Cihan Yamakoğlu - Mahmut Esat Bozkurt by Türkçü Betik

ı-..ı

KÜLTOR VE TURlzM BAKANLIGI YAYlNLARI

831

Kuva-i Milliyeci İlim Ve Fikir Adamı Hatip, Yazar Ve

(1924- 1930) ADALET BAKANI

MAHMUTESAT BOZKURT 1892- 1943

Cihan YAMAKOÖJ:;U-

TÜRK BÜYOKLERİ DIZİSİ

!!11

Kapak Düzeni

Saiın ONAN

975 - 17 - 0032 - 9 © Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1987.

ISBN

;

6.11.1987 tarih ve 928 - 1 - 4083 sayı Birinci Basin, 1987 Baskı Sayısı 15.000 Onay

Ünal Ofset Matbaacıiık- AN KARA

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ

V I. BÖLÜM

Mahmut Esat Bozkurt

Gençlik ve Tahsil Hayatı

Kuvayi Milliye Hayatı

Cumhuriyet Adliyesi ve Mahmut Esat

Aile ve Dost Çevresi

Topyekün Türk Milliyetçiliği

Sosyalist Düşünce ve Mahmut Esat

Siyasi Hayat

Türk Ocağının Kapatılınası ve Mahmut 29

Esat

Il. BÖLÜM Mahmut Esat Bozkurt'un Türk Milleti İçin Kazandığı Milletler Arası Davalar

. .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .

Adiiye Vekilliğinden İstifası

32 38

İlim Adamlığı Hocalığı ve Yazarlığı

Mahmut Esat Bozkurt'un Ölümü

III. BÖLÜM Eserleri

A.) Mahmut Esat Bozkurt'un Makalelerinden Örnekler

Topyekün Türkçülük

Silahlı Türk

Toprakİşi

Kimsesizler

Kaybolan Haklar İki Bando Sesi Yürekler Acısı

60 63 66

B.) Kitapları 1- Türk İlıtilalinde Vatan Müdataası Il- Türk Köylü ve İşçilerinin Hakları III- Aksak Timur'un Devlet Politikası IV- Osmanlı Kapütülasyonları Rejimi V- Devletler Arası Hak VI- Atatürk ihtilali

72 79 91 1 12 1 13, 142

Mahmut Esat Bozkurt İçin Yazılanlar BİBLİYOGRAFYA

161 162

ÖN SÖZ Bu kitabın içindekiler kısmına göz gazdirildiği zaman, ele ah nan konulann ne kadar ilgi çekici olduklan rahatlıkla farkedilebi lir. Herkesin her zaman, eserin bütünü hakkında fikir eelinmesi hem zaman meselesi hemde kitabın tamamını okumayı ve onu bütünüyle düşünmeyi gerektirir. Bu durumdaki okuyucuya yar dımcı olmak için, üç devri (mutlakiyet, meşrutiyet, cumhuriyet) bir arada yaşayan ve aralannda M. Esat Bozkurt'un da bulunduğu neslin, zamanm ideolojileri açısından bir genel değerlendirmesi ni yaptık. Bu suretle gelecekte yapılan icraatm ülkemiz ve milleti miz için iyiye veya kötüye giden taratıanna ışık tutmak istedik. Bu olayıann şahsi düşünce ve tutumdan değil, o zamanki dünyanın genel ve zaruri gidişinin sonucu olduğuna, işaret etmenin de fay dalı olacağını düşündük. Mahmut Esat Bey 'in, ömrünün son zamanlannda, her türlü devlet hizmeti ile hocahğı da bıraktığı zaman kaleme aldığı maka lelerinden bir kısmını aynen kitabımıza aldık. Bunlar arasında "Topyekün Türkçülük, Silahh Türk l1ri Bando Sesi, Kaybolan Hak lar" bu günkü nesiller için, su kadar gerekli olanlanndan bir kaç tanesidir. Kuvayi Milliye Harekatının, Türk Milletinin tarihten gelen mil li ve manevi değerlerine dayandığını, milletin bu yeniden diriltici inançlannın, milli mücadeleyi başlattığmı, sonra anayasalanmıza giren Mill i Hakimiyet düstürünün de bu temel Kuvayi Milliye fikri ne ve harekatma bağh olduğunu iddia ve ispat ettik. Türk Milli ha kimiyet fikrinin ve insan haklarının, Manga Karta ve Fransız Insan Haklan Beyannamesine dayandığını savunan Mahmut Esat bey'in bu görüşüne katılmadık ve onu, Atatürk lhtilB.li, adlı eseri nin başlangıcında tankide tabi tuttuk. Hayatının bütün yönleri hakkında bu güne kadar hiç duyul mamış bir çok olaya yer verdik. Gençliği, tahsil hayatı, Avrupa ha yatı, Kuvayi Mill iye reisliği, siyaset hayatı, bakanlıklan, Adalet adamı olarak hizmetleri, Onun Adalet Bakanlığı zamanmdaki ye ni kanunlar, Oruversite hocalığı, yazar ve fikir adamhğından aile reisliği ve babahğına kadar çeşitli yönlerine temas ettik. Türk Mil-

]etini, milletler arası mahkemelerde savunmalan ile özellikle, Boz kurt-Lotüs, Tranvay; !smarlanan harp gemileri ile ilgili davalarda ki başanlan ile, Finike önlerindeki 14 ada ile ilgili kazanamadığı davayı da ele aldık. Bu suretle, yeni devletimizin kuruluşu ve yük selmesinin, ne kadar önemli ve ortak bir çahşmanın mahsulu ol duğuna parmak basmak istedik. Küçük çaptaki, Türk !htilaJ.inde Vatan Müdafaası, Türk Köylü ve Işçilerinin Haklan ve Aksak Demir'in Devlet Politikası" adh eserlerini gençlerimiz ve araştıncılar için kısaltıp kitaba aldık. Bu kitaplar özlü bilgileri ile kısa zamanda okunabilir ve anlaşilir du-' rumdadır. bu sebeple onlar için aynca açıklama yapılmamıştır. Fransızca olan, Osmanh Kapitülasyonlan Rejimi ise özet olarak sunularak, Osmanh Türk Devleti'nin başına bela olmuş bu yaban cı haklarının, tarihi gelişimi, nasıl verildikleri, ve nihayet Lozan Antiaşması ile kaldınlmalanna kadar geçen safhalar kısaca akta nlmıştır. Ayru konuda Mahmut Esat Bey; Devletler Arası Hak, isimli eserinde de geniş bilgi vermiştir. Burada acı bir hatıramızı naklet mek, Türk aydılannın, yani bizim ne olup ne olmadığımızı anla mak bakımından önemlidir. 'Bir gün (Haziran 1986) Ankara Hu kuk Fakültesi Kütüphanesiden M. Esat Bozkurt'un Devletler Ara sı Hak, kitabım aldım. Bu kitap 1941 yilinda yayınlanmıştı. M. Esat bu fakültenin de Devletler Hukuku ve !nkılap Tarihi Hacası idi. Be nim aldığım bu kitabı bir hacaya hediye etmişti. Kendi yazısı ve imzası ile tarihi yazılmıştı. Bu kitabı alan hoca da bir başka hacaya vermiş olacak ki oda kitabı ayru yıl Ankara Hukuk Fakültesi kütüp hanesine hediye etmiştir. Bunlar bu eserin ilk sayfasında yazıhdır. Bu kitap ciltsiz ve karton kapak içinde olduğu gibi durmaktadır. Bundan da daha acı tarafı, aradan geçen 45 yıl (1941-1986) içinde bu eserin yalmz ilk formalan altmış sayfa kadar açılmıştı. Thmamı 450 sayfa kadar olan bu kitabın diğer kısımlanna hiç kimse el sür memişt Geri kalarn ilk defa 45 yıl sonra tarafımızdan açıldı ve okundu. Demek ki aradan geçen bunca yılda hiç bir hoca veya öğ renci bu esere bakmadı. M. Esat'ın talebesi olan profesörlerde ne kendileri bakmış ne de öğrencilerine bu eser hakkında bir ödev vermemişlerdir. !şte bu, çok acıdır. Kitap taralımdan cilt yaptınhp Ankara Hukuk Fakültesi Kütüphanesine teslim edilmiştir.

Bu eserinde M. Esat Bey, tarihi malzemeyi çok iyi kullanmış ve öğrenci ve okuyucunun konuyu kavramasına ve unutmaması için elinden geleni yapmıştu: Türk Tarihi ile bu eserde -Atatürk hıtilBl.in.in aksine- övünmüş, Türk !slam Devletleri veya Islamdan önceki Türk Devletlerinde, devletler arasmda haklara nasıl uyul duğu, devletler hukukunun bir çok kaidesinin Türkler ve müslü manlar tarahndan ortaya atıldığını ispatlamıştır. B:ltün bunlara ilaveten, batının, !nsanhğı; medeni, yan medeni ve vahşi diye üç kısımda mütalaa ettiğini ve medeni saydıklan avrupalı hiristiyan lar dışındaki insanhğa "insan haklanndan yararlanma hakkı tanı madıklanna" dair açıklaması her türlü övgü ye değer. Çünkü bu gün bile, Türklerin haklannın tanınmamasma sebep olan düşün cenin temeline ışık tutmuş bulunmaktadır. Onun en çok okunumuş ve bel.kide okunacak eseri ·�tatürk hıtiı.Bli." dir. Bu kitapla, Kemalizm 'i bir dokttin olarak izah etmek istemiştir. u eser hakkında en ciddi tenkitlerimizi, kitabımızm bu esere ait kısmında vetmiş bulunuyoruz. Onun burada ortaya attığı görüşler, yurt içinde ve yurt dışmda bir çok yazar ve düşü nür tarahndan tekrarlanmış bulunmaktadır. Fakat bu satırıann yazan, Türk "Milli Hakimiyet" fikrinin, Kuvayi Milliy e harekatının fikir ve inançlanndan doğduğuna, Osmanhtlan sonra 4 yıl devlet siz kalan bir milletin (1918-1922) Kuvayı Milli ye adıyla, devlet gibi harekete geçip, mah, canı ve ırzı ile vatanını düşmandan kurtar mak için yasama, yürütme ve yargılama haklannı bizzat kullana rak halkımızın devlet olduğuna inanmaktadır. Kurulan yeni devle te "Milli Hakimiyet" düstürü bunun resmi ifadesinden başka bir şey değildir. M. Esat ise bu hareketin, Fransız insan haklan tiletine dayandığını ifade etmektedir. Bunun çok ciddi neticesi şudur: Milli egemenlik batıdan bir veya birkaç devlete dayandınlırsa, milli egemenliği yaşatmanın yolu o yabancı milletin kültürünü gençliğimize öğretmektir. Yok eğer, Türk Milli Hakimiyet fikri, Ku vayi Milliye'ye ve oradanda. doğrudan doğruya Türk Milli Kültürü ne dayandınlır ve onun ürünü sayıhrsa, o taktirde Türk gençleri· ne, Türk Kültütünü akutmalda bu tilerin yaşama ve gelişmesini sağlayabilirsiniz. Bunun ise milletimizin hayatmda ve geleceğin de ki tesirleri çok önemlidir. Kuva-ı Milliy e devri, Türk Millet'inin tamamen kendi kendini idare ettiği -doğrudan demolrrasi- devri-

VII

dir. Burada milli hakimiyet, millet tarafından bizzat kullanılmıştır. Anayasada ise açıklanmıştır.

tkinci çok önemli konu, insan haklarının dayandığı belgeler den Magna Karta'nın (1215), ingilizler için ve batılılar için önemli bir, medeni hayata geçiş belgesi olmasıdır. Çünkü gerek ingilizler, gerekse diğer avrupa milletleri için, krallara karşı, hiç bir hukuki teminat yoktur. Malı, canı, ırzı kralın veya derebeylerinin elinde dir. Bu belge ile ilk defa krallara karşı vatandaşlar bir hak elde et, mişlerdir. Bundan önce bir çeşit yabanilik hüküm sürmektedir. Belgenin önemi de bu yabanilikten insanlığa geçişe fırsat verme sindedir. Magna Karta ile başlatılan insan haklan, Fransız !nsan Hakla n belgesi (1791), ile devam etmiş, 1839 ve 1856 Tanzimat ferman lan ile bize geçmekte, nihayet Meşruti idareden bu günkü cuınhu riyete ulaşmış sayılınaktadu: Biz burada kısaca şunu diyoruz; 1215 Magna Karta'sı Ingiltere'de bir kısım, hemde çok az insan hakkını, sözde teminat altına alırken, Türklerde, her türlü insan haklannın teminatı altmda bulunduğu Selçuklu Devleti vardı. Bu devlette her türlü insan haklan herkese ve padişaha karşı bile müslim ve gayri müslim için eşit şartlarda teminat altmda idi. Türk insan haklarını batı çizgisinde görmek bu sebeple hatah bir görüştür. Bu konularda geniş ölçüde ikna edici gerekçe ve bilgi, kitabımızm ilgili kısmında verilmiş bulunmaktadır. Bir üçüncü cihet te Mahmut Esat Bey'in Atatürk Ihtilalini haklı göstermek için, onu da dünyadaki diğer ihtilaJler zinciri ara smda bir yere oturtması ve onun tamamen kendine has özellikle rine, temas etmemiş olmasıdır. Bunun yanında, adeta bir millet için ikide bir hükümet darbelerine açık kapı bırakmış olmasıdır. Halbuki ihtilalleri başlatan batılılar, toplum ve devlet işlerini hep hukuki yollarla çözmenin yolunu bulmuş, ihtilaJleri hayatm dışına itmişlerdir. Bir başka ve dördünü cihet, haklı ihtilaıJer zinciri içinde son olarak bir ihtilaJ daha yapılması gerektiği ve gelişmenin son nok tasının, sosyalist komünist ihtilaJ olabileceğine açık kapı bırakmış olmasıdır.

VIII

Ciddi tenkitlerle karşı çıktığımız bu görüşletimizi de bu kita bın kritiğinin yapıldığı kısımda geniş olarak bulmak kabildir. Ora da ifade ettiğimiz gibi, bu kitabın, bu karşı görüşlerin ışığında okunmasında bilhassa gençlerimiz için büyük faydalar olduğu inancındayız. Bunlardan da önemlisi, ülkemizde bir kısım aksakhklann gi derilmesi için ihtiliil yapmak gerektiğini düşünenler olacaksa, or taya attığımız bilgiler çok yerinde bir uyarıcı görevi yapabilir. Ar tık, medeniliğin bir şartı da milletler ve devletlerin iç ve dış ciddi meselelerini ihtilal yoluyla değil, akıl ve bilimsel yollarla çözebil mak olduğunu bizim de bellememizde sayısız faydalar vardır. Bu güzel duygu ve düşüncelerle kaleme aldığımız bu kitap, sizlerden alacağımız tenkit ve tavsiyelerle, yarın başka ve mü kemmel bir eser olarak ortaya çıkabilir. Hatalan biz yaptıysak, ikinci baskıda da devam etmelerini önlemek okuyucularımızın gö revidir. Bu suretle kendimizi ve Merhum Mahmut Esat Beyi sizlerin yüksek taktirlerine sunmuş oluyoruz. Söz sırası siz okuyucuları mıza geldiği sırada kısa bir cevap verelim. Eğer o, kafasındaki, tarihi, sosyal ve siyasi malzemeyi, onbeş yıl daha yaşayıp, Türkiye'de ve dünyadaki bilgi birikimini de ilave ederek ciddi bir zihni faaliyet (tefekkür) fırsatını bulabilseydi, elindeki Türk Kültürü 'ne ait malzemeyi daha ilmi ve ciddi surette işieyebilir ve milliyetçi bir doktrin'in kurulmasında daha başarılı olabilirdi. Fakat bir gerçeği teslim etmek şart. Milletimizin yoğurmakta olduğu Türk Medeniyet'i harcına, Türklük ve milliyetçilik unsuru nu bol miktarda katmıştır. Diğer unsurlarını da bulup harcın mal zemesini tamamlamak yaşayan Türk Milleti'nin görevidir.

Mahmut Esat Bozkurt Olgunluk Çağında.

I. BÖLÜM MAHMUT ESAT BOZKURT GENÇLİK VE T AHSİL H AYATI : 1892-1308 yılında Kuşadasinda doğmuştur. Babası Hacı Mah mut zade (oğullarından) izzetli Hasan Bey, annesi Hatice Mekiye Hanımdır. Bu aile Hacı Mahmud oğullan lakabıyla anılmaktadır. Dedeleri, beş kardeş olarak Mora'dan (Yunanistan'ın güneyi) gel mişlerdir. Mora'nın Menekşe Kasabasından İzmir'e geldikleri için İzmirde kalanlara Menekşeli zadeler denilmiştir. Bu sebeple de Menekşelioğlu soyadını almışlardır. Mahmut Esat BeYin eşi, Hati ce Feheda hanım bu ailedendir.

Mahmut Esat BeYin dedesi olan Hacı Mahmut oğlu Hacı Mehmet, Kuşadası'nda yerleşiyorlar. Hacı Mehmet'in oğlu Hasan Bey'de M. E. Bey'in babası olmaktadır. Hasan Bey, miladi 1854, (rumi 1270) yılında Kuşadas:i:nda doğmuş ve 1931 yılında ölmüş tür. Dört kere evlenmiş olup, Mahmut Esat Bey'in her annesinden ayrı kardeşleri olmuştur. Mahmut Esat Bey'i tanıyanlardan bazıla rı, Onun Medeni kanun ve tek evliliği getirmesindeki ısrarlı arzu sunda, babasının çok evli olmasının tesiri olduğunu ifade ettiğini - şaka yoluyla ifade etmişlerdir. Mahmut Bey'in annesi, Hatice Mekiye Hanım, miladi

1869,

Rumi 1285 İzmir doğumludur. Alaşehirin Koçaklar köyünde Hacı

Şakir'irı kızıdır. Hacı Şakir efendi, Fransada tahsil etmiş olup Os manlı ordusunda hizmet almıştır. Kolağası olduktan sorıra ordu dan ayrılarak İzmirde kurduğu tekkenirı şeyhliQ'irri yürütmüştür. Hacı şak:ir efendinin dört çocuğundan birisi olan Ubeydullah Efendi, Mahmut Esat Bey'irı dayısıdır. Hacı Şakir'in en küçük ço cuğu Hatice Mekiye Hanım olup, Mahmut Esat Bey'irı anasıdır. Mahmut Esat Bey'in, Mehmet Faruk, Şakir Kenan, Ali Faut, İbrahim Ethem, adlarmda dört kardeşi, Sürüye adlı birde kızkar deşi olmuştur. Mora'dan gelen Mehmet Bey'irı, Selçuk-Kuşadası arasındaki Eroğlu çiftliğirıe yerleştirildiği ve Tırnar beyi olduğu ifade edilmiştir. Ancak Kuşadası nüfüs arşivirıde yaptığımız araş tırmada, Hacı Mahmut Oğullannın İzmire ıskanı hakkında bir pa2

GençJik Yıllannda

etişah Fermanına veya buna işaret eden bir kayda rastlamadık Bu nun bir sebebi de son yıllarda, Kuşadası hükümet konağının yan mış olup içindeki birçok eski kayıtların yanmış olması olabilir. Yu karıdaki, İzmir'in Yunan tarafından işgali üzerine (15 mayıs 1919) bir kısun eşkiya'nın (efe), Hasan Bey' e gelerek "sen bize hüküme tin yakalayıp ceza vermeyeceğine dair teminat verirsen, Ywıan ga vuruna karşı savaşmak isteriz dediği ve Hasan Bey'in verdiği te minata güvenen efelerin, onun çiftliğine yerleşerek Kuvayi Milli ye'ye katıldığı ve bu sebeple de, yerli Rumlar ile Yunan işgalcileri tarafından Milli Mücadelede çiftliğin harab edildiği bilinmekte dir. Bu olay, Hasan Bey'in atadan kalma, asker-devlet ilişkisi bu lunduğuna delil teşkil eder. ll

M. Esat Bey'in eşi Hatice Feheda Hanım, Miladi 1904, Rumi 1320 doğumlu olup, İzmir'in tanınmış ailelerinden Menekşeli Za de Dr. Hüsnü Bey'in kızıdır. Kolej öğrencisi iken Mahmut Esat Bey'le evlenmişlerdir. Baba taraflanndan da akrabadırlar. Ayrıca Hatice Feheda Hanım yine İzmir'in tanınmış ailelerinden Uşşaki Zadelerin kızı olan Atatürk'ün eşi Latife hanımın boşanması kesin dırlar. Bir sohbet sırasında bize " Latüe hanımın boşanması kesin likle Atatürk'e ayak uydurmayışı veya yapacağı inkılaplara kanş ması gibi bir sebebe dayanmaz, Atatürk'ün evlilik hayatı içinde bulunmasını istemeyenler vardı, onların iftira ve tertipleri ile bo şanmalan temin edildi diye ifade edilmiştir. Çok kültürlü, yaban cı dil bilen Hatice Feheda Hanım henüz 38 yaşında iken 1943 yılın da eşi Mahmut Esat beyi kaybetmiştir. Bundan sonraki ömrünü, 10.1 1 .1978 tarihinde ölümüne kadar, çocuklarına vakfetmiştir. ll

Mahmut Esat Bey ve Hatice Feheda hanımın üç çocuklan ol muştur. Burılar Gün Tekant, Ay ve Yüksel'dir. Ay ve Yüksel genç yaşta ölmüş olup, gerçek bir hanımefendi olan Gün hanım halen (1.2.1987) İzmirde oturmakta ve İzmirin tanınmış hekimlerinden Dr. Selahattin Tekant'la evli bulunmaktadır. Mahmut Esat Bey'in oğlu Y üksel Bozkuritan, Mahmut Esat adında bir tarunu olduğu nu, fakat dedesi Mahmut Esat Bey'i temsil etmesini dilediğimizi belirtelim. İşte böyle bir aileden gelme olan M. Esat, ilk tahsilini Kuşada sında yapmıştır. Onun Kuşadasİnda kaldığı çocukluk yıllarında,

dedesinden ve babasından dinlediği, vatan kaybetmenin derin acısını üade eden, vatan ve millet sevgisini erişilmez yükseklikle re çıkaran, acı ve tathlarla dolu kahramanlık hikayelerinin bütün hayatı boyunca bitmez heyecanına kaynak olduğunu görmekte yiz. Bu geniş aile içinde ilk tahsilini tamamladıktan sonra, İzmir İdadisine girdi, lakin orayı bitirmaden dayısı Ubeydullah Bey, onu İstanbula götürdü. İdadinin son senelerini orada okudu. 1908 Y ı lında İstanbul Darul Fünun'u (İlim evi) Hukuk Fakültesini çok iyi bir derece ile bitirmiştir. Babası, onun Kuşadasına gelmesini ve çiftliğin yarısını ona vereceğini söylemiştir. Fakat o hukuk tahsili ne Avrupada devam etmek istiyordu. Bu sebeple yine de dayısı Ubeydullah Efendinin yardımı ile İsviçre'nin Friburgensis Univer sitesine girer. Orada Hukuk Fakültesini yeniden okur ve çok iyi de rece ile mezun olur. Aynca " Du Rejim des Capitulations Ottoma nes " (Osmanlı Kapitülasyonları Rejimi) konusunda bir doktora te zi hazırlar ve hukuk doktoru ünvanını alır. M. Esat'ın, İsviçre'de tahsil gördüğü yıllar, Osmanlı Devle ti'nin birinci dünya harbi içinde bulunduğu yıllara rastgelmiş bu lurırrıaktadır. Bütün talebelik hayatında ve gençliğinde, Türk Irkın dan başkalanna güvenınemiş ve bunu açıkça üade etmektende çekinimemiş eşi bulun!llaz bir Türk Milliyetçisi olan M. Esat, İsviç rede ve Avrupa'da karşılaştığı Türk Gençlerine her zaman " bura larda evlerırrıek yok, Türk kızları bizi bekliyor" talimatını vermek ten geri kalmamıştı. O genç yaşlannda bile, yapacağı her işte, bir milli sorumluluk taşırnak gerektiğini arkadaşlarına öğretirdi. Her ne iş yaparsan yap Türk Milleti bundan ne kazanacak veya ne kay bedebilir hesabını yapmaktan zevk alan büyük bir ülkü adamıydı.

15 Mayıs 1919 İzmir'in talihsiz işgali, onda dedelerinin anlattı ğı, vatan kaybetme hikayelerinin hatırlanmasına sebep olmuş ki, bu ikinci vatandamı elden gitti sorusunun cevabını verebilmek iÇin Ş. Saraçoğlu ile birlikte İsviçre'den gizlice gelerek Kuşadasina ulaştı. O, ne zengin bir ailenin şırrıank çocuğu, hanımefendi evla dı, nede bir firenk mukkallidi değil, tamamen bir mücahit er ola rak, zeybek kıyafetini giyip silahını kuşandı ve Kuvayi Milliye'ye katıldı. Yunanistan devlet adamı Venizolos, onların vatana dön mesini önlemek için İsviçre Hükümeti nezdinde bir çok teşebbüs te bulunmuş isede, başarılı olamamıştı.

Milli MĂźcadele SÄąralannda

KUVAYİ MİLLİYEH AYATI Mahmut Esat Bey'in hayatında Kuvayı Milliye Ruhunun ve bu ruhun hareket halinde göriiirneğe başladığı Kuşadası'nın büyük bir yeri vardır. Onun en iyi hatıralarının yurdumuzun bu bölgesin de sahnelenmesi, sık sık oraya gelip, eski gürılerini hatırlamasına vesile olmuştur. Kuşadası'nı hatırladıkça, sıla hasretinin alevlen diğini, her zaman yakınlanna ifade ederdi. Bir fırsatını bulup ora ya geldiğinde, çiftçilik işlerini işçileriyle bizzat yapar, herkesle sen li benli olur, at arabasının arkasına oturur, ayaklannı yere doğru sa larak işine giderdi. Bazen bir hafta devamlı ve gece gündüz, davul zurna çaldınr, yenir içitir ve eğlenilirdi. Kuşadasına bağlılığı, onun Kuvayi Milliyeciliğinin beşikliğirıi yapmış olmasındandı. Yoksa İs viçreye gitmeden, babası ona, gel çiftliğin yansını sana vere yim. Bu işleri yürüt Hukuk Mektebirıi bitirdin, bu kadar yeter de diği zaman bu teklifi kabul etmemişti. İşte onun Kuşadası'nı sev mesi, orada vatanını ve eşkiyalıktan vatan kurtaran kahramanlığa yükselen zeybeklerin, nasıl değiştiğini görme fırsatını ve bu su retle Türk Milletine aşk derecesinde sevgisinin tam anlamı ile şu urlanıp yerleşmesini kazanmasından ileri gelmiş olsa gerekir. Ege Bölgesi Kuvayi Miliye Reisi olarak, silahlı harekatın içinde bulun muş, Şükrü Saraçoğluda yardımcılığını yapmıştır. Yunanlılarm Türk vatanından sökülüp atılmasına kadar bu görevini, aynı ruhla devam ettirrniştir. Birinci Türkiye Büyük Milet Meclisine üye saçilineeye kadar bu hayatı fiilen devam ettirıniştir. Esas en o zaman, millet vekili se çilmek ce,ı>heden geri gelmek için sebep değildi. Ankara'da üyelik devam eder, cephede muharebeye devam edilirdi. Bir çok ordu ve cephe komutanı aynı zamanda meclisin üyesi idiler, fakat cep heden geri gelmezlerW<Yahutta acele ve mühim işlerde Ankara'ya gelir ve tekrar askeri görevlerinin başına dönerlerdi. Bir kısım as ker olmayan zevatın durumu da böyle idi. Çocukluğundan beri ar kadaşı ve aynlmaz parçası olan Ş. Saraçoğlu ile efelerin arasına karışıp vatarıın yeniden kurtarılmasında, bütün Türk Milleti ile birlikte destanlar yaratmışlardır. uvayı Milliye hayatı ile M. Esat Bey, hayatının değişmeyecek istikametirıi de kazanmış oluyordu. Bu milli hareket ile o, milliyetçiliği en yüksek seviyede bir inanç

olarak benimsedi. Milletini o kadar çok samimi surette sevdi ki, bu itikadından ölünceye kadar da aynlmadı. Hocalık hayatında, Ankara Hukukta, Siyasi İlimler Okulunda ve İstanbul Üniversite sinde verdiği derslerde, talebelerine hep bu ruhu aşılamaya çalış tı. Kendisini ve milletini, bütün yokluklara rağmen başarılı kılan bu ruhun genç nesilere aktanlmasına çalıştı. Başına bazı sıkıntıla rın ve belki büyük talihsizlikler geldiyse bunun için geldi. O'nun için her şeyin meşruluğu, Türk Milletine fayda ve zararlı olmasına ve yine Türk Miletine uzak ve yakın olmasına göre tayin edilebilir di. Bunu çok canlı bir hatırası ile noktalayalım. M. Esat Bozkurt, fi kirde, Türk Milliyetçisi olduğu için masoruara karşı idi. Bir çok ma son onu sevmezdi, Yunus Nadi, Mirn Kemal gibileri onu her zaman hedef seçrnişlerdi. Bir gün bu durumunu bilen, eşi H. Feheda Ha rum ona, Mahmut bey niye masorılarla uğraşıyorsun, bir çok va tansever mason da var, değilmi efendim deyince, eşine şu cevabı vermiştir. Mesela, bir Türk mason olsa ve karşısında, aynı durum da olan -merıfaatlan çatışan- bir mason olmayan Türk ile Mason olan yabancı bulunsa, mason olan Türk, mason olan yabancıyı desteklemek zorundadır. Onun karşısında olan benim milletim ise bundan zarar görecek, aç kalacak ve belkide yok olacaktır. İşte ben bunun için milliyetimi ikinci plana attığı için orılara karşıyım, demişti. Onun ınille,.ti gözlüğünün camında değil, gözünün bebe ğindeydi. Her şeyi oradaı:ı, görürdü. Kansı Feheda Hanım ona, ma sorılarda bütün insarıları seviyorlar ya deyince, Mahmut Esat Bey, " Tabü insarılığı bende severim. Her şey insan için. Amma bir farkla, her şey önce Türk için, sonra insanlık için, sanat, siyaset ve her şey... Yoksa insarılığı elbetteki bende severim. . . O kadar milli yetçi idi ki Türk' e bağlılığı o kadar fazla idi ki onu her şeyinde dile getirirdi ve bunda çok samimi idi." Masarıların insan sevgisi ile kendi insan sevgisi arasında, kendi milleti leyhine olan büyük ve önemli farkı ortaya koyuyordu. Bana bütün dünyayı verseler, bir Türk gencinin burnunun ka namasına, bunu değişmem diyen bu millet adamının, her "Türk" deyişinde içinden bir şeyler koptuğunu, onun ağzından Türk keli mesinin bir başka türlü ve çok manalı çıktığını onu tanıyarlar ifade etmişlerdir. Bunu bazılan mubalağalı zannetrnişsede, olmadığını da sonradan dile getirmişlerdir.

Bazıları onun, bu Kuvayi Milliye ruhundan fışkıran, milliyet perverliğini şöven derecesinde görmüşlerdir. Kesinlikle hayır. O hiç bir milleti hor görmedi, yalnız kendi milletini, hemde bütün yokluklarm hüküm sürdüğü bir ortamda büyük gördü ve mill eti ile tek ruhun idaresinde imiş gibi galibiyeti de elde etmenin guru runu iliklerine kadar yaşadı. İfadelerine bakılınca bu çok açık bir ' şekilde anlaşılır. Diyorki, bir tek Türk gencinin burnu kanayacak sa, bana dünyayı verseler istemem. Eğer deseydi ki, bütün dünya yansın fakat bir Türk Gencinin burnu kanamasın ! , bunda başka milletleri ve insanlan hor görme- şöven-dugusu var denebilirdi. Fakat öyle demiyor. Bütün dünyayı verseler istemem yeterki, bir Türk gencinin burnu kanamasın. Çünkü, onun mill eti de gençleri de çok kıymetli idi. İlim tahsilinden, silahşörlüğe oradan millet ve killiğine, ve hepsi ile birlikte kalemşörlüğe, yeni bir devletin kuru luşunda, fikir ve icraat adamlığına, kürsülerde hocalığa ve en so nunda, sesini duyurmak için Yeni Sabah Gazetesinin Baş yazarlı ğına kadar. . .

CUMHURİYET ADLİYESi VE MAHMUT ESAT . . . Mahmut Esat'ın portresini çizmek, onu içindeki sönmeyen alevle canlandırabilmek için, yalnız bir yönden kalem yürütmek yalnız bir cepheden tetkiklerde bulunmak kifayet etmeyecektir. Volkanik bir bünye içerisinde, inkilapçı Mahmut Esat, Vatanper ver Mahmut Esat, Adliyeci Mahmut Esat, hatta sanatkar Mahmut Esat gibi muhtelif Mahmut Esatlar (x) yanında bilim adamı Mah mut Esat, tarihçi Mahmut Esat, şair ruhlu Mahmut Esat, silah şör Mahmut Esat ve " Topyekün Türk ve Türkçü" Mahmut Esat ile bütün bunları Türklüğü ve Türkçülüğü katarak yağurmaya çalışıp yeni bir gelecek kurmaya çalışan, dokrinci bir Mahmut Esatlar sil silesi vardır. İşte bu sebeplerledir ki patlamaya her an hazır bir vol kanik yapıyı açıklamanın zorluğunu peşinen kabul ettik. Onun makale ve eserlerine büyük bir yer ayınp M. Esat' ı okuyucu ile de başbaşa bırakmak istedik. Türk Medeni Kanunu, Türk Ceza Kanunu, Borçlar Kanunu, İcra ve İflas Kanunu, Mahkemeler Teşkilatı Kanunu, Kara ve Deniz Ticaret Kanunları, Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu, Hukuk Usulu Muhakemeler Kanunu, Hakimler Kisve Kanunu gibi ka nunlar onun zamanında yürürlüğe girmiştir. Devlet ve toplum ha yatı için gerekli görülen yeniiiiderin hukuki dayanakları bütünü ile onun zamanında tercüme ve toplum yapımıza olabildiğince uy durularak yeni devletin temeli haline getirilmiştir. Bir başka yerde ifade ettiğimiz gibi, M. Esat, Milli olmasına inandığı batı ve doğu hukuklarından farklı bir "Milli Türk Huku ku" yapılması taraftarıdır. Fakat acele edilmesi ve bir an evvel mil letin ve devletin sefil ve perişan durumdan kurtanlması gibi zaru retlerle bu fikri yerine, batı. kaynaklı hukuk metinlerinin yürürlü ğe kanmasına razı olmuştur. Batıda gördüğü her türlü yeniliği Türk milletine getirebilmek onun Türkçülüğünün ve inancının temel heyecanı idi. x

:Arıkan 3aha. Ceza Işleri Genel Müdürü. s, 6-25. Kendi Sözleriyle M.E.B. Adiiye Dergisi. Mahmut Esat Bozkurt Nüshası. 1944 yılı 1 sayılı Adiiye Dergisine ektir.

Hürriyetçidir. "Hakikatlan, bunlar aleyhimizde olsa bile orta ya koymak bizim belli başlı kuv vetimizdir. Saklamak, korkmak, yalnız zaifin huyudur" diyen odur. (x) Ancak bu hürriyet dema gojiye (kelime oyunu) dayanan, sınırsız disiplinsiz bir hürriyet de ğildir. Bu hürriyet, anarşinin düşmanı, sınırlan vatandaşların hak larıyla çevrili, milli bütünlüğü koruyan, her şeye itirazı ve taarruzu -iş olsun diye yapmayan- bir hürriyettir. "Matbuat Hürriyeti (Basın Hürriyeti), vatandaşlar hürriyeti nin fevkinde (üstünde) değildir. Her vatandaş ef'alinden (fiil-ey lem) kanunu huzurunda nasıl hesap vermek mecburiyatinde is ' e, basında aynı vaziyettedir. Bihassa demokratik cumhuriyette ... Aksi halde inkıliipların mukaddes bir armağanı olan hürriyeti matbuat (basın hürriyeti), mütecavizlerin (saldırgan), şantajjcıla nn (yalan haber uydurup kişileri baskı altına alma) melcei (daya nağı) olurdu . (xx) .

Basın hürriyeti, tecavüz hakkı mı demektir? Vatanımızda fiil Ieri müsamaha olur, hesap vermez, mümtaz (imtiyazlı- ayrıcalıklı) bir sınıfı mı kabul edilmeli? Basın hürriyeti böylelerin ellerinde santaj silahı olarak mı bırakılmalı? Cumhuriyet, fazilet (güzel ah lak) olduğuna göre Türk vatanında hesapsız bırakılabilecek bir fert, bir teşkil (kurum) yoktur. Fazilet ve Hürriyet yalanla, nilhak (haksız) taarruzlarla, tecavüzlerle birleşemez. Hesabını vermek şartiyiedir ki basın her şeyi yazabilir. Cumhuriyet Kanun ve mah kemeleri, millet narnma hakkı ve fazileti beklemektedir (korumak tadır) . ... Zarınedilmesin ki demokrasilerin, cumhuriyet rejimlerinin tenkitlerden fikirlerden korkusu vardır. Cumhuriyetler, tenkitle rin, fikirlelin mahsülüdür. Bunlardan doğdular, bunlarla yaşayabi lirler. Riyadan (ikiyüzlülük) müdahaneden (menfaatı için birini yüzüne karşı övme), yalnız alımaklık lezzet bulur, sukılttan (ko nuşmamak, düşündüğünü ifade etmemekten) yalnız zulüm ve is tibdat başlanır. (xxx) K 15 Teşrinevvel

1929 Belvü PalaSıski nutkundan.

KK Aciliye Cecidesi. KKX 15

Sayı, 64. Matbuat Hüniyeti hakiandski beyanatından.

Teşrinevvel 1926, Belvü Palas'tski nutuktan.

M. Esat Bozkurt, Milli Hakimiyetin izahında da yeni görüşler getirmiştir. ...Hakimiyeti milliye başka bir meseledir, cumhuriyet, meşru tiyet, mutlakiyat idare, istibdat yine başka bir meseledir. Bir kısmı hükümet şeklidir, diğeri milletin iradesinin infaz ve tatbikidir. Bu dört şekil içinde muhtelif şekilde hakimiyeti milliyenin tatbik edil diğini görmekteyiz. Hatta istibdatta bile bir parça vaidır. Meşruti yette biraz daha fazla, Cumhuriyette daha fazla ... Bundan dolayı

dır ki, bu noktadan, bu iki şeyi kanştırmamak lazımdır. Hakimiyeti milliye, Cumhuriyetin tekamülü (gelişmiş şekli) demek değildir. Çünkü hakimiyeti milliye, şekil değil ruh ve esas meselesidir. (x) Türk hukuk hayatında, unutulmaz yeri olan Mahmud Esat'ın aradan geçen zaman içinde zannedildiği kadar hatırlanmadığıru

ifade etmek isteriz. Ancak Medeni Kan,un toplantılarında, ve inlo lapçılığı söz konusu edilmiş, onu bütünüyle bu güne yararlı ola cak şekilde topariayan olmamıştır. Yalnız Balıkesir Barosu Başkanlığı' nın 25 Ekim 1983 gürılü bir tutanağından arılaşıldığına göre, "Balıkesir barosunun açtığı ve yurt düzeyine yaydığı, Cumhuriyet Döneminde Yaşamış

10 Anıt

laşmış Hukukçunun, seçim kampanyasına, çeşitli yerlerden katı lan hukukçulann mektuplannın açılmasıyla, "Türk hukukunu, Türk yargısını, ve bir balmna Türk hukuk devletini kurmada bü yük çabalan ve güçlü gayretleri gösteren" on hukukçu arasında Mahmut Esat Bozkurt birinci sırada yer almıştır. Ancak bu seçime Türkiye'de kaç hukukçunun katıldığı kaç reyle seçimin yapıldığı tutanakta belli olmadığı gibi, baro başkan larının bir stajyer avukat olması yanında, bu

büyük hukukçu

muz arasında bazılarının, hukuk sistemimiz, hukuk devletimizin gelişmesinde pek büyük hizmetleri olmadığını seçilerılerin bazı ları da itiraf edecek güçtedir. Bu isimlere saygılıyız. Fakat, birinci si Mahmut Esat olan on hukukçunun, derece itibariyle M. Esat Bozkurt ile ilgilerini kurmak oldukça zordur. Fakat her şeye rağ men böyle bir tespiti, kadirşinaslık olarak değerlendirdiğimizi be lirtmek isteriz.

Adliye Ceridesi. 1 Kiinunevve11340.

Bu kadar çok cepheli bir insanın, çok kısa zamanda unutul maya doğru inişe geçmesinin sebeplerini, geçmiş zamanların ida ri kadrolannın zihniyeti ile izah etmekte yeterli ve meseleyi tek se bebe bağlamak ta doğru değildir. Buna belki bir ikinci sebepte, M. Esat'ın yıkiliştan sonra yeniden kuruluşu görmenin heyecanı ve esasen bir yanardağ gibi devamlı püsküren alevleriyle, Türk Mil letinin bin yıl boyunca uyguladığı ve onurıla yükselerek, dünya ta rihinin altın sayfalanna geçmesini sağlayan İslam Hukukunu bir müslümandan beklenmeyecek kadar ağır dille kötülernesi göste rilebilir. Bu konuda ki sözlerini kaydetmekten özellikle sakındığımızı ve bu gün için hakkındaki bir kısım söylentilere kuvvet kazandıra cağını belirtmekte fayda vardu. "Fakat unutmayınız ki kanurılan mız, onüç asır evvel Bağdat çöllerinde yazılmış ve onüç asırdan beri Türk'ün mukadderatını idare etmiştir. Burılann bir kısmı da yüz senelik veya yüzon senelik Fransız kanurılandu, ki onlarda frerık kokmaktadır. Şu halde kanurıla nmızın bir kısmı arap,

biri

kısmı frerık kokmaktadır" şeklindeki ifadesi en iyilerindendir.

(x) M. Esat Bey'in çok ağır şekilde kötülediği, İslam Hukuk'u yü rürlükte olduğu Türklerin yükselme devirlerinde, müslim ve gayri müslime, bütün insan haklarını sağlamış, ırk, dil, din, mezhep far kı gözetmeden, dünya da ilk defa "ülkernde suç işleyen müslim ve gayri müslime aynı ceza verilir" kaidesini, Türkün büyük Hakanı Kanuni Sultan Süleyman, bir kanunname ile tespit etmiştir. Ve bu ağır suçlamaları yapan adama sorarlar, onüç asır evvel o çok bağe nilen Avrupa'da Magna Karta bile yoktu. Tamamen bir vahşet hü küm sürmekteydi. Bütün burılara ilaveten, halkının bütünü islam dinine samimi surette inan�ış bir milletin, bin yıl uyguladığı ve Allahın kanuruarı diye iman ettiği kaidelere, arap kanunu demek, Türk milletini bir arap aşireti seviyesinde görmek olur. Bir tarafta kiler "arap kokuyor ve diğer taraftakiler frerık kokuyorsa" insana sorarlar ki, peki . . . şimdi batıdan aldığımız kanurılar ne kokuyor?

Aimye Ceridesi. M.E. Bozkun Nüshası. 944 yılı, 1 sayı eki, se 1 7. Asıl metin 1 Kanünevvel 1340 sayıhAdliye cari desinden a.I.ınmıştır.

Hakkında her zaman sevgi ve saygıyla hareket etmek istedi ğim, Mahmut Esat Bey'in hayatından bu kesime hiç temas et mek istemedim. Fakat okuyucumu ve Türk Milletini gerçekçi bir değerlendirmeden mahrum etmek hakkım olmadığı kadar, yazar lık anlayış ve göreviminde dışındadır. Bunları da kısmen bilen okuyucularım, diğer yazılarıyla bir likte değerlendirme ve yararlanma fırsatını bulabileceklerdir. Şunu ilave etmek gerekir ki ilerde okunacak bir çok yazı ve makalesinde Merhum Esat, İslamın Peygamberinden, İslam Hali felerinden, Türk İslam büyüklerinden de, sevgi, saygı ve hayran lıkla söz edecektir. Özellikle hayatının sonlarına ve olgunluk döne mindeki ifadeleri son derece daha itinalı ve bazı çevrelerin görüş lerine aykırı olarakta olsa daha can alıcıdır. . . Batı hukuku ile birlikte uygulanan İslam hukukunun artık de ğiştirileceği her bakımdan olduğu gibi, hukuk açısından da devam lı taviz veren, kendini yenilayecek ve topluma kabul ettirecek ilim adamlanndan yani beşeri destekten mahrum kalan ilahi hukukun yerini beşeri hukukun alacağı ve bir arada olmayacaklan belli idi. Olay müsamaha meselesi değidi, ya ilahi hukuk ya beşeri hukuk söz sahibi olacaktı. Bu yolda milletimiz seçimini yaptı veya yapı lan seçime razı oldu. Mesele bu değildir. Bir milletin bin yıl uygu ladığı hukuk için ağır ifadeler kullanması çok farklıdır. 5 Teşrinisani 1925 tarihinde Ankara hukuk rnektabinin açılı şında yaptığı ve İslam Hukuk'unu ayaklar altına alan konuşması nı buraya almıyoruz. Mecelle tamamen Kur' anı Kerim'den alınmış İslam Medeni hukukudur. Onu yürürlükten kaldırmak mümkün dür, fakat ona hakaret etmek kimsenin hakkı olmasa gerekir. Mecelle, İsrail'de bile 1972 yılına kadar, resmen uygulanmış bir hukuk sistemidir. Y ürürlükten kaldırılırkan İsrail Adalet baka nı, mecelle için aynen şöyle demiştir. "fevkelade mükemmel bir hukuk abidesi, fakat devrinj doldurduğu için yürürlükten kaldırıl ması" gerekmiştir. İşte aradığımız incelik budur. Geçmişte bi zimdir, bu günde bizim, yannda bizim olmalıdır. Yarın olunca geç mişi düzeltmek, dünden iyisini yapmak önemlidir ve gereklidir. Geçmişe sövmek ise tamamen gereksizdir. Genç nesillere köksüz fidarılara döndürür. Bu konuda Cumhuriyet gazetesinde çıkan ha-

Aciliye Vekili Olduğu Sıralarda

beri ve İsrail Adalet Bakanlığı sözcüsü, Uzi Sivan'ın sözlerini ay nen aktarmakla yetiniyoruz.

"Me ce lle , sonund a İsrail'd e re smen yürürlükt en kaldırıldı. (x)

KUDÜS Osmanlı İmparatorluğunun temel mevzuatından biri olan "Mecelle" İsrail'de resmen yürürlükten kalkmıştır. İsrail parlamentosu, "Mecelle"den İsrail mevzuatına geçen son hü kümleri de dün kaldırmıştır. -

1896'da Ahmet Cevdet Paşa'nın başkanlığındaki bir heyet ta rafından düzenlenen "Mecelle", Osmanlı İmparatorluğu'nun her tarafında olduğu gibi, o vakit Filistin adıyle anılan bugünkü İsra il'de de uygulanrnaktaydı. İsrail, "Mecelle" nin bazı hükümlerinin hılla uygulandığı tek ülkeydi. İsrail parlamentosunun dünkü kara nyle, Osmanlı imparatorluğunun yıkılışından bu yana "Mecelle" elli yıl daha varlığını sürdürdükten sonra ortadan kesinlikle kalk mış olmaktadır. Komisyonda tasarıyı savunan Adalet Bakanlığı sözcüsü Uzi Sivan, "Mecelle" için "Çok mükemmel bir hukuk eseri, ama artık zamanını doldurdu, günün koşullarına cevap vermez oldu" de miştir. İsrail bundan 24 yıl önce bağımsız bir ülke olarak kurulduğu günden beri, "Mecelle" nin hükümleri yerine Avrupa hukuk siste mine uygun hükümler getirmeye çalışıyordu.

AİL EVE DOST Ç EVRESİ : Hatice Feheda Hanımefendi ile evli idi. Çocuklarını çok sever di. Yalnız kendi çocuklarını değil sokakta bir çocuk görse yanına çömelir sever ve resmini çekerdi. Oğlu Y ükseli omuzlarına oturtur, iki kızını iki tarafına alıp resimler çektirirdi. Evinde çocuklarıyla ve eşiyle şakalaşır. O kadar çok şaka yapardı ki çevresindekiler, bu kadar güzel konuşmalan riereden bilebiliyor diye sorarlardı. Şük rü Saraçoğlu ile telefondaki şakalarını dinleyenler bile gülrnekten kırılırdı. X

Cumhuriyet Gazetesi. 16.11.1972, tarihli nüshadaki, Mecelle lsrail'de resmen yürürlükten kaldınlclı, başlıkh haberden aluuruştır. Bakanhk sözcüsünün beyanatı, tam amen Adalet Bakanı tarafından yapılmış gibidir.

Mahmut Esat Bozkurt Ă&#x2021;ocuklanyla

Çok güzel şiir okur, Faruk Nafiz Çamlıbel, Yahya Kemal Beyat lı, Yusuf Ziya Ortaç ve bunun gibi yazar ve şairlerle sohbetlerine doyum olmazdı. Kendi eşi Feheda h anıma karşı şiirler okur, onla rm ruhlan coştururdu. Bir günYahya Kemal, "Beyefendi, sizin, ağ zınızdan diniediğim zaman şiirlerimi daha çok beğeniyorum" di ye onun şiir okuma ve eaşturucu hitabetinin ne kadar yüksek sevi yede olduğunu ifade etmişti. Onun, hukuk bilgisi yalıında engin tarih ve edebiyat bilgisi vardı. Evleri bu konuların tartışıldığı, aka demiler gibiydi. Onun, hayatında, en çok sevdiği milet kendi milleti olan Türk Milleti ve en çok sevdiği insanda Mustafa Kemal Atatürk'tü. Haya tı boyunca yaptığı her işten Atatürk'ün haberi olmuş ve destek lenmiştir. Bakanlıktan ayrıldıktan sonra bile Atatürk ona, Mah mut bey, sana kapım ve safram her zaman açıktır. Davet bekleme den geleceksin demişti. Kuvayı Milliye'den sonra Atatürk, Kuşa dasına gelmiş ve Mahmut Esat Bey le çiftliği gezerken, yerli ve ya bancı Rumlar tarafından nasıl harap edildiğini ve taş taş üstüne bırakllmadığını görmüş ve "Ankara'ya dönünce buna bir çare bu lalım demişti. Sonra Ankara'dan Mahmut Esat Bey' e ellibin liralık bir (Harık-zede) senedi göndermişti. O, bu senedi bir hatıra olarak saklamış fakat karşılığını almamıştı. Paraya ve mala çok önem ver meyen bir insandı. O zamanki ellibin lira ile, Kuşadası ve Selçuk il çesinin tamamı satın alınabilirdi. Bunu yapmadı. İsmet İnönü'ye de her zaman saygılı olmuştur. Bunu kitaplanndaki ön sözlerde açıkça görmekteyiz. Talebatiğinin sonuna kadar, hatta meclise ge linceye kadar içki ve sigara dahi içmeyen M. Esat, Atatürk'ün ya nında içki içmeye başlamış ve bazılarının anlattığına göre, onu bi le pes ettirecek kadar ileri gitmiştir. Bu onun en büyük zaafı ol muştur denilebilir. *

TOPYEKÜN TÜRK MİLLİYETÇİLİÖİ M. Esat Bey, fikir hürriyetine sınır konulmasına karşı idi. Bü tünü ile düşünce hürriyetinin bulunmasıyladır ki, daha üstün dü şüncelerin gelişmesi mümkün olabilsin. Düşünce hürriyetinin bu lunmadığı yerde, fikir üretiminin bulunmayacağına inanırdı. Bu nun için, "bir düşüncenin karşısına daha üstün bir fikirle çık•

Felakete düşmüş; kimselerin zararını karşılamak için devletçe verilen resmi belge.

mak" onun düşüneeye tanıdığı kendi kendini sınırlama, kendi kendini denetleme şeklindeki sosyal sınırlama idi. Bu şekildeki hür düşüneeye ve bundan doğan yeni fikirler üretme veya var ola nın zamana uygunluğu sağlanmak için yeniden yorumlanınası, toplum ve siyasi yapımızın yenilenmesini ve gelişmesini de sağla yacaktı. Türk olmayanıann ihanetlerini bizzat gördüğü için Türk ten başkasına güvenilemeyeceğini, ciddi işlerin Türk asıllı olanlar eliyle yürütülmesi gerektiğini açıkça savunacak kadar dimdik bir Türk milliyetçisi idi.

SOSYALİST DÜŞÜN CEVE MAHM UT ESAT ! " ... Bence, bizim bu gün en büyük ve çok acele ihtiyaçlarımı zın başında Batı eserlerini dilimize nakletmek ve bu yoldan milli kütüphanemizi zenginleştirrnek gelir. Bu suretledir ki Atatürk In kılahının esas prensibi olan, vatanımızı ve milletinlizi batılaştır mak ödevini en doğru ve kısa yoldan bulabiliriz. Sosyalizm ve Sosyal Mücadelelerin Umumi Tarihi, bizi nisbe ten yeni cereyanın ta esaslarına, başlangıç sebeplerine kadar gö türecek ve bize bu günkü komunizm halindeki tekamül merhale sini gösterecektir. Bundan mada (başka), doğru veya eğri üçbin senedir insanlığın mukadderatına söz söyleyen bir mesleğin ne olduğunu, ne istediğini, en kısa ve aydınlık bir yoldan anlatacak tır. Doğru veya eğri fakat bu gün bütün devlet otoritelerini düşün dürmekte olan Sosyalistlik hareketlerine karşı, ne isteeliklerini bil meyen, anlamayan bazı türedilerin sabotajlarına, bulanık suda balık avlamalanna meydan verilmesi hiçte doğru bir şey değildir. Buna meydan vermemek, bu gibi hareketleri önlemek; Sosyalist lik adı ve.rilen meslek hakkında bir fikir sahibi olmakla mümkün dür. Hemen her memlekette, hatta Yunanistan ve Bulgaristan gi bi komşu memleketlerde bile müteaddit tercümeleri mevcut olan Karl Marx'ın Kapital'inin bizde anlaşılmaz bir iki bröşüründen başka bir şey yoktur. Nerede kaldı ki biz, Ana kanunumuzda devletçiliği kendimize maletmiş bulunmaktayız. Bunun anlamı, devlet sosyalistliğini kendimize maletmiş olmaklığımızdır. Şu halde kısmen olsun sos20

yalizm ve Sosyal Mücadelelerin Tarihi, yeni Türk devlet prensipleve edebiyatını teşkil eder. . . . . Fikrirı en tehlikelisi gizli kalanıdır. Herhangi bir fikri açıkça ortaya koymak ve kirttikle rini yapmak, eğer muzir ise onu önleyecek çarelerin başında, en başında gelir. rinin sebeplerini

Bir fikri yenmek için alınacak tedbir, işkence değildir. Fikirler işkence ile imha edilemezler. imha için tek çare, herhangi bir fik rin karşısına daha kuvvetli fikirlerle çıkmaktır. Tarih böyle diyor... ... Klemanso 9. Konferansında derki: "Cumhuriyetçi ve demokrat doğdum ve öyle öleceğim. Fakat itiraf etmeliyim ki demokrasinin haykıran ıstıraplarını Marks'ı okuduktan sonra duyabildim." Klemanso gibi milliyetçilikle mağrur ve müftehir (gururlu ve övünen) bir adam böyle düşünmektedir. Ve demokrasiyi yaşat mak için çareleri az çok sosyalizmde bulmaktadır. . . Ankara 10 Ni san 1941. (x) İşte Mahmut Esat Bey'in bir çoklarına göre en üstün tarafı burada tanıdığı fikii'hürriyeti tarafıdır. Bunlara göre, insanlık ta rihinin en gelişmiş, sosyal ve siyasi meselelerine çözüm getiren fi kir sosyalizmdir. Son asrın gerçeği bulunmuştur. Bunu değiştir mek caiz değildir. Söz konusu kitap, Hasan Ali Y ücel Bey'in Milli Eğitim Bakanlı ğı zamanında bakaniıkça bastırılmıştır. incelendiği zaman, insan lık için hizmet vermiş bütün seçkin sirnaların ve hatta peygamber lerin dahi komünist olduğu ifade edilmektedirAşağıdaki satırlar bu kitaptan alınmıştır. "Din ve ahHik dağmalarını bir yana bırakıyoruz. Çünkü amacı mız bir dinler tarihi değil, sosyalizmin tarihini yazmaktır. O za manda hiristiyanlık içindeki komunist akımların aynadıkları rolü incelemek görevlerimiz anisına giriyor demektir. Çünkü, Roma İmparatorluğunda hiristiyanlığı halk tabakalarının benimsediği bir akım haline getiren şey bu düşüncelerdir. Bundan önceki bölüBeer Max. Sosyalizm ve Sosyal Mücadele/erin Tarihi. Çev. Zühtü Uray, Mahmut Esat Boz kurt'un ön sözü. Kıtay yay, lstanbul-1969.

mün sonunda sormuş olduğumuz sorunun cevabını da artık şimdi verebiliriz. Soruyu hatırlatalım. Roma imparatorluğunda emekçi ler niçin komunist bir öğreti ortaya çıkarmadılar? Çünkü hiristi yarılık, Roma imparatorluğunda, emekçilerin komunizmiydi. . . (x) : . . Kilise Babaları ve Komunizm, başlığı altında "Kıbrıslı Bar nabas, Epitrelerinde şöyle yazıyor: Her şeyi, komşunla ortak saya caksın. Hiçbir şeyi yalnız senin saymamalısın. Sonsuz olana her birinin ortak olduğunu biliyoruzda olmayana neden ortak olmadı ğınıza inanacaksınız�(xx)

Aynı eserde "komünizmin cihan hakimiyetini gerçekle tire cek" fikir akımı olduğu da yazılmakta. (xxx) Bu çok methedilen eserin asıl özelliği ve bizim için önemli etkileri olan yanı şurasıdır. İnsanlık için hizmet vermiş olup, fakir. ve ezilmişler ile emekçi de nilen işçi sınıfının haklarını elde etmeleri için gayret etmiş olanla rın tümü komünisttir. Son olarak sosyalizmin ve onun kitaplaşmış şekli olan komünizm, insanlık medeniyetinin son ve en müteka mil safhasıdır. Ondan başka yol yoktur. Belki onun yorumlan (frak siyonlan) olabilecektir. Bu noktada M. Esat bey ve onun gibi düşünenlerde Batı Me deniyeti ve onun zaruri devamı olan sosyalist gelişmeyi bilmek gerektiğini, onu bilmeden demokrasinin hatalarını arılamanın mümkün olmadığını, şayet zararlı ise ona karşı yeni bir fikirle çık mak gerektiğini savunmaktadırlar. Bu yapıdaki düşünür ve yazar ıann genel hataları şudur. Dün evvelsi gün Liberal, dün kapitalist, bu gün sosyalist, yarın komünizm kaçınılmaz yoldur, şeklinde tes pit edilebilir. Başkalarını taklit yerli üretim yokluğu. Fakat, Türk Medeniyetinin yr.miden ihyası için çırpınan Ata türk, 1933 yılında, Onuncu Yıl nutkunda " bu noktayı çoktan aş mış olarak şöyle diyordu. "Bu gün aynı iman ve kaliteyle söylüyo rum ki milli üllruye tam bir bütünlükle yürümekte olan Türk Mille tinin, büyük millet olduğunu bütün medeni alem, az zamanda, bir kere daha tanıyacaktır. Asla şöphem yoktur ki Türklüğün unutul-

Beer max. age. s, 125.

xx Beer Max. age. s, 136. (Kıbnsh B8.1D8.bius) xxx Beer Max. May yayuılan. s, 5

muş medeni vasfı ve büyük medeni kabiliyeti, bundan sonraki in kişafi ile atinin (geleceğin) yüksek medeniyet ufkunda, yeni bir güneş doğacaktır. " Burada ifade edilen -medeni alem- o zamanın ve günümüzün hakim medeniyet anlayışı kabul edilen Batı Medeniyetidir. Ve bu alem, Türk Milletinin büyük millet olduğunu, önceler� olduğu gibi ve gelecekte -bir kere- daha tanıyacaktır. Bu medeniyetler yarışın da geleceğin medeniyeti olmaya namzet olan -Türk Medeniyeti bundan sonraki gelişme ve yenilenmesi ile geleceğin ve bu günün medeniyetlerinden daha yüksek olacak, diğer medeniyetler ara sında atinin yüksek medeniyet ufkunda, yeni bir güneş gibi do ğacaktır " müjdesini vermektedir. . . Türk mill etine çok yaraşan bu ülkü, onu bütün beşeriyete (insanlığa) hakiki huzurun temini yo lunda, kendine düşen medeni vazifeyi yapmakta muvaffak kıla caktır" sözleriyle de insarılık için yeniden yoğrulacak bir Türk me deniyet anlayışına ihtiyaç bulunduğu ve Türk milletinin bunu ger çekleştirmesi gerektiğine parmak basma.ktadır. u

Esasen Max Beer'in bu çok methedilen eserinde Türk Mille tinden ve onun tarili boyunca geliştirdiği medeniyetlerden bir sa tırla da bahsedilmiş olmadığı gibi, İslam Dini ve onun bir çok mil let (Arap, Türk-Pers-Berber-Hint) tarafından benimsenmesinden doğan, milli ve dini özellikleri koruyan medeniyetlere hiç mi hiç te mas edilmemiştir. Bu yönüyle de çok eksik bir eserdir. Şu kadarını da ilave edelim ki, sosyalizm Atatürk tarafından hiç bir veçhile, bu şekilde bir methiyeye (övgüye) de layık görülmemiştir.

c_Mahmet Esat Bey gibi, yabancı hukuk almak yerine bir milli Türk Hukuku yapmak görüşünde olan, bir insanın siyasi sistem olarak sosyalizmin öğrenilmesine bu kadar değer vermesini, Kle mansa'nun dediği gibi "demokrasinin haykıran ıstıraplarını Marx'ı okuyarak öğrenme " arzusuna ve demokrasiyi daha iyi iş letme ülküsüne " bağlamak daha iyi bir yorum olabilir. Fakat bu dünyada, Marx'ı okuyanların çoktan çoğu, demokrasiden ve batı nın örnek alınmasından ümidini kesmi� ve çıkar yol belki komü nizmde olabilir düşüncesinde olarılardııjMarx, dünyanın her tara fında daha çok bunun için okunmaktadır. Türk Milleti ise, bütün il mi verilerden ve dünyadaki ileri fikirlerden de yararlanarak "Türk 23

Medeniyetini" varetme çabasına girmek zorundadır. Çünkü Türk Milletinde bunun fizik ve ruh malzemesi vardır. Bütün hür fikirler bunun varedilmesi için seferber edilmelidir. Önce bunun için, son ra diğerleri için ve yardımcı malzeme olarak. Ö mrünü mill etine, Türk, Türk diyerek geçirmiş dost ve düşmanlar kazanmış bir fikir adamının, bunu açıkça ifade ederneyişini ve düşünce hürriyetini başka kanallara kaydırmasını bu ön sözü yazdığı zamanın

( 1941)

siyasi havasına da bağlamak mümkündür. Mahmut E sat Bey, bütün bu izahlara rağmen, çok esaslı bir inanç adamıdır. O smanlı Devletimizin çöküşü ile aynı yıllarda B atı ülkelerinin yüksek Medeniyetini görmenin, bir genç veya gençlik üzerindeki tesirlerini, bu günkü o zamana göre çok gelişmiş Türki ye'yi yaşayanların anlaması çok zordur. Tek kelime ile, her şey ba tıda vardı, hiç bir şey doğuda yoktu. Nihayet devlet dahil herşey yok olmuştu. İşte batının " laik düşünce tavnnın" benimsernesi nin temel psikolojik etkeni burada yatmaktadır. Kısa bir ifade ile " onlar gibi düşünürsen onlar gibi olabilirsin. Galip milletlerin, mağluplar üzerinde bu tür tesirleri tarihte pek çoktuı,xBu düşün ce ile belki Türkiyemizde beklediklerimizin hepsi olmadı. Fakat olanları az görmek veya görmezlikten gelmekte eksikliktir. Bütü nüyle o zaman ki milletimizin ve aydınlarımızın, maruz kaldıkları fikir ve inançlanyla devletlerine ve milletlerinin canına kasteden korkunç bombardımanı, birlikte ve sessiz bir alemde tarafsız su rette değerlendirmeden, iyi bir karar vermek zordur. ,M. Esat Bey ve diğerlerinin, kesin bir Allah inançları var. İlıa detleri ise kiminde vardır kiminde yoktur. Aile hayatlarında, uy gulanan islami yaşayış ve davranışa karşı çıkmadıkları gibi, teşvik ve yardımcı olmuşlardır. Mesela, ülkemizde Laik eğitim başlatılıp, din dersleri kaldınlınca, M. E sat Bey, üç çocuğuna Büyük Ada ima mına evinde din bilgilerini öğrettirmiştir. Hanımı H. Feheda Ha nım ise, piyano çalan yabancı dil bilen iyi yetişmiş bir Türk hanı mefendisi olduğu gibi, �vinde Kur'an okutur, dini bayram ve gün ler içın uzel toplantılar yapardı. Bütün bunlar, Mahmut Esat Bey'in bilgisi altında yapılırdı. Faruk Nafiz Çaınlıbel, onun için " kafasıyla garplı, kalbiyle şarklı idi" derdi ki bu onun için güzel bir değerlendirme idi. Onun 1

Haldun lbn. Mukaddime. çev. Süleyman Uludağ. Dergah yay. lst-1982.

daha idadi talebeliği zamarunda "hali acı bir fakir görse, derhal cebinden ne kadar parası varsa-ona- boşaltırdı" şeklinde anlatı lan davranışı inançl arının derecesini göstermeye yeterdi. x Onun için Türk olmak herşeydi, Türk'ten başkasına güven mezdi. Bunun sebebi de şüphesiz, Seferberlik sırasında, azınlık hiristiyanların, Türk Milletine karşı takındıkları düşmanlık tavrı idi. Dün, komşu, arkadaş dediği insanların, bir anda düşman kesil meleri " Türk'ün Türk'ten başka dostu olmadığını da görmeyen gözlere bile göstermişti. Bu inancının yerleşmesinin sebebi de budur. Bunun aksi bugün de ispatlanmış değildir. Atatürk'e hayrandır, Fatih Sultan Mehmed'e de hayrandır. Ondan Türk Tarihi ile ilgili bir kısım dinleyen insanın, onu başka yerden tekrar okumasına gerek kalmazdı. Anlatışıyla, konuyu dinieyenin hafızasına nakşederdi. İnsan ancak samirniyetle inan dığı şeyleri böyle güzel ifade edebilir. Cumhuriyete ve demokrasiye inancı tamdı. Büyük Millet Meclisinde, halkın temsilcilerinin, bizzat ayağı topraklı olanların, esnafların, bizzat kunduracılı.k yapanların olmasını savunurdu. İnandıklarına tam inanır ve bütün samimiyetiyle bağlanırdı. Netice olarak denilebilir ki M. Esat, başından beri Türk Milli yetçisidir. Öğrenilmesirıi arzu ettiği komÜnizm, ülkemize uygu lanması için değil, uygulanmasına henüz başlanılan Cumhuri yet'irı aksaklıklarının tespit edilerek kısa zamanda çok partili de mokrasiye geçilmesi içindir. Demokrasi için milletimizin henüz ye terli olmadığını o günlerde (1940 - 1941) ileri sürülenlere karşı Şef lik döneminin ağır şartlarına rağmen, Namık Kemal'in yazısı ile kendisine ait yazıyı kaleme almak bu gün bile bir çok yazarın had di değildir. Bu fikrirıi ifade için " Türk Milleti için seviye bahse ko nu olamaz. O rejimierin en yükseklerine layıktır. Onun seviyesini yüksek görmeyenler, kendi seviyelerini ifade etmektedirler, diye haykırabiliyordu. Milletin seviyesini alçak görenlerden daha alçak bir kimse ta savvur olunamaz diyordu. (Atatürk İhtilali. s, 151, Birinci baskı) İşte bu ifadeleri tek partili dönemde yazabilan nadir insarılardan biri. . . Onun asıl maksadı da, Türk Milliyetçilerinin hiç bir fikirden korkmadıktarım ve her fikirden daha üstün olduklannı anlatmak tı. Milliyetçilere de daha üstün fikir üretme emri veriyordu. _ ır

Tşıtınan nınıc Ziya. Mahmut Esat Bozkurt. s, 14-15 ve devamı. lzmir·1944

SiY ASİ H AYATI Türk vatanının düşmanlar tarafından işgal edildiği sıralarda onun tahsil hayatı da son buluyord zmir'in işgali ise onun için bardağı taşıran son damla oldu. Yurda dönerek efeler arasında milli mücadeleye katıldı . Kuvayı Milli'ye hayatı bu şekilde başladı ve birinci Büyük Millet Meclisinde, millet vekili olarakdevarn etti. Böylece 23 Nisan 1920 yılında başlayan, milletvekilliği 21.12.1943 tarihinde ölümüne kadar devam etti. 1924 yılına kadar İktisat Ve killiği yaptı. Bu tarihten sonra, profesör payesi ile, Hukuk ve Siya sal Bilgiler Fakültesinde, İnkılap Tarihi, Esas Teşkilat Hukuku ve Devletler Arası Hak derslerini okutt� 1940 yılından sonra, hoca lıktan da ayrılmak zorunda kalmış olacak ki onu Yeni Sabah gaze tesinin baş yazarı olarak görmekteyiz. Bir tarafı ile Avrupa gör müş, iyi yetişmiş üniversite hacası olmaya namzet bir delikanlı, hemen arkasından eline tüfeği tutuşturolmuş ateşin bir Kuvayi Milliye zeybeği, işini silahla halletmeğe alışmış bir insan, biraz daha sonra millet vekili olarak, çok iyi bir hatip, arkasından bir ic raat adamı olarak vekillik ve tam 10 yıl boyunca yeni Türkiye'nin hukuk ve iktisat temellerinin atılmasında tam bir uygulama ada mı , ve devamıyla on yıl üniversite hocalığı ve mebusluk, son üç yıl da gazete ve kitap yazarlığı , fikir adamlığı ile yine mebusluk bir arada. Bir insan hayatında bu kadar değişik ve birbirine zıt huylar isteyen işleri bir arada nasıl yürütebilir, sorusu M. Esat Beyin, acı ve tatlı taratıanna cevap olabilir.

u()

Başta Atatürk olmak üzere, Fethi Okyar Beyle, İsmet İnönü kabinelerinde bakanlık yapmı ş ve ayrılmış olmasına rağmen, hiç birisi hakkında en küçük bir tarizde bulunmamıştır. Mahmut Esat Bozkurt siyasl hayatına bir vatan davası ile baş lamış bulunuyordu ; Türk yurdunu düşmanlar yer yer işgal eder ken o, tahsilini yeni bitirdiği İsviçre'den yurdunun kurtuluşu için mücadeleye atılmak üzere Anadoluya geçti. Türk milletinin istiklal ve kahramanlığı , yüceliği Mahmut Esat için sarsılmaz bir irnandı . Şeflerine ve davasına bağlılığı bütün memleket gençliğine örnek olacak kadar asil ve kuvvetli idi. Onun dürüst temiz ve heyecanlı siyasi hayatını şu safhalara ayırabiliriz ; 1

Milli mücadele ve ilk meb'usluk hayatı.

2 - Vekillik hayatı. 3 - Bu hayat ensasında kazandığı büyük Türk adli zaferi : Lo tüs - Bozkurt davası. Siyasi hayata milli mücadele ile girdi. Arkadaşı Saraçoğlu Şükrü ile yurduna döndü. Silahiandı ve Kuşadasında dağlara efe arkadaşlarile çıktı ve yıllarca vuruştu. Bu temiz Türk çocuğu kafa sında ilim ve bilgi ve elinde silahla bilfiil çalıştı. Şavaşa beli silahlı girdi ve elikalemli hizmet etti. Şükrü Kaya Bey: Malta'dan dönüş te onu İktisat Vekili buldum" diyor. Bundan evvel İzmir ve Ank!ira Sadaihak ve Millet gazetelerinde heyacarılı ve coşkun yazılarile memlekete rehberlik etti, Meb'us seçildi ve hemen vekil oldu. İkti sat Vekili olduğu zaman yirmi yedi yaşında idi. Ziraat bankasının islahı, kooperatifler, korporasyonlar, çiftçi, kredi, sigorta mesele lerile esaslı şekilde meşgul oldu ve geliştirdi. Milli zaferi müteakip İzmir'de İktisat kongresini topladı. Şeflerinden aldığı ilhamla yur dun yeni iktisadi ve ihtiyaç meselelerini inceledi ve kararlara bağ ladı ve az sonra Adiiye Vekili oldu. İşte Türk milletinin ve Avrupa nın tanıdığı ve hayran olduğu Mahmut Esat, bu tarifinden sonra siyasi hayatında dal budak salmış ve inkişaf etmiştir : uAdliye Ve killiği esnasında ; Şeflerinden aldığı ilnamla, Lozan'da milletlere rası medeni aıemde şerefli mevkiini almış olan yurdumuzu, mo dern bir devletin, bir hukuk devletinin " malik bulunması lazım gelen mevzuata kavuşturmak hususunda emsalsiz bir muvaffaki yat göstermiştir. Türk Kanunu Medenisi ve onu takibeden diğer kanurılar, en ileri hukuk tekniğine göre, garbın en medeni-memle ketlerinde kabul edilmiş ve yıllarca tatbik sahasında işlenmiş hu kuk abideleridir. 1926 yılında eski hukuk müntesiplerinin eski alışkanlıklanna ne derece kuvvetle sarılmış olduklannı Atatürk, Ankara Hukuk Fakültesini açış nutuklannda, keskin çizgilerle ve içi yanarak belirtmişti. İlerlememizi engelleyen kuvvetlerle, Mah mut Esat genç yaşından, ve her şeyin üstünde davaya ve Şeflerine olan inancından aldığı kuvvetle arslarılar gibi çarpışmış ve inkıla bımızın adliyeye taallük eden safhasını hedefine çok yaklaştırmış tı. u

Onun Lotus Bozkurt davası sebebiyle gösterdiği büyük heye can ve başan konusu milletimizin Avrupalı denilen medeni millet-

lerden hiçte geri

olmadığını ispatla.mış oluyordu. Bu dava az iler

de aynca incelenecektir.

Mahmut Esad'ın büyük hizmetlerinden biri de yetirnlerin pa bir araya getirip Emlak ve Eytam Bankasırıı kurmaktır. Cumhuriyet tarihinde onun hamieli hareketleri, daima hatırlana caktır. Türk inlolabının hukuki temellerinde Mahmut Esad'ın çelı resi ve emekleri vardır. İnkılabın hiç sönmiyecek olari meş'alesin de Mahmut Esad'ın hayali ve ruhu binlerce dost ve talebesi ara sında. daima yükselecektir. Siyasi akide ve kanaat itibariyle Mahmut Esat laik cumhuri yetçi idi. Laiklik onda derin ve esaslı bir bilgiye dayanan ve sami mi bir kanaatin mahsulü idi. Demokrasi taraftarı idi ; fakat üçüncü Cumhuriyet Fransası demokrasisi tarzında bir demokrasiyi sev mez ve asla tecviz etmezdi. Türk Cumhuriyetinin müstakbel haya tını düşünürken onun temenni ettiği demokrasi (düzenli ve ölçü lü) bir demokrasi idi. Bazı nutukları ve kitaplarındaki cümleleri aşırı ve hatta şoven bir milliyetçi olduğunu gösteriyor. Fakat bun da samimi idi. Milliyetçiliği bir gösteriş değildir. Nefsinde büyük ve güzel siyasi vasıflar toplamış ; ilim tarzında garbın aradığı bir insan tipinde idi.

ralarını

İlerde Türk tefekkur ve hukuk tarihini yazacaklar için ve siya si hayatımızda yeni hamleleri ve kahramanlıklannı toplayacak müellifler için Mahmut Esat büyük bir mevzu teşkil edecektir. Türk Cumhuriyetinin çalışkan ve emekli adamları kadrosunda, si yasi hayatı zafer, hususi hayatı, doğruluk ve temizlik, insan hayatı her şeye rağmen mertlikle dolu bir adam. Unutulmıyacak bir in san Mahmut Esat Bozkurt. . .

TÜRK OCAGININ KAPATILMASI VE M. ESAT " . .. Artık Serbest Fırka ·hareketleri başlıyor. Sene 1930-1931, Hamdullah Subhi'nin günlük gazetelerde ve Türk Vurdu nda (Bu sesi Koruyacaksın) diye bir makalesi çıkıyor. Ve altına da (Türk Ocakları Merkez Hey' eti Reisi) diye imza atıyor. Bu yazı, demokra tik bir idarenin mernlekette kurulmasını savunuyor. Halk Parti si'ni bu yazı çok kızdırıyor. Ocaklılardan bir çoğumuz, Türkoca ğı'na siyaset soktu diye Reisimizi tenkid ediyoruz . Serbest Fır ka'nın mernlekette uyandırdığı bir ihtilal havası herkesi telaşa ve riyor. '

Atatürk, yanında kalabalık bir maiyet ile yurt gazisine çılnyor. Batı ve Güney Anadolu'nun mühim merkezlerini gazdikten sonra Eskişehir' e geliyor. Hepimiz bu gazinin sonuyla çok ilgileniyoruz. İçişleri Bakarn Şükrü Kaya bey vasıtasıyla haberler alıyoruz. Ata türk'ün Eskişehir' e kadar olan gazisinin yankılarıru şu şekilde öğ reniyoruz: "Bizim teşkilatımız fikir bakımından tamamen bize ya bancı insanlardan teşekkül etmiş ; asıl inkılabcı zümreyi Türko cakları'nda gördüm. Yapılacak şey, bu partiyi kapatmak, Türko cakları'nı kendi partimiz olarak tutmak ve Hamdullah'ı da Umumi Ka tip yapmak." Gazi'nin bu düşüncesi bizi şaşırtıyor. Ankara'ya gelinceye ka dar bu düşüncesini yanındaki arkadaşlarına söylüyor. Fakat An kara'ya gelip de İsmet Paşa ile görüşünce bu fikir değişiyor. Yerine Türkocaklan'm kaldırmak ve onun bütün üyelerini Fırka'nın kura cağı Halkevleri'ne almak, bu suretle inkılabcı ve Atatürk'ün fikir lerini meydana çıkaracak bir partiye sahip olmak. Bu neticerıin, başta Hamdullah Subhi olmak üzere bizleri ne kadar üzdüğünü arı!atmak çok güç... o zamanın adeti üzere bir akşam Çankaya'daki toplantıya Hamdullah Subhi bey de davet ediliyor. Toplantıda Gazi'nin ya nında bulunması alışılmış olan kimselerden başka Celal Bayar, Sadri Maksudi (Arsal) , Siirt Meb'usu Mahmud (Soydan) Bey, Re şid Galib ve V asıf Çınar Beyler de bulunuyor. Burılardan son ikisi eski Ocaklı arkadaşlarırnızdan V asıf Bey'e Atatürk söz veriyor. V a sıf, Atatürk inkılablarından sonra artık Türkocakları'na yapacak bir iş kalınadıını, Ocakların vazifesini doğrudan doğruya Hüküme tin ele aldığıru, bundan ötürü bu kuruluşun, tarihi vazifesini ta mamladığını söylüyor. Ocaklı Reşid Galib Bey de aynı fikirleri tek rarlıyor. Celal Bayar, Sadri Maksudi ve Siirt Meb'usu Mahmud Bey bu fi.kre i'tiraz ediyorlar. Hamdullah Subhi bey ' e sıra gelince : "Pa şam, V asıt ve Re şid Galib bey arkadaşlarım yanılıyorlar. Bir mekte bin, bir hastahanenin hiç bir zaman vazifesi bitmez. Yeni nesiller gelir, mektep devam eder. Yeni hastalar gelir, hastahane devam eder. Ünyon Fransez, Kasa İtalyana yüzlerce seneden beri, değil yalnız memleketlerinin sınulan içinde, yabancı ülkelerde de ken di milli kültürlerinin yayılması için çalışıyorlar" diyor.

Müzakere, ( * ) evvelce alınmış esaslı bir karar diliesinde de vam ediyor. İ'tiraz edenler de i'tirazlarından vazgeçiyorlar. Türko cağı'nın artık yapacak işi kalmadığına dair bir rapor hazırlanıyor. Ve sıra ile orada bulunanların hepsi imzalıyorlar. Hamdullah Sub hi'ye gelince o imzalamıyor. İmza töreni bittikten sonra bu raporu Atatürk' e veriyorlar. Atatürk soruyor: Hamdullah Subhi Bey'in de imzası var mı? . . . "

Olmadığını öğrenice raporu yırtıp atıyor. Vaziyet çok gergin. Türkocakları'nı tarihe mal etmek isteyenler tekrar konuşmaya başlıyorlar. Rapor tekrar yazılıyor. Toplantıda bulunanlar yeni baş tan imzalıyorlar. Sıra Hamdullah Subhl'ye gelince bu ağır baskıya artık karşı duramıyor. O da imzasını atmak zorunda kalıyor. Me se le tamamlanmıştır. Türkocakları Kurultayı'nı davet ediyoruz. Halk Partisi'nin ça bası ile meb'uslar kendi bölgelerindeki Türkocakları'ndan delege olduklarına dair belgeler alarak Ankara'da toplanıyor. Hemen hiç bir Ocak kendi aralanndan bir delege göndermiyor. Çünkü hepsi matem içindedir. Kurultay toplanıyor. Akhisar Meb'usu Mustafa Fevzi Efendi, bu hareketin hukuki tarafını düzenleyen bir karar sıi resi hazırlıyor. Kendi kendini kalduan Türkocaklan, bütün mal ve mülkünü Halk Partisi'ne bırıktığına dair bir tutanak düzenliyor. Artık her şey tamamdır. bu kararlar alınırken toplantıda bulunma ğa tahammülümüz yok. Cemil Uybadın, Adiiye Vekili Mahmud Es' ad (Bozkurt) ile beraber Ocağın muhteşem, büyük mermer ka pısı önünde bekliyoruz. Rahmetli Mahmud Es' ad Bey'in gözlerin den yaşlar damladığını bugün bile bütün canlılığı ile hatırlıyorum. Artık, o zamanlar çok kullanılan bir deyimle Türkocağı da tarihe karışmıştır. (x) "

(•) MüzBlcere: Bir iş hakkında konuşma. Tevetoğ/u Dr. Fethi. Hamdullah Suphi Thnnöver. Kültür Thrizm Bakanhğ:ı yayın/an. Türk Büyükleri Dizisi. 8. sıf, 202 - 204. Ankara 1986.

II. BÖLÜM MAHMUT ESAT BOZKURT'UN TÜRK MİLLETİ İÇİN KAZANDlGI MiLLETLER ARASI DAVALAR

LOTÜS - BOZKURT D AVASI Şimdi bu kısımda Türk milletinin adli sahadaki büyük ilm! za ferini meydana koymuş olun ve Mahmut Esat Bozkurt tarafından büyük bir bilgi ve cesaretle müdafaa edilerek hukuk tarihimizin şanlı bir sabitesini teşkil eden Lotüs - Bozkurt davasının ana hat larını gözden geçireceğiz . Türkiye Cumhuriyeti tarafından beynelmilel adalet etivaruna tevdi edilen Türk muhtırası 1928.

(1926 Ağustos ikinci günü akşam Adalar denizinde Sığrı açık larında Bozkurt adlı Türk vapuru ile Fransız Lotüs gemisi arasında husule gelen müsademe Bozkurt'un batmasını ve sekiz Türk va tandaşının ölümünü mucip olmuştu. Bozkurt'un süvarisi ile bir kaç tayfasını kul'tanp almış olan Fransız vapuru 3 Ağustosta İstanbul liınanına gelip demir attı:? Vak'ada ölenlerin aileleri tarafından açılan dava üzerine Tür'k adliyesi, müsademe esnasında Bozkurt gemisine kumanda eden Türk vatandaşı Hasan Bey ile aynı zamanda Fransız Lotüs gemisi nin kaptan köprüsünde vardiyada bulunan Fransız taytasından kaptan Jandernon aleyhlerinde cezai takibat yapmağa karar ver di ) Olayın meydana gelmesinden sonra, Fransız Hariciye Bakan lığından Türkiye Büyük Elçiliğine 25 Ağustos 1926 tarihinde gön derilen notada, Lotüs vardıyesinde kumanda eden zabitin, Türk kara sulan haricinde meydana gelen çarpışmadan dolayı tevkif edilmesi ve bu tevkifin hukuk kurallanna uygun olmaması, Fran-

sız ve Türk ilgilileri nezdinde ve her iki devlet arasında üzüntüye ve tatsızlığa sebep olacak mahiyettedir, denilmekteydi. Buna karşı Türkiye'nin Paris Büyükelçiliğinden 14 Eylül 1927 tarihinde Fransız Hariciye Bakanlığına verilen cevabi notada : (özetle) Türkiye Büyük Elçiliği Lotüs Kaptanı hakkında Fransız harici ye Bakanlığının gönderdiği notayı Türk Hükümetine tebliğ etmiş tir. Türkiye Elçiliği aynı zamanda Fransız Başbakanı tarafından Türk Büyük Elçisi Fethi Bey' e icra ettikleri beyanatı da Türk Hükü metine bildirmiştir. Türk hükümetinden aldığı açıklamaya dayanarak, Kaptan Dumons'un kefaletle tahliyesine karar verilmiş olduğunu ve bu tahliye kararının tamamen bağımsız görev yapan Türk Adli Ma kamlarınca hiç bir tesir söz konusu olmaksızın gerçekleştiğini ha riciye veka.Ietinize bildirmiştir. Elçiliğimiz, Fransa ve Türkiye arasında memnuniyet verici şe kilde kurulmuş bulunarı ve hükümeti.mizce de büyük değer veri len iyi münasebetlerimizi bozacak herhangi bir yoruma mahal bı rakmamaya özen göstermiştir. Türk Hükümeti tabii yolunda seyreden mahkemenin adli yet kisinin bulunduğuna yani Türk Adli merciierinin Kaptan Dumons hakkında karar vermekte yetkili bulunduğuna, dair görüşünü, La hey Beynelmilel Adalet Divanı önünde müdafaa etmeğe karar ver miştir. Fransız temsilcisi ile Lahey Adalet Divanına bu yetki konu sunun karara bağlamak üzere yetki verecek belgenin (tahkimna menin) hazırlanması için memur edilen Türk temsilcisi Genevreye müteveccih3n İstanbuldan hareket etmiş bulunmaktadır.

Bozkurt-Lotüs Davasında Fransa ve Türkiye Karşı Karşıya La Hey Adalet Divanında Gelseler Frarısız Müdafaası: Lahey Sulh Sarayında 2 Ağustos 1927 ta rihindeki celsede Frarısayı temsil eden Prof. M. Baduvan genel olarak şu iddialarda bulunmuştur.

1- Mesele Türkiye tarafından bir yabancıya mal edilmiş olayla ilgilidir. olay Türk toprağı haricinde meydarıa gelmiştir. 33

2- Türkiye iddia ettiği yargılama selahiyeti talep etmekte hak lı değildir. Çünkü Fransız kaptaruna mal edilen olay (suç) açık de nizde bir Fransız gemisinin üzerinde işlenmiştir. bu yanlış manev radan doğmuştur. Bu Fransız zabitinin yanlış manevrasının, tabi olduğu usul ve talimata uymamasından domuştur. Fransız huku ku ihlalirıe Türk Mahkemeleri bakamaz. Türk Müdataası: Lahey Sulh Sarayında

6 A ğustos 1927 tari

hirıdeki celsede M. Esat Bey, öp.ce mahkemeyi selamlamış ve ola yın bir özetini yaptıktan sonra, iki celse devam eden çok önl(mli bir müdataaya girişmiştir. Bu müdataanın önemli noktaları şunlar

dır.

1- Fransız Maslahatgüzarının Lotüs vapurunun nöbetçi kap tanı Dumons'un nakti kefaletle tahliyesini talep etmesi Türki ye'nin adli selahiyetinin tanınması anlamına gelir.

2- Fransız savunmasında geçen Türkiye'nin bu davada taki bat (kovuşturma) yapmaya yetkisi yoktur ve Türkiye, Lotüs gemi sinin kaptaruna tazminat vermek zorundadır. iddialan milletler Arası Hukuk Kaideleri adlı eserin

71. maddesi okunarak reddedil

miştir. Sözü geçen maddede (Devletler yabancı bir toprakta milli kanunun cinayet olarak tarif ettiği bir fiili işledikten sonra kendili ğinden memlekete gelen bir vatandaşı cezalandırmak hakkına sahiptirler) denilmektedir. Böylece Türkiye adli merciierinin bu gemi çarpışması olayında yargılama yetkisi olduğu ispatlanmış tır. Hiç şüphesiz bu dava burada çok kısaltmak zorunda kaldığı mız için anlattığınuz ölçüde basit olarak halledilmemiştir. Çok zor

lu diplomatik faaliyetleride bizzat yürüten Mahmut Esat Bey'in seçkin müdataası sonunda kazanılmıştır. Duruşmaya son veren Lahey Adalet Divanı açıkladığı kararın da " Türk Müdafaasını yerinde bulmuş ve Türkiye Adli mahkeme lerinin bu davaya bakma yetkisini kabul ederek, tazminat talebini de reddetmiştir. Bu tarihe kadar yazılan bütün ilml eserlerde, bu dava sebe biyle Mahmut Esat Bey'in gösterdiği başarı övülmüş ve bütün şe refiyle onun şahsına mal edilmiştir. Yalnız Çarıkaya adlı eserinde Fatih Rıfkı, bu başarıyı gölgeler şekilde ifadeler kullanmıştır. Bu-

nun da aralanndaki fikir ve felsefe aynidığından ileri geldiği anla şılmaktadır. Mahmut Esad'ın Adiiye Vekili olarak, devlet adaını sıfatiyle başardığı bu işin değeri ne kadar büyük olursa olsun, Lotüs - Boz kurt hadisesinde gösterdiği eelillet ve nefis itimadı her türlü öğ meğe hak kazandıracak kadar önemlidir. Lozan'dan uç yıl sonra, bir Türk vapura bir Fransız vapuru ile açık denizde çarpışıyor. Türk vapuru batıyor. Sekiz Türkün canı da kayboluyor. Lotüs vapuru İstanbul'a gelince, Türk adliyesi hadiseye el koyuyor. Fransız ge misinin nöbetçi kaptanı Demons'u tevkif ediyor. Fransız Büyük El çiliği kaptarun serbest bırakılınasını istiyor ; biz adliyeye Hüküme tin hiç bir suretle müdahale edemiyeceği cevabını veriyoruz. Fran sız matbuatı işi kızıştınyor. Türkiye'nin aleyhinde şiddetli yazılar yazılıyor. Türklerin devletlerarası hukuku bilmedikleri, Lozan'da elde ettikleri neticeye layık olmadıklan iddia ediliyor. Bu sırada Mahmut Esat heyecan içindedir. Adliyemizin tuttuğu yolun doğ ruluğuna emindir. Kuvvetli hukuk tahsili milli şeref ve haysiyete taalh1k eden meselelerdeki hassasiyeti ona, istikametini kolayca tayin ettiren bir yıldız sabitliği ile, rotasını şaşırtmıyordu. Gazete leriıniz, hukukçulanmız arasında tereddüde düşenler, acaba hak sız mıyız? Demons'u serbest bıraksak iyi olur diyenler de vardı. Mahmut Esat herkesi ikna etmeğe çalışıyor ve bu meselade geri çekilmenin hem milletlerarası itibarımızı sarsacağım, hem de çok sesvdiği ve inandığı Başvekilinin Lozan'da binbir müşkülatla kal dırdığı adli kapitülasyonlara Türkiye kapılanru yeniden aralamak olacağını söylüyordu. Mahmut esat anlatıyor: " Bir gün Atatürk ve İnönü beni nezdlerine (yanlarına) çağırdı lar. Meseleyi bir daha izah etmemi emrettiler. Anlattım ve sözleri mi şöyle tamamladım -Paşam, Lahey Adalet divaruna gidelim, ki min haklı olduğu meydana çıksın. Ben hakkımızdan eminim. Mü saade ederseniz davaınızı ben müdafaa edeyim. Kaybedersam memlekete bir daha dönmem. Fakat kazanacağız. Hem Adalet di vam önüne gitmeden Fransızlann dediğini yapacak olursak Fran sız Devletinin tehditleri karşısında boyun eğmiş olacağız, bu da onlara diğer maselelerde aynı tehditleri öne sürmek cesaretini ve recektir:}ıalbuki Lahey Divarıına gidersek davayı kaybetsek dahi

şeref ve haysiyetimiz zedelenınez. Zira milletlerarası bir mahke menin hükmüne uymak şerefsizlik değil, bilakis büyük şereftir. " Bu sözler üzerine Şefleri kendisine : " Güle güle git kazana caksın, kazanınasan da memleket seni bağnna basacaktır" diyor lar. Divan önüne çıkmadan evvel tahkimname yapılıyor. Bu vesi ka Mahmut E sad'ın ince zekasının kıymetli bir delilidir. Fransızla rın hazırladığı ilk metinde divana; -Türkiye, kaptan Demons'u tev kif etmekle devletlerarası hukukuna uygun hareket etmiş midir? suali soruluyordu. O, bunu beğenmedi ve şu formda teklif ve' ka bul ettirdi - Türkiye kaptan Demons'u tevkif etmekle devletlerara sı hukukuna aykırı hareket etmiş midir? Bu ufak değişiklik dava nın yükünü Fransızların üzerine yüklemişti. Çünkü birinci şekilde ispat külfeti bize düşerken ikinci formül bunu tamamen Fransızla ra yüklemiştir. Nitekim Fransanın bu değerli devletlerarası huku ku profesörlerinden ve Hariciye Veka.Ieti Hukuk Müşaviri Easte vant Türkiye'nin devletlerarası hukukuna aykırı hareket ettiğini isbat edebilmek için kütüphaneler devirdi, mevcut bütün misalle ri ortaya döktü. Fakat tersipi ispat edemedi ve Lotüs davası Türki ye'nin şerefi olarak milletlerarası münasebetler, milletlerarası adalet arşivlerinde yer aldı�Bu muvaffakiyeti kazanan Mahmut Esat o tarihte henüz 35 yaşında idi. Bu, aynı zamanda Türk inkıld bının bir zaferi idi: Genç bir Türk devlet adamı, hukukçusu dünya nın en tanınmış hukukçularından biri ile karşılaşmış ve onu mat etmişti Lotüs davası Lozan'ı tatbikat sahasında perçinlemiştir."

2- İstanbul Tranvay Şirketi Davası : Mahmut Esat Bey'in, bakanlıklardan ayrılmış ve millet vekili ve hoca olarak görevini devam ettirdiği sırada, 1937 yılında Türki ye'deki Fransız Tramvay Şirketi devletleştirildi. Fransız Şirketi, Tür kiye aleyhine dava açtı. Büyük adaya giden, Fransız Heyeti, bu da vaya çok yüklü bir veka.Iet ücreti teklif ederek, avukat olarak dava vı kabul etmelerini istediler. Fransızlan reddetti ve aynı davada ·rürkiye Devletini müdafaa ederek, davayı kazandı. Bir kuruş vek§. let ücreti alınayan Mahmut Esat için Kansı Feheda hanıma, rah metli Mareşal (Fevzi Çakmak), kızım bu kadarı da fazla, namuslu, 36

dürüst, fedakar fakat bu kadan da. . . demek zorunda kalmıştı. Bu durumu ve Mareşal'in sözlerini, eşi Mahmut Esat Bey' e söyleyin ce, ne varki alacağız, hazinede bir şey yok ki, milletin nesi var ki alalım diye cevap vermişti. . . bilmem ki şimdi bizler bunu nasıl de ğerlendirebiliriz.

3- Ismarlanan Torpidolarla ilgili dava ; Mayıs 1934. Birinci Dünya harbinde önce, paralan peşin verilerek Fransa, dan altı gemi ısmarlanmıştı. Fransa bu gernileri tamamlamasına rağmen, harb sebebi ile Osmarılı Devletine teslim etmedi. Cum huriyetten sonra bu gemilerin bedelleri ile diğer mühimmat be dellerini almak için Fransız Şirketi tarafından, Beynelınilel Huku ka göre karma Mahkemede Türkiye aleyhine dava açılmıştır. Bu da vada da Türkiye'yi eski Adalet Bakanı Mahmut Esat Bozkurt mü dafaa etmiş ve davayı Türkiye kazanmıştır. Fransayı savunan Av rupanın en nanılı avukatlan ise ülkelerine elleri boş olarak dön müşlerdir. Darılmayan, kırılmayan, kinleomeyen bir millet sever, ancak böyle olur.

4- 14 Ada ile ilgili kaybedilen dava : Haziran 1929. Adalar Denizinde, sahillerimizden üç mil mesafe dahilinde olup ta, ciheti adiyetleri (kime ait olduklan) Lozan Muahedesinde meskut (sukutla geçilen) bırakılan 14 ada hakkında bir müddetten beri İtalya· Hükümeti ile aramızda ihtilcü hüküm sürmekte idi. Bu 14 ada üzerinde İtalya Hükümeti hakkı hakimiyet iddia etmekte dir. Halbuki bu adalarm bir kısmı salıillerimizden itibaren üç mil dahilindedir. Mütebakisi (geri kalanı) de kısmen üç mil dahilinde, karasularunızda bulwunaktadır. Bu itibarla, bu 14 ada üzerinde hakkı hakimiyetimiz (egemenlik hakkımız) aşıkardır. Aradaki ihti18.f henüz halledilmediği için, mezkür adaların bazısı üzerinde hem Türk hem de İtalyan bayrağı bulunmaktadır. Diğerlerinde ise ne Türk, ne de İtalyan idaresi mevcut değildir. Vaziyet bu şekilde devam ederneyeceği cihetle, Türk ve İtal yan Hükümetleri bu defa meselanin dostane bir şekilde halli için, ihtilcüın La Hey Adalet Divanı'na tevdiinde mutabık kalmışlardır.

Divan Haziran ayında Türk ve İtalyan temsilcilerinin huzurunda devam etmiş ve Türkiye'yi zamanın Aciliye Vekili, Mahmut Esat Bey temsil etmiştir. Daha önceki davalardaki başanlarından dola yı bu davanın da kazarulacağına emin gözle bakılmakta idiysede hudava Türkiyenin aleyhine bitmiştir. Burada İtalyanlara ait oldu ğuna karar verilen 14 ada, Antalya, fenike, Kaş ve Fethiye' nin kar şılarında bulunan, Beş Adalar, Küçük Adalar, (iki adet) Meis ve Va los adalandır. (x) İkinci Dünya Harbinden sonra bu adalar ile bü tün Ege adaları Yunanistan'a verilmiştir.

ADLİYE VEKİLLİGİNDEN İSTİFASI : Onu tanıyarılardan bazıları, rüşvetçi ve hırsıziann aman ver mez düşmanı olduğunu masarıların bir kısmı ile fikir uyuşmazlı ğından başka husumet çevresi bulunmadığını ifade etmişlerse de, durumun hiçte bu derece iyimser olmadığı ifade edilebilir. Cumhuriyet Gazete'sinin incelenmesinden sonra bu durum daha açıkça ortaya çıkmaktadır. (xx) 22 Eylül 1930 tarihli Cumhuriyet gazetesi, birinci sayfanın yansını M. Esat Bey'in istifasına ayırmış ve bundan ne kadar memnun olduklarını da, büyük puntolarla "Elhamdülillah " başlığıyle aşağıdaki gibi duyurmuştur. "Aciliye Vekili Mahmut Esat Bey'in İsmet Paşa kabinesinden çıkarılacağı haberleri nihayet tahakkuk etmiştir. Filhakika dün bir telgrafla veka.Ietten çekilmesi talep edilen Mahmut Esat Bey'in, istifanamesi bu sabah Başvekalete gelmiştir. Bu suretle inhila.I eden Aciliye Veka.Ietine Yusuf Kemal veya Mustafa Şeref Beylerden birinin geleceği temin edilmektedir. İsmet Paşa daha kuvvetlendi Aciliye Vekilinin kabineden çıkanlması burada iyi bir tesir yap mıştır. Bir meb'us bu hususta bana demiştir ki: "- Onun istifası, İsmet Paşa'yı bir kat daha kuvvetlendirdi. Her sözü, her hareketi, her işi ile (daha iki gün evvel Ödemiş'te irat x

18.9.1929 taı::ihli Cumhuriyet gazetesi.

xx 22.Eylü1.1930 taı::ihli Cumhuriyet Gazetesi.

ettiği nutukta ne çarnlar devinnişti). İsmet Paşa kabinesine zaaf veren bu vekilin çekilmesi, Başvekili ağır bir yükten kurtardı. İsmet Paşa bugün dünden kuvvetlidir. Lüzuınsuz bir safradan kur tulmuş bir balon nasıl havada yüksellise İsmet Paşa kabinesi de ondan kurtulunca efkan umumiyede öyle yükselmiştir. Bu itibarla müstafi vekilin siyasi hayatında en büyük muvaffa kiyeti bu istifası olmuştur. ll

Yeni fırkanın ziyanı ! ��- Onun istifasından en çok ziyan eden S. C. (Serbest Cum huriyet) Fırkası oldu. - Neden? - Çünkü muhalif fırka İsmet Paşa kabinesine yegane kuvvetli hucüın vasilesini kaybetti. Böyle bir hücum noktası bir daha nere de bulunur. Fethi Bey' e beyanı teessür etmek lazımdır. şeklinde haber acı bir uslupla devam etmektedir. ll • • •

Bu istifa meselesini iyice anlayabilmek için, 1930 yılının siya set olayıarına çok kısada olsa temas etmekte fayda vardı. Ali Fethi Bey, Atatürk'ün emri ile Serbest Cumhuriyet Fırkasını kurmuştur. Egede bu yeni partiye büyük katılmalar olmaktadır. Ali Fethi Bey'in lzmir'e gelip Egeli hemşehrilerine karşı yapacağı miting ve konuşma engellanrnek istenmişsede, Atatürk bu aleyhte çıkışla ra engel olmuştur. Bu arada İzmirde yayırılanan Anadolu gazete si, Ali Fethi Bey aleyhinde yazılar yazdığı için, idarehanesi halk ta rafından tahrip edilmiştir. Miting yapılmış , Serbest Cumhuriyet Fırkasına bütün Ege halkının ilgi gösterdiği, bu yeni partiye gir mek istediği görülmüş. Gerek yazılan gerekse bakanlık icraatın dan, gerekse fikirlerinden memnun olmayan zümreler, 20 Eylül 1930 günü Ödemiş'te yaptığı konuşmayıda fırsat bilerek, İsmet İnönü'ye baskı yaptılar. Serbest Fırkanın, yani Ali Fethi Bey (Ok yar)ın, kabinedeki adamı gi,bi gösterilen M. Esat Bey, daha İzmir. de iken istifasını istemişti. Esasen daha öncede İsmet Paşa'nın Başbakanlığında çalışamıyacağını arılayarak, istifa etmişse de, arılar kabul etmemiştir. Gelişen olaylardan rahatsız olan hükü met, Fethi Bey' i Ankara'ya çağırıp son olaylar hakkında bazı soru lar soracaktır. Durum 22.9.1930 gürılü Cumhuriyet gazetesinden takip edilebilir. Çok partili demokrasiye geçilmek için denemeler 39

yapılıyor. Fakat uyum ve anlayış farklan işi zorlaştınyor. Buna bir de mürettep olaylar eklenince işler tamamen karışacak. Milleti ve devleti için bütün hayatını bu suretle vakfeden bir insanın istifasının temininden duyulan memnnniyeti ekli gazete yazılarından anlayacaksınız . İnsan olarak, her yanı herkes tarafın dan sevilmeyebilir. Fakat bir devlet adamının bunca hizmetinin bir anda göz ardı edilmesi, temelde bazı tenakuzlarla ancak izah edi lebilir. Onu bütünüyle hiç birimiz beğenrneyebiliriz. Ama onu bütü nüyle de hiç birimiz reddedemeyiz. Bütünüyle kendimize göre adam aramak huyumuzdan biraz vaz geçsek yanımızda birkaç ki şi daha bulabiliriz . Belki birlik ve beraber olmanın bir yolu da bu dur. M. Esat Bey, kolay tahammül edilir, hazmedilir birisi değildir. Bir gün kalemi eline aldığı gibi, devrini maliye bakanı ve ortaklarını kastederek, " Kıravatb eşkiyalar, lursızlar teslim olun" diye haykı rabilmekte, devleti çalarılan hedef alabiliyordu . Bir başka zaman R. adında Atatürk' e çok yakın birisinin, hır . sızlığını tespit ediyor ve Atatürk' e söylüyor, fakat onu inandıramı yor. Sonra Atatürk işi kendisine takip ediyor ve R. nin hırsızlığını tespit edince, bu şahsın apoletlerini bizzat elleriyle kopanp atıyor du. Kendisine, zamanın bir numaralı adamı Hitler'den gelen bir mektupta masorıluğa neden düşman olduğu, bir makale ile bildir mesi istenmesi üzerine, " memleketirn içirı zararlı gördüğüm içirı" şeklirıpe çok kısa ve yeterli bir cevap verebilen adamı sevmek için, kan guruplarının, inanç guruplarının bir veya benzer olması gere kir: Biz onun kitaplannın tek tek incelenmesini yaparak kendi gö rüşlerimizi de yazacağız. Fakat onun 1930 dan sonra ve ölümün den sonrada, nasıl unutturulduğunu, fikirleriyle birlikte nasıl unutturulmaya çalışıldığına da işaret edeceğiz. Hemde biraz da olsa acı ifadelerle . . . İ şte, basının o zamanki durumu bu idi. Bu gün de böyle olma malı bütün bunlara, yeri gelince onun sözleriyle cevap vereceğiz.

İLİM ADAMLIÖI HOCALIÖI VE YAZARLIÖI: M. Esat Bozkurt, Avrupa'dan iyi bir tahsil yaparak ve çok iyi Fransızca bilerek yurda döndü. Milli Mücadeleden sonra Hukuk Fakültesini kurmuş ve orada devletler hukukun okutmuştur. Bun dan bir süre sonra kendine has ismiyle Devletler Arası Hak, ders lerini alnıağa başlamıştır. Ankara Siyasal Bilgiler Okulunda, Hu kuku Siyasiye profesörlüğünüde üzerine aldı. İnkılap Tarihi Ders lerinde geniş kültürü, nefis hitabeti ve çoşturan milli duygusu ve kahramanlık destanları ile süslediği derslerinde oturacak yer kal mazdı. Bazen dinlanrnek için gelen sade vatandaşlar pencereler arasından bu dersleri dirılerlerdi. İmtiharılanna bazen tanıdıkları nı da getirir ve talebelennden aldığı gurur verici cevaplardan ne kadar iyi bir genç nesil yetiştirdiğini çevresinin değerlendirmesi ni isterdi. Bu haliyle de halk denetimine inanmış, demokrat bir in sandı. Derslerini, Türk gençliğinin milli duygularını ateşlemek, va tan aşkını, millet sevgisini her şeyin üstünde tutmayı öğretmek için bulunmaz bir fırsat gibi değerlendirirdi. Tarih bilgisini, bütün derslerinde çok iyi kullanır, izah ettiği sosyal, siyasi ve hukuki ko nulara, tarihten misaller verip onun hafızalarda yerleşmesini te min ederdi. Bu suretle de dirıleyenlerin ve talebeı�rinin dikkatleri ni daimi surette konuya bağlı tutmasını sağlardı. Derslerinde, sesini işitenler kulaklanyla değilde kalbierinden işittiğini zannederlerdi. Ses tonu ve siması dirllerneye de seyret meye de elverişli bir yaradılıştaydı. Türklüğü, tarihimizi ve şerefi mizin kaynaklarını layık olduğu şekilde öğrencilerine arılatırdı.

Merrıleketin gelişmesine dört yandan bakmasını bilen bir in sandı. Çocuklanmız hakkında " çocuk deyip geçmeyiniz, ekono mik ve sosyal mes'elelerin en mühirrılerindendir. Bu gün gözümü zün ilişmediği nice yavrucaklar, fakiriliğin, zaruretin, safaletin pençesinde yok olup gidiyorlar ki tam teşkilatıyla burılara bakıla bilse içlerinde nice Atatürkler, nice İnönüler yetişebilirdi. . . bu cürrılelerle Türk insanının çocuklarına ve gençlerine sahip çıka-

madığını, bunun ise en önemli mesele olduğunu dile getiriyor. Bir başka yerde de, . . . Türk ve dünya Tarihinde meşhur olan Viyandyı ikinci defa kuşatan Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Merzifon'un Mannca köyündendi. Bu köy Merzifon' a yirmi dakika hatta daha yakın mesafede idi. Şimdi gözlerime şöyle bir görüş (hayal) beliri yor. Mustafa bundan 300 sene evvel Marınca köyünün toprakla rında bir çocuk entarisiyle, yalın ayak, baş açık beleniyordu. Köp rülü Mehmet Paşanın himayesini buldu. okudu Köprülünün kızını aldı. Sadrazam oldu. Günün birinde Türk Ordulannın başında Vi yana önünde göründü. Viyana kapıları çalınmaya başladı. Kim o. Denildiği zaman şu ses yükseldi. "Açın kapıları, Mannca köyünden Türk Mustafa geldi " KİMBİLİR DÜN NİCE MARINCALI MUSTAFALAR BAKıMSIZLIK YÜZÜNDEN KAYBOLUP GİTTİ. BU GÜN DAHA AZ OLMAKLA BERABER NİCELERİ KAYBOLUP GİTMEKTEDİR. O, bu düşüncelerle, üzüntülerle dolu aynı zamanda bir fikir adamıdır. Hiç kimsenin fikir üretme cesaretini gösteremediği yok luk zamanlarında, kendi düşündüklerini -bizim hoşumuza gider veya gitmez- söyleyebiliyor ve yazabiliyordu. Okuyan araştıran, bulduklarını yorumlayıp yeni senteziere gitmek isteyen bir fikir adamı idi. Düşünceleri ve davranışlan çok hareketli bir hayat içinde, yaz mayı da hiç ihmal etmemiştir. Biz onun hakkında okuyucu daha ta rafsız bir kanaat edinınesi için eserlerinden küçük çaplı olanlarını tamamen, büyüklerinden de kanaat vercek derecede kitabıımza aktanp, hem onun hakkında araştırma yapacaklara ciddi bir kay nak eser bırakmak istedik. Kitaplannın sırasını, konulannın birbi rine yakınlığı ve hacimlerini nazara alarak sıraladık. Ancak sayfa sınırlaması buna kısmen fırsat verdi. Yazı yazmaya, daha idadi talebesi iken başlayan M.E. Boz kurt, milli mücadele sıralanndaki yazılarını, Hakimiyeti Milliye, Ulus, ve İzmir'de, Ahenk Sadayı Hak gibi gazete ve dergilerde ya yınlandı. Bunların çoğu'da, Türk Ruhu, Türk Milliyetçiliği, Türk Köylüsü gibi başlıklar altında olup, en hayati konulan işliyordu.

Bir tenkitçi gibi kalmadan, tenkit ettiği her konuda çözüm çareleri getirmiştir. Ö lümünden önce yazdığı yazılar, Örnek Nahiye Türk Köylüsüne

Dair,

Topyekun Türkçülük ve Y ürekler Acısı, başlıklı

makaleleridir. Bu makalelerin de eserin hacmi içinde mümkün ol duğu kadar yer verilecektir. Her kitap hakkındaki görüşletimizi de yerlerinde aynca ortaya koymak suretiyle, daha geniş çaplı bir kanaat edinilmesine yardımcı olmaya çalışacağız.

MAHMUT ESAT BOZKURT'UN ÖLÜMÜ 21.12 .1943 M. E. Bozkurt' un, Üniversite hocalığı hayatı da

1940

yılında

son buldu veya görüş ve düşünceleri sebebiyle sona erdirildi. Bundan sonra mill et vekili ve yazar olarak hayatını devam ettirdi . Aslında sağlığının aşın içkisi yüzünden bozulmuş olduğunu da ifade edenler olmuştur. Bu sebeple de hocalığını terketmiş olabi lir. Çünkü, ciddi harici ve dahili sebepler olmadıkça daha 4 7 yaşla nnda iken çok sevdiği gençleri ve talebelen ile hocalık mesleğini kendiliğinden bırakmış olması için fikir hayatı dışında ciddi bir en gel, olsa olsa sağlığı olabilirdi,. (.Ölümünden bir hafta önceydi, Bab-ı Ali'de, Yeni Sabah gazete sindeki çalışma odasında " Y ürekler Acısı" başlıklı yazısını yazar ken, ani bir beyin rahatsızlığı ile kendini kaybetti. İlk tıbbi müda haleyi çok yakında bulunan Dr. Fahrettin Kerim Gökay yaptı. Ora dan tedavi altına alındı . Başına buz konularak tedavisi yapılmaya çalışıldı. Eşi Feheda Hanım, Büyükada'dan getirtildi. Onurıla bera ber bir hemşire ona retakat ettiler. Ö ğrenci olan kızı

� n hanım

çağnlmadı. Beyin kanarnalarmda hastanın sarsılmaması için, baş ka bir devlet hastanesi veya yabancılara ait bir hastaneye de kaldı nlmadı . ' Bir hafta sorıra d a vefat etti. İstanbul dan alınan cenazesi vasi yeti gereğince İzmire getirildi. Orada da yapılan hazin törenler den sorıra Kuşadasina götürüldü. Mezarı, Selçuk-Kuşadası yolu üzerinde, aile kabristanındadır. Tarafıından bizzat gidilen kabrin de, oğlu Y üksel, kızı Ay ve eşi Feheda Hanımla yan yana ve diğer yakınlan ile birlikte yatmaktadır. Eşi Feheda Hanım, M. Esat Bey öldüğü zaman otuz sekiz ya şındadır. Kolej talebesi iken evlenmişlerdi . 17 yaşında evlenen Fe-

heda hanım 38 yaşında dul kalmıştı. Devrinin en seçkin kimsele rinin evlenme tekliflerini geri çevirmiş, kendini üç çocuğu ile eşi nin hatırasına vakfetmesini bilen Türk analanndan biri olarak 10.11.1978 tarihine kadar yaşamıştır. Kocasının ani ölümünü hiç bir zaman hazmedememiş, ölü münde bir çok şüpheyi tanıdıklannın hafızalanna bırakarak öbür BJ.eme göçmüştür. Kocasını tedavi eden bir kısım hekirnlerle ara sında felsefi inanç farkından büyük ayrılık bulunduğunu, tedavi için daha çok alınması gereken kanın, çok az alındığuu, başına ko nulan buz torbasının kayarak göğüs altı hizasına geldiğini ve bun dan dolayı sağlık yurdunda ayrıca zatürre olduğunu, bir ara ayıldı ğı zaman, hastanenin sahibi olan daktorun yanına gelerek, M. E. Bey'e "beni tanıdın mı diye sorunca, onun evet tanıdım, tanıdım diye cevap verdiğini, ancak o doktor gidince kansına "beni bura dan götürün " diye ısrarla söylediğini, kansının " hiç kıpırdama dan yatması gerekir diyorlar " demesi üzerine M. Esat Beyin "ya zelzele olsa, yangın olsa" çıkarmayacakınısınız , diye direttiğini, kımıldaması gereken hastaya verilen refakatçı hemşirenin, onun ternizliğini yaparken çok hareket ettirdiğini, iyi bakım yapıl madığını en azından ciddi bir hastaneye İstanbul gibi yerde kaldı rılmayışını, özellikle söylediği yakınlanndan ise, bu işten bir so nuç alınmaz , daha çok sıkıntılara sebep olursunuz cevabı aldığını, kocasının ölümünde, bir ihmal veya suistimal aradığını, ölümüne kadar çeşitli zamarılarda, dost ve yakınlarına söylemiştir.' Mahmut Esat Bozkurt'un kabrinde şurılar yazılıdır. Burada Kuvayi Milliyeciler ruhunun ve Türk ihtilalinin büyük evladı Mah mut Esat Bozkurt yatıyor. Ruhuna fatiha... Atatürk, soyadı kanunu sirasında ona, Mahmut Esat sana "Ateşten Adam " soyadını verelim deyince, o hem Lotus-Bozkurt davasındaki zaferi sebebiyle hemde Türklerin sembol u olması se bebiyle BOZKURT soyadını almak istemiştir. Bu yorumu her iki ba kımdan çok beğenen Atatürk, onun teklifini kabul etmiş ve soyadı Bozkurt olarak kalmışt 12 Eylül 1980 öncesi, bozkurt ismine kar şı alerjisi olan kimseler tarafından kabri, -bu soyadı sebebi ile tahrip edilmek istenmiştir. Verilen hasar yakırılan tarafından ona rılmıştır.

ı.ı:)

III. BÖLÜM ESERLERİ A- MAHMUT ESAT BOZKURT'UN

MAKALELERİNDEN ÖRNEKLER Bir çiftlik beyinin varlıklı oğlu, yatılı idadi talebesi, İstanbul efendisi, Avrupa görmüş bir Osmarılı ve kalem efendisi, Kuvayi Milliye'de elde tüfek belde tabanca, göğüste fişeklik ve dürbün belinde kama, hacağında zeybek donu ile işini silcilıla görenler arasında, milletinin hakkını da zorla almaktan başka çaresi kal mamış medeni bir silahşör, hayran olduğu batı milletlerine karşı, dişe diş, kana kan, cana can ve milleti için yok olmayı her zaman göze almış bir adam . . . Geçmişin eskilikierine karşı, yeniliklerin ve dürüstlüğün ya nında bir fedai. Onun bu fedai ve geri dönüş bilmeyen huyu canı çı.kıncaya kadar yanında idi. Onun bu anlatılanlar ve anlatılama yan nice hasletlerini yazılarında her zaman görmek kabildir. Çok büyük süratle ve bir çok çelişkiler içinde değişen dün ya'yı M. Esat yirmi yaşlannda yaşadı. Böyle bir dünyada, uygun adım (sabit kadem) olmak her babayiğidin karı da değildir. Onun yaşadığı günleri ve olaylarıyla birlikte düşünmeye mecburuz. Onu temel görüşlerine düşman olanların ellerine bırakmak ise hiç doğru değildir. Aşağıda onun makalelerinden bir kaçını birlikte okuyalım.

1- TOPYEKÜN TÜRKÇÜLÜK. Yeni Sabah Gazetesi. 23 Birincikanun 1943 2- TÜRK TARİH KONGRESİ. Yeni Sabah Gazetesi 15 İkinciteşirin 1943 3- SİLAHLI TÜRK. 4- TOPRAK İŞİ. 5- KiMSESIZLER.

Yeni Sabah Gazetesi. 2 Birincikanun 1943 Yeni Sabah Gazetesi. 26 Birincikanun 2943 Yeni Sabah Gazetesi. 26. İkirıcikanun 1943

6- KAYBOLAN HAKLAR. Yeni Sabah Gazetesi. 7- İKİ BANDO SESİ 8- YÜREKLER ACISI

İktinciteşrin 1943

T.Z Işıtman M. Esat'ın hayatı s, s, 60-61. Yeni Sabah GAZETESi

TOPYEKÜN TÜRKÇÜLÜK ... Bütün cihan bir yana, milletim milliyetim bir yana. . ve bence milletim milliyetim bundan da ağır basar. Hiç değilse, müsavi. . Bana bütün dünyayı verseler ve karşılığı olarak, bir Türk gencinin burnunun kanamasını isteseler, rızamı vermem. Bence, bütün bir dünya, bir Türkün burnunun kanamasına değmez. Şu (topyekün) klişesini biraz da Türklüğümüz, Türkçülüğü müz için kullanırsak, yersiz bir şey yapmış olmayacağımızı sanıyo rum. (Topyekün savaş) , (topyekun iktısat), topyekun bilmem ne demek, bu yolda yazmak son yılların modası halini aldı. Güzel. Fa kat biraz da topyekün Türkçülük, şu kadar ki bu bir moda gibi de ğil, her gün ve her an temcit pilavı gibi, anılması gereken bir (amentü) olmalıdır. (Kont Kavur) , ikide bir, yerli yersiz İtalyan birliğinden söz açarmış .. Bu birliğin neler vadettiğirıi, bu birliğin neler yapacağı nı, istikbalinirı az ametirıi, anlata anlata bir türlü bitiremezmiş. Bo yuna, ondan bahsedermiş. Her güzel şeyi ona benzetirmiş. Mese la sofrasına güzel bir yemek konsa, " Ooo ! . .. İtalyan birliği kadar güzel. " dermiş ! . . . Bir gün, dostlanndan birisi : " Ekselans ! demiş . B u bahis artık kabak tadı verrneğe başla dı! Ne olur, bu büyük işi, yerinde konuşsanız da yabana gitmese ve herkes tatlı tatlı, heyecanla dinlese! . . . "

" Hayır aziz dostum! Her münasebetle, yerli yersiz, bu birlik ten bahsetmeliyiz ki, o daha tahakkuk etmeden, olmuş bilinsin. (Olur mu olmaz mı?) soruları hatıriara gelmesin. Ve ona mutlaka olacaktır, hatta olmuştur diye inanılsın ! " İsterim ki, bizde de (topyekün Türkçülük) bir inan olsun. Mut laka bir irıan halirıe gelsin. Frenkçe bir mesel vardır: (Söyle, iz bırakır.) derler. Birine kırk gün deli derıirse, delirir.) der. Bunun gibi, bence, birine kırk gün iyidir derıirse, iyi olmasa bile, herhalde iyiliğe yüz tutar. biz de durmadan yerli yersiz (topyekun Türkçülük)ten bahsetmeliyiz ki bu olsun olmuş bilinsin. Başka türlü düşünülmesin.

TopyekUn Türkçülükten ne anlıyorum? Bunu izah etmeliyim. Bu izah belki, bazı dostlannun hoşlan na gitmiyecektir. Bana Şoven, müteassıp Türk, filan diyeceklerdir. Bu dayişlerin ehemrniyeti yoktur. Onlar ne derlerse desinler. He pimiz işimize bakalım. . Biz yürüyoruz. Onlar da yürür, gibidirler. . B ir gün gelecek, günün kendisi, kimin h aklı olduğunu ve ki min yaya kaldığını gösterecektir. n

Topyekun Türkçülükten ne anlıyorum? Anladığım şudur: Türk ve Türklük her şeyden üstündür. Şimal Türklerinden Rahmetli şair Abdullah Tokayef'irı dediği gibi: " Miletimi, milliyetimi dünyalara değişmem. " Bütün cihan bir yana, milletim bir yana. Ve bence, milletim milliyetim, bundan daha ağu basar. Hiç değilse, müsavi. . O kadar ki, bana bütün dünyayı verseler ve karşılığı olarak, bir Türk genci nirı bumunun kanamasını isteseler, nzamı vermem. Bence, bütün bir dünya, bir Türkün bumunun kanamasına değmez. 1nsarılığı çok severim. Lakin, Türklüğü daha çok. İnsarılığı du yarım. Lakin Türklüğü daha çok fazla. Alınaniann ihtilalci büyük şairi (Şiller) , milleti, milliyeti şöyle anlatıyordu : "Bana, Fransızdan, İngilizden, Amerikalıdan, Rustan lıifın kı sası, Alman olmıyanlardan bahsedildiği vakit, Almandan duydu ğumu, bunlann hiçbirisirıden duymam ! . " Ne kadar doğru. Ne kadar ince bir görüş ! Milletirıi, milliyetirıi duyan bir Türk, (Şiller) in anladığından başka nasıl arılıyabilir? Bizim (Abdülhak Hamit) , (Tezer) irıde şöyle söylüyor : " Kalbirıe ginnemiş ise hissi vatan "

"Anı sen, kale alm;:t bari utan" " Kız köpekler bile vatanperver" " Vatanı sevmiyen acep ne sever? " Şüphe var mı ki, böylesi biç bir şey sevemez, ve hiç bir şey du· yamaz. Hatta kendisini bile. Bu gibisi, bir insan, bir adam değil, bir ldşedir. (Abdülhak Harnit)imiz, burada miliyat kelimesini kullanını yorsa da, ştir yazıldu zamanlarda, (vatan) kelimesi içinde (milliyet) de kastedilirdi. (Vatan) kelimesi, (milliyet)i de kavrardı.

Bana derunasin ki : " Sen, ne yapıyorsun, büyük filozoflarile , şairlerile, medeniye tile eski Yunanistanı, Romayı unutuyor musun? (Rasin) lerile (Kor· ney) lerile vasairesile Fransızlan hiçe

mi sayıyorsun.

(Göte) lerile

(Şiiler) lerile (Mezar) ve (Vağner) lerile Alınanyayı, bütün medeni dünyayı bir yana mı atıyorsun? " Hayır ve asla ! Fakat, ne yalan söyleyeyim. Issız dağlar başında koyuruarını otlatan çanklı, kepenekli Türk çobanını üflediği kavalın yükseltti· ği yanık türk havalan, bana (Mezar) dan (Şopen) den de üstün ge liyor. Duygularımı berikilerle kıyaslanmıyacak kadar okşuyor. Gı· cıklıyor. Türk her şeyden üstündür. Başka milletlerle ilgili, başka millatıerin malı olan güzellikle· re, büyüklüklere, iyi şeylere boykotaj açtığımız sarulmamalıdır. Biz Türkler, o milletiz ki, güzelliklerin, iyiliklerin, büyüklüklerin ta pıcısıyız. Burılar, kimin, hangi milletin olursa olsun

alır, kendimi

zin yaparız. Bizim beğenilan yerleriınizi taklit eden milJetleri de, sevinçle karşılanz. Bu, yaşamanın, yaşatmanın şartlanndandır.

IV Her Şey Türk içindir. Bana denmesih ki, Türk olmıyanı düşünmez misih? düşünü rüm. Amma Türkü ; daha çok, daha pek çok . . . Önce Türk, sonra in-

s anlık, sonra başkalan. . . Önce Türiru düşünmek, insanlığı düşünebilmek için esastır. Çünkü, kendisini düşünmiyen, kendisini toplamıyan bir adam, başkasını nasıl düşünebilir? ! Yalnız, Türklük şahıstan da öncedir. Çünkü o, TürKün şahsını da düşünür. Başka milletlerden bunu beklememelidir. Türıtün en kötüsü, Türk alıruyanın en iyisinden iyidir. Bunun içindir ki; Türk ilinde, Türkler içinde her şey Türk içindir. Ve onun için olacaktır. Nasıl ki, diğer medeni milletler de de prensip budur. Her şey Türk içindir dediğim zaman, ne anlıyorum? Bunu da açıkça ifade etmeliyim: Biliyorum ki, dostlarun, bu arılayışıma da muanz kalacaklar dır. Sağ olsurılar da, döğüşe meydan versirıler. Ne çıkar? ! . Olsa ol sa bu döğüşten Türklük kazanır. Kazanması, dilenen varlık da, za ten o değil midir? Lafı uzatmıyalım. Her şey Türklük içindir ' den arıladığımı söy liyeyim : Mesela (Sanat sanat içindir) diyorlar. Bence hayır. Sanat Tür lük içindir. Tablolarımız, binalarımız ; musikimiz la.fın kısası bütün güzel sanatlanmız Türkü; söyliyecek onu ifade edeceklerdir. Kül tür bakımından böyle. Devlet idaresi, devlet işleri mutlaka, Türirun elinde olmalıdır. İktisadi bakımdan ; bu topraklarda zengin olmak, mesut ol mak her şeye ve her şeye sahip olmak. Efendiler, beyler gibi yaşa mak yalnız ve sadece Türkün hakkıdır. En güzel mal Türk malıdır. Yalnız o satılır. Bu topraklarda geçen akçe odur.

S!LAHLI TÜRK Ben banşı (sulhu) çok severim. Fakat, nedense, silBhı daha çok seviyorum. Buna, aklımça şöyle bir sebep buldum : Barışı, (sulhu) tutan silBhtır da ondan. . . Ve nihayet silah, medeniyete, insanlığa mutlaka düşman de ğildir. Bir bakımdan, XX nci asır medeniyetinin bir farikası da silahtır.

Dikkat edersek, kolaylıkla göreceğiz ki, dünkü ve bugünkü dünyanın en medeni, en ileri milletleri en çok silahlanmış olanlar dır. Geçen Osmanlı İmparatorluğu, bugünkü İngiltere, Almanya, Birleşik Amerika, Japonya, Rusya gibi. En geri, hatta vahşi denebilecek milletler ise, en az silahhlar dır. Zengibar, Habeş, Liberya ve sonra Tasmanya, Hotantolular gi bi. Düşündükçe, (silahı) , medeniyet, ölçüsü olarak alacağırlı ge liyor. Ve nihayet medeniyet nedir? Ben filozofların, düşünenierin bu yoldaki tarillerini küçük görmüyorum. Nitekim, yine bu tarifierin bir kısaltınasını yaparak diyeceğim ki, medeniyet : Her görümden, herhangi bir milletin kuvvetli, güçlü olması dır. Kültür,

ahlak, terbiye, telmik, zanaat vesaire bakımlanndan. . .

Zaten, modem silıllıları, mesela bir diritnotu, bir çabuk ateşli topu, bir uçağı, bir uçaksavar topu, bir mitralyözü, bir mavzeri; yüksek medeniyete sahip olmıyan bir milletin kullanmasına im kan var mıdır? Her görümden, medaniyeti yükselmemiş bir mille tin, bunlardan hakkile verim alınası mümkün müdür? Medaniyeti yüksek olmıyan bir ulus, modem ordular yaşatabilir mi? Hele bu silahların icabettirdiği fabrikalan, tezgahları kurabi lir mi? Bu silahlan kullanacak orduların teşkilatını yaratır, işletebi lir mi? Modern bir ordunun teşkilatı ; mesela: Levazllİll, hastahane leri, subay okullan, kışlalan vesaire vasaireleri hangi unsurların faaliyete geçmesine, ayağa kalkmasına muhtaçtır? Modem bir ordunun silahlannı; mesela bir tüfeğini, bir sün güsünü, bir topunu, bir mitralyözünü, hele bir tank, ve bir diritno tunu yapmak, neler ister. . . Hangi madenlerin, ne gibi ormeı,nların işletilınesine, hangi endüstri erbabının çalışmasına bağlıdır? ! Bana geliyor ki, silah denilen aletin, başlı başına bir medeni yet yaratıcısı, modem medeniyetin kurucusu olduğunda şüphe kalmaz. 50

Doktoru, eczacısı, kimyageri, hasta bakıcılan, h8kimleri, her çeşit mühendisleri, marangozlan, mimarları, saraçlan, demircile ri... En başta gelecekleri az daha unutuyordum: Subayları, bunla nn okulları, hocaları, ormanı, ormancıları, ziraati, iktisadı, akla geliniyen daha binbir çeşit elemanı ileri olmıyan ve bunların hep sini kendi memleketinde yapaınıyan bir millet, nasıl ileri sayılabilir? Nihayet, modem medeniyet, maddi çehresi gÖrümünden bunlann bir araya gelmesinden başka nedir? II

Bana, medeniyetin manevi yüzünü unutuyor musun demeyi niz . . . Asıl unutmadığım odur. Hayat direğinin, hayat dayanağının manaviyat olduğuna sarsılmaz bir inanla, inananlardanım. Bun suz bir insarım bir laşeden başka bir şey olmadığını, olamıyacağı nı bilirim. Bir şeye inanmak, bir ülkü sahibi olmak hayatm müşkül lerini yenen en büyük bir amildir. Fi.kret bile : " İnan, HalUk, ezeli bir şifadır aldanmak. " Diyordu. Ben, bunu da hafif buluyorum. Daha iletisini, daha kat'isini istiyorum. Ve diyorum ki : " İnan, Haluk, ezeli bir şifadır inanmak. "

Nasıl ifade edeyim? Ben inanıyorum. Aldanmak için değil, inandığım için . . . Siz, cemiyetimizin maddiyatını yoluna koyunuz. B u küçük çapta da olsa onu, büyük medeni milletler seviyesine çıkannız . O zaman göreceksiniz ki maneviyatta, ardı· sıra takip edecek yükse lecektir. Elinde bir keşkül tutan, herkese el açan, serseri bir der vişte manaviyat denilen bir şey bulunabilir mi? Bu gibiler, çamur lar mezbeleler içinde yuvailanan bir hayvandan başka bir şey de ğildirler. O bile değil! Bana, pek aıa denebilir ki : Ş u yüksek medeniyeti, (silah) ta anyacağına, bütün kuvvetini silaha vereceğine, onu, başka yolda sarfetsene. Buna, intkan gör müyor musun? Ve bugünün kanlı facialan sana, bir şey ifade etmi yor mu? 51

Bu çok güzel bir sorudur. Ve çok yerindedir. Bu soru, birkaç yandan karşılığını ister: Bir kere, dünya kurulalı, insan oğlu hakkını hep silahla koru du. Ve yine dünya kurulalıdanberi, milletierin savaş alemindeki cellatlıklan geometri terakkisile ilerlemektedir. Aritmetik değil. Benim, silahı, medeniyet ölçüsü olarak alışıma sebep, bir ke re bu realitedir. Silaha verdiğim önemi, başka şeylere sarfetmeği çok arzulardım. Fakat bu arzuyu milletimden önce, başka milletie rin fiiliyata dökmesini isterim. Her halde bu işin, silahı elden bı rakmak işinin, birincisi biz olmıyalım. Türk milleti olmasın. ' İkincisi de şu ki : (Silah) denilen illeti yapanlar, memleket için yalnız bu alanda verim sahibi olanlar değildiler. Bunların emekleri bir milletin ekonomik, daha doğrusu bütün maddi alanını ayakta tutar ve ba şarır. Şu halde (Silah) a sarfedilen kuvvet, yalnız o sahaya inhisar ettirilmiş değildir. Bence bugün, silahı bir yana koyup, silahsız medeniyet yarat mağa çalışan milletierin mukadderatı, boyunlannı esaret zinciri ne uzatmak olacağına inarum varadır. Tevfik Fikret gibi insancı bir adam bile, (Kılıç) adlı şürinde : " O Çelik parçası bir gün bir ehemmiyet alır, " " Koca bir kavmin olur harisi istiklwi. " " Koca bir memleketin uzı hayatı mali, " Hep ona vabeste kalu. " Diyor. Savaşı tavsiye etmem. Fakat savaşa hazu olmıyan bir millet ölüme mahkU.mdur, derim. Harp verem mikrobuna benzer, zayıfı, nerede görürse, ona musallat olur. Güldüren kaçar. İşte (silah) ın medeniyete bir hizmeti daha. Silahlı milletlerde hürriyet silahsızlarda esirlik vardır. Mede niyetin (Hürriye�) ten güzel bir farikası var mıdu?. Ben Türküm ve Türk milletinin eli silahlı olmasını istemeği

kendime bir borç sayarun. O kadar ki, bugün için nüfus bakımın dan küçük çapta da olsa Almanlar gibi, İngilizler gibi, Japonar gi bi, Birleşik Aıneri.kaWar gibi, nihayet Komünist olduklan halde, dünyanın en ileri, eli silahlı milletlerinden biri olan Ruslar gibi si lahlanınalıyız. Bu her şeyden önce gelir ve her şeyden üstün milli bir borçtur. -v-

Berlin hukuk fakültesinin eski profesörü ve (Hukuku Düvel Enstitüsü) nün eski reisi (Fon Lit) der ki: " - Japonlar, (1905) te Rusları yendikten, bu yüksek kabiliyeti gösterdikten sonradır ki, büyük mendeni milletler sırasına gir mek hakkını kazandılar. " İşte hakikat ! . Mahmut Esad Bozkurt

TOPRAK İŞİ

Büyük çiftlik, yahut arazi sahiplerine kendilerine yetecek ka dar toprak bırakıldıktan sonra, kalanı devletçe satın alınmalı ve topraksız köylüye taksitle verilmelidir. Ben. bu Türkler vatanında, köylünün kalkınması, Türk halkı nın saadetli olması çarelerini, nahiyelerde görüyorum. Oralarda buluyorum. Bunun için, hep onlan düşünüyorum. Köylüye, işçiye sokulmanın yolu, nahiyelere inmektir, düşüncesindeyim. I

Türk köylüsünün başta gelen ihtiyaçlan : A) B)

C) D) E) F) G) H) İ) J)

Toprak, Sulh mahkemeleri, Nüfus çıkartma, Vergi ödeme meselesi, Sıhhat işleri, Okuma, Çiftçilik emniyeti, Sigorta, Bayındırlık, Kooperatifler.

gibi, köylü bakımından daha bir takım hayati ihtiyaçlardır. Bunlar yoluna girmedikçe köylünün kalkınması, güç ve uzun olacaktır.

ltiraf etmek lazımdır ki Türk ihtilalinin prensipleri, idaremizde henüz esaslı bir yer alaınaınıştır. Radikal bir değişiklik yapamamış tır. Bu prensipiere göre istenilen yenilikler başanlaınamıştır. Yapı-

lan işler azametlidir. Bunda şüphe yok. Bundan biraz da köylüler nasip sahibi olmalıdır ki köylü (Atatürk ihtilılli) nin, nimetlerini, gü zellilderini tadabilsm. II

Binlerce nahiyemiz vardır. Bunların hepsi birden, 'bir günde, benim dilediğim şekli alamazlar. O kadar ki, bu iş için parayı bul sak bile, lazım olan personeli bulamayız. Bunu anlıyorum. Fakat şuna da inanıyorum ki, işe başlamak lazımdır. İşi planlaştırmak ve hemen yürümek lazımdır. Günün birinde, bir de bakılır ki, bu bü yük iş başarılmıştır. Şimendiferlerimiz buna en güzel, en canlı mi saldir. Bundan yirmi yıl önce kim derdi ki bu memleketin dört bir yanı demir ağlarla örülecek ve Karadeniz Akdeniz ' e bağlanacak tır? (İsmet İnönü) adında, azim sahibi, bir Türk oğlu çıktı. Ve ol maz denilen bu işi olduruverdi. Karşımıza harp dikilmeseydi, ner deyse, yeni şebekelerimiz köylere kadar uzanmış , İran'a girmiş olacaktı. Nihayet bu köy meselesinin halli, bundan da güç bir şey midir? Hayır ! Zor olsa bile, planlı bir yol tutulursa, işin başarılması kolayla şır. Mesela birinci plan, on yıllık olarak yapılır. Her yıl, yüz nahiye modern bir hale getirilirse, on yılda (1000) nahiye eder. Yüz elli na hiye, yukanda dediğimiz şekilde, ihtiyaçları göz önünde tutularak yeni bir duruma kon ursa, on yılda ( 1500) eder. Ve mesele esas iti barile, bitiriimiş olur. Geri yanı da, ikinci planda, yavaş yavaş olur gider. III

Bu iş, sanıldığı kadar, büyük bir paraya da muhtaç değildir. Korkanların düşündüklerinden daha az bir masrafla başarılacak tır. Hem de umulmadığı kadar, az bir masrafla. Çünkü, her nahiye-

de herkesin arazi ihtiyacı yoktur. Olanlar azlıktadırlar. Bunlar çok azdırlar. Her şeyden önce Türk köylünün, toprak ve kooperatif işi hal ledilmelidir. (Örnek nahiyeler) kurulurken bu iki işe, gereken önemle sanlmak mutlaka lazımdır. Büyük çiftlik yahut arazi sahip lerine kendilerine yetecek kadar toprak bırakıldıktan sonra, kala nı devletçe satın alınmalıdır. Ve hemen değeri karşılığında köylü ye yetecek kadan verilmelidir. Fakat topraksız köylüye, hem de taksitle. Köylüye, yalnız toprağı verip (haydi şimdi başının çaresine bak ! ) yine bir şey yapılmış olmaz. Toprağın çevirmek, işletmek için ona lazım olan bütün vasıtalan temin etmek bir zarurettir. Yoksa, bir şey yapılmış olmaz. O kadar ki köylüye verilmiş yerler, yok pahasına tefecilerin, faizciler, dalalvereci zenginlerin eline ge çer. Bu defa köylüyü toprak sahibi yapalım derken bir de bakanz ki tefeciler, faizciler, dalavereci zengirıler arazi sahibi olmuşlardır. Hem de beleşten ! . Bu işlere kooperatifler destek olabilirler, Çiftçiye lazım olan vasıtalan, hem ucuza, hem de uzunca taksitle verebilirler, karşılık köylünün toprağıdır. Çalışmasıdır. Şimdi bir kısım batı nahiyelerirniztde, fakat pek az bir kısmın da kredi, incir, üzüm, zeytin kooperatiflerimiz vardır. Burılar daha genişletilebilirler. Hele kredi kooperatifleri her nahiyeye sokulabi lirler. Ve bunlar yukanda bahsettiğimiz işi çok güzel bir surette yapabilirler. Köylüye arazi dağıtma işinde, mer'a meselesi de unu tulmamalıdır. Bu yüzden uğranılan zararlan haddi, hesabı yoktur. Mer'ası olmıyan nahiyelere mutlaka mer'a tedarik edilmelidir. Örnek nahiyeler, bahsine daha bir çok defalar ilişeceğiz. Di ğer müesseseleri de gözden geçireceğiz. Şimdilik şunu diyebili rim ki: (Örnek nahiyeler) memleketmizi marnur edecektir. Halk mut lu olacaktır. Vatanın % BO'i hatta daksanı köylü olduğuna göre, bu mutluluk, Türkiyemizi bahtiyar kılacaktır. Türk köylüsü kalkınma dıkça, Türkiye kalkınamaz. Mahmut Esat Bozkurt 56

KİMSESiZLER Viranelerde, çamurlar içinde, serseri ve perişan dolaşan genç kızlar ve genç çocuklar ne ile geçinirler, nasıl yaşarlar? Hazin ve yürek parçalıyan taraf işte burasıdır. Bu konuya, birkaç defa iliştikti. Yine dönüyoruz. Yine yeni bir analiz yapmak istiyoruz. -

ı-

Şu Çakmakçılar yokuşunu ne zaman çıksam, Köprüden ne za man geçsem tenha mahallelerde dolaşsam, rastgele, yolum bir yıkıklığa düşse yürek acıian içinde kalırım. Buralarda, mutlaka, on sekiz on dolruzluk, yalınayak, baş açık, partal posatlar içinde genç kızlara, oğlanlara rastlanm. O ufak tefek donsuz, pabuçsuz, elbisesiz yavrucuklar yine ayn. Bunlar ne yaparlar ve nasıl geçinirler?

Orasını Allah bilir. Benim gördüğüm ve bildiğim şudur ki, bu zavallılar, bu kimse sizler topraklar, çamurlar içinde sürünürler. Ve her halde zengin ce bir adam köpeğinin geçirdiği hayata imrenirler! Biribirierine yaptıkları şakalan görseniz; utanır, kaçarsınız. şaka yerine söğüşmelerin çeşitlisini duyarsınız. Birbirleriyle itiş meler, kakışmalar. Bunular da cabası. Ara sıra bu şakalar kakvga ya döner. Biri diğerinin başını yarar. İşte o vakit yakası açılmadık küfürün bini bin paraya ! . Bu kimsesizler nasıl geçinirler? Kemik yalıyarak, çöp tenekelerinden ekmek kınntılan toplı yarak, korkmuş domatesler, çürük patatesler ve bunlara benzer şeyler bularak geçirıirler. Nasıl geçiniderse geçinirler, fakat asıl mesele burada değil! . Bu kimsesizler nasııyetişirler. Hazin ve yürek parçalıyarı taraf işte burasıdır. O kızlar ne olur lar? Erkek çocukları ne hale gelirler? Burasını söylerneğe dilim vannıyor. Bunu okuyucularıının an layışlanna bırakıyorum. Şu kadarcığını söyleyebilirim ki bunlar 5?

arasında yankesicilerden, hırsızlardan tutunuz da bol bol katiller vesaire vesaire ! yetişir. On sekiz, o dokuz yaşında, bir kız çocuğu, Köprü altlarmda, yangın yerlerinde kalırsa, memlekete nasıl bir unsur olarak yeti şir, bunu tahmin etmek sezmek o kadar güç bir şey değildir. -n-

Ne yapmalı? Memleketi, milleti bu kanıyan yaradan nasıl korumalı? Bir taksi şoförü bana diyordu ki : "Artık yüreğinizi yakan hal sona ermek üzeredir. HükUmet burılarm (100-150) kadannı toplatacak, ziraat işlerine göndere cek" Çocuğun dedim. Güzel fakat bu 100-150 kişinin yerleştiril mesiyle önü alınacak işlerden değildir. Memleketimizin köşesinde, bucağında burılann yekılnu mil yonu bulur. Burıları toplamak, okutmak, sanat öğretmek. Okuma zamanı geçerıleri de iş sahibi yapmak lbımdu. Bu yapılmadıkça, zararlar şurılardır : a) Memleketin, milletin içinde kötü adamlar yetişir. b) Milyonca yurttaş heder olur, gider. c) Milyonca adamın çalışma kuvveti yok olur, yabana gider. Daha pek çok şeyler sıralanabilir. Bukadan yeter sanırım. -m-

Burılara karşı Avrupa memleketlerinde ne yaparlar? Ben İsviçreyi biraz bilirim. Orada bir defa böyle şeylere rast larımaz. Orada polisin nezareti altmda iş bürolan vardır. İssizlerin oraya giderek kendilerini kaydettirmelen şarttır. Kendisine he men iş bulunur. Kaydedilmiyerıler polisin elinden yakalannı kur taramazlar. Sokaklarda ne bir serseriye, ne de bir dilaneiye rastlarımaz. Darülacezeler, bu gibi çocuklan okutan mektepler, iş büroları ha rıl harıl çalışırlar. İşsiz, güçsüzler, işi serseriliğe vurarılar yabancı ise İsviçre den kapı dışan atılırlar. 58

Bizde bu teşekküllere, memleketin ihtiyaciyle uygun bir hal de vücut vermek imkanı yok mudur? Ben sanıyorum ki böyle bir imkan muhakkak surette vardır. Ve nihayet devlet bütçesile, hatti hususi idare gelirleri ile bunları başarmak kabildir. Bu teşkilleri kurmak devlet vazifesinirı başın da gelir. Hususi idarelerden devlet bütçesirıden birkaç milyon lira ayP. lınca bu güzel müesseseler doğmakta gecikmez. Ve Türk Cum hurluğunun medeniliğirıe şahadet eden en güzel bir süs olur.

KAYBOLAN HAKLAR Acaba, şu anda kaç köyümüzde, kaç öksüz, kaç dul, kaç ihti yar ve kaç zayıf haklarını alamamaktan ah etmekte ve göz yaşlan dökmektedirler? Denizli viHiyetinin (Hisarköy) muhtanndan bir mektup aldım. Diyor ki : "Yazılarını okuyoruz. Türk köylüsünün dertlerine yakından il gileniyorsun. Allah razı olsun. Sen de köylü çocuğu olduğun için olacak, bizi iyi arılıyorsun. Biraz da büyük köylerin mahkeme işle rile uğraş. Bizim buradan, (Sararköy) e gitmek için, bir köylünün hiç olmazsa on beş lira saıfetmesi h'izımdır. Dava bir günde bit mez. En azdan, bir yıl gidip gelmesi lazımdır. Bu uğurda sarfede ceği para, açtığı davanın değerini geçer. Bu parayı sarfetmemek için köylü de hakkından geçer. " Düşündüm. Gözlerimin önünden birçok köylerimiz ve köyüi lerimiz belirdi. Mesela (Bergama) nın (Kozak) köyü, Bergama sa atlerce uzak, hemen de bir günlük yol. (Alaşehir) in (İnegöl) köyü altı, yedi saat ve ila. Denebilir ki otobüs yok mu? Bulunur. Fakat her vakit yok. Olsa da para lazım. Herkesin cepleri para dolu değil dir. Parayı otobüslerde, han köşelerinde saıfedeceğine, köylü, onu çoluk çocuğuna harcar. II

Günün birinde yabancı memleketlerdeki sulh mahkemeleri, teşkilatı hakkında bilgi edinrneğe merak ettim. Balkan devletleri le, İtalya adliye bütçelirini gözden geçirdim. Balkanlar hatınından çıktı. fakat İtalyada köylerde (7000) küsur sulh mahkemesi bulun duğunu okuduğum vakit hayretlere düştüm. Medeni memleketle rin hepsinde böyledir. O vakit bu çeşit mahkemelerden bizde kırk kadar vardı. Nihayet üç yüze çıkanlabild Yani üç yüz nahiye mer kezinde sulh mahkemeleri açıldı. Sonra nedense, bunlar kapatıl dı. Buradan iktisat edilen para ile kaçakçılığın tenkili için ihtisas mahkemeleri kuruldu ! . Bunların da işe yaramadıkları anlaşılınca, kapatıldılar. Fakat arada köyler, mahkemesiz kaldı. Zaten köylü-

nün adalet ihtiyacını, sulh mahkemeleri tamamile yerine getirile bilirler. Çünkü sınır anlaşmazlıklan ile, beş yüz liralık alacak dava tarım, kabahat derecesindeki suçları hükme bağlarlar, Köylü an laşmazlıklannın ( % 90) ı da bunlardır. III

Ukala.J.ığa lüzum yok. Fakat hepimiz biliriz ki devlet denilen müessesenin ilk anlamı, hakkı yerine koymaktır. Zayıfı güçlüye ezdirrnemektir. Birinci halife Hazreti (Ebu Bekir) e izafe edilen bir hutbe var dır. Ebu Bekir bu ilk hütbesinde halka şunları söylüyor : " Ey ahali! Bilirriz ki gözümde, en kuvvetliniz haksız oldukça, en zayıfınızdır. Haklı oldukça en zayıfınız, en kuvvetlinizdir. " (Aksak Demir) de şöyle öğünüyor :

"Devletimi lslimlığa ve adalete dayadım. Hiçbir vakit hak kı kaybettirmedim." Düşünüyorum. Bütün nahiyelerimizde birer sulh mahke mesi açılsa, bu, bütçeye ne kadar olabilir acaba? Ben, bunu (2,500,000) lira kadar tahmin ediyorum. Bu tatkilatı timdilik merkez nüfuslan kalabalık, mesela, en atağı, 1500 nüfuslu nahi yelerimizde yaparsak bir milyon liraya da mal olmaz mütala asmdayım. Sonra, yavat yavat bu miktar arttınlabilir. Kısa za man sonra, bir de bakarsımz ki, memleketimizin en ücra kötele rine kadar, hakkı adalet müesseseleri beklemektedir. IV

Hazreti (Ömer) e izafe edilen güzel bir vakıa vardır. Bunu, devlet tefliği anlamını çok güzel ifade etmesi görünümünden, (bakımından) turacığa kaydedivermekten kendimi alamadım. Aniattıkianna göre: Bir gün ikinci halife (Ömer) ağlıyor mu,. Kansı sebebini soımut Halife demit ki: "Nasıl ağlamıyayım. Ben Medine'deyim. Bir kurt Fırat kena nnda bir çobanın koyununu paralarsa, ben, Allah'a bunun ceva bını nasıl verebilirim? Bu ağır yükü nasıl kaldırayım?"

Bana: "Canım sende örneklerini hep Arap halifelerinden mi buluyorsun" demeyiniz. Yerinde, Fransızlardan, İngilizler den, Almanlardan nasıl örnekler alıyorsak, sırası gelince Arap halifelerinden de almz. Yeterki güzel olsun. Biz Türkler güze lin, iyinin i'lıkıyız. Bunun nerede bulursak alınz. Kendimizin yapanz. Bence, bizim güzel huylanmızdan birisi de budur. V Yine düşünüyorum: Acaba, şu anda kaç köyümüzde kaç öksüz, kaç dul, kaç ihti yar ve kaç zayıf haklannı alamamaktan ah etmekte ve gözyaşla n dökmektedirler?

Bir gün (Bergama) nın (Kozak) köyünden, bir kocakandan bir mektup almıştım. Diyordu ki: "Oğlum! (Z) den (50) lira alacağım var. Bergama ırak. Ben çok ihtiyarım. Bir türlü oraya gidip, derdimi hAkime anlataınıyo rum. Ne yapmalıyım ki? Çocuklarım öldü kimsesizim. Aç kal dım. Perişan oldum." Kimbilir dertlerini yazamıyan bu ihtiyarcağız gibi, daha ni celeri vardı? Kimbilir. Adiiye Vekilimiz sayın Bay Ali Rıza Türel, çekirdekten ye ti'lmi'l bir adalet çocuğudur. Bunlan bilir ve anlar. Onun vekilii ği zamanında bu çok önemli i'lin halledileceğini umuyoruz. Candan, gönülden istiyoruz ki, İnönü çağı , bir adalet, bir hak çağı olsun.

İKİ BANDO SESi Otelde odamdayun. Elimde bir kitap var. Bu "Balkan Devletleri Tarihidir. Eser son Romanya ihtilaiinde öldürülmüş" Rumen Başvekili cilim profesör "Nikola Yorga "rundır. Kitap çok enteresandır. Büyük atalarunızın Balkaniara beş yüz yıl hakim oluşlannın sebeplerini anlatıyor. Atalarımızın Balkanlatda, çeşitli ırklar üzerinde, beş yüz yıl hüküm sürüşlerinin hikmetini anlatıyor. Türk idaresi, bazı yabancı serseri yazıcılann, yahut hakikatla n romanlaştırmak hastalığına tutulmuş olanlarm sandıklan veya sandırmak istedikleri gibi sacdece kılınç gücüne dayanmıyor. " Profesör Yorga" gerçeği bütün incelikleriyle, etrafiyle ortaya ko yuyor. Ve bu beş yüz yıl süren idarenin kılınca yaslandığı kadar, fakat bundan da fazla akla, mantığa, ilıne sırt verdiğini bütün de lilleriyle belgeleriyle gösteriyor. "Yorga "ya göre, Türkler Balkanlan fethettikleri zaman ilk iş olarak iktisadi, ictimai ıslahat yaptılar. Ortadan kaldınp da yoket tikleri krallıklann, çürümüş, kokmuş feodalite, zulüm sisteminin yerine mükemmel bir demokrasi müessesesi kurdular. Herkese mal tasarrufunda, devlet mevkilerine gelmekte ikti dar ve liyakata göre müsavat tanıdılar. Profesör Başvekilin güzel bir cümlesini buracığa tercüme edersem söylediklerimi en açık bir yolda okuilanma anlatmış olurum "Yorga" Türk idaresi için di yordu ki ; " Türk devletinde yaşayan Hıristiyanların durumu, bazı pro pagandacılann küçük eserlerinde iddia ettikleri gibi mi idi? Yani Hıristiyan tebea beşyüz yıl boyunca soyulınuş sağana çevrilmiş, dinlerini irıkıira zorlanmış, beşyüz yıl boyunca zulüm görmüşlerdi de, bundan dolayimi ihtilıil çıkartarak kurtuluşlarını istemişlerdi? Böyle bir iddiaya kat' i ·olarak " Hayır! " karşılığı verilmelidir. Eğer böyle olsaydı, imrene değer büyük teşkilıitiyle, orta ve Batı Avrupanın her devletine üstün olan idare sistemiyle Türk devleti Balkanlaia beşyüz yıl hıikim olamazdı. Türk devletindeki geniş demokrasi, orada yaşayan her kabili yet, zekıi, enerji sahibi insana sokağın çamurlan, tozlan içinden 63

çıkarak, vezirlerin saltanat odalarına kadar yükselrneğe hak tanı yordu. " Nihayet "Yorga " uzun tahlili içinde der ki : "Türkler, fethettikleri yerlerde ortaçağ sistemlerini yıkıyor lardı. Herkese, her sınıf halka iktisadi icti.mai adalet dağıtan bir idare kuruyorlardı. İşte beşyüz yıl süren o azametti hakimiyetin anlamı" Ne kadar doğru görüş. O büyük Türk devletlerini sadece kılıncın sutı kaldırabi.l.iniıiydi? Neden Çakucalı efe bir devlet kuramadı? ! Eğer devlet anla mı, sadece silah gücü olsaydı. Çakucalılann, Kör Oğullannın çok tan birer devlet kurmalan lazım gelirdi, değil mi? "Yorga " nın bir yukanya iliştirdiği.m satuları, savaş meydanla nnda bütün mehabetiyle çala çala, savaşçıları heyecan içinde sü rükleyen bando muzikalar gibi benide sürükleyip götürüyordu. Bir yabancı ağızdan ve daha düne kadar bir Türk vilayeti sayılan Romanyalı 8.lim bir profesörün dilinden bu hakikatlan duymak böyle bir şahabet dinlemek biri Türk oğlu için elbette heyecan ve rici bir zevktir. Tam bu suada ikinci bir banda sesi gelrneğe başladı. Pencereye koştum. B aktım ; Alınlan yüksekte, yiğit adımlarla ilerleyen Türk askerleri ge liyordu. Geldikleri, kışla önünde bayrağımızı çekeceklerdi. Zabi tin keskin sesi duyuldu. Bu ses zabitin belindeki kılınç kadar, bel ki ondanda keskindi. Asker selama durdu. Ve muzika istikla.I marşını çalmaya başlaldı. Kış da, bah.arda, yazda hatta dalgalı denizler üstünde bile her dem taze al bir lıile gibi esen bayrağımız şimdi ağu ağu kışlanın üzerine yükseliyor du. Kadın erkek, herkes, hepimiz tramvaylar arabalar, her şey ol duğumuz yerde durduk yükselen bayrağımızı selamlıyorduk. O an içimdeki duygularım şunlardı. "Albayrağı soldurma tanrım . Bu bayrak solarsa yalnız Türk

milleti değil, insanlıkta salar. Çünki Türksüz insanlık öksüz kalır. Bütün yeni çağıara yol açan bu bayrak solmasm tannm . . . "

Yanımda duran arkadaşım yarbay Bedri de, gözleri doldu : Tannm bu bayrağı başka ellere düşürme, çünkü Türk elinden baş kasına yaraşmaz " diye söyleniyordu. Bu sırada birde ne göreyim? Önümüzde yaşlı başlı bir ham mal durmuş, sırtmda yüz kilodan fazla yüküyle iki büklüm dur muş, bayrağı selamlıyordu. Sona kadar iki büklüm selamJ.adı. Ve sorıra inleye inieye yürürneğe başladı. Belki bu bir gazi idi. " Yorga " nın Türkler hakkında banda müzikayı andıran satırla nyle, Türk hammalının bandamuz önündeki asil tutumu bana bir kerre daha tarihimizin büyük manasını anlatıyordu. Türk milleti yaşayacak ve yaşatacaktır.

MERHUMUN SON YAZISI YÜREia.ER AClSI Mahmut Esat Bozkurt, Yeni Sabah gazetesinde, ölümü ile ne ticelenen krizden beş dakika evvel (Yürekler Acısı) başlıklı bir ma kele yazmıştır. Onun vatana yaptığı hizmet borcunun en sonuncu su olduğu için bu yazıyı, saygı ile okuyalım. Geçenlerde "KimsesiZler" başlığı altmda bir makale yazmış tım. Bunun üzerine iki mektup aldım. Anİadım ki parmağı yaraya basmışun. I

Mektuplann birincisi, ince hastalığın pençesinde kıvranan bir vatandaşın iniltisidir. Çalışarnıyar nereye gitse her kes yanm dan kaçıyor. Kendiside hastalığı başkalanna vermek korkusuyle kimseye sokulmak istemiyor. Hastahanelerde yer yok. Bir yerde bannamıyor. Ölmek istiyor. Ölmüyor. Yer sağır, Gök sağır! Bütün bunlar yetmiyormuş gibi, hastamız çok fakirdir. Geçi nemiyor. İki büklüm sürünüyor. Fakat ben ne yapabilirim? Şu bir kaç kırık dökiik satır karala maktan başka ne yapabilirim? ! Düşkün bir tane olsa, kuşsüdüyle besliyeyim. Ne yazık ki bir tane değil. Yüz değil, bin değil, binlercedir. Mektubu bir zarfa koyup ilgili makama gönderdim. Hastarun bana bildirdiği bu vaziyat karşısında makam ne yapacak? Ne yapabilir? Crasını Allah biliri Hasta ne olacak? Onu da Allah bilir.

n İkinci mektuba gelince, bu da, başlı başına yürekler acısıdır. Bunu, bir mahkıim vatandaş yazıyor. Şimdi İstanbul hapishane sindedir.

Bana : " Ne yapayım, diyor. Talihsizlik yüzünden buralara düştüm. Babamdan başka kimseden şikayetim yok. Bir gün buradan çıksam bile artık ne yapabilirim? Fakat bakıl mağa muhtaç bir karunla üç çocuğum var. Bunlar sokak ortasında sürünür bir haldedirler Oğlum mektebe gideceği yerde şimdi kah veci çuağı, kızım da mektep çağındadır. Fakat şimdi şurada bura da. Anası dilenecek bir haldedir. Çocuklarım yannı nasıl karşılayacaklar? Bunlar, yarına nasıl girecekler? Şüphe yok ki oğlum, kahve köşesi terbiyesini ala ala, azılı bir serseri olacak. Kızım da kimbilir?

Bu mektubu da, adet üzere alakah makama gönderdim, himayelerini rica ettim. Bir şey olacak mı? bir şey çıkacakmı? Ne bileyim? Fakat bir şey çıkınazsa, makam ne yapsın? Dertli bir olsa, lokman hekimle tedavi edilir. Bir değil bin de ğil, Binlerce . . .

m Bana geliyor ki biz bu işlerin içinden şu (Kimsesizler) me s' ele sinden, kuvvetli teşkill er kurmak yoluyla çakabiliriz. Demek olu yor ki: " Ne yapabiliriz?

sorusunu ikide bir ortaya atmak zorunda

değiliz. Ve bunu her önümüze çıkana ileri sürmekle kendimizi haklı gösteremeyiz. Biz medeni bir milletiz. Bütün medeni millet Ierin başardığı işleri başarmak zorunda ve borçluyuz. (Kimsesizler)i koruma teşkillerine vücut vermek zor bir şey değildir. Nerede kaldı

ki bundan dolayı medeniyete borçlu kala

lım ! Türk milletinin bütün bir tarih boyunca, başardığı insan üstü işler göz önünde tutulunca (Kimsesizler)i koruma işi, bir çocuk oyuncağından başka bir şey değildir. Ve bu, bir çocuk mahkemesi ne sığacak kadar kolaydır. Yeter ki buna karar verilsin. ,

Eğer hatırlıyorsam, "Şarljid " , hayli eski bir kitabında (Asnını zın Sosyal Me s' eleleri)nde ; " Medeni hayata, bir dersek, bunun ya nsı teşkillerdir" diyordu. Ne kadar doğru ve ne kadar yerirıde bir hatırlatış. İtiraf etmemiz lazımdır ki bizim en eksik yanlanmızdan birisi, işte bu, sosyal müesseseler, daha Türkçe bir deyimle bu sosyal kurullardır. Bu kurulların başında kimsesizlerirı, kimseli yapılma sı işi gelir. Bu " Kimse" devlettir. Türk devletidir. IV

Bana denebilir ki - Para lazım. Evet. Bunda şüphe yok. Bir milyarlık bütçeye sahip Türk mil leti elbette bu iş için de bir kaç milyon bulabilir. Hem'de zorluksuz. Adam ister. Evet. Bunda da şüphe yok ki. En güç işlerirıi başarmakta, adam bulan Türk milletinin, bu işte güçlük çekeceği akla gelebilir mi? V

Artık sokaklarda dilenenler çarpuk çurpuk, yamn yumru sü rünenler, yangın yerlerirıde yalın ayak, başıaçık dolaşanlar görül memelidirler. okuma çağında çalışma yaşında sokak başlarında, arsa aralarında, paçavralara bürünmüş koşanlar göze çarpmama lıdırlar. Bunlar memleketin neresinde olursa olsun toplamalı, okutmalı, iş güç sahibi yapılmalıdırlar. Hele o köprü altındakiler hele onlar! Gönül istiyor ki: Bundan on beş yıl sonra, yetişecek yeni nesiller, kendilerirıe (Kimsesiz) lerden bahsedildiği vakit, yüzlere hayretle baksırılar ve desinler ki: "Ha, biliyoruz ! . . . Vaktiyle (Kimsesizler) varmış de ğilmi? Ben haber vereyim;

ADLİYE VEKİLİMİZİN MÜHİM BİR NUTKU " Mesaiinizin değerini ölçerken geçen idarelerin bilançolan si ze teselli bahş olmasın. Bunların sizlere bir gurur vermesini iste mem" Muhterem Efendiler, Cumhuriyet müddeiumumileri arasında geçirmekte oldu ğum bu güzel saatlan hatıralanmın en sevimlilerinden birisi di ye anacağım. Toplanışımıza yüksek huzurlarile zinet ve değer ve ren güzide zatlara da teşekkürlerimi iblağ etmek isterim. Bu günü fırsat sayarak mesleki düşüncelerimden bazılarını Cumhuriyet müddeiumumilerinin vetalı hatırasına bırakınağı burada, yersiz bulmadım. Arkadaşlar! Bilirsiz ki adliyeciler meslek icabı uzun laflardan başlamazlar. Kısaca söylemeliyiz ki aleyhimizde olanı olduğu gibi ortaya koy mak bizim belli başlı kuvvetimizdir. Saklamak, korkmak, yalnız zaafın huyudur. Bu başlangıçtan sonra sizlere haber verebilirim ki, yapacağımız hayli işler vardır. Şark hudutlanmızdan garp sınırlanmıza kadar Cumhuriyet adliyesinde senelerdenberi süren teftişlerimirı bende hasıl ettiği intiba budur. Bununla beraber Cumhuriyet, Türk adliyecilerine yüklediği büyük vazileleri -Vasıtaların üzücü, yıpratıcı kıtlığı için de- mesai arkadaşlarım, büyük ırklarına, Türk milletine has geniş bir kiyasetle başardılar ve başarınağa hakkile namzet bulunuyor lar. Bunu derin bir haz içinde sizlere bildirmek isterim. Arkadaşlar, İktiham ettiğiniz, edeceğiniz mesainin değerini ölçerken, he saplarını tarihin görmekte olduğu geçmiş idarelerin bilançoları nın şu ve bu milletleriri hıilini sizlere en ufak bir gurur duygusu vermesini bile arzu etmem. Mukayese yoluna saptığınız gün kor karım ki emeklerinizin değerini küçültmüş olursunuz. Nisbet usu lü bizleri küayet ve kanaat yollarına götürebilir ki, adalet bahsin de bu tehlikeli bir çığırdır. Çünkü bu eksikliğin biraz eksikliği ge ne eksiktir. Fenanın biraz fenası gene fenadır.

Sizleri düşündümıeden, sıkıDadan ben haber vereyim ki Türk adliyesi bir çok mütemeddin (medeni) milletler adliye teşkilatın dan geri değil, ileridir. Bu işle vazifedar yabancıların dediği gibi hayli medeni milletierin gıbta ve taklitlerine değer kıymetleri var dır. Bizden olarılarla olmıyanlann kabul ettikleri bu hakikata rağ men yapacağımız işler az değildir. Burılara henüz el değdirrneğe başladık. Sizler gurura tenezzül etmiyeceksiniz. Gurur, aldanma demektir. Aldanan mutlaka düşer. Bundan sonraki masainizin ilk hedefini teşkilatımızın inkişa

fı, takviyesi ve bu teşkilat içerisinde çalışarılarm şahsiyetleri teş kil edecektir. Cumhuriyet müddeiumumileri! Türk milleti ve onun tarihi yüksek bir felsefe kitabına benzer ki onu arılamak ve sezebilmek için oldukça hususi bir kabiliyetle mücehhez bulunmak ve önce Türk olmak lazımdır.

Karşunızda beldiyen işleri yapmak için tekamül ve zaman mefhumu yoktur. Burılan en kısa yoldan ve birden başarmak mec buriyetindeyiz.

Türk milletini yoran sür'at değil hetaettir. (yavaşlık) Türk mil letinin harekete değil hareketsizliğe takati yoktur. Mesleki nok sarılanmızı ikmale çalışırken unutmıyacağız ki inkılabı ilk safta bekliyerılerin arasında Türk adliyecileri bulunmaktadırlar. Şükret meliyiz ki, tarihin insarılan mazhar kılabilelceği vazifelerin en şe reflisi ile müşerrefiz.

Cumhuriyet müddeiumumileri ! Meriç kıyılannda çalışan bir Türk köylüsünün kaybolan hayatından tutunuz da bu vatandaya� şıyarılann uğnyacağı en ufak bir haksızlıktan, hatta ta Bingül dağ larının ıssız kuytulannd a nafakalarını beldiyen öksüzlerin göz yaşlanndan siz mes'ulsünüz. Bu haksızlıklan seri ve kat'i hüküm lelinizle yılmaz ve yorulmaz takipterinizle siz tamir edeceksiniz.

Günler oldu ki bu topraklann harimi isteminde çıkan Rumca, Ermenice gazetelerle ecnebi gazeteler hürriyet adile 'lürklüğü tahkir hakkını kendilerinde buldular. O kadar ki bu yazılar ecnebi memleketlerde yazılsa 'lürkiyerun protesto hakkı olurdu. Nerede kaldı ki hürriyet, diye bizde yazıldı. Öyle hadiselere şahit olduk ki şimdi çıkmak hakkını kendinde göremiyen bir gazete Cumhuriyet hükümetinin agyare yüz suyu dökmeksizin germi verdiği şamen diter siyaseti etrafında yazı yazarken (Tren raylanna vatan evlat larının kemikleri travers yapılıyor.) diyecek kadar kasıdane ve za limane bir iftira ile hür olmak hakkını kendisinde gördü. Bilirsiniz ki bu vatanın şimendifar siyasetine Rus Çarlığı da muhalifti. Gene o sıralarda çıkan haftalık ve gündelik bir mecmua, bir gazete dini kendilerine ticaret vasıtası yaptı. Sanlti yer yüzünde Allahın zabı ta memuru imiş gibi iş başında bulunanlan vatan ve milleti yük seltme faaliyetlerini dinsizlikle ithama koyuldu. Düşünmalidir ki bugün bu mücadeleyi ana vatanda barınacak yer bulanuyan hain ler komşulanınız yabancı memleketlerde, Yunanistan'da, Suri ye'de yapmaktadırlar. Din bayrağı altında milletin hürriyetini, varlığını imhaya kas teden Şeyh Sait ısyanı tarihe dizginsiz hürriyetin bir kan lekesi di ye geçecektir. Bütün bunların acılarını çekmiş millet halinde unutmuyoruz ve unutmıyacağız. Şurada, burada laf atanlan, hile bazlan, desisekarları hatta halkı soyup ızdıraba salan muhtekirle ri bir takım bayağı mütaeavizleri hesaba çekiniz. Arkadaşlar ; hürriyet milletin varlığını ifade eden devlet otori tesi, vatandaşlardan hakkına karşı şunun, bunun elinde kullanı lan bir terör aleti değildir. Hürriyet camianın bir malıdır ki hudut lan kanunların, hatta kamil insanların aklı selimin " Dur ! " dediği yerde biter. Hürriyet milletierin bir malı ise halin emniyeti onun sı yanetine bağlıdır. Sıyanet hakkının mueyyidesi devlet otoritesi dir. Arkadaşlar! Zannedilmesin ki demokrasilerin, Cumhuriyet rejimlerinin tenkitleriden, fikirlerden korkusu vardır. Cumhuriyetler tenkitle rin, fikirlerin mahsulüdürler. Bunlardan doğdular, bunlarla yaşıya bilirler. İşierimize tevcih edilecek samimi tenkit ve mütalaalar ol-

sa olsa bize kuvvet olurlar. Fakat hususi emelleri tatmin için dev let otoritesini zaafa salacak kasti tenkitler, propagandalan, hare ketleri bu vatanın yüksek menfaatlerile oynayan muzmirli fikirleri her hangi bir suikasti takip eder gibi yok edinceye kadar koştur malrta aciz göstereceğimizi umanlar her an aldanacaklardu. Bun lar etrafında Türk adliyesinin bilgisine ve diriliğine güvendiğimiz kadar Cumhuriyetin yeni ve güzide matbuatının Cumhuriyet mat buatı olmak hususundaki hassasiyetine ve kabiliyetine inanıyo ruz. Arkadaşlar! Sözlerimi bitirmaden evvel İstanbul Barosuhun ziyafetinde İzlıarından zevkaldığım samimi bir kanaatimi sizlere tevdiden nefsimi menedeceğim. Bilirsiniz ki klasikiere göre hak kın müeyyidesi kuvvettir. Bu bir şe'niyet olmakla beraber bazı ek sikleri vardır. bence kullanılan kuvvetin samimiyet, sevgi ve dü rüsti ile sarılması lazımdu. Yoksa hak şöyle dursun, tek başına kuvvet kendinin bile müeyyidesi olamaz. Tarih böyle kuvvetlerin kendilerini yiyerek, kemirerek tebal (yok) olup gittiklerini yazıyor. Salahiyetlerinizi kullanırken sami�yet ve sevgi içinde kullana caksınız . Sözlerime nihayet verirken aranızdan uzaklarda bu gü zel vatanın dört bucağında Cumhuriyet adaletini dağıtan değerli arkadaşlarımı ve yüksek mesailerini hürmetle anar ve selamla rım'.

B- KiTAPLARI

I- TÜRK İHTİLALİNDE VATAN MÜDAFAASI Şurasını üzülerek ve ibretle kaydetmek zorundayız. Mahmut Esat Beyin kitaplannın hepsini bir arada hiç bir kütüpharıede bul manız mümkün değildir. Önsözde de temas ettiğimiz gibi yıllarca unutulmuş veya unutturulmuş bir fikir adamı veya yazar gibidir. Bizim uzun zaman, büyük emek ve hatta kendi ölçülerimiz içinde bir hayli masraf ederek elde edebildiğimiz, büyük ve küçük ebatlı kitaplarını mümkün olsa hep bir arada yayınlar onun için bir an siklopedi meydana getinnek isterdik. Fakat bu kitabın hacmi bu na elverrnediği için, küçük ve büyük hacimli eserlerinden önemli o.sırnlan kitabıımza aktarmayı uygun bulduk. Bu durum, okuyucunun hem yeteri kadar bilgi, henide taraf-

sız bir kanaat edinmesine yardımcı olacaktır. Aynca kitabımız, araştırma yapanlar içini, iyi bir bilgi kaynağı olma özelliğini de ka zanmış olacaktır. (x)

Mondoros Mütarekesi 1918 Yılında birinci teşrinin 21 inci günü Mondros linia nında demirli bulunan (Ağamemnun) adındaki İngiliz zırhlısında . Osmanlı murahhaslarile İngiliz amircii (Galtrop) arasında bir mü tareke imzalandı. Bu, Osmanlı İmparatorluğıffiu teslim eden bir (Uzlaşma) idi. Bu uzlaşmanın adına tarih (Mondros Mütarekesi) diyor. İmparatorluk murahhaslan o zamanki tzzet paşa kabinesin de bahriye nazın Rauf, hariciye müsteşan Reşat Hikmet ve erkanı harbiye kaymakamlarından Sadullah :beyler idi. Osman oğullan devletinin çöküm yılını tesbit eden bu müta reke muhtevasıru kısaca gözden geçirebiliriz.

25 maddeden mürekkep olan mütarekenin esaslan şunlar dır : A - Akdeniz ve Karadeniz boğazlan açılacak, buradaki istih kfınıların hepsi düşman devletleri tarafından işgal olunacak, Ötedenberi Avrupalılarm denizler serbestisi naroma ileri sür düğü bu dava artık halledilmişti. Çürıki, sorıra (Lozan muahede si)le de teyit olundu. Yaru boğazlar açıldı. (Madde 1) B - Bütün ordular derhal terhis olunacak, yalnız memleketin asayış ve hudutlarının muhafazası için lazıin olan kuvvetler bu terhisten istisna olunacak. Şu kadar ki ; silah altında kalacak kuv vetlerin tayini düşmanlada anlaşmak su,retile yapılacak. Bunun manası itilM devletlerinin ilerideki tekliflerine karşı koyacak, kafa tutacak bir kuvvetin elde bulunmasıdır. (Madde 5)

C Zabıta vazifesini görenler tnüstesna olmak üzere Osmanlı harp gemileri düşmana teslim olunacak ve bir Osmanlı limanında -

mevkuf bulundurulacak, (Madde 6) x

Türk hıtillllinde Vatan Müdafaası. M. E. Bozkurt. Ticaret Matbaası !zmir, 1934. Bu kitap T.B.M.Meclisi Kütüphanesi S, 329 sayıda kayıtb olarak ve !zmir Halk Kütüphanesinde bu· lunabilir.

D - Toros tonelleri düşman tarafından işgal olunacak. (Madde 10) E - İranın Osmanlı kuvvetleri tarafından tahliyesi, müttefikler arnredince Kafkasya arkası boşaltılacak. İran tahliye ettirildiği halde Kafkasya arkası için buna alelace le lüzum görülmemasinin sebebi Bolşevik tehlikesini itilat devlet leri hesabına Osmanlı ordulanna önletmek idi. (Madde 11) F - Arabistanda bulunan muhafız kıtaat düşmana teslim ola cak. Kilikya'da asayişin muhafazasına memur kuvvetlerden başka kuvvet kalmıyacak. Tarablus'taki asker ve zabitlerle oralarda bir avuç kahraman tarafından denizlere kadar zaptolunan yerler ki İtalyanlardan alırunış bazı liman ve kasabalardır - bunlar tekrar Kral Emanoel'irı askerlerine iade edilecek. (Madde 16, 17, 18)

G Bütün demiryolları itilat devletlerinin mukabasine kana cak Kafkasya arkasındaki hatlara gelince bunlar tamamen onların idaresine girecek (Batum) işgal edilecektir. (Madde 15) -

H Osmanlı İmparatorluğu düşman esirlerile Ermeni esir ve mevkuflannı derhal itilat devletlerine iade edecek, buna mukabil bu devletler bizim esirlerle henüz askerlik çağına gelmemiş esir lerimizin iadesini nazan itibare alacak, yani bizimkilerin iadesini düşmanlarımızın keyfine bağlı kalacak. (Madde 4 ve 22) -

t Terhis olunacak Osmanlı askerlerinin silahı cephanesi, na -

kil vasıtalan, techizatı itilat devletlerinin talimatına göne kullanı

labilecektir. (Mad,de 20) J - Müttefikler menfaatlerini tehdit edecek her hangi bir vazi yat karşısında Osmarılı İmparatorluğı.tnda- istedikleri sevkülceyş (stratejik) noktalarını işgal hakkını haiz olacaklardır. Bundan baş ka şark vilayetlerinde iğtişaş zuhurunda müttefikler oralarda iste dikleri mahallere girebileceklerdir. (Madde 7 ve 24)

Bu son iki madde müttefikler hesabına b(iyük bir kazançtı. Zi ra onlann menfaatlerini tehdit edecek vaziyetİn tayin ve takdiri doğrudan doğruya kendi reylerine, kendi hükümlerine bıralolıyor du. Vatan bir açık kapı halirıe sokuluyordu. Şark vilayetlerine gir-

rnek haklan ise ileride vücut vermek istedikleri (Ermenistan dev leti) projesini kurmağa matuf bulunuyordu. (Mondoros mütarekesi) ni iki bakımdan mütalea edebiliriz:

1 Tarih bakımından -

2 Hukuk bakırnından -

Tarih bakımından (Mondros mütarekesi) nin bana göre manası: Ölüm kararı verilmiş Türk milletinin her türlü müdafaa vasıta larından ayırtılarak dişinden tunağına kadar silahlı ve eli satırlı düşmanın önüne boynu, kolları, ayakları bağlı olarak atılıvermesi dir. Tarih bunu böyle anacaktır. Ve diyecektir ki, Türk milletine bu reva görüldü. Fakat o, kasapiann elinden kurtulmasını bildi ve kurtuldu. O, bu kadarla da kalmadı, Kasaplan yakalanndan tutu, yere vurdu. Satın ellerinden aldı, başlannda paraladı ve sonra bü tün mazlum milletiere kurtuluşun, esaretten kurtuluşun yolunu, yollarını gösterdi. Ö ğrc:ıtti. Nasıl gösterdi ve nasıl öğretti? Türk genci unutma ki, bir millet için yaşamanın hürriyete, is tiklale kavuşmanın ilk şartlanndan biri, belki de birincisi ölümü göze kestirmektir. Türk milleti işte bunu göze aldı. Dağlan yerin den koparıp sökecek kadar sert fırtınalar içinde dimdik ayakta dur du, döğüştü, döğüşmesini bildi. Türk genci, yine unutma ki, en medeni millet, döğüşmesini en iyi bilendir. Hl3rşeyi kasıp kavuran yıldırımlar yalnız onu başla nnda büyük şefleri ile kadın, erkek, çoluk çocuk döğüşen Türk mil letini tarihin göğsünden söküp alamadı, millet ürılü şefi ile şim şekli boralar, dağlar gibi yuvarlanan hınç dalgalan önünde bir ka ya parçası gibi durdu. Kayaya çarparılar, aşaınadılar. Onun etekle rinde paralandılar parça parça dağıldılar. Eğer bir yıldırım darbesi Türkü tarihin göğsünden söküp ala bilseydi medeniyet öksüz kalırdı. Tarih bir mezara dönerdi ki ora da baykuşlar öter, baykuş çığlıklan ortalığı alırdı. Ölümü göze almanın tılsımı nedir?

Bunu size büyük Erkanıharbiye reisimizin bir kitabından (Gar bi Rumelinin Sureti Ziyaı) adındaki yüksek eserinden söyliyece ğim. Türk Mareşalı diyor ki: Ölümü göze almanın yolu, inanmak tır. Ben bu vecizeyi samirniyetle kabul ediyorum. Seven, inanan millet ölümden yılmaz, yaşamak hakkı büyük saatlerde ölümden yılrnıyanlanndır. Türk milleti yaşayacak ve yaşatacaktır. Biz bir milletiz ki dünün, bugünün, yarının, yarınların tarihine hitap etmek selahiyetini haiz kavimlerin başında geliriz. Biz ,bir milletiz ki insanlara söyleyecek çok şeylerimiz vardı. Bu bizim hakkımızdı. Muztarip beşeriyetin Türk milletini dinlerneğe ihtiya cı vardır. Türk milletinin bütün bir tarih içinde zaman zaman yük selen sesi ızdıraplann belli başlı dermaru olmuştur. İngiliz tarihşi naslarından Woley " Sumerliler " adındaki nefis kitabında diyor ki : Mısır, eski Yunan, Roma medeniyetleri Sumer medaniyeti ya nında dünkü çocuklar gibidir. Biz Avrupalılar, Amerikalılar bu günkü medeni varlığımızı Türkçe konuşan Sümerlilere borçluyuz, onlara minnettarız, Hanımlar, beyler ! Benim bir milliyetçi olarak her millete ve her milliyete hürme tim vardır. Fakat niye saklıyayım, Türk olmasaydım kendimi dün yanın en bahtsız adamı sayardım. Ne mutlu Türküro diyebilene.

Ölüm Nedir, Hayat Nedir? Bu noktayı da kendi anlayışıma göre izah edeyim. Bu iki suale kestirme cevap vermek çok müşküldür. İnsanlık kendini bileli bu nunla uğraştı, hekimleri ile, filozoflarile çalıştı ve çalışıyor. Benim suallerim bu sahaya ait değldir. İçtimai ve siyasi hayata taalluk eder. Fakat mes'eleyi bu cihettende tarif etmek zordur. Anlayışını sizlere, Türk gençliğine bazı misallerle izah edebileeeğimi zanne debiliyorum. A (Gazi, milletin varlığı tehlikeye düşünce Ordu Müfettişli ğinden istifa etti. İdama mahküm oldu. Korkmadı ve (ben şimdi daha kuvvetliyi.m, yerim milletin sinesidir. Milletim için çalışaca ğım. Ben bütün varlığunla milletimin malıyım. Sade bir vatandaş

olarak onun davası uğrunda çalışacağım) dedi. Israr etti ve muvaf fak oldu) Bugünkü eserler milletin ve bu fedakarlığın verimidir. Büyük adam ölümü gözüne aldı. Fakat bir millet bir vatan kurtuldu. Yep yeni bir rejim kuruldu. Fakat şef bu yolda ölseydi ne olacaktı, ona ölmüş denebilecek mi idi? Bence asla. Çünki o, bütün bir kavmin ve bütün bir tarihin yü reğirıde yer alacak ektiği tohum bir milletin istikbalini hazırlıya caktı. Buna ölüm değil tam manasiyle yaşama denir. B - Reşat bey adında bir Türk miralayı büyük taarruzda irıti har etti. Çünkü vazifesini yirmi dakika geç yapmıştı, fakat o, ölme di yaşıyor. Ve bütün vazife duygularını yaşatıyor. C - (Nezip muharebesi)nde kaçışanlara bir Türk miralayı şöyle bağınyor :

Alçaklar kaçıyorsunuz. Geliniz, görünüz mektepli bir zabit milleti yolunda nasıl ölüyor. Görünüz) diyor ve şehit oluyor bu kah raman öldü mü? Bence asla. Onun ölümü gönüllerde haysiyet, şe ref, namus abidesi oldu. Yaşıyor, yaşayacak ve ölmiyecektir. Düşününüz ki ben bu hatırayı Mısır hakkında Fransızca yazıl mış bir tarihten iktihas ediyorum. Demek ki Türk miralayı yalnız öz Türklerin değil ölümünden yüz sene sonra dünyada şeretin ma nasıri.ı bilenleriri de kalplerinde çarpıyor. D - (Pilevne) düştüğü gün Türk esirleri hakkında bir Rus gaze taeisi gazetesine şunlan yazıyordu. (Giyecek ve yiyecekte:rı mah rum karlar üstünde yatan Türk esirlerinin arasında yaşamıyorum, bunlar, yarım saat sonra ölecek zayıf, hasta, yaralı insanlardır. İçlerinden biri ölünce kalanlar onun yırtık, pırtık elbiselerini kapı şıyorlar ve üstlerini örtrneğe çalışıyorlar. Bunların yanına yaklaşı yorum, bir şeye ihtiyaçlan olup olmadığını soruyorum. Biraz sonra ölecek olan bu adamlar, benim Rus olduğumu an layınca sanki birşeyleri yokmuş gibi bir vakarla yüzüme bakıyor lar ve şiddetle (hiçbir şeye ihtiyacımız yoktur) diyorlar. Şimdi anlı yorum ki, Plevne'yi bütün ordulanmıza karşı; ancak bu duyguda adamlar müdafaa edebilirlerdi. Plevne kahramanlan ölmedi. On lar bütün bir Türk milli izzetirıefsinin şehadet abıdesi gibi yaşıyor-

lar, asırlara baka baka yaşıyacaklard.ır. Onlan asırlar saygı ile ana caktır. E- (1876 Osmanlı - Rus seferi)inde bir Osmanlı monitörü Tuna yalılaıın da Rus cephaneliğini imhaya memur edilmiş, isabetli endaht (atış) yapabilmek için sahile on metreye kadar yanaşmış, ateşe başlamış, düşman taraftan üzerine ateş yağdırıyormuş. Fa kat geminin suvarisi hiç aldınş etmeden apaçık güvertede bir aşa ğı, bir yukan dolaşıyor, yalnız kumanda vermekle meşgill oluyor muş. Fena halde sinirienan bir Rus zabiti sahilden tabanca ile suv� rimizin üzerine ateş etmeğe başlamış yine aldıran olmamış, suvari kumanda vermekte devam etmiş, sanki düğün bayram günü imiş gibi, yahut alelade bir manevra yapılıyormuş, gibi. Nihayet düş man cephanatiği ateş almış. O vakit vazifesini yapan Türk suvarisi sahildeki düşmanıara dönmüş ve gülmüş (Aferin, vazitenizi yaptı nız, fakat vuramad.ınız) demiş onlan selamlamış ve gemisine yol vererek aynlınış. Bu hatıra vak' ada hazır bulunan bir Rus zabiti nin notlanndan alınmıştır. Biraz da ecnebilerden bahs edeyim. A - Eski Romada bir Romalı ayan (Neron)a yapılmak istenen bir suikastte tevkif olunmuştur. Söyletmek için kendisine çok eza ve cefa ediliyor. Nihayet Neron söylemezsen seni öldüreceğim di yor. İşkenceden ölüm haline gelen ayan şu cevabı veriyor: (Ben sa na öldüremezsin demedim fakat söylememek hürriyetini elimden alamazsm) diyor. Bu ayan öldü mü? Hayır yalnız Romanın değil bütün bir insanlığın hürriyet kahramanı halinde tarihler içinde bir heykel gibi yükseliyor. Bir gün' bana bir arkadaşım anlatıyordu. Japon harbiye mektebinde bir vak'a olmuş. Bir arkadaş diğe

rini tahkir etmiş. Hakaret eden bir müddet sorıra vefat etmiş. Ha karet görenin bunu düelloya davet etmesine imkan kalmamış ha kareti üzerinde taşırnağa da tahammül edemediğinden intihara karar vermiş. Bu karan sınıf arkadaşlanndan bir Japon Prensi ha ber almış. Arkadaşını intihar etmek fikrinden vazgeçirmeğe çalış nuş. Fakat kabul etmemiş. (Ben bu vaziyette yaşarsam muzir adam olurum) demiş. Nihayet şu şartla m es' ele halledilmiş : Prens hakareti üzerine almış ve arkadaşını intihardan kurtarmış. Fakat,

şimdi yine bir mes'ele varmış. Prens ölürse hakaret yine ortada kalacak, yine intihar mevzuubahs olacak. Haber aldığıma göre prensin intihardan kurtardığı adam Japonlara Mançuri zaferini kazandıran imiş. İ zzeti nefsin ölümün fevkinde tutulması bir mil letin zafer şartlarından oluyor. Hususi hayat ta böyledir. Şimdi de yaşadıklarını zanneden bir iki romalının hayatlarını anlatayım. Bazı RomaWann mezar kıtahelerinde şunlan okuyoruz (Yedim, içtim, kazandım, eğlendim. Herşey yaptım. Şimdi burada yaruma kar kalan yanlız bunlar oldu. Ziyaretçi! Akıllı isen benim gi bi yap.) Türk genci, bu bir hayat mıdır? Nihayet bir hayvanın mezarı na bir taş dikilrnek istense bundan başka ne yazılabilirdi. Belki bi raz daha açık bir ifade ile (Burada yatan beygir yedi, içti, tepindi, kişnedi buraya gömüldü ve bunlar yaruna kar kaldı) denebilirdi. Bu mezar kitabeleri neyi ifade eder bilir misiniz. Bence Roma nın yıkım devirlerini. İ şte benim ölüm zannedilen yukardaki IDi sallerden anladığım hayattır. Hayat sayılan mezar kİtabelerinden arıladığırn da mezardır, ölümdür. Alman feylosofu (Şupen Hayr) ( hayat fasılasız bir cidaldir (Kavga) orada silfıh elde ölünür) diyor. Hayatta silah elde ölümü gözlerine kestiremiyerıler boyurılannda zincirle yaşarlar. Böyle yaşamağa mahkümdurlar. İsti.klal için ölümü göze almak müstakil olmanın birinci şartı dır. . . Bu kitapçıkta burılar yanında, Hukuk Bakımından Mondros Mütarekesi ve Türk Milletinin, birinci dünya harbi ve Milli mcade le dönemi kahramanlıklarına dair kısa hikayeler arılatılmaktadır.

II - TÜRK KÖYLÜ VE İŞÇİLERİNİN HAKLARI Bu kitaptaki Türk işçisiİlİn ve köylüsünün devlet idaresine katılması hakkındaki görüşlerin, bu gün bile yeni gibi ileri sürülüp tartışıldığı görülecektir. Çok ideal bir tam demokrasi için yeni fikir üretmeniri gerekli olduğu kadar zaruri de olduğu arılaşılmaktadır. Fikir yalruş olarak ta açıklanamazsa, fikir hürriyetinden söz edile-

mez. Daha iyi bir demokratik idare için, halkın doğrudan doğruya devlet idaresine karışmasını sağlamak için fikir seferberliği ya pan Mahmut Esat Bey'le sizi, bir nefeste okuyacağınız eseri ile başbaşa bırakalım. Devlet prensiplerinden olan milliyetçiliğin materyalist anlamda güzel bir izahınıda bulacağınızdan eminiz. Aç ve yokluk içindeki bir millet için o zaman bundan iyisi düşünü lemezdi. . (x) .

Bu kitabı tamamlar mahiyette ve sosyal tesanüde, milli birli ğe ve işçilerin yasalar içinde hak alma yollannı gösteren genel prensipler ile Türk varlığına ve Türklüğün temel meseielerine ok yerinde tespitler getiren "İşçi ve İşveren Rehberi " (xx) adlı esere bir göz atılmasında büyük fayda olduğunu da ilave etmek isteriz.

Bu kitap, M. Esat Bey'in, Tarihte Türk köylü ve işçisi, Şuurlu Milliyetçiliğimizin anlatımı, Atatürk İhtihilinin köylü ve işçiye te min ettiği ve edeceği haklar, eski başvekil bay Rauf'un bir fikrine cevap, gibi konularda İzmir, Konya ve Adana'da verdiği konferans lanndan derlenmiştir. Sevgili Hemşehrilerim ! Yüksek katınızda, söze başlamazdan önce, hepinizi saygıyla selamlarırn. Bugün ulusal, çetin bir konuyu, omuzlarıma yüklenerek. Aziz Hemşehrilerim ! Size geldim. Bu konuyu, bütün heyecaniyle yer yer, dolaşarak anlatmak, bende, yılların beslediği bir dilektir. (Türk köylü ve işçilerin hakları ! ) B u konuyu, en önce, çiftçi ve işçi İzmirin önünde ve tam yerin de, anlatmak fırsatını elde etmiş olmakla bahtiyarlığırna son yok tur. Arkadaşianın ! Türk köylü ve işçileri ve bunların hakları ; şimdiye kadar ilim bakımından lazım olduğu gibi; eldeğirilmemiş, kafa gezdirilmex

7Yirk Köylü ve Işçileriilin Haklan. Mahmut Esat Bozkurt. lzmir TICliiet Basunevi Köy neşri· yatından. Ankara Hukuk Fakültesi 5275 sayıda kayıtbdır. Yazann imzah hadiyesi olarak bu lunmaktadır.

xx Eren Orhan K. Işçi ve Işveren Rehberi Ankara- 1969.

miş ulusal meselelerimizden en büyüğüdür. Sözlerim yanlış anlaşılmasın. Türk t arihinin yürüyüşünde ; b u meseleyi düşünenler, b u me seleyle uğraşanlar, hat t a bu işi bir dava haline get irmiş olanlar bu lunmadı demiyorum. Türk köylü ve İşçilerinin haklarını düşünenler, bu maseleyle uğraşanlar, hat t a bu meseleyi dava haline koyanlar oldu. Bu yolda can baş verenler de bulu ndu. Mesela (L8.le devri) nde, (Defterdar Sarı Mehmet Paşa) köylü ler ve işçiler için (Veli nimeti a.ıem) sıfatını kullanıyor. Bu çağın meşhur olan sefahatları içinde, köylünün ve işçinin haklarını haykırıyor. Ve başını kaybediyor.

O kadar ki memleket ve milletin halini yana yakıla anlattığı onun güzel eseri,

1933 de bir Amerikalının himmatile bulundu ve

Newyorkta basıldı. Hakikatler böyledir. Kaybolmaz. Kit abın adı (Nesayihülvüzera Velümera)dır. Türkçe deyimile (Vezirlere ve kumandarılara nasihat ) . Yahut buna sadece (Devlet adamlarına nasihat ) diyebiliriz. Fakat , bütün bunların düşünceleri, uğraşışlan ve davalan, akıl ve mantık daha kısa biri deyimle, ilim görünümünden, yeten bir önemle deşilmedi. İşte bunu demek ist iyorum. Davacılarm büyük maksatlan yeten bir aydınlı.kla arılatılmadı demek istiyorum. Ben, bugün, bu en büyük davanın içyüzünü elirnin erdiği, gü cümün yet t iği bir gayretle ilmin ışıklan altında tutmağa çalışaca

ğun. Umuyorum

ki, davanın büyüklüğüne ve bunu ort aya koyanla

rın yüksek maksatlarına lazım olduğu kadar nüfuz etmiş olacağız. Görüş ve anlayışlanmda bir yanlışlık bir eksiklik varsa, bunla rın da bana ihtar edilerek, hat t a gazet elerde münakaşa olunarak

kemalleştirilmesi (olgunlaştırılması) sizlere ulusal bir ödev olsun. İzmirliler ! Türk ulusunun inaniyle büyük ihitilali yapan, Büyük partinirı prensiplerinden biriside biliyoruz ki (Milliyetçiliktir) (Türk köylü ve işçileri) anlamını, kendi duygularuna göre size söyleyebilmek içirı bu prensip içirıde biraz dunnaklığun lazımdır. Şüphe etmiyorum ki biz burada, hepimiz milliyetçiyiz. O kadar ki bütün dünya karşısında en büyük şerefimiz, öğü' nümüz Türk olmaktır,

Ben diyebilirim ki Türk olmasaydım kendimi dünyanın en bahtsız adaını sayardım. Bu sözlerimden diğer milletleri küçük, hakir gördüğüm anla şılmamalıdır. Her millet ferdlerinin, kendi milliyetlerile öğüruneleri söz götürmez haklardandır. Tekrar ediyorum. Biz burada hepimiz milliyetçiyiz. Fakat neden milliyetçiyiz? Ve milliyetçilik ne demektir? Bu iki sorunun karşılılğı şüphe yok ki hepiniz bilirsirıiz. Fakat, ben, maksadımı, eyi eniatabilmek için, bu iki soru içinde, bir parça da olsa durmak istiyorum. Arkadaşlarım ! Ben, yer, gök, dağ taş, deniz ağaç aşkına milliyetçi değilim Neden milliyetçiyim? ve kimirı içirı? Bunu kendi kendime sorduğum vakit. Yirıe kendi kendime şu karşılığı veriyorum. Ben, benim gibi bir dili söyleyen Benim gibi bir tarihe bağlı. Benim gibi adeti örtü bir, bayramı bir, acısı bir. Bir insan yığınının maddi ve manevi varalığı için, bu yığının maddi, manevi saadet için milliyetçiyirn.

Bu hale göre, Türk milletinin % 80 ninden fazlası köylü ve işçi olunca köylü ve işçinin haklannı düşünmek, onlan korumak ve isternek (Milli yetçiyim ! ) deyen bir Türkün ödevidir. Modern milliyetçiliğirı belli başlı farikası da budur. . . .Alınanların hakimi eelibi (Şiller) bize milliyetçiliği şöyle an latmak istiyor. (Bana Alınan denildiği zaman yalnız tarihile, an'anesile, dille değil, daha ifham anlatılması) mümkün olmıvan birçok öncelik

)J.

lerile o kadar şeyler sezer hararat ve heyecanla öyle derirı, yük sek ve kutsal sevgiler, bağlılık duyanm ki mesela bir İngilizden İngiltereden, bir Fransızdan Fransadan, bir Rusdan Rusyadan ha his açıldığı vakit bunlann hiç birisini hissetmem.) Bize Türkden söz açılınca da böyle değil mi? Şillerirı bize çizdiği bu tabloyu yaşatan onu canlandıran, onun renklerirıi veren varlık nedir? Şüphe yok ki sadece Alınanyanın dağı taşı, suyu gökü değildir. Şillerirı kendisi gibi söyleyen, duyan, bir insan kitlesidir ;

O kadar ki vatarun bu kitleden tecrid edildiğini, ayn düştüğü nü bir an düşünsek. O vakıt, her şeyirı üstünde kutsal bir anlam olan vatan, dağiy le, taşiyle, akan suları yemyeşil vadileri masmavi mor gökleriyle ne itharn edebilir ki? Bir boşluk, bir hiçlik değil mi? Baykuşlara bir gezinti, çığlık alanı değil mi? Fransız şairi (Komey) (Horas) piyesirıde şöyle diyor : (Bir kişi ; üç kişiye ne yapabilirdi? Ne mi? ölebilirdi ! . . . ) (Horas) da bu kahramanlığı yaşatan, bu ölümü göze aldıran aşkın saiki nedir? Şüphe yok. Romalılarm hürriyeti değil mi? (Abdülhak Harnid) (Tez er) irıde

" Kalbine ginneıniş ise hissi vatanı" "Anı sen kale alma bari utan" " Kız köpekler bile vatanperver" " Vatanı sevmeyen acep ne sever?" Dedirten varlık nedir? Endulüs hükümdan böyle vatan diye bağınrken dağdan taş tan ibaret (Endülüs) ümü düşünüyordu? Şüphe yok ki o Arap kavmının balıtım düşünyordu. Herşeyin millet milliyet olduğunu, bütün sevgilerin orada toplandığını; bence, em güzel tarzile ulusal ozanıınız Mehıned Emin (Türk sazı)nda söyledi.

O diyor ki: Bir TürKü, dünyanın bizden en uzak köşesinde, bir bal ansı soksa, onun acısını biz duyanz ve bu, bizim için bir sızı olur. İşte bize her fedakarlığı göze aldıran hakikat ta budur. Dağ, taş aşkı değil ! , Türk ulusudur. Türk ulusunun varlığıdır. Demek oluyor ki modern milliyetçilikten bahsedilince köylü ve işçiyi mutlaka ve behemehal (herşeyden önce) en ön safda düşün mek bir zarurettir. Ve bu, aklın, mantıkın bir zaruretidir. lcabıdır. Türk köylü ve işçisini ve bunlann haklannı kadrosu içine al mayan modern bir milliyetçilik düşünülemez. Ve olamaz. Bu topraklareta bay ve geda (yoksul-fakir) yok. En küçüğünden en büyüğüne kadar biribirine müsavi kardeşler vardır. Bu prensip yalruz son Türk ihtilaJ.inin bir icadı değlidir. Bu müsavilik Türk tarihinin bir verimi. Müsavilik Türk ulusunun bir an' anasıdır. Bu görüşümü size tarihi bir vakıa ile tesbit edersem hakikat daha güzel tecelli edecektir Abbasi halifelerden birisi, bir gün şairlerini toplamış. Hepsi ne kendi milliyet ve milletlerile öğünür birer şiir yazmalannı söyle miş.

Arap şair ; Peygamberin Arap olmasile ve Kur' anla öğünmüş. Acem şair; kisralarile İran'ın eski haşmet ve daratile (gösteri şiyle) . .Kum şair; Eski Yunanla feylesof ve ediplerile medeniyetile öğünınüş. Sıra Türk şairine gelince; herkes ona balnnmış. Sanki bunun da söyliyecek nesi var ki gibi bir tavır almışlar ! . Türk şair halifeye demiş ki: Ben, bir topraklarda doğdum ki oralara Türk ilieri derler. Bu illerde esir doğmaz, köle nedir bilinmez ! . .. Müsavat bizde böyle ulusal an' ane olunca, Türk köylüsünün ve işçisinin yalıruz siyasal haklan değil. . . Bihassa ekonomik ve sosyal haklannın da birer kanun konusu olması pek tabü ve yerin dedir. Bundan dolayı. Türk ihitilıllirıi yapan büyük partinin, belli başlı prensiplerin den birisini de Türk köylü ve işçilerinin haklan teşkil etmektedir. Bu suretle (Partimiz), bütün Türk tarihinde her vakitbir (Cane

vi) meselesi olarak kalan en büyük davaya, parmağını basmıştır.

mıştır.

Size bunun biraz da tarihçesini yapmalıyım. Bu dava en önce ortaya nasıl atıldı? Hiç unuımam bundan 17 yıl önce, Atatürk bir gece sene başı nutuklanndan birini hazırlıyorlardı. Birinci Millet Meclisinde, ikindyıl dönümü hitabelerini vere ceklerdi. Bir gaz lambasının titrek ışığı altında çalışıyorlardı. Yanlarında eski sayiaviardan İsmail Suphi Soysallı, Sürtli Mahmud, Atina elçimiz Rüşen Eşref, bir de ben bulunuyordum. Şef düşünüyor ve boyuna dikte ettiriyordu. Bizim Şefin fikir lerine bir fikir ilave etmemiz şöyle dursun, her birimize ayrı ayrı söylemekte olduğu şeyleri ancak zaptedebiliyorduk. O, bir taraftan da mütemadiyen cephelerden gelen harp ra porlanru mütalea ediyor. Emirler veriyordu. 85

Bir aralık : Bırakınız kalemleri. Yoruldunuz. Dinieniniz ! Dedi. Dikatle yüzümüze baktı. Bulgaristan'da ateşemiliter iken, şahidi olduğu bir hadiseyi anlattı. Atatürk, bir gün, Safyada (Tedansanlı) , danslı çay veren bir pastahaneye girmiş. Bir aralık buraya milli kıyafetle poturlu çarıklı bir köylü gir miş. Masalardarı birine oturmuş. Fakat kibar alemine mahsus olan bu yerde kendisirıe aldınş eden olmamış. Köylü masaya şiddetle vurmuş. Gelen adama çay ve pasta getirmesirıi söylemiş. Fakat kendine İstedikleri verilmiyeceği gibi kibarlara mahsus oları bu yer den çıkması söylenmiş. Köylü kızmış, ayağa kalkmış, utarımazlar narıkörler demiş. Beğenmediğiıli.z bu kıyafetimle ben vatanı ve sizi bekliyorum. Pa ramla oturuyorum. Oturacağım. Hakkımdır. istediklerimi Mutla ka getireceksirriz demiş. Zabıtaya muracaat edilmiş, köylü zabıtaya da hakkını aynile müdafaa etmiş , kabul ettirmiş ve bacak bacak üstüne koyarak, pastasını yemiş ve çayını içmiş. Rahmetli Atatürk bunu bize anlattıktarı sonra sordu : Bu meınleketirı, Türkiye'nirı efendisi kimdir? Bütün bir tarihin yürüyüşünde ve bugün Türkiyenirı efendisi kimdir? Biz biribirimize bakınıyorduk. O bekledi. Sorunun karşılığını alamayınca (Bu memleketin efendisi, Türk köylüsüdür ! ) dedi. Ve biz bunu kaydettik.

Ertesi günü Milet Meclisi kürsüsünde ayni soruyu ileri sürdü. Cevabuu verdiği zaman bütün Milet Meclisi, büyük Türkün cüm lesini alkıştan çelenklerle sardı. Bu da yetmedi. . . Bütün Meclis ayağa kalktı. Onu ayakta alkışiadı ve bütün ağızlardan (Memleketin efendisi Türk köylüsüdür ! ) sesleri yükse liyordu . . . Gustav Löbon (Medeniyet) adlı eserinde Türk köylü ve işçile rinden bahsederken: 1

" Türk köylü ve işçileri şüphe yok ki dünyanın en namuslu, en cesur ve en çalışkan insanıdır. " Der. Arkadaşlar! Size bu vesileyle bir hatırarnı nakletmekten nefsimi menede miyeceğim. Adiiye Vekilliğim zamanında bir gün, Eskişehir hapishanesi ni teftiş ediyordum . . . İdamlık, on beş senelik suçlular saflannda elinde değnekle duran bir de topal gördüm. Topolla araında şu muhavere geçti: - Cezan nedir? Topal sükllt etti. Tekrar sordum topaldan yine sükU.t ! . . . Müddeiumumiye sordum, onun zoruyla öğrendim ki Bir tefeci Yahudiye (27) lira borcu varmış veremediğinden alacaklı onu hapsettirmiş. - Borcunu neden vermedin? - Param yokta ondan. - Niçin harcadın? - Harcamadım. Kızım hasta oldu hekimle eczacıya verdim. - Ne yaparsın? - Sokak köşelerinde eskicilik. Topalın borcunu ben ödedim. Fakat bunu kendisine müşkü IAtla kabul ettirebildim.

Zorlukla kabul ettirebildirn. Çünkü topal bana: Belki size de borcumu ödeyemem. Bırakınız beni buradaki günlerimi bitireyim, demişti. Nihayet borç ödenince, zavallı topal sendeleye sendeleye, aç çocuklarının yanına gitti. Mesele burada bitmiyor. Aradan hayli zaman geçti. Bir gün Ankarada Adiiye Vekruetinde çalışırken, postayla ba na (i5) lira getirdiler. Eskici topal Adiiye Vekiline borcunu ödüyor du ! .. Sokak köşelerinde hayat kazanan, aile besleyen Türk işçisinın namuskarlığına bakınız. Dünyaya örnek olsa çok mudur? ! Y"ıne bir gün Silifke hapishanesini teftiş ediyordum. Katiller, hırsızlar ilah arasında yetmiş beşlik bir ihtiyar gördüm. Bu bir köylü idi. Bu da tefeci borcu içinyatıyordu. Bunun da borcu (30) lira kadar birşeydi. Aramızda şu konuşma geçti. - Dede senirı suçun ne? Suçum yok beyim borçtan yatıyorum. - Neden vermedin? - Verdim ; hem birkaç mislini verdim. Fazinin faizirıi ödüyorum. Yine hapse girmez ödercliın. . . Fakat iki köleniz vardı öldüler, ödeyemecliın. - Köle dediğin kim? - Oğullarım. - Neden öldüler? - Birisi Çanakkalede Şehit oldu gelmedi. öteki, !stiklru kavgalannda yaralandı, geldi. Fakat yara işledi (cerahatlandı-çürüdü) o da size ömür bıraktı.

İhtiyar ağlamıyordu. Fakat ciğerini ısırıyor, kemiriyor belli et miyordu. - Dede dedim ; onlar benim kölem değil kardeşlerimdir ben de senin oğlun. Onların yerine borcunu ben ödeyeyim. İhtiyar köylü bu defa ağladı. Hapishaneden çıkarken elinde bir su kabağı vardı, bir de zengin köpeklerinin yatamıyacağı lime lime bir çuval parçası ! . Su kabağının içine baktım. Taşla vurolsa kırılmaz ekmek kınntıları. Bu da zavallının iaşesi! (yiyeceği) Köylü ve işçinin haklarına neden bu kadar önem veriyoruz? ! Köylü ve işçi Türk tarihinin temeli olduğu için. Köylü ve işçi Türk kendisi olduğu için. Bütün Garp Türkleri tarihinin yürüyüşünde köylü ve işçi ne zaman güldüyse, devlet ve milletin yüzü güldü. Köylünün ve işçinin ne vakit gözü yaşardıysa, devlet ve mille tin de bahtı karardı. Felaket seneleriinizin asırlarca sürmesinin belli başlı sebebi ni köylü ve işçinin durumunda aramak yerinde; çok yerinde bir ha reket olur. Ekonomik bakımdan köylü ne dir? İşçi ne dir? Hayatı esas olarak bir ekonomi meselesi diye mütalaa edersek şu neticeye varırız : Hayat = İşdir. Hayatın faaliyet ve hareketini yapan iş dir. Şum halde köylü ve işçi hayatın, kıymetin yaratıcısıdır. Bu ba kımdan bunların haklan büyük olmalıdır. . . Arkadaşlar : Köylünün ve işçinin haklarını düşünürken ve onları yerine ge tirmeği ulusal bir borç olarak kendimize benimserken kökleri dı şarıda olan komunizm gibi farmasonluk gibi beynelmilel careyan lara (fikir akıınlarına) şiddetle muhalif bulunmamız lazım geldiğini söylemekten nefsimi men edemem.

Hatta kökleri dışanda olan faşist careyanlara dahi. Türk ihtilali muvzü kalmayacaktır. Bizden başka, bunun esas larile saadete erişecek millet de vardır. Bunlar mazlum uluslardır ki kurtuluşlarını ihtilaıiınizin pren siplerinde bulacaklardır. Bulmağa başlamışlardır bile. İşte İran, işte Mısır ve işte Atatürk! Atatürk diye hürriyeti için boğuşan Çin. Dörtyüz milyon insan! Türk köylü ve işçilerinin hakları Türk milliyetciliğinin ilk şartıdır. Türk köylüsü ve işçisi dünyaya, tarihin yürüyüşünde saban elde, kılıç belde göründü. Bu haliyle ordunun varlığını kurdu mil leti ve vatanı bekledi, bekliyor ve bekliyecektir.

III - AKSAK TiMUR'UN DEVLET POLiTiKASI"" Bu kitabı, ANKARA'da hiçbir kütüphanede bulamadık. İsmi var cismi yoktu. İzmirde Kütüphanede olabileceğini öğrendik. Mahmut Esat Bey'irı kızı Gül Tekant Hanımefendinin de orada oturduğunu öğrendiğimiz içirı, hem Aksak Tirnurun Devlet Politii kasını bulup incelemek hemde başka bilgi ve belgeler .varsa onlari öğrenip araştırmak üzere 8-18 Ocak 1987 tarihleri arasında İzmir de bir araştırma gazisi yaptım. Bu kitabın, Gül hanımda, Yeni Sa bah Gazetesi 23 ikinciteşrirı 1943 ile 14 birirıcikanun 1943 tarihleri arasında yayınlarımış 17 tefrikasını buldum. 17. tafrikanın altında " sonu yarın" diye yazıyordu. Kalan bir yazıyı nasıl olsa bulurum demiştim. İşte bunu da Milli kütüphanede buldum. Eser tamam landı dediğim sırada tamamlarımadığını farkettim. Meğer 21. tef rikaya kadar devam ediyordu. Aynı yılın Yeni Sabah gazetesinde onları da bulunca bir define bulmuş kadar sevindim. Çok güzel ve tarihe değişik bir açıdan bakma özelliğini getiri yor. Alışılmışın dışında Tirnur açısından ele alınmış, çok öğretici ve ibretlerle dolu bir kitapçık olduğu içirı, bunuda bu eser içirıde Türk Kütüphanelerıne-ve okuyucularına kazandırmanın çok fay dalı olacağına irıandım. Herkesin İzmire gidip araştırma yapmaya fırsatı olmayabilir. Ki bunun tefrikalarını gazeteden almak içirı, İzmirde büyük fotokopi makinası bulamadığım için Aliağa Petro Kimya tesislerirıe gittiğiini ve orada Tesis Müdür Yardımcısı Mus tafa Kurt bey'irı ternin ettiği büyük fotokopi makinası ile bu işi gör düğümüzü belirtirsak işirı önemirıirı daha iyi kavranacağı irıancın dayım. Şimdi Aksak Tirnur'la beraber Asya'yı ve oradan tekrar Ana dolu'ya Ankara Çubuk ovasındaki hazin muharebeyi ve Tirnur'un başan sebepleri ile Yıldırdım Beyazıt'ın yenilme sebeplerini birlik te irıceleyelim. . . Bütün bunlardan d a önemlisi, her taraftaki askeri ve siyasi za ferlerirıe rağmen, Tirnur'un ve imparatorluğunun çok kısa zaman da yok olup gitmesi ve fakat Osmarılı Türk İmparatorluğunun ye niden toparlanarak, 500 yıl daha ve Türklerin yeni bir devlet ola rak halen devam etmesirıirı sebebi nedir? İşte buna da cevap bul mak içirı bu eseri okumak gerekir. Bu sebepledir bu kitabın tama• Eserin asıl adı, '�ak Demir'in Devlet Politikası "dır.

�ur, Tiirkçede -demir- demektir.

mını burada okuyucularımıza aktarmak için her şeyi yaptık. Lakin Kültür Bakanlığı'nın sayfa sınırlamalarındaki kesin tutumu yü zünden bu eserin büyük kısmını bu eserden çıkarmak zorunda kaldığımızı üzülerek beyan etmek isterim. Aksak Timur'un bazı kısımları ile sizleri başbaşa bırakırken. niçin biz varız ve Timur ve devleti yoktur, sorusunun cevabını bul maya çalışacağınıza inanıyorum. Bundan da asıl amacımız, bu günkü devletimizin de ebediyete kadar devamını istiyorsak, dev let felsefemizi nasıl yenilernek gerektiğine dair sonuçlar çıkarıl masıdır. Çünkü tarih, " geçmişin küllerini değil kıvılcımlarını yaşa dığımız zamana aktarabilmek" için okunmalıdır.

Başlangıç (Demir)

1336 İsa yılının 11

mart salı gecesi (Keş) de doğdu. Ba

bası (Gazan Han) ın beylerinden (Emir Duragay) dır. Anasının adı, (Tekin Hatun) dur. (Demir) in ( Cengiz) gibi bir eli kapalı ve kanla dolu olarak doğduğu söylenir.

(x)

Anası Cengiz sülalesindendir.

(Demir) Maveraılnnehir Sultanı (Emir Hüseyin) in karde ş i (Olcay Türkan) l a evlt:mdı. Kocasına vefasite şöhret bulan bu kadı nın ölümü, (Demir) i çok üzdü. (Demir)

1369

yılında, bütün Türk

hakanları gibi (Kurultay) önünde tahta çıktı. Hiçbir vakit Sultan ve Han ünvaniarının kullanmadı. Mührünü şöyle kazdırmıştı : " Men Timur " " Tanrı kulu. " O, bütün hayatını bir halk çocuğu olarak geçirdi ve bununla öğündü.

Demir'in müslümanlığı (Aksak Demir ) , kuvvetli, inanlı bir Müslümandı (Leon) (Kah un) un (Asya Tarihine Giriş) adlı eserinden bunu anlamak pek ko laydır. Bu kadar araştırmalara da lüzum yok. Bunu kendi kitabı olan (Tüzeler) den de anlıyabiliriz. (Demir) in ifadesine göre, (Putlara tapan) !ara harp açmak, böylelikle Müslümarılığı yaymak, Müslüman bir devlet reisine ve ordusuna borçtur. Onun Hin'de ve Çin' e açtığı s eferlerin sebebi de budur. x

Falcılara göre. (Demir) in cihangir olacağına işaretti.

(Demir) yetmiş yaşında idi. (Çin)in fethine hazırlanıyordu. Fa kat zabitlerinde, askerlerinde hoşnutsuzluk emmar,eleri sezdi. Önce bunları kandırmak sonra da arzusunu yerine getirirnek volu nu tuttu. Düğünler yaptı. Şehzadeleri evlendirdi. Eğlentiler iki ay sürdü. Bol bol bahşişler, hediyeler verdi. Zabitlerini istediği yerle re götürebileceğini anlayınca, yanına çağırdı. Ve şu yolda seslen di : " Kahraman arkadaşlar ! " " Tanrının bize olan iyiliklerini hepiniz bilirsiniz . Bizi bunca fe tihlere, başanlara eriştirdi. Bu, Tanrı iyiliklerimin bir belgesidir. Fakat ne yazık ki zafer keyfile Müslüman kanlan da döktük Bun lar birer cinayettir. Bu büyük günahlardan yıkanmamız gerekir. (Çin) katirlerle doludur. Bunun için de yeni büyük işler başarma mız gerektir. (Çin) katirlerle doludur. Biz orada Allahın adını yük selterek günahlarımızın affını elde edebiliriz . Gidip o , putlara ta panların, tapınaklarını yıkalım. Bunların yıkıkiarı üzerine camiler kuralım. Günahlarımızı oralarda yıkıyalim. Zira ariğ " mukaddes " savaş, günahları yıkar götürür. " Bu söylev üzerine zabitlerin hepsi heyecana geldi. Teklifi bü yük sevinçle benimsediler. (Demir) gümüş, altın, elmas takımlı bir kır at üstünde ve ya nında, (200.000) asker olduğu halde, buzlar üstünde, kar fırtınala n içinde, (Semerkand)dan (Çin)e doğru yürüdü. " 2 8/Birincika nun/1404 " (Otrar)a vardığında " Zatürre " den öldü. (Molla Şerafettin Yezdi)nin, (Demir)in ağzından naklettiği söyleve şöyle bir göz atılır, biraz düşünülürse, görüşümüzün yan lış olmadığı anlaşılır sanırım. (Demir) , kuvvetli bir Müslümandı. Harplerini Müslümanlığa dayatırdı. O kadar ki, İslamlık politikası yanında milliyetçilik ikin ci, üçüncü plana düşüyordu. Maveraünnehir Türkleri, İslam di nini kabul ettikten sonra .ı;nilliyetlerini din uğruna feda ettiler. Araplaştılar. hir'in

Türklüklerini

XIII üncü

büsbütün

unuttular.

Maveraünne

asır Türkleri Müslüman olmakla beraber, (Rusya)

ve (Kafkasya) daki (Kıpçaklar) için, onlar da bizim kanımızdan di-

yorlardı. Lakin XV inci, XVI ncı asırlarda onların adını işitmek iste mediler. Rusyadakilere (Nogay katiri) ve (Kalmuk) derlerdi. (xx) (Demir) in (Tüzeler) ini, Fransızcaya tercüme eden (Langles) , eserin başlangıcında, böyle diyor : (Leon Kahun) , (Asya Tarihine Giriş) adlı kitabının (Demir) bölümünde, bu görüşü ısrarla müda faa ediyor. Bu yolda şahit gösterrneğe bile hacek yoktur. (Demir) in ken disi; " Hükümet kuvvetimi İslfurılı.ğa dayamakladır ki büyük başa rılar elde ettim ! " demektedir. İslamcılık politikası yanında, milliyetçilik ikinci, üçüncü plana düşmekle beraber, yine, az çok, duygulara hakimdi. Nitekim, (Demir) , İran seferleri sırasında, bir gün, (Tos) a uöradı. Acem şairi (Firdevs) nin kabrini görmek istedi. Devlet erkanile oraya gitti. Ve aşağı yukarı şöyle bir hitabede bulundu : "Ey (Firdevsi) ! Sen (Şehname) nde milletinin, Türkler üzerine kazandığı galebelerle öğündün. Kalk gör, bugün, İran topraklarile beraber, mezarın bir Türk oğlunun ayağı altındadır ! " (xxx) (Demir), (Tuz eler) inde, devlet işleri başına yabancı getirilme me sini ısrarla tavsiye etmektedir. Aksi hareketin devleti temelle rinden sarsacağını söylemektedir. İleride bu konuya tekrar ilişe ceğiz . . . (Demir) girdiği, fethettiği yerlerde İslam ülemasını kılıçtan esirgedi, (Şam) yangını müstesna olmak üzere; camileri, medre seleri korudu. Buna belli başlı sebep; ulema, dinin direği, medre se, dini besliyen, yükselten bir müessese, cami, Allahın evi idi. Bundan başka (Seyyid Bereketu) adında peygamber sülalesinden bir adam, daima (Demir) in yarıında bulunurdu. Muharebelere gi rerken önce bunun duası alırıırdı. (Demir) , (Tüzeler) inde diyor ki : "Din ve kanunlar üzerine kurulınıyan bir devlet uzun süre mez. Böyle bir devlet çıplaktır. Kendini gören herkese karşı, gözle rini yere diken ve hiçbir kimse yarıınd a hürmet görmiyen, itiban olmıyan adama benzer. Böyle bir devlet ; tavansız, kapısız, avlu suz, duvarsız ve her önüne gelene açık bir eve benzer.

Bunun için ben, devletimi İslamlık üzerine kurdum. Hüküme timi idare için kanunlar yaptım. Bu kanunlara, hükümdarlığım sü resince riayet ettim. Kalbirnde doğan ilk kanun, dini dünyaya yaymak ve Hazreti (Muhammed) in şeriatını sağlamlaştırmak oldu. Her köşeye İslaınlığı, bu nuru ulaştırdım. Ve bu din, devletimin süsü oldu ! " Peygamber sülalesinden (Zeynüddin Ebubekir) (Demir) e yazdığı mektupta : "İslam dinini, bütün dünyaya yaydığından dolayı, (Din yayı cı) unvanı senin hakkındır. " Tanrı ! Hazreti (Muhammed) in dinini yükseltmek isteyenle re yardımcı ol! . Mürninler kahramanı (Demir) bilmelidir ki : Dini koruma işinin kendisine emanet edilmesi Allahın ona bir ihsanıdır. Allahın iyilik lerinin artması için (Demir) de iyi işlerini arttırmalıdır. " Bu sırada kendisine de Müslümanlığın (yenileştiricisi), müceddidi unvanı verilmektedir. Bence, (Demir) in İslamlık bakımından güç izah edebileceği biri harbi varsa, o da (Yıldırım Beyazıt) la olan Ankara meydan mu harebesidir. Vakıa, (Yıldırım Beyazıt) la olan Ankara meydan mu harebesidiri. Vakıa, (Yıldırım) (Kara Yusuf) u ona vermedi. Fakat şerefini kıskanan bir devlet yoktur ki kendine sığınan bir hüküm dan, hatta bir ferdi hasmına teslim etsin. Dünyaya kılıç sallıyan, bütün bir ıllerni lolıcına baş eğdiren bir devlet bu teklifi nasıl kabul edebilirdi? (Yıldırım) dan kaçıp giden beyleri (Demir) , ona geri ve rir miydi? (Toktamış) ı altın ordu hükümdanna teslim etti mi? Nitekim, (Hoca Sadeddin) in (Tacüttevarih) de anlattığına gö re, (Yıldırım) , (Demir) e yazdığı mektupta: " Topraklarımız kimsesizlerin sığınağıdır. Geri verilmezler. onlara kılıç çekmezler. Korunurlar. " diyor. (Demir) in kendi ifadesine göre de, muharebenin asıl sebebi bu olmuştur ! . (Feridun Bey Münşeatı) ında, (Yıldırım) ın (Demir) e (Kudur muş köpek! ) hitabeli başlıyan mektubu, aslı faslı olmıyan bir bel gedir.

Bir aralık barışır gibi oldular. Yıldırım bu iş için elçilerini bile göndermişti. (Demir) fikrini değiştirdi. Barış konuşmaları yerine elçilere ordusunu gösterdi. Ve Ankara üzerine yürüdü. Buna (Mevlana Teftazani) gibi, büyük din ıllimleri razı değildiler. Hatta askerleri bile, muharebe bittikten, (Beyazıt) esir düştükten sonra bir müddet gücenik kaldılar. Bence, Ankara savaşından iki taraf da suçludur. Fakat suçun ağır, çok ağır yaıu (Demir) in omuzlarındadır. Biri Sivas ve şehzade (Ertuğrul) u öteki de Erzincanı vurdu Bütün burılarla beraber, (Demir) in günahlarını biraz daha'ha fifletmek imkaıu yok değidir. İslamlık davasını güden hükümdar lar arasında (Demir) den başkası Müslümantarla döğüşmedi mi? .

Aks ak (Timur) un Adaleti : Diyor ki: " Haklı olanların hakkını hiçbir vakıt kaybettirmedim. İnti kamla hareket etmedim. Böyle bir hırsa hiç düşmedim. Allahın kullarına karşı şiddet ve zulümden sakındım. Bunlara karşı daima iyi kalbli, güler yüzlü davrandım. " Piri (Demir) e şunları yazıyordu : " (Demir) bilmelidir ki, hükümet Tanrı idaresinin bir kopyesidir. " (Bossuet) de, (Mukaddes Kitap Politikası) adlı kitabında, (Lo e böyle söylüyordu.

ui XIV)

(Piri) yine devamla diyor ki: "Memurlarını ve burıların reisierini gözünün önünde tut. Sa na itaat etsinler. Ödevlerini mutlaka başarsınlar. Halk sınıflarına hak ve mevki tayin et ki devletinde akıl ve hak hüküm sürsün. işlerinde, tebaan arasında kanunu unutma. Unutursan hükümetinin alt üst olması gecikmez . " (Demir) bunları dinledi ôunlara saygı gösterdi mi? Kendisi diyor ki: " Pirimin mektubunu alınca, dediklerini yapınağa acele et tim. "

(Timur) ilk defa kabahat işledikleri, adliyesince sabit olanla rın suçlarını bağışladı. Fakat bu gibiler tekrar suç işlerlerse ceza ları ağır olurdu. Bu, bir çeşit bugünkü (tecil) sistemidir. . . . (Timur) memur öldürmekte de asla ileri gitmezdi. Vazife görmiyen reisieri işten çıkanrdı. Devlet içinde kargaşalığın önüne geçemiyenlerin rütbelerini indirirdi. Bu gibileri ta katipliğe kadar düşürür yine öldürmezdi. O kadar ki: Bir vezir, onu düşürmek için bir proje tertip etmiş olsa bile, hemen ölüm cezasile cezalandır maktan sakınırdı. Önce işi iyice inceler doğru olup olmadığını an lardı, hükümünü buna göre verirdi. Çünkü, maksatlarını elde et mek için doğruyu, yalanla ört bas eden kötüler az değildir. Bunlar, bu gibi mefsedetliklerile (fesatlıklarıyla) devlete canla, başla bağ lı olanları, ortadan kaldırmak, meydanı fenalara bırakmak isterler. . . . (Timur) , hırsızlara, sarhoşlara, hatta ırza geçeniere bile key muamele yapılmasına müsaade etmezdi. Bunlar hakim huzuru na çıkanlırlar. Kanunlar hükmünce cezalandınlırlardı. fi

. . . (Demir) mürabahacılarla (bir malı aşın karla satan-faiz alan), insafsız zengirılerin fukarayı ezdiklerini çok iyi bilyordu. Bu nun için bu gibileri hususi memurtarla takip ettirirdi. Bunlarla be raber devlet gelirlerinden si..ıistimal edenlerin cezalan kanunen ölümdü.

Aks ak Demir'in İd aresi (Demir) in devlet idaresi; mantığın, hakkın, moralin icaplan dır. Diyebilirim ki, bu idare sistemi bugün de kıymetinden kaybet miş değildir. (Demir) , ahali ile doğrudan doğruya temasta bulunurdu. On ların dertlerini böyle dinler ve anlardı. onlara iyi idare adamlan gönderirdi. İdare amirlerini çok iyi seçerdi. Adam seçmek kabili yeti pek yüksekti. O, hükumetçilik fikrini şöyle ifade ederdi : " Biz Tandnın, bizlere emanet ettiği tebaanın, iyiliği, mesut olması için çalışınağa borçluyuz. Tebaamın iyiliğine çalışmak be nim tek ülkümdür. Tebaamdan bazılarının, malışer günü, (inti kam ! ) diye eteklerime sarılınalanndan korkanın ! "

(Demir) vezirlerinde şu hasJetleri arardı: A - Vezirin idareci olduğu kadar, maliye işlerinden anlaması. B - Vezirin kinci öc alıcı olmamasını isterdi. C Vezirin haksızlık yapmamasını. Çünkü : Haksızlık olan bir yerde, devletin ömrü olmaz. -

D - Vezirin güler yüzlü, tatlı dilli olmasını : Çünkü: Böyle kimseler kendini herkese sevdirir. Tatlı dil yılanı delikten çıkaru. E - Vezirin her söylenene kulak asmamasını. Çünkü : her söyleyene kulak asanlar, yapacaklarını şaşınrlar. F - Vezirin, hırslı olmamasını. Çünkü : hırs insanı kötülüğe götüren bir hastalıktır. G - Devlet, millet işlerinde fedakar olmasını. Çünkü : devlet işleri fedakarlık ister. Fedakarlık halkın hürme tini, sevgisini kazandınr. Büyük işleri, güzel işleri fedakar insanlar başarular. H - Vezirin, çok sabırlı olmasını. Fransa edebiyat tarihinde-kendisine, önemli sayfalar ayırtan (Büffon) der ki: "Deha, sabra en yüksek istidattan başka bir şey değildir. " (Demir) e göre, devlet adamı, olur olmaz şeylere lozma yacak. Fırsat çıkırıcaya kadar hasmırıa dahi bir şey sezd.irıniyecek. Sabırla, düşünceyle hareket edece�i İ - Vezirirı, olup biten şeyleri bilmesini, önceden sezmesini ve son derece uyanık olmasını. Bir isyanı, bir kargaşalığı, bir hadiseyi önceden sezmiyen, he le onu bastıramıyan bir kimse devlet adamı olamazdı. Vezir o ka dar uyanık ve intikal çabukluğuna malik olacak ki, bir maselemiz de denildiği gibi, "Leb demeden leblebi" yi anlamalıdır. Latm los ası, (Demir) e göre devlet adamının iyi tarafı, kötü ya nından üstün basacak. Zira dünyada her yanı mükemmel, adam bulunmaz. Hayatta, dört başı marnur insan olmadığı gibi.

(Demir) (Tüzeler) inin başka bir yerinde (Vezir) için şu şartlan da koşuyor:

1) Vezir yüksek duygulu asil ruhlu.

2) İnce ve geniş kavrayışlı akıl sahibi 3) Asker ve ahali ile hoş geçinme kabiliyetine malik. 4) B anşkan ve affedici olmalıdır. (Demir) e göre böyle bir adama hükümet idaresi ve halkın mu kadderatı terkedilebilir. Fakat böyle bir devlet adamından şu dört şeyi esirgememelidir :

1) Ona inanrnayı. 2) Saygı göstermeyi. 3) Hareketlerinde serbesti tanımayı. 4) Fikirlerini icra edebirnek için nüfuz ve kudret vermeyi. (Demir) e göre, yukanda kaydattiğimiz hasletleri şahsında toplıyan bir vezir hakanın yolsuzluklarını da yoluna koyar. Örter. Devlete çeki düzen verir. Hakan, devlet dizginlerini elinden kaçırmamak şartile, kim senin mütalaasını aşağı görmemelidir. Vezirlerini dikkatle, ilgi ile dinlemelidir. Faydalı fikirterin icabını yerine getirmelidir. (Demir) in devlet politikalanna göre, mernlekette, millet için de sükunu yaşatmak, asayişi, nizarnı korumak bakana ve bütün devlet adamıanna düşen vazifenin başında gelir.

o; yeni fethettiği yerlerde önce bu işe bakar ve asayişi mutla ka kutardı. Şakileri, yol kesicileri, hırsızlan o kadar sindirmişti ki, zamanında, dağlarda başlarında altın dolu tepsi ile gezenlere bile ilişilmezdi. Asayiş, sükun, nizarn kurmak (Demir) e göre, zayıfı, güçlüye karşı korumanın (amentü) sü idi. Asayiş olmıyan bir yerde, zayıf güçlünün mahkılrnu, zebunu olmağa mahkıiındur. Böyle bir dev lette hak yoktur. Hakkın yeri olmıyan bir devlet de ölmüş demek tir. Tacirler ticaretlerini, çiftçiler ziraatlerini, sanat adamlan sa natlannı serbestçe emniyet iÇinde yapabilmelidirler ki, devlet ma mur olabilsin. (Demir) in bir güzel huyu da şu idi: Meclisinde ; edebiyat, şiir, tarih, hukuk, şeriat a.Iirnlerini bu lundurur ve burılara münakaşalar yaptırırdı. Ana tarafından bü-

yük dedesi olan (Cengiz Kaan) da böyle yapardı. Yalnız, münaka şacılar hiddete gelip de fazla bağırınağa başlarıarsa bu hakana karşı saygısızlık sayılırdı. Türk adeti mucibince, bu gibiler dışan çıkarılırlardı. Orada temiz bir dayak atıldıktan sonra, tekrar içeri getiririerdi! . (Demir) in memleket ve düşman durumuna karşı haber teşki latı, olağanüstü idi. Memleketinde olan biten işlerden günü günü ne haberler alırdı. Düşman ahvalini takibe memur adamlan vardı. Bunlar da her zaman yazarlar, (Demir) i aydınlatırlardı.

(Aksak Demiri) in Bayındırlık (Nafia) İşleri. Bu görünümden (Demir) , az çok devletçi idi. Memleketini yol lar, bahçeler, köşkler, saraylar, camiler, medreseler, güzel türbe lerle süslerdi. Dolmuş kanallar ayıklatılır, yıkık köprüler yapılır, ırmaklar üzerine yeni yeni köprüler kurulurdu. Yollara ve buralara bekçiler konmuştu. Herkesin emniyet içinde dolaşmasma, çalışmasına ba karlardı. Bir hırsızlık olursa yol bekçisine ödetilirdi. Her kasabada, bir cami, bir medrese, bir hastahane yaptırıl mıştı. Her hastahanade bir hekim bulunurdu. Bu devlet hekimi idi. Burılardan başka yine her kasaba da hükümet ve mahkeme da ireleri vardı. Dilencilik mutlak surette yasaktı. Dilenrneğe mecbur olarılar için devlet müesseseleri vardı. Bu gibi ailelere, kötürümlere bu müesseselerde bakılırdı. . . (Demir) diyor ki : "Devlet işlerine yabancı, el sürmemelidir. B u hükUmet hik meti icabıdır. İdare yabancı ellere verilmemelidir. Çünkü dünya, çok sevilen bir güzeldir. Seveni de pek çoktur. Korkulur ki yabancı biri, saltanat sürmek arzusu ile tahta çıkar, (Emir Mahmut) un hali böyle oldu. " (Demir) in bu radikal görüşü, çok yerindedir. O , bize misal olarak yetiştirdiği ve bildiği (Emir Mahmut) u gösteriyor. Faktat biz, batı Türkleri, bu prensipe göre hareket etmediğimizden ne kadar acılar çektik!

100

Hele İspanyadaki Arap devletinin yok olması, (Demir) in bağı rıp çağırdığı bu prensipe, uygun hareket edilmemesinden ileri geldi. Şair (Ziya Paşa) nın (Endülüs Tarihi) bu balıiste dikkatle mü taleaya değer iliret tablolarile doludur. Osmanlı saltanatı asırlar ve asırlarca yabancı unsurların elle rinde kaldı. İnhitat, izmihlal çağlarını bu unsurlar h�zırladı. Öz Türklerin çektikleri bunların yüzündendir. Anadolı.i'da zaman za man başgösteren kanlı isyanlar, hep bu yabancı unsurlara karşı dır. . . . . . (Demir) kavga duygularında yükseklik, büyüklük aradı. Ve bu gibi duygu sahiplerini mükatata layık görürdü. Mesela kılıç ile ri atılmalı ve bir düşman alayını bozmalıydı. Böylelikle birinci bey olurdu. İkinci bey (Emir) olabilmek için düşman ordusunu kaçır malı idi. Askerler, hak ettikleri mükatatı mutlaka elde ederlerdi. Silah altında saçını sakalım ağartanların ne rütbesi alınır ne de tahsis leri kesilirdi. Bunların hizmetleri unutulmazdı. Bütün hayatların ca, devlet ve millete fedakarlık etmiş askerleri haksız yere azledi vermek, onları mükatatlandırmamak (Demir) e göre haklı isyana yol açan bir adaletsizlikti. İhtiyar askerler saygı görürlerdi. Sözleri dinlenirdi. Bunlar im paratorluğun şerefi sayılırlardı. Düşmandan tutsak yapılanları öldürmek yas aktı. Bunlar köle yapılmazlardı. Yiğit kimseler düşman da olsa, tutsak yapıldıktan sonra ona saygı gösterilirdi. Bunların ölülerine askeri tören yapı lırdı. Halbuki bu çağlarda, diğer hükümdarlar, tutsakları ya köle yaparlar, yahut öldürürlerdi. . . . . . Fethedilmesi lazım ve kolay olan memleketler şunlardı :

1) Zume uğrayan. Bunları zulümden kurtarmak Müslüman hükümdarın borcu idi. (Demir), Özbeklerin memleketirıi bundan dolayı aldığını, ora da şüliği kaldırarak, adaleti kurduğunu söylüyor.

2) Dirı ve ahlakı zayıf düşen ve Tann'nın eserlerini hakir gö rerıleri

101

(Hindistan) ın başşehri (Delhi) yi (Sultan Mahmut) tan bunun için fethettiğin!. şeriatı orada tatbik eylediğini, eyaletlerdeki (puta tapar) lann (tapınak) larını yıktığım bildiriyor. Bu gibi memleketler fethedilebilirler. Ve kurtarıcılar buralara yaklaşınca bütün yoUann açılacağına (Demir) emindir. (Horasan) ı Kürt padişahlarından böyle kurtardığını arılatıyor.

3) (Demir) , " halk ve askeri partilere ayrılan imparatorluklar kolayca alınır" diyor. (Faristan) ile (Acem lrakı) nı böyle aldı. (Demir) , tacirlerle, kervanlarla, kervan reisierine de vazifeler vermişti. Bunlar yabancı iliere giderlerdi. Tataristan'da, Çin'de, Hindistarlda, Mısır'da frenk illerinde, dünyanın dört bir ucunda dolaşırlardı. Bir yandan ticaret yaparlar, diğer yandan bu memle ketleriri halinden, buralarda yaşıyanıann adetlerirıden, hüküm darların tebeaları hakkında hal ve hareketlerinden (Demir) e ha berler getirirlerdi. (Demir) seyyahlara çok iyi muamele ederdi. Burılardan memleketler hakkında bilgi edinirdi. Liifın kısası, (haberci teşkilat) Demir'irı en kuvvetli devlet mü esseselerinden birisiydi. Ve bununladır ki içte ve dışta, olanı bite ni çok iyi bilirdi. Bunları bildiği için eli hep tetikte idi. (Demir) in güzel, değişmez huylanndan birisi de, vezirleri hakkında olduğu gibi, kumandanları için her söylenene kulak as mamasıydı. Ona göre, vezirler hakkında olduğu gibi kumandarıla n da çekemiyen, kıskanan düşmanlar az değildir. Çünkü, dünya adamları, dünya büyüklüğü ararlar. Bu gibiler tarafından korunan vezirler gibi kumandanlar da bundan ellerinde oyuncaktırlar. . . Görülüyor ki (Demir) devletinde hüküm süren adetler den çoğu, zamanımızın adetleri gibi idi. Hak anlamı da, yine bir çok bakımlardan çağımızın hak anlamını andırıyordu : Kumandanına, ihanet etmemek şartiyle, (Demir) e iltica eden yabancı askerler korunur, isterlerse kendilerine vazüe de verilir di. . . . . . Kumandarılarına, efendilerine ihanet eden düşman asker lerinden (Demir) ti.ksinirdi. Burılardan nefret duyardı. O, efendisi nin tuz hakkını tanımıyan bir adamdan bana ne hayır gelir?) der di. (Oğuz Han) ın kumandanlarından bazıları efendilerine ihanet

102

ettiler. (Demir) e gelmek, hizmetine girmek istediler. O, bunlara (Siz alçaklarsınız ! ) diye cevap verdi. Harpte ihanet eden, düşmana kaçan, kumandanını dinlemi yen askerin cezası ölümdü. B arış zamanlarında bile yerini terk eden askerin cezası çok ağırdı. Harp halinde ise yine ölümdü. Kavgadan kaçan askerler öldürülürdü. Eğer mazu.r ise hisse sine düşen ganimetten mahrum edilirdi. Yaralanmak büyük bir şerefti. Yaralanmak dolayısıyle döğüş meydanından çekilmiş ise, şerefinden bir şey kaybetmezdi. Halka zülmeden, haksızlık eden askere, zülmu ve yaptığı hak sızlık mutlaka iade edilirdi. Hırsızlığın cezasi, Cengiz yasasına gö re idi. Hırsızlık hafif ise ödetilirdi. Ağır ise hırsızın boynu vurulur du. (Demir) in ordusundaki irızibat, intizam, mükemmellik, o çağ ların hiç bir ordusunda yoktu. Ordu kazançlarını, bu intizama, bu inzibata borçlu idi. (Demir) , halk ile ordu arasında hiç bir fark ve imtiyaz gözet mezdi. (Biri olmazsa diğeri de olmaz) derdi. (Demir) devletinin büyüklüğü, mamurluğu, saadeti nasıl ki mükemmel bir idareye, mükemmel bir adalet temellerine dayanı yorduysa, ordusu da böyle adilane bir intizam bir inzibata arka vermiş bulunuyordu. Halk ve ordu dimdik ayakta idiler. (Demir) orduyu daima tetik bulundururdu. Pek az süren barış zamarılannda bile, onu, bir çeşit muharebeyi andıran büyük avlar la meşgul eder, manevralar yaptırırdı. (Cengiz) de böyle yap ardı. . . On askeriri içinden en dirayetlisi, diğer dokuzunun rızasile , başlarına, (onbaşı) yapılırdı. On, onbaşı içinden zekası ve çalışkanlığı ile kendirıi tanıtrnış bir kimse burılann başına (yüzbaşı) olarak getirilirdi. On yüzbaşının kumandanı da (binbaşı) idi. Bunun tecrübeli harp işlerinde usta, yiğitlikte üstün olmasına çok dikkat edilirdi. Bu hasletlerinden başka (binbaşı) nın Demir sülalesinden olması lazımdı. Rütbe sırasile bunların alt taraflannda bulunanlar üzerin de her türlü hakları vardı. Er tayini onbaşının, onbaşı tayini yüzba-

103

şının, yüzbaşı seçmek te binbaşının salahiyetinde idi. Bu zabitler itaatsizlik edenleri cezalandınrlardı. (Demir) in (313) beyi (emir) vardı. Bunlar ordunun kafası idi. a) İşlerinde ve ruhlannda asil olmak. b) Zeki ve hileci olmak. c) Yiğit, ihtiyatlı ve tedbirli olmak. d) Uyanık ve sebatlı olmak. e) Derin düşüneeli olmak. f) Alaylar, nasıl kunrulur nasıl bozulur, bilmek. g) İş başmda cesareti kaybetmemek. Müşküllerle karşılaşın ca yüz çevirmeden askerleri ve burılann hareketlerini idare et mek. h) Asker arasına intizamsızlık, itaatsizlik girer, isyan gibi hal ler görülürse hemen çaresini bulmak. Burılar arasından seçilen, dördü, (beylerbeyi) biri de (başku mandan) idi. bu zat savaş ve.banş zamanlarında beylerin ve asker lerin kumandanı idi. (Demir) ordunun başmda ise, (başkuman dan) ona muavirılik ederdi. Akıllı , tanınmış kimselerden daha on iki (bey) vardı. Burılann maiyetinde binden, on iki bine kadar süvari bulunurdu. Burılar sı rasile birbirirıin muavini idi. Mesela birinci ikincinin, ikinci, üçün eünün ilah... Acele hallerde bir rütbe aşağıda bulunan (bey) , üs tündeki (bey) in vazifesini görebilirdi.

Beyler, askerin talim ve terbiyesi için istedikleri kadar çalışa bilirlerdi. . . Bir kumandanın vazifesi nedir? Askerini ilerletmek, iş başmda korkmamak, soğukkanlı ol maktır. Her alay, kumandanın elinde kılıç ve ok gibidir. Burılan yer li yerinde kullanmak gerikir. Kumandan, önce, sağ yanı (cenah) büyük izci alayım, sorıra, sol yanı, düşman üzerine yürütür. herliyen bu kıt' alar durursa, ih tiyattaki bölükler, yardıma başlarlar. Ve durum (Demir) e bildirilir.

104

Tannya güvenerek, kumandan, (Demir) orada hazırmış gibi savaş safına girecektir. Kumandan bilmesi, inanması lazımdır ki, muharebe kazanılacaktır. Kumandan, kızmayacaktır. Şaşınnayacaktır. Alaylan ustalıkla idare edecektir. Önden yürümek zorunda kalusa; bu işi kendini pek tehlikeye koymadan başaracaktır. Çünkü (Demir) e göre ku mandanın ölümü fena sonuçlar verebilirdi. (Demir) irı (tüzeler) inde bu bahsi okurken, düşündüm hatın ma bizim (Salankamın) savaşının bu meşhur yiğit şehidi, Avustur yalılan, dağıttıktan sonra, yok etmek üzere bulunuyordu. Başına değen bir kurşun, onu öldürdü. Zafer bozguna döndü. O kadar ki ağasının kucağında kalan koca şehidi, beraber götürrneğe imkan elvermedi. Düşman ayaklan altında kaldı. Ve bu bozgundan sonra Türk ordulan bir daha Tuna'ya gelemediler. Bu gibi vak'alardan sonra (Demir) in, kumandanlann hayatı na verdiği önemirı, anlamını kavramak zor olmuyor. Günün birinde Hariciye Vekili bulunuyordum. Alman büyük elçisirıi (Atatürk) e götürdüm. Hoş beşten sonra, Alman elçisi (Atatürk) ten harp hatıralannı sormağa başladı. (Sakarya) (Dum lupınar) meydan muharabelerinden söz açıldı. (Atatürk) : " Kumandanlarımdan birinin delice cesareti olmasaydı. Yunan ordusunu Konya tuzlu çölüne sokacaktım. Düşman ordusu orada fıçıya basılmış salamuraya dönecekti. Ve harp o vakit bitecekti. Hem de nasıl? düşman kaçınağa muvaffak olaınıyacak kendisin den haber bekliyenler de şaşıp kalacak ve boyuna haber soruştu racaklard.ı. Sonra öğreneceklerdi ki. Yunan ordusu tuzlu çölde sa lamura olmuştur ! böylelikle harp bir, bir buçuk yıl önce bitmiş ola caktı. " Buyurdular. Bir gün ben, bu (delice cesur) kumandanın kim olduğunu (Atatürk) ten sordum (Rahmetli Halit paşa idi) buyurdu. Düşma nın arkasını çevirmek içirı kendisirıi aradıklan vakit yerirıde değil miş. Askerlerin önünde, elde tabancayla, düşmarıın üzerirıe sald.ı nyormuş ! Bu haller, lüzumsuz cesaretlerirı, bir millete ne kadar pahalı ya mal olduğunu gösterrneğe yeterler s anırım .

105

Yine (Demir) e göre, bir yere girmezden önce, oradan nasıl çı kılacağııu, önceden düşünmek, kumandanın belli başlı vazifele rinden idi. (Atatürk) de büyük nutkunda: Her taarruzu, mukabil bir taar ruz karşılar. Taarruz eden ricat yollanın hazulamalıdır diyor... Düşman on iki binden fazla kırk binden aşağı ise kumandanlı ğa (Demir) in oğullanndan birisi getirilirdi. Oğlunun yanında iki (beylerbeyi) ile, diğer (beyler) ve zabitler bulunurdu. Bu ordu en az kırk bin süvari olacaktı. Askerler durmadan manevra yapacak lar. Kumandan kırk bin kişiyle, on dört alay teşkil edecektir. Bunları yerli yerlerine yerleştirecektir. Böyle bir ordu kumandanı şu hasletlere malik olmalıdır : a) Düşman kumanlannın sayısını ve kabiliyetlerini. b) Bu kumandarılara karşı koymağı. c) Kumanda ettiği erieri hepsini, yaylı, kılıçlı göz önünde tutmağı; bilecektir. d) Her şeye, her müşküle bir çare bumayı. e) İlerleme ve çekilme yollanın, göz önünde tutmayı. f) Hileye aldarırnarnayı. g) Düşmana karşı sıra ile gönderilecek alayları. i) Düşman projelerini ve niyetlerini keşfetmeyi. j) Düşmanın her ilerleyişindeki kasdi. k) Her vasıtaya baş vurarak düşmanın maksada erişmesine engel olmayı ; bilmelidir.

1) Düşmanın bütün hareketlerini göz önünde tutacak. m) Emir almadan ileri giderıleri cezalandıracak. n) Düşman zorlamadan, savaşa başlamıyacak. o) Düşman nasıl hücum ve nasıl gerileme döğüşü yapıyor, bunları tarassutla öğrenecek. p) Bu hücum ve gerilerneye nasıl taarruz edilmeli? Bunu bile cek.

106

r) Kendiliğinden kaçan bir orduyu , . emniyeti kat'i olmadıkça takip etmiyecek. Çünkü düşmanın arkasında ardcılan ve pusuda imdatçısı bulunabilir. Bu şartlar içinde de zaferi elde edemiyen kumandan, kendi alayına (ileri ! ) emri verecektir. Düşman onu bir dağ gibi görür. Yer ler sallanır. Yiğit askerieliine (Kılıç çek ! ) emiini verir.. Yaylar yağ mur gibi yağar. Kılıçlar kızıl şimşekler gibi parlar. Yine bir şey elde edilemezse artık kumandandan öne atılır. Ve bayrağı gözleri önünden ayırmaz .

Aksak (Demir) in Büyük Savaşları : Ankara meydan muharebesi: (Demir) in büyük baş ariyle bi tirdiği en önemli savaşıdır. Bu kavgayı kaybetseydi, kurduğu dev let temellerinden yıkılacaktı. Bu muharebe, her iki yan (taraf) için ölüm kalım döğüşü idi. Nitekim bunu, bu gerçeği biraz sonra, (Yıl dının) la olan konuşmalarında (Demir) in ağzından öğreneceğiz . Ankara muharebesi neden oldu? Bunun hakkında pek çok şeyler söylendi. Tarihler çeşitli riva yetlerle, dedikodulada doludur. Arap tarihlerile, Osmarılı tarihle ri, (Demir) i suçlu çıkarmaktadırlar. Bizans, Frenk Tatar tarihçileri ise (Demir) i haklı bulmaktadırlar. Hiç deilse, yansız , (bitaraf) tır lar. Ben, bu yazılanının başlangıcında söylediğim gibi, her iki ya nı da suçlu bulmaktayım. Fakat suçun ağır, çok ağır yanı (Demir) in omuzlanndadır. (Yıldınm) da, (Demir) de, taşkırılıklannı birbiri ne bağışlıyabilirlerdi. Ve iki kardeş gibi, birbirine yaptıklarını hoş görebilirlerdi.

(Yıldınm) ın Harp Nizarnı Sağ yan oğlu Süleyman çelebi ile kayınbiraderi, Sırp kralının oğlu (Prens Lazar) da. Bunun emrinde, zırhlı, beyaz elbiseli yirmi bin suvari vardı. Sol yana, küçük oğlu Mehmet Çelebi kumanda ediyordu . Merkez , kapu kulu ile, kendi kumandasında bulunuyordu.

107

Muharebe başladı. (Demir) in askeri, önlerinde alev saçan fiili arabalarile hücuma başladı. Osmanlılar dayanıyor, düşmana ars lanca karşı koyuyorlardı. (Demir) in askeri, buna kızdılar. İlkinden iki kat kuvvetli olarak şiddetli bir saldırışta daha bulundular. Os manl.ılann sağ sol yanlannda çekilme alametleri görüldü. Henüz Osmanlı devletine bağlanmış olan ve Anadolu beylerinden alınan askerler, (Demir) in yanında bulunan, beylerine kaçıyorlardı. Kara man, Germiyan, Teke Menteşe, İstendiyar beyleri gibi. Bu hali gö ren (Yıldırım) , merkezdeki askerile beraber yüksek bir yere çıktı. (Demir) , askerinin başında olarak, buraya kırk alay süvarile saltlır dı. Bu aşağı yukarı ( 120.000) atlı idi. (Langles) diyor ki: Osmanlılar, yine akıllara sığmaz bir yiğit likle boğuştular. (Yılıdınm) , kendisine teklif edilen kaçınayı isteseydi, pek ala yapabilirdi. Reddetti. Israr etti).er, yalvardılar, yakardılar yine red detti. (Niğbolu) galibi savaş meydanından kaçınayı nefsine yedi remiyordu. Halbuki kaçsa kendini yine toplar (Demir) in başına tu fan olurdu. Yağız atı üstünde ve karanlıklar içinde döğüşmesine devam etti. (Namık Kemal) , (Osmanlı Tarihi) nde diyor ki: Atının ayağı sürçtü. (Yıldırım) ateş çıkartarak yere düştü Kılı cı bir yana atı diğer yana gitti. Üzerine Tatarlar saldırdı. O, hançe rine davrandı. (Yıldırım) elindeki küçük bıçağıyle tek başına (De mir) ordusuna meydan okuyordu. Nihayet (kemend) atıldı. Yıldırım yakalandı. Elleri bağlandı. (Mahmut sultan) onu (Demir) in çadırına götürdü (Demir) yatmak üzere idi. Hadiseyi haber verdiler. Kalktı. Çadırın kapısından dışa n çıktı. Yıldımrlı karşıladı. Fakat onu elleri bağlı görünce, ağladı. Ve hemen (Yılıdınm) ın yanına yürüdü. Bağını çözdü. Artık, (Demir rakipsizdi. Ve tek) kalıyordu. Ortada kalan bir şey varsa, koskoca Osmanlı devletinden, Çubuk ovasında kor kunç bir mezardı.

(Yıldırım) la (Demir) Başbaşa İkisi bearber, atağa gittiler, Bir halı üzerine, yanyana oturdular.

108

(Müneccimbaşı) , (Solakzade) , (Ali) , (Abdurrahman Şeref) gi bi tarihçilerimiz, (Demir) in Yıldırun' a çok saygı gösterdiğinde bir liktirler. (Müneccimbaşı) (Demir) in gösterdiği saygıyı üade için şurılan söylüyor : " Girittan esaret olduktan sonra Mahmut Ham Cengizi Üroe ra ile gelip şehriyar hazretlerini Timura götürdükleri,nde hayme kapısında istikbal ve tekrim ve tazirnde mübalaga eyledi. Haymei Timura vüsulleri 804 zilhiccesinin yirminci cumartesi gecesi ışa vaktinde vukubulınuştur. ll

Bu cümleleri bugünkü Türkçeye çevirmek gençliğe karşı bir vazüedir. (Müneccimbaşı) bu satırlarla : 11 (Sutan Yıldırun Beyazıt) , esir olduktan sonra, (Cengiz) so yundan (Mahmut Han) bir bölük beylerle geldi Ve Osmarılı padi şahını (Demir) e götürdüler. (Demir) çadır kapısında onu karşıladı. Çok pek çok saygı gösterdi. (Demir) in çadınna vardığında, pey gamber Muhammedin, 804 üncü yılı idi. Gök aylanndan (Zilhicce) nin yirminci cumartesi gecesi, yatsı vakti idi. " demek istiyor. (Müneccimbaşı) , yine diyor ki: " Şehzade Musa Çelebiyi dahi gereği gibi tatyip ve ikram ve validi muhteremlerine ve kendilerine müzeyyen ve mükellef hay meler kurup padişahane tayinat verdi. Musa Çelebi'yi eviadı ile beraber tutardı. Şehriyar hazretlerini ihyanen davet ve musaha bet ve envaı nüvazişle tesliyet ederdi. ll

Bu iki Türk hükümdan ilk defa ne konuştular? Aralannda tercüman yoktu. Zaten ikisi de esaslı olarak Türkçeden başka dil bilmiyorlardı. Her ikisinin de ana dilleri Türkçe idi. (Demir), dikkatle (Yıldınm) ın yüzüne baktı. Ve gü lümsedi. Çok hisli (Yıldırım) buna alındı ve: Demir Bey ne gü lersin halime mi? Fakat halime gülme, yarın sen de benim gibi olabilirsin. Bana bak, bir saat önce padişah idim. Şimdi senin esirin... " dedi. -(Yıldırun) Bey Allah göstennesin, diye söze başlayan (Demir) ben senin haline hiç güler miyim! . Gülümsememin sebebi şudur :

Meğer dünya çok pes bir şey imiş. Ne sevilmeğe, ne de tiksin meye değmezmiş, eğer bir şey olsaydı; onu, Tann senin gibi bir şaşı ile benim gibi bir topala vermezdi" karşılılğında bulundu.

109

Sözlerine devamla: "Bu perişanlıklann, bütün günahlan senin boynundadır. Jjunlara hep sen sebep oldun, bu kadar Türk, bu kadar Müslüman karu döktürdün. (Tahretinin) çoluk çocuğunu adama yollamadın. Düşmarnın (Kara Yusuf) u bana vermedin. Hiç olmazsa memleket ten çıkarmadın. Bu fel§ketler hep o fettan, müfsid adamın eseri dir " dedi. Yıldırım) : " - Demir Bey, artık yeter, Tannnın dediği oldu ve yalruz o olacaktır. " cevabıru verdi. Demir: "Hele üzülme, devletini, memleketini yine sana geri veririz. Bir kaç gün misafirimiz ol. Ben senin esilin olsaydım, başı ma ve ordumun başına gelecekleri biliyordum. Bizden öyle bir şey bekleme, umma. Allah bizi muzaffer kıldı. Seni mağlup. (Çünkü sen yolunun üzerine dikenleri kendin ektin. " dedi. Bir gün, (Demir) (Kütahya) da büyük bir eğlenti tertip ettirdi. Eğlentiye (Yıldırım) ı da davet etti. İçildi, şarkılar söylendi, çalgı lar çalındı, köçekler oynadı. (Yıldırım) ın kızlanndan biri, (Demir) in to�unlanndan (Miranşah) a nik§lılandı. (Adrabşah) (Yıldırım) ın karısı, sırp kralının kızı, (Olivera) mn, bu eğlentide yan çıplak bir halde içki dağıttığıru söyler. Yalandır. (Demir) ile (Yıldırım) Kütah ya'da iken karısı Ankara'da idi.

(Yıldırım) ve Ölümü (Yıldırım) nasıl ve neden öldü? Tarihler bu sorgu etrafında, çeşit çeşit söylüyorlar : Kimi (De mir) in adamları zehirledi, kimi kendi kendini öldürdü, kimi nüzul geldi. Kimi de göğüs, nefes darlığından öldü ; diyorlar. Bence bu haberlerin en doğrusu (Yıldırım) ın kendi kendini öldürmüş olmasıdır. Nasıl öldürdüler? Nasıl öldürdü? Bir insan kendini bir çok vasıtalarla öldürebilir. Fakat (Yıldı nm

) kuvvetli bir ihtimale göre zehir içti ve bu suretle kendini öl

dürdü.

110

Hastalık neticesinde, ecelile öldü diyenler, bir Müslüman pa dişaha intihan yaraştıram.ıyanlardır. Çünkü, böyle bir hal şeriatte yasaktır. Hatta, Solakzade, " intihar misilli mugayiri şer'i şerif bir takım hareketler izafesi mahz ikzibtir" der. Halbuki (Yıldııım) çağııu hemen hemen yaşamış, (Murat ll) ile İkinci Kosova meydan muharebesinde bulunmuş olan (Aşık Pa şazade), (Tevarihi Ali Osman) mda: " Kendi kaydin görüp Hak'km rahmetine kavuştu." der. Yme bu çağa en yakın olanlardan (Lutfi Paşa) , tarihinde : " Kendi maslahatm görüp " diyor. Bu tarihçilerimizin her ikisi de, bir gün, (Demir) in, (Yıldınm) a " Semerkanda gidelim, seni oradan yine memleketine gire gön deririm " demiş olduğunu, intihan sebebi ol&rak göstermektedir ler. Son tarihçilerimiz Akşehir'c:ıe nüzulden öldüğünü yazıyorlar. Bu rivayetlerin en doğrusu (Yıldınm) zamanma en yakın olan ta rihçilerin rivayetidir. Çünkü, bir kere onlar, yaşadıklan zaman iti barile hakikata daha vıik:f olabilirlerdi. Sonra, (Yıldın.m) m ahlıikı böyle bir hareketi icap ettirdi. Her önüne çıkanı yenmeğe, kendini Tarırının memuru sayan bir kahraman, esarete, ne kadar izzet ve ikraın görse de dayanamazdı. Hususile kendisi esir ve memleketi düşman ayağı altmda çiğnenirken. (Yıldınm) gibi bir Türk yiğitine, krallan, prensleri kıllema baş eğdirmiş esir etmiş bir cihan kahramarıma, esirlik değil, ölüm ya raşırdı. " O, kendine yaraşanı yaptı. Hakkın rahmetine kavuştu . . .

Demir'in Ölümü Demir devlet hayatında, gözlerini elde silah açtı. (Otrar) da yetmiş yaşmda Çirle girmek üzere iken ordusunun başmda elde silah kapadı. Ölümünden biraz önce, hakimi (Fazlullah) kendisine her şeyi açık söyledi. " Çare yok ! " dedi Bütün çocuklarını torunlanru, prensleri, prensesleri başucu na çağırdı. İçlerinde (Şahruh) yoktu. Uzaklarda idi. Onu görmedi ğine pek çok sıkıldı. Ve :

111

"Biricik yandığun ve acıdığun şey, oğlum (Şahruh) u görmek sizin öleceğimdir. Fakat ne yapabilirim, Tann böyle murat etmiş. " dedi. Çocuklanna şu vasiyette bulundu: " Çocuklanın ! Tebaanın rahatını başarmak için, benim sizlere bıraktığun vasiyeti, düsturları unutmayınız. Halkın dertlerine der man bulunuz. Zayıfları koruyunuz. Fak:irleri, zenginlerin zulmün den siyanet (koruyunuz) ediniz. Tefecilere, faizcilere meydan ver meyiniz. Bunlar Allahtan korkmazlar ki, onun kullarına acıs�ar. Her işinizde kılavuzunuz adalet ve iyilik olsun. Kılıcı ihtiyat ve liyılkatle kullanınız. Aranıza ayrılık tohumu atıimamasma çok dikkat ediniz. Nedimleriniz, düşmanlannız ar dınıza ayrılık tohumu saçmağa çalışacaklardır. (Tüzeler) imdeki idare usulüne sadık kalırsanız, taç daima başınızda kalacaktır. " Sorıra, kumandanlarını çağırdı. Saray adamlan önünde, bun lara: " Pir Mehmet Cihangire, bana itaat eder gibi itaat edeceksi niz. Bunun için, bağWı.k andı almanızı isterim. " dedi. Bütün ku mandanlar, ağlıya ağlıya (and) aldılar. (Demir) bir aralık bayıldı. Fakat aklını büsbütün kaybetmedi. (MeUihibetullah) ı istedi. Yanı başına getirilmesini işaret etti. Ge tirdiler. Ona, (Kur'anı Kerim) okuttu. Sorıra onun yüzüne baktı ve :

" L§. ilılhe ill§.llah, Muhammedürresillüllah " . dedi. Gözlerini bir daha açmamak üzere bu geçici dünyaya yumdu. Cesedi mumyalandı. Ve çok büyük bir cenaze törenile (Semerkand) da gömüldü. Fakat evlatları, torunlan onun nasihatlerini tutmadılar. Kısa bir zaman içinde, kurduğu cihan imparatorluğu, (Büyük İsken der) in devleti gibi parça parça dağıldı IV- OSMANLI KAPİTÜLASYONLARI REJİMİ

(TÜRKLERE BİR İMFARATORLUK KAYBETTIREN YABANCI HAKLARI)

112

Bu kitap Fransızca olarak ve İsviçre Fribourg Üniversitesi Hu kuk Fakültesinde okuduğu 1918 yılında doktora tezi olarak hazır lanmıştır. Bu tezirı 25 Mart 1919 tarihinde incelenerek kabul edil miş olduğu ve ancak İstanbul'da, 1928 tarihinde basılmış olduğu için, doktora diplamasınırı 25 Aralık 1928 tarihli olduğu, diplama aslının incelenmesinden anlaşılmıştır. Bu kitapta en dikkati çekici taraf " Kapitülasyonlar taraf ül kelerden birinin zaranna işlediği taktirde, zarar gören tarafın bu sözleşmeleri tek taraflı olarak iptal edebileceği, görüşünün açık ça savunulmuş olması ve tezimi kabul ettinn esidir. Kısaca Türk hükümetleri kapitülasyonlan tek taraflı olarak feshederse bunun devletler hukukuna uygun olacağı ifade edilmiştir. Fakat kapitü lasyonlar ancak Lozan Antıaşması ile kaldırılabilmiştir. (4 Tem muz 1923). V- DEVLETLER ARASI HAK

(Hukuku Düvel) Kitabın incelerunesinde şu hususlar dikkati çekmektedir : Devletler Hukuku, konusu incelenirken, Türk tarihinden se çilen örnekler yerinde ve isabetle kullanılmıştır. Devletler Huku kunun gelişmesinde diğer milletler olduğu kadar Türk ve islam aleminin de büyük bir payı olduğu ortaya konulmuştur. Kitapta kullanılan dil, zamanına göre çok sade ve herkesçe anlaşılacak kadar güzel bir halk dilidir. Bu durumu eseri herkesçe okunabilecek bir kültür ve tarih eseri olarakta değerli kılmaktadır. Eserin en büyük eksiği, her ilmi eserde mutlaka bulunması gereken, bir " içindekiler" kısmının bulunmayışıdır. Atatürk İh.tild li, kitabında da bulunan bu eksiklik eserlerinin değişik maksatlar la ve kısmen incelenmesine imkdn vermediği gibi, sistemli bir ko nu bölünmesi ve her konunun unsurlannın kendi içinde incelen mesi yoluna gidilınediği için, eserin ve amaemın anlaşılınası araş tırıcıyı çok fazla yormaktadır. Fakat bu eserde, Atatürk İhtilAI.inin aksine, kullanılan Türk Tarihine ait malzeme ile her zaman iftihar edilmiştir. Kullanılan ta rihi belgelerle, tarihte insan haklan olsun, medeniyetin gelişme-

113

sinde olsun, Türk Milleti'nin de büyük payı olduğu açıkça belirtil miştir. Özellikle, bu konuda kendilerinden başka hiç bir millete pay vermeyen batılllara karşı Türk Milli varlığında mevcut ve mil letlerarası hukuka kaynaklık eden nefis belgeler sergilenmiştir. Bu sebeple bu kitap bir genel kültür eseri olarak ta yeniden yayın lanmalıdır.

AVRUPA'NIN İNSANLIK ANLAYIŞI M. Esat Bozkurt, bu kitapta haklı olarak şu tespiti yapılıyor. Avrupalı gözünde insanlık üç kısımdan ibarettir. Burılarda ; a- Medeni Milletler, b- Yarı Medeni veya yan vahşi milletler. c- Vahşi Milletler dir. (s, 29 - 32) Avrupalıya göre medeni milletler, hiç şüphesiz Avrupa'da ya şayan ırklar Amerika'nın çoğu ( siyahlar hariç) ve Ruslardır. Kısaca hınstiyan milletleridir. Türkler ve Japorılar gibi bir kısmı milletler, XIX . Asırdan son ra yan medeni s ayılabilirler. Geriye kalan bütün İslam ve gayri müslim milletler ise yabani veya vahşi kavimlerden ibarettirler. Bu arılayış farkının, devletler arasında meydana gelen hakiann alınmasında büyük farklılıklar yarattığını bilmek gerekir. Kısaca-özetlersek, medeni bir millet, di ğer medeni bir milletten hakkını devletler hukukuna göre isteye bilir ve alabilir. Yani dava açabilir, davacı veya davalı olabilir. Fakat yan medeni bir millet ile vahşi sayılan bir milletirı me deni milletlerden hak alması söz konusu olamaz. Yan medeniler içirı belki kısmen olabilirse de, vahşilerin, medenilerden bir talebi olamaz. Olsa da, milletlerarası mahkemelerde irısan sıfatı ile da vacı ve davalı olarak dirılenmezler. Medeni millet sayılma mücade lesini bütün doğulu milletler vermek zorunda kalrrıışlardır. Buna misal olarak: . . .Von Listz'in ifadesirıce, bu savaşta Japonya hem büyük, kuvvetli bir asker olduğunu gösterdi ; hem de, bütün savaş esna sında (Devletler arası hak) kaidelerirıe riayet etti. Muharebeden muzaffer çıktı. Ve bunu takiben 1899 yılında medeni devletlerle bir seri muahedeler iınzaladı. Bu muahedelerle kapitülasyorılar dan kurtuluyor, devletler arası kamuna girmiş bulunuyordu. Bun dan sorıra mevzuatında teceddüt (yenilik) yaptı. Avrupanın her

1 14

yönüden en ileri kanunlarını aldı. Latın kısası, adliye sini, ve idare makinelerini Avrupai bir halde getirdi. Türkiyemize gelince; Türkiyemizde teceddüt (yenilik) hare ketleri Japonyaya tekaddüm eder. 1839 da Gülhane hattı hümayu nile, ki buna tanzimat denilir, Osmanlı İmparatorluğunu Avrupalı laştırmak, batı medeniyetirıi ona mal etmek için ilk büyük adunı Koca Reşit Paşa atmış bulunuyordu. 1856 ısıahat fenrianı ile Ali Paşa atılan adunı kuvvetiandirdi ve teyit etti. Gene 1856 Paris mu ahedesinin 7 nci maddesile Osmanlı imaratorluğu Avrupa konse rine kabul olundu. Bunun marıası, imparatorluğun devletler ka mununa girmesi ve kapitülasyonlardan kurtulması idi. Fakat kur tulamadı. Neden? Bu haktan istifadesine, imparatorluğun za'fı mı sebep oldu? barıa öyle geliyor ki böyle bir mazeret ileri sürüle mez. O sıralarda ve o sıralardan önce, Avrupa diplomasisi, ve umumi efkan tam manasile lehimizde idi. 1848 ihtilruinde Macar mültecilerinin Rusya ve Avusturya ile savaşı bile göze aldırarak Osmanlı imparatorluğunun iade etmemesi yüzünden Avrupa bizi al.kışlıyordu. Londrada büyük elçimiz İngiliz Parlamentosuna gi derken üniversite talebesi tarafından arabanın atları çıkarılarak hurralarla çekildi, ve bu halde Parlamentoya götürüldü. İtalya Başvekili Cavour Paris kongresinde Osmarılı İmparator luğunu göklere çıkarıyordu. Kanunlanmızın, bilhassa ticaret ka nunlanmızın o çağların en yüksek kanunlan olduğunu söylüyor; ve idari teşkilatunızın modemliğinden durmadan bahsediyordu. (x) Kongre üyeleri İtalyan Başvekilinini fikirlerine iştirak ediyorlar dı. Bir yandan da gazeteler, mecmualar lehimizdeki nüşriyata de vam ediyorlardı. Devletler arası hak (Revue de droit irılernationale Public) mecmuasında zamarım en büyük ruiınlerinden Pradie Fodere yaz dığı makalesinde Osmanlı İmparatorluğunun, medeni bir devlet olduğunu ileri sürüyor; ve kapitülasyorılara layık olmadığını delil lerle isbat ediyordu. Ve diyordu ki: " Mujikler idaresinden başka bir kabiliyat gösteremiyen müstebit Rus İdaresine kapitülasyon rejimi tatbik edilmediği halde, modem cihazlarla mücehhez,

Paris kongresi protokol/an.

115

modern idare kabiliyetini göstermiş bir devlete, Osmanlı impara torluğuna bu rejim nasıl reva görülebilir? Bu İmparatorluğa nasıl olur da yan medeniler muamelesi tatbik edilir?" İşte moral bakımından 1856 da böyle bir durumda bulunuyor duk. Maddi bakıma gelince, Kınm zaferini kazarunıştık. Zaferi ka zanan Osmanlı silahlarının namlularından henüz duman tütüyor du. Bundan daha kuvvetli maddi bir durum tasavvur olunabilir mi? Şu halde neden kapitülasyonları ( 1923 Lozan muahedesi) ne kadar kaldırınağa muvaffak olamadık? J. Westlacke bunu, şöyle anlatmak istiyor: Kazanılıp da istifa de edilemiyen haklar arasına kaydetmekle (x) Taliin çok acı bir is tihzası. Soruyu tekrarhyabiliriz . Neden (Devletler arası kanun} a gir medik? Hem de girmek hakkını ihraz etmişken. Neden kapitülas yonlardan kurtulamadık? Hem de kurtulmak hakkını kazanmış kan. Bana öyle geliyor ki işin önemini ve genişliğini arılıyamadık. Hele Reşit Paşa ve Ali Paşa öldükten sonra tam manasile işlerden gafil kaldık. Ve bundan en çok devlet adamlanmızla hukukçuları mız mes'uldur. Zaten o devirlerdeki hukukçulanmız yeni amme haklan anlamına büyük ekseriyetle yabancı idiler. Modem bilgile re }{arşı olan yabancılığımız, bizi yarım asırdan fazla bir zaman hak lı olduğumuz halde haksız gösterdi. Büyük devlet adamlarımız, zaman oldu ki menfaatlerini korumak için, kapitüHisyonlardan is tifade ettiler. (Şapur) lakabile anılan Sadrazam Sait Paşa sıkışınça, İngiliz elçiliğine, yine Sadrazam Kamil Paşa İzmir vaWiği sırasında sarayla arası bozulunca, Fransız konsoloshanesine iltica etmişler di. Bu adamlar günün birinde nasıl olur da kapitülasyonların lağ vını Osmanlı İmparatorluğu narnma yabancılardan istiyebilirler di? ! Ve istedikleri zaman yabancılar, bu zatlara, hem de hakkile : " Siz mi kapitülasyonların ilgasını istiyorsunuz? Siz öyle mi? Fakat daha dün canınızı, ırzınızı, malınızı kurtarmak için bize iltica eden siz değil mi idiniz? Bizzat idarenize sizlerin itimadınız yok iken, biz

116

tebamızı kayıtsız ve şartsız sizin mahkemelerinize ve idarenıze nasıl teslim edebiliriz? " diyemezler mi di? Müracaat eden bu zat lar değil, başkaları da olsa, orılara da ayni şeyleri söyleyeceklerin den şüphe yoktur. Nitekim söylediler de. İltica etmesirıler de ne yapsırılar? denemez . Başlarını mı kay betsinler? denemez. Bir devletin bahtını idare etmeği omuzlarına yüklenmiş insanlar icabında bunu da göze almağa borçludurlar. Ömürleri ni bir yabancı elçiliğinde konsololshanesinde dilenerek, devleti ve milleti fena akıbetiere sürüklemektense, devlet adamına düşen borç, kendi topraklarında kendilerini müdafaa ederek ölmektir. Müdafaa da elinden gelmiyorsa sadece ölmeli ve mil letin kalbine gömülmelidirler. Şimdi, böyle bir hüküm vermek kolaydır. Fakat o zamarıları ya şasaydınız bunları söyliyemezdiniz, bu tenkitleri yapamazdınız demeyiniz. Moral ve vazife icaplarının zamanı ve mekanı yoktur. Her vakit için birdir ve aynidir. Yeter ki burılar duyulabilsin. Fakat o zamarılan da ele alarak diyebiliriz ki, elçiliklere, kon solosluklara o vakitler dahi kaçabilecekler vardı. Hatta burılara el çilikler, konsolosluklar kapılarını arkalanna kadar açmış bulunu yorlardı. Fakat buna tenezzül edip gitmediler. Fizan çöllerirıi boy lamağı, Marmarada bocrulmağı ilticaya tercih ettiler. Hclla kulakla nnızı Marmaranın derinliklerine verir dinlersek iskelet olmuş bo yurılannda kalan zincirlerle irıleyen (Ahrarı) duyanz. Kapitülasyonlar kalkacaktı. Hem de tek bir darbeyle : Fakat adamım, adamlarını bekliyorlardı. 1914 Dünya Savaşı'nda İttihat çılar bunu kaldırdıklarını devletlere bildirdiler. Protestolara rağ men fiilen kaldırdılar. Fakat hukuken kaldıramadılar. Dünya Sava şı sonunda ise bütün ağırlığı ile iade edildiler. Fakat kapitülasyon lar kalkacak ve Türkiye (Devletler arası kamun)a girecekti. İş, adarrılannı bekliyordu. lstikl,cll Savaşı'ndan sonra adam meydana çıktı: Atatürk ve İnönü. ( 1923 Lozan muahedesi) ile asırlarca sü ren bu rejim fiilen ve hulruken tarihe karıştı. Bugün Türkiyemiz medeni devletler kamunu üyesindendir. Medeni devletler karnunu ve buraya girmek ne demektir?

117

Medeni devletler karnununa girmek demek ; (Devletlerarası hak)tan mutlak surette istifade etmek demektir. Yan medeniler, yahut vahşiler gibi hususi muameleye tabi tutulmamak demektir. Bütün medeni devletlerin mazhar olduklan muarnelere tamamıy le ve müsavi surette mazhar olmak demektir. Medeni devletler birbirine ne gibi hak ve ödevlerle mükellef iseler o gibi hak ve ödevlerle mükellef olmak demektir. Türkiyemiz, medeni karnun üyesi olmak sıfatıyla (Devletlerarası hak) karşısında bugün İngil tere, Almanya, Birleşik Amerika, Fransa vesaire ne ise aynı du rumdadır. Ne fazla, ne de eksik. Medeni kamuna girmek için teminat nasıl verilir? Bu teminatın en kestirme belgesi medeni devletlerce, mede ni illernce kabul edilmiş yaşama prensiplerini benimsemektir. Za hiri değil, fakat samimi bir şekilde benimsemektir. Bu benimse menin icaplan hukukta ve idarede de kendini göstermeli ve tatbi kata girmelidir. Japonya' nın, Türkiye'nin yaptığı gibi. Türk ihtilıili nin büyük bir kısmını bu reformlar teşkil eder. (x) Yarı medeni devletler, (Devletler kamun)una dahil değil dirler. Bunlar medeni devletlerle imzaladıkları muahedelerin tanıdığı haklar derecesinde bu kamunla ilgilidirler. Yarı mede ni devletler hakkında, (Devletler arası hak), bir mavi mukavele hakkıdır. Muahedelerde kabul edilen nisbette bundan faydal� nırlar. Bu devletleri medenilerden ayıran karakter bunların ka pılarım yabancılara tamamen açmamasıdır.

Bu teorinin ve devletler arasındaki bu bölümün ileri gelen şampiyonu Edinbourg Üniversitesi profesörlerinden Lorimer'dir. xx Lorimer, Devletlerarası hak konusunda milletleri üçe ayırır : Me deni, yarı medeni, vahşi. Medeniler tam ve kamil anlamıyle devletler arası haktan isti fade ederler. Yan medeniler biraz önce tesbit ettiğimiz prensip mucibince istifade ederler. Vahşiler hiçbir suretle bundan fayda lanamazlar. Haklarında insanlığın icabınca muamele yapılır.

Bunlara sadece insanın tabii hakları reva görülmektedir. x

Atatürk ihtilılli. Mahmut Esst Bozkurt.

ırx

Droit Uıtsmai:ionsl. Loriıner.

118

Bu teori ne dereceye kadar doğrudur? Ve bu teorinin tehlikeleri? Bu teori pratik bakırndan şüphe yok ki doğrudur. Bütün mil letleri ve bütün devletleri bir seviyede görmek, hakikati görme mek demektir. Siyasal teşekküller arasında, devlet zihniyet ve te lakki.leri baloınından çok farklar vardır. Bu realite ortada durup dururken, devletleri kısunlara ayırmamak, işleri, düpedüz gör mekten başka birşey olamaz. Tasmanya vahşilerini, yahut Hotan tolan, İsviçre ile müsavi görmek hepsine aynı müsavi hakları tanı mak imkanı var mıdır? Bu vahşiler devletler arası hakların icap et tirdiği ödevleri başarabilider mi? Durum böyle mütaUia edilince Lorimer'in realist teorisine hak vermemek mümkün değildir. Fakat bu teori, isabetli olduğu kadar; tehlikelidir de. Her tür lü fenalıklara yol açabilirLTeorinin korkunç yanı şudur : Bu husus ta ölçü ne olacaktır? devl.,;tter arasındaki medeniyet farkı ne ile öl çülecektir? Teorinin daha korkunç yanı da şudur : Ölçünün bulun duğu farzedilse bile, bunu kim lrullanacaktır? İşte bu soruların karşılığı bulurunadıkça Lorimer teorisi her türlü fenalıklara mey dan verebilir. Emperyalistlerin el1nde, (Devletlerarası hak) bir ta hakküm ve tagallüp vasıtası olabilir. Rusya, Buhara devletini, İngiltere, Hindistan'ı ve Mısır'ı, Fransa Tunus ve Fas'ı, İtalya Ha beşistan'ı ve Arnavutluk'u geri görebilirler. Ve bunlar hakkınd a müsavi hak muamelesi yapmazlar. Önce bu devletleri himayeleri ne alırlar ve sonra ilhak edip işin içinden çıkarlar! Meselanin dü ğümü buradadır. (Devletlerarası hak) kı emperyalizmin ilitiraslan na hizmetçi kılmaktadır. x Nitekim Lorimer Osmanlı İmparatorluğu'nu yarı medeniler arasına koyuyordu. Bol keseden hovardalık! Von Listz gibi kılı kır ka yaran bir müellif bile endişeye düşmeksizin devletler arasında fark kabul etmekte ve bunları yarı medeniler diye ikiye bölmekte dir. Yarı medenilere, (Devle�lerarası hak)tan tam istifade hakkını reddediyor. Von Listz ' e göre, bunlar medeni devl e t l e rle yaptıkları

Bu babiste endişeielimize iştirB.k eden müellif (Bonfils)dir. Teoriyi reddile Avrupanın istila· suıa düşen yan medeni ve vahşi denilen milletierin istiklıilleıini son kan damlalanna ka· dar m u dafaa et tiklerinı ılen s urerek hürriyet ve istiklal tadını bu kadar d uyan miJJetlere nasıl yarı medeni. nasıl yarı vahşi denilebılır diyor.

119

muahedelerin tanıdıklan derecede devletler arası haktan istifade edeceklerdir.

O kadar. Yalnız aralannda elçi göndermek ve kabul

etmek cari ise ayn bir muahedeye lüzum yoktur. bu hususta dev letler arası hakda medeni milletiere tanınan usul cari olmak lazım dır. Yani yan medeni ve medeni devletler arasında elçilerin imti yaz ve masuniyeti, mütekabilen tatbik olunur. Yan medenilerle imzalanan muahedelerin sakit olduğu yer lerde ve vahşilere karşı muamelelerirıde medeni devletler hare ketlerinde serbesttirler. Ancak moral prensiplerle bağlıdırlar. Mo ral prensip demek, klasik devletler arası hak müelliflerine göre (x) Hıristiyanlık ve insanlık duygulandır. Yan medeni sayılan Türkler ve Japonlar gibi bir kısım millet ler, karşılıklı antlaşmalardan doğan haklannı istiyebilirlerdi. Hak sız fiillerden veya kazalardan doğan haklan ise yarı medanilere vermek bir medeni içirı acizlik ve eksiklik olarak telıikki edilirdi. Bir Türk gemisi ile Fransız gemisirıirı, Adalar denizirıde çarpışma sı ve

8 Türk denizcisirıirı boğulmalan hadisesirıin, Adalet divanın

daki muhakemesi sırasında, gözlemci İngiliz hukukçusunun, Tür kiye'yi temsil eden M.Esat Bey' e söylediklerini ekli sayfalarda ib retle okuyacaksınız. (s.

428-429).

Vahşi milletler veya insanlar, Afrika'da, Asya'da Amerika'da (zenci ve kızıl derili) yaşarlardı. Bunlar için batının insanlık anlayı şında ise hiç yeri yoktu. Bunlar insan değildiler. Batının gözünde esasen Hıristiyan olmayanın insan sayılması söz konusu olamaz dı. Bu insanlarla olan her türlü insani ilişkilerde ! " Hıristiyanlık ve irısanlık duygulan" onl�a yapılacak zulm.ün tek sının olabile cekti. tabü, o sözde medeni de irısanlık ve Hıristiyanlık da varsa

(S. 32) . Aslında vahşi olmayan ve batılıdan çok daha da medeni olan fakat batının vahşi saydığı irısanlara ve milletlere, batılılann çok rahat ve huzur içinde zulüm ve işkence yapabilmesirıirı temel ruh yapısı bu anlayıştadır.

1926, Lotus-Bozkurt davasında da Mahmut

Esat'm karşısma aynı zihniyet çıkmakta idi. x

Von Listz, Devletlerarası hak, S. 6.

120

Şimdi bunları kendi satularından takip edelim . . . Mahmut Esat Bey'in bu eserine göre, biz türkler 1856 Paris Antiaşması ile Avrupalı Milletler, yani Mederıi Milletler arasına hukuken girdik, fakat bunu kabul ettiremedik. Şimdi Lozan ile gir dik ve kabul ettirdik. Halbuki batılının kafasındaki Türk Milleti, fikri el an çokça değişmemiştir. Şimdi A.E.T. 'ye alınmay1şımız ile Avrupa'da uygulamadan kaldınlan vize uygulamasının Türklere uygulanmayışında, hep bu aynlıklar ve tarihten gelme yar1 mede rıi veya vahşi kabul eelilişin izleri vardrr. Hatta büyük harflerle ya zalım TÜRKLER TARili BOYUNCA MEDENIDİRLER BUNUN HİÇBİR MİLLETİN VEYA TEŞEKKÜLÜN �ULÜNE VEYA TASTİKINE İHTİYACI DA YOKTUR. Ancak Avrupalıların ürkütmeden elimizden aldıkları haklarla bizi hem sömürıneye devam etmesi söz konusu idi. Hem de verdi ğimiz haklar sebebi ile yarı medeni sayılmamız söz konusu idi. Bu kapitülasyonlar devam ettiği süre içinde de mederıi sayılmayaca ğıınız belli idi . . . Cenevre'ye Lotüs tahkimnamesim imzalamak için gelen Fransız murahhası Mösyö Fromajo şöyle diyordu : "Haklısınız. Bu hadise, İngiltere ile Fransa arasında zuhur etseydi, mesele olmazdı. Fakat sizi Avrupa henüz tanımıyor. Tanıması için zaman ister. Zamanı gelecek bu gibi hadiseler mesele olmayacaktır."

Promajo'ya şu cevap verildi. "Bizi mahkeme huzurunda tanıyacaksınız. Bunun için çok zamana hacet kalmıyacaktır! "

Bunlar1 kayıttan maksadım, genç Türk hukukçuluğunu uya nıklığa davettir. Şunu da ilaveye lüzuın görüyorum ki, Türkiyemi zin haklarını kıskançlıkla, titizlikle beklerken, devletler arası hak kın yabancılara, yabancı memleketlerde tarııdığl haklara, harfi har fine hürmet etmek ödevi hiçbir vakit ihmal edilmemelidir. Böyle bir ihmal, devletler arası hakka riayetsizlik ifade eder. Devletlera rası hakka riayet etmeyen milletierin ondan istifade hakkı olmaz. Bu bir prensiptir. Tek cümle ile, Lozan muahedesi, Türkiye'yi medeni devlet lerle bir yapan eserdir. 121

OSMANLI KAPITÜLASYONLARI VE DEVLETLERARASI HAKLAR M.Esat Bozkurt' un, Fransızca olan " Osmanlı Kapitülasyonla rı Rejimi" adlı ve özetini sunduğumuz eserinde, bu konuda yeterli bilgi varsa da, konu burada da değişik açıdan ve ilgi çeken örnek lerle verildiğinden ayrıca incelenmeye değer bulunmuştur. (S. 102-105, 108-108, 129-133, 151 ) .

Yazarın temas etmediği bir hususa burada temas etmekte ya rar görülmektedir. Osmanlılann, İmparatorluk topraklanndan ge çen tarihi İpek ve Baharat yolundan büyük ticari, iktisadi ve siyasi menfaatleri vardı. Ancak XV. ve XVI. asırlarda Ümit Burnu'nun keşfi, okyanuslara açılan büyük gemilerin yapılması Amerika kıta sının bulunması gibi olaylar karayolu ticareti yerine denizyolu ti caretinin tercih edilmeye başlandığı devirlerdi. İşte Osmanlı hakanlan yabancı ülkelere bazı ticari, iktisadi faydalar sağlayarak, karayolu ile ticareti Türk topraklarından de vam ettirmek istemişlerdir. Çünkü Avrupa ve Afrikalıların, İpek ve Baharat yollan ile yapılan kervan usulü ticaret yolu boyunca birçok Han, Karvansaray ve Şehirlerin kurulmasına ve buralardaki işyer lerinde· milyonlarca insanın çalışarak geçinmesine fırsat veriyor du. Yabancıların bu yollardan ticareti devam ettirmesinin Osman lılar bakımından can alıcı noktası bu idi. Bu yollarda ticaret durun ca o hanlar, kervansaraylar ve şehirler terkedilmiş yok olup gitmiş tir. Belde ve insanlan fakirleşmiştir. İşte bunu önlemek için yaban cılara Kapitülasyon denilen bazı haklar verilmiştir. Bu tek taraflı bir bağış niteliğinde olmuştur. Kapitülasyon konusu bazı çevrelerde Osmanlı Türklerini kı namak için ele alınmıştır. İşin bu tarafı düşünülmemiştir. Şimdi ül kemiz, karayollarından geçen ve bütün Doğu Asya ve Arabistan ül kelerine giden T.I.R. (Transit International Route) milletlerarası nakliyatı yapan büyük kamyonlardan geçmişin İpek ve Baharat yolu gibi istifade edebilmeyi düşünmemiz gerekirdi. Şimdilik bu araçlardan ücret alıyorsak, onların ülkemizden gitmeye devam et mesi için onlara, bazı kolaylıklar sağlanması, nasıl ki akılcı bir ha reketse, Osmanlı Hakanlarının yaptığı da aynı şeydi.

122

Fakat duraklama ve yıkılış devirlerinde, dış borçlarla birlikte kapitülasyonlar "Düyun-u Umumiye " " Genel Borçlar İdaresi" adıyla kurulan, alacaklı yabancı devletlere ait teşkilat, Osmanlı Devletinin, iktisadi ve siyasi istikliilini elinden almıştu. Bu esaret zincirini kırmak şerefi ancak Lozan Muahedesi ile Türkiye Cumhu riyeti Devletine nasip olmuştur. Bütün bu konularla ilgili geniş bilgi kitabın 102. ve devam eden sayfalarında vardu. Araştıncı ve meraklılar için aşağıdaki bil gileri ilave etmekte yarar vardu. 1 - Kanuni Sultan Süleyman'ın 1533 yılında Fransızlara verdiği özeti 109- 112 sayfalarda

ilk kapitülasyonlannın

2- Karlofça Anlaşması'nın (1699) metninin 128-130 sayfalarında, 3- Prut Banş Anlaşması'nın metni 130 ve devam eden sayfa larda, 4- 1740 kapitülasyonlarının metninin 152-176. sayfalarda bu lunduğuna işaret edelim. Bütün bu anlaşmalarda, Türklerin lehine ve aleyhine tesis edilen durumlar çok can alıcı şekilde ortaya konulmuştur. Mesela Karlofça Anlaşması'nın, psikolojik yönüne bile parmak basılarak Karlofça Anlaşması, düşmana sağladığı maddi faydadan daha önemlisi, Avrupalıların kalplerinde yerleşmiş olan Osmanlılann heybatinden (korku ve saygı duygularnun uyandığı hal ve görü nüşler) hasıl olmuş korkuyu (korkaldığı) ortadan kaldumış olması du, 1699'datı önce bütün Avrupalıların Türklerden korktuğunu ve ondan sonra bu korkunun kalmadığını ifade ediyor. (S. 131 ) . Bunlara ilaveten, bir kısım Doğu Avrupa ve Balkan devletle rinde vukuu' bulan siyasi ayaklanmalar sonunda yurtlarını terke dip Türkiye'ye sığınan, siyasi suçlulann, bütün ısrarlarına rağmen devletlerine iade edilmemesi ve hatta bunun için harbi dahi göze alması, Türklerin, siyasi suÇluların iade edilmeyeceğine dair dev letler hukuku kaidesirıi, eskiden beri uygulamakta olduğunu gös termektedir. bu durum Türkiye aleyhine faaliyetlerin yürütüldü ğü toplantılarda yine insaf ehli bir kısım Avrupalı delegeler tara fından dile getirilmiştir. (S. 102-109, 129-133-151. ve devamı)

123

TORKLERİN AVRUPALI SAYILMALARI (ZORAKI NİKAH) 1856 Kırım Savaşı'ndan sonra imzalanan Paris Antiaşması ile Osmanlı Türk Devleti Avrupalı sayılıyor ve toprak bütünlüğü Rus ya'ya karşı İngiltere ve Fransa tarafından teminat altına alınıyor du. (S. 281-282)

Tabii ki bu kağıt üzerinde ve yazı ile oluyordu. Fiilen Türklerin batılı medeni milletler arasında düşünülmesi söz konusu değildi. Paris Antıaşması'ndan yetmiş yıl sonra, ( 1926) Lotus-Bozkurt ge milerinin Ege'de çarpışmalanndan doğan, milletlerarası davada, İngilizlerin gözlemcisi olan hukukçu bu davada Türkiye'yi temsil eden M.Esat Bey' e, " bu olay Fransız gemisi ile İngiliz gemisi ara sında olsaydı, hiçbir mesele olmaz hatta Adalet Divarıma bile gel mezdi, fakat bir taraf Türk olunca (yan medeni demek istiyor) on lara medeni milletlere karşı hak tanımak zortaşıyor " diye söyleye bilmiştir. Esasen bu anlayışından Avrupalının vazgeçtiğini, bunun ar tık utanılacak bir düşünce tarzı olduğunu itiraf ettiğine ve edece ğine dair belirtiler çok azdır. Bu gün ( 1987) değişen şey geri kal mış milletlerin, kendilerini yenileyerek kuvvet haline gelmeleri nin , Batı tarafından istenıneden katlanılmasından başkası değil dir. Avrupalıyı veya Hıristiyanlan, diğer milletierin ve insanların da kendileri gibi aynı Allah tarafından yaratılmış, şerefli ve hatta onlar kadar insan haklanndan yararlanmaları gerektiğine samimi olarak inandırmak için çok zamana ve emeğe ihtiyaç olduğunu ak lı selim sahibi herkes kabul etmelidir. İnsanlık bunu başardığı gün, büyük sıkıntılarına çare bulmuş olacaktır. Bugün ise birçok mill et ve biz Türkler Avrupalı olduğumuzu ispat edip batılıların gözüne girmeye çalışıyoruz. Eğer A.E.T. 'ye alınınakta Batı bize sırtını dönınüşse, yukarıdaki anlayış farkın dan olmaktadır. Medeniler ancak medenilerle ortak bir aile olabi lir. Yarı medeni ve vahşilerle asla! Eğer Türkler bazı ve Türklerin aleyhine olacak hesaplar ve yükler altına alınarak Avrupa ailesine hukuken ve kağıt üstünde alınırlarsa, ilerde bundan doğacak bü yük aksaklıklar da olacağını şimdiden bilerek hareket etmeliyiz.

124

Bunu Belçika'nın A.E.T. temsilcisi çok açık ve samimi olarak die getinniş bulunmaktadır. Bu noktada Mahmut Esat Bey'in bir tenakuzuna işaret et mekte fayda var. Diyor ki - Avrupalının gözünde insanlık üç kısım dır. Medeni onlardır. Hıristiyan olmayan diğer milletler, '1.-a.hşi veya yan vahşidir. Bu iki sınıfın insan haklanndan istifade�i adeta söz konusu olamaz. Biz Türkler ve Müslümanlar ise, renk, ırk, din, mezhep ayrımı yapmadan bütün insanlan yaratan ve tek olan Allah'ın kulu saya nz. bu sebeple de bütün insanlarm "insanlık haklanru, doğuştan kazanmış olduğuna" dinimiz gibi inanırız. Bunu anlamak için İslam dinini okumaya da gerek yok. Yunus Emre'nin ilahilerini okumak yeter ve artar bile. Fakat bizim Mak yavel'in ttahi Komedya'sını okumaktan, Yunus Emre'yi bile okuma ya vaktimiz kalmamış galiba. . . Şimdi, Türk tarihini ve insanlık anlayışını da çok iyi bilen, M.E. Bozkurt'un "Avrupa Konseri" dediği toplumun zihniyetine dahil olmaktan duyduğu büyük sevinci ne ile izah edebiliriz? Bu soruya siyasi zaruretlerin gerektirmesinden başka cevap verilemez. As lında yüksek seviyeli ve bütün insanlan eşit haklara sahip kabul eden zihniyet bizde olduğuna göre, Avrupa'nın, bizim düşünce mize iltihak etmesi gerekir. Esaseil mesele bu günde budur. Siya si ve iktisadi zaruretlerle de olsa onlarm arasına katılıyorsak Avru palıya-Hıristiyana- herkes gibi insan olduğunu, kimseden üstün tarafı olmadığını, bu sebeple de hiçbir milleti veya din mensubu nu sömürmeye haklı olmadığını öğretip kabul ettirmek Türk Mille tiıtin asil görevi olarak durmaktadır. Bu mesele, sağ duyu sahibi Avrupalı aydınlarm ve filozoflarm da samimi olarak ortaya koy dukları bin insanlık ve insanlığın geleceği meselesidir. Bu sebep le bütün milletierin bu konuya hassasiyetle eğilmeleri gerekir. Mesele Avrupalı olmak değil, Avrupalıya diğerlerinden farksız in san olduğunu kabul ettirınek olarak bilinmelidir. Bütün bunlar arasında, milletinden hiçbir şey feda edemeyen M.Esat Bey bir k:uluçkanın, civcivleri üzerindeki telaşeye dönmüş sevgisi ve titizliği ile, kim nerede Büyük Türk Milleti için ne dedi onu arar bulur, yazar ve durmadan tekrar ederdi. Türk milletine

125

karşı olan, saldınlara ise, sükunetle ve çok medeni olarak başla yan cevaplan köpüren bir nefret ve heyecanla devam ederdi. Şimdi onun ruhuyla beraber, düşman kalemlerinin Türk Mille ti için yazdığı birkaç güzel hakikatı birlikte okuyalım . . . (S. 217223). Bunlan takibende bu yazının başındaki kağıt üzerinde Avru palı olup, bunun faydasını elde edemeyişirı sebeplerine dair kı sıınlan sabırla okuyalım. Çünkü bunlar Türk Devleti içirı bugün de gündemdedir. Avrupalı oldun derler, yükümlülükleri sırtırmza ' yüklerler, nimetiriden istifadeye gelirlee yirıe yan çizebilirler. Hatta toprak bütünlüğünü ve istiklftlini dün teminat altına alanlar, bugün yirıe topraklannı ve istiklftlini elirıden almaya kalkı şabilirler. Onların doğalannın yasalannda bunlar vardır ve de çok normaldir! Türkler hakkında beyanatında çok haklı olarak Moltke, şunları söylüyor: (x) "Müsellah (silahlı) milletin en canlı örneği Türklerdir. B_u di yar köylüsünün orak, katibinin kalem ve hatta kadınlannın etek tutuşunda silaha sarılmış bir pençe kıvraklığı vardır. Türk ata bi ner gibi oturur ve keşfe yollanan nefer gibi uyanık yürür. Silalım ruha verdiği emniyeti, her Türkup bakışında görmek mümkündür. O, doğduğu günden beri müsellahtır. Bundan dolayı da hayata ve hadiselere arnniyetle bakmayı öğrenmiştir. Türkiye'ye adım atar atmaz bu kanaatı edindim. Müsellah bir milletirı içirıde yaşadığıma inandun. Nezip, bu kanaatı ne sarstı, ne de giderdi. Çünkü orada yenilen Türk değildi ; kumandandı. Ye nen de öbür taraf olmayıp hurafelerdi. Harp plftnını münecciınler vasıtasıyla çizen, hücum emrini yıldızlardan bekleyen kumandan lara karşı cesur Türk ne yapabilirdi? Müneccimin Türkiye'den kovulduğu ve yıldızların harp işleri ne kanşmatanrım yasak edildiği gün Türkün ruhu yeniden parlı yacak ve silah kullanmak için doğan bu kahraman milletin tarihi eski ışığını bulacaktır. " Atatürk, bir gün ilk Mecliste İstiklw savaşlarının hesabını ve rirken şu mütalaada bulunmuştur. " Türk yeniidi derlerse inarıma yınız. Yenilen kumandandır! " x x x

Turhan nı.n. 7lirihte Türkler için söylenen büyük sözler. S. 68. xx Meclis za.bıtlan.

126

... Yunan İsyaru sırasında kafile kafile gönüllüler Yunan asileri ne iltihak ediyorlardı. Bunlar arasında meşhur İngiliz şairi Lord Byron da bulunuyordu. misolonki, de bir rivayete göre yeniçeri kı lıncından geçerek, bir rivayete göre de sıtmadan öldü. Yunan me deniyeti ve milleti hakkında uzun yazılarla Avrupa gençliğini ga leyana getiren bu adamın Türkler hakkındaki düşünceleri de bu rada kayda değer. Lord Byron diyorki:

"Türkler ne iki yüzlüdür, ne de yalancı ; gerçi birçok milletie rin hürriyetlerini yıktılar ve onları alçaltmış oldular. Lakin kendile ri hiçbir zaman alçalmadılar. Harbederken öldürmeyi bildiler hem de iyi bildiler. Savaş haricinde ve yurtlannda ise asla katil olmadı lar. Kılıcı insafsız bir meharetle kullanan Türk eli, mağlup ettiği ın sanların yarasını sarmakta da ustadır. Türkler kendi aralarında yaşarnalanna müsaade ettikleri ve itikatsız tamdıkları insanlan -Avrupa'nın birçok yerinde ve asırlar ca yapıldığı gibi- ateşe yakmadılar. Onların dinlerine ve büyükleri ne sadakatleri engizisyonsuzdur. Bu sadakati başka milletiere yükletmeyi hatta düşünmediler. " (x) Şairin bu şehadetinden bir kere daha anlıyoruz ki Türkler isti la ettikleri yerlerde zulüm yapmadılar. Her halde tarihin kaydetti ği istilaciların en merhametlisi, en illi.cenabıdırlar. . . . . . 1870-1871 Savaşı'nda Fransa Almanlara yenildL IDüncü Na polyon Sedanda kılıncıru Prusya kralına teslim etti. Alman birliği ne engel olan lolıç kınlınıştı. Alman birliği Versay'da ilan olundu. Prusya kralı Almanya İmparatoru oldu. 1871.

Bir yandan Almanlar Fransa'yı işgal ederken diğer yandan İtalyanlar papalar şehri olan Roma'yı istila ediyorlar. İtalyan birli ğini tamamlıyordu. Bu çağın devletler arası hak balomından bir kazancı da, Kızıl haç = Kızılay teşkilatı oldu. 22 Ağustos 1864 Cenevre mukavele siyle devletler bunu kabul ettiler. Ve savaşların tevlit ettiği acıları elverdiği kadar tatmine çalıştılar. x :

Turhan TlinTarihte Türkler için söylenen büyük sözler. S. 81. Lord Byron. Şiyon mahpusu. (Fnwsızca, !ngilizce, Türkçe).

127

1868 Petersburg mukavelesi de dum dum kurşunlannın kulla nılınasını yasak etti. 1874'de Brüksel'de savaş hakiorun bir kanun haline konması hakkında devletler arasındaki konuşmalar bir netice vermedi. 1864'de devletler arasında ölçü işlerirıe (1865) de telgraf birliğine dair imzalanan mukavele serileri devletler arası hakka yeni teka mili ufuklan açıyordu. 23 İkinci kanun 1860 tarihli Fransa-Alman ya arasındaki muahede Avrupa'da serbest mübadele sisteminin muvaffakiyeti daha doğrusu liberal okulun bir zaferi gibi görüldü. Fakat çok sürmedi.

Batı Türkleri. Bu çağ içinde (XIX) , Osmanlı imparatorluğu'nun yıldızı -bir ba kımdan- birdenbire parladı. Koca Reşid'in kurmaya çalıştığı yeni Osmanlı Devletinin prestiji Avrupa'da günün meselesi idi. Bütün Avrupa hatta Amerika Osmanlılara hayrandı. Rusya bir türlü rahat duramıyordu. Tanzimatın sözden, bir ta kım beylik vaitlerden başka bir şey olmadığını iddia ediyordu. Gü ya Osmanlı İmparatorluğunda her şey " eski tas eski hamarn i " imiş ! Bu bir yalandı. Tanzimat çok samimi bir eserdi. Ve verimleri ni ümidin üstünde bir bollukla veriyordu. O sıralarda Fransız hü hükümeti narnma Osmanlı İmparatorluğu'nda ve İran'da bir seya hat yapan hell (H.de) (x) hükümetine verdiği raporda Tanziııiatı hayranlıkla anlatmaktadır. Diyor ki: Vılayetlerde �azalarda her tarafta vilayet meclisleri muhtelif ırk ve diniere mensup Osmanlı tebasından teşkil edil miştir. Bunlar memleketin mukadderatında söz sahibidirler. Hatı ra gönüle bak:ılmamaktadır. memleket tam bir ılhenk içerisinde dir. ttah. . . Fransa hariciye nazm meşhur şair Lamartin, sekiz ciltlik Os manlı Tarihinde Osmanlı İmparatorluğunu göklere çıkarmaktadır. Lamartin Türkler için diyor ki: " Türkler -Bir ırk ve bir millet olmak haysiyetiyle- yeryüzünün en şerefli insanlandır. Seeiyeleri pek necip ve yücedir. Şecaatlan, x

128

Vayage en 7Urquie et en perse (ex�te par Pordre de gouvemement trançais.) Vol. 4

bozulınaz bir kudret halindedir. Dini, vatani faziletleri her bitaraf ruha hürmet ve hayranlık verir. Necabetleri alınlannda ve fiilierin de yazılıdır. İyi kanunlan, daha münevver hükUmetleri olsaydı dünyanın en birinci milleti olmak hakkını kazanulardı. Bütün sev kitabiileri asilanedir. Vecd ile yaşıyan duygulu bir millettir. Onla rın yurdu efendiler diyandır. Kahramanlar, şehitler ülkesidir. Ben ce insaniyete şeref veren böyle bir milletin düşmanı olıiıak, insan lığın düşmanı olmaktan farksızdır. Böyle bir lekeden Allah Beni korusun (x) " Fakat bu sırada Rusya'nın politikası başında, Demir Çar laka bıyle arıılan Nikola bulunuyordu. Osmanlı illerinde vücude getiri len yenilikleri bir türlü hoş görmüyordu. O, Osmanlı İmparatorlu ğUnu " Hasta adam i " diye anıyor ve öyle görmek istiyotdu. Onca matlup olan, Kaynarca ile Rünkar İskelesi mukavelesini ve Edirne muahedelerinin hükümlerini bir daha cebren elde etmekti. Böyle likle Osmanlı İmparatorluğı1nu parçalamak, parçalaya parçalaya hayatma son çekmekti. Binenalsyh bütün Avrupa'yı Osmarılılar, eski Osmarılılardır. Hıristiyarılığı bu barbarların elirıden kurtannalt lazımdır velvelesi le doldurmaya çalışıyordu. İşin tuhafı şu ki, çar bu propagandası na olanca şiddetiyle devam ettiği sırada, kendi memleketi rejimie rin en gerisini yaşıyordu. Rusya'da bu çağda feodalite mezcilimi hüküm sürüyordu. Zaten maksat bir hakikatı meydana koymak değil, Osmanlı imparatorluğtlııa karşı, Rus politikasının icaplarmı galebe ettirmekti. Fakat bu defa çar istediğinde muvaffak olama dı. Ve yaya kaldı. Devletin başmda işten anlar adamlar vardı. Ve Avrupa kendi selametini Rusya'nın genişlemesinde değil; Os manlı İmparatorluğu'nun yaşamasında buluyordu. . . . Paris muahedesiyle Osmarılılar yepyeni bir duruma giriyor lardı. Bu muahedenin Türkler hesabına kazandığı en büyük mu vaffakıyet VTiinci maddesi· idi. Bu madde mucibince Osmanlı İmparatorluğu Avrupa devletleri Konserine dahil oluyordu. Bu-

: Lama.rtin. Doguda seyahat. Fransızcadır. Turhan Thn. Tlirihte Türkleriçin söylenmiş büyük sözler. S. 92.

129

nun açıkça manası, devletler arası hak prensiplerinden istifa de etmek, kapitülisyonlara kat'i surette nihayet vermekti.

lşle biraz meşgul olmak, bu neticeyi elde etmeye yeterdi. Fa kat elde edilemadil Paris Muahedesinin VIIinci maddesi, zaman zaman söylenir, söylenmakle teselli bulunur, 18fzi murat bir ka zanç halinde kaldı. Yolunda bu kadar uğraşılan, bu kadar kan dö külen, bu çapta bir davanın böyle verimsiz kalışının sebeplerini (x) ,düşündükçe, insanın saçlanndan, tırnaklanna kadar lozarma masma imkan yoktur. Larm kısası, bu büyük kazanç, muahede sayfalan arasmda ta 1923 Lozan muahedesinin imzasına kadar, madde halinde kalmaktan ileri gidemedi. Demek oluyor ki dava" nın halli adamlarını bekliyordu. lstiklal savaşlan adamlan verdi ve bunlar işin hakkından geldiler. Burılar Atatürk ve lnönü'dürler. Yeri gelmişken şunu kaydetmek borcundayıın ki, memleketi miz modern bilgilerinin eksikliği yüzünden, çok acı hadiseler ve gürıler yaşamıştır. Bu yalnız yeniçerilik ve askerlik yüzünden de ğil her yöndendir. Şüphe yok ki vaktiyle askerliğimizin geriliği, bi ze çok pahalıya oturmuştur. Bu diğer geriliklerin hiç biriyle mu kayese edilemez. Fakat sivil alarıl&:rdaki bilgisizliğimiz de bundan pek aşağı değildir. Mesela 1908 ihtilaline kadar ana haklar (huku ku esasiye) arılarmndan habersiz kalışunız, uzun asırlar istibdat ve keyfi idareler altında irıleyişimizin büyük sebeplerinden birini teşkil eder. Denmesin ki, "Ana haklar bilgisi bizi müstebit idarelerden kurtarmaya, müstebitlerin elinden milli haklan almaya yeter miy di? " Şüphe yok ki bilgili bir milletle bilgisize tahakküm etmek ara smda çok fark vardır. Haklarına tecavüz edilen bilgili bir millette isyan kabiliyeti, ihtilal kudreti vardır. Hakkın, hukukun ne demek olduğunu arılamaktan aciz milletlerde ise bu haslet yoktur. Elbet te ikincisine (galibiyet) birincisiyle loyas kabul etmez. Fransız bü yük ihtilalinin, bizimkileri en azdan yüz sene örılemesinin sebep lerinden birisi de yine şüphe yok ki Fransızlarm modem bilgi ile

130

Devletler Arası Hak., S. 25 · 29.

teçhiz etmek hususunda erken davranmış olmalandır. 1789 Fransız milli meclisinde dinlediğimiz nutuklar, şahidi olduğumuz münakaşalar, hep bu görüşün canlı birer belgeleridir. Mesela kra lın iradesiyle meclisin dağılması lazım geldiğini söyleyen adama, Mirabo'nun verdiği cevap, aradan yüz elli sene geçtiği halde, hala kulaklarda çırılaınakta, bugünkü nesillere bile, milletin ne demek olduğunu, kim olduğunu ihtar etmektedir.

131

BİRİNCİ DÜNYA HARBİ VE TÜRKLERiN YENİDEN DOÖUŞU 1914 - 1922 1783 İkinci Viyana Kuşatması ile başlayan ve devam eden bü tün bu yenilmeler ve yıkılışlar sanki zafermiş gibi, kimden neyi na sıl alacağunız belli olmadan, Birinci Dürya Harbi'ne girmişiz veya payıaşılmak için zorla itilmişiz. Gerçekte o zaman dünyanın parçalanmasına karar verdi@ es ki ve dev cüsseli devleti Osmarılı İmparatorluğu idi. Onu hem düş marılan ve hem de müttefik olduğu Almanya harbe sokacaklardı. Elbetteki bu üstün gaye için, iki Alman gemisi (Goben-Breslav)ni İngilizler kavalayacak arılar kaçacak, Çanakkale'ye sığınacak, sonra İngilizler orılan Akdeniz'e çıkann diyecek, Alman müttefiki miz olduğu için bunu Türk Hükümeti yapmayacak, Almanlar ge mileri sözde bize verecek, arılan çalıştıracak zabit ve deniz eri al madığı için Alman Subay ve erieri türk askeri libaslannı giyecek. tabü ki Alman komutanı Türk libası giymekle Türk olmayacaktı. Emri Alman komutanından aldığı gibi Karadeniz'e açılıp Sivasto pol'u topa tutacak ve Osmarılı Devleti harbin içine itilecekti. Bu senaryo bugün bile muhasım devletler arasında rahatlıkla ittifak edilerek oynanacak basit bir oyundur. Bu oyunu unutursan, bu gün bile ne alacağını ve ne kaybedeceğini bilmediğin savaşlara sokulur ve olan yurdunu da kaybedebilirsin. . . Devletler arası Haklarm savuncusu gibi görünen Avrupa mil letleri ile dokuz ayn cephede (x) harbederek sonunda imzaladığı mız Mondros Mütarekesi ile (30 Ekim 1918) devlet olma haklmnızı batılı medanilere terkettikten sonra, binbir baskı altında Şura-i Saltanatça imzalanan Sevr Arılaşması, bazılarına göre Osmarılı nın, bazılarına göre Türklerin sonu olarak görülüyordu.

Bu dokuz cephenin birisi de Macaristan"ın kuzeyindeki.,Qaliçya cephesidir. Burada c:la..!!!.:.. XlMacaristan bizden aynlah man men/aatlan uğruna 18.000 Türk evl§dı ttl.lit &kaç asır olmuştu. Orada 'lüİ"k askeri ve subay:ı hangi menfaatınuzı koruyabilirdi? Bunu öğrenmesi gereken gençleriınize, '1lirih kitaplannda Birinci Dünya Savaşı'ndaki dokuz ay n cephesi tek tek yazıhp öğretilmelidir. Halbuki bugünkü kitaplarda bu durum saklı tutul maktadır Bu dokuz cephe nereleridir ve oralarda Türk askeri kime hizmet etmiştir?

132

olm••�

Ölümden sonra dirilmek için, önce ölmek gerekiyordu. Mede niler de Türk Milletini, hükmen ve antlaşmalada öldürdüler. Türk Milletine, Paris Antlaşmasıyla tanıdıkları "Yarı Medeni ve himaye edilecek " ülke statüsünü de çok gördüler. Türk'ü tarihin derin me zarlığuun en altına attılar. Bundan sonra, artık SÖZ MİLLETİNDİR . . . devri başlıyor. Dev let iken haritadan silinen bir millet olduk. O hale getirildik. Bu ağır yenilgi ve darbe bize yeniden dirilmeyi ve millet olmayı hatır lattı. Bizzat hak almayı hatırlattı. Orta Asya'dan beri nice Türk devletlerini ve atalarunızı hatırlattı. Kalktık yeniden ayağa, millet olmaya andiçtik. Sonra bastığı.mız yerlere yeniden sahip olmanın yolunu bulduk. Kan verdik, can verdik ve yeniden devlet olduk. Devlet olmayı, millet olmayı sağlayan İstiklal Muharebeleri desta nını yazdık ve yaşadık. İşte M. E. Bozkurt ve onun gibiler, yeniden dirilmenin heyeca yaşamış ve bunu genç nesillere intikal ettirmek için her vası taya başvurmuşlardır. Oruar aruamışlardı ki Türkiye ; bu dolu diz gin heyecanı olmayan, bu heyecanı her an yaşamayan milletiere vatan olmaz. nını

1918-1922 İstiklal Savaşlarından sonra, bizi yok ederuere, öl dürdük diyeruere, yeniden dirildiğimizi ve gerekirse yüz defa da ha dirilebileceğimizi, elleriyle imzalatıp tastik ettirip, tükürdükle rini yalattık. İşte Lozan Antıaşması'ndaki asıl sevinç ve gurur kay nağı buradadır. Ondan sonra kirnin ne yaptığı ve ne yapacağı ayn konudur. İnsan olmadığı.mızı, yok efendim yarı medeni, yan vahşi olduğumuzu iddia �den yamyam davranışhlara, oruardan da üs tün olduğumuzu imzaları ile kabul ettirdik. İşte ondan beri binbir güçlük çıkarsalar da bastıra bastıra oruardan hem kendi hakları mızı hukuk içinde veya gerekirse zorla alabileceğimizi oruara ka bul ettirtik. Şimdi korkuyorlar, sömürdükleri, Asya Türkleri ve bü tün milletler Türkiye Türklerinden örnek alıp uyanırsa, gelecekle ri ne olacak?

Bizim oruarı inkar etmemiz için sebep yok. Bir aile gibiyiz dünyada. Nasıl ki bir evde bile, iyi ve kötü düşünen ve yaşayan her türlü insan varsa ve birarada yaşamaları gerekiyorsa, dünyada öy ledir. Burada her çeşit insan vardır ve olacaktır. Mesele oruar ara-

133

sında, her türlü fitneye ve fesada rağmen varlığını devam ettirme meselesidir. Yoksa bu, evini darıldım küstüm diye terkeden so rumluluk duygusu gelişmemiş, şımank gencin akıbetine benzer. Türkler, başkalan ne düşünürse düşünsün, dün olduğu gibi, bu gün de ve yannda insanlık ailesinin şerefli bir temsilcisi olmaya devam edecektir. Haklannı hukuk içinde alacaktır. Bütün medeni ve hukuki yollar denenmesine rağmen, hakkımız teslim edilmez se, o zaman Mehteran Bölüğümüz yine cenk marşını çalacak, Türk Milleti cenk donunu giyecektir. Çünkü, "TÜRK, MEDENİYET İÇİN BİR LAZİMEDİR" (Lüzum ludur) . Çünkü Türk Medaniyeti dünya milletlerinin haklarını ala bilmeleri için gereklidir, zaruridir. (S. 435). Şimdi, bu uzun bölümü kitabından birkaç sayfa ile takip ede

lim . Göben ve Breslav adındaki Alman savaş gemileri İngiliz tilola rının takibatma rağmen Cezayiri topa tutuktan sonra amiral Şo son kumandasında ÇanakkalE'ye ilticaya muvaffak oldular. Go ben'in adı Yavuz, Breslav'ın adı da Midilli'ye çevrildi. Ve Türk tilo suna ithal edildiler. İngilizlerin protestalarma ehemmiyet verilme di. Asırlardır haksız olarak Osmarılı İmparatorluğunda tatbik edilen kapitülasyorıları hükümet devletlere yaptığı bir tebligat ile ilga etti. Yapılan protestolara rağmen bunda çok haklı idi. (x) Mu ahede faslında bu konuya tekrar döneceğiz.

1914 yılının 29 birinci teşrininde Karadeniz bağazı açıklarında Türk filosu yeni gemileriyle manevra yaparken vukua gelen bir ha dise, Osmanlı İmparatorluğunun savaşa girmesine sebep oldu. Harp halini ilan eden Osmanlı resmi tebliğinde şurıları okuyoruz. " Şehri halin 29uncu günü, donanınayı hümayunun bir kısmı tarafından Karadeniz'de manevra icra edilmekte olduğu sırada, Karadeniz boğazına torpil dökmek vazifesiyle hareket ettiği bila hare arılaşılan Rusya donanmasından bir takımı, mezkür manev raları ihlal ve müteakiben izharı muhasama ile bağaza doğru hare-

Rudolf van Wert. Thnnenberg.

134

ket etmeleriyle donanınayı hümayunumuz tarafından mukabele olunınakla beraber şayanı teessüf olan şu hadise hakkında hükü meti seniyece Rusya devletine müracaat ile tahkikat ve vakanın esbabının zahire ihracı teklif ve bu suretle bitaraflığı muhafazaya ihtimam edilmiş olduğu halde, Rusya devleti müracaati vakıaya cevap vermeksizin setirini geri celp eylediği gibi, kuvayi askeriye si de Erzurum hudutlarını muhtelif noktalardan tecavüz etmesi ne . . . " (x) Yıne resmi malumata göre Osmanlı filosu 27 ve 28 birinci teş rin günleri Rus donanmasının tecavüzüne uğramış, 29 perşembe günü taarruz a geçmeye mecbur olmuş, bu suretle bir gemiyi zap tetmiş , bir topçekerle bir gambotu torpillemiş, bir torpitoyu da tahrip etmiş ve 72 neferle üç zabit de tutsak yapılmış; İşte bu hadiseden sonradır ki, Osmanlı devleti biraz önce kay dettiğimiz resmi beyannameden de anlışılıyar ki 1914 yılının 29 bi rinci teşrininden itibaren Almanya, Avusturya-Macarista:riıa bera ber müttefiklere karşı savaşçı durumuna girdi. Sonraları Bulgaristan da bizim saflarda yer aldı. İtalya ; Almanya ve Avusturya-Macaristan'ın müttefiki oldu ğu halde müttefikleri aleyhine itilaf devletleri saflarında savaşa girdi. Dört yıl süren savaş biterken savaşçılar iki cepheye ayrılınış lardır :

1) Almanya, Avusturya-Macaristan, Osmanlı İmparatorluğu, Bulgaristan. 2) İngiltere, Fransa, Rusya, Japonya, şimali ve cenubi Ameri ka Devletleri, Asya Devletleri, Çin de dahil . . . Afrika kolonileri hat ta Liberya Cumhuriyeti bile karşunıza dikilmiş bulunuyorlar idi. Dünya tam anlamıyle dört yıl bir hercümerç içinde kaldı. Avrupa'da yalnız İspanya, Hollanda ve İskandinavya Devletle ri yansız kalmışlardı.

Cemil Bilsel, Lozan cilt 1, S. 171.

135

Savaşın kabahati kimde? Savaş önlenebilir miydi? Osmanlı devleti savaşa kanşmalı mıydı? Bunlara benzer daha bir alay sorularla, 1914-18 Dünya Savaşı gibi muazzam bir hadise hakkında karar vermek mümkün değil dir. Bugünkü hukukun ölçüleriyle bu mümkün olsa bile, pek basit ve düpedüz bir hüküm olur. Dünya savaşının asıl suçlusunu ve sebeplerini, tarihte ve re jimlerin icabında aramalıdır. 1914-18 Dünya Savaşı birçok safhalardan sonra Almanya ve müttefiklerinin aleyhine neticelendi. Bu savaşta en büyük ve ağır rol Almanlada Türklerin omuzuna yüklendi.

Almanlar bir hamlede Lüksemburg'u, Belçika'yı istila ediver diler. Omulmayacak kadar kısa, kısacık bir zaman içinde şimali Fransa'yı çiğneyerek Paris önünde göründüler. Milyonlar ve mil yonlar sayarı çar ordularını Mazuri bataklıklarında imta ettiler (x) Wilson ise meseleyi şöyle anlatıyordu : "Milletlerin mukadderatını bizzat tayin etmeleri hakkı bir cümleden ibaret değildir. Bu, bir prensiptir. Bundan sonra, devlet adamlan bunu ancak kendi zararıanna ihmal edebilirler. " (XX} Savaş sonunda yapılacak her türlü arazi tahavvülleri alilkadar halkın menfaatlerine göre yapılmalıdır. Yoksa rakip milletler arasında bir anlaşma konusu olmamalıdır. " Mançini'nin XIXuncu asırda (Milliyet prensipleri). adile orta ya atıp müdafaa ettiği bu fikir bu suretle sözde tatbikat alanına korunak isteniyordu. Jean Devaur devam ile diyor ki: " Bu banş muahedelerine hakim olan iki, fikir; devamlı bir dev letler arası nizamın tesisi idi. Bir surette ki, bu nizarn ile zaman ve mesafe içinde milliyet prensibinin tatbiki mümkün olsun. (illuslar Kurumu) bu fikrin verimidir. (xxx) "

x : Robert Hov.udbrd.

1�18·19'da PariSte olan şeyler. S. 66. Ftansızca. i919-20 muahedelerine göre milliyetielin değişmesi. S. 8, Fhınsızca.

Max Son Engestrom

XXX : Jean Devaux.

136

32.

Fakat biz, doğruyu görelim ve düşünelim. Hakikaten Jean De vaur, Wılson, Howard'ın dedikleri gibi mi oldu? . . . Hayır ve asla ! Kısaca tahili ettiğimiz muahedelerin arılamı bizi teyit eder. Hakikati daha fazla görmek istiyerılerin metirılere müracaat et meleri lazımdır. Hele Sevr ile Türklere reva görülmek istenilen muameleler milliyet prensipleri bakımından yürekler acısıdır. Yüz kızartıcı şeylerdir. Sevr projesi (Osmarılı Kanunu Esasisi) ne muhalif olarak Sultan Vahdettin'in reisliğinde toplanan ve (Şiirayı saltanat) adı verilen ve manası olmayan bir heyet tarafından kabul olundu. Kabule bir kişi muhalif kaldı. Topçu teriki rahmetli General Riza . . . Heyet içirıde ayağa kalkarak Vahdettin'e dedi di: "Biz, bu projeyi kanunu esasiye muhalif olarak hangi sal&h.iyetle kabul ediyo ruz? Memleketin asıl sahibi olan millet bu hususta sözünü söy ledikten sonra, bizim kararımızın ne ehemmiyeti olur? ! " Koca general haklı idi. Ne yazık ki Türk milleti sözünü söyle yip de Sevr projesini bir paçavra gibi parçalayıp bütün bir düşman aleminin yüzüne attığı zaman, o, gözlerini hakkın rahmetine ka pamış bulunuyordu. Türk İstiklal Savaşlan üç yıl sürdü. Müttefi.klerle imzalanan Mudanya Mütarekesiyle sona erdi. Murahhaslanmız ve bütün müttefikler murahhasları Lozan'da toplandılar. Bizim murahhas lar heyetirıe İsmet İnönü Türk Hariciye vekili sıfatıyle reislik edi yordu. Uzun süren ve bii aralık akamete uğrayan müzakerelerden sorıra muahede imzalandı... Bu çağın Batı Türkleri yönünden en büyük hadisesi, sultan lıkla hilılfeti ilgası ve laik Türk Cumhuriyetinin kuruluşudur. Türk Cumhuriyeti, Os.marılı İmparatorluğu'nun bütün hesap ıamu tasfiye etmiş ve B atı Türklerini yepyeni ve dipdiri modern bir devlet halirıe getirmiştir. 1919'dan beri birbirini güden iç ve dış muvaffakiyetler, Türk Cumhuriyeti'nin eserleridir. Yeni bir kalkın ma içirıdeyiz . Türk ulusunun dünya bahtında söyleyecekleri bit memiştir ve bitmeyecektir.

137

Türk, medeniyet için bir lizimedir. Sekizinci çağ, 1939 yılında Avrupa savaşıyle bafl81Dlf bu lunuyor. Bahbnı kan ve ateşle yazmaktadır. Her halde yannlar, yani bir hak anlamı, yepyeni bir dünya rejimi hazırlamaktadır...

138

NiHAYET LOZAN ANTLAŞMASI 24 Temmuz- 1923 Bu konuda önce 1927 yılında Atatürk'ün mecliste verdiği iza hatı okuyalım.

Lozan muahedesi. (21 Temmuz 1923) Sevr projesinin ve bundan sonra milli hükümete yapılan tekliflerle Lozan muahedesinin ne olduğunu ve bunların mukaye sesini Türk ihtilcilinin Şefi Atatürk'ün ağzından dinliyelim. Kurul tayda (1927) parti murahhaslanna hitaben yaptığı söylevde Ata türk şunlan anlatıyor. (x) " Efendiler; Mondros mütarekesinden sonra Türkiyeye muha sım (düşman) devletler tarafından dört defa sulh şeraiti (banş şartlan) teklif edilmiştir. Bunlann birincisi, Sevr projesidir. Bu pro je, hiçbir müzakerenin mahsulü (ürünü) olmayıp düveli itilafiye (İtilaf devletleri}?xxJtarafından Yunan Başvekili Venizelos'un da işti rakiyle tanzim ve Vahdettin'in hükUmeti tarafından 10 Ağustos 920'de imza edilmiştir. Bu proje, Türkiye Büyük Millet Meclisirıce bir zemini münaka -şa (tartışma ortamına alınmamıştır) bile addedilmemiştir. İkinci sulh teklüatı, Birirıci İnönü Muharebesi'ni müteakip ini kad (toplanan) eden Londra konferansının hitamında (sonunda) 12 mart 921 tarihinde vakı olmuştur. Bu teklifat, Sevr muahedesirıde bazı tadilat1 muhtevi (değişikliği içirıe alsa da) ise de meskılt (ka palı) bırakılan meselelerde Sevr projesirıdeki mevaddın (maddele rirı) kamilen ipka, edildiğini (olduğu gibi bırakıldığını) kabul et mek lazımdır. Bu teklüat, bizce münakaşayı mucip (gerektirmeden) olma dan İnönü muharebesinin başlamasıyle neticesiz kalmıştır. x : Atatürk, Nutuk S.

453-465.

xx : Birinci Dünya harbinde Türkiye ile (Osmanlı lmp.) harbeden devletlere bu ad

verilmiştir.

Bu devletler Ingiltere, ftansa, !talya, Rusya, l'Unanistan olupAmerika tarabndan da des· teklenmişlerdir. C. Y.

139

Üçüncü sulh teklifatı, 22 Mart 922'de, yani Sakarya muzafferi vetinden ve Fransızlada akdolunan Ankara itilatından sonra ve yakın bir taarruzumuza intizar olunduğunu (taarruzumuzun bek lendiği) sıralarda, Paris'te içtima eden düveli İtilafiye Hariciye na zırları tarafından yapılmıştır. Bu teklifatta, İşe Sevr esasından başlamak esası terkedilmiş ise de, esasatı (ana unsurları) itibarile arnali milliyemizi (milli emellerirnizi) tatminden uzak idi. Dördüncü teklif, Lozan muahedesinin akdile neticelenen mü zakemtt1r.

Düveli İtilatiyece Türkiyeye tatbiki tasavvur edilen esasatla, harekatı milliye sayesinde vasıl olunan (ulaşılan) neticeyi bariz bir suretle mütalaa etmek için bu dört nevi teklif arasında en mühim hususata münhasır olmak üzere kısa bir mukayese yapmayı fay dalı addederim. Yukarıdaki ifadelerden açıkca arılaşıldığına göre, Batılı Dev letler bize Lozan'dan önce de üç ayrı arılaşma metni teklif etmiş lerdir. Fakat burıların hepsinde de Sevr paçavrasının havası korun maya çalışıldığından hiçbiri kabul edilmemiştir. Nihayet milyon larca Türk'ün kanı ve canı pahasına süngümüzün hakkı ile en mü sait olan Lozan Antiaşması ile hasım devletlerle arılaştık. Devletler Arası Hak, kitabının 409-426. maddelerinde Ata türk, Türkiyemizin en ciddi meselelerini birer birer sayarak, bu dört antlaşmanın burılara getirdiği çözümleri arılatmış ve önceki üç arılaşma teklifine nazaran Lozan'ın üstürılüğünü ortaya koy muştur. Bu antlaşmalada ne gibi meselelerin çözüme kavuşturolmak istendiğini ve üzerinde yaşadığımız toprakların, resmen vatan ol ması için nasıl çileler çekildiğini ve ülkemizin dantel örer gibi dört yanındaki sıkıntılarını hiç olmazsa madde başlıklarıyla bilmenin bile faydalı olacağını düşünerek, buraya alıyoruz. Burılar için ge niş izahat adı geçen eserde mevcuttur.

1 - Hudutlar a- Trakya Hududu b- İzmir Mıntıkası c- Suriye Hududu

140

d- Irak Hududu s- Kafkas Hududu ş- Boğazlar Mıntıkası 2- Kürdistan 3- İktisadi Menatıkı nüfuz. (x) (İktisadi tesir sahası) a- Fransız Mıntakai nüfuzu. (Fransızların sözünün geçtiği yerler) b- İtalyan Mıntakai nüfuzu. (İtalyanların sözünün geçtıği yerler)

4- İstanbul 5- Tabiiyet (xx) (vatandaşlık) 6- Adli Kapitülasyonlar. 7- Ekalliyetlerirı Himayesi (xxx) (Azınlıkların korunması) 8- Alıkarnı Askeriye (silahlı kuvvetlerle ilgili hükümler) 9- Ceza 10- Alıkarnı Maliye (xxxx) (maliye ile ilgili hükümler) 1 1 - Alıkarnı :brtisadiye (İktisatla ilgili hükümler) 12- Boğaz Komisyonu gibi meseleler hakkında yapılan teklif ler tek tek incelenmiştir. Türkiye devletinin hiçbir şeyi hazu bul madığını, her şeyi yeniden kazanmak zorunda kaldığını düşün dürmesi balaınından bile bu konulara kuşbakışı göz atmak faydalı olur diye düşündük. Ve takdir böyleydi. Dünyanın dört bucağında harbedip tüken ıneye yüz tutan Türk nesiinin yeniden çoğalması için, Türklerin kaybolan isim ve bir kısım milli hasletlerini yeniden kazanması için, Türklerin geçmişte olduğu gibi yeniden millet olup, milletle re yol gösterecek ilmi gelişme yapabilmesi için, Türklerin inançla n içinde kendilerirıe has ve bütün insanlığın takdirini kazanacak olan Türk Medeniyeti'ni yeniden kurabilmeleri için böyle olmalıy dı.

lktisadi tesir sahası.

xx .1 Vatandaşlık :ıcıcx

: Azuılıklann (Yahudi, Rum, Ermeni vatandaşlanmızm) hiınayesi.

ıacxx : Askerlik/e ilgili hükümler. Maliye ve iktisat ile ilgili hükümler.

141

V I VE SON ESERi '�TATÜRK iHTiLALi" Eserin Genel değerlendirmesi ve ihtilalci görüşün ten kidi. Bu kitap, İstanbul Üniversitesi, İnkılap Tarihi Enstitüsü tara fından 1940 yılında İstanbul'da yayınlanmıştır. En çok okunan ve tartışılan kitabıdır. Bu kitapta da Osmanlı Kapitülasyonları Reji,ıni adlı eserinde olduğu gibi her ilmi ıserde bulunması gereken " içindekiler" lo.smı yoktur. Atatürk tarafından, istendiği için kale me alınmıştır. Ancak kitap onun ölümünden sorıra basılmıştır. İhtil8.llerin hukuka uygunluğunun veya meşruluğunun açıklan ması gayesiyle kaleme alınan bu kitap iyi bir Türkçe ile yazılmıştır. Yazar ne kendisine verilen konu ile ilgili, ne de Atatürk'ün şahsına karşı son derece saygılı ve ona bağlı olduğu için, tarafsız ve ba ğımsız olamamıştır. Kitabın yazıldığı devir, İkinci Dünya Harbin den az önce ve bu harp seneleri içinde olduğundan, o zamanın bir numaralı adamı Hitler ve rejimine büyük ilgi duyulmuştur. Kendi si de ihtil8.lci olduğu için, ihtil8.llerin tenkidine hemen hiç yer veril. merniştir. Bütün ihtil8.llerin geçerliliği, insan haklarını (kamu hakları) teminat altına almasına bağlı olduğundan, batı kültürünün de te siri ile Türk Milletinin, Kuvayi Milliye harekatı ile başlattığı Milli Mücadelesinin ortaya koyduğu yeni Türk Devlet' inin de feisefe te melini, zulme veya zclliıne direnme şeklinde görmüş ve Türk İnkıla bını, Magna Carta ile başlayıp 1789 Beyannamesi ile devarn eden çizgide görmüştür. Bu çizginin devamı ise 1839. Tanzimat Ferma nı, 1876 ve 1908 Kanuni Esasi'lerini tak:ıben Cumhuriyet devri anayasalanna bağlarunıştır.' Aslında Türk Milleti, kuvayi Milliye döneminde, bağımsızlığı elde etmek için işgalci Avrupalılarla ve Rusya ile harbetmiştir. Mille t, mücadele ilhaınını, 1789 beyarırıamesinden değil, kendi milli ve manevi değerlerinden almıştı. Mahmut Esat Bey'in, buna aykın görüşleri, tamamen batıcı fikir akımına aittir. Devlet tarafın dan da benimsemdiği için okullarda ve fakültelerde, kamu haklan

nı

142

bu temele dayandırılmıştır. Esasen bilindiği gibi, Magna Carta, İngiltere'de imzalandığı zaman ve ondan öncede Türkler birkaç dü zine Devlet kurup yıkmışlardı. Devlet olan yerde ve özellikle Türk lerde hem yabancılar hem de Türkler için insan hakları, çok daha üstün bir mahiyette bulunmakta idi. Bu sebeple Türklerin İnsan Haklarını, Magna C arta'lara değil, Türk tarih ve kültürünün ortaya koyduğu, bu gün arşivlerimizde bulunan belge ve kitaplanmıza bağlamak daha yerinde olur. Niçin daha yerinde olur? Çünkü, bugün devletimizin fikri te melini, Magna Carta ve 1789 İnsan Hakları çizgisine bağlarsanız, o fikir ve felsefenin ortaya çıkmasını sağlayan, ihtilalcı ruhu ve kül türü, Türk gençlerine de aşılarsınız. Yani ülkede, bir kısım yabancı kültürler egemen olur. Bundan yetişen insanlarda, yabancı ülkelerin vatandaşı gibi, görür ve dü şünürler. Bu suretle de kendi milletlerine yabancılaşırlar. Bugün ülkemizde on yılda bir ihtilal yapılmasında, bu kültür ve ruh yapı sınırı büyük tesiri olduğu söylenebilir. Sebep ise her zaman kamu haklan ve anayasa çiğnenmesidir. İktidar meşruluğunu kaybet miştir. Rejim ihl8.1 edilmiştir. Çare, bütün devlet güçleri sivil, asker el ele verip, aksayan tarafları hukuk içinde düzene sokmak yerine, Yurtsuz Jan durumuna düştüğü ka�ul edilen iktidarı ihtilalle de virmek ve yerine oturmak şeklinde tecelli etmektedir. halbuki 1215 yılının İngiliz ileri gelenleri, krallarını tahttan indirmemiş, ona Büyük Şart denilen senedi imza ettirmişlerdi. Bu kitabın incelenmesinde, geçmiş ihtilalleri olduğu kadar, bundan sorıra yapılacaklan da meşrulaştıran bir hava sezdiğirnizi ifade etmeyi, yazarlık görevi sayıyoruz. M. Esat Bey'e göre ihtilal . . . yeni ve ileri bir nizarn kuran harekettir. ( S . 65) Yeni ve ileri adı veril miş bazı ihtilallerin insanlığı asırlar boyu kan gölü içirıde bıraktığı nı hatırlamak gerekir. Özellikle ileriliğin ve yeniliğin, tarifinin, bin bir çeşit yapıldığı XX. asır dünyasında . . . " İhtilallerin felsefesirıirı " yapıldığı eserin 7-500. sayfalarda, Magna Carta'dan başlayan, ihtilaller için geçerlilik çizgisinin, Le nin'irı yaptığı, Komunist ihtilali de içirıe aldığı açıkca görülmekte dir. Atatürk 1htil8.li de aynı çizgide irıcelemektedir. Pek tabü bu bir çok bakımdan, doğru görünmekte ise de, Atatürk, yaptığı işleri

143

her zaman Türk Milletine mal ederek, yapmayı arzulamış ve ilmi araştırmalarla, yaptığı yeniliklerin felsefi temelini Türk tarihinde ve kültüründe bulmak istemiştir. Bu temel araştırma meselesi devlet ve eğitim için şu bakımdan önemlidir. Cumhuriyeti yaşat mak ve ilerietmek içirı, elbette ki geliştirip değiştirmek gerekir. Bu ciddi yaşatma işini yürütecek gençlere, tamamen ihtilalcı ve batı temeline dayanan bir kültürmü verilmeli, yoksa Türk Tarih ve kültür temeline dayanan bilgiler mi verilmeli? Buna gerekli cevap verildikten sonra, devlet ve millet barajında birikecek ve artacak su (kültür) miktarlarına göre sosyal ve siyasi hayattaki

değişme ·

ler kendiliğinden oluşur. İşte bu sosyolojik değişmelere, siyasi dengede payı az olanla, çok olan-ilme saygısı varsa- boyun büker. Bu durum iktisattaki, fiyatların teş ekkülünü izah eden " serbest piyasa ekonomisi" görüşünün sosyal ve siyasi hayata da aynen yansırnasıdır. Ancak burada gerekli olan sosyal uyum ve uyuşma, ilme inanç kadar, ülkenin sivil, asker bütün okullannda, aynı de ğer hükümleri içinde eğitim (terbiye) ve öğretim verilmesine bağ lıdır. Birinin " hoş " dediğine , diğer okul talebelen " nahoş " diyor larsa, barajda biriken su seviyesi ve değişik sulara ait dengelerin, yani nispetlerirıin değişmesine razı olmayacaklanndan, durumu lehlerine çevirmek içirı, barajı yıkabilecekleri gibi kapaklarını açıp suyu tamamen veya kısmen boşaltacaklannı da kabul etmek ge rekir. Verilen bilgilerin ortaya çıkaracağı değişmelere kısa zaman da uyum sağlamak ve onları hazınetmek yerine, onları da önle mek ve siyasi yapıdaki ağırlık dengesini korumak içirı, ihtilru yapıl ması yolu açılmış olur. İşte bu kitaptan, ihtila.Ilere getirilen geçerlikten sonra hiç ol· mazsa, sosyal değişmelerin, kendi sosyolojisi içinde teşekkülüne saygılı olmak neticesi çıkmadığı ve yerıiden ihtilrue kapı açılır gibi görüldüğü için bu yorumun yapılmasına zamret görülmüştür. Gençlerin bu kitabın vardığı sonuçlara varmak yerine onu, bir bil

gi hazirıesi

(ansiklopedi) gibi değerlendirmeleri çok daha faydalı

olur. . .

- Bu eserde verilmek istenen şeyler. 1 - Atatürk İlıtilali tarihi dir.

144

gelişmesi içinda haklıdır ve yerinde-

2- Başarılmasında Atatürk'ün liderlik vasfı büyük yer tutar. 3- Kemalizm diğer sistemlerden ayrı ve altı ok ile kısaca ifade edilebilen bir sosyal ve siyasi sistemdir. 4- Laiklik ve Türk Milliyetçiliği birbiri içinde incelenmekte dir. 5- Geniş bir ihtilal tarihi bilgisi vardır. 6- Faşist ve sosyalist rejiınlerle, Atatürkçülüğün farklan belir tilmiştir. 7- Osmanlı Türk Tarihi'nin aksayan tarafları birinci plana alı narak incelenmiş ve bu aksaklıklar, yeniliğin gerekçesi olarak ve rilmiştir. 8- İslam dini de yukandaki gibi, kötü uygulama örnekleri veri lerek Türk Milletinin gerileme arnili olarak gösterilmiş. Bazen de tam bunun tersine İslam büyüklerinin davranışlarından çok güzel örnekler verilmiştir.

9- Atatürkçülüğü diğer rejiınlerle mukayese etmişse de, İsla mın, devlet, siyaset ve sosyal hayata dair hükümleri ile diğer sis temler arasında mukayese yapmamıştır. 10- İslam dininin uygulamadaki aksaklıklan ve islama zıt uy gulamalar islam dinine mal edilerek, bu kötü örneklerden ihtil8.1ler için haklılık çıkarılırken, Türk Milletinden yalnız islam dinine girerılerin, bugün Türk Milleti olarak kalabildi.klerini, islam dinine girmeyerllerin ise Türklüklerini kaybetmiş olduklarını gözden ka çırmıştır. İslamın Türklerin hayatındaki yerini ihmal etmiştir. 1 1 - Bir kclinat düzeni arzusu içinde, birçok millet arasında, Türk Milleti'nin en azından islam milletleri arasında, yerinin ve is minin kaybolma tehlikesi geçirdiği sırada, Türkiye Cumhuriyeti' nin bu kötü gidişi durdurduğu hakkındaki yerinde düşüncesini takdirle karşılamak gerekir. 12- Ancak Türk Milliyetçiliği, tezi ve gerçeği savunulurken, milletimizin tarihinden ve onu şereflendiren hususlardan hangi lerinin korunacaQı hakkında bir açıklama getirilmemiştir. Tama men yüzeyde, bugürıkü Türk Milletine alıştınlması zor bir Türk sevgisi yerleştirilmek istenmiştir.

13- Atatürk İhtil§li kitabının, en ciddi ve üzerinde durulması gereken tarafı, ihtil8.llere açık kapı bırakmasıdır. Sarıki bir ülkede 145

vuku bulacak siyasi, toplumsal ve iktisadi bulıranların tek ve en iyi çözüm yolu ihtilaldir. Bu

ise

çok hatalı bir görüştür. ihtilal, en

son olarak bütün çıkar yolların tıkandığı zaman başvurulacak bir yol olarak bilinmelidir. Ayrıca üzerinde durulacak bir önemli nokta da, M . E sat Boz

kurt, birçoklannın da ifade ettiği gibi, Türk Milliyetçiliğine , bugün

temsilcileri azalmışta olsa, kendine has bir anlam vermiştir. Milli yetçidir. Fakat fikir adamı olarak bununla yetinmemiş, bu fikrin ta rihte ve gelecekte te alması gerekli şeklini tespit yerine , çeşitli zikzaklar çizerek, bazen sosyalizmi ve onun devamı olan komÜniz me de aşın iltifat ettiğini, görmekteyiz. Bununla da kalmayarak, Hitler Faşizmi'nin, Atatürk'ün görüşlerinin biraz değiştirilmiş şekli olduğunu ortaya atmıştır. Bütün bu değişken yelpaz e içinde yazanınızın yaşadığı ve özellikle bu eseri yazdığı yiliann ( 19371941) ve o zaman dünyayı titreten, Lenin ve Hitler gibilerinin bu lunmasının büyük tesiri olduğu açıktır. Gerçi yazanmız, hüner odur ki bu hak (ihtilal yapma hakkı) lü zumunda kullanılsın, suistimal edilmesin" diye yazmalrta ise de (başlangıç S. VIIT) kitap okundukça bu teminni çoktan unutulmuş olmaktadır. Bundan da önemlisi, ihtilalleri önleyecek ve istikrar içinde gelişmeye fırsat verecek ilmi araştırmalar ve bundan doğa cak neticelere saygılı olmak ve çözümü ilim, alol ve araştırmada, yani ilirnde aramak gerektiğini ortaya koymamış olmasındadır. Ve her aksaklıkta, akla yeni bir ihtilaiın gelmesi de bundan kaynak lanmaktadır. Milletine ve onun kendi öz temsilcileri ile idare edilmesine büyük önem veren M. Esat Bey'in, çıkar yol gibi ihtilali göstermek yerine, işlerin çıkmaz sokağa girdiği durumlarda, herşeyden ön ce, Türk Milletlnin görüşü nedir sorusuna cevap bulmak gerekti ğini ve bunun içinde derhal bir halk oylamasına gidilmesinin daha doğru ve Anayasaya bu hakkın konulmasının yerinde olacağını savunması temel düşüncesine daha uygun olurdu; 14- Bu haklı ihtilaııer zincirinden çıkarılabilecek bir sonuç da, Atatürk'ün yaptığı ihtila.Iin de, sondan bir evvelki ihtilal olduğu ve sosyalist ihtilali olmadığı şeklindeki bir kanaatın edinilmesini yolaçmasıdır. Öyleyse şimdi de sosyalist ihtilAl yapılmalıdır, şek-

146

lindeki bir görüş devam edip gidebilecektir. Kitaptan bu sonucun çıkanlması mümkün olduğu gibi, bugünkü Türk Milli Eğitim siste minden de bu sonucu almak kaçınılmazdır. Çünkü okul kitapların da, özellikle Tanzimattan beri, gençlerinrize en büyükler olarak tamtılan, gıpta ettirilen, orılar gibi olması arzu edilen Türk aydın lannın hemen hepsi zamanına göre, düzene baş kaldırmış ve ihti lalci tiplerdir. Burılan ideal tipler olarak örnek alacak olan gençle rin, bugüne ve düzene karşı çıkmadan büyük adam olunamayaca ğına dair bir kanaat ile okullarından mezun olduklarında şüphe yoktur. Daha önce de temas ettiğimiz gibi, bütün bu ihtilal açıklama lanndan sonra, devletimizin her türlü aksaklıklanm düzeltip, ge· lişmesini sağlamamn yolunun, bir " serbest piyasa sosyolojisi" ile olacağının öğretilmemiş olmasıdır. Atatürk ihtiliHi, eserinin ve bu günkü eğitim sistemimizin de bu yolda eksiğinin tamamlanması, kısa süreli ihtilalleri önlemenin de en iyi çaresi olacaktır. 15- Bu kitapta, Hıristiyan ve İslamın peygamberleri ile İslam ' büyüklerinin, İslam Dininin kaidelerine uygun olarak yaptıkları ve bütün insarıların beğendikleri işleri, sosyalist ihtilalcı doktrin için de mütalaa edilmiştir. Gerçi, Hazreti İsa Peygamberin ve Hazreti Muhammed' (S. A.) 'ın yaptıklan bütünü ile, bulundukları toplum ların hayat, inarıç ve davranışlarını toptarı değiştiren birer ihtilıü dirler. Fakat, bütün burılan sosyalist ihtilal ile kanştırmak büyük hatadır. Çünkü, Hz. İsa Peygamberin ve Hz. Muhammed'in yaptık lan ihtilal, bugünkü sosyalizme karşı ve onu ters yüz edecek bir ih tilıü niteliğini el'arı korumaktadır. Bu konularda, M. Esat Boz kurt'un, Max Beer'in tesirinde kaldığı arılaşılınaktadır. Eserin ya zıldığı yıllarda (1941 ) bugünkü kadar inceleme ve ciddi eser yoklu ğu da yanlış yorumu benimseme sebebi olabileceğini hesaba kat mak gerekir.

Çok kısa bir açıklama ile, İslamiyet, Allah inancına dayanan, demokrasiler Allah'a karşr tarafsız veya saygılı olan, sosyalist sis temler ise Allahı irı.kar eden rejirrılerdir. İnsanlığın, sosyal, siyasi ve ekonomik meselelerine getirdikleri çarelerde bu temel farklılı ğa göre değişiklikler gösterir.

147

16- Her şeye rağmen bu kitapta, Mahmut Esat Bey'in, 1940 yıllarında, demokrasi için verdiği mücadeleyi her türlü takdirin üstünde değerlendirmek gerekir. Onun, parçalar aldığımız kü çük eserlerinde tarifini yaptığı demokrasi bugün için bile ideal ol ma niteliğini korumaktadu. O, bir kuvayi milliyeci idi. Başını mille ti için her türlü sıkıntıya sokmaktan zevk alırdı. Ömrünü kalemiy le hizmet ederek bitirdiği, son nefeslerinde bile, yine Kuvayı Milli yeci gibiydi. Önceleri ne kadar tehlikeler içinde ve canını feda ede rek hizmeti göze almış sa, son nefesini de düşmanlannın tehditle rine aldırmadan verdi. milleti için . . . İşte b u eserin b u ilk bilgilerin ışığı altında okunmasını, muh temel neticelerini önlemek açısından önemli bulduk. Aşağıda, bu kitaptan dikkat çekici, güzellikleri ve çelişkileri gösterecek parça lan da bu kitaba ilave ediyoruz. Takdir elbetteki okuyucunun ola caktır. Eser üç bölümden ibarettir. Birinci bölüm : Bütürı ihtilılllerin felsefesi, İkinci bölüm : Türk Milletihin yeniden ayağa kalkışı ve yeni devletin kurulmasına ait hadiseler. Üçüncü bölüm : Yeni Türkiye Devletinde, özel haklar, kamu haklan ile sosyal ve siyasi haklar incelenmektedir. Diyor ki M.Esat Bozkurt, "kanwıların müeyyidesi devlettir. " Daha açık bir deyimle, devletin polisi, jandarması ordusudur.. Fakat bunun, bunların üStürıde bir müeyyide vardu ki bu da milletin kendisidir, kendi varlığıdır. (S. Başlangıç ill) Bu varlığa, müeyyidelerin müeyyidesi demek çok yerinde bir şey olur. İnsanlığın bir takım mukaddes şeyleri vardu ki -vatan, hürri yet, istiklai, ana kanun, milli namus gibi- bunlan ancak bu müey yide ayakta tutabilir. İşte esas yaptırıcı ve yapmaya mecbur edici güç milletin ken disi olabildiği zaman, demokrasiden beklenen, insan hakianna saygılı sonuç, elde edilebilir. Bu güzel tespiti ile M.Esat Bey'i al kışlamak gerekir. Herkes yani devletin en üst kademedeki görevli si bile bir icraata girişirken, "yaptığım iş hakkında milletimiz ne

148

der" sorusunu kendine soracak Milletin sevmeyeceğini yapma yacaktır. İkincisi de şayet millet nazara alınmazsa, millet kendili ğinden ayağa kalkıp yasal yollar içinde olmazsa; ihtilcll ile kendi iradesine aykın hareket edeni milli kuvveti ile durduracaktır. İşte demokrasinin ülkemizdeki esas müeyyidesi (yaptınmı-teminatı) budur.

TÜRK KÜLTÜR BİRLİGİNİN ANA KAYNAGI DİL Türklük ve Türkçe dil ortaklığı. (ekler sf. 231 -500) . Türk Milletine gelince, Sibirya'lardan, Baykal Gölü Kıyıla nndan tutunuz da: İran, Rusya, Azerbaycanlanndan, bütün Doğu Tiirklüğünden ; ta Akdeniz kıyılarına kadar yayılan Batı Türkleri birbirlerini anlamakta zorluk çekmezler.

Temiz ve sade Tiirkçemiz, edebiyat Türkçemiz, edebiyat Türkçesi olduğu gün, birbirini anlayan Türk dünyası da nasıl bir Türk kültür birliğinin doğacağını tahmin etmek zor birşey olmaz. Atatürk yalnız geçmişi tavsiye etmedi. O yalnız hali tahkim etmedi. Yarını ve yarınlara hakim olacak en radikal temelleri de at tı.

Tiir:Kün bütün geçirdiği felaketiere rağmen millet halinde tu tunmasının saikini, Türk severlerden meşhur Leon Kahon Türk di linin selabetinde bulur. (x)

Ali Şir Nevai (xx) ve Fuzuli ne diyor. Ali Şir Nevai'nin, Türkçe Türkçe diye ettiği feryadı, dört asır sonra Atatürk'ün hamlesi teskin etmiş bulunmaktadır. X : xx

Leon Kahun. lntroduetion B J"histone de J'aise.

Ali Şir Nevai 1440· 1501 yıllan arasında yaşamış. Orta Asya Türklerindendir. Türkçe ile Farsçayı mukayese ederek Türkçe'nin üstünlüğünü ispat ettiği (Muhakemetül Lugateyn) eseri ile Türk Milliyetçiliğine büyük hizmette bulundu. Bu eseri dışında birçok Türkçe ki· taplan bulunmaktadır. (REHBER ANSIKLoPEDlst. Ali Şir Nevai maddesi)

149

Bu Türk devlet adarnma ve büyük şaire göre türkçe dillerin en zenginidir. Dille rin destamdır. Türkçe konuşmak ve türkçe yaz mak lazımdır.

(1)

Fuzuli de

(2) bu fikirdedir. Şemseddin Sami'nin (x)

Türkçe Karnusu Mukaddimesi de bunu teyid etmektedir.

Kemalizm Komünizmden

Şu Farklarla Aynhr:

1) Kemalizm rejimi milliyetçidiL Bunun anlamı kısaca şudur : Herşey ve herşey önce Türk milleti içindir. lslBmhk, insanpır, bundan sonra gelir. Komünizm de, teori olarak, milliyet yoktur: Ars ulusallık vardır. Şu üç mısra ile bu iki rejimi birbirinden ayırt edebiliriz: Komünizm: "Vatanım ruy-ı zemin, milletiın nevi beşer " diyor. (xx) Türk ihtilBli ise: "Ben bir ti;rküm, diniın cinF'm uludur" Sinem, özüm ateş ile doludur. " diyor. (xxx}

2) Komünizm bütün insanhğı bir rejim içine almak, Komünist Federasyon halinde yaşatmak davasını güder, emperyalizmin şekli değiştirilmiştir. Türk ihtila.Ii; her millete istiklBl hakkını tanır. Her millet kendi mukadderatını istediği gibi tayine salahiyetdardır; Ali Şir Nevai.

Muhakemetül Lügateyn Şamseddin Samikamusi Türki.

Fuzuli Di11811.1. Başlangıç Sadri Maksıldi. Türk dili için. Köprülüoglu Mehmet Fuat. Türk dili ve edebiyatı. Şemseddin Sami Kamus-i Türki Önsöz. Tercüman-Yapı Kredi Bankası Yayını, S, XXI-XXVI,

lst. 1985. xx Bu

şiir.

nwn:ır nlı:ret'e

aittir. "Milletim bütün insanlık. vatsnun yeıyüzüdür" anlamında

olup, milliyetçilik ve vatan fikrinin karşısında olan bir görüşü ifade etmektedir. xxxM-ehmet Emin. ÇBill saluzı, Çoban armağanı. Mehmet Emin Yurclakul'a ait olan "Ben bir 7Yirküm, dinim cinsim uludur" mısralan için Atatürk, "ben milli benliğiini bu IDJsralarda buldum " demiştir: Evet cinsimizde uludur. dinimiz de uludur. Bunun loymetini bilmek ge· rekir.

150

3) Komünizm, proleter diktatörlüğüne dayanır. Türk rejimi, ne şekilde olursa olsun dilrtatörlüğü reddeder. 4) Komünizm, ferde mülkiyet hakkını ve ekonomik alanda te şebbüs saliilı.iyetini tanımaz. Fert yoktur, karnun vardır, der. Türk rejimi, devletçiliği, devlet sosyalistliğini kabul et mekle beraber, ferde mülkiyet haklmıı ve ekonomik alanda faali yet saliilı.iyetini tanır. . .

151

İHTİLALİN BAŞARISINDA LİDER - MİLLET İTTiFAKININ ÖNEMİ Kendi hesabıma son sözüm şudur: Bir ihtilal, hangi millet hesabına yapılırsa, mutlaka o milletin öz eviadının elile yapılmalı ve onun elinde kalınalıdır. Mesela : Türk ihtililli, öz Türklerirı elinde kalınalıdır. Hem de kav.ıtsız ve şartsız. Yabancıların yardımıyle başarılan ihtilaller, yabancılara borç lu kalırlar.

Bu borç ödenmez. Türkün en kötüsü, Türk olmayanın en iyisinden iyidir. Geç mişte Osmanlı İmparatorluğUnun bahtsızlğı, ekseriya, mukadde ratını Türklerden başkasının idare etmiş olmasıdır. . . . . . Fakat Türk, milletlerirı e n asili olan bu varlık, Türküm! diyemi yor. . . O sadece : "Osmanlıyıın ! . . Elhamdülillıllı müslümanım ! " diyebiliyordu. Türkün, dindaşlan olan; Amavuda, araba, çerkeze gelince burılarda müslümanlığı benimseıniyorlardı, burılarda kendilerirıe ne olduklan sorulunca : Göğüslerini gererek: Arnavudum ! arabım ! çerkezim ! diye cevap veriyorlardı, Hiç unutmam meşrutiyette sadrazam İbrahim Hakkı Paşa, henüz Türk süngüsü ile bastırılan arnavut isyanından Osmanlı meclisinde bahsederken şöyle demişti. "Arnavutlar, Osmanlı İmparatorluğu tacının en kıymetli bir pırlantasıdır ! " Acaba Türkler bu tacın nesi idi? Onu düşünen, akla getiren bile yoktu. Araplar ise Kavmi necip arap unvanını taşıyorlardı ! Meşrutiyet ilan olunur olunmaz, İstanbul'urı Divan yolurıda bir alay kulübler belimıişti. 152

kım

Kürt Teavün Cemiyeti, Çerkes Teavün Cemiyeti, Arnavut Baş Kulübü, Arap Birliği. . . vesaire

Beyoğlunda; Etnikieterya, Adelfiya Taşnaksutyon kulüpleri Rum ve Ermenileri temsil ediyorlardı. Yahudilerin bile Alyaus İzra elit'leri vardı� Türk kulübü, Türk birliği diye bir şeye tesadüf olunrnuyordu. Sadece İttihad ve Terakki Gerniyeti vardı. Fakat ne ittihadı, ne te rakkisi bunu bilen bile yoktu ! Mevhum Osmanlılığın İttihadı ve Terakkis i! Ancak Balkan Savaşı'ndan sonra Hamdullah Subhi Tann över'in gayretileridir ki Türk Ocakları açılmaya başladı. Ve hemen, Türk olmayan unsurların müthiş itirazlanyle karşı landı ! İşirı asıl yanık tarafı, bu itirazlara bazı öz Türk seslerinin karış masıdır. Yara, yar elinden olunca acısı fazla olur. Bunurıla beraber, Türk Ocaklan memleketin dört bir ucunu kaplaınakta gecikme di. . . Tarih bizleri, askerlik san'atının mucidieri olarak tanımaktadır. Kaşgarlı Mahmud'un dediği gibi, Tanrı Tür:ıru, insanlığı, şerirIerin şerrinden esirgesirı diye, kendine has asker olarak yarattı. " Bundan benim arıladığım şudur: Türk = Tanrının has askeri ! teabırıda Türkün en küçük şerefi, namusu, Türk ilinin bir çakıl taşı içirı milyarıla Türk feda olalım . . . Fakat Yemen çölleri içirı, amansız idealsiz hilafet müessesesi içirı değil, bütün bir dünya için dahi tek bir Türk gencinin burnu nun kanamasına milli nz.a yoktur ve olmayacaktır. Bütün bir dünya tek bir Türk delikanlısının burnunun kana masına değmez. Bütün bir irısarılıktan bir şey duymuyor musun? İnsanlığı sevmiyar musun?

153

Çok ve pek çok şeyler duyuyorum ve seviyorum. Fakat ıssız dağlar başmda koyunlarını güden yanın çanldı Türk çobanı, bana daha çok şeyler duyuruyor, daha çok sevgiler sindiriyari

O kadar ki, insanlık eski Mısırlanyle Yunanistanlanyla, Roma lanyle ve bunlar bütün bedii eserJeriyle ayağa kalksalar ve yani başlannda bugünün kendi verimleri olan bütün medeniyeti, mu sikisiyle, şiirleriyle, sanatlanyle ve bütün eserleriyle gözümün önüne dikseler, dikilseler. . . benim gözüm, benim duygum, beni;m sevgim, yine ıssız dağlar başında yanık kavalını üfleyen, yanm ça nklı Türk çobanındadır. O bunlann hepsinin üstündedir.

154

BİR DEVLETi KURAN MiLLET ONUN HER ZAMAN BAŞlNDA KALMASINI BİLMELİDİR Türk devleti işlerini Türkten başkasına inanii).ayalım. Türk devleti işlerinin başına öz Türkten başkası geçmemelidir. Ali Seydi rahmetli merak etmiş, Devleti Osmaniye tarihinde bir istatistik çıkarmış, buna göre (200) kadar sadrazamdan % 10'u türk olup üst tarafı yabancı milletlerdendir i

Bu hallere göre, kötü idareden şikayet biz Türklerin hakkı iken, talibin ne hazin cilvesidir ki fenalıkların belli başlı sebebi olan gayrı Türkler Türkten şikayetçi olmuşlardır! Tarih diyor ki: Devlet işlerinin başına devletin kurucusu olan kavimden başkalan geçince o devlet inkiraz bulur (yakılır). Yani millet is tiJdilini kaybeder...

Bütün bunlardan sonra, hatırlamak gerektir ki modem devle tin amacı kendisini vücuda getiren insan karnununun manen ve maddeten saadetini temin ve istihsaldir. Bu amacı şöyle, kısaca ifade mümkündür. Her şey halk için ve halkla beraber. Bunun içirıdir ki cumhuriyetin birinci Teşkilatı Esasiye'sinde : H8ki.ıniyet bila kayt ve şart milletindir. İdare usulü halkın biz zat ve bilfiil mukadderatıru idare etmesi esasına müstenittir. " de niyordu. Türk Cumhuriyeti'nin hareketi ve bütün faaliyeti, kendisini an cak türk milletinin menfaatları için ifade etmelidir ve edecektir. ınus egemenliği, kayıtsız ve şartsız halk egemenliğidir. bu egemenlik, bu irade anealt Türk ulusunun, Türk halkının menfaat leri içirı tezahür ve tecelli eder. Türk demokrasisinin anlamı bu dur. Türk ihtilalinin verimi olan halkçılık prensibi budur.

155

GEÇMiŞTE VE BUGÜN TÜRK MiLLETİNİN SEViYESİNİ TARTlŞAN VE HÜRRİYETÇİ REJIMLERİ HAK ED EMED İGİNİ SÖYLEYENLERE İKİ MÜNASİP CEVAP Batı medaniyeti ve herhangi bir medeniyet, (x) bir küldür (bir bütündür) ayrılık kabul etmez. Ya hep alınır. Yahut alınmaz. Tıpln dinler gibi. Nasıl arzedeyim? Mesela birisi diyor ki, ben müslüman olacağım amma, na mazla orucu kabul etmem. Üst tarafını benimserim. Böyle müslü marılık olmayacağı gibi ; Hıristiyanlık da bunun gibidir. Türk milleti için seviye bahse konu olamaz. O rejimierin en yükseklerine layıktır. Onun seviyesini yüksek görmeyerıler kendi alçak seviyelerini ifade etmektedirler. Milletinin seviyesini alçak görenden daha alçak bir kimse ta savvur olunamaz. Seviye ve tekamül şarlatalığına, susturucu bir cevap : İlk (Meclisi Mebusanı Osmani'nin) içtimalarında müşahit sı fatiyle hazır bulunan Taymis ve Tan muhabirieri gazetelerine ver dikleri haberlerde, aşağı yukarı şu tarzda mutalaa yürütüyorlardı. Osmarılı parlamentosu toplandı. Bu ilk meclistir, fakat buna demek çok zordur. Mebuslar o kadar güzel münakaşalar ediyorlar; millet işlerini o kadar iyi takip ediyorlar; hükumeti o ka dar güzel murakabe ediyorlar ki, sanki İngiltere, Fransa parla mentoları karşısındayız gibi bir şey. . . (xx) u

ilk meclis

x xx

Osmanh-Rus seferi. Ali Fuad. Medeniyet bir bütündür, sözü bazı yazarlarra, din, ahlak, öd 119 adetleriyle, maddi 119 ma nevi bir bütün olarak ifade edilmi,ıir. M.E. Beyl:le bu konuda açıklık yoksa da "Batıb ol mak; her şeyleriyle, hatta Hıristiyan dinine geçmek suretiyle mümkün olacaktır" şeklin de de ifade edilmiştir. Fakat medeniyet ınilletlemıası, kültür ise (inançlar, din, ört. adet, ta

rih,

156

dil vs) millidir, tezi bugün benimsenen görüş olmaktadır.

Yabancılar Türk kabiliyetini bu kadar yüksek görürken, bizim kilerin alçak görüşüne ne demeli? Bunun cevabını bıraz önce vermiştik. Milletler için seviye, tekfunül yok . . sonsuz hamleler, sıçrayış Iada ilerlemeler var. Tekamül, fizyolojik meselelerde bahse konur olabilir. Mesela çocuk doğar, büyür, inkişaf eder ilah . . büyük davalar peşinde koşan ihtila.l şefi için arkadaş s e ç rnek en önemli işlerden birini teşkil eder. Bunları isabetle seçemeyen şefin muvaffak olmasına imkan yoktur. En çok dikkat edilecek cihetlerden birisi de budur. Belki de birincisi . . . Arkadaşların ; kanaatte, seciyede, azimde sarsılmaz kimseler olması gerektir. Atatürk ve Lenin, Hitler, Mussolini böyle arkadaş ları buldular. Ve bu arkadaşlar, bu şefierin muvaffakiyet sırrını teş kil ettiler. Şef kinli olmıyacak, müteyakkız olacak, dedikodulara kulak asmıyacaktır. Kendisini sevdirecektir. Kinli ve dedikodulara kulak asan, sevimsiz kimseler bir defa devlet adamı olamazlar. Bu gibi ler yalnız kendi kuyularını değil, davanın da kuyusunu kazmış olurlar. Kin, kıskançlık ve dedikodu imparatorluklar yemiş, muvaffak ihtilalleri, muvakkat olsa da çökertmiştir. Osmarılı İmparatorluğu, 1789 Fransız ihtilali, Endülüs tarihi bunun en canlı misalleridir. Bu yüzden Osmanlı Devletınde nice değerli şahsiyetler ya bir köşede atılmış kalmış, yahut ekseriya katledilmiştir. Robespiyerin kini ve kıskançlığı başta Danton ol mak üzere nice liderleri giyotin altına sürüklemiş, nihayet kendisi de aynı yoldan geçip gitmiştir. Tarihci Aullard'ın dediği gibi Dan to'nun öldürülmesiyle C�mhuriyet topallamış, Robespiyerin de idamiyle iki ayağından mahrum kalmış , sonra, sürünen Cumhuri yetin üzerine Napolyon bir kartal gibi kanarak imparatorluğu kur muştur. Rus ihtilalcilerinin son zamanlarda bu yoldaki İcraatından ih tilal hesabına korkulabilir.

157

Yıl 1940'lar olursa yanılmak çok daha kolay olacaktır. Zira o yıllarda dünyanın en başarılı liderleri olarak, Hitler, Mussolini, Le nin ve Atatürk olarak görünüyordu. Diyor ki M. Esat Bey, liderlerin " arkadaşları kanaatte, seciyede, azimde sarsılmaz kimseler olma sı gerekir. Atatürk, Lenin, Mussolini ve Hitleri böyle arkadaşları buldular. Ve bu arkadaşlar, bu şefierin muvaffakiyat (başarı) sırn nı teşkil ettiler. " (S. 152). Halbuki, bu satırların yazılmasından iki üç yıl sonra, Hitler ve Mussolini, yok olup, rejimleriyle beraber gittiler. Lenin ise, yine yazanmızın ifadesine göre " komünizm hayatı tarihin en ilerisinde arıyor. Düşecektir. Hayatın dışında kalacaktır. Düştü ve hayatın dı şında kaldı. " demektedir. (S. 398) . Buna ilaveten, " devletçi sis tem, komünizmaya şu cihetten faiktir ki (üstündür) komünizma. tahakku k etmeyen ve etmeyecek olan bir dava peşindedir.. (S. 397) dediğine göre, 152. sayfada başarılı olduğunu yazdığı bu dört liderden ilk ikisi yok olmuş ve kendi ifadesine göre komünizm de yok olup gidecektir. Fakat bu üçüncüsü halen hayatiyatini de vam ettirmektedir.

O zamanlar elde, komünizmirı ne olduğunu, komünizme sa miıniyetle irıanıp 1940 yılında Rusya'ya kaçarak, 30 yıl sonra Türki ye'ye dönebilen ve hatıralarını İNANMlŞTIM . . . adlı eserde topla yan Türk Subayı, Yusuf Yıldınm'ın kitabı gibi eserler de yoktu. (x) Ekler XVTI: (S. 463-464). Namık Kemal, Hürriyet adlı yazasında şu mütaleada bulunu yor: " . . . Amma denilecek imiş ki halkımız maarifçe daha hür ola cak derecelere gelmemiştir. Evet ! Biz de teslim ederiz ki çektiği miz taaddiyatın çoğu noksanı martfetten geliyor. Eğer halkın ter biyesi tam olaydı. Bin yerde emsali görüldüğü gibi hürriyetini der hal istihsal ederdi . n umu-

. . . Lakin ahatiyi hakkından müstefit etmek için galeya

mıdır? miye irıtizar edip durmak , bir hükümete layık

x : Yıldınm Yusut. lnanmıştım. . . Altmak Matbaası. Ankara 1972.

158

Maarüçe hürriyete mütehaınmil olmak tabirinden aniaşılma sm ki cahil bir halka, hukuku siyasiye ve şahsiyesi verilirse idare muhtel olur. Ta yanmuzdaki Karadağın hali bu davanın butlanına delil kafidir. (x) Şimdi de Namık Kemal'le bugün konuşulan dilimizle konuşa Bakalım yüz yıl önce, hürriyet ve milletimizin daha iyi idarele re layık olduğunu ifade etmek için ne demiş?

lım.

"Ama denilecek ki halkımız eğitim ve öğretim seviyesi düşük olduğu için hürriyeti henüz hak edecek derecelere gelmemiştir. Evet bizde kabul ederiz ki çektiğimiz adaletsizliğin bir sebebi de eğitim ve öğretimdeki eksiklikten gelmektedir. Eğer halkın terbi yesi (eğitimi) tam olsaydı, bin yerde benzeri görüldüğü gibi, hürri yetini bizzat kendisi elde ederdi. . . . Şu kadar var ki halkımızı hakkından (hürriyetten) yararlan dırmak içirı genel bir ayaklanmayı beklemek idare edenlere yakı şır mı? Eğitim ve öğretinlde hürriyete tahammül etmek sözünden, anlaşılmasın ki cahil bir halka siyasi ve şahsi hürriyet verilirse, idare ortadan kalkar. (Cahil halka siyasi ve şahsi hürriyet verilme siyle devletin idaresi imkansız olmaz) . Hemen yanmıızdaki Kara dağ'ın (Romanya) durumu bu davanın (iddia veya gerekçenin) yokluğunu (anlamsızlığını) ispatlamak içirı yeter, diyerek sözünü noktalamıştır.

Artık merhum Mahmet Esat Bey'le konuşmalanmız sona er mek üzere, elveda demeden önce, onun hakkında yazılmış birkaç yazıyı da fırsat vermeyen sayfa sınırlaması sebebiyle hiç olmazsa ismen verelim. Kopuz'daki yazıyı da okuyalmı.

ır

Ebuzzjya Tevtik. Nümuneiedebiyatı Osmaniye.

159

Mahmud Esad Bozkurt Dr. Fethi Tevetoğlu 21 İlkkılnun 1943 Salı günü saat 18'de, dimağ damarlan kana ması neticesinde, katıksız Türk ve koyu Türkçü Mahmud Esad Boz kurt hayata gözlerini yummuştur. Bir gün: "Herşeyi Türk, üstün ve büyük Türkiye'yi görmeden ölmem derd.im. Bugün artık Büyük Türkiye'yi görür gibi oluyo rum. " demişti. Mes'ut ölmüştür. Ulu Tann ona rahmet etsin.

Yırmi yıllik Türk inkılabı, yeni rejim, bugünün gençliğine nasıl milli bir terbiye vermiştir? Bu sorunun karşılığı ararursa, büyük bir boşluk ve yoksulluk karşısında Mahmud Esad Bozkurt'un yüce ru hu ve varlığı yükselir. Türk olmanın gururu ondan taşardı. Türkü baş etmenin acele lüzumuna o çok inanmıştı. Türk olmıyanlarm binlerce nankörlüğüne uğramış bu vatan ve milletin Türkçü taşkınlığına herkesten ziyade o önverir, hatta öna yak olurdu. "Bizim de, idare başına Türkten gayrilerinin geçmesi yüzün den çektiğimiz ıztıraplar nazan itibara alınırsa, bu hususta ne ka dar ifrata varılıısa varılsm kabul etmek._ lazımdır. Şunu bilmeli ki, Türk milletinin başına felaketler getiren en mühi.m. sebep yabancı unsurlarm içimize kanşmasıdır. " diyordu. "Neden milliyetçiyiz?" sorusuna: "Böyle olmadan yaşanmaz da onun için! " diye karşılık vermişti. Bu vatanda Türkün başa getirilmesini görmek onun en ulu di leğiydi: " 1908 meşrutiyet ilarum müteakip, Osmanlılığı teşkil eden bütün unsurlar milliyetlerini haykırmak hakkını elde ettikleri halde, biz "Türküz i " diyemiyorduk. Araplardan "Kavmi necib-i Arab! " diye bahsedilirdi. Sadrazam Haklo Paşa Meclis kürsüsün den bağınyordu : " Osmanlı tacının pırlantalan Arnavutlar, Çerkes ler. . . Şimdi biz de diyoruz ki, Türkiye Cumhuriyeti tacının yegAne pırlantası Türklerdir ! . . " Türk milleti bir büyük evladını, Türkçü gençlik bir yüce ağabe yini kaybettiğinden yaslıdır. Onun: " Türkün en kötüsü, Türk olmıyarun en iyisinden onbin kerre iyidiri " diyen erkek sesi daima kulağunızda çınlayacak ve herşeyi Türk, büyük Türkiye'yi yükselttiğimiz gün onun toprağına gökten nur yağacaktır. {x) X

KOPUZDergisi. Aralık 1943 - Ocak 1944. Samsun. Sayı: 8 - 9

160

MAHMUT ESAT BOZKURT İÇİN YAZILANLAR - İnkılap Adliyesi ve Mahmut Esat Bozkurt. Ali Rıza Türel. Adliye Vekili - Mahmut Esat Bozkurt. Farettin Karaoğlan. C. BaşmÜddeiumu misi. - Kendi Sözleri ile Mahmut Esat Bozkurt. B aha Arıkan. Ceza İşle ri Umum Müdürü - Prof. M. E . Bozkurt ve bir yabancı gözü ile Türk Hukuk İnkılabı. Dr. K. Fikret Arık. - Ceza Mevzuatımız ve M. E. Bozkurt. Dr. Nurullah Kunter. - M. Esat Bozkurt. Dr. S. Şükrü Pamirtan. - M . Esat Bozkurt. Orhan Rahmi Gökçe. Anadolu Gazetesi. - Heyecan, inan ve inkılap adamı Mahmut Esat. Cemil Bilsel . - Bir İnkılapçının ölümü. Falih Rıfkı Atay. - Ölümü dolayısıyle M. Esat Bozkurt. Fahri Ecevit. Ulus Gazetesi. - Hatırasını Anarken. Mahmut Esat Bozkurt. Prof. Nihat Erim. - Mahmut Esat Bozkurt. Şükrü Kaya. Cumhuriyet Gazetesi. - Mahmut Esat Bozkurt Öldü. Faruk Nafiz Çamlıbel. Yedi Gün Mecmuası. - M. E. Bozkurt'un Ölümü. Vatan mahzun biz mahzun. Murat Çı nar. - M . E . Bozkurt. Mahmut Hıfzı Nalbantoğlu. - M . E. Bozkurt'un tabutunun arkasından giderken. Ali Agah Dinel. - M. Esat Bozkurt'un cenaze töreni. Hakkı Süha Gezgin. Vakit Gazetesi. - Mahmut Esat Bozkurt. Faruk Nafiz Çamlıbel. Cumhuriyet Ga zetesi. - Mahmut E sat'tan Hatıralar. İsmail Habip Sevük. Cumhuriyet. - La Hey Zaferi Huzurunda. Mithat Cemal Kuntay. (şiir) - Mahmut Esat Bozkurt'un arkasından. Cemal Bora. (ştir) - Mahmut Esat Bozkurt . Fethi Tevetoğlu.

161

BİBLİYOGRAFYA Arık Remzi

Oğuz. Türk İnkılabı ve Milliyetçiliğimiz. Ank-1981. Taneri A. Atatürk ve Milli Hakimiyet. Ank-1983. Ağaoğlu S. Kuvayi Milliye Ruhu. İst-1964. Belen F. Atatürk'ün Asker Kişiliği. İst.1963. Türkdoğan O. Kemalist Modelde Fert ve Devlet. Erzurum-19'n. Eroğlu H. Türk İnkılap Tarihi. İst- 1982. Okyar F. Üç Deviide Bir Adam. İst-1980. Yamakoğlu Cihan. Devlet Olmak İçirı. Ank- 1983. Kitapçı Zekerya. Türk Dünyası Tarih Dergisi. Sayı 1, İst- 1987. Yazgan T. Sosyal Bünye ve Sosyal Siyaset. T.B.M.M. Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu yayınlan: Milli Egemenlik, Yurtta Sulh, Cihanda Sulh İlkeleri ve Atatürk. İst1986. milli Egemenlik Kavramının Fikri Gelişmesi. Samsun-1986. Milli Mücadelede Ankara. Ank- 1986. Milli Egemenlik İlkesirlin Kabulu ve Gelişimi. İst-1986. Milli Egemenlik Fikrinin Tanımı, Unsurlan ve Gelişimi. Diyarbakır1986. 1982 Anayasasmda, Yasama, Yürütme ve Yargı ilişkileri. İst- 1986. Milli Egemenlik Düşüncesinin Gelişimi, İzmir-1986. Milli Egemenlik Sempozyuınu. Ank- 1986. Işıtman T.Z. Mahmut Esat Bozkurt. İzmir- 1944. Adliye Dergisi. Mahmut Esat Bozkurt Nüshası. Ank-1944. Kanat H.F. Milliyet İdeali ve Topyekün Milli terbiye. Ank -1942. Kafesoğlu İbrahim. Türk Milli Kültürü. Ank-1976. (TKAE) Kafesoğlu İbrahim. Türk Milliyetçiliğirıin Meseleleri. Ank- 1966. (TKAE). Güngör Erol. Türk Kültürü ve Milliyetçilik. İst-1980. Beer M. Sosyalizm ve Sosyal Mücadeleterin Tarihi. İst- 1980. Tansel S. Mondrostan Mudanya'ya Kadar. C. 1-n-m-ıv. Ank- 1978. Yıldırun Yusuf. İnanmıştım. Ank-1972. Eren K. Orhan. İşçi ve İşveren Rehberi. Ank- 1969 . Cunbur M. Atatürk ve Milli Kültür. Ank-1981. Turhan Mümtaz. Garplılaşmanm Neresindeyiz? İst-1967.

162

Turhan Mümtaz. Kültür Değişmeleri. İst-1972. Ögel B ahaeddin. Türklerde Devlet Anlayışı. Ank- 1982. Safa P. 20. Asu Avrupa ve Biz. ist- 1976. Haldun İbn. Maddime. Çev. Süleyman Uludağ. Dergah Yay. İst1982. Erem Faruk, 50. Yıl ve Mahmut Esat Bozkurt. Ank- 1973. Rehber Ansiklopedisi. İst- 1984. Yeni Türk Ansiklopedisi. İst- 1985. Meydan Larousse. İstanhul-1979. Sami Şemsettin. Kamus-i Türki. İst- 1985. Fatih Fıfkı Atay çankaya. İst- 1969. Tevetoğlu Fethi. Hamdullah Suphi Tannöver. Hayatı ve Es erleri. Ank- 1986. Kopuz Mecmuası. Aralık 1943-0cak 1944 Samsun. Sayı 8-9. Öztuna Yılmaz. Türkiye Tarihi. İst-1964. Atabinen Reşit Saffet. Türklük ve Türkçülük izleri. Ank- 1930. Eanarlı Nihat Sami. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi. İst- 1971- 1976. Beyatlı Yahya Kemal. Siyasi ve Edebi Portreler. İst- 1968. Bıyıklıoğlu Tevfik. Trakya'da Milli Mücadele. 2 cilt. Ank- 1955. Kandemir Feridun. Siyasi Dargınlıklar. c. 2 . İst- 1955. Kandeinir Feridun. Milli Mücadeleye Başlarken. M. Kemal Arka daşları ve Karşısındakiler. İst- 1964. Kuntay Mithat Cemal. İstikla.I Şairi Mehmet Akif. Ank- 1944. Orkun Hüseyin

Namık. Türkçülüğün Tarihi. İst-1944.

Sevük İsmail Habip. Tanzimattan Beri. 1 - 2 . 1st. 1943- 1944. Tevetoğlu Dr. Fethi. Büyük Türkçü

Müftüoğlu Ahmet Hikmet.

Ank- 1951. Tevetoğlu Dr. Fethi. Açıklıyorum. Ank-1965. Tevetoğlu Dr. Fethi. Türkiye'de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler. Ank- 1967. Togan Prof. Zeki Velidi. Hatualar. İst-1964. Us Asun. 1930-1950 Hatua �otları. İst-1966. Toros Taha. Türk Hatipleri. Ank- 1950. Us Asrm. Gördüklerim Duyduklarını duygulanrn. İst- 1966. Uşaklıgil Halit Ziya. Kuk Yıl. İst-1936. Ünaydın Ruşen E şref. Diyorlar ki. İst- 1918. Müderrisoğlu Alptekin. Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları. Ank1974. Çelik Osman. Genar-Kafkasya L Ankara- 1981. 163