ga$rdrr?z. Bu iskin yerlerinin qoSunu Giikti.irklere ait bahsimizde izih ettiSimizden, burada teferruat iizerinde daha fazla durmayaca$rz (bk. s. r 7z). Bilhassa Balasagun ve Tokmak

gibi yerlegik Karluk merkezlerinin giineyinde vc Isrg-gdl'tin batrsrnda bulunan yaylalardan, Krzart, KoEkor vc Cuvan-Ank vadileri, g<igebe Karluklarrn yagadr$r biilgelerdi. Bu dolaylardaki Karluk kurganlarr, bir nev'i Gtikttirk kiilti.iriini.in devamr mahiyetinde olduklarrndan, her iki dewi birbirinden aytrmak oldukEa giiqlegmektedir. Bununla beraber, Kiik-Bulak kurganlarrndaki X-XII. asrrlara ait buluntulan, Gcikttirk qa$rndan kesin olarak ayrrabilmekteyiz?3. Gcne IsIg-giil'iin bitrstnda, Qolpon btilgesindc, Altrn-Arrk kurganlan arasrnda da, Karluk mczarlartna rastIanmrq?a ve Qolpon'un az kuzeyindeki Koqkor'da da tinemli Karluk eserleri elde edilmiqtir. Muhtelif bilginler tarafindan ziyaret edilen vc Orta-Asya killtiir tarihinde Eok meqhur olan Koqkor veya KoEkar ?.5, VI-IX. asrrlara ait g6gebc Ttirklerin tinemli bir buluntu yeri idi. 6E

Aynr esr., s. 98. Aynr esr., s. Ioa. ?o Aynr esr., s. ro3-ro8. ?1 A, K. Kibirov, l-rudr Kirg. ?2 Aym esr., s. 98. Ge

Aynr esr., s. 76. ?{ Aym esr,, s. Z5 vd.;

Kogkor'da yaprlan

Kibirov, Aynr esr., s.65. ilk tinemli kazr, A. M. Fetisov'undur:

.Ras-

za rSgr g., Spb., r8g3, s. rog-r17; MIA, 16, s.68 vd.; En yeni kazdarigin bk. Kibirov, Aynr eser., s.69vd. kopki-a Semiregenskolt oblasti, OAK,

KARLUK SEHIRLERI

33r

Qu nehrinin kollanrun kaynaklannr aldrklan da$lardan

biri olan Susamrr silsilesi buluntulan, gerek G0ktiirk ve gerekse Karluk qa$rnda, giiEebe Tiirklerin siirtilerini yaydrklan da$lar iizerinde elde edilmeleri sebebile, hususi bir iinem tagrr lar?6. lri-Su kryrsrndaki bir tag ninenin yantnda aErlan diirt Karluk mezannda, iiliiler kerpigten yaprlmrq bir btilme igine konmuE ve iskeletlerin baElarr da kuzey yiiniine yerleqtirilmiqlerdi. Mezann kerpiEle cirtilmesi, bizq Qatkal ve Qu havzasrndaki giiEebe Karluk mezarlannr hbtrrlatmaktadr??. Kerpiqle ryezar yapmak adeti biraz da heniiz yeni yerleqmiq Karluklara mahsus bir an'ane idi. Bundan anlagrltyor ki, iiliilerin hali gdqebe adetlerine giire gdmiilmelerine ra$men; mezarlarr gehirdeki yapt tarz:u..a uyularak kerpigten yaprhyordu. Susamrr daglanndaki Tunuk gehrinin de bir Karluk iskin yeri oldugu anlagrlmaktadr?8. 6oox6oo m. biiytiklti[iinde bir kalesi olan Tunuk, Iri-Su nehri kenannda kurulmul ve etrafi da genig bir zfuaat sahasr ile gevrilmiEti. $ehrin, XIII. asra kadar insanlan barrndrrdr$r anlagrhyor ?e. Bu izahattan da anlaqrhyor ki, Giikttirklerin yaylasq olan Susamr, Ti.irk gafrndan itibaren iskin edilme$e baqlanmrq ve $ingiz istilisr ile de boqalmrqhr. Qatkal silsilesi, Fergana'nrn kuzey batrsrm baEtanba.qa kaplayan bir yayladrr. Aynr adr taqryan ve Talas ile Qatkal da$lanm birbirinden ayrran vadi de, Gitktiirk ve Karluklann stiriilerini yaydrklarr bir yerdir. Qatkal'rn kuzeyinden akan ve Qatkal suyunun l:ryrsrndaki Tyuzagu, Qatkal'rn kollanndan Ak-Su iizerindeki Aygrr-Cal, Bile Qatkal vadisindeki Qaar-Tag,. Qukurcak, Sahk-Bulak gibi buluntu yerleri, yalnrz Karluklann de$i180; Gitktiirk ga$rna ait giigebe Tiirk kurganlanm da ihtiva eden yerlerdir. Bu biilgeden gegen ve Tann d.a$lan ile Fergana'yr birbirine baflayan tica.ret yollartnrn da, gtigebelerin buralara srzmalarura yardrmr olmuEtu.

A. K. Kibirov, O ukotatrth itogah arlwohgi4cskiy obsledoaaniya SuTrudr Kirg AN, Inst. Ist., l, tg55, s. rz8. zz MlA, 14, s. 34i Kibirov, Arluologigukiltc pamyatniki. Qatkala,Ttudr Inst. Yizrka i Lit., Kirg AN, 5, rg55. ' ?8 Kibirov, Aym esr., s. r34. ?o Aym esr., s. I35. .?6

samtra,

Kibirov,

Qatkal, s. r7-a8.

ORTA ASYA

332

Qatkal'rn kollanndan olan Qakmak-Su'yun. }:ryrlarr, giigebe Tiirk kurganlannrn gok bulundu$u biilgelerden biridir 8r Burada da Giikti.irk qa[r ile Karluk mezarlarr birbirine kanqmrq bir vaziyette idi 82. Rus bilginleri de bu mezarlarrn, buralarda siiri.ilerini otlatan Gitktiirk ve Karluklara ait oldu$unda mi.ittefiktirler 83. Karluk mezarlannd,aki ganak ve gtr*. lekler, Gciktiirklerinkine nazaran'daha inkigif etmiq bir durumdadular. IX-X. asra ait Qatkal buluntularr, Qu vadisindeki Karluk. eserleri ile de benzerlik gtisterirlers. Karluk kurganLannrn yanmda, Karahanhlara ait mezarlar da bulunmuqtur. Bu btilgede, bilhassa Karahanhlar qafrnda bir gok yeni iskin yerleri kurulmugtu. Bunlar arasrnda, Uy-Bulak, QangarHan, Ki.ilbes-Han, adlan burada zikredilmefe de$er yerlerdendir.

sl MlA, 26, s. eoz-lo6; Kibirov, Aym eser., s. e8 vd. 8r Kibirov, Aynr eser., s. 36 vd. 88 Aynr es!.r s. 37i Berngtam, SA, XI, 1949, s. 367, s{ Kibirov, Aynr eser., s, 47. .

XVII. E. l. Ageveya, K istnrii izugmi2a artuologigcskih pamyatnikoa vcdncgo Dai. lzv, ANKaz, ar.h., 2, Ig5o, s. r35-r4e.(QimXent'ten Qili vc Karatav'a kadar buluntular hk.); Ageyeva ve G. I. Patzevig, /storii osettlih poselmii i gorr)doa yjwgo Kazahslana, Trudr lnst. arh. i etn., T. 5, arh., rg5B, s. g-aro; Ageyeva i L. Y, Malovits, !iv. KazAN,arh;,2, lc4cnila Sir

r95o; W. Barthold, Otgct o poczdke u srednyu2u Aziyu s tuugno selltu t) r8g?94 gg., Zapiski Akad. Nauk, Spb., ser. B, r, r8g7; Dogadka o proSlom Otrara.,

3; A. N. Bernttam, Pam2atniki stainz Talasskol dolint, Alma-Ata, rg4l ; Problcmt drcanqt islaii i ctnogcneza Tuj' nogo Ka4lutana, Izv, KazAN, h, ry152; E. K. Betger, rospis staQami zamelkam po nrheologii i isbni Sredney Azii, Turkesnskie Vedomosti, 4! Apr. Turkestanskie vedomosti, igoo, nr.

A. P, Fedgenko, (anctki. o slcpi Kvtl-Kun lzv. Turkestan. otd. XII, Igte, s, e42i'8. M. Florinskiy, Arheologigeskiy Muzey Tomskogo lJniversiteta, Torlxk, rB93; A. K. Geins, Sobraniz likratunth tradoa,'ll, $Pb., 1898, s. 225, z6e, 266; V. D. Gorodetskiy, rBTo;

Russk. geog. obg., z,

lzv. Turk. otd. Russk. geogr.

ob9., Tagkent, Bli.jalsic zailagi arluologigcskogo izugmia Kazalutanq, Alma-Ata, I93o, s. g; G. B. Grigoryev; Kauttgi-Tepc, Taskent, rg4o; Jiaopisnaya Ros;i1ta, Spb. X, 1884, s. rr33; V.. D. Jukovn Arfuotogigeskie nob$udmiyo na trqsse Botsogo Fdgaiskogo Kanaia, Izv. UzbAN, Ig4o, Io, s. z5; V. A. Kallaur, Drctnic mcsttusti Aulie-Atinskogo tuzda na arluologii $imkcntskogo Uezda,

15, rg22, s.99-ro8;

drcanem karaoanrmm

Kastanye,

B. N. Grakov,

puti

Dreunosti

iz Tarag, P.TKLA, g, Tagkent, t9o4, s. r-9; I. A. Kirgi*oy slepii i Orcnburgskogo kra2a, Trudt Orenb.

ug. arhiv. kom., 22, Orenburg,

Igro; K. A. Klare i A. Qerkasov,

DTcanlt Otrar i ruskopki, proi4edmltc a ra2oalinah cgo a rgp4 g., PTKLA, IX, Taqkent, rgro4, s. rg; V. A. Kolosovskiy, I/ Karatovskih gorah $imknbskogo ucala, PTKI-A, VI, Tagkenq rgor, s. Bg-gZ; P. A. Komarov, O

N. V.

Kovalev, OstatBaroldayskihpismcnah, PTKLA, X, Tagkent, I9o5; tlreonqt kultna a guah.Ala-tau $imkentskogo wzda, Turkatanskie vedomosti 19o6,46; P..P. Lerh. Arhalogigcska2a pezdka u Turkstanski kray a 1ff 7 g.; Spb., Arlwlogita*ir. isshdoaaniya o Tuiluslanskonz krca tdâ&#x201A;Źl7 g., OAK, za 1867 g., Sbp., 1868; N. Lrkogin, Dogadka o proSlom Otrara,Twr-

r87o;

kestanskie vedomosti, 1899, 94i Ogcrk arhcologigcskih izukariy a Turkestans- kom krae, SAVr'1896r: 6, s. r:j3'; 9i s. I-26 ; t, Ya. Malovitskayz, Tamdiniki2 kurgannty nogilnik,'Izv,KazAN, l, tg5o;67, s. rr9-I2tI A. H. Margul an, Osedbe poschniya VIII-XilI w.na scacrnih skhnah Karataa, lsv. KazAN, I, 1948,46, s. rog.rt5! M, E. Masson, Slarry Sa1nam,. lzv. sredazkomstarisa,

: I

i:\ I

I F

! t.

Tagkent, 3, rg28, s.2g-42i Matzch2, Haea Ahnudc Taseui,Talkent, Ig3o; Monetnte naltndki, Materiah uzkomstarisa, 5, T4gkent, I933,.s. 18; OAK, za r8B8'g., Spb,, r89f, s. 44; OAK za r8g8, Spb., r9oo, s. 78; OAK za rgoo, Spb., rgoc, S. rz4; N. P. Ostroumov, Arluologigcska2a fuczdka a

334 sclcnie Mamaraky,

oRTA ASYA PTKLA, IV, Tagkent, I8gg, S. rIg-Ig7; P.

tffi

g., Spb., 1868, s. 59-6r; G.

Patino,

Patsevig, Otgetob aft, razaedkc a Cuaalinskom ruyow fujwgo Kazahslanskolt oblasti a rgSg g-, lzv. KaTwkestanskil kray u

t, tg&, 46, s. 9e:97i.PTKLA, IV, Tagkent, I8gg, s. It8:tg7: E. T. Smirnova, PTKLA, III, r8g8, s. 178; PTKLA, II, r8g7, s. r-r4; A. O. Rudnev, /abroymry ugohk, Turk, Vedomosti, Igoo, s. r5; -, FTKIA, V, rgoo, s. 57:62; -A. A. Spitsrn, lz kollo*idy Imparatnrskogo Ermitqja, Zapisli otd. Russ. i Slav. Ru.$*. arh. obg.i $pbi; r,.VIII, tgoB, S. 4g-zSB; S. P. Tolstov; Coroda Guznar'SE, rg47, g, s.'66; A: Yu. Yakubovskiy, Razualint Stgna*a, Soob. GAIMK, II, rgeg; s, 1i.g.

zAN;

X. asrda, Sirderya'mn sa$ ve

sol $ahilleri, Kara-Tav'rn

gi.ineyi O$'uzlarla mesk0ndu. Bu biilge , Gtiktiirk Devletinin kurulmasr ile geligme!'e b.aglamrg ve niesk0n yerlerin ,sayrsr birdenbire artmr$tr. Karluk gafirnda, y'ani VIII. asnn sonu ile IX. asrda biisbiitiin biiytik bir inkigffa mazhar olan bu btilge, btiytik o$uz kitlelerini barrndrrabilecek sayrda qehir ve kiiylere sahip olmugtu. Bu O$uz i.ilkesini, biilgelere ayrrarak ve eski qehrrlenni birer birer incelelecl$iz :

Otrar

(Yangr - Kent) btilgesi

Otrar biilgesindeki ha.rabelerin d.urumunu, tarihin gidigi iginde rakamlarla hiilisa eddcek olqryak, kqrgrmrza giiyle enteresan bir netice grkar: VII. asrrda, yani Gdktiirk qa$rnda, Otrar biilgesinde ro mtistahkem kale vardr. VII. ve IX. asrrla,l arasrnda bu kalelerin.sayrsr 14 e grkmrqtr. X. ve XII. asrrIar arasrnda isen bu btilge biiyuk bir inldqif devresine eriqmiq ve kale sayrsr z4 e yiilselmigti. XIII. asuda inhitat devri baglamrq ve iginde insan yagayart yalntzca 4 meskfin yer .kalmrgtr. Aynr btilgede, X-XII. asra ait 13 kervansaray tespit edilmig iken; XIII. asrrda bunlardan ancak iki tanesinin haliikirda oldu$u giirtilmiigtiir. Bu rakamlar bize giistenirektedir ki, bu biilge Kara-Hrtay devleti.nin kurulugu ve bilhassa Qingiz istilisr ile bogalma!'a ytiz tutniugtu. Bu yerlerden bzzrLan, XII. asrrn sonlannda, insanlar tarafrndan terkedilmig ve bazrlarr da zamanrmrza kadar btiytik veya kiigilk birer iskin yeri olarak gelmiqti. Bu bahsimizin konusu, yalnlzca X-XI. asra kadar olan devre iEindeki buluntulardr. Otrar ge\ri, O$uzlar devrinde, Yengikent veya Yangrkent adr ile amlmakta ve OSuz Yabgu'lannrn kryla$rm tegkil

ft' Yt' ? ,:

oGuz

$EHlRl,ERl

335

etmekte idi 1. Bu Sâ&#x201A;Źhir, Etftatitler gafrnda gok iinemsiz bir iskdn yeridir. Burada daha iincekirdevirlere ait buluntular ele gegmemigtir. $ehrin inkigif devri, V. ve VIII. asrrlar drasrna, yani

Giiktiirk ve Ttirgeg gaSrna tesadiif eder 2. Otrann 4oo x 3oo m. bi.iyiiklilgtinde bir iq kalesi ve oldukEa da'genig duvarlan vardu. $ehirde, gimdiye kadar ilmi bir kazr yaprlmamrytrr. Br3-BrB dc .drap istilisrna u!"rayan gehir, X. asrrda tekrar inkigif etmiq ve iiyle anlaErllyor ki, en mes'ut devrini Karahanhlar zamanrnda ya$am$ttr. Mogol istilisr srastnda u$radr$r feliketin izlerine hali rastlamr. Kervansarayrmn temellerinin.ne zaman atrldl$r heniiz tesbit 'edilememiitir. Otrar qehri, muhtelif yiinlerden bir Eok bilginler iEin enteresan bir tetkik konusu teqkil ctmiEtir

Altrn-Tepc harabeleri, Otrar gehrinin 7 km. kuzcy bahsrnda bulunur. g5ox5oo m. bi.iyi.iklii$tinde bir drq duvara ve IooxI6o m. lik bir de iq kaleye sahiptir. Iq kale bir tcpe tizerinde kurulmuqrur. tlk katlannda, Eftalitlerden tinceki devirlere ait eserlcr de bulunmuttur. Bu iskin yerinin kurulug tarihi, Tiirk qa$rndan evvelki devirlere aittirr. ' Tokay-Tepe, Ouar'rn i3 km, giiney dofusunda ki.igtik bir iskAn yeridir i. Arrs nehrinin Sirderya'ya diiktlldii$ti yerde vc Arrs'rn sa$'kryrsindadr. Surlanmn btiyiiklii$i.i 38oXe8o m. dii. Nehirden ahnan'sularla, gehrin etrafi hendeklerle tahkim edilmiqtir. Kalenin ortasrnda sunri bir tepe vardrr. Bu gehrin de temellerinin qok eski olduSu ve Harezm'clen tiirlii kiiltiir tesir'leri aldr$r, elde cdilen buluntulardan anlaqrlmaktadrr. $ehir X. asrrda da mevcuttu. QaplaklTepe adr ile anrlan iki qehir harabesi tanryoruz. Her ikisi de Otrar ovasrndadrr, Birincisi Otrar'rn ro km.. batr' snda6 ve ikincisi ise gene Otrarln r5 km, giiney do$usunda ve r laruk Siimer, X, Ytryttde O$ualar, s, r35. e Ageyeva, Trudi lnst. arh. i dtn., 5, arh., 1958, s. 8o. s Otrar igin- bk, K. A. Klare, A. Qerkasov, PTKLA, IX, s. I3 vd' Barthdld, FrIKLA, IV, s. l7l; K. A. Klare, Dreonil Otrar, s. tg vdMtinakagalar igin bk, :Bernptarir, Problemt &evvq htmii vs. , s' 87. a Ageyeva, Aynr eser, s. Bo. o Aynt eser, s. Bg, Pl. 95. o Aynr eeer, s. 88, Pl, 94.

ORTA ASYA

336

Arrs suyunun saf luyrsrndadrr?. Birinci harabede, X. asra ait buluntular ele gegmigtir. Buluntulara giire, burasrnrn bir rib'at ve askeri garnizon olarak kullanrldr$r anlaqrlmaktadu. Ikinci harabenin temelleri Eftalit devrinde atrlmrq ve Islim istilisr ile tinemini kayb'etmiqtir. Bununla beraber burada da bazt miisliiman mezarlarrna rastlanmrgtrr.

Altrn-Tepe, Otrar'tn I km. kuzey batrsrnda bulunan bir

dik diirtgen geklindeki xsoo m. dir8. Eftalitler qafrnda kurulmug ve Giikttirk ga$rnda geliEraigti. O$uzlar dewinde burastnrn mesk0n olduSu biraz gi.iphelidir. ki.iEtik

gehir harabesidir. Muntazam

drg duvarlannrn bi.iyi.ikliiSii 95o

PrEakqr-Tepe, Otrar'm 4 km. giineyindedir. Bir tepe iize-

rine kurulan kalenin etrafindaki ova, Ans nehrinden :ah{ran karnllarla sUlanmrgtr e. Rus aragtrrrcrlin bu kanah , muazzam (majistral) olarak vasrflandrrmaktadrrlar. Elde edilen bulun. tulara giire bu gehrin Karluk ve OSuz Ea$rnda mesktrn olduSu anlagrlmaktadrr.

Siitkent ve $ardarr biilgesi Siitkent ve Qardan biilgesinde, Giikti.irk qa$indan itibaren giirtilme$e baglanmrgtu. X. ve XII. asrrda, bu btilgeharabe 9 ler en parlak devirlerini yagamrglardr. r r harabe ve 4 kervansaray kahntrn hep bu deweye aitti. l XIII. asrrda, meskfin yerlerin sayrsr B e ve kervansaraylannki ise z ye dtiqtii.

' Stitkent,' taruirmrg .OEu-, Eehirlerinden biridir r0. Siitde ktigtik olmak iizerc, duvarlarla biri biiyi.ik ve di$eri kent'te, gewilmig iki harabe vardr, Araltmcilar tarafindan, bunlardan btiytiftine Siitkent I ve kiiqii$iine de Siitkent II adr veri]ir. Sir deryamn sol luyrsrnda buluiran biiyi.ik gehir, goox8oo m. btiyi.iklii$iinde bir kaledir. Burglarla ve kahn duvarlarla EevlilmiEtir. Surhnn kuzey batrund.a, qok gtizel tahkim edilmiE bir iE kalesi vardr. Gerek ig kale ve gerekse drg surlar, su hen? Aym eser, s.

fu, PI.

36.

Aynr eser, s. 83, Pl. a9. Ayn eser, s. 84, Pl. 34. 'ro Faruk Sumer, Aynr eser, s. r4l; Hudid al-'Alan, s. rr8.

oguz

$EHIRLERI

337

dekleri ile muhafaza edilmigtirtr. Siitkert II ise 24ox2oo m. btiytiklti$tindedir. Duvarlan da gok kalrn olarak yaprlmrEtrrlt. Elde edilen bulwrtrrlara giire, (arluk ve OSuz ga&nda geniE bir gekilde iskin edilen gehir, zamammrza kadar SJtni$tir. O$uzlardan sonra Siitkent civannda terkedilmig harabeler de vardr.'Bunlardan bir kagrm burada kaybdetmlfi faydah buluyoruz .

Bayrr-Kum, Si.itkent'in

km. kuzeyindedir rs. goo x2o<)

m. biiytikli.ikteki kalesi, gift duvarla tahkim edilmig ve duvar. lar arasrndam da genig bir hendek gegirilmiEtir. Iginde aynca mtistahkem bir ig kalesi de vardrr. Gtiktiirk qa$rnda kurulan bu iskin yeri, en parlak dewini IX. ve X. asrrlarda ya$amrt ve bundan sonra gehirde hayat sona ermigtirl{. Ak-Tepe, Stitkent'in e5 km. yahnrnda ve Sirderyanrn yataga iizerindedir. 3fu x z6o m. btiytiklti$tindeki ;ehir, VIII. ve X. asular arasrnde insanlan banndrrmrq ve ondan sonra bogalmrgtrrls.

Oksiiz, Bayrr-Kum yakrnrnda ve Sirderya krysrndadrr. Iki tepe iizerine kurulmug, ig ve drq kaleleri vardrrls. Bu iskin yeri qok eskidir u. Bununla beraber Karluk, OSuz ve Karabanh devirlerine ait buluntular, ewelkilerle mulayese edilemiyecek dericede goktur. $ehir zamantmrzda da iruanlan banndrrmaktadrr:

Kavgan-Ata, Oksiiz'iin 25 km. kuzey batrsrnda ve Balta-Krrl adh yerded;rta. Qok eski devirlerde, bir tepe tize. rine kur-ulmug ve duvarlan gok tahribata uEramrgtrr. X. asuda parlak dewini yagayan gehir, XIV. asrrda da iinemli bir yerdi. rr A. O. Rudnev, PTKI-A, V, s. vd,; Ageyeva, 57

rt Ageyeva, PI. 6o.

s r2,rPl. 59.

'r Rudnev, Turtestamkie vedomosti, s'. r5 vd; PTI(I.A, V, s. SZ vd. Aynca bk. A. P. Fcdgenho, lzv. Turk. Otd. R,islr. Geogr. Ob., 2, XII, s. a4a.

Ageyeva, s. rt2, Pt. 6r. Aym esr., s. rr8-rr9, Pl. 58. ro Aynr esr., s. r23, ft. 03. 1? Berngtam, Problemr, s. 84 vd, b Rudnev, PTKLA, s. 57 vd.; Ageyeva, 15

r2S, Pl. 64. One

Aq, n

338

ORTA ASYA

Artrk-Ata, Kavgan-Ata rr*'ro km. kuzeyinde, Ak-Kul adh yerdeditle. Bu qehir de,. bilhassa X. asrrd'a geliqm\ ve Ti. murlular zamamnda da iinemini kaybetmemiqti, Buzuk-Tepe, Artrk-Ata'mn yakrmndadrr. Buluntular, kV, agriarde de var olduSunu giistermektedir. Qardarr, Siitkent'in g -iineyinde ve Sirderyanrn sol sahilindedirs. Bir tepe iizerine kunrlmqt olan phir, 3lox24o m. bii)fokliig{indeki drg ve r4oxl2o m. lit bif i9 kaleye sahiptir.

bu qehrin X. ,rt

kalenin, duvarlan arasrnda_.su duvartarla tahkim edilen 'tepe bir vardir. lBuldntular, VIII. hendeii ve ortasrnda da 21 ve X. asrrla,ra aitti $ehir, zamarumrzi kadar gekgigtir' Ak-Tepe, Qardarr:nrn t6 km. ya}mrnda ve Sirderya'nrrl yata[,r iizeiindedirtt. Vaktile Sirderyadan ahnan sukula ig lateiltr etrafi EewilrniEti. Buluirtular, IX' ve XI. asulara ait idiler.

$ift

Kgta-Tav {Karaguk)rn giineYl O$uzlann meqhur yaylasr Karaguk, yani blgunkii Kara-Tav silsilesinin guneyr ile :Sirderya arasrnda, G<iktiirk qa[rna ait ba6hca tig ismn yeri vardr. VII. ve IX. asrrlar ara$rnda, bu biilgedeki gehirlerin'adedi r I e yiilselmiqti. X. ve XII. asrlarda, gehirlqrin sayrsl g a diiEerken, yeni olarak 4 kervan$arayln yaprldr[r giiriilmektedir. XIII. asuda, inhitata doiru giden artlk kervansaraylar da kaybolma$a baEladr ve bu biilgede, -asrdaki canh hayat izleri yeva$ yqvat siliur-neie ytiz ve X. tuttu. Kara-Tav bolgesi de bir gok'bilginler tarafrndan ziyaret edilmi$tir ". Srgnak veya Kaggarh Mahmud'a giire Su$nak ryhri,' Ogqzlann meqhur kasabalanndan biri idi 2a. Bir qok bilginler lo Ageyeva, s' t26, PI' 6S' 'o Z. V. Togan; Twk iti hdritast.

P, Fedge nko, /ametk*, A geyeva, s. lt6, Pl. ss"

2r A..

s-..242

vd'; Ageyeva, s. it7,

P.l' S6'

!8 Bibliyografyamzdaki A' K. Geins, P. P'' Lerh, A. O' Rudnev, V. A. Kologovski.y, A. Itr. Margulano A. N. Berngtam'tn eserlerine bakrnrz.

Didmii

Ugil il-Tiirk,

B. A'talay terc.,

s. 47r.

oeuz $EHIRLERI

tarafrnd

ret edilen bu qehir

s, bugi.in

33e

Sunak-Ata denilen

Qiyli ve Ttimen-Ank arasrndadr. $ehir, baqhca bir ig kale ve bir dc genig surlardan meydana gelmiEtir. Ig kalesi, 2T1xgzo nr, ve drq duvarlarr ise 65o ve 4oo m. biiytiHi.i$iindedirs. Eftalitler devrinde de meskfrn olan bu gehir, Giikti.irkler devrinde qok geniqlemigtir. Gdkti.irk ve Tiirgeg ga$rna ait buluntular, biiytik bir yekffn teqkil ederler. Asil inkigif ga!r, Mogol istilisrndan sbnra olmug ve duvarlarr yeniden tamir edilmiEti. Savran da, Kaggarh Mahmud'un Sepren dedigi OSuz gehridir 27. Srgnak qehrlnin gtiney do$"usunda bulun4n Savran, Sirderyamn sa$ sahilinde bir tepe iizerine kurulmug ve Boo:< 55o m. btiytiklti$iinde bir surla qevrilmiqtir 28. Sur, burglarla si.islenmig ve qehrin iki biiyi.ik kaprsr hali yerinde durmaktadrr. Surun etrafi da su hendekleri ile gevrilmiEtir. Buluntular, bilhassa Srgnak'la btiyiik bir benzerlik giistermekte ve bu iki qehrin tarih boyunca hAli miinasebette bulund.uklanru izAh etmektedirler. Giikttirk gaErnda kurulan qehir, OEuz'Ea$rnda qok inkigaf etmigi. .

ii"' ; i :r 1.

::. a

l L

:.-

F. F

t i

Mir-Tepe, Savran yakrnrnda, surlarla gevrilmiq, kiigiik bir iskin yeridir. Elde edilen buluntular, X. ve XI. asra airtir 2e. lqkan, Yesi (TUrkistan) qehrinin a5 km. kuzeyinde, AtaBay adlr b<ilgededir. Burasrnr, Makdisi'nin $agilca.n adr ile ,andr$r Eehirle birlegtirmek isteycnler olmuqturso, Fakat bu birleqtirmeler nihayet bir tahminden ileri gidememigtir. Igkan, Savran'la Yesi arasrndaki kervan yolu iizcrindedir. Kiiltiir bakrmrndan $avran'a ba$h olan bu yer, buluntulara gcire, X. asrrda ve Timuriler devrindc mesk0ndu. $ornak-Tepe, Savran'rn B km. yakrrunda, diirt kriqe, . kiigtik bir kaledir. Buluntular azdrr ve iyi tarihlenememigtir. Kalcnin yaprhq tarzrna bakrhrsa, burasr bir O$uz gehri idi. .

s5 Bibliyogralyamrzdaki'

1u miielliflerin eserlerine bakrnrz: Barth-

old, Kallaur,- Kastanye, Lerh, Yakubovski. 28

Ageyeva, s. 96, Pl.

38,

r? Faruk Si.imer, r\ynr eser, s. r47. - 28 Savran hakkrndaki en ili rapor: P. Lerh, lrh. Poezdka, B. M. Florinskiy, Arh. Muz. Tomsk. Univ., 1893.'

lx A. K. Geins, Sobr. Lit. Trud., II, s. r6e

t/ E.

,, f. 4' ts

E r-

I E'

Ageyeva, s, roz, Pl.

4o.

vd.

ea-23;

ORTA ASYA

Sadrk-Ata-Tepc de Savran'rn yakrntnda idi. Gdkttirk gairnda geliqmig ve XI., :XII. asrilara kadar insanlar! igind.e banndrmrgtr. Bu yer, O$ualarrn 'Karnak Eehri ile birlegtirilmek istenmigtir0r' Iskin yerinin kiisiikliig'tine bal<rlrsa' Karnakla' aynr olmasr az muhtemeldir. Yesi qehri, Kara-Tav'rn gi.ineyindcki cn iincmli O{uz qehirlerind.en

biridir. Gitkttirk

Ea$rna

ait izlcrc pek rastlan-

mamaktadrr

Quy-Tepe, Yesi'nin B km. gilneyindedir' Buluntular,

IX. vi kI. tst.'ait

eserlerd.ir. Bu gehrin sulama kanallarr da qok meghurdur3z. Surlarr srk olarak yaprlmrg, burglarla stislenmiq ve ig kalesi de bir tepe iizerine kurulmugtui-

Ikan

harabeleri de, gene Yesi'nin yakrnrndadrr. Orta' biiyiikliikte bir kalesi vardrr. Ikan'rn hemen yarundaki. YanrAsar harabeleri, daha cski bir tjzellik gtistermekte vc burada Eftalit dewi eserlerini bile bulabilmelrteyiz. Karaspan-Tcpe, B5ox6oo m' btiytikli"i$tindc, kahn surlarla qewilmiq, iinemli bir iskAn yeridir. Ortastnda, sun'i bir tepe iizerine kurulmuS iq kalesi vardrr. Surlaun iginden bir kanal geger ve qehir iginde b?zr hlaw;r, izlerine de rastlanmrqtu. Ele gegen buluntular, bilhassa IX. ve X. asrlara aittir, $ehrin XIV. asra kadar devam etm\tir33.

-byrtt

Cuvan-Tepe, kiiltiir katlarr bakrmrndan Karaspan'Tepe'ye qok ben"ei. Cuvan-Tepe, oldukEa iyi araqtrnlmrq ve bir iok kaztlar yaprlmrgtrr ?a. Marrlayev biilgesinden olan bu qehir, daha ziydd" frfi.al kiilttir Eevresine aittir. Sayrarntla Taraz arasrndaki gehirler

Sayram qehri, O$uzlartn srmnnda id.i35. Busebeple Sayram'r bir O$uz gehri olarak kabul edemiyoruz- Bununla beraber, sl Ageyeva, s. ro4, Pl.

4e. ' t* Aynr â&#x201A;Źsr., s. 94, Pl. gZ. * Aynt esr., s. ro8, Pl. 48. ' .Qa Ageyeva, G. tr. Patzevig, Otget o rabotah, s. 33-6o; N. Ostroumov, PTKLA, IV, s. I. a5 Hfrdud al-'Alan, s. 3lr-3r2; Faruk Sumer, s' I34'

..:_.

i5EL

oduz

$EHIRLERI

g4r

gerek Kaggarh Mahmuds ve ger'ekse lstam Cogtafracrlarrs?, Sayram'da Eok miktarda giigebe've yerlegik Tiirlilerin yagadrklan hakkrnda qahidet etmektedirler. Bu sebeple Sayram biilgesinin dc lcsa bir arkeolojik tasvirini yapmayr faydah bulu-

yoruz. Muhtelif Ea$larrn ktilti.irleiini kendinde tgPlaYan bu qehir38, Gitktiirkler zamamnda biiyiimtiq ve Samanilerin eline gegmigti te. $ehrin Giiktiirk ga$r buluntulan haklcnda, qimdiye kadar yazrlmrg bir aragtrma vokturao. $imdiki Sayram kalesinin tasvirini de kitabrmprn konusu drErnda buluyoruz al.

Bulak-Koval adh kalede de, IX. ve XII. asrrlara ait iinemli buluntula^r ele geqmiqtiraz. Burasr, Ak-Su nehrinin sahilindeki Man-Kend yakrnrndadrr.

sol

Turtkul-Tepe, Ti.il-Kubas yakrnrndadrras. Burada da IX. ve XII. asra ait Karluk ve Karahanh keramili bulunmugtur

a{.

-Cuvalin

biilgesinde, iig gehir harabesi vardrras. Evliya -Ata ve Cambula yalm olan bu harabelerden birincisi, Giiktiirl ga$rnda kurulmuq ve X. asrrda geligmigtir. Oldan sonra-ikinci qehir iinem kazanmrg, Karluk. ve Karahanh dewinde geliqmiq-" tir. UEiinci.i gehir ise, XI. ve. XII. asrrda biiyi.imtigtiir. Biitiin bu qehirler, Sayram ile Evliya'Ata arasrndaki kervan yolu

iizerinde idiler.'

3s Diuanii e7 Hudfrd 3s

Lilgat it-Tiirk, I, s. 3o. al-'Alam, s. IIg.

W. Barth old, Istmia

kulturno2

jizn

sr S'amani devri buluntulan igin bk.

s, e3 vd. {o Berngtam

Probl.cmt,

73,

Turlscstana,

tofuglafii starogo Salnama, s. I5I-r7o.

Ageyeva, s. I3I, Pl. 68. 6er.; s. r33-r54, Pl.'69" aa Aym eser,, s. r38, Pl. 73. {5 Aynr eser., s. r38-r4r. a2

{3 Aynr

1927, s. 68.

74.

ar Sayramrn en g0zel tasviri igin bk. P. P. rigeskolt

L.,

M. E. Masson, Stary Sa2ram,

lvanov, K ooprosu ob isto-

KIMEK VE qIGILLER lrtig havzasrndaki kimek kiiltiirii IRA

N. Abramov, Drcanu kwgan i &replnila o Scmheginskoy oblarlyah, o\., r87a, VII, r-3, s. 6o-63; S, l. Ageyeva, A. G. Maksimova,

Otgct patloduskol tles@ilali I9S5 g., Trudr Kaz AN, Inst. Ist. Arh. 7, t959, s. 3e,58; Ageycva, Margulan, Arlwihgigcskie rrtott i ndltodki na hrrinrii

[(a2., Izv. Kaz. AN, s. t3,t;

V. M. Florinskiy,

Topgrafigcskiyc socdenila

tzv. Tomsk. Univ,, 1889, I, r. 6 vd.; A. H. Margulan, Ras@i Frybatita ooya XIV oakd a doli.u ra,ti Vuz, Trudr Kaz AN, 7, r959r s. z5t vd.; M. E. Masson, Screbqrunu ttwrun XIV uka, Trudr Kaz AN, 7, rg59, s. a6tn65; V. Nikitin, lzvestiya Arh. Kom., r9o* z, s. to3- i r t ; .OAK, za tSgB g., s. 594o; W. Rad lov, Sibirskiz tkcarosti, r&96 ; OAK, za 1866 g., XXI.XXII; Matcrinh p ailuotogii fto.rsdi r5, s. 57, I23. o

Mgaaah

Scrnifialatinskoy oblastey,

Orta Asya'daki gdgebe ktiltiirii, IrtiE nehri boyunca kuzeye dogru srzmr$ ve bilhasa .bugiinkti Pavlodar btilgesini, Orta Asya ktilttir levresi iginde miitalea etmek ltizumu hasrl olmuqtur. Bu biilgenin kuzey Altaylann batrsrnda ve aym arz derecesi iizerinde bulunmasr; aynca Islimiyetin buraya geg ve az yayrlmasr sebebile, bilhassa Agafr lrtig boylarrnda, g<igebe &Ulttirii uzun zannan yapyabilmigdi. Bilhassa Macar ve Fin bilginleri, eski Fin-Ugor luitti"terittin doSu uclulu tegkil etmesi sebebile, buraya hususi bir ehemmiyet vermiqlerdi. 1866 da Radlov, Pavloda,r btilgesini gezmiq ve kazrlar yapmryur6. Ondan sonra da bir gok bilginler tarafindan ziyatet edilen bu balgenin, AIt"y daglanndaki kiilttirlerle yakrn bir ilgisi oldufu anlayldr. Atlann insanlarla birlikte gitmiildiigii mezarlarda, totaliar, kemer siisleri, aynalar, bilezikler, kiigiik grnguaklar, dik ddrtgen geklindeki demir ok uglarr, gerda,rrhk vs.lerd7, bir yandan Altaylann tarunm$ Giiktiirk ktiltiir merkezlerinden Kuduge buhintulan ile beruerlik giisterirken; diSer yandan da Karluklann '$u h4vza$ndaki kurganlannda ele gegen eserlerle rnukayese edilebiliyorlar&s. Ormanhk btilge iginde v , Sibir*ic &cutosti, l, 3; Mataiali Fo arh. Rosii" 15, SPb., 'i s.W.i7,Radlo r23.

r8gr4,

OAK, za 1898, $ 59. l. Ageycva, A. G. Maksimova, Trudr arh. tg5g s. gg.-

's E.

i_-

;

kur

Ist.,Arh. i'etn,

344

oR'IA ArjYA

bulunan mezarh, genel olarak a$aqlarla yaprlmrqtr re. Gdkttirk ga[,rna ait mezarlarda, tiliilerin baqlarr giincy do$uya do$ru konmugtu. $unu d.a unutmamahdrr ki bu b,ilg., eiruy a""glanndaki Ti.irklerdcn n-e kada"r rriiitecssir olmuqsa, en az o kadar .da Fin-Ugor ktiltiirlerinden tesirler almrgtr.'grl *ikt"rJr "f. gegen baht motifleri, Fin-Ugor tesirlerini teyid edcn i.e lillcrdirig. VIII. ve XII. asra ait mezarlarda da, insanlarla atlar beraber g<imiilmiiqlcrdi. VIII. .asrdan itibaren, Mogolistan;daki Tola nehrinden, ta Rusyadaki Kama nehrinc kadar uzanan Giiney Sibirya'da, mtigterek bir kiilttir do$ma$a baElarru$tr. Bu mtgterek kiiltiirtin do$ugunda Gtiktiirk hbkirniyeti birinci dereced.e rol oynamrEr. X. vc XII. asrrda kiilttir bagiarr daha kuwetlendi. Hazar'lann ktiltiir merkczi ,olan Saltovo da bu zincirin bir batr halkasr 'O; ;r (bk. s. zz8). XIV. ve XV. asrrda da, bu bolgcde gciqebc kiilttirti ka1,bolmamrgtr. Meseli Yamrqcvka kurganlarrnda halt atlarla insanlar-beraber geimiilmiiqlerdi tr. Oliilerin baqlarr cla Gtikti.irk Ea$rnda oldu$u gibi, giiney-do$uya dogru konmuqru.'

Nura nehri buluntularr

Bugiinkii Kazakistanrn kuzeyind.e, Karaganda qehri yakrnlanndaki Nura suyu ile batrsrndaki Ala-Tav buluntulan, Kimek'lerin yaqadrklarr bcilgelerde elc geEmiqti tB. Muhariplere ait olan bu mezarlarda, iiliilerin solunda, a$ar; kabuklanndan yaprlmrq tirkeqler vc e$ri krhqlar bulunmuqtu tt. TirkeEler, ucu sivri ve yassl olmak ozerc, av vc harp maksacl.r ile kullarulan muhtelif tiptc oklarla dolu idi. Ayrrca tokalar, iizengiler ve ttirlii madeni siisler, bu kurgaglann cizelliklcrini teEkil ed.iyorlardr. Bu mezarlarrn, Giiney Rusyadaki Krpgak ktilttiiiintin do$u ucunu regkil etmeleri bakrmrndan, muka-, yeseler srasrnda daima Kuman ktiltiiriiniin birinci dercccdc ae

Ageyeva, Aynr escr., s. 46. Aynr eser., s. 47. 51 Aynr eser, s. 5r-56. 52 Gryaznov, Arh. dss/., s. 3o; Rikman, KSllMK, 57, 1954, s. go. 50

Hudud al-'Alam, s. gg-roo, 3o4-3og,

A. H. Margulan, Raskopki pogrebeniya uoltna XIV Trudr Kaz AN, 7, rg59, s. 25r. "lfnn; 54

aekti u doline reki

E'.'

F F

rluor

vn glcll'lnR

giiz. iiniinde tutulmasrn4 sebep oldu

55.

Kimekolerin'kt&, .:..3|rg vcriqleri yaptrklan di$'er tjnemli komgularr da Krrgrzlardr, lslim kaynaklarr da, Kimek'lerin hrgrz adet ve an'anelerini, almrq olduklarrnr. yazmaktadrrlar 66. Bu tarihi temaslardan dolayr, Krrgrz ve Kimek eserleri'arasrnda btiytik benzerlikler giize qarpryord.us?. DiEer yand.an IX. ve X. asrrlara ait Altay ltilttiti..il": de , akrabahk giisteriyordu. Bu kiilti.irlerin baynda, qiiphesizki'srbtski kiilt0rti geliyordu (bk. s. zgz). Nura suyu kurganlarrnda, bir ipekli parEasr ile, Tarmagirin'e $gz6-t3g4) ait bir kag sikke de bulunmuEtu 5s.

', Isrg-giil'de Qigil rnezarlan ' rg5g da neqredilen raporlara nzzaran,Isrg-giil?iin kuzeyinde, X.-XII: asrrlara ait grigebe mezarlarrna bol miktarda rastlanm$tr5e. [,limizdeki tarihi kaynaklara giire, bu biilgede, aym ga$da, Qigil adr ile amlan ve Karluklarrn bir kolu sayrlan giigebe Ttirk kabilesi vardr. Buluntular, Koy-Su ve Ruslarrn 'Dolinka adrm verdikleri yerlerde ele .gegmigti. Ttirk kiiltiir tarihi bakrmrndan btiytik bir ehemmiyeti haiz olan bu kurganlarin, bilhassa Altaylarda ve Yenisey-Krrgrz biilgesindeki aynr devre ait buluntula.rla btiytik bir yakrnhl gtistermesi, X-XII. ve hatta XIII. asrlarda Orta Asya'daki gtigebelerin Islimiyetin, biiyiik tesirlerine raSmen, eski kiilti.ir ve an'anelerini muhaf;aza ettiklerini giisterir. Mezarlir, bazan tek ve bazan da qift olarak yaprlmrqtr. Oltilerin baglarr, umumiyetle kuzeye konmuqtu. Gitkti.irk ga$rnrn karakteristik sili,hlarrndan i.ig kiigeli ok ve mrzrak uqlan, iizeri pilAkalarla siislenmiq bel kayrglan, oklar, brqaklar, Krgrz ve Altay kiiltilrlerindeki eglerine benzeyen tizengi ve kaplar, bu kurganlarrn baghca Tiirk karakterini meydana getiriyorlardr. Igin asrl enteresan olian tarafi, iskeletlerde en ufak ,bir mongoloidlik izinin. bile bulunmamasr ve iiliilerin Anadoludaki Tiirk tiplerine benzemesiydi. Koy-Su buluntularr, diSerine nazaran bb:raz daha yeni ve XII-XIII. asrrlarla ilgili idi.

;s Aynr eser., s. 252 ve 255. 5s Liudid ol-{Alom,"i. \oo,."' 5? Margulan, Aynr eir., s, 255. 5't M. E. Masson', Serebrlanie manch XIV aeka,Trudr Kaz AN, 7, z6e-e65.

50.L' P. Zyzblin,

Arh.-Etn. Ekspeditsii;

tI,

Sredneaekoau

1959,

kurgant

139-154.

1959,

na Is*-Kuh, Ttadr Kirg.

i;,

F B k il

xrx

UYGURLAR

A r n o I d,-S i r'l' h o m as,

Suro

iaals

o,f S assanian

and fuIanichaean ar t in Per-

sianpainling,Oxford. Clarendon, rgr4; Carte r, Th. F.. Thr inocntion of prinling in China nnd its Spread Wcstumd, New York, Igz5; Fouch-

er. A., L'Art

du Gandhara, Paris,

Crcrc-Bouddhique

r9I8; Ttu hgin-

ning of Budtthist art arul otlur cssays in Indian and Ccntral Asian archeologlt. London-Paris, r9r7; Godard, A., J, Hackin ve J, Godard,

Les anliguitis boaddhiqucs dc Bamiyan, II,, r9a8; Grilnwedel, Alb e r t, Alt- Buddhist icstv Kukiiitkn in Chinesisch;Turhistqn, Berlin, r g r e, Beticht tibcr archtiolog. Arbciun in lttikutschari, Abhdlg. d. Kgl. Bayer. Ak. d. Wiss. I. Kl. XXIV, Bd. L 19ro6; Altlcutsclu, Berlin, Igeo;

Huth, A., Die Masikinstrumenk OshTurkcslans bis zum tr. Jtitht53; Laufer, 8., Der Clclus dcr re T6ich, TP, rgog; F-Iedin, Sven, . SoutlurnTibct) Stockholm, rgez; Le Coq, .A,lbert von, Clmtscho, ' Berlin. rytg Die Bufuthistisclu Spitantihe in Mitklasicn,6 cilt, Berlin, hundert n. rir., Berlin, rge8, Tiere a4f eincn alttar*cstanisclvn

rg r-rgrB, 7 cilt. I{38; Biltlerailas zul Kunst-rntd KulArycschictt* Mittclasicns, rg2i, ro7 s. (silAh vc elbise tarihi hakkrnda, sathidir); Auf Hetlas Spurcn in Osllurkestan, Leipzig, 19 e6; Von Land und

Leuhn

Ostlwhcstan, Leipzig,

de Villard,

r9r8; Mi.iller, F. W- K.', Dcr lufstaat

Festscfuiftv. Thomsen Leipzig,

ioll;

Monne-

R., l9e3; Oldenburg, S. von, Russkqya Tu*:attuukalta ekspedikiya, St. Petersburg, . r9r4i Pelliot,

re-t.

eincs Uighurm*dnrgs,

Arte martichca,

P., Les frasqucs dc Touen trIouang

des

art Asiatiques, Paris, B:

ct lcs fruqucs de Eumorfopulos, Revtre Trois ans cn Asic Ctnnah, Bulletin

du com. de I'Asie Frangaise, Janvier, rgro; Rapportda M,P.Pelliot zur sa mitsion en Asie Centrale ( 19o6- r 9o9), Comptes Rendus de I'Acad. Inscr. vs, r9ro, 58 v.d.;I*s Grotks dc Town-Houang, ?aris, tgz2-tge4'. Prip- Miil le r, Chinese Buddhist Monastcrics, Kopenhag, Ig37, 396 s; Radlov,' W, Atlas dn Atbtilmer dq Mongolci, Petersburg, r89e-r8grg, r rB levha (Birinci Uygur devletinin kiiltiirii bakrmrnd4n 6nemlidir); Stein, M. A., Sffiadia',5 cilt, Oxford, lgzt; Sand-buiied ruins of Klutant, Lindon, rgg4; ,Aneiant .Klutan, Oxford. rgoT; Anciatt Buddhist paintings fron tlu Caucs of tlw Thousand Bnddhas, .London, rg2r; Ruins of dcsart Cathayr e cilt, London, rgtzl Innamost Asii, 4 cilt, Oxford rgaS; Waldsch-

t, E., Gqndhara. Katscha, Tudan, Leipzig, rgz5 ; Z atur pan skiy, Ch., Rdsaucge und -Ergcbnisse dcr Dcutsclun Turfan-E*fuditioun, Orientalisches Archiv; lII, Leipzig, r9r3.

mid

I ORTA ASYA

348

r. Uygurlar Orhon'da Biiyiik Hun devletinden itibaren, Orhon ve Selenga nehri ktyrlanndan Aral giilii kenarlanna kadar yayrlan ve zaman zamar. muhtelif adlarla amlan bir Tiirk kavmine rasthyoruz. Daha ewelce Ttjles ve daha sonra da Dokuz O$uz adrnr taltyan ve kendilerini di$er Ttirk ziimrelerinden -meseli Gtiktiirklerden- ayrran bu kabileler 1, daha sonraki Uygur devletini kuracaklar ve Tiirk tarihinde qok iinemli bir yere sahip olacaklardr. 244 senesinde, merkezi Orhon hyrlarrnda olmak iizere, Uygur devletini kuran bu Dokuz Oguzlar , M" S. 84o senesine kadar bu biilgede yagamrqlardr. KrElan gok uzun ve ziraatz dz az elveriEli olan bu btilge, yava$ yava!'Uygurlan tatmin edemez olmug ve Uygurlar ister istemez dikkatlerini giiney btilgelerine gevirmiElerdi. Gdktiirkler zarnan zamar. Giineyden gelen ttirlii tesirlere mani olabilmiq ve Ttirk cemiyetinin yumularnatrmn tini.ine gegebilmiElerdi 2. Fakat Uygurlar g(iney iklimlerinden gelecek her tiirlti tesirlere pegin olarak kaprlarrnr aqmrElardr. Bunda, Uygot bagkentinde bulunan So$d'lularttr da Utiytitr bir tesiri olmuqtu. Uygurlar, Griktiirk devletinin hem maddi ve hem de manevi mirasr tizerine konmuglardr. Gttkti.irk alfabesi ile yaziran Uyg*r yazr dili, Giiktiirk devrindeki seviyesini pek apmamrEtr. Fakat soniadan temas edilen pUney kiil.tiirleri, Ttirk yazr dili ve alfabesini tamamen ayrr ve verimli bir geligme yoluna stirtiklemiE ve Ttirkge, i.iq, diirt alfabe ile yazrlrr ve okunur olmugrir. Artrk Tiirk edebi dili, bir kac ta{ yazlt iizerindeki edebi iirnekler olmaktan kurtulmug ve tiiiUptraneleri dolduran bir edebivat ve kiilti.ir dili olmugtu"' Uygurlann giineyde temas ettikleri baEhca kiiltiirler, Qin ve Do$u Ti.i'rkistan kiilttirleri idi. Uygurlann Qinle olan temaslan daha ziyade siyast bft gaye giitmekte idi. Ellerinde de Maniheizm gibi kuwetli bir din ve ktiltiir silAhr vardr. Mani dinini kabui eden ve hatta rahiplik mevkilerini d.e

Uygur kiiltiiriine ait muhtelif meseleleri, ayn etiidlerimizde incelemig oldufumuzdan burada kaynaklan vermefi liizumsuz buluyoruz. Bu etiidler ignr bk. Ilh Totet bqhrt, \tleten, XII, 1948, l: 79s4eg j Ilgulann mzny D.T.C.F. Dergisi; VI, 1947, s: t7-2+i Kutfuk Bilgc Kfil Kagn, Qfsuusi, Belleten, V, r95r, s. 36r-379; (t4gur dcoletinin tegit*Ua *,ilirk {qry: thuri, Br;lleten, XIX, s. 33r-976. ' t Bu meselenin mii.akatasr igin bk. O. Franke, Gcscbichtu, s. .ll, 442.

I I

I I I

I I

iI ! I

1 J

I I

; I

I I I

i 4

j i

'_t

,{ 1

j it

i j

)

:, tt

UYGURLAR

349

ellerinde tutan Uygurlar, yavaq yava! Qinin uzak biilgelerine kadar yayrhyorlar ve lvlani'mabetleri kurmafa, bu miinasebetle de Mani dinini yayma{a Eahqryorlardr. Uygur Kaganr da bu din adamlanrun faaliyetini siyasi nii{hz ve kuweti ile dcstekliyordu.

Kuga ve Turfan gibi Dog'u Tiirkistamn kiiltiir merkezlerinc karqr ise; Uygurlarrn siyaseti tamamen ayn bir mahiyet tagryordu. Denebilir ki Uygur devletinin gi.iney srmn, bu qehirler ile yanyana idi. Ktiltiir miinasebetlerinin de Uygur devletinin tegekkiil devirlerinden itibaren baglamrq olmasr gok muhtemeldi. Uygurlar, bu qehirleri kendi himayeleri altrna almrqlardr. Zaman zamar. Tibetlilerin bu gehirlere kargr olan hiicumlarr da, gok kanh olarak Uygur kagam tarafindan piiskiirtiilmekte idi t. DoBo Ti.irkistandaki bu kiiltiir gehirleri igin, Uygur ve Tibet rekabetinin epey devam etti$i anlagrhyor. Bu qehirler igin meydana gelen en btiytik Uyg,r" veTibet garprgmalan, M. S 794a' ve Bo5 5 tarihlerine aitti. Bu sonuncu Earp4ma, bu biilger'in gelecekteki talihini oldukqa agrk olarak tayin etmigti. Giiriiltiyor ki Turfan ve Kuga qehirleri,

IX. asrrn baglangrcrndan itibaren, Uygur hnkimiyeti altrna girme!'e baqlamrgtr. Oyle anlagrhyor ki Uy-

gurlar, Do$'u Tiirkistan gehirlerine karqr daha hiirmetli ve daha muhabbet dolu olarak bakryorlardr. Qtinkti, Uyg* manevi hayatrnr tanzim eden fikirler ve din adamlarrhep bu gehirlerden geliyordu. Bu sebeple de Do!'u Tiirkistan qehirlerinde, meseli KuEa'da, Uygurca vesikalarr B4o senesinden gok ewel bulabiliyoruz 6. Uygurlar, M. S. 762 tarihinde, yani BOgti Kagan ?.^marunda, Maniheizmi resmi din olarak kabul etmiqlerdi ?. Mani mezhebi, Suriyede do$muE, Iranda inkigaf etmig ve biitiin Orta Asya ve Qinde de yayrlmqtr. Uygurlann Mogak I dedikleri aslen-Iranh olan Mani rahipleri Uygur baEkentine gidiyorlar, 3 Belleten, 75, s. 365. 3 Belleten, 75, s. 36a. 5 Belleten, 75, s. 365. 6 A. von Gabain, in Ankaradaki konferansrnda. ? Bu neselenin miinakagasr igin bk. Belleten, 75, s, 354-359.

Bu meselenin miinakagasr igin bk. P.

Pelliot, JA, r9r3, r, s. roo.

Uygu

L,filtii.

rtnna go$c.

dolc frdhtL. Dh rott

ORTA ASYA ve Uygur Kaganr Bi;gti'ye resmen

Mani dinini kabut ettiriyorbir Mani mabedi yaprhyor, 'ayrrca Uygur Kaganr, iinemli meselelerde daima Mani rahipleri ile miiqavere ediyordu. Mani dini, esas pirensipleri bakrmrndan, Tiirklerin daima hareketli olan iqtimii diizenleri ve faal geqen gtinltik hayatlarr ile taban tabana zrt bir mahivet ta$rmakta idi. Maniheizm'e grire, akgam yemeiinden baEka yemek yemek yasak idi. Bu dini kabul edenler, daima sebze yiyorlar ve kat'iyen siit igmiyoilardr. Halbuki siit ve et Tiirklerin ana grdalan idi. Btiytk Mani rahipleri, yerlerinden bir kaq sene lamrldamazlarmrq. KtiEi.ikIar e. Bundan sonra Karabalgasun Eehrinde

leri ise, bu dini yaymak iqin miitemadiyen geziyorlarmrg.Islim kaynaklari, Maniheizmin uygurlan geasettigini ae cesaretlerini kiirlettilini yaqarlarr0. GerEekten ise, Maniheizm, tiiccarlara .ve gehirlilere mahsus bir dindi. Koyul ve at siirlerinin peqlerin. den giden; krgrn krqlaklara inip, yaznr. yaylaklara Erkan vetabiatrn her tiirlti zorluklanna' kargr koyma$.a mecbur olan l Uygurlarrn bu din ve diinya giiriiqti ile anlagabilmeleri Eok zordu. .Bu sebeple bu dinin, Uygur baqkentinde Kag"o ve miiyeti ile kiigi.ik'bir mtinewer ziimresindln bagka Uygur kitlelerine yayrlmrq olmasr az muhtemeldi. Nitekim, Maniheizm'in Uygurlar tara{indan kabul ediliginden iki asrr sonra gelen Qin seyyahlarr, Turfandaki Uygurlarrn bile hali giigebe hayatr yagadrklannr kaydetmektedirler rr. Oyle anlaErlryor ki Uygur olan Mani rahipleri, memleket iginden ziyade; yurtlannrn drqrnda faaliyette bulunuyorlardr. Bu arada, Uygur Kaganr Qin baqkentinde bile, Mani Maberlerinin yaprlmasr igin bizzat tegebbiiste bulunuyordu re. Qinde yaprlan Mani mabetlerinin inqaatrna ise, bizzat Uygur ustalarr nezaret ediyorlardrrs. igte bu suretle entellektiiel hayata girmiq olan Uygurlar, I\{ani dinini yayma bahanesi ile kiilttir merkezleri arasrnda mekik dokuyorlar, Orta Aiya ve Uzak gark tarihinde s Belleten, 75, s. 36e v. d. 10 Marquar t, Osteuroptiisch-und

Ostasatisehe

75, s. 359. 11

u rs

Streifziige, s. 9e; Belteten,

St..Julien, JA, 1847, s. 6o-64 Belleten, 75, s. 366.

A. von le Coq, Auf Hctlas Spucn, s.

42.

F Ei E *

t: E

UYGURLAR

35r

bir fakttlr olmafa hazrrlamyorlerdr. Qingiz ve hatti Akkoyunlular ve Fatih devrindeki Orta Asya ve Yakrn doiu saraylarrnda ktilti.ir elgilikleri ve hocal* yapan Uygurlann bu vazifeleri gok eski devirlerden beri gelmekte idi. qok iinemli

|: ts

: 4..

t b"

z. Uygurlar Turfsn btilgesinde

i-.

BULUNTU YENT,BNi Turfan ovasr eias itibarr ile Tann daflannrn eteklerinde tu&' rqxl bulunuyor ve bu sebeple kuzeyden, Selenga ve Orhon biilge' lerinden gelen Uygurliann yagam4$ igin.goh rrrtisait imkinlar tagryordu. Turfamn kuzeyindeki da$ar ve vadiler, Uygur' larrn asrrlardanberi. ahgtrklarr giiEebe hayatlannr devam ettirmeleri igin fevkalide yaylalar teqkil ederken, gtineydeki mtinbit ovalar onlarr bir an ewel yerleqmefe ve bu suretle yerlqik hayat siirmefie tegvik ediyorlardr. Bu ovalardan elde ettikleri maddi zenginlikler ve yeni yeni edindikleri manevi inanglar

la. Turfan bdlgesinin bu tabii avantajlarr, Uygurlarrn bu bolgeye ni.gin gelip yerleEtiklerini bize izah etme'&-

onlann kuwetlerini daha da

fazilalaqtrnyordu

tedirler (Lev. 39). Turf;an ova3rnrn en 6nemli hususiyeti, bilhassa yaz'ayla' rrnda hiikiim s{iren miithig kurakhp idi. Bu kurakhktan hemen hemen btittin seyyahlar bahseder olmuqlardr. Ovadaki wleri alrp giitiiren btiytik yafmurlar ve seller de yok de$ildi rr. Bu sebeple Turfan biilgesindeki btittin hayat sahibi c.anhlar, bu kurakhfa kary cephe ve tedbir almrglardr. Ashnda, Turfan gehri Tann da$lanrurr eteklerinde bulunuyordu. Bu da$lardan gelen kar sularr hep bu ovaya iniyordu. Aynca bu ova, sincsinde asrlarca bir qok medeni gehirler beslemigti. Gene seyyahlardan iifreniyoruz ki, topraSrn yiiziinde hiikiim stiren kurakh!'a rafmen, ovanrn altrnda pek gok yeraltr sularr mcvcuttu. Saytsrz kuyular ovadaki tarlalan suluyorlardr r0. Aynca yeraltr Sarruglanna da gok krymet verilmigti tz.

Aynr esâ&#x201A;Źr, aynr yer. r5 Aynr eser, s. 48.

rr A. Stein, Inwrmost.lsia, s. 586 Julien, JA, 1847, s. 56; A. Stein, aynl escr, s. 583' 59t.

1? St.

352

ORTA ASYA

Tanrr da$lannrn ,doSu ucunda bulunan Turfan btilgesi, ile rniinasebeti tesis'edebilecek kolay gegitlere ve yollara da sahip bulunmakta idi. Turfan ova$, esas itiban ile Bogdo-Ola da$larrnrn Bulayrk yamaglarrna yakrn bir yerde bulunuyordu. Bu da$lar, Tanrr daf'larr silsilesinin doSu ucuydu. Ovamn o tasrnr, do$u-batr istikametinde kiiEtik ve almmr$ tepecikler kesmekte idi. Uygurlara ait eserler bilhassa bu biilgede bulunmakta; Burasr, ilmi kitaplarda Krzrl adr ile adlandrnlmakta idi. Bu tepecik silsilelerinin Karahoca denenlcsrmlanrunete$inde iki qehir harabesi giiriili.iyordu. Bunlardan ovamn iqinde olanr, Karahoto qehri; tepeciklere yakrn olanr ise meqhur Hogo gehri idi. HoEo, bir uygur qehridir. Bu qehre "Idikut gehri" de denirdi. Bu gehrin btlyle adlandrrlmaslnln sebebi, Uygur devletinin merkezi olmasr ve Uygur Kaganlannrn orada oturmasr idi. Bilindif'i i.izere Uygur Kaganlarrna "ldikut" tinvanr verilirdi. $ehrin en miikemmel tdrif ve tavsifi, Prof. Griinwedel tarafindan yapilmrgtrr8. Griinwedel'in biraz hatah olan pilAlrr, A. Stein tarafindan yeniden hazrlanm4 ve daha istifadeli bir gekle konmugtu le. Bu Eehirdeki kazrlarr ile en iinemli sonunqlarr elde eden bilgin ise giiphesiz ki A. vonLe Coq'dueo. Harabeler, mluazzarn bir surla Eevrilmiglerdi. Bu surlar da Qin seddi ve di$'er Qin duvarlau gibi krsmen srkrqtrrtlmrq ayrrca Orta Asya

Turlu ovean. ddrl qehirlcr vc 0ygurlrr

Ilo9o q.hrl

qamur ve krsmen de tagtan yaprlmrgtr. Bazr yerlerde yiiksekligi 20 m. ye kadar yiikseliyordu. Surlann kenarlarrnda bir qok kubbe kahntrlarr da gririiltiyordu. $ehri geviren cldrt duvarrn her birisinin ortasrnda birer kapr bulunmasr gok muhtemeldi. Kale kaprlarr geklinde biiyiik olarak yaprlmrg- olan bu kaprlann etrafi iyice tahkim edilmiglerdi. $ehrin kuzey-batr ktigesinde bir kaprya daha rastlanrnaktadrr. Yrkrlan binalar sokaklan kaplamrg ve sokaklarrn tespiti de imkAnsrzlaqmrgtrr. $imdiye kad1r yaprlan tetkiklere gtire, . kuzeyden giineye inen iki cad18 Bcricht iiber arch. Arbeiten in ldikutschahri und lJngebung, Abh. Bayr. Akad. Wiss., 19o6, 196 s. re A. Stein, Innermost Asia, cilt, Oxford, rget, s. 5Be. 4 2o Clutscho, Berlia, rgr3. Difer eserleri igin bibliyografyaya bk.

Kuzey Kazakistan

Orta

Qi'

Harezm

Batr Kazakistan

Kazakistan

On Asya

.Lugern. Gorod

Canbaz- Kala

Kustanay

Aydabul Turgay

Tel- Halaf Ubeid

Obah Kiikge -Tav Qangalt San -.Aydrn II. Salsavul

Ch'i - Cbi4

Kelteminar

IV. Uruk

I.-Ur.

II. Saksivul gelgi - Zagem

Ural - Say (?)

II.

Kelteminar

Kontu

Yang -,shao ve

Lung-

sha

Kiilttirlcr $rdertr, BaYgrna, Brlkrl-

dak' Kiirpe'TaY Kiikge - Tav Qelyabinsk

Ala - Kul .Bet -

Oba (Karaganda)

I, Bugqh I' ' Bala I, KrfCtik: . Koytas, Ust ' Kamene: gorsk, Kttk'$klTav . Alen - Aul, QunibaY' Dan&bay

Alekseyev

Bay -

KustanaY

Ngr

Begaza,

Sangr|

Su, Tag

Malo" Mrsc

:San

Borova

da),Kipel' Kanati Tas,

Drndr- Bay, (Kangan-

Elti. Bek, K4naY Karkarah, AYna: Kiil,

Ying

San - Kol Koytas --------.-"'

Kara - Uze[

vnnLentNtN KRoNoLoJtK cEDvELl

SiilAlesi

(r3oo - rozo)

C,hou Siilnlesi (roeo - l4o)

Emir -Abad

Kara-Yal

Trupik

-;.:.-r

ZmeinogorsL

asra kadar)

Uz - Boy Taze - Ba$

Mina Sohr, Krzrl-Es' p"o, Biqt II,l

-:-.-r:r,+;i6ti;*},!

[.a VttI. r

Kasitler

Kanay

SemiPalalinsk

III. Ur

(r5e3. r3oo)

III

Sang,

Qelyabinsk Malo - KarasnoYarsk

Kiikge

Bel-Asar, Ak-Su-A-

vuh

Shang SiiLlilesi

Ulu. Tav

- BaY .Bulaln

KustanaY Tomsk

Ala - Tav

,::si.

,-\

,.*.'-S;.

=iia':-*i

ElAm ve Asur ,i-.-€€

Alt

Ygnisey Havzasr

Tiirkistan

Badr

Kokorev

Tefik - Tag

Ncolitik

Zaruvt-Qay

Sisim Lepegkin

Ceytun

Minusins!

3500

r a, t b. Anau I. NAMAZGAH

M.6.

II.

3ooo

II.

AFANESYEVO

25Oo

Kejemskaya

Barabin

Bratskiy - Kamen

Qudastkaya - Gor

Bqurtak

I(avungr

Serovo Qair

.Kuyum

ONCEST

Tepe (?) NAMAZGAH

$ah -

(^\eolitik)

Yan. Ulagan

Ust'Sobakin

III. Anau III. Hisar II. $ahtepe

M'6'

'Kuyum

Isakovo Qagr (Neolitik)

Anau

Fergana

Qil-Qor-8"t-"

Afontova - Gor

Hoca- Gor

(Musterien) Aman - Kutan Krzrl - Kala

(Musterien)

Ank - Tav

Tanu Da$larr Kaytak - Kum

Malta

Ust Paleolitik

-6.

Baykal Gcilii. gevresi Buret $igkin

SrotSki

(Neandertal) Emrr - lemlf (Musterien)

Palcolitik

'Altay DaSlar4

AFANESYEVO.gAGI ..

Suda

'KIroY

Kurot Kuyum

III.

qACI

Kavungr

Tarrrn (Eneolit)

Ulan - Hada Balagan

(BRONZ gAcr)

Ak-Tepe NamazgAh - Tepe

M.6. 20@

tToo

I. ANDRONOVO

Sarr - Bulak

II.

Kilepili

(Eneolit) Sayantuyisk Tologoy

San - Kol

GLAZKOVO

Arpa

Kayrndi'

(BRONZ,gAcr)

lrkutsk

r5oo

t200

Namazgih

Tepe

!I,

Zanaln- Baba, Sanka:

nr$r

{

Fofanova (Selenga)

KARASUK qAGI

II.

A,gkabad, Akga -

ANDRONOVCI

I)erya, Gurdug, Tahir -

Kamrgenka

Bay, Tekkem-Tepe

Krzrl-Ya1 Srrrtai ...,.-.-...;.".--..-:..

III,

Avgin - Tepe

$e-.1

fV. Anau, Merv, MurgAb,Yagdli-Tepe, Gi* vur - Tepe, Elken - T., Yass- T.,.Yaz I -

.IT:!CllR,,CAilL,

Tag g Kanalr j Qu Havzasr ,.1

$IVERA qACI

Saymah Fqrgand

Tunke Kyahta

qit

..-.-.-.:.--.-.-.-------------.{

.-...---.---------.-----.

Koto - Kel

Kargah

bdverzin

:, -.,

- --q ,j

Ccdrel

III -

ORTA ASYA BULUNTU YER (Tag deqinden

''rggfFry**i-

M.0. V

,,#

UYGURLAR

353

denin bulundu$u anlaErlmaktadrr. Batrdan doSuya gelen caddeler, bu iki caddeyi kesiyorlardr. Bu btilgede ise Maniheizme ait eserlerin bulundu$'u bi,r saray vardr 21. Bu sarayda A. von le Coq tarafmdan bir qok Uygut ya;zma ve basma eserleri bulunmugtu.

Minart

teknigi bakrmrnd.an

binalar:

baqhca

iki

krsma ay-

rrlmakta idiler.

I-

Kesme ta$tan yaprlmrq kubbeli binalar: Biiyiik kemer-

ler de bulunan bu binalar, daha ziyade Sasani mimarisilrin tesiri altrnda kalrnarak yaprlmrg eserlerdi.

2- Budist Hint mimarisinin tesiri altrnda kalmrg olan Stupa tipindeki binalar. Bunlardan bagka qehirde kiigiik bir nekropol de vardr. $et(rin pilinrm Roma castrumlarrna benzetenler de vardr 22. Oyle anlaErhyor ki iinceleri gehirde pek gok duvar resimleri varmr$. Fakat bunlar sonradan gok biiyiik bir tahribata u!"ramrg. Bazr bina ve eserler ise, mezar hrrsrzlan ve hazine arayrctlarr tarafindan, araqtrrrcrlar igin istifade edilemiyecek derecede tahrip edilmiqtir. Sulama kanallarrnrn trkanmasr sebebi ile sular mecrilanm de$igtirerek gehri basmrq ve bir qok krsrmlanm esash bir qekilde yok etmiqti. Ara$trrcrlairn "K" harfi ile igaret ettikleri zengrn kiitiiphane de bu sellerin tahribatrndan kurtulamamrEtr. Rutubet ve su, ki$rtlan giiriitmiiq ve bu suretle duvarlara asrlarak odalan siisleyen resim levhalarr da ortadan kaybolmuglardr. Bu resimler, Japonlann Kakernono'lanmn prototipleri mahiyetinde idiler IX. asnn ortalannda, qehrin ini bir felikete u$radr[nnr giisteren izler de vardra. Gr{inwedel'in pilAmnda "Y" harfi ile giisterilen merdivenli mabet de, tetkike de$er eserlerden biri idi. Cephesi 20 m. olan bu mabedin bir gok odalann da boyah ve yaldrzh resimler bulunmuqtu. Krymetli madenler hazine arayicllarr tarafindan stikiiliip qahnmrEtr. En karakteristik olan nokta, Qin mimarl eserlerinin bulunmayrqrdrr. Zve Bharfleri ile iqaret edilen yerler, Uygurlar ve Uygur Maniheizmi !l ss

' t!

Belleten, 75, s. 366.

A. Griinwedel, Aynr eser, s.

rr4;

Altbtt&listisclvn Kulxtdtbn, s. r48.' A. von Le Coq, Von Land wd l*utcn in Ostliirki'stan,

s I 14' oila

As.a, zg

l! Levha 95

Uygur isilleri ve rahipler.

UYGURLAR

355

bakrmrndan qok iinemli harabelerdi. A. von Le Coq'un "Ciotscho" adh albtmiindeki eserlerin biiyiik bir krsmr bu biilgede

bulunmugtu. ., Pmf. Grtinwedel, hilen meskirn olan bu yerde,

dokuz Eotgb lelurulm

tane harabe tespit etmigti. Bir su kenarrnda oldu$u iEin, Sengim ASrz diye adlandrnlan bu yerdeki I. ve 2. numarah harabeler,

Ti.irk kiiltiir tarihi bakrmrndan biiyiik bir krymet ifade etmiyorlardr. Fakat zengin bir buluntu yeri olan 7 Nr. h harabe, tam manasr ile Uygur ga$rna ait bir merkezdi. Mabet dtlrt kiige idi. Batrsrnda bir kapr vardr. Kaprdan geqilince bir koridora ve ondan sonra da esas mabede giriliyordu. Bu bina, pilin bakrmrndan, eski SelEuk mescitlerini qok hatrrlatmakta idi. Harabenin sa! tarafinda, bol miktarda topraktan yaprlmq dernon heykellerine rastlanmrqtr. g Nr. h harabe ise Eok biiyiikti.i. Tahribata gok uSamrqtr. D6rt k<ige idi ve kahn duvarlarla Eewilmigti. Giiney krsmrnda tiE tane kule vardr. Bu ktilelerin mtidafaa kuleleri olup olmadrklanm bilmiyoruz. Orta krsrmda muzzzam kaprh bir mabet bulunuyordu. Bu krsrmda bir sarayrn bulundu$u da ileri siiriilmiigtii 2a. Bu bina, 7 Nr. h mabetle benzerlik gcistermekte idi. Mabedin kuzey doSu kiigesinde, bol miktarda U2gurca el )azna bulunmugtu. Uygurca yazmalarrn bulundufu difer iinemli mabet de, ro Nr. h bina idi. Burada bir kaq boyah fresk de elde edilmigti. firr&I3 Duvarlardaki resimlere kiniye olarak halk tarafindan uo*nf loluolrrr Bezeklik dene:n bu yer, bir Eok Avrupah ara$tuma heyetleri tarafindan tetkik edilmiEti. Burasr da zelzele, ya$mur vs. sebebile Eok harap olmugtu. Kayalar alasura yaprlmrg, muazzam mimari bir heyetin iginde, qok karakteristik Uygur eserleri bulunmugtu. Kesme taglardan yaprlmrE giineydeki bir bina, Adeta bir s:uay azametinde idi. Buradaki 9 Nr. h mezar da gok iinemli idi. Bu binamn sa$rnda, B Nr. h rnabet bulunuyordu. Burada da boyah resimler vardr. Iginde iki kiiEiik adacrk bulunan bir giiliin etrafi, hara- S*trg6l lololrrbn belerle dolu idi. Bu harabelerdeki mabetlerin btiytik bir lcrsmr Senggim aizrndaki harabelere benzemekte idi. Iglerinde, daha sonraki t1*r devirlerine ait olan eserler de yok degildi. Giiliin 2a Clntscln,

s. tg.

ORTA ASYA

3 (t k tr

a k k

--/

[) (,

,o .4 (6 h k bo

) I

6) C'

o F1

UYGURI-AR

357

iEindeki adacrkda da bazr harabeler giirtiliiyordu. Bu adada bir miktar heykeller, tiimeler ve el .yazmalarr bulunmuqtu. Bir dere, Qrkkan-giili.in bir ucundan girip, diSer ucundan qrkmakta idi. Bu suretle giiltin suyunun kurumasrnrn tjniine gegiliyordu. Adadaki mabetler, daha ziyade Uygur ga$rndan ewelki devirlere aitti. Toyok vadisi, Turfan ovasrnrn en zengin ve giizel bir yeri "Isldmi id.i. Turfan ovasrnln do$usuna diigen bu-yerde d"rrr" ait eserler de gok giirtilmekte idi. Vadinin sol sahilindeki mabet harabelerinde, pek gok Uygur elyazmalan ele geEmiqti. Gene Toyok vadisindeki bagka bir mabette, o kadar Eok Uygur el yazma$ ele gegmiqti ki, aragtrrrcrlar burasrnr "El yazmalar evi" adr ile adlandrrmrqlardr. Bunlann iEinde en cinernlisi, Gtiktiirk harfleri

ile yaz:lmrg el yazma idi

l?* t**

25.

g. DoBu Tiirkistan'da eski hiiltiirler

Biiyiik Iskenderin lram zaptediq ve diiniigiinden sonra, Kuzey iran'da kalan bir krsrm Yunanhlar, cski Yunan run'auru yaqatmrElar ve yerli san'atlardan da bir gok yeni geyler alarak Greko-Budist adr ile adlandrrrlan yeni bir iislfrp meydana getirmiglerdi. Bu yeni san'atrn en iinemli merkezi Eiiphesiz ki bugiinkii Afganistandaki Gandhara Eehri'idi. Sonradan yerli halk ve bilhassa Kugan devleti, bu tislfibu yerli zevk ve an'anelerle birleqtirerek btiytik bir san'at okulu haline getirmiglerdi. Sonradan, Budizmin yayrhgrna muvazi olarak DoSu Tiirkistan'a da yayrlan bu iislfrp; orada da uzun zaman yagamafia muvaffak oldu. Tabii olarak bu eserler, Uygurlardan ewelki dwirlerc ait idiler. Do$u Tiirkistanm batrsmda bulunan eserler de daha eski devirlere aitti. Br.rrrun sebebi de, bu btilgenin Greko-Budist san'atrn merkezlerine yakrn olmasr idi. Do$uya gidildikge, bu mektebe ait eserler daha sonraki devirlerde giir{ilmef'e baghyorlardr. Meseli Kuga'daki Krzrl adJr yerde, V. ve VI. asrrdan itibaren bu eserler Eof'alma$a bagla,rA. von Le Coq, Kdktiirkisclus aus Turfan, SBAW, rgog, s. rzoz-tzrB1 W. Thomsen, Dr. M. A. Strin's Mss. in Trkish"Runic" scnll, JRAS, r9rr, s. r8r-ae7; Ein Blatt in tiirkischer "R{?.n" Jhnrt}, SBAW; rgro, s. 296-3o6. Les antiQuitls Bouddhigos dt Bamyan, II, Paris, rga8. 15

T:tIu ta&lcr icui

358 tm

*'rtur

r..h &Ei

ORTA ASYA

lar. Gene bu btilgedeki Maral-Baqr Tumgu.k'unda da oldukga eski eserler giiriiliir. lran ile budist Alemin, birbirlerine co$rafya balumrndan komqu olmalan sebebi ile kargrlrklr ktiltiir tesirleri de gok olmu$tu; Bal<niyan, Kuqanlann tesiri ile kolayhkla Buda dinini

(?.

.[o

f{ffifl

Uygur gairndan muhtelif tipler: r. Uygurlar; 2, 3, Mani-rahipleri; 5, 6. Qlnliler; 7, bir lranh veya Arap (?).

Levha 37

kabul etmig ve M. S. VI. asuda Budizm, bu biilgedetam mana,sl ile yayrlmrE bulunuyordu. Sasani hiikfimdari I. Hiisrev bu btilgeyi zaptetmiEti. Az zamaln sonra Giiktiirklerin d.e bu btilgeyi ele gegirdiklerini gtiriiyoruz. Baktriyan'da ele gegen Bamyan

.'/

UYGURI.AR

z. E E

F E

[' E

h E E

F H

tF. b E

Ik E

r E

t tF F

i_ E

Ir F

tg l:,

{ r-

t F 9: F

t P.'

r t ! e

I r

i , i.

freskleri, Gitktiirklerin zaptmdan ewelki devirlere aitti. Semerkand bOlgesinde. bulunarl Pencikent vs. fre*kleri ise daha muahhar devirlere, VIIL asra, yani Arap istilisr devirlerine aitti. Gtirtiliiyor ki Batr Ti.irkistan'da, oldukga geE devirlere kadar fresk 'an'anesi devam ede gelmiEti. Kuga qehri ya.krnlannda, bir boyacryr tasvir eden bir freskles; yakalarr ktiqeli, krhglan uzun insan figi.irleri, Iran iislfrbunun karakteristik eserleri olarak kabul edilmiglerdir2?. Bilhassa A. Stein'rn Hotan yakrnlanndaki Dandan-Uyluk'da buldu["u freskler bize lran iislfibunu aErk olarak giisterirler 8. Krzrl'daki freskler, VI. ve-VIII. asulara aittirze. Tuyok'dakiler ise biraz daha sonraki devirlerle ilgilidirleq. Bu eserlerde Qin tesiri hig yoktu. Qin tesirleri Uygurlarla beraber gelecekti.

4. Uygur santatrnrn baglangrcr Do$u Tiirkistan san'atl muhtelif bilginler .tarafrndan tetkik ve tasnif cdilmigtirao. Bunlann iginde en ilmi ve muteber olam Prof. A. Griinwedel'in tasnifidirsr. Prof. Grtinwedel'in tasnifi gtiyledir: r- Greko-Budist devir; z- iran san'atrnrn tesir dewi; g- Uygur dewi. Eserimizde biz de bu tasnifi kabul etmiE bulunuyoruz. Uygur dewinin aynca baglangrg ve olgunlagma dcwi olmak iizere iki qa$r vardr. M. S. B4o tarihinde Orhon kryrlarrndaki Uygur devleti yrkrhnca, devletin srklet merkezi Beg.Bahk ve Turfan biilgelerine nakledildi. Gergekte ise Uygurlar bu qehirlerin kiilttirleri ile M. S. 76e tarihinden iince miinasebete gegmiglerdi. Uygotlu" tarafmdan Maniheizmin kabulii baqkentleri Karabalgasunda (Lev. 38) bir Mani mabedinin yaprhgr ve daha sonra Uygur Mani rahiplerinin Qine yayrhqr ve Qinde mabetler vs. yaprs-

lan, onlann gehirli kiilttirlerine nasrl intibak ettiklerini anlattc R. Grous set,

Qoq,

Von

land ,&d

A. Stein,

s A. von Le

Les ciuilisationsdc

Lcutcn,

s. t6g.

Ancbnt Klutan,

Coq,

l'Oicnt,III, s. 163 v.d. A.

von Le

II, Pl. LXtr. III, s, rr; Tuyok'daki eserler igin bk.

Spdtantilee, s. g2Z.

Gri.inwedel, Kul*tiittcn, . le Bk. OZ, rgtg.r9r6, s. +gf OZ, 1933, s. r55 v.d. to ZE, r9o9; A. von Le Coq, Spau*ik, III, s. re. ?r Spfltettti*c, III, s. e3.

ORTA ASYA

360

makta idi. I!d. S. B4o dan sonra Tur n bdlgesi kiiltiirti karrgtk bir karakter arzetmefe baglar.' Bu swetle yeni bir tislirbun meydana Erktrfir anlaqrlrr. A. von Le'Coq'un "'Mischkarakter", yani karrgrk karakter adr ile 'adlandrrdr$r bu iisltrptt, DoBu Tiirkistarun I . ve z. devirlerinden de gok geyler tagrmakta idi. Bu yeni tisl0bun en iinemli iizelli$'i, Qin san'atrndan Eok geyler ta$masr idi.Yepyenibir gigek teqinatt, kendisini eski devirlerden tamamen ayrmakta idi. Daha ziyade Turfan ovasrnda Eok giiriilen bu iislfip, yava$'yavag Kumtura, Kirig ve $orguk'a da yayrlma$a baqladl. Bu yerler, Uygurlarrn ilk yayr h q b ti I g e I e ri ni giistermesi bakrmrndan qok enteresandr. Uyg* san'atrmn baglangrg devrinin en tjnemli hustrsiyeti, Budist Gandhara san'att ite Qin iisltrbunun imtizaca baglamasr ve yepyeni bir cereyamn meydana gelmesi idi. Kumtura'daki bir Nirvana ma$arasrnda, Brahmi yazrsl ile yazrlmrq Uygurca ve Qince yazfilara da rastlamaktayn. Hatti bu maSaranrn Uygurlardan ewelki Tiirklere ait oldu$unu siirenler bile vardr. Uygur san'atrntn baglangrg devrine ait dif'er iinemli eser, gene Kumtura mabedinde Budanrn iiliimtinti tasvir eden eserdir. A. von Le Coq'a giire bu esero M. s. 75o-B5o senelerine ait olmahdrr 33. BaglangrE dewine ait di$er iinemli esero $orEuk'da Ming-Oi denen yerdedir. Kirin ma$arasrnda bulunan ve Uygur pirerslerini tasvir eden bu tablonun VIII. ve IX. asrrlara ait olmasr gok muhtemeldi. Bu devirdeki eserlere lusmi bir gergeue yapma tcmayiilti vardrr. Maf'aralann tavanlan gQeklerle kaplanryor ve kitabe]erle siisleniyordu. Giytniqler de oldukga defiEme$e baglamrgn. Artrk eski Tiirkistan kryafetlerine rastlanmryordu. GOgebe an'aneleri goSalrna$a baglamrgtrsa. (Bk. Lw. 37,r). Bazr bilginlerin fikrince, Uygurlann lcrhEh muharipleri, Pencikent buluntulanna giire, IX. ve K asrrlaraalmak lAzrmdrr. Kargrla: A. M. Belenitskiy iz arheologigeskih rabot Pyancikente .

rg5r g. 5-A, rB, s2 SPatanti*e,

1953,

s. 3zB-29, tis.

III, Taf. r3a.

s. 2g, n,2, A. von Le Coq, Von Land und l*uhn h B. Ogel, D.T.C.F. Dergisi, VI, 5, s. I3r. 83

Aym

eser,

Ostturlustan,

s. 166 v.d.;

_-/

(

-l.-

F E

I I

t t

UYGURLAR

g6r

5. Uygur san'atlmn olgunlaqrna devri GerEek Uygur iislfibu, IX. asnn sonundan itibaren gtirtilmefe baqlarn X. asrrda geliqir. XI. ve XII. asrrlarda ise tam bir olgunlu$a kaVugur. Artrk bu devir her balcmdan bir Uygur ga$drr. Uyg,rt san'atr, Uzak $ark ktiltiiriiniin bir parqasr idi. Bu sebeple bu dewi, A. von Le Coq, t'Ttirk-Qin,, adr ile adlandrrrr.

uycuRLAR gu vAnisiNoB Uygurlarrn siyasi balumdan Qu vadisine ni.ifirz edip etmedikleri belli de$ildir. Fakat iiyle anlagrhyor ki Uygurlar GtiEebe ve yerleqik Karluklara qok kuwetli"Kiilti.ir tesirleri vermiqlerdi. Qu vadisinde Budist buluntu yerlerini temsil eden baqhca iki merkez vardr. Bunlar Qul ve Sarrg idi (s. 3r4S). Qul ve Sang'da bulunan Budist mabetlerinin duvarlannda bulunan freskler Eok harap bir qekilde ele gegmigti. Mevzu itiban ile oldukqa karanhk olan bu eserler, renkleri balcmrndan bize bir fikir verebilmektedirler. Bu eserlerde, Uygurlardan ewelki mor renkleri gcirebilmekte isek de; agrk penbe, aErk san ve agrk kahve renkleri bize ister istemez Uyiur-devri tisi0bunu hatrrlatmaktadrr. Mor renklerin karakteri de daha ziyade agrkmaviye yakrnd,r.

Grigebe Karluklar, uzun zaman Islimiyetin eu vadilerine niiffizuna mini olmuglardr. Bu sebeple bu btllgede Budizm epeyce yaqayabitmigti. UYGURLAR BE$.BALIK,TA

Uygurlar, BeEbatrk Eehrinde de dnemli bir koloni meydana gâ&#x201A;Źtirmiglerdi. X. asnn sonlannda bile giigebe bir hayat

ya$ayan Uygurlar, yaztn daha ziyade

Tann daElannrn kuzeyindeki biilgelerde yaEryorlardr. So!.uklar gelinc-g krglamak igin de giineylere, Turf;an btilgesine iniyorlardr. 865 senesinde Begbahkta oturan uygur reisin ordusunu alarak ribetliter tizerine ytirtiyor ve Kansuyu .ele geqirerek Kuku - Nor'a kadar onu ko-

Berngtam , Omaunu ctapt, SA,

XI, g77178;

renkli resirnleri igin bk.

ris. eo-er. Meselenin yeniden miinatratasr igin bk. MlA, 26, s. r5o-r53.

362

ORTA ASYA

vahyor36. Oyle anlaqrhyor ki bu harpler neticesinde, Urymgi ve Turfan'daki Hoqo gehirlcri tamamen Belbahk Uygurlaruun eline gegmigti s?. 865-66 senesinden itibaren Turfan, Kog",'Hami ve Bqbahk gehirleri Uygrulann elinde idiler. Qinli selryahlar Be$bal* Uygurlanndan btiytik bir sitayi$e babsederlerdi. Onlar, yalnuca do$ru ve namuslu'insanlar olarak kalmryorlar; aynr zamanda gok zeki, her geye miis-

tait ve bilhassa maden iglcri ilc difer igqiliklerde gok mahir idilerse. A. Stein grbi btiyiik se1ryah ve bilginlerin de dedi$ gibi, Uygurlann sam'atlara ve zcnaata kargr olan istidatlan, Orta Asya'da eskiden beri yayrlmry olan kdklii bir kiilti.iriin devamr olarak s,ayrlabilirdi rr. Uygurlar bu san'atkfuh$r Turfan btilgcsine indiktenr sonra de$il; gok eski devirlerdcn beri ii$renmig vc tatbik edegelmiglcrdi. Genc Qinli seyyahlarrn bildirdiklerine giire, Begbahk'tz Budist ma[ara nabetlcri ve san'at eserleri de vardr. Bilhassa iiE Budist mabpdi, Trufandaki egleri kadar zengin ve buytikrniil. M. S. 6.ff de kurulan bu mabetler Islimiyeto kadar devam etmigtiav. Bilhassa Bqbalrk'rn atlan gok meEhurdu. Bu gehirde ve civarlarurda o kadar gok at beslenirdi ki, bu yi.izdcn atlann fiyatlan Eok aga$r bir seviyeye dti6cr4irt. Begbahk'rn meyvalan ve hububau da tanrnmrfa.

HITAY DEvLeti vn uYcuRLAR M. s. B4o d,an ewel, yasi Orhon kryrlanndaki Uygqf devleti yrhlmadan iince, Hrtay devletini kuran Kitan kabileleri Uygurlara tibi idiler. Bu sebeple Uygurlardan gok derin tesirler almrglardr. Hatti Hrtay (yani Liao) devletini kuran ailenin bile Uygurlarla gok yakrn lan ve ki.ilttir ba$lan vardraz. DoSu Ttirkistam zapteden Kara-Hrtayl'an, Uygrrr Kagaru btiyiik bir merasimle kaErLyor ve kcndisine hog geldin &yo" Kar.a-

t Jj R. Hamilton, ks Ouighousrs. 15, n,a. tt Ayru esetr, s. 14; lar$ta: O. Franke, Gcschichu, III, s. 4r5. s r84i, s. 5&64; A. Stein, & 584. tf JA, A. Stein, s. 584, nr3. )

Karyrla: Frante, III, 4r5; Bartho.ld, Vorhangcn, s. 'o .t JA, 1847, s. 56-64; A. Stein, r. 58+ \ !-'r Wittfogel, s. 441.

49.

{

.a '4

-4

;

e .4

{

l:q

{

.:tr

FF?iFFIl-'rr'-.irT'fr

'qf

rr,

d O

F F4

Levha 38

Uygurlarrn bagkenti Kara Ba[asun'un bir gitriinii5ii. (J9

Crt

ORTA ASYA

364

Ertry lcvlctinin

Uygu yrlm

hbd

aafti

Hrtay'lara roo deve, 6oo at ve 3ooo koyun hediye olarak venyor. Bu kargrlama miinasebetile Qin kaynaklan, Uygurlann Hrtay devletinin kuruluqundan beri onlarla' dostga gegindiklerini kaydediyorlar a3. Hrtay dwletinin merksz tegkilAtrnda Uygurlarrn gok tinemli mevkiler aldr$rnr giiriiyoruz aa. KaraHrtay'lann son Gur Han'I, kendi o$ullanmn terbiyesi igin bir Uygur hAkimini Eaf'uryor ve bu iEe onu memru ediyoras. Bazr Kitan tinvanlan da hem Uygurlarda ve hem de Hrtay devletinde giiriiliiyor 46. Bu da miinasebetlerin ne kadar srk olduiunu bize giisteren bir delildir. M. s. 9o7 den evvel, yani Hrtay veya Liao devletinin kurulugundan iince, Kitan kabilelerinin hem Uygur ve hem de Qin yazrsrnr bildikleri ve bunlarr kullandrklarr anlagrlmaktadu. Hrtay devletinde, iki ttirlti yazr vzrdr: "Ktiqtik yazr" denen iqaretler Uygur yazrsrndan; !'Biiytik yazf ise Qin yazrsrndan miilhem olarak meydana gelmigtiaT. Bu yazilann meydana grkrq tarihi, M. s. 9eo idi. M. s. g24 tarihinde, Hrtay devletinin kurucusu, Orhondaki eski Uyg* bagkentini ziyaret ediyor; Bilge Kagan yarfiinrn silinerek yerine kendisine Kitan dilince, Tiirkge ve Qince bir kitabenin yazrlmastm emrediyoraE. Oyle anlagrhyor ki Hrtay hiiktrmdarrnrn bu emri yerine getirilememiqtir. Qiinki.i getirilseydi, Bilge Kagan yazftr zamanlmrza kadar gelemezdi. Hrtay dwleqi, Gitkti.irk ve Uygurlarla her bakrmdan ilgilenmekte idi.

giNci z DEvr-E'ri vE uYcuRLAR Qingiz devletinin kurulugund.a ve gerekle bu

d'evletin

etrafa siir'atle yayrhgrnda, Uygurlarin-tflsrri Eok btiytik olmuqtu. Qingiz Hamn gtihretini duyan Uygurlar, derhal Kara-Hrtay'lann 5h-b; Wittfogel, s. 636. s' 445; ro69 senesinde ki bir uygur igin Wittfogel, 47, bk. LS, 47, tra; Wirtfogel, s. 494, n.r8. 15 Wittfogel, s. 665a. 46 Yii-yueh iinvanr igin bk. Sung'shih,49o, 9ai tS, r3, lb; Wittfogel, as Liao-shih, 3o, on LS, rra;

s. 432, n.73. a? Wittfogel, s. 443a' nt LS, z, 4b-5a; Wittfogel, s; 576.

:,)/

frrcURLAR

s65

ileri gelealerini iildtiriiyorlar ve Mogollara tabi oluyorlardrae. Kara-t{rtay Gur Han'rnr rildiirenler, Turf,an - yani Kaoc!'ang-Uygurlan idi m. Ci.iveyni veRegideddin gibimiiverrihlcr Uygurlara btiytik bir laymet veriyorlardr. Uygurlarur daha errvelce Qingiz'le temas temin etmeleri gok muhtemeldir. lz535u5 seneleriade Uygurlardan bahseden Rubruk, onlam hAli Budaya taptrklaruu kaydediyor. Bununla beraber Uygurlar arasrn@ epeyce nesturi ve rniislilmamn da bulundu['unu ilive

ediyor5r. Plano Carpini'nin Karakurum'u ziyaret ettiSi n45-46 senelerinde, Mogollann Uygur yazrsrnr kabul ettikleri bu seyyalun ifadelerinden anlagrlmaktad.rrsz. Durumu htilAsa edecek olunak diyebiliriz ki, Qingiz devletinin bir cihan devleti gekline gelmesinde Uygurlarrn btiytik rolleri olmugtu. Uygurlarrn maden iggilikleri haklanda gir seyyahlan 63. Kitan kabilelerinden da sitayigkir , siizler siiylemiglerdi I-la'lar, demircilikte ve di$er zerraatlarda Eok ileri idiler. Bu L:,abilenin reisi Uygurlarla gok yal:rn kan ba$larrna sahipti. 'Bu sebeple Kitanlann demircilikldrinin Uygurlarla ilgili olmasr

Uy;urtrul &utrdtrS

gok muhtemeldiil.

M. S.

g4o scnesinde, Tung-huang Uygurlanndam iki heyct Hrtay imparatoru nezdine gidiyor. Imparator, bu heyetlerden Uygu. dansl;anmn yaprlmasrnr emrediyor s. Bu danslann mahiyeti hakkrnda tabii olarak bir bilgimiz yoktur.

Uygc lrdrn

XIII. asrrda, Kuzcy Qine pamuk, umumiyetle Orta-Asyadan geliyordu. Bilhassa Turfamn pamuklu k}maElarr gok meghurdus. 9Br5t, rragm ve r22r senelerinde Uygurlara

Ugulrn pul vo gmut.

SMng-um Ch'in-cluttg

@ ffnn-shih,

. tr Rockhill, 5r

lu chiu-lw,48a; Wittfogel, s. 66r.

r, rsa; Wittfogel,

s. 65r. s. I4r; A. Stei.n, Inurmost lsia, s. 585.

Rockhill, s. I47-r50. Wittfogel, s. r4za. or LS, {, 4b-5a; Wittfogel, s. e55.

Liang-slw, b4, Apai T'ang-shu, llr Sug-shih, 4go, rob. 6? Wittfogel, s. r57. n. os Wittfoiel, aym â&#x201A;Źser, aynr yer.

A, p;

Sung-shih,

4gb, ro-ab.

lul.n

ORTA ASYA

s66

gelen Qinli sc)ryahlar, Uygurlann muhtelif gcqitlerdc&i kumay

ltdr

rEbdd! 1rnt!fif

lanndan bahsedcrler 59. Han siililcsinden beri Turfan btilgesinde iiztim yet\tirme ve larapgft&, yaprhyordu. 647 scnesinde Giikttirk yabgusu, qin:e iiziimler gdndcriyor vc bu iiziimler Qinliler taralindan gok be$eniliyordu. Bnndan sorua $in'de garap imili, Orta - Asya'da Tuifan bdlgesinde&i usullcre giire yaprlma$a baglandrm. Qin kaynaklannda, Turfan garaplarr halckrndaki bahislcrc srk srk rastlantrsr.

f.ndn

u1w

Hrtay dwletinde seyahat oden Qinli serTyahlar, karpuzlara rastlamrglar VG karprrz ziraaUnrn Hrtay dcvletine Uygurlardan g.eldi.Siy iEaret etmiElerdiror. Karpuz, buradan da Qine grhr$U.

Uygnllr n

Uygurlann, ticaret hayatrnda da gok iinemli fraliyctler gdstcrdikleri anlagrhyor. Hrtay devletinin baqkentinde, Uygur tticcarlanna maluus bir mahalle vardrs. lo55*ro65 senelcrinde, Uygurlara bakr ve demir cevhslerinin satrlamryacaSr ha&hnda bir emirname grkanlmrEtrM. Ayrrca Qin baqkentindc ticaret )'aPan Uygurlar da vardrod. Orta Asya devletlerinde, umumiyetle l5 yagrndan 50 ya$na kadar herkcs askerdi. Ve her asker igin aL Lia" o-larak- iki veya iig ata sahip olmasr gart kogulurdu. Qinde Sung daninc ait bir $inli gair, 5.ooo Uygur siivarisinin ro.oooatr bulundu-

d6rtl

Ittl;d.d. e*rdL ' rt[.t llfd

U;6c rdur

lunu kaydetmektedirs _-_-

Qinli seyyah Wang Yen-tâ&#x201A;Ź, Beg-Bahk'taki Uyg,u atlapndan sitaFgle bahsetrnig-ti 6?. Bilhassa Hrtay dcvletine verilen

Wittfogel, aym yer. Pamuklu

Sino-lranicq, s.

4gt.

kumagtarr igin

bk. i B. Laufer,

'o Siwilranica, s. egz-zgg. Aynr escr, s. gg3 v.d.

'r rr B. Laufer, uys. "r"", 438-439. 3r LS, 37, 5a; Wittfogel, s. r7g. s Wittfogel, r. r88. . (tn rog3 tarihli Sung devri kayrtlarrna g6re: Wittfogel, s, r79, n. Wittfogel, s. 559, n.l. r? JA, 1847, s. 56-64.

IJYGIJRI,AR.

s6z

'.:

!,)

t) -x

â&#x201A;¬a o

a A

*!'

F I O) tr'

d 3 E

ORTA ASYA

haraglar arasrnda mcgh'r krsrakla'n da zikri geEmigtir. Meseli ro5z$ ve ro8960 da gdnderilen krsraklar U""f"" arasrnda zikre de$er. Kansu'dalci uygurlar ise roo6 di hediye olarak arap atlan giindermiglerdizo.

ce eo

LS, zo, 7a; Wittfogel, r. 36r, n.67. LS, i5, 3a; Wittfogcl, r. 36r. ?o Ta-shih atlan: Wittfogcl, s. 355, n.

46-48

IN KRoNoLoJIK CEDVELI

e'.lFL*uol

KAIU -; HANLIi

HUNTAEDA!{i oitbbf;

IqAd['l jr',"

rTxti

t'n

T{filt

fbyuhtyanrlo, Kopen

tipcpt,, II.

Kapgal

II. pybat

i;:l i

III;

i i

I I

TAGAR

II.

Tagat

Tagar

II.

Resim li

Mezarl ar

r I.

Tap

Mezarlar

ttl

z a E

Tag

14>

Mezarlar

u) tl

NOYUN - ULA SROTSKI

FOMTNSK

Fr:rehod

Odintovsk

KUDIRGE

BIYISK

Berezovsk

YAKO - NUR

i i

KATANDA

KURAY L PAZIRIK

PAZIRIK

Bolteregenek

Sol.

Tqyahta

MAYEMIR

KATANDA

KURAY

Belka

Karakol

Aragol

Ust - Kuyum

Bagadar

Zmeinogorsk

â&#x201A;¬

ii iii:

:ii:

Tottil

ii:i

ii:: ii" :: -:i

ii :; r. :.: {io,iotoio

I r ,'r!

(o:0o

o o

O:O

' .,,,i

.):

Verhne

Aqagr

|p g

o o

i7 : t-ii i

r..3{f;-,

'tri(Jr o:o

*ito:

:i i: ::

oioi - oio:

(t)

\}c c

F ,t,

d,-

Udinsk

iiii

-,Ivolgi

lvolgi

:::: !

;

ALAMI$IK

>u) n(

h__

())

Kumurtuk

.At

ItmoyaydlFadi

o'P

#rr : l{P x t{ ,ff8 s

TUYAI{TA

tiii

ilx C ,ffi? z7

Zeregnoe

dE ,:9 r.

Var4ilonka

KUROT ,1,

'.sitrc 'oolo i_, o

: folanovska

iKt

:! I.

:i: :,,

$IBE

i,: : n^

BEREL

oioio

Kanah

Manakeldi;,

ffr"'

Qargelan f

Qumgal J

)

..,rSld[,.:rt;r

G6k

Ara:K,6,1 .-i Altrn -

KENKOL

Bulak i i

': Arrk

Sokolov

Krz - Art

Bagasin

.-..-

Qerges

I .,

rr*:..l

Krrgin

I lj\IAzuN

i :

Kara-Gudrq,II

QerSe-Tal

z F U

tlt,.{'a :.IYi

lNDEKS I.

rlql,

YER VE KAVIM ADLART A

2r9. a3r. e46.

Abakan, t7,2oT, zts, Abbast, Abbasller, Aboba-Pliska, iz7,

Aberg N.,

Io8.

Abi-Garm,

H-IV,

Abony,

rz3.

Akkoyunlular, 35r.

AL-Kul'

r4g.

Atmolinsk, bk. At-Molla, 2, $).

t49. '. Acii; bk. Yacii, eag. . Aginsk, H-IV, r. Agit-Nur,45. Agura, 45. ' Adahkes, bk. Adahket, zoI. Aburdin, H-IV;

Adahket, bk. Adahkes,

Btiytik,3d.

Afganirtan, 6, 7, 8e, t$z, r84,

'Afrika,

Ahcar,.2. Akga, H-IV, r73 Ak-Qatr, 146.

Ak-Tepe (Qardan),

zoo.

(SUtLent),

H-IV, H.IV'

Ak-Tepe, bk. Stepinstoe,

Ak-Tura,

g57.

334. 333'

3lr.

89.

Ak-Yayla, H-IV' 67. Ak-Ytis, 45. Ak-Rabat, 4. Alabuki nehri, 39.

Alamanlar, r22. Alamedin nehri, 323, 364. Alamrgrk, 39, 76, tS+, t78, 2+o. Alanlar, 98, roe, to4, ro5, 228, eg3, 294.

H-IV, 357.

Ak-Hunlar, 92, rr7, 2oo. Ak-Kala, H-IV, 7r. Ak-Kesene,

322, g4t.

Ak-Tepc, er, r83, Bt*,322,323,337.

H-IV, 197. At-Tepe

hdzergage, tgz. Afanesyevo, 13, rB.

Ah-Begim, bk. Ak-Pe9in,

Pegin, 326; Kugiik, 3a6, 3e8;

Ak{u, 39r 4r, r73, glt, Atiuat, a. Ak-Sumbe, H-IV, 3r7.

Adamh-Kala, H-IV, 36. Adrianov, A. V., 34, 86.

Io8. Ahsrket, r8o, 155. Ahtrn, rgo. Aibugir, H-IV, 8e. Aiga, roo. Ak-Ba9-At,3rr. Ak-Biit, H-IV, r9r.

338.

Akman, FI-IV, el5. Ak-Molla, bk. Akmolinsh, z.

Alaq-Orda, z. AIa-Tau, 344.

Alattyan, re3.

Alay, I5. Alelsaadrovl,a, 3er,

H-IV,

35o.

Alfdldi, A., fu, rot, ro4, ro5, Io7' to8, tt9, r2o, t2I. ALb, H-IV, r ro.

H-IV rumuzu ilc giioterilenler, IV. haritadali yer adlanna aittir. Ot,. At

t, 2t

..;!

ORTA,ASY,{

s70

Alpet$4q, g$'3g, rrlp; 2731 3eg:., 'Arne, :r.J.. ro. atp Arrten, oo3. : Altrn:Arrk, r5r, r5ti z4p' 3zt. Altrn-Asiir,,

8li

g4,:,1o8.

tl3.'. 4r. ,

AltrnHadru, Altrn'I(61;:

'Arslan-Han. Karaharilr hiilitimclarr. 324.

Art-Gumbaz. H-IV.65. Artamorror', ee6-

Altu,O'!drr, : er9,.igli,

Arpa nehri, *4. r77, neo. :Arslan.Bob. H-lV" er6.'

Altrn-Tep9; 365,. 596,. !!IV,,3ea.

ArtrkAta,

geB.

, ,'4lt*ytdq$|*r-t;'.tlj tail rr, rg,' .rG- Artsit' 133. '"3, 25 zi.go, gq-4r,43,64.65. Asparuh: Bulgar Hanr. z4o. a.i7. ': 264. 68, 6, 1.e-i+, is-lb, e9, 9", r t". . . .. e34. rtl, .I15, r17, I2gb r35, r39, 'tsrin gegidi. 14r., L47, r*g, l5e, r54; 16z;, .$trah3n._6'9?;293._- __: 1

33o' H-IV; zg5: $a&-Srslalt lvotgi, bk' Nijne:lvolgi' rr39' I+i; ,4pBr ,' 34, r*6; nai, 16*; Bati,7':, trk' A4i:bwlai, 163-16,8, t76, isg, i-&,' t7z, '\para, 3r9' iotr78," 199, ,o2, 2o7, 2ro. 2I3, AEp3ra qehri' rrg' .1"83 qehri, r73. 32o, H:IV; e36' ' ,,ni6, *ie; qi,g; 2351 3oo.

. r:.,,-.

Giiaqf''AtrqF',.d,,: r44; Kuzey,

Altaylsayan

daS:lan,7.

a-na."y" nehri. 6.'i, r8G rss.

Amul, ri.Iv, rq. 'A*ffi;ioi.,=-,-,'''

fta-lt1'.2' Ata-Tiirk-Kala' H--IV' ag' Atlah' zor' 329'T--I--v'3o3' Atlah. zor. 3zs, H-IV.3o3'

'll'ilt:zt' 9'l' It3' r19' Atuk-Taf' 5' Aur'Kanav, tt' a4' rL Anarr. I;;;;;-';.;;;;;";:;o; 56, 73,-ro7' tog' I I3-I25' rs. ;g:.irt" .: en".r, oii IV. Ar,*.., '\varlar, : ''-" ;.:;;. 257'278' z8o' 3oo' Anderrba,J. G.,39,54 -n"..,1'ft, Anadolu Selgukltrlarr, a67. Anadolu Yoriikleri, l3o.

$il'h:ii

:':

eor.

Andronovo, 27, e8, eg. reg. _2+, .Angara, g, 26. Aneka-Kala- H-IV. cz. rgl. An-Yang, 3s.

";;l

Il;,?1,13,,";'',1ft';.

,Ii, ,.n. rro. rr4. rr8.

Avrupa 'l'iirkleri":Bo' Avusturya. loe, e8o.

;n".d;-"*ivato, e8o.

'\Yasuz' 2'

'ii. A;;-;i;i; ri-tv,

:\Ygrr-cal' 33I'

nii-iir,

o+g.

lil'Ilfr:?'; '" iii:,":"=1""fi| ;;i;;i";';"is,-3ae. Aragol, 3b, 45,

Araplar,335,

359.

Arga-Bulak, H-IV, lo4.

Argal, r3a. Ans,336. Arrz, rz9.

Arnavutluk, a8o,

A1'vaca'

'8s'

Babenko. e3o. e3r. Babrp-Mullah, H-IV. lo;,. Bacs-Megyeben, aB6.

a8t.

Bahmursk. 2g3, 2g5.

lll:

iNoms .Bahp,

84.

t7r

B€hbudi,

H-IV, r8t.

H-IV, 3or.

Bahtr, a,

Behlu,

Bain-Ulan-Hada, tgz. Bakarh, H-IV, gr5. Baktiryan, 4r, gr, 358.

Bckesben, 186.

Balahk-Tepe, eoo. Balasagun, bk. Ak-Perin, Kuz-Ordri,

Kuz-Ulug, r7r, 263. gt1, Z2z, 3r5, 3n6, 318, 3go. Balin, ego. Balkan da$lan, zre, a56,257. Baltr, ere. Bamyan, 3i8.

H-IV,

Belovod, bk.,Aksu, Beninger, to8, Bereg,285.

93.

Barhg,45. Barnaul, tr, 29, 78, H-IV, 45. Barshan, I73.

H-IV,

H:IV;

lg, 64, 7r, 7e; Berel t,

r97.

3og; Berk-Kara i,76. Berkkarrn, bk. Berk-Kara, 77, gg. Berkut-Kala, H-lV, 4o.

N.; 39,.93, rje, r79,

Bernqtam, A. r92,32O.

Bagadar, 38, 39. Ba;kaus, 88, 8g, !93, 294.

Besarabya, e4o, 256, 257.

Barzo\ Il-IVo r3r.

egr4,

Bateney, bk. Bateni. r8. Baten, bk. Bateney, 215Batr Tiirkistan, r, 5, 15, rg, 20, eZ,

28,92,39,38, 4r,66,,66, 8o, B2, 83,84, gr,92, g8, rl7, t7i, t76, r84, Igr, 2oo, 244, 252, Zo2, gt+, 327.

Bay-Tal,45. Bayrn-Gol,45. Bayrr Kum, 337.

Baykal-grili.i, 9, r r, 13, 22, 26,2,7, 28, 30, 3t, $1, 49, ie, I38-t3g, 2o2,

co9, e8o; goneyi, 6tesi, 52.

H-lV. eo. Bazar-Kala, H-lV, 38. Bedeikent, H-IV, 57. Bayrak-Tepe,

Begram, r84. Begre,

H-IV,

55.

t59-

Berezovka, 45,70. Berhozovka, 96. Berk-Kara, bk, Berkkarrn, 76, H-IV,

Barthold, W., 319, 3et.

Ba$udistnh,

g+g.

Berensniki, roo.

Baranya, 186. Bargeka, r3e.

Bar'ganr,

Bel hu, roI. Belgrad, lri.

gerel,

Barahga, r85.

Barak-Tam,

Bela Posta, ror, to8, 236, e8r. g6lenitshiy, A. M.,' r84; 96o. Belevli, H-IV, ro4. I Belcuvan, H-IV, r5e. Belh, H-IV, r68.

;

y<iresi,

B€$.Ab, H-IV, re3. BeS-Bahk, g59, 361, 36a, 356. Beg-Tam, H-IV,95. Be$-Ti.ib€, H-IV. 80. Bezded, zB4.

Brstriyansk, 45,7o-.

Bryglak, 45. Bihar, lB7. Biharban, e86. Bilge Kagan, I3I, I34, r35, 364. Biliarsk, 248, 35g: Bingol, 93.

Biq-Kent, i86, H-IV, r48. Biqpek, bk. Frunze, 314.

Biyanayman, rgr. Biyisk, 23, 7o, 7r.

Bizans, ro2, rto, rt6, iet, e68, z7o,3lB. Blijnih-Elban ah, r47, Bobrinskoy, A. e78. Bogdo-Ola daglarr, 35a.

rla,

r8g,

ORTA ASYA

372

j,j

Bogolovskiy, e. Bograd, elo. Bogugar,236,

Cagrtay, r3z.

Bolgaya-Regka, 45.

Cagrtay-Gol. 45.

Bolgeregensk, 37.

Qagan-Qolu, bk. Tsagan-eolu. rqa. Cambul, 34r. Cana-Kala, H-IV, 39. Canbaz-Kala, H-IV, 39.

Borkorbaz, H-IV, zl5. Borovka, 59, 133, r3B. Borovogo g6li, 94, r7z, Borsod Megyeben, e86. Bosaga, H-lY, r74.

Car-Tepe,

Boyla lgbul Kavhan, Bulgar reisi, 275.

Boyla Kuluvr, Bulgar reisi, 275. Bdgri Kaga.n Uygur hiik0mdarr, 349. Braila nehri, r7o. Bryuhanova, 99. Bugy, ree.'

Bu[ nehri,

zz7,

z3B-

z4z, z5o-256, 2621 267. Bulimer, bk. Byelimer, e4z. Bulun, H-IV, 45. Burana, 3u5, H-IV, 358. Burcarr, H-IV, 326. Buren-Gol, r3z.

rB7.

Chih-chih Shan-yil, Hun hijkrimdaCrldrk, H-IV.48.

Cigiri-Bent, H-IV,

e3.

Cil-Arrk,3z3. Cilana, 4!. Citif,rt,'H-IV, r45. Girgak, 45.

Csak, A., l19. Csanad Megyeben, eB6. Csengtid, rze. Csongrad Megyebtil, z86.

Burgaz, z7o.

I, H-IV, 233. II, H-IV, e34.

Cul gehri, t7Z,285,323. 363.

Burtaslar, z4r.

H-IV,

rrr gr.

Buima-Qap, 24, 76.

Buzagr,

eg7.

Cayrlma, H-IV, ego. Cend, bk. Can-Kala, ro6.

Ceti-Asar, 94.

Bulgaristan, r58, a6r.

Burma-Qap Burma-Qap

Carpini, P., seyyah,

Ceyhun nehri, bk. Amuderya, reg. Chen-fan,54.

75.

rt7, ttl,

339.

H-IV, z3r. Ccrmcn kavimleri, 34, toe, ro8-rro, rr7, rrg, .t2r-124, 247,.29t.

Bugu-Kala, l5r. Buhtarma nehri, e, 34. Bulak, H-IV, roe. Bulak-Koval, 34r, H-IV, 343.

Bulgarlar, toz,

H-lV,

Cargelan, t52, 2g2, 32g. Carh-Kayrnd a, 3rg. Carnuntum,, ro4, Carma, z.

Cerges,

H-IV,

Cergetal gehri, bk. eergetal, 39; 33o,

237.

Buldumsaz,

Cumgal gehri, 33o.

r8e.

Buzuk-Tepe, 338.

Cuva-Tiibe, 329.

Biiyiik Hun devleti, 5, gg, 36,

Cuvalin,34r.

4o,

49; 57, 75-77,95,96, gg-gr, 164, r77, 348, 357.

Btiytik lskend.r, gsZ. Byelimer, Bk. Bulimer, z5o, z}z.

Cuvan-Arrk, 33o. Cuvan-Tepe, 34o, Concesti, lo7. Ci.iveyni, 365.

H-I\/,

27g, 542.

:]j

;

fuotrrs q

Qinli seyyahlar, 3r9. Qim-Bay, H-IV,86.

Qaa-Tas, zzo.

Qimuzr,

Qaar-Tag,33r. Qadrr-Kara-Sug, 45.

Qafan-Qolu, r38.

Qagan-Nor, bk. Tsagan-Nor, l3e. Qakan-Kale,

H-IV,

Qakmak-Suyu, 42,

r95.

7g,2to,

gg2.

H-IV,

a3g.

Qakul nehri,45, I34.

Qaldrvar gehri, 3zo, Qalkar-G<il, e. Qangar-Han, 332; Qangal, 77,3oT. Qaplak-Tepe, 3r5.

e55.

qargalanta, r38. Qargelan, bk. Cargelan, 3o9.

Qarlg-Kurgan, r.

Qangin, 95, {43. Qarkov, 45. Qaq-Kala, H-IV, eB.

Qirik-Ribit, H-IV,

$iyli,

Qkalovsk, zgz.

Qelyabinsk, e. Qepa-Bogotor, Bulgar Hani, a75. Qergetal, bk. Cergetal, 39.

Qerilde, bk. Tgerilde, r3z. Qerki. e.

Qrrakgr,

H-IV,

Qornak-Tepe,

Qubar-Tam,

r77.

Qigerlik, r3z. Qik kavmi, eo7.

Qikil, H-IV, 3o3. gil-Bek, H-IV, a9o. Qiliktinskiy, e. Qiling-Say, r 79. Qilpek, H-IV, 79. Qin, rg, 30,3r, 35, 36,43,4g-i3,57, 166, r85,

76,79,br 85-89, r6e, rgr, 2t3, g48; Kuzey

Qin, 3e, 35,365.

177.

H-IV, 35r.

Q,rd, 99. Qudatskaya da[r, r r. Qu nehri, 24,29,33, 39, 4tr T6, t2g, 3o3,3o5, 3o8-gr

l, gt7,3tg,

gze,

9z6, 328,33e, 361. Qu kanah, 4r. Quka-Tepe, r79. Qukurcak, 33r. Qrihgman, 38, 88.

Quhm nehri, 78. Qumgal, bk. Cumgal,

Qigil kavmi,. 343. Qigirgik, r 77.

6o, 66, 75,

e34.

Qola-Kazat, 3n3. Qolpon, 3oo. Qon-AIay daSl4rr, 42, 7gt, 8o,.

97.

339.

r49, r5g, t62, t7o, t7r-t7gr 2o2,

Qatalar, z7e. Qatkal da$larr, I79, r99, 1;3r,832.

Qernogov, 284, Qrkhan-Gol, 248, 24g.

H-lV, z7t.

Qingildr, H-IV, e75. Qingiz Han, 35r. Qingiz devleti, 364. Qingiz-Tam, 77. Qingiz-Tau, z4-77.

Qmi,

$ardarr, 836, 338, H-IV,

Qrldrrtr-Suv,

313

l5r, H-IV,

242.

Qumrg gehri, 3zg, 324, 366.

Qungarya, r.' Quviket, H-IV, 3oo. Quy-Tepe, 33r. Qiil, 3r4.

D Dandan-Uyluk, 35g. Daraut-Kurgan, 8o,. H-IV, eoo. Dareyhlamrn, r3z, r38. Dargan-Ata, H-IV, ze. Da$-Kala, H-IV, 16. Dagin-Cil, r3r. Daudan-Kala, H-IV, 59. Debets, G. F., 48, 64,

ORTA ASYA

37+

Pelti ItpCaL,

Eres-Kala, H-IV,94.

29o. 64.

Dev'Kala, H-IV,

H-IV, 73. b[, Faryab,

Dev-Kcsken, Devlet-Abad, r72-

Erilsson, J., 55.

Ermihalyfalva, ree. 169,

H-IV,

Digoria, ror. Dinev,

H-IV,

t3o.

Dingli-Grr, H-IV, I. Dinyeper nehri,

ror, rts, 236, 2gror.

Er$i, H-IV, erg. Eski-Pokrovsk, 3a8. Esztergombol, 186. Eurnorfopoulos, G., 54. Evliya-Ata Eehri, bk. Taraz,

295.

Dinyester nehri, e57. DiyaLo,nov, M. M., 83. Dobriyansk, e4r.

Fznzr, t3z. Farab,

Dobruca, 256,257.

Dogu Tiirkfutan, I, 3, t3, 85, 87, 168, r7e, 176" 184., ztg, 278, 3r4, 322, 327, 348,. 349, 357, 359, 362.

Doh-Nucikes, eoo, H'IV, 298. Dokuz Oguz kavmi, r|go, g4B.

arg, ri6, a9o. Dondok-Tergune, t32.

r85.

Feldmargalskaya, 2g4, s35. Fenek, r 18. Fergana, 5, 6, t5, 33, {2r 78,.79,

Feigana, I73, r99.

Fergana Kanah, 33.

Fetisov, A. M., t48, 33o. Fettich, N., t2t, 283.185, Feyz-Abad, H-IV, r37, 157.

Filov, 8., 2Sg,

263.

Finle, e4r, e53. Fin-Ugorlar, 7, 16, 96), t@, t47,543,

138.

bk. Stalin-Abad, H-IV,

Dzurr, l3l.

344.

Fominsk, 45. Fotanovska, r39.

Fdnlak, rat.

Franklar, rzr,267. Frunze, bk. Pigpek, 3t4.

Ebert, M., 59.

Edirne,

e65.

Elirasiyab gehri, 17, 28, 93; Efrasiyab

Gabain, A. von, 349. Gandhara, 357.

Eftalit dcvleti, r85, 335' 336.

Garnata, log.

l,4r'

Ejderhan,

ego.

Gater, lee.

Ekaterinoclav, eg5,

Gavur:Kala, 77,

Elcik, H-IV, 3. Elegca nehri,45, t98.

Georgiyevka,

Emir-Abad, 3r.

Geqztered, 286.

Erdeni-Dzu, r3z,

t7Z, t76, rB3, r99, 3o4 ggt; Kuzey Fergana, rggl GiineY

Frndrkh-Dere, 269,

Doneg nehri, aeg. Dunapentele, rz5.

Dogcmbe, I35'

H-IV,

Faryab, H-IV, l7e. Feher, Geza, 157, e86.

Dolinka, 345. Dolon-Hara, r3e. Don nehri, 25, too, ro5, ro6, log,

Durbelci, r3l, Duruhan, r33,

tS'1,

Gepidler, rrn.

Geyik-Ta;, 4r.

H-tV'

63'

INDEKS Gld,zkovo, e6.

Hampel,

Glyadenova,

Hamukat, bk. Hamuket, 349: Hamuket, bk, Hamukat, H-IV, 3or.

grg.

(inezdovo, zB4. Gobi 96lii, S, 4g, rr7.

235.

Ordu-Bahk, r3z.

Gok-Bulak, r49.

Giiktiirkler, 28, 56, 69; 73. 76, 83, 84, 89, r4o. r4r, r.+3, 146-149, I54-

16o, 164-r7a, r75, r8o-186. l8B, r9e, rg5, eaa, eo&2t2,2t5-z2e;

136, z5g, 16r, .26j, 274, 2g9,

30r, 3o7, 3r7, 3r9,

32-I-325,

Gdzeken. 269.

Gland, I33. I35. (lriinn'cdel, A.. 352. 353,

35g.

Gryaznov. N{. P., 39,62,69, 7o.

(iugcrceli. H-lV, rg.

Gulga-'Iepe,

Bo, t7i,

H-I\j.

roq. Grrlqa-1'epc. bk. Gulga, 3o8.

Gulistan.

r33. (iundremming.\, toe.

' 36+. 36;. Gurban-Bucrr. 45. (ir-rrek, So$cl reislci'indcn, r84. l

'.rgL

t_ F.

t F

(itiney Rtrsy'a, 7, 17, 26, 35,35, 56. jZ. 6o, 78, 84, 93, 97,

z9r.

9e.

Hentze, C., 59.

Herodot, 34. Hcves, i\'legyet,

eB6.

3p4,

39, 9B,

-tlisar, r85, H-IV, I94, Hive, H-IV, 3r.

Hockricht, r66. Hoqo qehri, 352, 36'2.

Ho-han-yeh, Hun reisi, gr.

Hongor, I3a. Ho-pei, 54.

H Habarovski, 164. Hallstatt, 32., Hami,36a,

Heikel,

Hindistan, r5e. Hindu, e5r.

lo2. ro3, ro8, Ilo. rrr. r14- 'rr8, r24, ri8, rlg, i76, zel, , asll, 236, q3g, 248, 256, 27g, . q83-, 2BZ, 2gr, rg5, 2S, 344.

Gyiir, e8t;

Haziiasb, H-IV, 3o, HazarLar, 163, zog, zzbzgo, zg4. 23g, c5{, 256, 27j, Zbr, Zgr,

366.

GUmii;-Tcpc. zr, r'

94,.176, !8r,

Hrtay devleti, bk" Liao, 362,

Guzal. 33. (

{h,8I,

r83; ro3, ga5.

tlazar denizi,

Grrr Han, Kara Hrtay hiikiimdarr,

zB, g2, 42,

299,30I.

H-IV,

(iuzlar, bk. O$uzlar,

Havvan-Kala, H-IV, 84.

rBo.

bk.

r3e.

Hara-Gol, t3e. Harezm, Io, rg, r5, 16, lgr 2or 27,

Hayr-Han, I32, r38.

Gugurth, H-IV, zr.

Gulga,

Hara-$ilu,

Harezm$ahlar, eo3. Harkov, 23o, 2g61 2g2. .Harrarr-Cuvan, 297, 32t. Haydr.r-l\tegyct, e86, Ha1'lama. 3o8. Ha1'lama, 3oB.

,330-335, 34i, 344,348, 364'

Gul-Krllak,

z7B, zB5.

Han, bir Qin siililesi, 366. Haq-Kan, Qin ressamr, zo4. Hara-Balgasun, bk. Kara-Balgasun

Gotlar, too, Itr2. IroB, Iog, rt8. Goliat kurganlarr,

J.,

Horasan, 8e, r83, t9t.

Horvarth, T., e78. Hovaling, H-IV, r5I. Hsuan-hua, 55.

Hulm,4r.

;

ORTA ASYA

376

Hunlar, 99-39, 4o-43, 5o-56, 9r, gr4, rt5, tt8, r2r, 2og, zg8, go7,

Huttal,84, I85. Hi.isrev

Hiisrev

Sasani hiikiimdarr, 358.

II, r4r, 234, 23b.

lskodar, [I-IV, reo, rr8. lspanya, tog. lsperih, Bulgar reisi, n64. Istanbul, 6o, z7o.

Itim,

l9kan, 339, H-IV, g4r.

llkfuim, H-IV,

I 7, 76, rS2, r57,

Isrg-giil,

r59,.168;

176, 3o8, 3r9, 345.

Islevlar, 2+6,256, z0gr 264, z67r'zBr.

Jutas, I23. Jiistinyen, Bizans imparatqru, l2l,

Ki,fir-Kala,

68,

183.

KAfirnigan, 83,'H-IV;

136.

Kafhasya, 30-33, 56, 92, roo,

Ingulets, n37, 57t +e-4s, 87,

toz, 2t2, zz8, zg4 24r,

ga-gg,

93, r42, t84, zzg.

lot, 242,

252, e93; Kuzey Kafkarya, 9e, gB, zzg,235, 196.

Kaganovig-Abad, H-IV, t4z. Kainda, H-IV, 346.

lri-Su,33r. 19.

lro-Kum, r3e. trtig nehri, t, 4t 24, z8-go, 34-956,77, 322.

lsatovo, rg.

lsfara, bk. lsfarin, lsfare, lgg, hfare, bk. tsfarin, lshra, r77. tsfarin, bk. lsfara, tslirre, lsficab, 34o.

Kagka, Ioo. Kadrkriy, e7e. Kadrrgan, r 38.

rog.

25t,

55,

llrnovaya-Padi, 5o, 89.

lrkutsk,

bir eylrlet, 54, Juan-Juan'lar, re8. Jullak-Tepe, H-IV, 3a4. Jehol, Qin'di

lllinskoye, e48.

lrbit,

lvolgi, 5o-5e, 89. lzyum, zge.

Jaszfenyszaru, 286.

llran, g4,o. tJa kabileii, 365. llgumen, 164. lli nehri, 76, r7o, zor.

Irah, r5, 37,

r 19.

Japonya r39,353. 352.

the-Aman, r3z, r38. lh$id $bpir, So[d reislerinden, r84.

Inan, Abdurt adir, lngiltere, 55.

ttalya,

Illirya,

lvanskoe, r8g.

Igrlq H-IV, r9o. Issrk, H-IV, l7o.

ldikut gchri, bk. H99o, lgkilik, H-IV, r89. lhe-Alrk, t37, r3B.

r58.

Igkem, 45,

8i,

83.

trlrandinavyahlar, 2ag, z+7, z1t, 28g.

lrkitlcr, 7, 33-37,5g-5S, 8r, ro4.

Kala-i Mir, 4r,8+. Kala-i Diri Peng, r58.

Kala-i Bobl, H-IV, rte.

Ikla-i Humb, H.IV, r54.. Kala-i Vamr, H-IV, r55. Kalah-Krr, bk. Galah-Gr,

KalalrGrr, 4r, 8r, H-IV, 60, 69.

Kalbrn-Tav, rer.

Kalmanka, 45. Kama nchri, r 14, r 16, z4t, z4g, g44.

.j 't

I i

-c

-1i

i,l

INDEKS Kamenogorsk, a3. Kamrgcnka, e8.

Kara-Yuz-Sulek, 45, 16r, aeo.

Karga, H-IV, 35. Kargah, gg, H-trV, a67; Kargah I,

Kamrgensk, 45.

KamrEh,

H-IV,

3o; Kargah II, 76. Karkarah, e. Karlgren, 8., sinolog, 56.

Kamunta, e35. Kamugrn, 96.

Kanal,

Karluklar, rgo, r72, r7g, t1g, 34r,36r.

34p.

Kanay buluntulan, e4. Kansu, 54, 36r, 368.

Kant,

Kao-ch'ang, bk. Turfan, 365. Kapagan Kagan, Gdktiirk .hiikiim-

darr, 165. Kapgal, 45, er2, zr5, zr8-222. Karaagag, gg..

Kara-Aul,

H-IV, rr4, bk.

3+r-

Hara-Balgasun,

t I

Kara-Dag, 45.

Karahanhlar, teg, t73, 3or, 3o5, 3og,

gro,. 314, 3r5, 318, get, g28, 33o, 337' 34r.

Karahoca gehri, 35e.

77, tzg,

45.

265,29r.

Kara-Su, 45. Karasuk, 54,49. Karaspan-Tepe, 34o, H-IV, 3a3. Kara-Tag, H-IV, rz8. 340

go7.

Kazaltrk, H-IV, 345. Kazin gehri, roo, rgg, z4r-e44,248,

176,

Kara-Tav, bk. Karaguk, 26,

Kavungr t, rr, r5r 84. Kayrnda, 319. Kayrrma, H-IV, e43. Kazakistan, 2, S, 7, to, t r, rg, rg-23r'

t7g, g22i Batr Kazakistan, 77i DoEn, 77, r47, t79i Giiney, 6,

Kara-Gucrr, H-IV, e4o. Kara-Kalpak-Kala, H-IV, 94. Karakol, 38, 7o-7t, 76.

Kara-Oba,

r53,

25, 27, 2g, 3g-42r 4g, 76, 78, 136;

352.

Karaganda, 2,244. Karagan.Tepe, zr,

Kara-Gol,

l8l. 6r, 64, 7g, 116,

Katta-Kurganr, 92, r9t. Katun nehri, ro, 35, Zo, gor. Kaungi-Tepe, bk, Kavungr, 5. Kavat-Kala, H-IV, 49. Kavgan-Kala, gg7, gg8. Kavungr, bk- Kaungr-Tepe, 84, r 75;

Karabinsk, z. Kara-Qako, 76, H-IV, e76. Karaguk, bk. Kara-Tav, 3gB, Karadeniz, 99, 29r.

Kara-Hoto gehri,

Katanda, 6o, r59-161.

t32, 35o,35g, 363. Kara-Baltr, r73, 32o. !

3o8,363,3o9, 3tZ, ?2o,3o3, 329.

Karnak, 34,o, H-IV, 3r8. Karoy, r53, H-IV, e8z. Karpat daflarr, r 15. Kartaca, I ro. Kaggarh Mahmurl, 197, 338, 339, KisAn, 8o, r78, r8o,

Kara-Balgasun,

2o5,

Karluk Kaprsr bk. Taraz, Evliya-Ata,

r73.

Kara-Asar,

377

338,

Kazarman, 33o, H-IV, at8. Kazirer 2tr, at3. Kegen,

H-lY,274.

Keheyli, H-IV, 85. Kelegei, r 18.

Kelif, H-IV,

Kelt,

169.

ro9.

tr,

Kara-Tavalgatl, H-IV, za7.

Kelteminar,

Karavan, I79,.H-IV, e48.

Kem nehri, 88, zo7, zro.

t1r 27.

ORTA ASYA

3?B

Kiselev, S. V., 34, 62,..7o-7r, rg8, r6o-r64, t92, 2ro, 269, 30r. Kiqin'Kavhan, Bulgar krrali, e64-

Kemgik nehri, r98. Kenezl<i, e86.

Kenbulrrn, r73, 189. Kenkol, 4g, 75, 93, gog.

Kiskdr<is, 279.

H-IV,

tot, to2. Kerki, H-IV, r75. Kesken, H-IV, rrr.

Kiqm,

Keszthely, rrB, tzo, rzt. Keszthely-Gati, r03. Keq, bk. $ehr-i Sebz, H-IV, r79. Ketmengi, H-IV, r8. Ketnrcn-Ttibe, 4e. Keykubad-$ah, 8I-83. Krhq-Kala, H-IV, Bg. Krpgak, r3o, 2go, e94; I44. Krrgin, 39, 74-76, r53, r54, i8r. Krrgrzistan, 24, gz2.

Kitap, H-IV, r79. Kiyev qehri, 35t, 289, ag2, Klepik, 23,45. Klimovla, *g7, Klyagtornry, $. G.n Rut ttirkologu

Kerg,

362, 365.

Krrgizlar, 56, 65, 86, 88, 98, tgo, t+7, r48, r55-r57, r6e,

I t 7, 163,

rffi, l96, eo7-er r, 2r3, 2t5ee2, zg7,2gB, 345,

Krrrm, 99,

tor, roe, to7, rto, tl8,

r25, 29r.

bk.

Yalcahg, Yaka-Kent,

325,

H-IV,

KrE-Tiibe,

H-IV;

55.

Krzrl-Kurgan, H-IV, zo7. 45.

Krzrl-Su, bk. Krasnaya regka, ge4, Krzrl-Tuu, H-IV, eor.

Krzrl-Yar, r8, t3, e8, r8r. Krzla.sov, L. P., 196, r97. Kimekler, 299, 343,

Kirin,

36o.

H-IV,

263.

Kok-Su, e. Koko.Nor, 84.

Kokpekti,

Kolpagevo, z. a86.

Konstantin

VIII,

Bizans lmparato-

2grg,

220.

359.

Krzrl-Daraut, 4a.

Kin-shi-so, 5r.

330.

Kogkar-Baqr,

Kopen, I8, r48, rig,:ro3, 2to-ztz,

Krzrl gehri, 352, 357,

Iizrl-Majahk,

Kogkar, bk. Kogkor, rr5r r47r.r48,

Konstantin Pogonat, Bizans Imparatoru,257. Kopal, H-IV, z7g.

r16.

Krzrl-Kala, H-IV,

Kobacliyan,

ru,

e66.

Krytrm, e. Krzart, 73-75, 33o.

Krz-Kalia, H-IV,

H-IV, 35r,. H-IV, 144. Kog-Bulak, H-IV, I3o. Kyugev,

Kondakov, 85, r78, Konki nehri, a9r.

Krrk-$ehid, 274.

tl2,

vâ&#x201A;¬

tarihgisi, r99.

Komaromban,

Krrk-Kaz, H-IV, 44. Krsmrgi,

r59.

Kitanlar, bk, Liao, Hatay devleti,

345.

Kirmirau, H-IV, e6r.

Kore,.6o. Korgan-Tube, H-IV, r3g. Korgan-Ttibe rr, ll-[V, r4o. Koska r, r57. Kog-Kala, H-IV, 13,

fiop-Qaydam, r3z. Kogoy-Kurgan, Koy-Su, 345.

H-IV,

e15.

Koylrk, H-lY,277. Kozlov, P., 58, 6o. Kdk-Bulati . bt.- Suytb; 3go, .l{-IV, n6s.

INDEKS Ktigmen daglan, Ktihne-Kala, 84. Kiik-Kesene;

Kuray, 37,. 48, l+2, r55-t6a,

ao7.

eor.

H-IV,

3e9.

r7.

Kurgan,

K6kge-l'ar'.

Kurganga-Kala, H-IV, go. Kurgaqrn-Kala, H-IV, 41.

Kt;k-l'iibe. ror. Kdzeli-Krrl, bk. Kuzeli-Lirr,

4r. H-'

68.

Kurgaqrn-Tepe, 3oB.

Kunkanlar, 66, eor,

eo7.

324.

Krrrot, 17, 38, 70, 164; Kurot rrr,

Kronbcrg, ro3. Krumrg Han, Brrlgar.hanr. rtio:e64,

Kuqan devleti, 8r, 83, 84, r7z, t7g, r8o, 3o8, 357, 358. Kustanal,, t.

Krasnal'a rcgka. bk. Krzll-Str, ri"

Kure-Beysi, r3,:. Kure-Navan-Tseren, r 3e. Kurc-Zashr, r3a.

Ktik-l'ap. H-IV. r38.

lv,

165

r68.

Kiik-lt{erdan, H-lV. K0k-Oguz.

379

70.

Krasnorcgcnsk. 356.

267. 273.

Kutiha,

Kubadirr'. rB3: Ktrl.ratlir.e r, 4r,

133;

Kubaclirr. r l. Bl; Kubadil'e r I r. Br, 811. r8g.

Kubadlah. g,o. Kuban. 2q4. 2,17. 2gq, Kuqa. rgr. 349, 3J9. 362. Kudrrge. ti5-ti7. 88, rr8, r39-r4r,. r56-163. ro3.

H-l\r. eo6. Kuku-\or. bk. Koko-Nfi. Krrl. 3r9. H-IV, 3o6. KulvAb. H-IV, r5z. Kuk-Yakh,

3Or.

Ii.rrmanlar, 23r, 263, r8g, :196, 3oo,

30r, 344. Kumbrikcr, H-IV, a64. Kum-Kala, H-IV, ro7. Kum-Tepc, Be, 84, iB3, H-I\/, 3rr. Kumurtuk, 38, 45, 7o, Kunagota. r2t. Kundomb, e78. Kunduk, bk. Sasik, 157. Kungey ,\la-'Iav, r49.

Kungrad, H-IV,

88.

Kunya-Urgeng,' H-IV, Ktrpiyansk, egr.

Ktrrak, H-IV, ao3. Kurak, H-IV, to3,

Kuyuk, H-IV, rre. Kuva, H-lV, el8.

Kua-Ordu, bk. Kuz-Ulug, gun,

7G.

Balaba-

325.

Kuzey .\frika. r ro. Kuzc'r.(lhou siililesi, r85. Kuzsink;'. V,, rzo. Ki.igi.ik-Karaman,

Kril-.\b, H-IV,

r<r4.

r5g.

Kiili-n, 3ro, 328, H,IV, r94. Kiilbes-Han, 33e.

Kiit-Tepc, r8r.

Kiil-'l'egin,

r3l, r46, r95.

K0nerli-Kala, H-IV,

58.

Ktizeli Grr, bk. K6zeli-Krr, 4r, H-

IV,

68.

L Le Coq, Albert von, Lena nehri, 163. Leon

Kunustr, H-IV, 3r5. Ktrnya-Uaz, H-IV, 6r.

45.

Kutrigurlar; lo7, rr8, rto. Kuyum, to, tr, 17.

136.

Bizans Imparatoru, 164.

LeBsi, 2. Levagova, V, P., Liada, zg7.

2t2, 2t4, 12t'

Liao, bk. Hrtay devleti, Kitanlar, 36r, 364.

Lipp, W., rr9.

ORTA ASYA

38o

Melemir Han, Bulgar ham,273:e75.

Litvinskiy, B. A., rg9, Liyakan, H-IV, zl3. Lombardlar, IIg, r25. Loo, C. T., 54. Lou-lan, 87.

Merig nehri, z69. Mertviya Soli, gB. MerV, 93, r85.

Megekli, H-IV, 17. Mezar-r $erif, H-IV, I65. Mezdband, Iez. Mrg-Pogo, bk. Mrg-Pogo-Tepe , ar8. Mrg-Poqo-Tepe, bk. Mrg-Pogo, let.

Luan-p'ing, 55, 56.

M Maaga,

H-IV,

eoz,

Macaristan, g4-to2 .Io5-I

Io,

t4,

rr6, rrg, rzz, r96, I42, r59t&z, 2zt, 2Sz, zB2.

Macarlar, 56, 73, 2go,

23i,

24o,

e8o, 283, zg4, gao., g+9. Madara pehri, 267, 173,

Mainz, ro4, ro5. Makdisl, Arap co$rafyacrsr,

339.

Malaya Pereggepina, rr8. Malazgirt, eo3. Malinovka, r98. Mamayev, 34o. Manaka, z. Manakeldi, r78, 3og. Mangurya, 6o. Mankend, 34r. Mangrr-Kala, H-IV, 7o, Manjurek-Kemgik, 45.

Manyah, r88. Mao-tun, 42, 43, 49, 50, 5rt 74. Marog, 167.

Maryinsk, r. Maslovka, roo. Matga, H-IV, re5.

Mat-Qay, H-IV, zrr. Ma,yatsko, 226, 227, e4g. Mayemrr, 34-39, 40, 4r.

May-Ttibe, 3lg. Mautan-Tag, z. Mazdeizm, 87.

Mazlum-Han, 78. Mchter-Kala, H-IV, ga. Megycbcn, r85. Megyevel, a85.

e34.

Miller, V. F., zrg. Minayeva,

Ming-Oi,

916.

36o.

Ming-Tepe, 42, H'IV, a46, s56. Minn$, E. H- 54.

Minusinst, 29, 36, 37, 40, 42,

Malamrr Han, Bk. Melemir Han,z74.

Maral-Bagr, 35o.

Mihael,

5r, 85, 2o7, ztg, 22o, Mirki, 3rg, 3e8 Mir-Tepe,

50,

zz2,

339.

Mogen-Buren, 45.

Mogentiana, rrB, I2o. Mogolistan, 3, 4, 13, gt, 47-49, t32, rSS, r37, r5g, rffi, g44i Ig Mo' golistan, g; Dt M., 3i.Kuze!1 M., 58, 89, 136; Gtiney M., 29. Mogollar, 30, 49r 55, 2o4, 295, 297, 335, 339.

Moldavya, ro7. Mor, lo. Miitefindt, e78. Mugur-Aksr,45. Mug-Tepe, r8o. Muiz-Ata-Tepe, H-IV, to. Mungak:Tepe, r8t, e6o. Mungag, 45.

Murga, ror,

Murgib, 2t, gl. Murtuk Bczeklifi, 55. Miislimova, bk. Miislyumova, gg. Mi.islyumova, bk. Miislimova, ro5. N Nagy, G., z9l. Nagyszelsoc, ro5, ro7.

Nagy-Szent-Mitlog, e6z.

tNoerS Nainde-Sume, bk. Nainte-Sumi, I3oI

38.

Namazgih-Tepe, 20,

zr,

82.

Nan-$an da$lan, 85'

Narrn nehri, 39,76, r54, 169,

H-IV,

3tl,

e3B.

r3B.

168.

Omurtag-Han, Bulgar hanr, z0r, 267-268.

260,

Onugug, 163.

Ongin, 136. Ongite, r3e.

Nigke, H-IV, 245. Nijne-Bagkun9ak, 97.

lvolgi,

I39.

Nikefor, Bizans ImParatoru,

263,'

c64, e68, z7g. Nikolisel kalesi, a57. Nograd, e86. Nomogun, r3l. Normanlar, z8a, e83. Novket, go8.

Novogrigoryevka, toI, Io2, Io3, ro5. Novo-Moskovsk, rg3.

Novo-Pokrovsk, 324, H-IV, 351' Novorossisk, t36. Novosibirsk, 13, 25. Novozagora, z6z,263. Noaun-Ula, 48, 50, 5r, 57, 59, 6c, 75, 85, 87, r57. Nukus, H-IV, 8r. Nura nehri, 334. Nu-shih-pi'ler, Giiktiirk kabilesi, eoo.

N0zket, bk. $i$-Tiibe, 3ao, [I-IV,

Onogur-Bulgat, 229, 234' On ok kabilesi, re8. Ordos, 29, 30, 37, 54,79'

Orel gehri,

e9o.

Orenburg, 99,292,294.

Orgit,

136.

Orhon nehri, {5 ror r4t t8, 72, 73, 84, rt7, r3I' r33, r3B, r55-r57, 16o, r6e, r'63, 166, t68, zo7, 2r8, 248, 275, 348, 964' Ort-Tepe, H-IV, B' Orta-Asya, t, 4, 5, 7, t6, zo, z4-29, 85, 9r-94, 99-ro3, Ir5-rI8, r24-

r29, r48, r54, r56, r59, r6o, 166, 166, t7r' t77) r79, rBe, r84, r87, r89, r9o, r92' ?o5'

2t4' 229, 2+7, 25O' 252, 26t, 263, e65, 266, 2i8, 279z9r, 287, 293, 294, 298, 3o3' 3o7, 3r4, 33o' 343' 345' 349'

213,

352, 365,366.

Orta-$ara-Hubu, r3. Ortotokoya, r4B. Osetl,er, ae8.

o Obinskoe, r7. Oddsa, roz.

3o9,

336' 337,339' 34o' Oka nehri, Ioo' 24o. Okladnikov; A. P., zoz, zo4.

Omsk, e5, 78'

Nemetsiirii, rla. Neva-Ket, H-IV, e6z.

Orta AvruPa, t9. Obi nehri, r3r 23,

Oluz iilkesi, 334. O$uzlar, I30,2I3' 239,3o3'

Olotu,.

NemAngan, t8o.

r8g.

Oglaktr, 83, 86, 87.

Olbia, roz. Ohn-IIan, r3e,

Narrm, e, 34. Narkrz, 5. Narincdn, H-IY,47. Naukal, H-IV, zer. Navan-Tseren, r3z, l3B.

Nijne-Dobrinko, 96. Nijne-Ivolgi, bk. Aqa$r Nijne-Rugar loo' ror'

38t

Osmanhlar, Iig. O9, H-IV, ta3. 44.

Oganin,

L. V.,

Otrar, bk. Yengikent, Yangrkent, 334, 335, H'IV, 33o.

ORTA ASYA

982

Pulcay,

Oznagennaya, 45, 2r9.

ova'

4s.

Oy-Bulak, 152,

rt3' II-IV,

157.

Pulcay, H-IV, 99. Pusztatoti, t2r.

e83.

Olstiz whri. 337. H-IV,

Rabapordany. tog.

3eB.

On-Asya, zo.

Rabat-r Melik,

Ozbekistan, c45.

Raben-Sav,

Rib'at.

176.

H-IV, rl3.

336.

Radlow, W.. Za, r33, z16.

Rarz. H-IV, rze. Ralid ed-Din, t97.

H-IV, Ie6, Pamir, 6, 7, 4r, 42.

Paldorak,

Ribaqe, r49.

Pantikapaenon, t02,

Ri6gl-Zimmermann.

Paris, 54.

Rivak, H-lV, t96. Roerich, 84, 85. Rohatr, H-IV, t3t. Roma, rIo, rtg. Romanya, e7o.

Part, 87. Patm, H-IV, IB8. Pazrrrh, 35, 38, 6t-Gg,77, r85, zo3.

r5t.

163,

Romen (9r9-9al), Bizans lmPara-

Paulsen, 285.

Pavlodar, 2, g4j.

toru,

Pecs-Uzstig, ro3,

Pegeneklcr,

2gg'

rBl.

rB4.

Pencilent, 84, r4c, r8o,

H-IV,

r77.

Petropavlovsk, Petroosa, 95.

Peykend, 3o9,

Rostovtssev, M.. loB. Roqestveno, too.

Ro*Kala, H-IV,

tr5.

a81y,

365.

Rudenko. S.1., 37, 38, 6e. Rus Co,frafya Krrrtrmrt. .iB.

2, Ig6.

HJV,

r94.

Rubruk, selyih, 295'

Peregcepina, e8r.

Pâ&#x201A;¬rrn, gg, ro7. IrI, Pert Megye, 286.

299.

Roska, to7.

zgr, 277-z9r, 2g5,

Pekin, 54. 359,

e&o.

s rB3.

Prgakgr-Tepe, 336.

Pit-Kala, H-IV, 46. Pis-Art. H-IV, rg8. Pilpek, 323, 32't: Plano Carpini; seyyAh, 365. Pliska, 163, e65-26g. Pottava, r37.

Sadr\-Ata-Tepc. 34o, Sakalar, 4, 5, Br, Bz, r5r. l5r. Saksavul kiiltiirii. r 3. Saksur. agr.

Sahl-Bulak.33r. Salingak, t63. Salmon;-, .{.. 54. .Saltovo, 22B., 2?o. 2gI, 24t, 243, 3ot, 344. Samano$ullarr, I8o, 3o4.

23i.

s't7.

Preslav nehri, e68, 169,

Samaia qehri, roo. zgo. go8.

3og.

Prohovsk, 6, Proto-Bulgarlar,

Sandrk-Tav, z.

Poltawl H-IV, 348. Pokrovsl, 96, gE, z3r.

Prut, r57.

?O6.

Sangin, I33, l38. Sangin-Dalay. r3a.

lnoms

bk. Su$nak, 338' 339. Sibirya: Gtiney' t-5' ro' t3, t7, 2o, Srgnak,

Saratov, 95, g6, 97,2g5.

Sarepta, 244. Sarr-Bulak, 23. Sarrg, rz9,

t7t, r73,325,336, H-IV.

259.

Sarr-Kol, 2, 24, 77.

Sarr-Kurgan, H-IV. e14. Sarr-Tag, H-IV, tr7,. Sarr"Su, 2. San-Tam, H-IV, 96.

Simmering, tog, Io4.

Sarmatlar, 34, 7o., 77, B4r 92, Ilo, . er7, zz8; f)o["u Sarmatlar' 7o.

Sart,15.

Sara-Taq, 24. Sasaniler, riz, zr7, a43. 3or, 358.

Sirmiyum, ro8. Sir-Tardullar, 2oB.

Savran, 339, 34o, H-IV, 33i. Sayan da$lar\ S, 70,85, zoc,, zo7,

I I t

t, r

2O9,2I9. Sayantuyisk, 16. Sayat, H-IV, 146. Sayga$rn,

H-IV,

348.

r87.

78,2r3.

bk. Qu nehri,

i 5'

r, F-

R-IV,

bk. Sogd. 3r8, gzo, gz4,

t2.

Sepren, 939. Seyhun, bk. Sirderya, lag. Shan-pan-ch'eng, 55' Srda, r8.

326'

329.

Sokolovka,

H-IV'

185.

Solonehnaya-Belk4' 35.

Spassk, lo7,

Spitzrn,

5r, 89'

Yedi-Su,

16g.

Senggim, 355. Sengir-Tam, H-IV, 98.

Scn-Rabat,

t2g, 173, 176,

Somogy, e86. Sopron, e86.

326.

Sazhdere, e6,8. Schubert, Johannes, 196. Sebestyen, K. von, ro4. Seelman, 97. Selenga, rg, 26, Q7, 48,49, 164, zo7.

13, 77,

Smela, 236. Sogd, bk. SoPdak, Sogdak,

Saymah-Ta5, 33, H-IV, eeg. Sayram, bk. lsficib, 333' 335' H-IV,

Semiregi,

Slavyansk, z9e. r79. l8z, r87, 188, Ig2,2ot,3o4,

Seleti-Suv, e. Semerkand, 27, 28, g?, 2g8, 299. Semipalatinsk, 2, 24' 35, 36, 77'

- Simon, Bulgar krrah, a69.

Sinistan, H-IV' rgc. Sirderya, bk. Seyhun, 4, 6, 92, I88, 3or, 3o9, 334, 335,337.

Sasik, bk. Kunduk, e57.

2t, a4, 25, eZ, t8-3t, 35, 97,98, 47, 48,52, 6r, 62, 87, M' l 15, t84, ct1, z16, 247, 25r, 3ort 3o7, 344i BaV, 4, 22, 25,56, 98, rr5, tr7, r43; KuzeY, t39; DoEu,4, gg. Silistire, 27o, e72.

Sarkel, zeg, a27, 229, 235, 29t.

aBs

A. A.,

zge..

Srotski, 45, 7r, tsg' 162, 2r3, 294' 296, 337. Stalingrad, 95, 293, 295.

Stanitza, Stein,

a34.

A., 19, 152,359,

36a.

Stepinskoa, bk. Ak-TePe, 3zl' Stepnoe, H,IV, ege;

Stepnyak,. a.

Sterlitamaka, lg3. Strzygowski, J., r48, Sverdlovsk,

Sviyask, 448. Szabolcs, *85,

Szent-Endre, tao. Szolnok, 287. Suginsk, 94.

a8o.

ORTA ASYA

s8+

Sudak, z9r. Suggi, r3e. Sulnak, bk. Srgnak, 338. Sukuluk, t24, t72, r73, r89, r9e,

3o6, 315, 32r, Sulek, eeo. Sulino, ror.

H-IY,

$ipunovo,

95. 45.

$irin-Qay,

Sunak-Ata, 339.

Surhob, r99. Suriye, 349. Susamrr, rgg, 33r. Susr, r9g, 3eg, H-IV, 3o5. SuyAb, bk. K6k-Bulak, H-IV,

$iqkino-Troitskoe, 2. epe, 322. $i9-Ti.ibe, gzo, H-lY, 247. $orguk, 36o. $ornak-Tepe, 339. 265.

$otora,

r84.

$umnu, e6o, $uracan,

3eB.

268.

H-IV,

Tabgag Kagan, 168. Taborr, 24o, 242.

$abuktay, r3z. $adrinsk, e. $agilcan, 339. $ahri-Nav, H-IV, re9.

Tacikistan, 84, 186, 3o7. Tagar, 18, 47 ) Tagar r t , 37, gB, 4t ,7o,

Tahiltu"

Takacs, Zoltan, rrg. Takaspadak, SoSd krrah, rB4.

177.

Tik-r B0stan, r4o, 217. Talas nehri, 3g, 4r,9r, 92, 93, 96,

$ansi,49,.55. $anzr-Sug, 45. $arap-Hana,

$artsvo,

$arukan,

98, r06, r29, r54, r55,

5o. e54.

Talay-Han-Ata,

eo5.

Taldr-Kurgan,

aB4.

Talgar, H-IV,

$arvaglrk, 2ot, I2g.

V, VI,

$avgar, 3zr.

$ehri Sebz, bk. Kep, H-IV,

r78.

$elci, zor, 329, H-IV, 3o4. $rbrrgan, H-IV, r7r. $rgnak-Say, rlg. $ibalirna, l. $ibe, 38, 45, 6r, 64, 66, 68, 69,7o, r64. r3e.

66.

H-IV,

r7B.

z68.

Tah-Barzu, 83, r7o, r8r; Tah-Barzu,

$aq, r8r.

$idotu,

r79,

r98, 2oo, 20r, 3o3, 306, 3r.t, 3r4, gz8, 329, 33r.

7g.

$art, 42, H-IV,

r3e.

Taht-r Kuwid, r85.

H-IV, 6u. H-IV, II 5.

$ara-Muren,

33.

$aar-Tuz, H-IV, r47. $abbaz, H-IV, 45.

$altak,

z3r.

Drt-.r

$ah-Scnem,

H-IV,

177.

$irvan-Kala, H-lY, 72. $i9ikman, r64.

Sume, r33, r38.

$alpak-Asar,

74.

$ipovo, 94,

$irdak-Beg, 3o9, 33o,

322.

Su-Yargan, 27, zB. Siitkent, gg6, gg7, H-IV,

$ilezya, rrr. $emaha-Kala,

r83.

Tallgren, A. M., 87, 95, roo, 25t,252.

Tambov,

e37.

Tamdr, H-IV, 3ro.

T'ang stililesi, Qin'de, r66, 3or, 323, Tanrr da$larr, rr 5, 7, 2c,, 29, 25, 29, 3or 38, 39, F, 74i 75, q5,

rr5, r28, rz9, r36, r47, r4g, r54, r55, r6o, r6z, 168, r73,

INDEKS

r77, r78, 2j4, .275, 9o6, 33r,36r.

Tannu-Ola,

Tara,

3eg,

86.

Taraz, 2ot, BoI, 3o4, 3o6, go7, gz\,

32g, 34o,

H-IV,

agg.

Tarduglar, rz8. Tareytrn-Hrt, I32, I38. Tarhun, So[d krrah, r84. Tarhun Divastig, So$d kuah, r88.

Tarhg,

45.

H-IV,

r73, r77i

87.

45.

Toprak-Kale, Bz, I{-IV, Torontal Megyeben, z86.

50,

87.

Toulen-Tologoy, tg2.

Tnakya,

r64. z7o.

Transilvanya, ro8, Trever, C., Sg.

a6B.

!i.

Tgerilrle, t3z. Tuba, 45, zr9.

H-IV,

176.

Tuguruk-Boman,

Temir-Sug, 45. Teodosyoa, Bizans Imparatoru, ro6.

Tepe-Gulga, 79.

H-IV,

rg3.

Tula, bk. Tola, 14, 4g, 7.3,

136,

rg7, t38, tS5, r57, r6o, r6e, r63.

tzt, 2+o,256,257,

Tuna, ro2,

87.

e7o,

27+, 29o.

Ter, tot. Tervel, Bulgar krrah,

Tung-hu'lar, bk. Tunguzlar,

e64.

50.

Tes, 18, 87,88, zr5. Tibet, 18, 84, 85, 349i 36t. Tiga tabyasr, e74.'

Tun-huang, 365. Tunguluk-Sume, 132. Tunguzlar, bk. Tung-hu, 26, 4U5o,

Tihonov, 59. Tik-Turmaz, eor.

Tunuk,33t.

Timuriler, 3I9,

57'

Tupeyken,

339.

Tirmiz, 2oo, g27, H-IV, Tisa, rel. Tobolsk, 2, 78, 9g. Togogrn, I3n. Togusrk, l3z. Toharistan, eoo. Tokay-Tepe, 335. TokmaL-Tepe, 16.

54.

Tonyukuk, r95.

Tsagan-Qolu, r3e. Tsagan-Nor, r33.

Tekabket, 3e9, H-IV, 3o7.

Teplouhov,

Ton Yin,

Troitskosavsk,

Taze-BaS, 27.

Temir-Kapr,

Tolstov, S.P,, 3e, 81. Tombak-Asar, H-IV, ro9. Tomsk, 2, 25, 77,78, Bg.

Troitsk, r.

294.

Tavda, z.

Teeli,

zgg

Tolna, 186. Tologoy, e6.

Tiitii, 89,

e53.

Tagtrk, Bg,

T^tarlar,

Tolek, 3zz, H-IV,

Toyok vadisi, 357. Tdlesler, gI, 348.

Tarmagirin, 345.

Tarmaqirin, H-IV, 3re, Tag-Akrr, H-IV, rI. Tagkent, S, r1t 24, 33,

g85

168.

Turan,

H-\Y,

zzz.

45.

Turfan, r14, 156, 168, tge,2r3,3or, 349, 35r, 357, 36o, 36r, 36a, 366.

Turgag, bk. Turgar, I84.. Turgan, H-IV, e7t. Turgar, bk. Turgag, t84.

Turgulau, r3z.

Tokrau, z.

Turinsk,

Tolak, bk. Tula, 116, 344.

Turpak-Kala,

H-IV, t4,

25. Oila As1a, z5

ORTA ASYA

386

Turtkul, I5, H-IV, 3r.

Turtkul-Tepc, 34I, H-IV, Tutrakan, 272,

Urton_Hara-Drrlanr r33.

Urton-$ara-Hgbu, r38.

344.

Tuva,. ra6, 156-16o, 168, 196.

Tuyahta, 56, 37, 38, 45,

7t,

r55, r57, 16o, 163, 3or. Tuyok, 359. Tuyuhtyanslo, et1,.2r5, 22t, Ttibet-Tepe, H-IV, gt3.

t46,

Ust-Quhm, e. Ustrk, H-IV, n. 222-

Tii,men, z.

Tiirge$er, t72, r7g,

zig,

324-928,

339.

Tiirkistan, bk. Yesi, g3g, H-IV, 3rg. TiirLler, 3, a5, 55-52, ?94. Tiirlmen bozkrrr, 6.

2rr, 2t8, 22o, 222,

Uybatr. 45,

Uy-Bulak,

Ug-Kerscn, H-[V, r5. Ug-Pristansk, a3.

[Jzgen,

169.

rg8.

H-IV,

rc4.-

Uzlar, a95, 3oo. Uzun, H-IV, r4r.

98.

Ulan-Hada, t38.

IJzun-Ahmet, H-lY, 247. IJzun Ata, H-tV, e57.

Ulan-Hat, t32. Ulan-Hucrr, I38. Ulan-Kom, 45. Ulan-Ude, r39.

Ulug-Kem, tg8.

Ulenii-Suv,

Umehara, S., 60, 68. Ungar, r79, H-IV, l4g.

Ungetu, r33, r38.

Vadul-lsak,

Untersiebenbrunn, Io2.

Ural daBlarr, 4,7t 29, a6, 6r, 77,98, 28o.

257.

Val4uman, Krral, IB4.

Varna, t7o,

Ura-Tiibe, H-IV, zro.

Vavilonka, SB' 44.

Utcat, 2.. Urga, r3e,

Verhne-Udinsk, 53. Verhne-Uralsk, e. Veszprem, e86.

IJrgemu, r3e. Urgeng, H-IV, 43. Urmi-Tav, H-IV' tt9. Ursul nehri, r7, 36, 38, 68, 7r, Urton-Argalc, t33,

348, 349,

359-368.

Uyuk-Arjan, bk. Uyug-Arhan, r97. Uyug-Tarlrg, 45. Uzak-Do!"u, 43, rrl, 35o, 36t. Uzboy, 27.

gg, r?6, t77,

26,4:

33a.

Uygurlar, 163, I73, r98,

Uyut,45,

Tyuzagu, 33r.

Ukrayna,

Ust-Kuyum, 35. Ust-Kyahta, 5o. Ust-Tes, ar8. Ug-Kuduk, H-IV, rol.

Uy-Tala,

Tiirkmenler, er3.

Ufa,

Ust-tqim,

Ust-Kamenegorsk, r.

Tii,l-Kubas, 34r. Tiimen-Arrk, 339.

Uspenskoe, a. Usrugana, I85. Ust-Qarrgskaya, z9g.

Vidin, 164.

a7o.

Viyana, rog. Viyatka, 45, 248, zS2. Vladikafkasya, tor.

::.. -. .:I

!_, !r lri.

.: :.:r;

b" .

INDEKS Volgansk, l3o. Volga nehri, 27, 36, 78, g4,95, 98,

38?

Yanr-Asar, 34o. Yan-Ulagan kurgant, rr.

ro2, 106, rto, r16, ttTt 147, Yao-lien kabilesi, 24t, 247-25O, 283, 29O, 29I; Yassr Kugat, I?7.

fua$r Volga, 6, 95, g2, roo, ro4, to', 242, e48, cg3i Orta, 6, 95, 242i Yukarr, 95.

Volg" Bulgarlarr, t55,

238,,2{:o. Vorobyevo, 2g4, 296, 237, 24g.

Voronej,

136.

H-IV,

Vorogolov-Abad,

Voruh,

t43.

Yassr-Tepe, 4r.

Yazrh-Kaya, aeo. YazJTepe, 4r. Yetts, P., 6o. Yedisu, bk. Qu, Semircgi, tzg, tZ2,

r8r, I89,

Yeniktiy,

w Wannieck, 54.

Wcill, D., t: F:

Wu-sunlar,

gr, r5r, r52,

H-IV,

zor.

186.

bk.

Krsmrgi, Yakahg,

325.

fu, ffi, ggt, 35I. Y4ko-Nur, 3'B, 44,45, ?I, r59. Yakrn-Do$u,

Yakutlar, roa.

Yaman-Kala, H-IV, gl. Yamrgevka, 344. Yangrkent, blc Otrar, 334. Yangr-Yul, 5, r5.

F'.

tq.

i. i'

F J:,.

168.

Yunanr 82.

Yalutrowk, z. Yacii, bk. Acii, ae8. Yakahg, bk. Yaka-Kent, Krsmrgi, Yaka-Kent,

34,o.

Yohg-Tegin, 285,

169, r7o, 3e5.

Yesi. bk. Tiirkistan, 33g,

Yiic-giler,8r,

176.

Y Yabgukat,

E-

Yeniseysk, 45.

Yi$it-Kala,

55.

;

269.

Yeni-Pazar, 156.

Wang-Yent-t'e, Qinli seyyah, 366. Wikingler, ro7, 25r,

l9e.

Yedi-Tam, c. Yekaterinburg,

8e.

49;

z Zagrebinshoy

e, 24t, a83,'a84.

Zaharov, Tt. Zahmat-Abad, tzr.

Zala,

286,

H-IV,

Zamatryar,

56.

Zarevgrn, a5o.

Zaysttt,

Zaysan giilii, z, rr. Zemarhos, r8g. Zemlenben, e85. Zere$an, 6, 7, 15,4trr88.

Zlatarski, e68.

Zmeinogorsk, 35.

Zmievka,

lt3.

II.

DEYIvrrnn A Abbasi dirhemleri, e35. Afanesyevo ga$r,

Agul, bk. Avul,

ro, rt,

17.

258.

r14; duvar, 64; eserlerr 50, r5r, r5e, rB3, rB4

A$ag: doktim kahplarr,

eyer kagr, zr5; fincan, r4gt iqgiligi, e16; kap, 59,6o, 74, r55,

2o2, 2t21, Koyun heykeli, ele; Kupa, 94; oyma, 6r, 69, 7r; tabut, 38; torna, 64;, yazftlar, r9B; zrrh, zzo. A-jo, K:r:gtzlann reislerine verilen ad, zo8. 46.

Akdeniz rrkr,

Akik,

bir Ti.irk adr,

146.

: Olii maskesi, 86, 87;

eserler,

20.

Altrn

: At

sorgucu, e3e; pasma tek-

nigi, 96; bilezik, z5o; di.igme, zo9; endiistrisi, e3; eserler, z5; iqgilifi, rro; madeni, eotl; kakma, 61, 69; kaplama, 96, ro8; kemer uglarr, go2; pilikalar, e3, 59, 94; sifihalar, 97; siisler, 69, 93; tag, 96; toka, e3e. Altt, oba, tg9.

Altrn ilim, rg9.

Altrn-Ordu, 246. Amuderya rrklarr, r3o. Anahtar, rB3. Anau kiiltiifii, bk. Anau, Andronovo gai1, 7, 25, 26, 18, 31,

eo.

rt, t;, 39.

eo4.

r65;

iki tekerlekli, eo4; Kao-ch6'lar.da zo4; katarlan, ao4; keqe <irtiili,i,

ro4;

Klrrrkanlard.a, zo4.

Arabah gadrrlar, bk. Kibitka,3r.

Arap: dili, Arap

267.

istilALsr, r 79.

Arap kaynaklan'4 z4r. .drma

rgo.

z3z.

Ak-kiin,

Algr

Araba: Bayrakh, zo4; gadrrli, zgg; dayakh, ro4; evli,

Arap motifleri. z5o. Argali koyunu, 55.

Ajour teknifi, t48, zr3.

Aile,

Andronorro insanl, 7. Andronovo tincesi gaf, zo. Aplike teknigi, kege ve kumaqta, 6o.

22, 2g,

: Arslan, gift

bagh kartal, gift

siiliin, a6aArpa, eo, eo8. Arslan: 2tS,262; heykcli, I3:); . simleri, 93. Asiller, 46.

re-

Asil kabileler, 34. Asiatik rrk, 48. Askeri garnizon, 336. Askeri tahkimat, 241;,, 257. Askeri garnizon, e48. Agrk kemigi, e53.

At: alrn si.isleri, 2g5; avr, zo5; birclcn fazla binme, eo4; boyun pi.isktilii zor; grngrragr, e33; cti, e5: at eti nezri, zr r ; figiiri.i, e5r; fiyau, 96z; gdgiisliig.i.i, 65; gtiregi, 56; krrbacr, 66; krzaklarr, 2o4; koqumu, 59, 69, 7r, 72, 73, rrS, l16, r3B, r4o, t73, z16, 229,2gt, 292,

2SS,

a8r; kuskunu

lNorrs

65, 2r7; kuyrugunu baSICma, iplc biikme, zo3; maskesi,.66; resmi, zr8l z:rht, z2o.

Andronovo, z5; Aflanesyevo, iB; Fergana, Bo; Hatu,m; 27; Karasuk, 3r; Katanda, 6t; Krrgrz, 66, ro8; Kurrkan,

cinsleri

66, zoe; Uygur, 337 v. d. At eyeri, bk. eyer, 7r, rg9,. zr7, At gemi, bk. gem, dizgin, 69; gg, r 15, r 16, r r7, t46, tg7r 2rS,3o2. r\t mezarr : zz9, zgz, gzt, 324; Berel'de, 72r lherAhk'da, t37; lli'de, zor; Kantlda, r73; Katanda'da,

6r;

Kimeklerde, 343, 544;' Kumanlarda, 294; Macarlarda, zB7; ,Oglaktr'da, 87; Pazrnk'da, 64; Saltovo'da, 2gr; Seelman'da, 97; Tuyahta'da, 7r. At nezri : Aygrrdan, 68; insanlarla beraber, 234;' ayrt, t42, I54; kadrn mezarrnda, z9e; kuyru$u batrya, 36; kuzeye, 98; kuruk ve kulafi kesik, 68. r\t sorgucu : r6.q. zgzr 2g3, 2g+,235: iki delikli. 2gg-235; giimii$ten, 233; perginli, 233. At yelesi : diqli, 163; tarakh, lo3. Ateq : rge; .iizerinden atlama, r8g. Ateqperestler : rgo, 2or.

Ateqden, Zerdilqtilerin ateq yaktrsr

kaplar.

rgo.

Atqgede : rgo; giigebe Ttirklerin araba ateSgedeleri, rgo; kiigiik, r90.

Attz, rg8. Atlas, kumaq nevi, r4o. Atlr gcigebe, tB4, e7g. Atmaca, eo8.

Avcr kuqlar,

Avrupah rrk,

.r.

i t4o, r4r, 2r7, zto;

zr7; Kudrrge ve - '2r7.

Sasanilerde,

Aaul, bk. Agul, z5B.

Ayakkabr: qarrk geklinde, 93; geli, e5a.

ttk-

Ayr: ar7; avr, I4o. Ayna: e4,34, 15, r47,2oS,2gg,2g5; . bronz, 34,9Bi Qin, 5r,65, r45,

t72, t7Z, zgo;.ejderhah, z5z1 madeni, z3z.

Ayge-Bibi mescidi, 3o4.

Ayvan,

z5g.

Azilien rrk, bk. rrklar,

B Babacr Hatun mescidi, 3o4.

Bakrr: brgak, rB; biz, r81

eserler,

2t,-21, e7; ki.ipe, r8, 38; tel, r8, Bakrr cevheri, 366. Bakrr ga$r, 5r. Balbal, r3r, 146, r5g, t66, 196, 2or, 2o2, 263, 275. Balrk : Avr, zo5, zz61 kurbanr, erol

oltasl,

e4B.

Bahkgrhk, 13, 15, 26, 35.

Bahk srrtr motifi, bk. Motiller, ro,

95, rot,

r07.

95! rori

r07.

Bahk srrtr motifi, bk.

Motifler,

Balta : e4, 35, 38,55, tr3, 229,29r, z3i, 247, 248; Cermen baltasr, 247 ; harp, e3a ; Iskandinav, 247 i . Saltovo, 235. Bark, bk. Ev, mezar, r3r, 165, 195. Basma teknigi, bk. Pres tekniSi, e8r.

Bayrak,

bk. Tug: Araba bayra$i,

eo4l at kuyru$undan, e6r I diirt k69e, eo5; ipek, zo5; Krrgrz, . eog; krzak bayraSr, zo4; Ku-

Avcr kavimler, 13, 15,

$an, 2o5.

sahneleri

Qin'de, zr7; Gilney Sibirya'da,

55.

t7, tB, 29, 55, 2o5. Avlar: at, 2o5; ay\ t4o; bahk, rz6; geyik, eo5; kaplan, ao5; tav-

sBg

nkan, 2o5; kurt batlt, 16l; mrzrlkh,.169; siivari, 163, ro5; tug, 26r; iig dilimli, rc5.

ORTA ASYA Bcdizgi, ressdm dekoratdr,

r3r,

166.

Bcy kanah, bk. Sulama kanah, ?zl, Bcyaz rrk, bk. Irklar: +, 5,7, tt, 92, 47; Ahaylarda, 3t, 36; 47,62,

' 64;

Baykal g6lii gewesinde, r3; heykellerde, 169; Kumanlarda, 2gt, zg+l Tanrr daSlannda, 39.

Brgak

: r t,

tg1 23r 29, 3<r;35, 55, r45,

et.I, 2g4; baku, I8; bronz, 39;

demir, 75, ri2, r7e,325; kemili, 18; kemik saph, e5e1 krnh, r44,

23r; bronz krnh, a3r;

giimoE

krnh, r3e; klnsrz, e3r1 Rus. brga$r, 163; tek afrzh, tg7,

Bilegi taqr, r8|. Bilezik: 22, Sr, rto, r72, 325, 343i altrn, z5r; at bagr figiirlii, e5l; bronz, 38, r54; boncuklu, I73; Cermen, Iog; kemik, r8, 3r; 6rmeli, 37, 38, rog, :5t; yek-

pare,25r.

Bina, bk. Ev, r95,

rI.

Bison priscus deminitus,

rr.

Asma .sosler, 55; ayna, g4; balta, z4; brgak, 39; bilezik, 38; tbg, t72; diigme, 55; gerdanhk, 55; igne; 37; inci, 55; kaplar, 59,

Broaz

kemer si.isleri, 73; kutu, kiipe;e, r7r; ok uglarr, 94; ' toka, 52, 55i yiiziik, 5e. Bronz ga$r: 6r, er5; Altay'da, zB; Harezm'de, 27, 28) Kazakistan'da,. 19, 7?i Oglaktr'da, 87; rrr

,8o;

tifleri, z4z; paralan, 235;

' sirleri, rr8, r25, 126, z7B, Bo$a: Bagr, 84; tasviri,

te-

85,.

Boocuk: r4o; inberden, rro; camdan, r73; dik d6rtgen, tog; k0giik, 34. Botanik tetkikler, 89, 164. Boya, bk. Renkler : Qin kaplarrnda.

Ir, rB; iiliilerde,

r8; tabutlarda, 59. Boynuz, bk. Kiipe, r 7. Bozkrr kavimleri, e83. Biin mezhebi, Tibet'de, 85. Btirk, bk. $apka, 169.

Buda: r4o, 36o; mabedi, 327; nur hilesi, 3or; tasviri, r79, Budist : Alem, 358; ikonografyasr, r84; sahneler, rB4; san'at,

ar3, 358.

Budizm,

176,

347.

358.

BuSday, eo, zoB, Bulgar kiiltiirii, e4z v.d. Burana mescidi, 3o4. Biiyiik rr yazr, l\'rta Kitan veya Hrtay dev-

letinde,

Biz: Bahr, r8; kemik, rB; Mayemir, 34; Sol.-Belka, 34; Sukuluk, 14. Bizans: 257, 274i kaynaklarr, 156, eb7, 29o) mimarisi, zz8; mo-

681 krrmrzr,

: 6, 7, 47; $ltay'da,6;

Amu ve Sirderya'da, 47; Andronovo'da, z5; beyaz rrktan, 6, 47, r96i Kazakistan'da 7; Mongoloid rrktan, 48.

Sibirya'da, 24.

Bryrk, 168.

Biron Iongicornis,

Brakisefaller

364.

c Cam: Boncuk, r7g; inciler,

97.

Castrum, Roma'da; g53. Cenaze merasimi, bk. Yog, matem, 209.

Cennet kuqu, bk. Feniks, Cin; r48, r7z, t7S, r16; Qin'de, rge; lran'

da,

Cermen Cezelar

rge. .

rgrn,

Cilih

kiiltiiriiniin tesirleri, l4r. Krrgrzlarda, ao91 hrrsrzlar 2o9.

tag devri, bk. Neolitik,

Ctibbe; Ktrklii,

r56.

q Qadrr: Araba ilzerinde, zo4, zs, Ch'iung-lu, *o4; Gtiktiirk, 164;

Hiiktmdar gadrrr, ao91 Hun-

,:..:.q --

F F lnoers Iarda, 2o4; tege,

2o4o .2ogi

krzakh, ro4; Kurrkanlarda, eo4; kiigiik, eog; sivri, 2o4; yuvar-

Iak,

E F:

qo4.

()akr, bk, Brgak,

55.

$akmak demiri, t44, 2So. (lakmak talt, ro, rI, r5, t57, z16, z8z. (lam apao, zo8.

t8,

t44,

(ianta: I35, r45i F

ba$h, r57; gift, r57; deri, e43;heykellerde, r57, r66; kayrgr, e84; Macaflarda, z8g; Tibet'te,85; yuvarlak, I57; Zagrebinskoye'de, aB3.

$atalar yazrtr. bk. Yaatlar, z7z. (.atr, bk. Ev. mezar, zog. Qavdar, ro.

Qavuq oku. bk. oklar', 3oe,

39r

rro, 216, 3or, 328; porseleni, et8; rozetleri, et6; seddi, 54, 352; ta$ iggilifi, 166; tesirleri,

5?, 55, 57, 76, r48, 166, Z16, 30r, 3rr, 35g; ustalan, r66; iisltbu, 37; iizengileri, 2t2, 22r . y'azttlafi, 7t, 2ro; ziraatr, 89. Qin kaynaklan, 4, 66, 8o, 88, 164, r77,. 196, Ig9, 2oo, 2o2, 2o3, 2O9, 22O.

Qivi, Qizme

r83.

Deriden, 65, ao5; kegeden,

205.

Qobanhk, rB, Quvagga, e6e.

Quy, 59'

Qekig: e45; harp gekici,

:r33.

$elik : 163, ar6.; sert, ro8. (;engel, boynuzdan, t r. $erag : Karahanlilarda, 3r5. Qcrgcve, 360. Qrngrraklar, zg2, 2gq, zgi. Qiqekli motifler, bk. Atlotifler ,re4,

rz6, r48, r53, 3r5. Qin: Ajur tekniSi, zr3; astrolojik scmbollerr r48; arslanr, r36; av sahrrileri, er7; aynalan, 65,

35.

Qorap: Kegeden, 65. Qud kiiltiirii, 24t, 242.

Da$ kegisi, er7. Dama tagr : Kemikten,

253.

; tg+, 136, zz5, z6r; binalarda, e64; . Bulgarlarda,

Damgalar

24o, 245, s55; Hazarlzrda, tagla225, 228, 255i

'flrezar rrnda, tg7 PlisLa'da,

258;

su borularrnd?, 2591 272i yapt taglarrnda, 25g; tuflalarda, e43,, 259.

r40, r45, t57, 172, 173, 252, Dan, eo8. zgo; ceirnet kuglarr, er6; egyalarr, 6o, 87; eyeri, 16r; feniks- Def,irmen i 226i ayak, ao8; el, lgg. leri, 66; heykellcri, 168; hay- De$irmen tatr, Bg, 146. van heykeli, 168; mezar hey- Demir : r53; at gemi, 52, 97; brgak, kelleri, r68, r69; imparatoru, 93, tS2, 1721' gakmak, t4e;

l3r; kaplarr, rrr; lAkeli kaplarr, 6,8; . kaplumba$asr, 136; kerami$i, 3r r; kervan yolu,

93; krhcr, 85; koyti, rg9; ku-

E F

E E

F E ':

mi$fer, a3r;

miri, 89; tortusu, 146; iizengi, eggl zrrh, 72, z2o. l)emir cevheri, zr8, erg, 366. I)emirciler, r63. dasr, 46; motifleri, r38; para- flemircilil, zt&, 245; perqin teklarr, 17, 53, r47, r54, r72, ni$i, e58; Uygurlarda, a58. maqlan, Sr, 87, r37, 156; kuskunu, 65; Liiltiiri.i, 3, t3, 27i mallarr, 43; maskesi, 87; mo-

56; krlrg, 7r; ok uglan, r4o; demir potasr, 24li saban deegyalar, 30, 52,

ORTA ASYA

392

Demir ga$rl Kazakistan'da, 77; Mayemir'de, 34; Tann da$larrnda, 30; Verhne Udinsk'te, 5e,

Demir dokiim yerleri, r3g, Demir eritme oca$r, r39, t1T, 2tg, 246.

Demir madeni, Deri

zo8.

: Qizrne, 2oS; kaplar,

I55;

Kunduz derisi, eo8; pantolon, 93; Samur, eo8. Deve : 2o, 964; Qift hdrgiiglii, er7; giiregi, 56; tasviri, 55. Devlet reisi, 46. Dev taglarr, 263. Drg kale, bk. Sur, ig sur, r8o.

Dikili taglar, bk. Silttn, 314. Din,'bk. Gan, $aman, $aminizm, Gitk dini : $amanizm,86; Bulgar dini, e66; Giik dini, 46. Dinsel : Ifavuz, 266; maske, 66; merasim, r65, 266, Dirhem: Abbasl, r35; Eftalit, rB5. Dig motifleri, bk. Motifler, reo. Dolikosefaller, bk. Irk, mongoloidler, Tunguzlar : 6, 7; Fergana'da, r5; mongoloid, 48. Domuz : Avr sahnesi, t4t; tasviri, 55; yabani, er7.

Ddfiinlemek, 68. Duvar, 4 bk. Mezar, ev, fresk, r48. Duvar freskleri, bk. Fresk, r8a. Dii$me : gr, r55; altrn, zogl altrn kakmah,

6r; giimiig 249;

siislii,

tan, 651 kiirklii, r55; Orhon'da, r35; Pantolon, 93i sarr, I43;

stisleri, 541 yakastz, 156; yakalan krvrrk, r56; k<igeli, 359;

yegil, t4gt Uygurlarda, uzun kollu, I56:

El yazmalar evi, Uygurlarda, Eneolit gaS, r3, eo. Er, zoz. Erkek cesedi, rI.

359; 357.

Egek resmi, zz8. Egmcdew, 263.

Ev,.bk. Bark: 3r, r4B,268, 274; ahgap, zog, 244; Araba izerinde, 165; gatrsr a$ag kabu$undan, eog; depolu; 229; diirt

ko!e, 20i Gokttirklerde, 164; kuleli, rB3, ze5; mabed, 165; mezar iizerinde, 165; mii$terek, 3z; samanh kerpigtcn, 3e5; ta$tan, 2o7i tavanr a$ag, r8z;

topral. oyuSundan, 227i yuvarlak, gz.

Eyer, bk. At eyeri : 7t, tgl, zr71 Qin, r4o, ro6, eo3, ar7; kemik pil6kah, e95; Krrgrzlarda, 66, 16z; Kurrkanlarda, eo3; Kuskunu, 16r I tirtii;iiL, tâ&#x201A;Źiz; Paztnk'ta, 66; piisktill0, 65; Sasani, r62

; siisleri, r 6e;

Tiirklerde,

203.

karr, bk. aSag, eyer, kemik: 65, t6e,2r7,287.

Eyer

299.

Diif,,iin hediyesi,

Diilgerlik,

eog.

165.

Farga, E

Ehli hayvanlarr 2e.. Ejderha: Ayna iizerinde, a5e. Elegeg yazrtr, rg8. Elbise, 3r, r55, 2o5, gfu; Qin ipe$inden, eog; deriden, 86, 93i dikig yerleri kaytanh, 156; giimlek, 65; heykellcrdc, 168; kaf-

267.

Feniks, bk. Cennet kulu, .Qin, kege:

66, r48,

eI6.

Fibeller, rog. Figiir, b|. Heykel, 6I. Fincan, afagtan, I49, Fresk: r83, r84, r85, g5g; Cul'da; r73; Dogu Tiirtistan'da, r7l; Pencikent'de, r8z; Sarrg?da, r7i; Turfan'da, t4e.

sffi'

lNours G Garr, bk. Din. ;;aman, $amanizm, 2og.

Garuda,

e8o.

Gegit gaSr, transition,

B7-BB.

At gemi : 52, 69, 99, r 15, r16, rr7, lg5, 2r3, 3o2; Altaylarda, 66; Gdkturklerde, 22r,

Gcm, bk.

zzz; Kl'r.grzlarda, 22t; Tuvuht1'ansko'da, zet; Vorobyevo'da,

e4g; gubuklu, r6o; diiz, e491 halkah, 16z, z4g, 3oo; hayvan

393

r33; kaplama, 2361 kayrg ucu, 95; krn, 232; mafrapa, r43, 146, er6; pilAka, 95, r4g, gor; si.isler, 7z; yiJzik, 236, 287.

Giine;, rg2. kiilti.i, I65. Gi.irz : Ilneli, 248: G0neq

Hikimiyet mefhumu, e6a. HAkimiyet sembolu: Stitfrn diktirmek, ttimi.iliis, arma, 274, figiirlii, 66; kantarmah, 2tg; Halka: boynuz, 17; bronz, 52; gtioki.izlere ait, 246. mi.if, 232. Geomctrik tezyinat, tts, r24, go4. Gcrdanhk, bk. Madalyon: g4g) Hamam : a45; Rus hamamr, 146. bronz, 55; inci dizili, gz, z3z; Hanger : 3r, 35, 38, z151 demir, istiridyeli, 37: Roma, r ro; iir37; geniq aprzh, zzo;' iki a$rzh, meli, z5r; sedef, r54. 22o; Iran, g7; kabzeli, 3r; Gergcclan, eo8. sapr, goi; ucu krwrk, e2oi yekpare, aeo. Gcvik: Avr, r4o, zo5; ceddi, r34; gcyige binme, eo4; diqleri, eg; Halp baltasr, bk. Balta, e35. figtrii, 3o5; krza$r, 2o4; mas- Harp gekici, bk. Qekig, 233. kesi,66; ren geyigi,.zIT; Sayga Havan ve dibek, er, geyiSi, t3; siyah kuyruklu, 2oB; Havan eli, 64. llavuz, bk. Dinsel : 32r, 34o; mutasviri, 55, r36, 295, go7. kaddes havuz, 166. Glaskovo kiilti.irii, r9. Got kuyumculu$u, 99. Hayvan motifleri, bk. Motifler, rz3 Got sau'atr, roI. t24' Grigebeler, Sj, t64, 243; Tiirkler, Hayvan iislfibu san'at\ +, ZS, t2g, I64, IBg, zot, 3t4. - 307. GciEebelik, 256, 927, gzg. Hayvan yemi, eo. Gii,k dini, 46, 55. Heykel : r3I, I5B, 166, r95, eg7, G<tktiirk allhbesi, r916. 355; a$agtan, 6t, 66, 2r2; arsGttkttirk gagr, I, 7, 7I, rr4, rz$-. lan, r35, 27ti baf iirtiilti, r3a, r36, t?7, tg8, 2o2, 218, 169; bryrkh, 168; e6o; brgakl, ^t,55; 263, t6g, z7z. bronz, 55, 66; erkek, e58; Greko Budist, 66, 67, !89, 2eo, hayvan, 6r, 3o5; Giiktiirklerde, r r6, r65; Greko-budist, 2oo; 26r,317,359. Grifon:' 65, t46; gatal kuyruklu, insan, 2Zr; kadrn, r65, .I69, rBg; kadehli, r55, 169, eg6; e42; karL^th, e6z; kdpek gibi, Kaftanh, 156; kaplan, 55; kap242; Kuq ba'L, e6z; gamdan ayakh,3r5. lumbafa, t36; Karluk, r7e; Giig.iim, e7B. krhgh, r59; Krrgrzlarda, 169; Giimiig : At sorgucu, e33; dtiSme, koyun, qr2; kiigtik, 169; Kuz5r; gerdanhk, z5r; halka, z3z, manlarda, 293; kiipeli, rToi

ORTA ASYA

394

mermer, 165, 166; ma,at iizerinde, r3r, 165; mongoloid, 169; Orhon'da, 166; Sofd, 168, 169, t89, tgoi Sibirya'da, 166; taglr,

rgol Tuva'da, 168. Hrnstiyan, bk. Nest0ri, .:69,

e68.

Hrrcrzhk, 2o8, 2og. Hrtai tezyinat, 3o6, 3rr,

Ho Chri-pri1t steli, floroz, rg2.

Hotoz, zo5. Hububat, bk. Ziraat, 20. Hun galr, 7, 38, 39, 47-5r, 5{, 66, 73-?5, 77, 8o, 85, 88, 89, 91, 94, 97, gg, roo, ro2, 106, ro7, t44, 164, 165, i85, tge, 2t2, 218.

Ito,

ro7,

Inang, Tiirk iinvanr, r99. Irlrlar :5-8, ,17-50, rz6-rz8; Akdeniz, 5; Andronovo, 7, 23, t29; Atiatit, 8; Altayd^,7, tt, e3; Azilien, Batr Tiirtistan'da, 6, 7, rgo;

rog; Qinli, 3r,

llonorafya, Greko-budist, t89. Iktisadi hayat, 218, 267.

ilehe, r4a. lnci : r3e; istiridyeden, BZ; ta;tan, 25, 52. Inci dizisi bordiirii, a56, lnci dizisi motifi, gs, 94 {26, 3o71 kabartmah, a56, 28o. lncrustation, bk. Katrma, Hun ku-

77t

figiirii,

3o4.

lnsan resimleri,

3o6,

lpek, bk. Kumag: Atlas, r4l; bag tirtiisii, 93; Bizans, r58; elbise, t57; kemha, r58; krrruzr, 93; kumag, gr4o r58, aog. Ipek yolu, r8r, r88. lran, bk. Sasani: t+3, 2r7i an'aneleri, e8, $4; at kusLunu, 65; elbiseleri, 6r ; eyeri, r6e; hangeri, 37; ullarr, 7; lrcrami$i, e78;

Qigillerde, S+S; lki rrmak arasr, rrkr, r3o; lran'der, l; Kafkasya'da, 8; Kazakistan'da, 7; Krrgrz, eo7; kumral, 87; Mogolirtan'da 13; Orhon'da, r3; OSuz tipi,

kumagr, r37, r55; kiipeleri, r84; malian, r4q; mezhebleri, r8e;

4, re&rgo; Pamir'de, 7, t28; Tiirk rrhr, 55, r3o, 2o8, 2og;

46, 84, r18, r19, tg2,

Tunguz,

4,8.

Islav terirleri, rz5,

Isl*

Igtimal hayat, r44" rr6, Idare eden a$mre, 164. lgne : 55; bronzdan, 37; kemikten, r8, a5,3r.

yumculuSu.

rr8.

Cermen,

tag

oymacr, t66.

lnsan

Igt*i bcdizji, has dekorat6r,

lg bagr, 38. luim aeg4iu:ryli, e7.

!o4.

Hun-Got miinascbetleri, So1. Hun kuyumculuSu, gg. Hun portreleri, 59, eo1, zg4. Ffun san'atr, g7, 99, too, to6,

Igme, 265.

277.

galan ok, bL. Ok, oL uglan,3oz.

t lbritq

ez8.

lg Lale, bk. Sur, ig sur, l8o. lgli, 163.

mimarisi, zl8; mitolojisi, r89. rg2; motifleri, r4o;.parasr, 234; taglarr, r45r rgoi tesirleri, 33, 277,

279, zfh., 3581 359; tiiccarlarr, 79.

lsakovo hiiltiirti, rg. lsLandinav kiiltiirti, 243. lrkit tcsirleri, al6.

lsBm cod;rafyacrlarr, e9o, 3rgL, 32r, 323, 34I. lslimiyct, 22g, BoS, 325, 3r9. I.nmt abiaaer, gz5.

.a -t;

.i I !

:\ .lt

;

''j

lNnnrs lslim istilisr, 336. lslim kaynaklarr, zrB, 3o3. lslim kiiltiiri.i, 3o4.

Karpuz, Kartal

pengesi, r7,

Xa.e,

Kabartma, bk. Resimti kaya, pilAka, ' 2tir. Kadeh: 2o2, 26r; hcyktllercle, r57, 169, r7z; kafa tasrndan, 163; uzun ay.akh, e79. Kadrn: Ayakkabrsr, z5z; cesedi, rr; deri pantolonu, 94; clbisesi, ro9;

heykeli, r7r, r9r. Kafkas ki.ilti.irii, 284.

Kaftan, bk. Dlbisc: r5{t; kaltn, zr7; yrrtmagh, ar7.

Kakemono. 353. Kakma, bk, Incrustation, altrndan, 69. r

qeklinde, 67.

Kama, bk. Hanger, leo. Kamgr: Orta-Asya, 66; Hun,

Kanal, bk. Sulama kanah,

73,

66. t'4r:.,

222, 32+. Kap : A$ag, 6o, eor; altrn, ero;

rrr; deri,157; kayin a$acrndan, r55; kulplu, r55; bronzr 59,

kulpsuz, r55; tirdek,

3o7.

ait, ea5, 269, 27o. Kaplan :.r42, 2tT maskesi, 66. Surlara

Kav,

Kavimler muhacereti, 95. Kaya resimleri, 15, ?r, r38, 16r, 169, 2oi, zo1, 2a4. Ka1'rn agacr : 7z; LabuSu, t4o; 232i

kaplar, r55; kayaklar, zog. Kaytg ucu : mentegeli, mentetcsiz, 28 r. Kazan, t73. Kazma : 55; kemik, 69. Kege

: Aplikeli, 6o; gadrr, zog.

55.

Kelteminar kiilti.irti, ro, t5, rg, ao. Kement, 1o5. Kerner, belbaSr :. r59, tog,; heykel-

lerde, t56, r 70; siis pilikah, r56,345.

Kemer, mimaride

: Sivri, rg3,

Kemer stisleri, 97, 99, rog, rffi,

2t3, t8t,

349.

t15, r16, t22, t4o, r44, r46; ajurlu, gol; altrn,

I(emer uglan:,

So2; d6rt kiiqe, r48; geomcrik

tezyinath, rs3; giimiif, 95; nebatl tezyinath, re3; Orhon'da,

Turfan'da,

r9B1

r56. 156.

: brgak sapr, p53; biz, r8, 3r; eierlei, 71, r84,2t6; eyer

Karahanh gaSi, r7r, soo. Karahanlr motifleri, 3r4. Karasuk kiilttirii,. 29, 30,

165,

2og, forap, 65; G,iiktiirklerde,

Kemik

72.

Karluk ga$r, t7r, r72, Kargr, bk. Mr-rak, e6r.

25.

157.

Kemha: Bizans,

208.

6t,

Kaglr eserler, gz, zB7, Kagrk: 55, r83; tagtan,

r35; tezyinatb, tezyinatsrz,

136,

Kara budun, avam .halk anlamrna, Karagam,

a7a.'

Kegi, eo,

Kam, bk, Gan, qaman anlamrna, eo9.

Kaplumba$a, 15,

137;gapka,

Kalay madeni, zo8. KaIe, bk. ig kale, dr5 kale, sur,

Kapr:

ktiltii,

Kaq koyma tekniSi, bk. incrustation, kuyumculuk, g4r 95, rro, 256.

: Qit

366.

Armasr, 38; gift bagh, a6z;

kulakh, 278, 2Bo;

lslAm san'atr, 250. lstiridye kabuffu, 37.

Kalkan

siisleri, ag5; i$ne, 18, 25, gr; iggiligi, z5g; kazma, 69; koyun,

32.

rgr,

2oo.

r8; Kuyum'da, ro ; kiirek ro4; rnrz-

.&emi$i, e3r;, levha,

ORTA ASYA

396

rak ucu, 13; ok ucu, 34, 78, 2Sg; oymaclhgr, 294; pilAka, eg5; silindir, I52; tirket, 2g2; yay, 16o, tB4, 256. Keramik : rB, t7z, z7t, 274; a$ag modelli, 59; Afanesyevo'da, 231 a$zr dar, r55; genig, r55; ajurlu, 3oa; Altaytda, 29, 154; II. Anau'da, zB Andronovo'da, zB; Antropomorf, rB9, r9o; Arpa'da,

e!; Avar, 278; bal* srrtr motlfli, 24, r55, rB3; Barnaul'da, tr; boynu uzun, gr, 391 krsa, IBol basma teknikli, 25, 27, r9o, 3o8, 3o9; bordtlrlii, 3I I1

btiytik, rr5; garkla yaprlan,

rB3; geraglar, r53; gigekli, I53;

Qu vAdisinde,39; Qitt, e6, 6il; Qin i.islobunda, 5r; Qincc yazrhr 5t; Daraut'da, Bo; dil motifli,

r83 ;.DoSu

Ttrkistan'da,

r3; duvar ginisi, 275; diiz tabanh, r7, 25, z8; firrnr, IB31 fincan, r8o; elle yaprlan, rB3, 244; emzilrJJ, 3o6; geyik figiirli.i, go5; Gulga'da, Bo; giimiiqten, r43; harezm'de, zB; hayvan figiirlii, 35r; inci dizili motifli, rgo; insan figiirlii, I7r; Lrian, 276; kahve renkli,.3rr; kahph, 244i kapgal'da, 2r4i . Karahanhlarda, t7z, S2t, g2g; Karakol'da, 38, 7r; Karasuk'd., 3r; Karluklarlarda, t7g, 3o8, 3zo, 922, g4o; karnr genig,

3o6; yuvarlak, 3ri Karoy'da, r53; Kisan'da, r8ol Kazakistan'da, .2o, 26; kemerli, 3Ir; Kenbulun'da, r73i Kenkol'da,

krrgrzlarda, rI5-zr8; krrmrzr, 28;' Krzart'da, 74; kilden, ee6; koyun figi.irli!, 3o5; kulplu,

93;

r7I, r8o; kulpsuz, a5; Kopen'de, zro; Kumanlarda, zg41 Kurot'da, t7; kug figtirfti, 3o5; kiigiik

306; kiip geklinde,5rr Iikeli, 68; madalyonlu,

I83; 278;

mendirekli, 25, z7;. Merv'dc,

rB5; Peykend'de, 3o8; Preslav'da,, 275; reliyefli, 3o8; rozetli, rgo, 3oB; Ruslarda, 247)

sarr, z8i Sarrg'da, r7r; sivri tabanh, I5, r 7 ; siyah, :8, r54; Su-Yargan'da, 28; Tacikistan'da, I86; Tali Barzulda, 841 Taraz'da, Io4, 339; Tagkent'de, ryg; Tiirk mavisir 3rr; Uybat'ta, 2r2; iig ayakh, 26; yaprgtrrmah, I90,

Sar,nara'da, 3o8;

3o5, 3o6; yeqil, 39; Yonca yap-

rakh, 3o6. Kerpig, 83, 227. Kervan yolu, 77, g4r. Kervansaray, 124, 32;,, 336, 338. Krhg, gB, rr5, 2oo, zz9, 3or, 36o; Qin, 85; demir, 7e; eSri, 6t, 99, r4r, r59, t73,.23r,232, 234, z4B, zg4; giimi.iqlii, 2Sg; heykellerde, r67; Hunlarda, I05; iskandinav, eB3; kabzesi, I59,

eIg, 236; krnr, 72, tSg, 233, e36;'korkulu$r, r59, z4z; kusamtr, r59; kiigiik, zrg; Macar-

. larda, z3 r ; meggeklinde, t46, I59; Saltovo'da, 2lr; siislii, a33; tek agn\, 97, ao2; Tibette, 85; uzun, 2g4i Wiking'lerde,

ro7.

Krmrz, zgr.

Krn, bk. Krhg. Krrbag bk. Kamgr, 66. Krrgrz idetleri, eo8. Krrgrz beyleri, 2rt. Krrgrz ki.iltiirti, 5r, zo3. Krfmrzr boya, bk. Boya, rB. Krrrmzr renk, bk. renkler : mukaddes, zo8,

Krsrak,

357.

Krgla, zz6.

"F. E s.-

-1S:'

-:,

TNDEKS

Krzak, bk. Kayak : Ath, bayraklq gadrh, geyikli, kegeli, ktipekli,

Kurt bap, 55, 295.

Kuskun, bk. Eyer, 65, zr7. bk, Kuqak, t54. Kug : Kurbanr, zto; motifleri, re5, Kursak,

.2o.4.

Kibitka, bk. Araba, 3r. Kilise, 17r. Kilit : Arap, asma, hayvan geklinde, Kivev, Tatat, 24g, 25o. Kirit, bk Yay, ro4, 36o. Kirpi,'55. Kitoy kiiltiiri.i, rr., rg. Kogbagr figiirti, 3o. Koridor, 169. Koyun i ee, 75, 964; afag heykeli, 2t2i Altay'da, 35; Anau'da, lo; Andronovo'da,, a5; Argali cinsi, 55; dag koyunu, 2d, 2r7i kurbanr, 2tt; mezarl, aro, rr.l, zt4i nez'ri, a14; resmi 55; rar!, 2o8; Yiinti, 20, 3 r. ' Kt4ak, zo4. K6le kabileler, 46. Kiile srnrfi, 146, 206. Kopek: zo; kabartmasr, 262; krzakIarr, ao; kulbanr, a66' Kdpgiik, 2oS. Ktistek, 279.

305.

Kupak, bk. Kemer, kurgak, 73,

Kutrr,79, t54. Euluz, bk, Hotoz, Kuj,umculuk,

eo5.

e5z.

Kiip, bk. Keramik, r83. Kiipe: 25, 3r, 52, 146, r8g, zr7, e43i askrh, I20; tioynuzdan,

ait, t42, 17r, r58, r7o, 252; heykellerde, I67, r7o; incidi" zili, zz6; ka.;lr, l7o; pandan* tifli, 158, rjo, z4z, z!c,,' 284, r7;

erkeklere

2gZ; halkah,

294; sePetli,

r20.

Kiirek: r45,..t46, 164; sivri,

al4n

248; uzun, 89, 248., Kiirk ; r4z, 156, 156; kunduz, zo8;

samur, no9; yegil farer' Kiirk ticareti, eog. .

Ki.itiiphane,

2og.

353.

Kolk, rr,7t. Ktiy, t39. Kristd pirit, l8r. Kule, bk. ev, sur, rSgt 225'

2271'

Lamba, bk. Qera$' 3o6, '3I4. Le cag, Albert .vpn, 35er 353. Liao, Hrtay devleti, 364. Limanlar, e7o.

g6zetleme, 2+5, 268.

6o, e43; aplikeli, 65; atlas, r4,o; Bizanr, 156; cennet kuglu,

Kumaq

146.

Mabed : e65; Ategperest gdgebeleIg?; Qin, 5o, 87, t37, I56; rin, .rgo; Baratrga'da, r85; BuDokuma tekni$i, 6o; horozlu' dist, 3zB, 36r; HrrrstiYan, 328; r9r; ipekli, Sg, 7I, 94, r4r:., mafar.a, 165; 'Mani, 359; Neer56, 345i lran, t!/r I56; patirri, 3a8; muklu, 365; ya$h, 59; Ytin, Pencikent'tc, r84. 65, eog; yepil, 6r. Madalyon, bk. Gerdirnhk, l5I.

Kunduz derisi,

zo8,

at, 296; bahk, cro; geyik, rrt; insan, e97; koyun, tS4, 2rt, 2t+; kbPek,

Kurban:

166, 222;

266; kug, zIo. Kunkan

tiilturti,

eos

v. d'

Madara athsr, z6e. Madara Labartmasl,

e64.

: Angara

krtfasrnda, 16; Baykal g6liinde, e6; Harezm'de,

Maden ga['r

ro;.Kazakistan'da l$;Sukuluk:-'

da; 24.

ORTA ASYA

398

Maden

teknigi; rb,r;278,

d6kme

a8r; bronz,

r5; .agag kahplar,

I I.5.

Maden iqleyen aletler, rB. Magara; 267, 36o; mabcdi, Makas,

Man'as dcstanr, rgl.

Mani dini, bk. Manilreizm, Mani rahiplcri, 349, 35o. Maniheizm, st3: 353, 359.

35o.

Mar, rahip veya reis antamrna, rg7. Masa : 64; ayaklarr, 59; Maske : At meskesi,66; Attila Hunlarrnda, rro; Qin'de, tl7; boy' nuzlu, 66; gcyik, 616; kaplan, 86.

Magrapa: Giimti$ten. r4â&#x201A;Źi, :rrti;

1'a-

ztth, t46, 156. z 16. Mitem, BB. MAtem alimeti : At ktryru$u kesme. 68; yagh kuma;, 59. Mayemir ki.iltiirii, 36.

Mazdeizm, 88, rBg. Meg, bk. Krhg : 3or; aSaq kabzcli, ergl,krsa, a3r; korkuluklu, er9.

Megalit kiiltiir, 24. Megalitik eserler,' menhir, 84. ' Mentege, l2t, Mermer : r48; hcykel, 166; lwha, .

259'

Meyva, lo8. Meyvacrhk, 36e.

Mezar, aileye ait : Krz kadrnlarla, erkeklerle,'

'z15;

zg3, zB7, 2g7, g45i miiltt:r'ck,

265.

e9e.

66; Oglaktr'da,

gocuklara ait.: 18, 3,.r, t3.4, zt5, zgg, 287. Mezirr, gok tiliilii, bk. 6liig6mmc:' be.l Oltilti, 17; bir <ili-ilii, r7, r,{1. l0ud:ezar,

gocu&larr

erkek gocuklar,

z r 5.

23, Sr, 34, 86, 88, 93, ri4. Mczar, drq qekli bakimrnclan : Boz'krr mezarr, r33, r34; bi,ivi.ik, 6r, 215; Qaa-Tas tipi, ttz; Qud mezart, 133; d<irt kiipc, :t96; ehram peklinde, 6; .iizcri halka qeklinde taqlarla qevrilmiq, r45, 146l Kereksur mezarr,-r33,

rg41'

Kule qeklinde, e96;.ktigiik,

{il, l5z; talr jt, rgz, z96; dizili, gr; tat yrgrlr. l.4,

taq

73,

2to; ti.imsekli (Grabhiigel), r33; tiimiilus tipindc, r53,

16B,

274; yuvarlak, 296; yiiksek, 24.

Mezar, erkeklere ait : rg7. Mezar evi. bk. bark, 1.11, 165, lg5.

Mezar, heykdli, bk. Heykel

rg5; 165. rg51 arslan,135; )'un, 2ro, 2t4.

r,rr, ko-

IVlezar hrrsrzlarr, 6r, 73. Mczar, ig pkli bakrmrndan: llt'1'zi, 152, et2.; dcrin gukurlu, 25, gBi d6rt k<ige, r45; dromoslu, *32;

iki h0creli, 76;

katakomblu,

tg7; koridorlu, z3r; krrbbc t4vanh, z3o; kuyulu, e3o; rriqli, ' 74, 76, 94, tSoi tabanr kdmiirlc diiqenmiq, e3c; dethipli, 5{1. Mezar, kadrnlara ait : 93. r4g, r97. z8?, zgg.

ait Bitge Kagan'rn r3r, r35, r96,; Ki.il Tegin'in

Mezar, asillere

Mezar, msuariumlur'. bk. Ossuarium,

r35, r96, r95; muhariplerin, e14,

r 7r. Mczar, sandukah, bk. Sancluka; rg5.

344i Pirenslerin, 58, 6r,

Iltezar, sunakll, bk. Sunak,

?g,

86, 94; Sogdaklarrn, 336; Ton-

yukul'un, r95; Ttirllerin,

rge,

r89'

Mezar, atlara ait : Ath, 34, r97i atsrz, r97. Mez.ar, balbalh, bk. Balbal, r3r,

13r,

r35.

Mezar tagr, bk, Yazrt.: Biiytik, zre; dikili,4r, 166, 168, 196; Qin, 4r.

iglenmemi;, r34; kavmi dam-

Bah, rM, r35; perdahlanmrq. r34; resimli ve yazrh, rB4.

I .1

j !

..:i=..ffi

lNoers Mezar, ttimiiliisli.i,

Mimari tarzlan, r8g, rB5,

e7o.

Mezar, yapr teknifi bakrmrndan

: gatrsr a$ag,

186, e58,

329'

'Mimari teknigi : B3,zz5; blok tagla, 6r, r5z1 tSt, g27; Diilger teknigi ile, ez7, zzg,259; kesme tagla, e59, r5*, 165; duvarr a$ag,64; e65,'26g, 2?2. 353,355; kiie-

ABag, 59,

duvarr tahta, er5; duvarr tag, 85, r53, er5, er6; duvarr tomruk, 6r, 69, 86; kayrn a$acr kabufu, er5; kerpig, 2gt, 927:. srvah, 86; tag blokla, 3a7; tag levha ile, r45, 23r; tavanr ^E^g,

24i kege, 64; tufladan;

327.

Mez.ar yazrtr,

Yazrt, ,r3r.

Mezar y<inii, bk. Oltiyti yiinteme: r95; 6li.ini.in bagr batrya, lg; d@uya, 17, $4; kuzey-dduya, 17; Mekkeye, tg7.

Mezarlarrfi tasviri.: Llan, 97, zg4;

Aiagol,l3g; Barnau, 7e1 Cermen,

rrl

Berel,

ro9; Concesti, ro7;

Giik-Bulak, r49;' Giikttirk, rg5, 33a; Ilarezm, r51 H,azar, zz81

mitle,

z65g mermerle; 259; mo-

. loz

tagla, e58; samanh kerpigle, 3e5; tufla ile, 259, 265, 3o4. Mimarl tesirleri : Bizans, lz8, l5B; lran, ae8; Roma, e5B; Sasani, 256.

Mimarl tipleri : Stupi tipi,

g5g.

Mimarl ungurlar : Avlu, 168; harem dairesi, e7z; koridor, 268; Lubbe, z7:o1 mihrap, r7o; mutfak, . 272;, salon, 27o, 222;' siitun bagh$r, e63; tabanr, z7r. Mogak, Uygur rahibi, 34g. Mogol gdgebeleri, 3o. Monguk, zot.

Mongoloid rrk

: r4;

Baykal goltinde,

Kazakistan'da, 50; Kenkol'da, 56; Kuray'da, 49; Macaristan'da, lo4; $ibe'de, 7o; 'Tann da$lannda, 4gn le8; Tu . va'da,9r4; Tuyahta'da, 37; Ye-

4iI;

Hun, 58, 23, ro5i' lli vadisi, 2o2; Karahanh, t73; KaraIlrtay, 3211 Karasuk, 3t; Karnisey'de, tl, 48, 49. luk, 33r, 332; Katanda, 64; Mongoloid tip : 32, tfig, zgg, zg41 5, Katta, 9z; Kenkol, 93; Krrgrz, heykellerde, 169; Hunlarda, 48; 2og-2r5; Krzart, 79; Kuman So$d paralarrnda, I85. 2gt, egoi Kuyum, ro; Noyun-. Monoteizm, 55. Ula, .5g; Oglaktr, 86; Pazrrrk; Motifler : Arap, z5o; Ayr boynuzlu, 64; Pegenek, egrl Pencikent, 25r; bitkili, t2lt 25o, 259, r89; Saltorot 232) $ib., 6g; 27g, 3o4, gr4; gige}li, t48; Tagar, 4r1 Tatar, l9o; Tula, geometrik, 3o4, 3t4i hayvanh, 73,; Tuyahb, 38, r43; Tuva, go4; flrtal, 3I r ; inci dizili, rg7; Uygur, rg7; Volga Bulr40, eS6, e8o, BoTt kenger

garlan, e43; Yan-Ulaga\ Mezolitik QaE, 19. Mezocefal, 48.

e4S.

rinsolu, z8r I iiziim yaprakh,

Mrzrak, bk. Kargr, 24, 16r, 2gtr zgg.

Mrzrak uglart, 13, 24, zt1.

Mi$er: 35, 2o5, 22o, 229, zg+. Mihrap, bk. Mimari unsurlar, Milrrolitik eserler, 27. Mimarl, askerl, r83, e57.

yaprakh, e5I; madalyonlu, 278, r79; palmetli, 278, z7g, 284;

z7o,

28I.

Muharipler, 17, 34, 38, 79, zr4. Mumya, 63, 68, 69' 86, 87' Musteriyen, I r.

Mutfak egyalan,

z5o.

Mi.ihur, ara6a, 3t5.

ORTA ASYA

400

N Nagy-Szent-Mikloq hazines

277-

z8l.

Nekropot, Pencikent'de, r8o. Neolitik ea( t7, 15 ro-IZ. Nest0ri mezhebi.

3e8.

Niello, bk. Savat tekni$i, r8t, Nirvana ma$arasr, 36o. Novozagora kabartmasr,

e84.

263.

o Ocak, demir eritmek igin, 15, l3g, t47.

Oguz

tipi, bk. Irklar, 3, 4,

I30.

Ok : eo5, 2tg, 22g, e45; aSacr, 16o; gavuq oku, 3oz; rshk calan ok,

3o2; temreni, t6o. Okluk, bk. Tirkeq, l4o. Ok uglart, 52, I15, ar3, nr5,. 24o, 287, 2g+, 3o2, 3o7,

6ktiz baqr figiirii, 55. Olgti aleti, a53. Olii : Etini kemikten sryrrma. 92. t7r, rB2, tgot ge4. Olti : Gomme, 3o, zr8; zg5.

6lti : Boyama. rB. Olti : Dogtinlemc, 68. Olti : Kefenleme, 87. Olii : Mezara kontrq 6ekli; dizleri bukiik, eg; elleri gapraz. r7i karrn iizerine, tB; safi tarafina, ag, 37;. setly.e iizerine, Oli.i

68, 69, 87,

93.

olii: Nezirleri, 299; at,'34r

287,

2t3; egg; et,

z96;

insan, *97 ; Karahanhlarda,

3eji

eg9;.brgak,

krhg, 344; tirkeq,

e36n

6o.

Mumyalam4, bh. Mumya, 63,

344.

Olti : Yakma. 7t, :-2,87,

ro5, r07,2o9,2r5.

BB, 97, 98.

Olii : Yiinlerne, bk. Mezar y6no; bagr batrya, r5r, r53, r97. delikli, a5; dik dtirtgen, 34a; 2r51 292; yiizti batrya, 29; iki dilimli, r15; kemik tS, 34, ba;r do$uya, 37, h, t4g, t54, 78, 2Se, zg7; .keshin dilimli, 2o2. 29)9; giineye, 232; giinc)''rrg; sivri, 944; taitad, . a5; cloiuya, 344; kuzeye, 5I, 98. uzun, 2tg; iig dilimli, 37, 96, ' r49, r50, r.14.33r. 97, r15, r3g, r4o, t44, 3O2i 0rdek I Avr, ro.1; yabairi. eo8. yassr, 2r9, 344. P Olta, bk. Bahk, e4B. Omay, Ttirk * tanrrgesi, t42. Paleolitik gag. ro, rr. r3, r:). Ordos bronzlarr, 54. Palmet, bk, Motifter, 278. 284. Orak, 89, tB4, zr3, 222, 226. 22g. Palmiyc, bk. Motifler, z4e. 299. Painir rrklarr, bk. Irklar.7, I30. Orhon alfabesi, z7z. Pami.rk. 365. Oss uariuml l7r, t7g,, tga, Ie+i Panter baqr, 38. . lran'da, .r8r; Kapagr llayvan Pantolon: 2r7; deriden, 94; kadrn figtirlii, rgo; yuvarlak, r89; igin, 94; kurhlii. r56. kt\eli, rge; resimli, rg2, Pencere, 3e7. Perdahlamak, r66. OtaS, bk. Qadrr, zog. Perm san'atl, e84. Otgr, r46. Para:37; Abbasi, a3r1 Arap, r7t, Oymacrhk, bk. Agag, 6r. r84; Bizans, tg5, cag.; $in, 55, Oyun aletl6ri: A,Ek, *53; dama r47, r54, t72, zto, 3gr, 318; talr, 253. gakmak tagrndan,

i8;

3131

gatal :48;

l l

-.!

lNiners

4:ol

lshmi, t1i, 2gt; Pencikent, r83; r. Hiirrev, e34;

Sanduka, bk, Mezar, tabut : deli$i,

253.

Pliska, z5g; Madara, Preslav, Tuna, l7e;. So$d, r7r.

Sasani, t3r; SoSd, r84,

suna$r, taS levhalarr, yazttri rB5; Tarmagirin, Ki.it-Tegin ve Tonyukuk'un sang41i Tiirgeg, r7r, r72,2ot, dukalarr, I93. S2S, 327; Volga Bulgarlan, Saray: z68, 27o, ?72, 276, gzti

Pilikalar: rr4, 23r, 2gei altrn, 2I, 37, 59, 94r ro6, 1916; ay $cklinde, ro8; bahk srrtr motifli,

g4, roTi diiz, ro7; eSer siisldrinde, 2g5; giimiii, 95, r44, 29g; incl dizili, 38; kemik, e95;

pullu, ro7; zrrh igin, 72, Pirit, r84. Pranidhi sahnesi, Pres tekni$i,

78.

r4a.

bk. basma.

hargr, ok, yay, 33, 68, I59, 2o5, 2I5; 2t9t 2+3.

kefen, 93; mor 36r. Resimli kayalar, 48, r34, et7, 22o,

Siyaviig efsanesi, t84. Sogd ga!r, bk. So['dak, t7r, 306. Sof,d koloniteri, t69, r7r, r88, r8g. So[d sarayr, I7r.

re8, 16r.

Ressam,

bli.

Bedizci, r3r.

SoBdCa

Rib'at, 3rr.

Rinso, z8r. Roma kiilturii, tog, tr8, t2o. Rozetler: 3rr;Avar, r17; Qin, 116. Rus hurdacrlar4 zt4. Rus kinazhklan, zg7. Rus kronikleri, zgo. Ri.inik harflar, bt. Gitktiirk alfabesi, 267, z7z.

Saban demirir Bg, 164, zzz. Sa9 iirgiis0 : 87; Qinli, kahn, yivli,

topuzlu, r58;' [6y1.11"rde' Sag, loo.

Sakal,

r58.

Saksafan, ro8.

-t

16r; mi:

Renkler, bk. Boya: krrmzr, ao8; krrmrzr maske, 87; ipek, ve

Armasr,

Sttlamak, zog. Silih deposu, ro4. Silihlar, bk, Kalkan, krhg, mrzrag,

Ren geyigi, 18, rg, io4.

marisi, 259, 353; san'atl, 25o, . t8o; paralan, 13r. Savat, bk. Niello teknifi, z9r, 284. Sayga geyigi, 13. Seroro ki.ilti.irii, rg. Sedel, 154. Sr$rr, r5, eo, z1r 26, 28r 3r, 35, 87,

a8r.

Sarnrg, 343. 9a.\ani, bk. lran

Samur deriri, lo8.

169.

Sorgug

r39,

vesitalar, r88, 3r8, 3e6. atlara ait, zog, zg2.

: zgzl

So$tit a$acr, zo8. Starazagora -kabartmasr, 16r.' Su yolu: e66; agag oluklu, e46;

borusu, 259, e7zi kiregten, 246; terazisi, z7z. Sugarn*, zo4.

Sulama kanah, b&. Kanal, r4o, 164, r8o, 2ee, g1g. Sunak, tgI, 166. Sur, bk. $ehir, tabya i 224,226,227, e2g; 168, 3er, 3S2; drt sur, 227, 27O, 272, 32t, 322t 32+, 325, 328,335-339; ig sur, ll7,

27o, i72, gzt, 922, .924.328, 935-339; agagtan, 245; tagtan, 227.

Sur hende.i' 22?, 323'3oo, Attya,c6

4a2

ORTA ASYA

Sur kulesi, q68; kitte kulesi,. ar7; grizetleme kulesi, 245.

Siiliin,

e6r.

Siingi.ig,

bk. Mrzrak, kargr,

Siirahi, r79. Siiryani, alfabesi,

Ta9: Alctl'er, r71 eserler, I84;figtirler, a8;'kagrk, a5; mrzrak ucu,. r3; mukaddes kaya, e65j si.i-

tun,

16l,

3r4.

Tag mezarlar ga$r, Mogolistan'da, 48,

Taq oymacnr, 168. Taq nine, bk. heykel, balbal, Si.is egyalan, tB, 25, 97, 69, 72, t4o, rfu, rg6, 2oo, 2or, z6o, r73, 196, 214,216,344. i

Siitun

3zB.

: z7z; dikme! 274; tatt^r\,

kemerli, mukaddes, Siitun baqh[,r, a63,

314. :

$ r99.

$adrrv-an, 246.

$apka: r57-169; bork, r55,

169j

kege, zo9.

$aman,

166.

$amanizm, 85. $amdan, grifon avakh, 3r5.

$arapgrhk,

Tagtrk ktiltiiri.i" 88, ero, er8. Tatar kurganlarr, egi4. Tatovierurrg, bk. Dii$iinleme,

68.

rgg.

Tavgan avl, 2o5. Tavus kugu, 163.

Tavga kiilti.irii, tg, Tel, yivli, log.

e7.

Tencere, r44.

Testi kulplarr, 3o5. Ticarit, 49, zog,25o, 2gr, 3e6, Tilki, er7, 263. Tirkeq .bk. Okluk: r4S, .2o5,

366..

2g4.

3o7; agagve kayin kabugundan, r4o, 344; kapakh, 16r; kemik.

366.

T Tabut

eg3,

.':297.

Tavan, $ad, bir Tiirk iinvanr, 146,

168,

2g2.

75, 116, r95; kaplanresimli,

38, kumagh,- 59; taftan, tg+r37; tezyinath, rg. Tabak, 2.16, 3r r. Tabya: Avar,.z57; Qin,'157; Hun, 157; kesme tagla, e6g; Tiga, r74; toprali, e69; Tuna Bulgarlrarrnda, 2571' Yolga Bulgarlarrnda,. e57.

Toka: 55, t4.o, 152, tS4, tg7, et1. '2t4, 23t, 232, Avar.:

343,344; ro9, r16, re3; basrk, rc4; beyzl, rog; bronz, 52, l7z; ddrtgen,

roB; Got, roB; gtimtis, 95; t67; kaEli, roSl kemik, r rB; yeqim talr, t?z: - ' yuvarlak, ro& Tong kertifi, kirigin yaya bagtandr$r. yer, r7z. 'heykellerde,

: Altrn, 96; DoSu Tilrkistan, Tonoz, r83. I9z1 lran, r9o:r93i Kudrrge, Torba, t44, r93; Ug dilimli, rgo. Totemizm, 55. Tagar kiiltiiro:38,7o, zto, zr8; Tripolje kiilttrii, lg. I., II., III. Tagar, 4r; rrr, TuS, bk. Bayrak, eo5, eo8, z6r. Tagar, 38. Tu$la : 2e., 225, ?59, e65,3o4; dam-' gah, 24,5; frrrry r44; giine$te T'ang vekayinamesi, 88. pigmig, eo. Tann, bk. DlN, 264, e74 Tanrr o$lu, 46. Tundra kiiltiirleri, r. Tag

Taralr, 65, 146, 166

253.

Turanl tip, bk. Irklar,

.r:,i.ffi

INDEKS

Turfan freskleri,

Tuz madenleri,

r4e, e67.

Ti.iccarlar, tBB, g5o; miisli.iman, 3o3;

Uygur, 366. Tiiccar kolonileri, 8o. Tiimiiliis, 274. Tiirbe, r86. Tiirgeg paralarr, r7t, 2or. Tiirgeg siiriileri, eor.

Vareg kiiLltiiri.i, e5r. Yazor 2r8.

Vergi,

eo9.

Yabani domuz,

15.

bir TOrk i.invanr, $4, Yak ttkiizii, 17, 18, tos, 3or, Yabgu,

Tiirk-Cermen miinasebetleri, Tiirk - Qin iisl&bu, 36o.

Tork dili, Ilg. Tiirk rrkr, bk. Irklai, 7,

403

34,

366.

Yaka, i56. Tahg, zog.

2o9.

Ti.irk-lsltm ga[r, r8o. Tii,rk hukuku, e64, Tiirk kii,ltiirii, r, 69. Tiirklerin atalar4 7, 47. Tiirklegme, q7. Tiirk takvimi, 264. Tiirk yazrsr, bk. Yazrtlar, 6o.

Yangrn tabakasr, 97. Yay i 75, qo5, !ag; aftacr, 16o; Alan,

ro4; geyik boynuzundan, to4i Hur5 5b, ro3, ro5; lubzesi, r7e; kemigi, 50, 96, g7,98, r44,

16o, r8g, rog, 1561 tong kertigi r7z.

siniri, tfo;

z U

(In,

Zah^rou,

A. A., l3r.

Zerdil'gt an'aneleri, r9o.

zo8.

: 85, 142, tge, eoo, g2o, 3:e4i Manas destanrnda, l9I. Zerdtigtitik, r89. Zrptrn ucu, 26. 366. Zlrln: z16, l8o; a$ag, 22o; atrz2oi bacak, aog; demir pilikah, 7e, 22o; halkaL, 235. u Zincir, SS, z4g. Uzcngi: 98, r15, r4o, 146, r54, Ziaat, 2or 34, 88, r39, 229,962. zStt 233t 248, 287, g9o, g4,4ri Ziraat aletleri : r84, z16; degirmen, Altay'da, ee r ; Qin, erz, 22r ; z16; de$irmen tatr, 89; huUygur atlan,

Zcrdiigt dihi

366.

Uygur gafr, r88. Uygur danslan, 365. Uygur freskleri, r2g. Uygur mahallesi, Qin'de, Uygur ustalan, 35o.

demir, 233; genig tabnnh, c4B;

halkalr, rg7, 22r; K.,rgrz, 22ti

tablah, tg7, z2ri yassr demirli, IJziim, 20, 366. a2I

;

tezyinath, ze

bubat deposu, ze5; ktirek, aez;

orak, 89, .226; saban demiri, 89, rez; sivri ktirek, bel, er4, 248.

Ziyzfet, 274.

Fiyatr

1250

Lira