Dursun Yıldırım - Karabağ Dosyası by Türkçü Betik

TÜRK KÜLTÜRÜNÜ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ YAYINLARI: 118 Seri

111

KARABAG

Sayı

A 31

DOSYASI

(il. Baskı)

Prof. Dr. Dunun YILDIRIM

Doç. Dr.

AN KARA 1991

Cihat

ÖZÖNDER

ISBN 975 • 458 ©

•

044

•

Türk Kültürünü Al'llflırma EnıtUüıü

Yayuaiqa

Alaftınıuı EDltitO.Q ı 7. Sakalı 38, 08480 ıı.hçellevler -Ankara Tel : 213 31 00 - 213 41 35 Tllrk Kllltllril.nQ

lkl.ııılı: lllıılllu, 2500 ..... ..,... ot.u.lp ıı..aw.tı ,_ : Ayyıldız Mltbuaı A.Ş.

İ Ç İ N DE K İ LE R

SÜZ B A Ş 1 ................................................................. ................. ... TARiHi DERiNLİK iÇiNDE AZERBAYCAN ................................

V-XV

a . Azerbaycan Tarihine Kısa Bakış

. . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . ...

b. Kafkasya'nın İşgali. Ermeni Mcselesi'nin Ortaya Çıkışı \'e Millcı-

lerarası Boyut Kazanması c.

. . . .. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...... . . .. . . . . . . . .

:ı

Emperyalist Devletlerin Ermenilerlu İ lgi lenmesinin Sebepleri

ç. Kafkaslar'da Ermeni Saldırganlıj\ı

. . . . ....

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .

d. Bağımsız Azerbaycan Cıımlıuriyeti'nin Kuruluşu

..................

e. Kafkas Türklüj\ü İle Anadolu Türklüğünü Ayırma Faa l iyetleri

f. Sovyet Döneminde KHrabağ Beli rlenmesi

. . .

ıı .

...

Nahç ı\'an'ın H ukuki Statüsiinıin

il. ERMENİ iDDİALARI VE GERÇEKLER 111. S O NUÇ ................................................................... .

:ı:ı

iV. E K L E R ..................................................................... .. . a. Andlaşmalar

. . . . ...... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

...

b. Ermenistan ve Azerbaycan K.P. Kararları c.

.......

.... . . . . .

.. , 1'-

. . . ... . .

Sovyeller Birliği Devlet Başkanı M S Gorba ço\''un Açıklaması .

d. Hakü'dıı Dağılılıın B i l d i ri

tii

ç. Bahtiyar Vahapzade'nin Açık M ektubu c.

... . .

. ........................

H.I

...................................................

�ı:ı

Rus Generali Mayewski"nin Mektubu

111

f. Fotojtraf ve Harita g. Bibliyografya

....... . . .. . . . . . .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . .

1 ı:ı .

... ........

l Ii

111

SÖZBAŞI Koroboğ IJflsyosı

aclı \'eri/.,n hu

urnşlırma i/t,, X/X. yüzyıl siirııiır)(f'<ı

ı/ı·ı -

!etlerinin, yirminci yüzyılın son yirmi yılı içindı' c loy mak bilmez çirkı rı ihtıru,lrırı nı tatmin etmıık, çıkcır/arını korumıık \'!?sömürü clüzenlı!rirıi sürdurnıı·J.. için.'""·

neye knymağa çalıştıkları eski nyunlar ırı dun birinin gerçek .\·iiziinu ,.,.hu ıı�·wılıı

sürekli sahneye ili/en nyur ıı:u/ar ırı düşlüğü gıı}•ri in san i clıırunılur diirı\'tl koıııu oyuno vu ilgili/erin dikkoline sunu/makluclır. Yirminci yiizyı/ın son yirmi yılı içine gircliğinıiz şu zomon dilirııiııdt'. lıırıı insan/ığı şaşırlıın, ça rp ı r. ı nık

ıı /uy oru z .

\'f! insanlık lorihi cı çısırı cl ıın iirııil \'Prici ıwli�nıı•lı·rı· ıcı·

Balı Dün yosı 'nırı yeryii zünc leki çı kurlcırını

korumak i�·irı \·ıllrırrn

uğraşıp kurduğu ve hem kendi hcıklcırını. hem de hammadde koyno�ı sımlııl,ı ıil· kelerin halklarını yiinelmek için o/uşlurcluğu lüm p rop oso ndo

\'I'

sa \·u ıı m a dıı

vorlorı ortııyo çıkan bir adam lorufınclurı önc:c k evg ire çe\Ti/ip ır \'1' srnırcı. lıııı•lıı rı lomomıın etkisiz hôle guliriyor. Riiliirı in s a n/ığı şuşırlun, sf'ı·ırıdirt•rı

ı• )lf'lı·ı ··�

için ümillenıliren gcliş me/ı•r kıırşısınclcı Batı Dünya s ı dcı ilk rırıdcı cı�·ııı

�··ı ırıı

payl a şıyo r ıımo. bu sı • vinç pek uzun siir111iİ}'11r. Çünki. çıığın nırıdı•rrı siirıııircıı•r ılı"

ri karşı ıarofları beklenmeyen bir biçiıııılı• cıl'iorıclık/arırıı rcırk

f'lllll'\'('

ho�lıırııı�lcır·

dır. Bir an, oyu ncakl a rı ellerinılen o/ırıurı yaramaz çıınık/cır gibi. rılıııılcırı "'\Tl'I·

mek zoruncla kalıyorlar. So kaklaki irısorı/cırı. ro clu hommadde ko)•rıaı:ı , . .._,-.ı pa zar saydıkları ülkleri yönı•ınwkiyönlerıclirmrk için rnrııtıık/cırı ı·ı· giislı·rdiklı•rı tüm öcüler, tüm tabular arlık yoklara kurış nı ı şlır. Çuğııııızı. u/ılı�ı kıırıırloı 111

'or

san, açtığı kortlar ile Balı Dünyası pal ronlar ı rı ı şaşkına uğrcılcın IJlı 11ılcı111 . .\fi

hail Sergeyeviç Gorboçnv idi.

Şi mdi soru şu idi:

Accıbu hu cıclurıı sii}·lı•ıli/..lı•rıııı

yapacak güçte mi? Gerçeklen ne yapmak isliyo r ? Başorı/ı ıılurscı. du r unıtırıı uı ıır· olacak? Bu adam sadece Sovyeıler Hirliği ile mi, yoksu ıürıı sistı�nılı•rı �-ııkı·rıı·.-ı·/.. bir yopılofmo ile mi uğraşıyor? Çağdaş sömürgeciliğe i nun bu dnrbPnirı ıırılııırlıı gözlenen gerçek hedef nedir? Bu soruların cevabını arayan irdelrnıı•lı•r 'ıırı·klı gündemde bulunmaktadır. Ancak, cevaplar henüz bir net liğ e ka\'llşrıııış )!ıırıııı memektedir. Çünki, Balı Dünyası hôlô olanları büyük bir kargu şu i�iııılı· sı'\Tı'!· mektedir ve kendi aralarında henüz bir uyum kuramamış la rd ı r . Kurulu dııl•·ııııı bir onda bozulmasından dcığan şaşkınlığı tabii karşılamak gerekir, yudırgıııııırnk bir tarafı ycık. Düşününüzki, yıllarca demir-hürriyet canavarı-mısır koçanı üçgeni i� irıdı· kitleler disipline edilmiş, yönlendirilmiş ve idare edilmiş ve bu durum. duııı"

enerji

ve hammedde lcoynoklorı ile pazarlarının çağdaş söm ürgec iler lıırıılııı·

dan kullanımını ve bölüşümünü kolayca sağlamıştı. Oysa, bunr.o yıl uj! rcış r lı p /..u\'

rulon bu dengeler, savunma ve korunma duvarları, beklenmedik bir biçimde ve beklenmedik darbelerle çökertilmişti. Şimdi ne olacak? Bu soruya cevap bulmak, ama yeterli cevap bulmak kolay değildi ve bu durum, Balının şaşkın güç odakla rını bir anlamda felce uğratıyordu. Açık platformlarda, gerek Bay M. Gorbaçov ve gerekse takım arkadaşları tarafından dünya kamuoyu önünde atılan ciddf ve kararlı adımların, bu çevreleri sürekli, Şnklanmıf

Hindi

pozisyonuna soktuğu

anlaşılıyor.

M. Gorbaçov, allığı kararlı adımlarla, sadece Sovyet insanına değil, belki de günümüz insanlığına nefes alabileceği yeni bir pencere açmaktadır. Eğer böyle ise, onun gündeme aldığı Glaınnst ve Per111lmyka politikaları ile sadece Sovyet insanı değil, tüm insanlık tarihi yeni bir döneme girme fırsatı yakalamıştır. Bugü ne kadar, imkcinsız sanılanları yıkan bu adam, kültürel kimliklerin korunması, anadille eğitimlerin geliştirilmesi, Cumhuriyetlerin ekonomik bağımsızlıkları, sis tem içinde çok seslilik, dünya barışı. Avrupa evi gibi çok ciddr konularda mühim adımlar atmıştır. Biz, bu politikalar öncesi ve sonrası, Sovyetler Birliğini çeşitli kesimleriyle gören bir kişi olarak, diyebilirizki; eğer, M. Gorbaçov, sözünü elliği sistemi tüm unsurları ile hayata geçirirse, Batının da kendi yapılarını gözden ge çirmesi ve kendi halkları için yeni disiplin sistemleri oluşturması gerekecektir. Asırların birikimi ile tecrübeli çagdaş sömürge güç odakları, kendilerini bu oyun da beklenen ciddi tehlikeleri, kartlar açılır-açılmaz, hemen fark etmişlerdir. Görü nen odur ki, başlangıçla, nasıl olsa bu işin altından kalkamazlar tavrından doğan iııtek ve kararlılık gösterisi, her geçen gün koyu bir karomsarlığa dönüşmektedir. Bu oyundan kurtulmak mı gerek, yoksa oynamak mı? Batının ortak çıkar çevre leri bu konuda henüz hem fikir değildir ve hepsi tereddütlerle iç-içe bir ledi111in lik yaşamaktadır. Şimdi, bütün bu söylediklerimizle Karabag Dnıya11 arasında ne gibi bir bağ var, diye sorulabilir. Çok önemli bir bağ var. Eğer oyuna bakılacak olursa, M. Grırbaçııv, karşı tarafın elindeki oyuncakları tek tek ellerinden almıştır ve onlara, kamuoyu önünde de olsa kendi oyuncaklarının güvenilirliğini prensiple kabul et tirmiştir. Batının elinde yaramaz çocuk rolü kalmıştır. Ancak, bu role doğrudan sııyunması da, dünya kamuoyu önünde yapılan antlaşmalara, evet, dediği pren siplere aykırı düşecekti. Öyleyse, başka bir role talip olmak gerekirdi : Seyirci. Tabii, bunun için de bir oyun, yada bir seyirlik olmalıydı ki; seyirci, bağırıp çağı robilsindi. Ama, kendilerinin rol almadan, yada öyle görünerek karşı tarafa şu durumda oynatabilecekleri ve tutarsa sevinebilecekleri lek bir oyun vardı

Rezn

naııs oyunu. Bu oyun için ellerinde dôima bir diyapazon tnkmatı vardı : Ermeni Halkı. Halının çağdaş sömürgecileri, XIX. yüzyıldan beri bu halkı kendi çıkarları nı kıırumak ve Ortadogu ile çevresindeki enerji kaynaklarını ellerinde tutmak için Türklere karşı sık-sık kullanmışlardı ve başarılı olmuşlardı. Ermeni diaspnra11 oyun için gerekli biçimde organize edilirse,

Raonanı oyunu, M. Gnrbaçnv'un aki diılplinleri içinde

başını ciddi olarak. ağrıtır, çaresiz bırakabilir ve böylece VI

yollarına devam edebilir/erdi. Bu oyun için, Monlrea/, Ca/ifornia, Paris ve Marsil ya Ermeni odakları ile Sovyel sistemi içinde. la Mikoyan dön eminden beri ekono minin kilil nokta/arına yerleştirilmiş o/an Ermeni asıllı/ar arasında organize bir bağ kurulması ve bunun örtülü biçimde desteklenmesi icob ediyordu. Tit reşimin doğması için gerekli hazır/ık/ar tamam/andı. Titreşim yaraıac:ok gruplar oraşlırı/ dı. En uygun, Türk asıllı/ar bulundu. Bunlardan birine vuru/ursa. da/go/ar yayı lırdı. Türkler trıkmagın ineceği kurbanlık seçildi. Dünya kamuO}'U Türk \"e Erme ni problemi ile zôlen, sôye/erinde, XIX. yüzyıldan bu yana lam bir be}"in yıkama sına uğramıştı. Sovyetler içinde bir Ermeni-Türk çalışması yaralı/ırsa. Rezonans

oyunu beklenenden fazlasını yaratır ümidi. Dağlık Karabağ "ı orıaya çıkardı. Hu oyunu, Anado/u'da Türk/ere karşı Zeyt ün 'da Ermeni/ere O}"nalmış/ar

\"e

bö}"lrce

petrol kaynaklarını ellerinde lutmağı başarmış/arılı ; şimdi. aynı oyunu Sm-yeıler Birliği içinde yaşayan Türklere karşı oyr.alırsak. neden başarılı olmasın. diyP dü· şünmekte, belki de haklıydılar. Burada çalışma baş/arscı. sınırlar yeniden çizilnw noktasına getirilirse, organizasyonu oradaki uzanıı/ar ı bu işi süraılenı/irecck h<ı·

reketlere girişir ve dünya kamuoyunu gerekli şekild e biçim/enılirebiliriz. eli}"" Jı,.. sap yapılıyordu. Bu düşünce, Azerbaycan Sovyeı Srısy a lisı Cumhuriyeli sınırları içinde ve idaresinde olan Dağlık Karabağ yöresinde urgu/cınmcığcı kıınılu

\"t•

Do s

ya 'da yer alan o/ay/ar orlaya çıktı. Karabağ, bir problem rı/arok Sm·ycı yöneıımi ni oldukça şaşırtlı. Balının oyun odak/arı, bir anlamda tilreşim yarcııı ı lur . Hunun

belirgin kanıtı, Dağlık Karabağ'ın geçici de olsa, Azerbaycan Cumhuriyeli .\·öntL timinden alınmasıdır. Bu yanlış adım. daha işin başını/o forkedi/rnişsı· ek. /ıt>mı•n geri dönülememiş ve Balının istediği ve yaraımağa çalışlığı huzursuzluk orlamı. gerginlikler devreye sokulmağa başlanmıştır. Batının tecrübe birikimini. seyirci

rolü ile devreye sokarak, karşı tarafa yanlış adım atıırıması ve bunu dernm eııirı mesi, Glasnnıt ve Perestmika prı/ilika/arının. kargaşa batağına sürük/ımnwsinP yol açacaktır. Bizce bu, çağa pencere açan adamın. Bay Gor ba ço v " un en büyük açmazı olacaktır. Karabağ eskiden c ı/duğu gibi. öil olıluıı,u yönelime lı!s/im "dil

mek suretiyle, Batı, seyirci rolünden çıkarı/malı \"e gerçek çehresi ile dünya kcı· muoyuno tanılı/malıdır. Aksi holde. oyun. znngin/eşliri/errk sürdürülPc:eklir. Avrupa Par/ementosu'nun, g_JJ Ekim 1989 gü n/erindeki ıoplanlıs ıno sunu/on bir tasarı do, düşünce/erimizin ılcığru/uğunu açıkı:a göslermt!kledir. Sırcıshııurg toplantısına, Batı, bir acil karar tasarısı gel irmckı edir : Karobağ sorunu Erme

nilerin isteklerine uygun çöz ülmeli ! .. Sanırız bu adım bilt!. rnrgulomok ısledii!,i

miz gerçeğin çıplak yüzünü göslermeğe yeler. Hu yaklaşım. Halı dünyasının kur duğu Rezonans oyununda ne cins bir seyirci rolü rükll'ndiğini cırloya çıkarmışlır ama, sistemi içinde çrık sesliliği, çok odoy/ı seçimi. din \·e \"icı/on hürriyelini. mu halefeti yerleştirmeğe çalışan Glasnnst ve Perestmika ekibince görülmek!!! midir' Karoboğ probleminde, Sovyeller Hir/iği. demcıkralik/ı?şme sürı,cini Huıının oyununa gelmeden tamamlamak korar/ılıgı içinde göriilrlüj\iinı? gört!, hukkın gPrı iı'ıdesi ile bu dosyayı kapalmosı icap r.diyo r. Vr. bu s ii rec i n kazcısız ıwçnıı•si için r/ıo. \' 11

Mikoyan devrinden beri, ekonominin kilit.noktalarına yerleşen militanlarla Balı bagı gözden geçirilmelidir, düşüncesindeyiz. Aksi halde, huzursuzluklar geomet rik biçimde artacaktır ve bundan da Glaınoıl ve PereılroiJı:a yara alacaktır. Biz ce, M. Gorbaçov, Karabag konusunda Ermeni bilim adamları ile giriştigi tartış mada, salır allı bu gerçegi vurgulanuşıır. Bu sebeple, Karabag Dosyası'nı kapat mak ve Daglık Karabag yönetimini Azerbaycan Cumhuriyeti'ne geri iilde elmek en yerinde karar olacak ve nyun bozulacaktır. Balının çagdaş sömürgecileri. bunların güç ve propaganda odakları, XIX. yüzyıldan beri tahrik ellikleri, kan ve göz yaşına bulaştırıp korudukları ve zillima ne çıkarları için huzursuzluğa sürük/edik/eri talihsiz Ermeni halkının yakasını bı rakmalıdır. Karabag Dosyası, bu zü/üm makinasını işleten/eri tarihi perspektif ten dünya kamuoyuna !anılmak ve bu modern sömürgecilerin gerçek çehrelerini göstermek için açıldı. Dün, Türkiye·ye karşı tahrik edilen bu zavallı insanlar; bu gün de, Sovyeller Bir/iği için bir huzursuzluk kaynağı olarak kul/anılmakıadır. Unutulmamalıdır ki, her silôh birgün geri lepebilir ve beklenmedik anda sahibini vurabilir. Dileğimiz, acı ve üzüntülerin yok olduğu, çağdaş sömürgeciliğin yeryü zünden silindiği bir dünyada yaşamak isleyen lüm insanlığa, günümüzde, Dag lık Karabag gerçeğini an/alarak yardımcı olmaktır. Bu sebeple, yansız bir biçim

de, sadece vesikaları konuşturmak ve gerçekleri urlaya çıkarmak suretiyle, bu di leğin gerçekleşmesine çalışıldı. Amacımız, yüzyıllar boyu, iç-içe yaşadığımız, ek meğimizi ve huzurumuzu paylaşlığımız Ermeni halkını horlamak, karalamak de ğildir. Biz, onların, kendi çıkarları uğruna fe/ôkellere sürükleyen, acı çektiren ve yüzyılları içine alan huzur ve birliğimizi bozan çağımızın acımasız sömürgecileri nin gerçek yüzünü ortaya çıkarmak istedik. Yüzyılı aşan bu oyunu, arlık talihsiz Ermeni halkının da görmesini, onların çıkarları için yaptıkları tahriklere kapıl mamalarını, tarihi gerçekleri doğru biçimde öğrenme/erini ve cereyan eden olay ları objektif biçimde, sağduyularıyle değerlendirmelerini diliyoruz. Tahrikler, dili ma acıların kapısını aralar ve sonu gelmez. Oysa, hepimizin, bütün insanlıgın hu zura ihtiyaç duyduğu bir çağı tamamlıyoruz. Tahrikçileri kaderleriyle başbaşa bı rakmak ıüm insanların görevi olmalıdır. Karabag Doıyaıı, bu dogrultudaki bir görev anlayışı ile, insanlığa, DajlıJı: Karabaj probleminin gerçek yüzünü göster mek üzere hazırlanmıştır. Karabag Dnly aıı, tarihi derinlik ve perspektif içinde sözkonusu problemi ele

alıp incelemektedir. Problemin, günümüzde aldığı son biçim ve bu konuda yetkili ağızların yaplığı konuşmalar, Azerbaycan Cumhuriyeti halkının haklı tepkilerini ak seııiren belgeler ve ilgili antlaşma metinleri de, okuyuculara Dnlya'da aynen sunul

muştur. Karabaj Dnlyaıı,

Doç.

Dr. M. Cihat Özönder ile hsızırlandı. Redaksiyonu

ıarafımızclan yapılan bu çalışmanın, Karobağ problemine çeşitli yönlerden ışık tuta cağı ve ilgililerin, doğruları teşhis etmelerine yardımcı olacağı düşüncesindeyim.

oı. oe. 1888

Prof. Dr. Dunun YILDIRIM vııı

Karabaj Dosya11'nın yoyınlonmosındon bu yona. dünycı yuvarlağı üzerin de pek çok değişiklikler yaşandı. Soğuk savaşı geride bıraktığı ifade ed i len George

Buıh ve Mihail Gorboçov zirvesi gerçekleşti ve bu buluşma. olumlu uılımlor cıtıl dığı vurgulanarak sona erdi. Sahne önünde yoşonun bu güz ycışurlıcı ıublolurın.

gerçek anlamda hangi seviyede bir güvenirlilik boyutunrlcı dengelenm iş olduğunu

Myircilerin bilmeıi, spekülosyonlordon ve onlara SiJnulun çeşi t li senaryo loslok larındon ibarettir. Gerçek doğrular ve hakiki slralejiler, toz-ıluman ortadan kal

kınca onloşılocoktır. Balının herşeyi kendi çıkarları ilt! özdeşleştiren iki yüzlü lav·

rı in1an hakları ve demokroıi gibi evrensel kavramlar hakkındaki riyokôrlıklurı bir yona bırakırsak, Sovyetler Birliği bünyesinde meydana gelen değişimler. ger çek anlamda yeni bir dünyanın kuruluşunu haber verir nitelikte gö rünmekted ir .

Ama, bu olumlu gelişmelere rağmen, ne Azeri-Ermeni gerg i nliğinde, ne Ermeni

lerin Batı desteğini yanlarına olarak bilinçli ve amaç lı bir biçimde yoraıtıklorı ya

pay Koroboğ probleminde, ne de Bokü katliamından sonra Sovyeller Birliği'nin Azerbaycan üzerindeki lulumlorındo loro}lorı memnun eden gelişmeler ortaycı çıktı. Global Balının Ermeni yanlısı tutumu ve de s te ğ i . sadece basın organhı rıyla, il etişim araçlarıyla Türkler üzerine Haçlı zihniyetini hortlatma sevi}'esin

de kalmış olsaydı, sözkonusu gelişmeleri ciddiye olmak, anl am s ız olurdu..'<ı� rnr ki gelişmelerin seyri, Globd �atının resmi oğızlorındon verilen cııldi beycınlur ile pekiştirilmeğe çalışılınca işin rengi ve mahiyeti de, gerçek boyutta bir anlam ka

zanmaktadır. Bir yanda Doğu Avrupa çözülüp doğılılmoyo veya kurulmakla olun yeni dünya içinde şekillenmeye çalışırken, Balı, XX. yüzyıl başlarındaki emper yaliıl ve llÖmÜJ"8eci lngillere'nin başaramadığı gerçekleştiremediği sıraıeıiy i gı>r·

çekleştirme yolunda mesafe olmaya çalışıyor. Sovyeıler Birliği için. bu slroleJi"ıle seçilmiş bajma noktaları açıkça belli olmuştur. Bunlardan biri. balı cephesinde Ballık ülkeleri, diğeri ise güney cephesinde Hırisliyan iki devletçik, Ermenislon ve Gürciılan. Global Balının dini kurumları ve bunların liderlerini de bu iş lerı! açıkca Olet etmesi, eski stratejinin yeni renklerle paket l enerek gündemı! gelirildi

ğinin açık işOretidir. Sovyetler Birliği'nin içe dönük ça l ışmal cı rını n ise. Global Bo

lı'yo Doğu Akdeniz ve Ortodoğu haritası üzerinde, nisbi olarak ıloha rahat bir h a

reket imkOnı verdiği ve bu imkônı do süralle kullonmayo çal ı ştık la rı açıktır.

�

Basına sızan bi/gile e göre, A.B.D. 'nin üç etkin insanı, sayın Başkan G. Bush. Dışişleri Bakanı J. Baker ve Savunma Bakanı R. Cheney lorofındun bir dedeı baş kanına, bajımıız Ermeniıton konusunda ısrarla sorular tevcih

ed i lmiş

ve kendi-

ıx

sinden görüş istenmiştir. Basına intikal eden bu bilgilerin doğruluk derecesini kestirmek mümkün olmomoklo beraber, aksini teyid eden açıklamalar yayınlan mamış olması dikkati çekicidir. Buna karşılık, sayın Başkan G. Bush, Ermeni pro pogondosındo ve yalan molcinosındo işlenen uydurma 1aykmm fddiolonnı cid diye olarak verdiği talihsiz bir beyan ile, hem Türkiye ve ABD arasında mevcut tarihf dostluk bağlarının yoralanmosıno, hem de Batı do ve Ermenisıon'da Türki ye ve Azerbaycan Türkleri üzerine yönelen haksız ve hakikatlerden uzak propa gandaların, silahlı saldırıların artmasına sebep olmuştur. Oysa, ABD senatosuna

R. Dole tarafından verilen aynı mahiyetteki bir uydurma EmıenJ 1aykırım lala· n11, Amerikan halkının sağduyusunu temsil eden senatör sayın Robert Byrd'ın torihf holcikotlere dayalı ve dostluğa saygılı açıklamalarıyla reddedilmişti. Sayın G. Bush'un lulumu ve davranıfı, Amerikanın Ermeni konusunda, Birinci Dün

ya Savafı yıllarındaki konumuna dönüp dönmediği sorusunu gündeme getirmiş tir ve bu konu insanlarımızı ciddf biçimde düşündürmektedir. Bu endişeleri besle yen bir diğer gelişme ise, emperyalisl sömürgeci zihniyetinden bir türlü kendini kurtaramayan ve Kara Afrika insanına karşı, onların haklarını ve topraklarını gospeden ırkçı Güney Afrika devletini, insan haklarını hiçe soyarak destekleyen lngiltere'nin, Ermeni konusundolci tutumudur. Boyan M.

Tholcher'in, insonf se

beplerle Ermenistan Cumhuriyeli'ni ziydreti de, ne cins bir moral destek ise, anla mak kolay değildir. Ermenilerin bu ziyaret akabinde Sovyet güvenlik güçlerine yönelik saldırılan do tırmanmıştır. Dolaylı ve dolaysız biçimde moddf ve moral açıdan desteklenen Ermeni terörizmi, Azerbaycan Türkleri üzerindeki saldırıları nı orııırmıştır. Batının tezgahlamaya çulıştığı ve Türkiye üzerine yıkmaya uğraş tığı bir başka senaryoyu do, sayın Cumhurbaşkanımız, "Bizi, Ka.fJcaıya balajı

na çelcınek isteyenler var" diyerek, tehlikenin boyutlarını anlafılır &içimde to rojJoro iflıde etmiştir. Bülün bu gelişmeler, gerek Türkiye ve gerekse Sovyetler Birliği açısından, Ermeni probleminin bölgede,

AnsJo-Amerfkan yaklaşımı bakı

mından hangi boyutlar içinde ele alınmış olduğu sorusunu sürekli diri tutacaktır. Bu noktaların altını çizerek, sözkonusu gelişmelere paralel olarak Dojlık Kara baj içinde, Azerbaycan Cumhuriyelf ile Ermeniılan Cumhuriyeli sınırları bo

yunca, her geçen gün orlon ve kanlı biçimde sonuçlanan Ermeni saldırılarına ve< bu iconudoki resmi açıklamalara temas etmek istiyorum. Bakü müdahalesinin ardından Batı, ikiyüzlülüğünü bir kere daha ispat etti. Çıkarları açısından ehemmiyetli bir nokta olan

Ballılc ü.Uceleri için tozu dumana

katan, açık destek veren Batı, Bokü'nun kanlı sokak sahneleri karşısında insanlı ğını ve insan haklarını unutmakta gecikmedi. Bu acı ve çıplak ıerçek, hakiki oyunun yüzünü ve seçilen Jcıubanlaruu görmeAe yetmeliydi ve kanayan yaralar sarılmabydı ve şimdiye dek, acılar bal eyJenmelfydi; oma, ne yazık ki, kanama de vam ediyor ve Ermeni teröristleri, teşkilatlanma açısından yeni boyutlar kazanıyor. G. Bush ve M. Gorbaçav, son zirve toplantısı hazırlıklarına giriştiği ıünler den itibaren, ilgi çekici biçimde ortan Ermeni saldırıları, DoAJık KarabaA içindeki

ve Azerbaycan Cumhuriyeti sınırlarındaki Azeri köylülerine yapılan silcıh/ı I'" kanlı saldırılar olmaktan çıktı ve bölgede, güven/illi ve huzuru sağlamakla görevli Sovyet ordusu birliklerine de yöneldi. Basına intikal eden ve her gün resmi açıklcı malarda yer alan olaylardan birkaç örnek vermek, sanırım durumu ve yu ka rıda vurguladığımız gerçeği göslermeğe kôfidir. Sözünü ettiğim örneklere bakalım: Sovyel Ordusu Bölge Komulanı Korgene ral Yuri Shatolin, 2 bin silôhlı Ermeni mi/ilanın karargcihını clağıllı. Yuri Sh alalin .

yaptıgı açıklamada, Ermeni militanların, savunma san ay ii ıesisJr.rindr.n zırhlı araçları salın aldıklarının belirlendiğini ifôde elli (MiJJiyr.I, l l Nisan 1990). Hir

gün sonra, Ermeni mi/ilanların Azeri sınır küyünr. )'a p t ı kları siUıhlı scıldırıcla hir ögrenci öldürüldü ve sayısız sivil yaralandı. M oskoı•a Radyosu, l-l N iscı ıı J 99!l"du.

Ermeni saldırılarının sivil Azerilerin yanı sıra, hölgcdr. gÜ l'en Ji k görı�ı·i ya pun Sm· yet askerlerine de yöneldiğini resmen açıkladı. Sovyel Basını ve TASS !\ j o ıı s ı lcı

rafından giderek arlan Ermeni terörü ve kanlı sald ı rıla rı hcrgün açıklanıaktcıdır. Karabag içinde Azerbaycan Cumhuriyeli'ne baglı olmcıs ı na rağ11ıcn Ermenilerin sizli seçim yapmaları, sadece Ermeni militanlarının dellil. aı•nı zamanda ErmP

nistan Cumhuriyeti yöneticilerinin de. lopyekün hangi har e ke t in ı·e hesaplar ı n

içinde olduğunu ve nereden bu gücü aldıklarını göslı�rmeyc ı•elerli olsa gereklir1 Şimdi de, zirve günlerine yakın gelişmelere ve cıçı k lcımcılu ro lwkıılım: :\zı�r·

boycon Devlet Başkanı Ayaz Muıtolibov, SSCB Başkanı ;\!. Gurbcıçoı··u giindmli·

ği mesajda, Ermenistan'ın, iki yıldır Azerbayccın'ın "gemcnJik haklarını ,.,. loprnJ..

bütünlüğünü hedef olan saldırılarının lırmondırılnıcıkra olduğunu bildirdi. llıı.�· kon Muttolibov. aynı gün yaptığı açıklamada. Ernıımi scıldırgcınların olomııı ik si

lahlar, toplar ve zırhlı araçlarla Azerbaycan sınırı borum:a rığırıcık rııpmıı�·o ılı·· vom ettiklerini hatırlatarak, bu çabaların. "komşu bir Cunıhuriydin loprukJcırrıı do, devlete bağlı olmayan, yasa dışı elnik bir ordu u Juşlurnı ıı" cımcıcı lcışıclığıııı ifôde etmiştir. Belki bu açıklama. Azeri bir yelkiJiye cıil diy" düşünülür

ı ı•

lcml

dütle karşılanabilir. Ama aynı gerçek. S o vyel msnıi oğızlcırıııc:a ıeyid edilirsl'.

111·

denebilir? .. Yuri Shata/in'in, 29 Mayıs 1990'cla, TASS ıurufırıılcın duyuru/un cı�·ıl.· laması bu niteliktedir. Shotalin'in yaplığı açı klcınıaya göre. Emıeııislun"da. Sm··

yet/er Birliği denetimi dışında, "tam teşekkül/üye yakın .. bir Ermeni ord us u mevcuttur. Bu ordu, "Ulusal Ermeni ordusu" mlıııı ıoşımakladır. Bu ordunun eğitimi ise , Afganislan'da savcışmış askerler larafındıın düzenli biç im de rcıplınl· maktadır. Bu ordu, sadece modern si/ah/cırla değil, cırııı zcınıcında nır.kanize piyıı de araçlarıyla da donanmışlır. Eve!, bu açıklcınıcı. Shalcıliıı'ı• cıillir. Dağlık Karabağ olaylarını yaralanlarııı lı e sap /u rı ı'ı' cırııcıç lıır ı bu den li olt'

niyel kazanmış olmasına ve dış deslr.kforin ıı iycl i cfo Çl'Şil li giirünıülr.r içindı• ken

dini belli etmesine rağmen. durum. bizim için bir bilmece kıırekleri ku zu nm u ğ u başlamıştır. Çünkü, bütün bu gerçeklere roğmım. şu sulırlcırın ycızılclığı onu kudur. Ermeni mi/ilanların oluşturduğu bu "Ulusal Ermeni Ordusu"nuıı Azeri kiiyler iıw

ve bölgede düzeni sağlamakla giirevli Sovyul ordusunu ku rş ı girişliği kanlı scıldırı· xı

/arın bir türlü önlenemeyişi, bilmece tipinde, şaşırtıcı ve düşündürücü bir durum· dur. Buna karşılık, Ocak 1990 oloylonndon bu yona, Sovyet Yönetimi'nin, Azer

baycan Cumhuriyeti, Boka, Nohcıvon ve Dağlık KoroboA üzerindeki konumunda

Azeriler açısından olumlu gelişmeler gözlenemeyişi ve gerginliAin sürdürülmesi

anlaşılmaz bir tutumdur. Çünkü bu yaklaşım, sadece, Sovyetler BirllAi içinde farlclıhldarı derinlqUrme ve .kn.kinlqllrme ıtratejiıl takip eden tarafın hesabı na bir avantajdır. Oysa, SSCB, onloşıldıAı kadarıyla, iat.i.krarlı ortam içinde yeni den yapılaşma sürecini tamamlamak ihtiyacındadır. Bu süreci kesintiye uAroto cak gelişmeler, sadece Sovyetler için detil. belki insanlık tarihi için de, son derece

zor günleri gündeme getirebilir. Biz, bu tür günlerin, dünyamızı ziyaret etmesin· den yana değiliz. Azerbaycan gerginliAinin sona erdirllmesinde, Azerbaycan Halk Cephesi liderlerinden İtibar adım olabilir, diye düşünüyoruz.

Memedov'un sersest bırakılması mühim bir

Değişen dengeler ve yeni açılım içinde, Sovyeıler Birliği, gerek lıti.krar ve gerekse ıüvenli.k-ıüvenirlili.k arayışı açısından bizce, elinde iki mühim kari tut maktadır: Bunlardan ilki, birleşmiş, bağımsız \'e baRlontısız,

neulral Almanya

formülüdür. Diğeri ise, anlaşılırlıjı nasıl kabul edilir, kestiremiyorum oma, Vi yana tipinde bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti. Sovyetler Birliği, değişen dün ya dengeleri ve gelişen yeni şortlar içinde durum değerlendirmesi yaptığında sa nırız ki, bu ikinci kartı do çeşiıli açılardan bir değerlendirmeye tObi tutacaktır. Bizce, Sovyetler Birliği'nin aradığı tadır.

iılf.krar, bu iki kort orasında dolaşıp durmak Sovyetler Birliji ile Türkiye kim ne derse desin, dünkünden daha fazla, bir

birinin istikrar içinde olmasına bağımlı hOle gelmektedir. Bu durum, dünya küre si üzerinde oluşturulmaya çalışılan yeni tabloların, şu onda göstermeye boşladığı

ille ve

mühim ıörüntüler oldııju ıerçeJini gözden uzolc tutmamak gerekir. Sov neutral bir birleşik Almanya ve neulral Azerbaycan ne iıtilcrar ve pvenlilc kortları ise, Türkiye açısından do Kıbrıı, aynı hayati konumdadır. Tür.kiye de, bu kartı iyi Jcullandıjı ölçüde, hem kendi lllilcrarını ve ıeleceflni ıüvenUJc aç111ndan Jcoruyacalc konuma ka vuşur, hem de Doju Akdeniz ve Ortadoju &ölıuinin huzur ve banş içinde ya şama arzularına Jcatlcıda bulunabilir. Aılında, Türle ve Sovyet taraflannın, bu çıplak ıerçeji sözden uzak' tutmadıklarının bir ifdreU olarak, ıüratle ıellşen ve yübelen ilişkiler ırafıfini ve bu ıraflfin yübeH,ini baltalamak üzere, Glo bal Batı Jcaynalclı haberlerin çeşltlenmuindelci hızı ıözleyeblliriz. yetler Birliği açısından denli gerekli ve zaruri

Azerbaycan olayları ve Dajlılc Karabaf probleminde, ıürelcll Ermeni yanl111 tavır koyan ve rumi organlarda bu tavrı karar haline dönü,türen Glo bal Bab ülkeleri, Azeri-Ermeni çatıfma1ını Jcamuoylanna ıürelcli biçimde Pan-Turldıt ve Pan-illamiıt bir hareket o/arolc lanse etmeğe çalışmış/ardır. Bu senaryo ile, Sovyetler Birliği içinde yaşayan Hıristiyon halklar ile Müslüman halkların karşı karşıya getirilerek çatışmalarını sağlamak istendiği açıktır. Amaç, yıkılan

Komünizm öcüsü yerine, yeni bir öcü yaratmak ve bu suretle yönettikleri

kitleleri disipline etmedir. ilk baskıda, böyle bir araç arayacaklarına işOrel etmiş-

Xll

Uk. HırJstiyan Ermeni-Müslüman Azeri gerginliği ve çatışmasını, Ortaasya Cum·

hurlyetlerine taşıma teşebbüsleri de bu senaryonun bir devamı olarak kendini gösterme istidadı taşımaktadır. ZirO, Global Batı kaynaklı yayın ve iletişim orrıç Jan ile yapılan çeşitli kışkırtmalar, sürekli olarak bir Hıristiyan-Müslüman çatış·

masıru yaratmaya yönelik bir görüntü vermektedir. Ne Azerbaycan Türkleri. ne de gezip gördüğümüz diğer Türk Cumhuriyetlerinde, Global Balı'nın yaralmaj!rı

çalıştıAı yapay Hırisliyan-Müslüman çatışmasına imklln verecek bir gelişme o/ madıAını, bizim kadar elbetteki Sovyel yetkililer de biliyor.

Yetil Kuşa k

teorisi,

hiçbir zaman ve hiçbir biçimde ne Türkiye'yi, ne de Türk dünyasını eıkileyebil mişlir. Çatımızda, hOIO bu safsalaların bir strateji unsuru gibi algılanması r:icldi ye alınamaz. Ama, bilgilendirilmiş halk kille/eri ve halklar arasınclo, bu liir ya/on· lor kullanmak suretiyle gerilimler, gerginlikler, çolışma/ar ve hal t a ihlilciller yorn· tıldıAı bir gerçektir. Ama, bu, Balının Orladogu ve Güney Asya ülkeleri üzerinrfo·

ki sömürü düzenini korumak için yıllardır oynadığı beylik oyund ur. Bu oyunun

Sovyetler Birliği halkları arasında gündeme sokulmağa çalı şı lma sı olayı da yeni delildir. Bizce yeni olan unsurlar, daha önceki oçıklamalarımı zda da işaret e!tij!i

miz gibi,

Pereılroika ekibi

içinde ve bunlara baglı olarak Cumhuriyetlerde elkiıı

rol oynayan Batı baAlantılı ağın yapmakla olduğu kışk ı rtma ve amçl ı yönlendir· melerdir. Çok açıktır ki,

bu aA,

"Ulusal Ermen i Ordusu"nun da kuruluşuna im·

kon yaratan bir güce ve etkinliğe sahiptir. Orıaasya Türk Cumhuriyetlerinde, bu

atın,

ekonomik güçlükleri gerginleştirerek, etnik çatışmalar ı kışkırlcır ak . fcırk/ı

lıkları derinleştirerek, yönelimle halkın arasını açarak çalışma orıamlrırı �·rırrıı

maAa ça/ıştıAı açıkça görülmektedir. Nitekim, kurulan tuzaklarıı ıiüşenln olmuş· tur ve bu insanlar, anlamsız acılara itilmiş, mantıksız ve yersiz rliişmanlıklorı ·ı doAmasına sebep olmuştur. Tüm bu olanları

Karabağ ola ylarınclnn soruılayrırıık

deAerlendirmek, olayları bölgesel görmek, hakiki oyuno seyirci olmokıoıı iitı� Jıır

anlam taşımaz.

Dağlık KarobaA olayları,

venJrJiUk arayışlarını

GJaınoıt ve

\'e

Pereslroika rüzgarları

yeterli

gü

pekiştirmeye dönük antlaşmaların imzrılcınclı{lı luz-c!umnn

arasında, Batının gözle görülür bir lellişı dikkati çekmektedir. Antlaşmcılarırı. Hrıl tık Cumhuriyetlerine karşı takınılacak tavra bağlanması özelliklP ekoıırınıik

ı ı•

neulraJ Almanya projesine karşı çıkılması ; bunu kıırşılık, lrnı:tıııı sız bir ErmenJılan Cumhuriyeli kurulması ve Ortadoğu devletleri arusınclıı ;rııı· darrlıa rolü verilecek bir kara-oda devleti yaratılması çabal ar ı, bize, Globnl Hnı ı kredi ve birleşik

güçlerinin, I. ve II. Dünya Savaşları sırasında, bir türlü gerç ekleşti rr.m e rl ikleri si· ratejik dengeyi,

zamandan yararlanarak,

ye niden ve sürotli bir biçimcfo kurrnrı

amacı içinde olduklarını göstermektedir. Türkiye üzerinde yo,:tunloşan çeşilli yupı·

daki baskılar-insan hakları, demokrasi, vesair-ve özellikle Kıbrıs ile ilgili olıınlrır. doAnıdan dotruya sözkonusu stratejiye bir an önce reoJize endişesinden ko\'lwk·

/anmaktadır. 1nsan hakları ile ilgili Batı baskılarının altında da bu gerçek nırdır.

insan hakJarı ile Batının çıkarları özdeşleşmiştir. Aksi hal de, insan haklorındorı siız

eden

bir Batı dünyasında ırkçı Güney Afrika Vcv letine,

İnF, ılterr

M. Thotdıer, xııı

açıkça ve resmi if4de ile arka çıJd:ıAını �edebilir miydi? Dolayısıyla, Ennenistan'ı ziyareti de belli bir çerçeve içinde ger çekl'eomlo olmalıdır. Ermeni gerçeAi. ter6riz· mi ve sürüp duran kanlı saldırıları arkasınlia ne zavall ı Ermeni halkının baAım· sı.zlıAı. ne de geleceAi vardır. Amaç, strateflnln bafma nolctaıında bir Hıristiyan ve Batıya bağlı bir devletin olması. Bu potansiyel, Ermeni halkında görüldü; çün· kü, yıllarboyu Batı dünyasında Ermeniler için moral destek sağlayacak bir kamu· oyu yaratılmıştır. Aslında bu devlet, Hın.Uyan Gün:Jıtan CumJıurfyetJ de, olabi· lir ama, yeterince kamuoyu desteği yok. Mesele bukadar basit.. . Batının amacı, si· ratejiye uygun hat üzerinde kontrolü güvenilir bir biçimde ve lcuUanıJabJJfr sevi· yede elde tutma hareketidir. Ancak, Batı, çıkarları açısından bu stratejiyi oluştu· rurken, ne bölge devletlerinin ve kendisi gibi, benzer stratejiye ihtiyaç duyabile ceklerin ıüvenirlliJk arayışlarını hesap dışı tutmaktadır. Bu da, yeni açılımın, ba· zı beyinlerde dikensiz ıüJ bahçaJ Jcunıldu veya kuruluyor şeklinde algılanma sından kaynaklanıyor olsa gerek. Oysa, ortada, sadece toz-duman ve üstün kabili yetli akrobatların insanlığı şaşkına çeviren hareketleri ve söz sanatları var. Haki· ki hayat sahneleri ııaıe'e henüz ulaşmadı. Ama öyle sanıyorum ki, Homa antlaş masını unutan ve Türkiye'yi dalgalanmağa !erkeden Batı dünyasının gerçek yü zü, Kıbrıs meselesinde yeterince ortaya çıkmıştır ve bizj haklı çıkarmıştır. Kıbrıs Rumlarının AT'a müracaatı hiç de sıradan bir batvuru değildir; Türkiye'nin AT üyeliğini Kıbrıs ile ilişkili gören ü.lkeJerin desteğinde olduğu açıktır. Dağlık Kara bağ'dan bu noktaya nasıl ulaşıldığını değerlendirmek, Sovyet stratejistleri kadar, Türkiye'yi yönetenleri de, düşündürmelidir. Değişen dünya dengeleri açısından, şu gerçeği özenle vurgulamak istiyorum: istikrarlı ve müreffeh bir Türkiye ile ilişkileri her geçen gün gelişen istikrarlı bir Sovyetler Birliği, dünya barışına ve Ortadoğu dengelerine yararlı katkılar sağla yabilir. istikrar açısından ve değişmekte olan dünya konjonktürü açısından her iki ülke aynı imlcdn ve ihtiyaçlarla karşı karşıyadır. Farklı dünya içinde olmaları, paylaştıkları bu gerçeği ortadan kaldırmaz. Önümüzdeki zaman içinde ortaya çı· kacak muhtemel gelişmelerin, bizim burada vurgulamağa çalıştığımız gerçeği pe kiştireceği düşüncesindeyiz. Yeni baskı için yaptığımız bu değerlendirme ile Karabaf .OO.ya11, bir daha açılmamak ii7.ere, olumlu bir biçimde kapansın istiyoruz. Özellikle, M. Gorbaçov'un, dünyaya açtığı yeni pencerenin kalıcı olacağını i/Ode eden son açıklaması bu umudu bizde yarattı. Bu açıklamaya göre, bağımsız CumJıurfyeUer BirlJfi, yeni açılımın hedefi olacaktır. Ancak, yukardan beri işOret eıtigimiz gibi, Azerbaycan üzerindeki Ermeni baskıları, kanlı·silahh saldırıları ve UJıual Ermeni Orduıu gi bi denetimsiz güçlerin varlığı sürdükçe, Global Balının bu yeni oluşumu rahat seyredeceji ufukta görünmüyor. Binlerce evsiz-yurtsuz Azeri, çoluk-çocuk Bakıl sokailannda aç-susuz dolaşmaktadır. Azerbaycan'ın içine düşürüldüğü gerilim ortamını rahaılatacaJc adımların atılması M. Gorbaçov yönetimi için güç olmasa gerektir. Kaldı ki, geniş bir perspektiften bakıldıfı zaman, neutral ve bafımsız bir

XIV

Azerbaycan, Konfederasyonun dünyayo açılabileceji ciddf ve son derece mühim bJr karttır. Böyle bir kartın açılımı, belki de M. Gorbaçov'un kurmak istediji ve Jnsanlıja açmak JstedJği pencere için zarurf hdle gelebilir ve bu ihtimal düşünü/

Bu ıereJdJJijln altını çWyorum. Çünkü, canlı. yaşayan ve nefes olan bir Konfederaıyon, bu ihtiyacı duyacaktır. Ve bu açıdan baktığımızda, zirve dönüşü

melldJr.

M. Gorbaçov'un süratle Azerbaycan gerginliğini sona erdirecejlini, kanlı-silahlı Ermeni terörünü durduracaj!ını ümid ediyor ve diliyoruz. Acı çekenlerin acısını dJndJrmek, Azerbaycan köylerini basıp zavallı sivil halkı katleden Ermeni lerör ordusunu dağıtmak ve sorumlularını cezalandırmak çago pencere açan lidere yo raşacaktır. Alınacak bu karar ve uygulamalar ile, ümid ederiz ki,

Karaboğ Dos

yası" bir daha açılmayacak biçimde kapanmış olur. "Korabağ Dosyası" işdret ettiği gerçekler itibariyle ikinci kez basımına ka rar verdik. Okuyucuların yoğun talepleri bu kararı ortaya çıkarmıştır. Ancak, dos yamızda yer alan hakikatler değişmemiştir. Dosyanın yanlanmosındon sonra meydana gelen o/oylar, dosyada yer alanlardan pek farklı degi/dir ve her gün. günlük gazetelerde pehlivan tefrikası gibi, Ermeni teröristlerinin silahlı sa/dırılo rını ve bastıkları Azeri sınır köylerini okumaktayız. Bütün bunlar, dünyanın

Global Batının gözleri önünde cereyan etmektedir. Sömürgeciliğin modern tarzda sürdürüldüğü bir dünyada yaşadığımızı unutmuyoruz. Görevimiz, bilmeyenlere ve anlamayanlara, hatta anlamak istemeyenlere hakikatleri, yansız ve doğru bi çimde anlatmaktır. Bu dosyayı hazırlayanlar. bu bilinçle, gelen okuyucu talebiyle tekrar karşınıza gelme gücünü kendilerinde b ulmuş tu r. Eksikler boj!ışlona.

09-07-1991 Prof. Dr. Dursun YILDIAIM

TARİHi DERİNLİ K İÇİNDE AZERBA YCAN

a. Azerbaycan Tarihine KıH Bak19. Tarihi devirlerden itibaren Karabağ ve Nahçıvan bölgeleri Azerbaycan Türk.leri"nin bir vaıan parçasıdır. Günümüzde bu toprakla rın Azerbaycan Cum huriyeti'nden kopa rılıp Ermenislan'a verilmesi için, Ermenilerin içerde ve dı şarda başlaıtık.ları kampanyanın mahiyelini ve çıkardıkları olayların hakiki se beplerini anlamak için bölgenin ıarih içindeki durumuna bir göz atmak gerekir. Bilindiği gibi; Kafkasya. tarihin en eski çağlarından itibaren Doğu ve Balı arasında bir köprü vazifesi görmüş ve çeşitli milletlerin mücadelelerine sahne olmuştur. M .Ö. Vlll. yüzyıllardan itibaren Azerbaycan'ın ilk sakinleri Orta Asya'dan gelen Saka Türkleri olmuştur. Daha sonraları buraya asırlar içinde çeşitli Türk boyları gelip yerleşmiştir. Kimi Türk boyları ise. buradan. Derbenı Geçidini aşarak Anadolu'ya gitmiştir. İşte, bu geçişler sırasında. Karabağ'ın Türkler'in en geniş, en eski kışlağı olduğu ve Dede-Korkut kahrama nlarının Azerbaycan ve Doğu Anadolu'yu yurt tuttukları bilinmektedirt1ı. lslAm fetihleri başladığı sırada bölge, B i zans hakimiyetinde bulunuyord u . Halife Ömer zamanında başlayan akınlar, başarılı sonuçlar vermiş ve Emevile rin ilk devirlerinde burası fethedilerek merkezi Dvin olmak üzere bir eyııleı ha line getirilmiştir. Azerbaycan 'a bağlı olarak idare edilen bu eyalelin valiliğine. 889-890 yılında, Türk Sac-Oğulları hanedanından M uhammed tıl-Afşin ıay in edilmişlirı•ı. Xl. Yüzyıla kadar, muhtelir Oğuz boylarının yerleşmiş olduğu Azerbay can; "1015 - 1021 yılları arasında. Selçuklu Türk Devlelinin kurucularından Çağrı Bey'in Doğu Anadolu'ya yaplığı keşif seferinden sonra" kesif Türk nüfu sunu barındıran bir bölge haline gelmişlir. Malazgirl zaferinden sonra Kafkas ya'ya doğru yoğunlaşan Selçuklu Türk akınları sırasında Ermeniler. l:lizans'a ili KA mu ron Güriin.

Tllrlderve Tllrk Devlellerl Tarihi. Ankore. 1981. c. 1.' IJ�·lJB.

ılklopedlıl, "Azerheyı:on Meddo•i".

(21

Hakkı Dursun Yıldız. ·· ıo.

il. s. 97·100.

Yüzyılda Tiırk·Ermeni Münosolııııleri··. Tarih Boyunu Türklerin

Ermeni Toplumu ile llltldlerl Sempozyumu

s. 29·31; l.A.,

o.M.111 ..

lılAm An

ı:. il,•· HIO.

B-12

Ekim 1984 Enurum. Anl.ırıı.

HJH�.

tAbi olarak bölgede, muhtelif aileler halinde oturmakta idilerısı. Bölgenin büyük bir bölümünde , ( Gence, Dvin ( Dovin), Nahçıvan, Dübeyl, Tiflis, Tebriz v.s.) Müs lüman emi�likler hükümran idilert•ı. Bizans imparatoru il . Basil, X. yüzyıldan itibaren Doğu sınırlarını emniyet altına almak amacıyla, bu bölgelerdeki vessal Ermeni ve Gürcü siyasi teşekküllerinin yönetimini doArudan doAruya Bizans'a baAlamıştı. Dolayısıyle, Selçuklular bölgeye girdiklerinde vessal da olsa, her hangi bir Ermeni ve Gürcü prensliAi bulunmamakta idi. Üstelik, Bizans impara toru IX. Konstantin Manomek, (1042-1055) Ermenileri isyankAr davranışları se bebiyle aAır vergilere baAlamış, Kars ve Van yörelerindeki eski Ermeni Aileleri nin bütün taşınmaz mallarına el koydurmuş; mevcut Ermeni kilise ve manastır larını boşalttırarak Bizans papaz ve bürokratlarına vermişti. Ermeni kilisesini ortadan kaldırmak amacıyla Manomak, geniş çapta dini kıyımlar yaptırdıAı gi bi, özellikle Gregoryan mezhebinde olan Ermenilere büyük baskı yaparak orto doksluAa girmelerini istemişti•••. Bu sebeple, Selçuklular, 1045 yılında, Bizanslı ları Gence'de bozguna uAratarak bölgeye girdiklerinde, ne baAımsız, ne baAım lı. ne de yarı baAımlı hiçbir Ermeni siyesi teşekkülü ile karşıleşmamışlerdır••. Burada yaşayan ve Bizans baskısı altında ezilen Ermeniler, toleranslı Türk ida resine girmeyi H ıristiyan Bizans'a tercih etmişlerdir'•. Xl l l . Yüzyıldaki MoAol istilasına kadar Azerbaycan; Selçuklu-Türklerinin yönetiminde kaldı. Bu yüzyıldan itibaren bölge, önce HülAgü lmparetorluğu'nun ve daha sonra onların devamı olen varisleri ilhanlı Devleti'nin bir parçası oldu. . .. Bölge, llhanlılar'dan sonra, Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türklerinin yönelimleri altına girdi. XVI. yüzyıldan itibaren ise, buraya Osmanlı Türk Devleti ile, lran'da kurulan Türk Safevi ve Afşar hanedanlıkları hıikim olmuşlardır. Son iki Türk Devleti arasında sık-sık el deAiştiren Kafkasya ve Azerbaycan topraklarında, İran Afşar Türk devleti şahı Nadir Şah 1747 yılında öldürülünce, merkezi otorite za yıflamış ve çeşitli Türk hanlıkları ortaya çıkmıştır. Bu hanlıklar, lran'deki Türk hanedanı ile Osmanlı Türkleri arasında bir denge politikası takip ederek varlıkla rını, 1844 yılındaki Rus işgaline kadar sürdürmüşlerdir. Hanlıklar dönemi, Azer baycan Türklerinin yüz yıla yakın süren bağımsızlıklarının başlangıcıydı. (3)

Ermeni ve Ermenislan adı. bugün Ermeni ıledil!imiz kimselerin olurdul!u ülke anlamında de· !!il. Anadolu gibi. Mezupolamya Mibi. sadece bir coArafi bölge edı olarak kullanılmakıadır. Bu nu birçok Ermeni tarihçi ıle ka�ul elmekladir. Heredol ve Darius. Ermeni adını kullanırken be lirli bir ırkı değil. belirli bir biilgeyi a nla lma k i•lcmişlerdir. Dolayısı ile. Ermenislan adı, bölııe için buııünkü Ermeni loplumu gelmeden önce de kullanılmışlır. Bk. Yavuz Ercan. '"Tarihi Bel· gelerln lşıJlındu Erıneni iddiaları'". T8rlh Boyunc• Tllrlılerln Ermmnl Toplumu ile llltkllerl

Semposyamu ..... s. 208. (4)

Ali Sevim, '"Büyük Sulçuklu lmparalorluııu Döneminde Sulçuklu Ermeni lli,kileri'". T•rlh Bo yuna Türklerin Ermeni Toplumu lle llltkllerl Sempozyumu,

(5) Urf•lı M•'- Vek•yl-NAmeal (Ter:

•••.

1 1 1· 1 1 3. 147. (6)

K Am uran Gürün, Ermeni Doııyuı. A.nbH, 1113, z. ıı.m., •·

(71

Urfalı M•'-····• · 17J.172.

ı. 67.

H.D.Andreasyanf. Ankara, 1962. s. 73. 80-SZ, 911-99,

ZZ.

Sözkonusu hanlıklar aras ı n da Karabağ H a n l ıj\ı. g ü n ü m üzde Ermen i l e r i n ettikleri Karabağ bölgesinde. merkezi Ş uşa o l m a k üze re, 1 747 y ı l ı n da kurulmuştur. Bu h a n lı ğı n , ilk han'ı Pım a h i l i Han Ccva nşir'dir. Onun ölüm ünden so n ra , oğlu İbrahim Halil Han idareyi ele alır. A ncak. Karahağ Hanlığı. 1 805' d e . Rus işgaline uğrar ve l ll l :l'de i mzalanan G ü l isıan A n ı laşnıası ile Ça rlık R u sya \ a bağlanıri''· Karahağ'dan sonra diğer önemli hanl ıklar k u zey de : Şr.ki. G e n c e . Ha kıl, Derbent. Kuba, Nahçıvan. Taliş. Revan [ E r i v a n ) : gü ney'de ise. Teb r i z . Ur mi, Erdebil, Huy, M a k u . Mera ç i n ve Karad a ğ'dıri"'. H a n l ı k l a r ' ı n çoğu. kendı iç lerinde de, " m a h a l " denilen bölgelı:rn a y r ı l m ışlard ı . B u n l a r , aynı soya ba ğlı kimselerin o l u rd uk la rı ye rl ı: ş i m b ö lg e le r iydi k i . hu d u r u m T ü r k lı : r a ra s ı n d a . �·a şeyış biçimi i t ibariyle huy ve a ş i rn l gerçeği n i n siirdiiğii n ii y a n s ı l ıyorı l u . hak iddia

Bölgede, lopra k l a r ı n l ı ü y ü k lıir k ıs m ı . Selçuklu T ü rkle r i n i n l o p r a k s i s l e m i

olan İkta i le işlulil ıneklcyd i ve t opra k l a r dl!\·lel i n ıniilkiyel i ndeyd i . Sosy a l d ü zen, şeriat v e l örc üzerine k u r u l ı n u ş l u . Kaza l ı a k k ı . şe r i <İ I m a hkemeler i n e a i t t i .

Başl a n g ı ç l a , h a n l ı klar. ın ii l k iyı:l prensi b i n e güre ku ru l ın u � la rd ı . Daha s o n ra .

h a n l a r. h a l k ı n oyla rıyla işlıaşına ge l me y e lıaşlaın ı ş l a rd ı r""'· l l a n l ı k l a r ı n t a m a

m ı. Türkler tarafından yiinet ilcliğiıw giirı•. l ı ı ı d u ru m . l ı i w . bölge n i n sosya l y a p ı sı hak k ı n d a a ç ı k l ı i r l'i k i r vı:rd ı i l i r. Cerek Sıolı,: u k l u l a r dıo\T i n ı l e . gı·rekse lıiilgPılıo ba !!ı nı sı zl ı k lıarekeı lı•ri n i n lıaşlaclığı :\ zıorlıaycan hanl ı k l a r ı d e\' l' i nı l e . Erıııe n ı l e · re a i l lıir h a n l ı k veya h u n a yiinel i k l ı i r l ı arı•ket nıen:uı dı • ği l d i r . Bu d u rıı m . lıül gedc Erıırnni n iil'u s u n u n az \'!! dağı ı ı ı k o l d u ğu n u . E r meni şuu ru n u n b i r Pi n i k

kimlik lı ü v iiye l i ndı• lıulıı n madığın ı a�:ıkı,:a giislı•rııwkledir. Erııw n i l i k da\·a s ın ııı

ortaya a l ı l ın a s ı aşağıda daha gı• n i ş s u m l l ı.• dıo a laı:ağı m ız gilıi Rusya ' n ın s ıı:ak

denizlere

i n ııwk a ımıı:ıyla K a llaslaı"a yt!rleşııwsi sırası nda lıaşl a �·aı: a k ı ı r \'l' h a

rekele Avrupa n ı n siiın iirgeı:i iilkı•lt!r i . haşla İ n g i l l l'l'l' o l m a k ıizım•. kendi ı,:ık.ır l a r ı a ç ısından dı:slıok \'l!rııu:�·e lıa�la�·aı:a kt ır. T a b i i . b u iilkl'ler b u g ü n ıh• a �· n ı yo

lu i z li yo rl a r.

Kafkesya' n ı n İşgali, F.rmcni Mcseles i ' n i n leraresı

Ortaya Çıkışı ve M i llet

Boyut Kazanması :

Azerlıayı :aıı Tiirk h a n l ı k l a r ı x ı x . �·iizy ı l ı ıı Slll\ �:l'y rı•i!_i lll' kada r . k ı m i Z i l ·

mıın k ım ı l i a ra l a r ında. kimi z a m a n koı ı ı �u dı•\' lı•l lı·rlp i l l i l'aka gi rıo r l ' k \·a r l ı k l a r ı

nı siirdiiriiyorl a rı l ı . l l a ı ı l ı k l a r ile

saAlmııyıırd ı ı .

A 11 1 : a k .

a ra s 1 1 1 ı l a k i ılı•1 1gı·. biilı.ııoı ll'. Osm,ı n l ı Tiirk l lt!vlı• I İ

X \1 1 1 1 .

y i'ı z�· ı l

sıı11ları11a

ılı ıArıı .

Osm.ınl ı

Tiirk

Dcvle l i ' n i n gii�: kaybına başla m a s ı y l a . Tr; ı 1 1sk•ı ll;1s\'il ii�.ı·ri 11ıll' Rtıs\' i 1 ' 1 1 ı n 1-(iilgl'

si yiiksdiyord u . IHI

IJlclırlıcıJ.1,lıı. S.

IUI

t () ·1

1 �I

··tı-.,;1ra ha� · ı1.1

r.ıl.111 \',ır' . Azerbayr.an Uer):İ�İ. PUW, S,ı\

� ı d . .. �ı .. > :d

A. .

Tmh�usz SwiPlıwhowslı. Müslüman Cemaellen l'lus,al Kimlitıe Ru!i Azr.rba�· c a n ' ı 1 Hl2111. ı<_:..,· : Nurııy MPrl}. İ o.; l ;ınlıul. Hllrn. s �o

( 101 AIHhılhııhlk <,:uy.

Hltl�

"Awrhayı:ıın ll<1S1·ası I " . Tercü m•n. J N i""n 1988.

:ı

Rusya 'nın sıcak denizlere inme idealini gerçekleştirmek için Balkanlar ve Türk boğazları ile birHkte, önemli bir stratejik mevkii olarak gördüğü Transkaf kasya ile ilgilenmesi Çar 1. Petro dönemine kadar uzanır. Rusya'nın güneye ilerlemesi ise i l . Katherina döneminde hızlanır. Özellikle, 1784 yılında Gürcis tan'a yerleşen Rusya, Kafkasya'yı işgal edebilmek için bu yıllarda ciddi teşeb büslere girişir. Kafkasya'daki Rus kumandanı General P. Tsitslnov, Gürcistan'ı elde tutmak için, doğuda Hazar Denizi, güneyde ise Aras nehri istikametinde ilerleyerek Azerbaycan Hanlıkları üzerindeki baskısını genişletmek ister. Tsit sinov'un amacı, hanlıklara, Rusya'ya tAbii olmayı kabul edici antlaşmalar imza latmaktı. Bu konuda isteksiz davranan hanlıklar, Tsitsinov tarafından güç kul lanılarak ikna ediliyordu. Ancak, Gence Hanlığı, Cevad Han'ın idaresinde bu isteğe karşı çıktı. Fakat bu direniş, 1804'de kırıldı ve Gence, Ruslar tarafından teslim alındı. Bu direnişte, Cevad Han başta olmak üzere, Genceliler 7000 şehit verdiler. BakQ HanlıAı'nın direnişi, 1806 yılında kırılabildi. Fakat, BakQ Hanı "Hüseyin Kulı Ali Han", kuvvetleriyle Azerbaycan içlerine çekilerek, mücade lesini, 1828 yılına kadar sürdürdüı111. Erivan Hanlığı da, kolayca teslim olmadı. Erivan Han'ı Hüseyin, Ruslar'a karşı, 1827 yılına kadar direnmiştir. Ruslar'ın, Erivan'ı sardıkları sırada, orada bulunan Rus yazarları, uzaktan, Erivan kale sinden pek çok cami minarelerinin görüldüğünü ve kale alındıktan sonra ahali nin çoğunlukla Türk olduğunu görmüş ve kaydetmişlerdiroıı. Rus istilası karşısında, Azerbaycan Hanları yalnız kalmışlardı. Osmanlı Türk Devleti'nin bu sırada bölgeye müdahale gücü zayıf kalmış; İ ran'da hüküm süren Türk Kaçar hanedanından Feth Ali Şah, Ruslar'a karşı harekete geçmişse de, yenilerek, 181 3'te Rusya ile Gülistan Antlaşması'nı yapmak mecburiyetinde kalmıştır. Bu antlaşma ile, Dağıstan, Karabağ, BalcQ, Şirvan, Kuba ve Derbend hanlıkları tamamen Rusya'ya terkedilmiştir(lll. Ancak, 1826'da Feth Ali Şah tekrar harekete geçerek Lenkeran ve Nuka'yı geri alır. Rusları Şuşa'da kuşatır. Bu olay üzerine Karabağ, Şirvan ve Şeki'de de, Ruslar'a karşı isyanlar başlar. Ancak, Ruslar bu isyanları kısa zamanda tekrar bastırırlar. Rus ilerlemesi karşı sında tutunamayan Feth Ali Şah, 10 Şubat 1828'de Rusya ile, bu defa, Türk mençay Antlaşması'nı yapar. Çarlık Rusya, bu antlaşma ile, büyük ölçüde, Gü listan Antlaşması'nın şartlarını koruyor ve buna ilAveten Erivan ve Nahçıvan Hanlılı:ları'nı da, kendisine bağlamış oluyordu. Türkmençay Antlaşması'ndan birkaç ay sonra başlayan Türk-Rus savaşları, kısa sürede, Balkan ve Kafkas cep helerinde birbirini takibeden yenilgilere dönüştü. Rus orduları Kars, Ardahan ve Erzurum'u ele geçirdi. Bu savaşta Ruslar, sünni l slAmı temsil eden Osmanlı Devleti'ne karşı Azerbaycan Türkleri'ni kullanmak suretiyle şiiliği harekete ge( 1 1 ) Çay, a.1-m. (12)

0.8.0. "Sovyeı Ruıyı'nın Kalkıııya'da Yarallılı lorıll: Ermenlıtan", Tarlı K81ıtlr8, 1967,

Sayı: 59, (13)

l.A.,

ı.

858.

c. i l , •.

1 1 5.

çirmeye çalışmışlar ve kısmen de başarılı olmuşlardır. Bu yenilgi üze rin e Os manlı Türk Devleti, 1 829'da Rusya ile Edirne Antlaşmas ı ' n ı imzaladı. Söz konu su bu anı laşma ile, Osmanlı Türk Uevleti de. İ ran 'daki Türk Kaçar Devler inin Türkmençay A n t laşması ile t e r k e l l i ği topra kl a r ı n . Rusya'da kalmas ı n ı onay lil· rnıştır'141, Türkmençay Ant laşması, gerek İ ran ve gerekse Rus toprakları nda yaşa yan halklar için, istedikleri yem göç etme hakkı t a n ı m ı ş t ı . İ ra n ı a ra f ı nd;ıki Er menileri göçe leşvik e l me k aıııar. ıyla. Rusya. bu Ermenileri 20 yıl sürn�·lc \'ergi den muaf tullu. Bu Antlaşma so nucu. �:a rlık Rus İ d a resi. İ rn n 'dan Rusy;ı\a g öç ettirilen, tahm i nen 70 . 000 Ermeni'yi lıiiy iik lıir kısmı K;ırabağ o l ıııa k iizcrı� :\ a lı çıvan ve Erivan'a y c rl eş l i rdi l ı . Diğer t a ra ft a n . 1 828 Tiirk-Rus saı· aşın d a . Rusla ra yardım eden bir kısım Ermeniler dt!. lıaşlarında E rzurum :'vl u rn l ı a ssa · - . E p ı s kopos Karabet olmak üzere. aynı lıölgelcrc göç el mişlımlirı•••. Sisl eın l i olaralo. yürütülen bu göçlere rağııwn. 1 8:12 y ı l ı ndaki i l k resmi Rus sa y ı m ıırn güre. "-ara bajrm nüfusunun °/ıı64,8'ni TiirkJı,r. % 34 . 8'ni Ermeniler teşkil cd i �·ordu" ''· H u durum bi le . bize. Tiirkmençay A n t l a şmasından önceki bölge n (ı [usu h a k k ı m l a açık bir fikir vermektedir. Söz konusu göçlerin a nl ın d a n . Çar 1. '.'\ ı kol a . E r ııll' n i · )erin yerleşt i rildiği Erivan ı·e Nalıçı\'an H a nl ık l a rın ın l oprakl a r ı ı ı ı i �. i nı• , ı \ a n b i r Ermeni bölgesi (oblast) kurıhığunu il;in e t m i şt i r'"' · Rusya. biiyh•u • . ııı.·rlo.ı·zı Erivan olmak üzere. Ermeniler için lıi r yerlcşnw hiilgesi oluşlurıııu� o l u r . i ,ı <' . "

ileride Erınenislan Sııvyel Sosyalist Cuıııhııri�·e t i ' n i n çek i rdeğini l t·�lo.il ı•dı•l'Pk

olan Erivon, bu şekil yerleşmeler sonııc:ıı, yapay gaynıı lerlı• Ernwııilı·�l i rı l ı ı ı i � · tir. G ü n ü m üzde Ermenist a n 'a bağl a n m a s ı isl enen Ka r;ılı;ığ rn N al ı �· ı \ a ı ı l ı i ı l gı•· !erin e de, Ermeniler. yoğun o l a ra k hu ıliiıwııı cfo yerleşmeye lıa�la ı n ı�l . ı rd ı r

Aze rbay ca n topra kla r ı iizerindı! zorla yara ı ıl a n hu E r ııırni isk;in hi\lgı•si ılı•. hem Azıırbayı:aıı ikiye böliinınüş oluyorıi ıı: h e m d e . Rusya. Osm a n l ı Ti'ırlo. in•s i ' n ı • kıırşı bir E r m e n i t a m pon bölgesi ohışl u rııyordu. Azerbaycan 1 870'li yılhmla yapı lmı idari rnforınlarla ı a m a ı ıll'ıı Kus\.ı · � a bıı A ı m l ı hale ı.:et irilnuıye çalışıldı. Ayrıı:a. hölguye. Ermmıi gi\�: ııll' ı ı lı · rı 1 1 1 ı ı \ . ı ı ı ı

sıra, Rus ı.:iiçmunler de giinderilıneyt! haşl a n d ı . İdari reformlarla lıi\lgt!dı·. llalo.t'ı. Erivan, Tillis ve Elizavelpol (Gence) yiiıwlinı lıiilı.1eleri kuruld u . Bi\yluı:ı'. :\zl!r· haycan topraklarının büyük hir kısmı Doğu Trn nskal'kasya adı \' l!r i lı·ıı i l . ı hı - E l i (14) A.kdnır1 Ninwı Kurul. Türkiye v e Ru•ya. t\111... a ra. hi.

Ankıırn. l!IKJ:

t:.

Hl7ll.

5 7 . Eıwrr Z ı � .ı l\ , ı r . ı l . o�unanh Tari-

I W· l � I .

(15) 1-:Hnl Urmı. T•rihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi. l s ı ımlml. l�IH7. :! t ı.. u ı . ' li.!.t-ı..:-1

1 1 111 Cii r ii n. Ermeni Doıya11, s. S 7 : l l rns.

a.g.e. .

ı;H,

117) Ymıin Aslan. "A.:1.crlmycan Aydınl.ı r ı n ın l >.ı)11ıl Jı\,ırnhoııl, l :zPl'llhlı•lo.. ı Enııı · ıu Krnıksiynnu· · . Azerbaycan Dersiıi. l�IHH. S.ı�· ı : 2t;;t, !'>. h2: A y r u · , ı lıl . . Ek: �:. ( 1HI ( ; . A . llııurnııuliıııı, EHlern Armonia in Pollllcal and Socloeconomic

ıhe

S lud y nl lhe

Conqueıt. Mıılilm·C:ııliforni;ı, HUI:!.

74-i7.

l.891

Decede• nl

Persion Kule

Khanele nl F.rivan on

l . ı l ı · p l ı · ı 1 1\ l '

l 1 Hll7· IH2HI.

lhc t:vc nl lhc

llussian

zavetpol (Gence) yönetim bölgesinde kalırken, çok sayıda Türk, kendilerini, Er menilerin ve Gürcülerin yoAunlaştıkları Erivan ve Tiflis yönetim bölgelerinde bulmuşlardı. Son idari düzenleme, bölgede, homojen etnik bir kimlik bırakmamıt lı. ZAten bölgede, Çarlık Rusya 'nın esas amacı bu değilmi idi? Bu idari düzenle melerden sonra bölgenin sosyal yapısı, 1871 rakamlarına göre, nüfus bakımın dan şöyle idi: Elizavetpol (Gence) yönetim bölgesine bağlı Dallık Karabağ'da, 878.000 Türk; 292.UOO Ermeni. Bölgenin küçük birjmlerinde Ermenilerin oranı %21 ile 40, arasında değişiyordu. Böylece 1830'lardan itibaren yürütülen sis temli çalışmalar ile Çarlık Rusya, Ermeni nüfusunu bölgede arttırmak istiyor du. Buna karşılık, Erivan ve Tifüs yönetim bölgelerinde yaşayan çok sayıda Türk nüfusu ise, ezilmeye mahkOm edilmişlerdiı11ı. Ermenilerin göç etme yolu ile belli bir noktada nüfuslarını yotunlaştır maları ve kendilerine sağladıkları dış desteklerle buradan bir harekete kalkışma taktikleri, sadece Azerbaycan ve Kafkas Türklerine değil, aynı zamanda Os manlı Türklerine karşı da uygulanmıştır. Yeri gelmişken, Ermenilerin bu hare ketine de kısaca temas etmekte yarar vardır. Zira, bu, sonraki yıllarda da karşı laşacaAımız taktiğin tipik uygulaması olarak karşımıza çıkmaktadır. 1789 Fransız ihtilıılinden sonra yayılan milliyetçilik ceryanının tesiri ve sömürgeci Avrupa devletlerinin tahrik ve desteli ile, Balkanlardaki Hıristiyan topluluklardan Sırplar, Rumlar ve Bulgarlar isyanlara başlamışlardı. Yunanlı lar'ın 1830'da ayrı bir devlet kurmaları, Sırpların ve Bulgarların sözü geçen devletlerin desteAinde muhtariyet yolunda ilerlemeleri, Ermeniler için de özen dirici olmuştur. Ancak, Ermeniler, Balkanlar'da yaşayan Hıristiyan toplumla rın aksine, imparatorluAun her tarafına daAılmış bulunuyorlardı. Bu sebeple, hiç bir vilayet ve sancakta çoğunluAa sahip değildiler. En çok bulundukları Van vilayetinde dahi, nüfusun %20'sini teşkil ediyorlardı. Genelde, son derece dağı nık idiler. Her yerde ortalama, %5 veya 10 gibi, çok küçük oranda bir nüfusa sa hip idiler. Üstelik yüzyıllar boyunca Türklerle iç-içe ve barış içinde yaşamışlar dıızaı. Türklerle olan iyi münasebetlerinden dolayı, "millet-i sAdıka" ünvanı ve rilen Ermeniler, Tanzimat'la başlayan ve 1856 Islahat Fermanı ile devam eden reformların

kendilerine

sağladığı

geniş

imkanlardan

dolayı,

Osmanlı

Devleti'nin en rahat ve en müreffeh cemaati durumuna gelmişlerdi. DiAer taraf tan, 1862 tarihinde kabul edilen "NizamnAme-i M illet-i Ermeniyan" ile, bir nevi anayasa hakları verilerek, kendilerine, bağımsız bir cemaat muamelesi yapıl mıştır1211. Bu nizamnamenin imtiyazlı hükümlerinden faydalanan Ermeniler okullar açtılar, gazete ve dergi çıkardılar ve hızla dernekleşmeye başladılar. Söz konusu nizamname, bir taraftan Ermeni patrikhanesine, Ermeni toplumunu yönetmede geniş yetkiler tanırken, diAer taraftan da "bağımsız bir milletmiş" 1 1 91

Tadeusz, •·I·•·· •· JJ.

1201 Bayram Kodaman, 1211

Sultan il. AlıdDllwalt Dnrt Dala Audala PallllkMa. Ankara, 1987. •· 112.

Ur89. •.g.e., s. 1 115- 1 7 1 .

gibi, Ermeni cemaatine, 140 üyeden oluşan bir meclis kurma imkanı vermekte idi. Bu mec l i si n, 20'sinin İstanbul Kilise mensuplarından, 80'ninin İstanbul'da ki Ermenilerden ve sadece 40'ının taşradan oluşuda, dikkate değerdir""· Bütün bu imtiyazların sağladığı refah seviyesine rağmen. başta Ermeni ruhAni reisleri olmak üzere, özel olarak yetiştirilmiş Ermeniler. kendilerine Türk devletinin tanıdığı bu hakları suistimal ederek "Muhtariyet" ve İstiklAI için propagandaya h ız verdiler. Sonuçta Türklerle, Ermenilerin ilişkileri gittik çe kötüleşti ve Ermeni çetelerinin tahrikleri ve saldırıları sonunda iki lara f ara sında sıcak bir mücadele başlatıldı. Hangi devlet, kendinin yıkılmasına yol aça cak isyanlara günümüzde göz yummaktad ır. İngiltere gibi bir emperyalist devleı . işgal ettiği toprakları sağlam bir üs temin etmeden bugün bile terk etmemektedir. Çağdaş sömürgecilik sürmektedir. Kendi topraklarını savunan Osmanlı Türk devleti, bütün bu gerçeklere rağmen açıkca Ermeni cemaatine toleransla danaıı m ıştır . Sadece, emniyetini temin edici tedbirlere baş vurmakla yet inm iştir. Ermenilerin, imparatorluk içindeki sosyal. kültürel. ekonomik. din i . siya si ve idari durumları gözönüne alındığında, meselenin temelinde. ileri sürüldü ğü gibi, bu haklardan yoksun olmaları yatmamaktadır. Ayrıca. çoğu nlukta ol dukları hiçbir Osmanlı vilayet inin de bulunmad ığını yerli ve yabancı islatistik ler ortaya koymaktadır. Bu sebeple Ermenile rin hak iddia ett ikleri bölgelerde bir Ermeni devleti n i n kurulması da mümkün değildir. O halde. Ermeniler i ç i n ileri sürülen sebepler. gerçek sebepleri gizlemek için ortaya a t ıl a n paravan se beplerden başka birşey değildir. Çünkü, Ermeni meselesinin temelinde. sömür geci Avrupa devletlerinin "Şark Meselesi " çerçevesinde. Osman l ı devle t i n i sö mürmek ve parçalamak için uyguladıkları genel politika yatmaktadır. Ş a rk me selesi çerçevesinde, Osmanlı Devleti'ni sömürmek ve yıkmak amacıyla hareke te geçen sömürgeci emperyalist devletler. bu amaçlarımı ulaşabilmek için Er menileri bir alet olarak kullanmayı hesııbet mişlerdir. Böyle bir alet için Ermeni toplumunun istismar edilmesi o günün şartları içinde kolay ve i deal bir ko num da idi. c.

Emperyalist Devletlerin Ermenilerle İ lgilenmesinin Sebepleri :

1 . Güçlenen Avrupa emperyalizmi. Osmanlı Türk Devlel i ' n i n :\sya top raklarını kendisi için bir pazar haline getirmede Rumlardan sonra . Er m enil e r den de faydalanabileceğini hesabetmeye başlam ıştır. Bu hesapla Avrupalı em peryalistler, Ermeniler ile ilgilenmeye haşlad ı . N i t eki m . k ısa zamanda Ermeni tüccarlar, impa ratorlukla. Avrupa ' n m vr. özellikle İ ngiliz sana y i i n i n "simsarla· rı" durumuna geldiler. Böylcc:c. imparalorluAun siimiiriilmesiııde. Avrupa E ııı peryalizmi'ne hizmet eden ve onunla biiliinleşmckle fayda giiren vı• özı'1likle ----- - ------

(221 Erdal llınr. s. 32.

Ermeni meoeleıinin Penpeklifl ve ZeyUln İsyanları

(1780-1880) .

.-\n�.ır.ı.

1 988.

a6mflraecl lngı.Itere'nin d81tel!nde, Ermenilerden olutBD bir aracı komprodor sınıf olu,muftur.

2. Sömilrsecı devletlerin Ermenilerle llsilenmeslnJn ana sebeplerinden

biri de, Ermenilerin azınlık halinde bulundutu Dolu Anadolu Bölsesi'nin atra tejilt önemi idi. Gerçekten bu bölsenin, Karadeniz, İaltenderun Körfezi ve Bura Körfezi üçsenJ arasında bulunması; hatta, İran-Kaflcaay a yoluyla Asya içlerine açılma inıkAnına sahip olması yüzünden, özellllde tnsiliz emperyalizmi için ih mal edilmemeai sereken çok önemli stratejilt bir mevkiye sahipti. Bölıe. bu öne minden dolayı, hem bu devletlerin diltkatini çekmiş, hem de devletlerarası reka bet alanı olmUIJlur. Böyle bir durumda, bölıede üstünlü.it sallamak isteyen süç ler için Ermeni toplumunu istismar etmek çok kolaydı.

3. Emperyalist devletlerin Ermeniler ile llsilenmelerlnin diAer bir önemli sebebi, dini idi. Avrupalılar'ın nazarında, imparatorluAun diAer bölselerinde yapyan Hıristiyanlar kurtarılmış, artık sıra Anadolu'da yapyan Ermenilere ıelmişti. Bu ilıi de, Hıristiyanlık şuuru ve haçlı zihniyetinden ziyAde emperya list amaçlarını örtme daha aAır basıyordu. Bu çerçevede Fransızlar, Katolik Er menileri; A.B.D. ve İnailtere, Protestan Ermenileri koruma ve şuurlandırma sö revini üzerine almakta seciltmediler. Gresorian mezhebine dahil Ermeniler ise, kendilerini deatekleyen her devletin himayesine ve tahriltlerine açık idiler411l. Nitekim, 1893 yılına ıelindiAinde, sadece Amerikan (A.B.D) misyonerlerinin Türkiye'de 5 kolej, 80 orta dereceli okul, 530 tane ilkokul aeviyesind� misyoner okulu açmış olduAu görülür. Amerikan misyonerlerinin yaklaşık 1 milyon Er meni için 624 okul ve 436 ibadet yeri işlettiAini ve bunlara diAer devletlerin faa liyetlerini ekleyecek olursak, sünümüze kadar uzanan A.B.D. ve Avrupa kamu oyundaki Ermeni desteAinin ve propasandasının boyutları ve burıların arkasın daki örtülü desteAin mahiyeti hakkında bir fikir sahibi olabilirizlMJ, Ermeniler ile, dini ve kültürel yönden ilsilenen sömürgeci devletler, emperyalist emelleri ni; "Hıristiyan Ermenileri kurtarmak, onlara batı medeniyetini sötürmek ve Müslümanların idaresi altından çıkarmak" gibi propasandalarla sizlemeye ça lışmaktaydılar. Bu çabalar sonunda, Ermeniler, yapılan propagandalara inan mışlar ve asırlardır huzur içinde yapdıltları Türk toplumu içinde, özel olarak yetiştirilen Ermeni militanlarla, kanlı olaylara kadar siden isyanlar başlatmış lardır. Bu çerçeve içinde, Ermeniler ile ilsilenen ilk devletler, Çarlık Rusya ile İngiltere olmuştur. Çar 1. Petro döneminden itibaren, geleneksel olarak Basra Körfezine ve Akdenize inmeyi amaç edinen Rusya, Kafb.slar'a hAldnı olduktan sonra, Osmanlı Türk devletine karşı, XIX. yüzyılda aürdürdüAü aavaşlarda, (23) B. Kod•man. •·I·• . . ı. 105-115. (24) BIW N. Şlmtlr, "Ermeni Pro11111mnd11ının Anıerlluı Boyutu Ourlne",

lerta Enatıal Toplama U. lllpllart Snlposyıı ma, . ... . . , ı.

98-99 .

Tullı ao,a- Ttırlı

Anadolu ve Kafkasya'daki Ermenilerden raydalanmay e çalışmışlır. Esasen, Kü çük Kaynarca Antlaşmasına dayanarak, kendisini Osmanlı topraklarındaki bü tün Ortodoksların hAmisi olarak gören Çnrlık rejimi. ihl ilıilci Ermeni özlemleri nin önderi rolüne girmiştir. Rus Dışişleri Bakanlığı Doğu Masası şen Prens Trubetskoy'un belirlliği gibi, "Rusya'nın Ermeni unsuruna. ya l n ı z Ermenistan sahasında deAil. onun dışında da, ekonomik nüfuzunu yaymak için ihtiyacı var dırıuı, Nitekim dehe önce Anadolu için, "Türkiye Asyası · · ıabi rini kullanmayı tercih eden Rusya'nın, 1856 Peris Muahedesi'nden sonra. artık resmi yayınla rında Doğu An adolu için . "Ermenislan" ıabiri n i gündeme getirdiği görülür. Bu yeni yakl aş ı m , Rus propaga ndasının Ermeniler üzerindeki tesirini kısa zaman da kuvvetlendir irızoı. ,

Rusye'nın Ermeni politikasından ürken İngiltere. onların maksatlarının Doğu Anedolu yu Slavleştırarak sıcak denizlere inmek olduğunu anlamakla ge cikmedi. O de, hem ekonomik nüfuzunun, hem de sömürge yollarının güvenliği için; bölgede, kendisine bağıml ı bir Ermenistan yaratmanın hes<1pları içine girer. '

Sonuçla, Rusya ile İ ngillere'nin siyasi ve ekonomik nüfüz sa halarını ge nişletme çabaları, milletlerarası pla t formda bir " E rmeni meselesi" doğuracak tır. Bu erede Ermeni Kilisesi de, Avrupa dcvleılerinin ilgisini Ermeniler üzeri ne çekme konusunda yoğun faaliyelle bulunurm•.Büliin bu çabalar ve ı a hriklcr sonunda , Ermenilerin Osma nlı Devleli'nden ayrılma isleğinin ilk açık belirl isi. 1877-78 Tü rk Rus savaşı sonlarında ari aya çıklı. Ruslar. uzun zamandır Erme niler üzerinde kışkırtma faaliyetlerine hız vermişlerdi. Nitekim , Türk-Rus sava şı çıkınca, binlerce Ermeni , Ruslarla birlikle, Türklere karşı savaşa kat ıldılar. Rus i şgali altına düşen yerlerde de. Ermeniler. açıkça Ruslarla işbi rliği yaparak. Türklere karşı şiddetli zulüm ve baskı harekeılerine ııirişt ilerıı•ı . Savaşın son günleri nde Ermeni Patriği Nerses Varjabedya n , Plevne'dp,n Yeşilköy'e ilerle yen Rus ordusunun karargahına giderek. Rus Çarının. hi mayesinde. Doğu Ana dolu'da bir Ermeni devleıiııin kurulmasını tekl i f el mişlirı2•1 . l'a l riğin ıeklifi . Rusye'nın me n raatle ri ne son derece uygundu. Bu sebepledir ki. 1 878 M a rl 'ın -

da imzalanan Ayastefanos Antlaşması'nın 1 6. maddesi. Doğu Anadolu'da. Er menilerin oturduğu yerlerde ıslahaı yapılmasını şarl koşuyordu. Bu ıslahatın yapılıp ya p ıl mad ığ ı n ı da, Rusya denetleyecekıiı>•ı.

Ay e ste fe nos Antlaşması ile Ermeni adı. ilk defa milletlerarası bir vesika ya yazılmış oluyordu. Böylece, Ruslarn, Ermeniler yoluyla içişlerimize mi.ide(25) l lıer. a.ı.e.. s. 48.

(28) l lıer, a.9.e.. • · 47. (27) Gürün. Ermeni Doaya11, s. 2Y-J4; iller. a.g.e . . s. J8·4 G. (28) Kural. a.ı.e.. s. 1 1 3· l 14. (291 U raa. a.9.e., s. 199-20 1 ; Giiriin. a.9.e .. s. 105.

(30) Nihal Erim, DevlellerarHı Hukuku ve SlyHi Tarih Metinlerl, Oımanlı l m paralortu9u Anll..maları. Ankara. 1953; c. 1. s. 395. 9

hale yolu da açılmıştı. Bu antlaşma ile, Rusya; bir taraftan Dolu Anadolu'da, Ortadolu'ya hakimiyet yolunda bir köprübaşı ele geçirirken; bir taraftan da, Er meniler üzerinde nüfılzunu kuvvetlendirmiş oluyordu. Aslında, Çarlık Rusya 'nın amacı, DoAu Anadolu'nun ilhakını bir olup bittiye getirmekti. Rus Prensi Lobanoff'un ifadesi ile Rusya, "Ermenisiz bir Ermenistan" istiyorduı11ı. Fakat, Rusların, Ermenileri him4ye perdesi altında, Dolu Anadolu'yu Slavlaştı rarak nüfuzunu OrtadoAu'ya yaymasından endişelenen lngiltere kendi sömür geleri için doAan tehlikeyi önlemek için duruma müdahale ederek, 1878 Hazi ran"ında Berlin Kongresi 'nin toplanmasını sağlar. Berlin Kongresi'nde imzalanan Berlin Antlaşması'nın 81. maddesine gö re ''BAbıali, Ermenilerin oturdukları vilayetlerin mahalli şartları dolayısıyla muhtaç olduğu ıslahat ve düzenlemeleri vakit geçirmeden uygulamayı kabul edecekti". Avrupalı sömürgeci devletler de, bu tedbirlerin uygulanmasına ne zaret edeceklerdirtnı. Sonuçta, "Ermeni Meselesi" milletlerarası siyasi sistemin gündemine giriyor ve Ermeniler sadece Rusya'nın deAil, aynı zamanda, başta l ngiltere olmak üzere, birçok Avrupa devletinin desteğini de, elde ediyordu. Böylece, bir yandan kilisenin, diAer yandan Ermenileri Ortadolu'daki çıkarları açısından destekleyen Avrupalı emperyalist devletlerin çabaları ile, Ermenile rin, Osmanlı Türklerine karşı tahrik edildiklerine şahit oluyoruz. Ermeniler, bu gelişmelere paralel olarak, hızla i htil41 cemiyetleri kurma ğa ve isyanlar çıkarmağa başlar. Bu cemiyetlerin en önemlilerinden biri, 1887 yılında Kafkasyalı Ermenilerden Avedis Nazarbeg ve arkadaşları tarafından Cenevre'de kurulan Hınçak Komitesidir. Hınçak Komitesi'nin siyasi gayesi, "Türkiy1 Ermenistan'ı"nı kurtarmak; burayı, Rus ve lran Ermenistan'larıyla

birleştirmekti. Programı marksist çizgideydi lHJ.

Ermeni ihtilAl cemiyetleri birliği "Taşnaksutyun Komitesi" 1890 yılında kuruldu. Bu birlik, daha önce Kafkasya'da kurulan Ermeni cemiyetlerinin Tif lis'te Krisdabor Mikelyan ve Arkadaşlarının gayretleriyle birleştirilmesinden

ortaya çıkmıştır..•. Rusya 'nın himayesinde bir Ermenistan fikrini savunan Hın ça.klar'a nazaran Taşnaklar'ın amacı, hiç olmassa kuruluş yıllarında baAımsız lık1ıı351. Türklerle mücadele yöntemi olarak terörü benimseyen bu komitelerin gayretleri sonucu, Osmanlı Devleti'nin sınırları içinde birçok isyan ve terör olaylarının çıktığını görmekteyiz. Osmanlı Devleti sınırları içinde başlayan olaylara paralel olarak, 1905 yılından itibaren Kafkaslar'da da, Ermeni terörü tırmanışa geçmiştir.

(31) Uru. •·•·•·· ı. 27 1 . (32) Erim . •·I·•·· ı. 403-424. (JJ) Uraı. •·I·•·• ı. 431-442; M. Kemal Öke, Ermaal M-ı.ı. lııenbul, 1988, ı. 94-95; Ihsan Sa· karye, ile.iplerle Enmal Soruau. Ankara, 1984. ı.78-87. (34) Uru, •·1-•·• ı.88-92. (35) Öke. .. .... . .. 95.

ç. Kafkaelar'da Ermeni Saldırganlığı :

Ermenilerin büyük bir kısmı. Ruslar tarafından Kafkasva ' n ın Türk nü fuslu vilAyetlerine getirilip yerleşl irilmişlerdi. U zun s re. ken d ileri n i . bölgede . Müslümanların egemenliğinden kurtaran güç olarak gördükleri Çarlık yönet i mi ile Ermeniler, iyi ilişkiler içinde kaldılar. Rusların hi mayesinde nefes alabi leceklerini uman Ermenilerden birçoğu, çok geçmeden Ru � hizmetine. ord uy a ve başka hizmetlere girdi. Böylece, bir taraftan Rus ordusuna ve devlet vöıı e timlerine giren Ermeniler. Ka fkasya 'daki Türkler'c baskı yaparken: diğer İ a ra f ten de, bilhassa Rusya'da yetişen Ermeni gençlerin başka nl ı ğ ında kurulan çete ler ile, Kafkasya ve Doğu Anadolu'da Türkler'e yönelen k a t li a m hareketlerinde önemli rol oynamaktaydılar. Ancak, Çarlık Rusya'nın. l:lal kaıılar'da Rumlara \'C Bulgarlara vermiş olduğu destek ile. Ermenilere ilişkin poliıikasında büyük fark vardı. Çünkü Rusya, gerek Doğu Anadolu'da, gerekse kendi topraklarındaki E r menilere karşı Slavlaştırmak politikasını amaç edinmişt i . Nitekim. Rusya · n ı ıı bu davranışının ilk belirtileri. 1900 yılında ortaya çıkmış: bunu takibeden üç yıl içinde, Kafkasya'daki Ermeni Kilisesi 'nin mallarına Ça rlık İdaresi el koymuştuı311, Fakat, çok geçmeden Rusların Ermenilere karşı bu tavırları yeni· den değişmiştir. Vali olarak atanan Vorontsov-Daşkov. Kafkaslar'ın ötesinde Rus yönetiminin dayanağı olarak, Ermeniler ile dostluk kurmak şeklindeki eski geleneği canlandırmıştır. Çar i l . Nikola'ya bu konuda vali şöyle yazıyord u . "Majesteleri biliyorlar k i . Kafkaslar'da Türklerle olan ilişkilerimizin tarihi bo yunca, Büyük Pet ro döneminden bu yana Rus siyase t i . savaşlarda yan ım ızda yer elan Ermenilere karşı dostane tutum takınmak doğrultusunda olmuşt ur"ım Bu politika değişikliği çerçevesinde Ermeni Kil isesi 'nin malları, 1905'de geri verilmiştir. Bu sırada. Çarlık Rusyası'nı yıkmak amacıyla teşkilatlanan V. i. Le nin'in idaresindeki Bolşevikler ile Mortav'un l iderl i ğ i ndeki Menşevikler. Kaf kasler'da, özellikle Bakü'de faaliyetlerini h ızlandırmışlar ve çarlık rl'jimine karşı mücadeleye başlamışlardı. İşte bu siyasi kargaşa içinde. 1905"de Ermeni Taşnak ler, Kafkesya 'da. özellikle Türkler aleyhine harekete geçti. Rusları da yanlarına elmayı amaçlayan Taşnaksutyun Cemiyeti etrafa. şu y alan haberi yayıyordu :

"Merkezi İstanbul'da olan bir komite varmış. İ st a n b u l ' d a n bu k o m i t e n i n görevlileri Kafkasya'ya gelerek on yıldan beri çalışıyorlarmış. İstanbu l 'dan si lah, cephane, para geliyormuş. l:l u komite. Gence. Bakü, Şuşi 'ye birçok silah ve cephane yığmış. Hareket merkezi olarak Bakti öngörülerek güçlendirilmiş" .

Bu komitenin iddiasına göre. Türkler tarafından. " B eyazıt tarafından Kafkasye'ya girilecek: Erivan-Nahçıvan, sonra Karabağ'a geçilecek: Dağıstan'a (38) YuluA Tok in Kurul. "Doıtu Anadolu 'da Ernwni Sorunu 1 1 900· 19201". Tarih Boyunca Türkle rin Ermeni

Toplumu ile ltı,klleri Sempozyumu . . . .,

(37) Tadeuoz, •·8·•·· (38) Uraa,

•·

228

s. 7 1 .

a.9.e., s . 532-533

yerleşmek için Bekil zeptedilecek, her tarafta Hırlstiyanlar yok edilecek, İ slAm lar yerleşecekler, sonra da Rus hAkimiyetine son verilecek" imlşt•ı. Bu asılsız iddialar bir tarafa, Kafkas çarpışmalarını yaratan önemli sebepler şunlardır : Türkler bu bölgede, Bakıl başta olmak üzere, birçok yerleşim biriminde kültür, nüfus ve iktisadi yönden hAkim durumunda bulunuyorlardı. Bu sebeple, Erme ni komitacılarının amacı Türkleri Rusların yardımı ile ezmek ve onların yerine geçmekti. Taşnaksutyun komitacıları sonuçta, aldıkları destek ile bu bölgeye de sızma imkAnı buldu. Bakll'da, Ermenileri ve Ermeni işçileri silahlandırdılar. Bakll'da ve öteki Türk yerleşim merkezlerinde silah depoları kurdular. Ermeni ler. bölgede, iktisadi tedbirler ve nüfus kaydırma ile sağlayamadıkları üstünlüğü zorla, isyanla ve olaylar çıkararak kurmak istedi. Nitekim, Ermeni Varantyan, Kafkaa Vanteaaı adlı eserde "Taşnaksutyun, Türk büyüklerinin nüfllzunu kır mak istiyordu" diyerek, bu gerçeği açıklamaktadırt•ı. Türk-Ermeni çalışmasının ilki Bakll'da oldu. Hadiseler bir Türkün hapis haneye götürülürken, Rus alayında görevli bir Ermeni tarafından, 1905 Şubat'ı başlarında öldürülmesi ile başlatılır. Saldırılar, Taşnaksutyun'un çete reislerin den Nikol Tuman Balayan tarafından bizzat yönetiliyordu. Rus Ordusundaki Ermeni askerler de, askeri depolardan silAh ve cephane getiriyorlardı. Hazırlık lı olan Ermeni çeteler, dört gün süren çarpışmalar sırasında, Bakıl valisi Naha gidze ile beraber, bazı devlet görevlilerini ve ahaliden pek çok Türkü öldürdü. Bakü'daki bu korkunç olaylar, 20-2 1 Şubat'ta Erivan'da, Mayıs'ta Nahçı van 'da tekrarlandı. En kanlı çatışmalar, 15-18 Kasım'da Gence'de ve 2 1 Kasım \,; a Tiflis'te oldu•••ı. Bakü'dan sonra, Türklere karşı e n şiddetli saldırı, Ka rabağ ve Şuşi'de oldu. Türk evleri yakıldı, çarpışmalarda Ermenilerden 40, Türklerden 500 kişi öldü. KatliAmı daha etkili kılmak için, Kafkas Taşnaksut yun Komitesi, Rusça olarak şu bildiriyi yayınlar: "Ermeni İ htilal Cemiyetleri Birliği, bütün polislere, istrajnikelere, beledi ye reislerine, jandarmalara, eğer Ermenilerin elinden silahlarını almaya, zarar vermeye cesaret ederlerse, her birinin teker teker ve merhametsizce yokedile ceklerini duyurur. Bunlar, Taşnaksutyun komitesi kararıyla öldürülmüş olan Baka Valisi Nahagidze Polis Müdürü Saharrov, Pristav Naçenski, Çarakov'u, ... hetırlesınlar"ıuı. Bu olaylar sırasında 158 Türk köyünün tahrip edilerek yaAmalandıAı, ay rıca çoAunluğu Türk olen, 3100 ile 10.000 aresında insanın öldüAü bilinmekte dir. (38) Uras, •·il·•·•

(39) Uras, •·I·•·•

ı.

532· 533. 533-534.

(40) Tadeuız, •·I·•·• s. 89. (4 1 ) U ras. •·I·•··

ı.

535.

Taşnaksutyun Cemiyeti vasıtasıyla Ermenilerin iyi teşkilatlanmalarına karşı bu sırada d aAın ık halde bulunan Türkler de faaliyetlerini düzene koymaya başladılar. Nitekim, Rus-Ermeni anlaşmasının tehdidine karşı harekete geçen Azerbaycan Türkleri, 1905 sonbaharında, Gence'de. Difıli (savunma] adlı bir teşlcilat kurdular. Kurucuları arasında Ahmet Ağaoğl u'nun da bulunduğu hu teşkilat, cemaat çatışmalarını yumuşatmaya çalışıyordu. Çıkan ka nlı olaylar dan Rusya'yı suçluyorlardı. Bu teskilat, Türkleri. Gürcüleri ve Ermenileri Rus ya'ya karşı birlikte mücadeleye Çdğıran bildirilerle, Kafkasya'da birlik tohumu· nun da te melin i atmışt ır!"' · DıfAi Teşkilatının bu çabalarına rağmen Ermeniler. l. Dünya Savaşı yılla rında 11iddetini daha da artıran tedhiş hareketleriyle Türk katlia mına devam et mişlerdir. Öyleki, bugünkü Sosyalist Ermenistan Cumhu riyet i'nin başkenti olen Erivan'da dahi, XIX. y.y. sonunda Türk nüfusu %83 iken. bu oran savaşın sonunda %4,J'e kadar düşmüştürıoı.

d. BaAım11z Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Kuruluşu Rusya'da, 191 7'de, Bolşevikler iktidarı ele alınca, Kafkasya'daki milletler de, (Gürcü, Ermeni ve Türk] kendi kaderlerine bizzat sahip çıkmak için hareke te geç m i 11lerd ir. Sonuçta, Gürcü Menşeviklerin liderliğinde. 28 Kasım 1 9 ! 7'de. "MAverlly-ı Kafkas Komiserl iği"nin teşkili ilan edildi. Bu komiserl ik Gürcü. Er meni ve Azerbaycan Türklerinin temsilcilerinden oluşan bir nevi federasyon idi. Mahalli idareler her toplumun kendi elinde bulunmakla beri:ıber. merkezi Tifüs olmak üzere, bir hükümet organı meydana getirilmişt i . Mllverlly-ı Kafkas Komiserliği. Petroıırnd'daki Sovyet hükümetini !anıma · dığını ilAn etmekle beraber. Rusya ile bağlarını ıamamen kesmiş değildi. Çün kü, Rusye 'nın federal ve demokratik bir cumhuriyet olacağı inancıyla. bu komi serlik, kendisini büyük Rus Cunıhu riyeti'nin bir parçası olarak görmekteydi. Bolşevik iktidarın çok sürmeyeceğine inanmakta ve yakında lopl a n ması gere ken "Rusya Kurucular Meclisi"nde. iil keni n kaderine orıaklaşa el konulacağına inanmaktaydı . Fakat. 18 Ocak 1 9 1 8'de, Petrugrad'da lopla nan Kurucular Medi si'ni Bolşevikler'in dağıtmaları üzerine. bu ümilleri boşa çıknıışlır. Buna rağ men, M Averlly ı Kafkas Komiserl iği" yine de kendisinin. " Rusya ' n ı n bir parça sı olduAu" görüşünü muhaFaza elli. Ancak. merkezdeki Sovyet hükümet i ile iliş kisini keserek. "Kurucular Meclisi"ne seçilmiş olan mebuslardan lcşekkül eı mek üzere bir "Diyet Meclisi" (Seynı) meydana getirildi1441. M ii veray-ı Kafkas Hükümeti'nin Adeta yasama organı hüv iyelinde olan meclis. kendi içişlerinde bağımsızdı. Meclise katılan taraflardan her biri. kendi menFaatlerine en uygun telakki ettikleri tarzda milli teşkilat ların ı kurmuşlar ve milli gayelerini gerçek"

(421 (431

Taılou•z. a.ı.e. . s. 72-7J. Abılulhelılk

Çay .

"�:rmım ilcriıı

llnkiı'ıt" YnplıAı :ıı

Marı 1 !1 1 8 Kaıliamı". Tarih Bo�·unca

Tllrklerln Ermeni Toplumu ile lıi,kileri SempoEyumu,. .. s . 244

(441 A.

Nimol Kural. a.ı.e. . s.

41\2. 13

!eştirmek yolunu tutmuşlardı. Bu üç milletin milli hareketleri, çoğu zaman bir birine aykırı idi. Dolayısı ile Konfederasyon gerçeklerden uzelt ve bir mecburi yet altında meydana gelmiş bir organdı. Her üç millet de, kendisini destekleye cek bir kuvvet, bir büyük devlet aramakta idi. Ermeniler, ne olursa olsun, Rus ya'ye veye lngiltere'ye dayanmak arzusundaydılar. Gürcüler, Almanya'ya da yanırken, Türkler' de, tabiyatıyla Türkiye'den başka bir destek bulamayaceltları na inanmışlardı<..ı. işte, bu şartlar ve zihniyet içinde, Konfederasyonun ilk büyük sarsıntıda deAılacaAı muhakkaktı. Rusya'da yönetimi ellerine geçiren Bolşevikler, bir taraftan 1. Dünya Sa vaşı içinde yapılan gizli antlaşmaların geçersizliAini ilAn etmişler; dlAer taraf tan da, 15 Kasım 191 7'de "Milletin Haltlar Bildirisi" ile, her milletin kendi gele ceAini kendisinin tayin etmesi ilkesini kabul ettiklerini açıklamışlardı. Hatta, V. 1. Lenin, daha Kasım 1917'den önce, Rus ordularının hem Kafkasya'da Ermeni lerin iddia ettiAi topraklardan ve hem de Doğu Anadolu'dan çekilmesi gerekti ğini açıklamıştıı..ı. Ama bu beyana raAmen, kesin barışın yapılmasından önce, "Ermeni meselesini" kendi menfaatleri doArultusunda halletme yolunu tuttu lar. Bu amaçla Brest-Litovsk barış müzeltereleri devam ederken, 1 1 Ocak 1918'de yayınladıkları "Türk Ermenistan'ı Dekret'i" ile bölgeden çekilmekte olan Rus askerlerinin yerine, Ermeni halk milisleri ve meclislerinin kurulması nı istemişlerdir..•. Bu işleri düzenlemek için Ermeni asıllı Stephan Şaumyan, Lenin tarafından "Kafkasya FevkAlade Komiserliği"ne tayin edilip bölgeye gön derilmiştir. Şaumyan'dan, 11 Ocak 1918 Dekret'ine göre, Kafkasya'da Sovyet rejimini kurması ve Dogu Anadolu'da, Rusya himayesinde bir Ermenistan Dev leti yaratması istenmişti. Böylece, Bolşevik hükümeti Ermenilerin hAmisi rolü nü üzerine alması ile, tıımamen Çarlığın mirasına sahip çıktığını göstermiştir. Rusya 'nın yeni liderleri, Türk-Rus sınırında bir Ermenistan'ın bulunmasını Rus çıkarları açısından çok lüzumlu görüyorlardı. Çünkü, böyle bir Ermenistan'ın zamanla Rusyaya bağlanacaAı hesap ediliyordu. Böylece, Kafkaslar'la birlikte, Doğu Anadolu'ya da hAkim olacaklardı. Bölgede yaşayan Müslümanlar, Erme ni mezalimine dayanamayarak ya bölgeyi terk edecekler, ya da assimilasyon dan soykırımına uzanan siyasetlere tAbi tutularak eriyip gideceklerdi•••. Nite kim daha Osmanlı Devleti ile barış imzalanmadan önce, Rus askerlerinin bölge den çekilmesi üzerine, Kafkas Komiserliği bağımsız bir Ermeni kolordusunun kurulmasını kararlaştırarak, bu ordunun komutanlıAına da Çarlık ordusunun komutanlarından Ermeni General Nazarbekyan'ı atamıştır. Ermeni kolordusu 1918 yılına girildiğinde 1 6.000 kişilik 3 tümen, 1000 kişilik bir süvari tugayı ve 4000 kişilik milisten meydana geliyordu. Bu güçlerden cesaret alan Ermeniler, 145) Öke. •·•·•·• •. 158. 148) Ölıe. •·&·•·• •· 155.

147) A . Nlmel kural, •·I·•·• B. 338. l48J

IÖlıe. •·I·• .. s . 155.

Erzincan, Erzurum, Bayburt ve Gümüşhane'de Türkleri imha harekeılerine giriş mişlerdir!->. Bu sıralarda, Bakıl'ya yerleşen Şeumyen idaresi ile işbirliği halinde ki Ermeni Komiteleri, Kafkasler'de tedhiş hareketlerine devam ediyorlard ı. Sovyetler bir yandan Kafkaslar'daki bu tür faaliyeıleri organize ederken diAer yenden da Brest-Lilovsk barış görüşmelerini oyalıyordu. Brest-Litovsk' ta ki çıkmazı haber elen Enver Peşe, Vehip Paşa'ya istikametinde ilerlemesini em retti. Bunun üzerine, 12 Şubat 1918'de harekete geçen Türk ordusu, Erzinca n . Bayburt, Gümüşhane, Trabzon v e Erzıırum vilayetlerini kurtararak. 1 4 Marna. 1. Dünya Savaşı'nın başladığı sınıra ulaşmıştır. Türk ordusunun ileri harekatı üzerine barışa razı olan Bolşevik Rusya ile. 3 Mart 1 9 1 8'de Bresl-Lilovsk Antlaşması imzalandı. Bu anılaşma ile Bolşevik Rusya, Kars, Ardahan ve Batum'u plebisil yapma şartı ile boşalttığı gibi. Rusye'nın savaşta işgal etliği Erzurum, Van. Bitlis ve Trabzon vilayet lerini de i4de ediyordu. Ayrıca Rusya, gerek ülkesinde ve gerekse işgal ell iği Türk eyalet lerinde, Osmanlı ve Rus ıebaası Ermeni çetelerinin terhisini ve bu çetelerin ta mamıyla feshini sağlamayı kabul ediyordu•••• Brest-Litovsk Antlaşması'na göre. sınırlar 1 877-78 yılındaki gibi olacaktı. Dolayısıyla Kars, Ardahan ve Batum'dan Rusların çekilmeleri İcab ediyordu. Nitekim. Vehip Paşa, 10 Ma rt'ta bir radyo-telgraf mesajı ile Maveray-ı Kafkas Hükümeti'nden bu sahanın boşaltılmasını ve Ermeniler ile Gürcü kıtalarının oralardan alınmasını lalep etti. İşte bu sıralarda ( 1 4 Mart - 1 4 N isan 1918) Kaf kas Federasyonu ile Osmanlı Devleti arasında Trabzon"da başlıyan görüşmeler de Osmanlı temsilcisi Rauf Bey (Orbay) Brest-Litovsk hükümlerine uyulmasını isliyor, Kafkas Federasyonu ise. Bolşevikler'in yaptığı bu a ntlaşmayı ta n ımaya rak karşı şartlar ileri sürüyorlardı. Trabzon'da 1 3 Mart'la Maveray-ı Kafkas Heyeti'nde yer alan Türk temsilcileri ile Rauf Bey arasında gizli bir görüşme ya pılmıştı. Bu görüşmede, Kafkas Müslünıanları'nın Türk Ordusunu bekled ikleri. aradaki anlaşmazlıkların ancak Türk Ordusunun Kall<.asya'ya girmesiyle lıalle dileceği, Bolşevik nüfusunun yayılmasının Tiirkler için tehlikeli olacağı \foslii man delegeler tarafından Rauf Bey'e a nlatılmıştı 1"1 . Bu bilgiler ışığında Müslüman. Gürcü ve Ermenilerden meydana gelen. bir Kafkas Federasyonu'nun devamını müıııkiin görmeyen Rauf Bey , Seyın'e ta raflar arasında barış yapılabilmesi için lıükiimeı şekillerin i n kesin olarak belir lenmesi gerektiğini bildirmiştir. Görüşmeler uzadığı bir sırada. 31 Mart'la. Hakü'da. Türk katliamı fac iası meydana geldi. Esasen Bolşevikler. Sovyet ekonomisi n i n Bakü petrolleri ol149) Y. Tekin Kural. a.ıı.e., s . 235. (50) Yuaur lfikmel Bayıır. Türk lnkllibı Tarihi, Ankar;ı. 1967: .:.

l l l . l\ısırn 4. s. 136- 1 37.

A. N irncı

Kural •·il·•·· s. 652-658.

(51) A. Nimol Kural, •·8·•·· s. 468-469.

meksızın ayakta duremıyeceğını anlamışlar ve bundan ötürü eslen Ermeni olan Bolşevik ileri gelenlerinden Stephen Şeumyan'ı Kafkaaya'yı kontrollerine ala bilmek için fevk4lede selahiyetlerle bölgeye yollamışlardı. Bir yandan Türk Or dusu'nun ileri herekAlı, diğer yandan Gürcülerin hAkimiyetleri karşısında başa rısız olan Şaumyan kısa süre sonra dikkatini Bakıl'ya çevirdi. BalcQ'deki petrol kuyularında çalışan işçilerle şehirdeki Teşnek yanlısı Ermenileri yanına alan Şaumyan, sonuçta Taşnak-Bolşevik işbirliği sonucu şehirde "Kızıl Cumhuriye ti" kurarak katliAmlara başlamıştır. Şau.myan kuvvetlerinin % 70'ini Ermeniler oluşturuyordu. Baktl'daki kontrolü ele geçiren Şaumyan, önce 18-21 Mart 1918 tarihlerinde, eni olarak Türk mahallelerine saldırttığı bolşevik kızıl muhafızlar ve Ermeni kuvvetleri vasıtasıyla. 10.000 kadar Türk'ün öldüğü bir katliAm yap lırmıştıı••ı. Baktl'daki bu katliAma paralel olarak Şemahı, Kürdemir, Lenkeran, Salyan, Kube ve Nevahi kazalarında silAhsız Türk ahalisi, büyük ölçüde katle dilmiştir. Bununla da yetinmeyen Şeumyen, 30-31 Mart 1918 tarihinde Bakıl'da Türkler'e karşı tekrar büyük bir saldırı daha düzenledi. Bu katliAm, bizzat "ko münizmi yaşatmak ve onu sağlam temellerde yükseltmek için siyah altın diyarı olan Azerbaycan'ı elimize geçirmeliyiz" diyen Lenin'in direktifinin arkasına sı ğınan bolşevik Ermeniler tarafından gerçekleştirilmiştir. Bekıl'da, 20-30 bin ci varında Türk'ün öldürüldüğü bu katliamdan kurtulabilen halk süratle bölgeden uzaklaşmaya ve Gence topraklarına iltica etmeye çalışmışdırf131. Bakıl katliAmı nın gerçek yüzü, "Azerbaycan bağımsızlığını isteyen milliyetçiler sonunda ha rabeler bulur" diyen Şaumyan'ın sözlerinde eçıkca görülürf541. Bu ketliAmdan sonra Bolşevikler, "Büyük Rusya" idealine en yakın müttefiklerinin Ermeniler oldu ğuna, Türkler ise kendilerini bu feci durumdan ancak Osmanlı Devleti'nin kur tarabilııceğine inanacakdır. Çünki, bu olaydan sonra Bolşevikler, Menşevik G ürcüler'den ümidi kesmişler ve artık Kafkasya'da, yegAne müttefikleri olarak Ermenileri görmeye başlamışlardır. Zaten Taşnatsutyun da, Kafkas Seym'in deki uzlaşma yanlısı tavırları şiddetii protesto ederek kabineden, 26 Nisan 191 8'de çekilecektir. Taşnaklar, Bolşevikler ile yaptıkları işbirliAi sonucunda Bakıl'dan sonra Uluhanlı, Yeni Beyazıt ve Nahçıvan civarındaki Müslüman bölgelerini de vuracaklardırt••ı. Ermenilerin yaptıgı katliAmların artması üzeri ne Osma nlılar, barışı biran önce Türk silAhları ile gerçekleştirmekten başka ça re kalmadığına inanmışlardı. ZAten, Bakıl katliAmınden sonra Azerbaycan tem silcileri Seym'i terk ettiler. Daha sonra, Azerbaycan Milli Şuresı'nın toplantı sında, Bakıl mP.selesi görüşülmüş ve Türkiye'den yardım istenmesi kararleştı rılmıştııseı_ f52J (53) (54) (55) (56)

Çay. "Beka Kelliemı.. " , Çay. •.3.m., •- 247. Çey, •.3.m., ı. 247. Öke,

•·

246.

•·8·•·· s. 160.

Mirza Sele, •. 24 9.

Mlllt

AHrbtıycH H•nkeU.

Berlln,

1938, s. 1 32·133; Çay. "BakO K•lllAmı • • • ".

Türk Ordusu bu değerlendirmeden sonra, Eriva n-Culfa demi ryol u n u t u tarak, doAuda Karakilise, Tillis-Bakü ist ikametinde ilerledi. Son u ç t a . B a t u m ve Kars tekrar geri al ı n d ı . Bu gelişmeler sırasında. iiçbnşl ı Maveray-ı Karkas C u m huriyeti'nin i st i kra rl ı bir devlet olamayacağı a r t ı k anlaşıl m ışt ı . D u r u m böyle olunca. Osmanlılar yapılacak barı şın kalıcı olabilmesi i ç i n , Konrederasyon u teşkil eden her iiç toplu m u n . müstakil birer devlet h a l i n e gelmeleri n i n şarl ol duAunu düşün üyordu. Bu görüş. Baturn Konrera n s ı ' nda t a r a fla ra dııvuruldu.

Sonuçta. Kafkas Sey m ' i . Tillis'te yapt ığı son toplant ısında (26 Mayıs I Y 1 8 ) ken

disini fosh ederek. Maveray-ı Karkas C:umhuriyet i ' n i n sona erd i ği n i i l a n et m i ş tir1171. Aynı gün Gürcüler. iki giiıı sonra da Azerbayca n l ı l a r ile E r m e n i l e r de. kendi i s t ikl a l leri n i ilan elliler. Bu miistakil devletl�rle B a t u m 'd a . 14 H ı:ı z i ra n 1 9 1 8 ' d e. a y r ı-ayrı barış imza ed ildi. G ürci stan barışı ile Tiirkiye. Bat um şeh ri ve sa ncaAı n d a n başka, Ah ıska ve Ah ılkelek nah iyelerini de geri almak s u r e t i y l e . sı nırını, 1 828 y ı l ındı:ıki durumuna gel i rd i. Aynı gün. Ermenistan C u m h u ri y e t i ile de barış a n t laşmı:ısı yapıldı. B u ı:ınt laşmada. Kars. Ardaha n . Borçka. Kaj:\ ı zman

ve Nahçıva n ' ın Türk toprakları olduğu kalıul ed i l iyord u . Osma n l ı rlevlet i ele.

Yeni B eyazı ( , Giimrii. Erivan ve �avur-Daralağıaz'ı Ermen i lere bırakı�·ordu. Ayrıca, Ermenislan'da yaşayan Müsliimanlara dini ve kiil ı iircl l li! kl a r t a n ı n ı ·

yor; Ermeni hiikiimel i . Türkiye üzerine yönlend i ri l ebilecek çeteleri n . Ermenis t a n top ra kl a r ı n ı iis olarak k u l l a m ı m ıyaı:akl a r ı ıı ı t aa h h iit ediyordu""'·

M a veray-ı Kallrns Seynı ' i n i n feshi üzerine. 28 M a y ıs 1 9 1 8'ıle. Azerbaycan

Cu mh uri yeti resmen ilan ed i l m iş ve " İ st i klal H e y a n na ıırn si " y a y ı n l a n ın ı �· ı ıısoı . Yeni devlet i n merkezi Bakiı seçil m i şt i . A ncak. Bakü, B u l şc \' ik işga l i n d e ol

duAu için Gencc şehri geçici lıaşkenl old u . ı\ wrlıayı:an Cumhuriyeti Başbaka n ı

Feth Ali H a n Hoyhı. 3 0 M a y ı s 1 9 1 8'dı' Cu m l ı u riye ı ' i n kuru lu şun u d iinya kaıırn· oyuna d u yurd u . Osm a n l ı Devlet i . Azerlıayı:an Cumlıuriyet i ' n i ilk t a n ıy a n de\' l e ı oldu.

B a l u nı giiriişmelerinde. Azıırlıayı:an Cumhuri�· e l i ile. Osma n l ı Dedel i

arasındaki y a k ı n l ı k iyiı:e ıı rt m ışl ı. B a l u ııı ' d a . 4 l l a ziran 1 9 1 8'de i mz a l a n a n a n ı lnşmanın 4. ı ııad d esiı m giirc Azerlıa yı:an H iikiiıııet i . d a h i l i n d e s i y a s i a s a y i şi sn Al a m ıı k için Tiirkiyn'dmı askeri y a rd ım istımwk h a k k ı n a sahipt il""1. Bu sır;ıda. Azcrhayca n ' ı n gı,rçeklım ya rd ı ıı rn ilıl iyaı:ı

v a rd ı .

C iiçlü bir ord uyn sa h i p o l m a

yan Azl! rhıı y ı :a n h iikiiın ct i ıw k a r ş ı . l l a k iı ' yi i hareke! üssii o l a r a k k u l l a n a n Şııumyan'a bağl ı B o l �evi k ve E r m e n i kuvvet leri. Cmu:e'ye doğru y a y ı l ı r k e n . E r · ınım iler de Dağl ı k Karalıağ. E r i v a n 1'1! Nahç ı\'an lıöl gel r r i ne sald ı r ı l a r diiZl'nle· yurck Türkleri giiçe znrlad ı l a rt01 1• ----- ----- - (57) A. Ni ınııl K ı mı l . •.11.e .. s. 471;: �:;ıy. • · K·"'" s . 2 � 1 (5H) 1-'. KuY-mııY.ııth!h. The Slrutudu For Tran1tc:aucaıia. · ı ·ı·mı •lı· Press. Hirmin!(hmn. ı �•;, ı . Okıı. •.g.e .. s. ıı;:ı. (50) Tmlmısi'. . •.g.e. • s. 1 77: t.,:ııy. ''AZl!rh;ıyı:;ın IJu:ı-y.ı:ı-ı· · . Tercüman. 9 Niıan 1988. (1111) A. Nlınııl Kural, •.g.e. . s. 1;ı;ı·ıt1i!I (11 1 ) Tıuluu•z. •·il·•·· •· l 7H : S;ıkıırvıı. a.11.c .. s.:1:12

:ı-

1 27:

Osmanlı Devleti'nin, Kafltaslar'da teşebbüsü eline alması, Sovyetler'i, ln giltere'yi ve hatta, müttefiki Almanya'yı bile telaşlandırmıttı. Batta Bolşevikler, MAverAy-ı Kafkas hüküınetinin Osmanlılar ile anlaşmak üzere oldulclarını far kedince, Tiflis'te, "Batum'da alınan kararları tanımayacaıını" bildirdi•0•. Al manya, Osmanlı ilerlemesinden endişelenirken, bu ilerlemeyi durdurmak için, bir tarılftan Gürcistan'ın hAmisi rolünü benimserken, diler yandan da BakQ petrollerinde n pay alabilmek için, 27 Atustos 1918'de, Brest-Litovsk'a ek bir antlaşmayı Sovyetler BirliAi ile imzalamıştır. Bu antlaşma ile Almanya ve Sov yetler, Türk ilerlemesini durdurmanın yanısıra, Azerbaycan'ın var olmasına engel olmayı da tasarlamışlardııuı. Özelliltle İngiltere, Türkistan'da kurulacak Türk-lslAm devletlerinin Afganistan üzerinden Hindistan'ı tehdit edebileceAi ni, hesab ederek harekete geçti. İngilizler, General Dunsterville'nin komutasın da, İran'ın Hazar Denizi sahilindeki Erzeli limanına geldiler. Fakat, Türk ileri harekAtı karşısında geri çekilmeye mecbur kaldılar. Ayrıca İngilizler, Türk or dusu BakQ önlerine geldiAinde, Taşnaklar ve Bolşevikler ile, BakQ'dak.i işgalci güçlerin yanında yer alacaklardırt..ı. Osmanlı lmparatorlutu'ndaki milliyetçilik hareketlerini destekleyen ve körükleyen ııömüraecl ıtıçler, Asya'dak.i Türkler arasında milliyetçilik tezahür edince, onların bu mücadelesini nedense Self de terminasyon olarak görmüyorlar ve soydaşlarına bu hakkın verilmesi için uAra şan Osmanlı Türklerini, Pan-Türldıt bir imparatorluk kurmak için, Orta Asya ile Anadolu arasındaki Ermenileri imha yoluyla bertaraf etmeye çalışmakla suçluyorlardı. Halbuki asıl amaçları, lngiltere başta olmak üzere, dünyadaki sö mürgeci düzenlerini sürdürebilmek, ya da bu ortamı sarsacak milli hareketleri eritebilmekti. Bu sebeple, Kafkasya'da, DoAu Türkleri ile Batı Türkleri arasında Ermenilerden oluşan bir set çekmek istiyorlardı. lngiltere'nin bu sıradaki faali yetleri ve Mondros mütarekesinden sonra ki politikası tamamen bu amaca yö nelikti. Osmanlı Devleti, Batum Antlaşması'nı imzaladıAı sırada, isteseydi, askeri başarılarıyla Ermenistan topraklarının tamamını imparatorluAa katabilirdi. Çünkü, böyle bir sonuca ulaşacak şartları büyük ölçüde yaratmıştıı11ı. Halbuki Osmanlı Devleti, ittihat ve Terakki Hükümeti dolayısı ile Enver ve Talat Paşalar, Batum 'da tesbit edilen sınırın ötesinde bir arazi ilhakı tasarlamış deAildi. Kaf kaslar'da tak.ip edilen esas gaye, Rueya'nın baskılarından kurtulmak için büyük bir tampon "lslAm Devleti" kurmaktı. Böylece, Türkiye'nin, Rus baskısından korunabileceAi düşünülüyordu. Demekki; "Türk devlet ricAli ve askerlerinin "Turaocılıkları", aslında bir fütQhat deAil; Türkiye'nin, Rusya'dan korunması amacını taşımaktaydı"ı•ı. Dolayısı ile böyle bir devletin kurulabilmesi, Türk As(82) Öke. •·I·•·· ı. 180. (63) J.W. Whecler-Bennel. Brnl·Lltonlı: (84) Oke, a. ..a., ı. 184-185. (85) Öke. a.9.a., ı. 184. (88) A. Nimet Kural. a.9.a., a. 508.

Tha Forpllan

Paaca. Landon 1938, ı. 433.

kerleri'nin, BakQ'yu kızılların elinden kurtarması ile mümkündü. Bakü"da n sonra Türk kıtaları, dehe kuzeye, DaAısten'a keder ilerleyecek, orada taahh ütle rini yerine getirecek ve tasarlanan "lslam Devlet i" kurulduktan sonra. Türk as kerleri kendi sınırlarına çekilecektil•71. Nitekim. Osmanlılar bu anlayış çerçeve sinde, bölgeye kendi nizamı birlikleri yerine, Azerbııycanlı gönüll ülerin de da· hil olduAu bir " lslam Ordusu" ile girmişdir. Bu ordu, 1 5 Eylül 1 9 1 8 günü. M üs lüman ahalinin tezahüratı arasında B�kü'ya girdi. Azerbaycan H ii k ii ı n e t i d e , bunun ardından, derhal Bakü'ye taşındı. Dağıstan'da, 1 3 Ekim de. Kuzey K a f kas Cumhuriyeti ilAn edildil111. Böylece Türk kuvvetlerinin, gerek Bakü ve ge rekse Değıstan'a kadar gitmeleriyle Azerbaycan ve Dağıstan'da iki bağımsız Türk- l slam Devleti kurulmuş oluyordu. Tarihteki ilk Türk Cumhuriyeti olen Azerbaycan'ın yöneticileri. h ı zla sos yal ve idari konularda reform yapmaya giriştiler. Çarlık rejimi a l t ı n d a iki yöne tim birimine indirilen Azerbaycan'da, Bakü , Gence. Karabağ ve Zakatali olmak üzere dört yeni idari birim kuruldu. Türkiye'den getirilen ö ğ r elm e n l r r perso nel kıtlığını kısmen hafifletiyorlardı Türkçe eğilim mecburi hale grtirilmiş. okullarda Rusya Tarihi yerini Türk Tarihi'ne bırakmışt ı. Hükümel. eği l i m i ç i n Avrupa ve Türkiye'ye öğrenci gördermeye başlamış ve bağımsızlığın ikinci y ı lında, 1 Eylül 191 9'da Bakıl Üniversitesi açılmıştır. Azerbaycan 'da uzun dö nemli tasarılar arasında alfabenin Lalinleşlirilmcsi de sözkonusuydu. Disiplinli bir ordu kurulmuş. toprak reformu yapılması için bir takım çalışmalara girişil mişti. .

Kafkaslar'da kurulan bu yeni düzenin sürdürülebilmesi Türkiye ' n i n sa v a şı kazanmasına bağlıydı. Fakat, 1 . Dünya Savaşı müttefikler leh i ne sonuçlanın ca Osmanlı Devleti, 30 Ekim 1 9 1 8'de Mondros Mülarekesi'ni imzalamak wrun da kaldı. Mütarcke'nin, 1 1 . ve 1 5 . maddeleri gereği. T ürk i y e. Azerbayı:a n \laki kuvvetlerini geri çekmeyi kabullenmişti. Nitekim. Mondros M ü t a rekes i " n i n a r dından İngilizler, Kallcaslar'a çıkarıma yapmışlar ve bölgeyi işgal etm işlerdi r. Amaç, Bakıl petrollerini İ ngiliz emperyalizminin kontrolü altına a lm a k t ı

Bakıl'daki Türk ordusu, 1 7 Kasım 1 9 1 B'de, lı al kın gözyaşları arasında �dı ri terkederken, General Thomson. İ ngiliz kuvvetleriyle şehre gird i . Thomson şehre girer-girmez. yeşil. kırmızı ve mavi runkli ay-y ıldızlı Azerbaycan bayr:ığı nın kaldırılmasını emretti. Diğer taraftan. bir hafla içinde Osmanlı birlikleri nin Bakıl'yu ve bir ay içinde Transkallcasya 'yı lerkeımesini i s led i . Ş eh i r ve çeHe sindeki endüstri bölgeleri lngilizler tarafından işleti lecek; Thoınson. Haklı \·ali · si olarak hareket edecekti . Buna karşılık Tlıomson. Azerbaycan ın geri kal a n ı n ı Azerbaycan yönel imine bırakmayı kabul ediyordu. Resmen tanımamakla bir likte, müttefikler, Azerbaycan Hükümeli ile temas kuracaklard 1ı•11 . Kural. a.ı.e . . Kural. •·I·•··

(67) (68)

A. Nimoı

(89)

Toduu•z. a.9.e., •· 190.

A. Nimul

526.

s. 478.

Daha sonra, 12 Ocak 1920'de, Müttefik Devletler Azerbaycan'ı resmen ta nıdılar. Böylece, İngilizlerin kontrolüne giren BakQ'ya tekrar dönen Ermeni ve Ruslar, "Demokratik Müşavere" adıyla bir kongre toplayarak BııkQ'da duruma hAkim olmaya çalışıyorlardı. Kongre'de, Azerbaycan Hülcümeti'nin kendini feshetmesi, İngiltere tarafından desteklenen ve Bolşevikler'e karşı mücadele eden Amiral Kolçak idaresinin tanınması istenmlşdirl'°'·

e. KafkH Türldiljil İle Anadolu Tilrldiljilnil Ayırma Faaliyetleri. Osmanlı Devleti'ne Mondros Mütarekesi'nin imzalattırılmasından sonra başta İngiltere olmak üzere, Müttefik devletlerin desteğini edinen Ermeniler, Kafkaslar'dan Çukurova'ya kadar uzanan bir "Ermeni imparatorluğu" kurma hayali ile yoğun faaliyete girdiler. Nitekim, 1919 Ocak ayında toplanan Paris Barış Konferansı'nda, Müttefik devletlerden "Büyük Ermenistan"ı gerçekleş tirmek için gerekli vizeyi alan Ermeniler, fngilizler'in yardımıyla yerleştikleri Doğu Anadolu bölgesinde nüfus çoğunluğu sağlamak için, Türkler'e yönelik katliamları artırdıları11ı. Ermeniler, başta Kars ve çevresi olmak üzere, Doğu Anadolu'da başlattıkları bu katliAmlara paralel olarak, Azerbaycan Cumhuriye ti'nin topraklarında da, aynı mahiyette katliamlara giriştiler. özellikle, emper yalist İngiltere'nin Ermenilere saA)adığı insafsız destek, bu saldırıların ve katli amların giderek yoğunlaşmasına sebep olmuştur. Emperyalist İngiltere'nin Ermenileri Türkler üzerine saldırtmasının iki önemli sebebi vardı: Birincisi, Türkler mütareke şartlarını çiğnemeden, Ana dolu 'yu ve Kafkasya 'yı teslim alıp ileride imzalanacak barış şartlarını onlara ra hatlık.le kabul ettirebilmekti. ikincisi, kendi sömürge politikasını rahatça yürü tebilmek için bölgede kendisine baA)ı bir tampon devlet oluşturmaktı. Bu dev let, hem Bolşevik Rusya'ya karşı, hem de Doğu Türklüğü ile Anadolu Türklüğü arasında set olabilecek bir Ermenistan olabilirdi'"'· Nitekim l ngiltere, Azerbay can Cumhuriyeti sınırları içindeki Nahçıvan Türklerinin Türkiye ile stratejik bir bağ kurmalarını engellemek amacıyla, 1919 yılı Nisan sonlarında bölgeyi Ermeni yönelimine terk etmiştirını. Ermenilerin, Azerbaycan Cumhuriyeti topraklarında saldırılarının yo ğunlaştığı yerler, özellikle Karebağ ve Nahçıvan bölgeleriydi. Çünkü Karabağ ve Nahçıven, Doğu Trenskafkasya ile Türkiye arasında stratejik bir koridor oluşturuyordu. Bu sebeple, her iki bölgeye Çarlık Rusyası sistemli olarak Erme(70J Abdulhelcık Çll y . "A7.erbeycen Dosyası", Ten:llman, tı Nluın 11111. f71J Kaliliamlar iı,;in hk.: Kazım Ka ra hıık i r . l.allılAI Harblmbı. lsıenbul, 1969, 2. hım.; ı. 292·301

(72J Öke, •·8·•., ı. 199; l ngilıere'nin bu amacını Sen RBmo'da bizzat l.ord Curzon açıklamıtlır. Hk.: Osman Olcay.

(7JJ

Sevne Anlla9muıne

Dolnı. Ankara, 1981 . ı. 51 3.

25 Niseıı 1 9 1 11"de Ermenilerin KerabaA ve Nahr,;ıvan"a saldırmaları üzerine, bölıedekl l nıillz Generali Thumoon. Nahçıven'ın Ermeni yönelimine bırakılma11nı emrelll. Hk.: Tadeuaz, •• ,.... .. 2 1 0.

nl göçünü teşvik etmişti ama, Nahçıvan'a nazaran Ermenilerin daha fazla ol dukları KarabaA'da dahi, L Dünya savaşı sonunda nüfusun %60 ' n ı Türkler o l u ş turuyorduı..ı. işte, KarabaA'ın bu stratejik öneminden dolayı bölgeyi e l e geç i r mek isteyen Ermeniler, Osmanlılar'ın çekilmeye mecbur edilmesinden so n r a . Ermeni General Andranik komutasında buraya saldırm ışlard ı r . Ermenilcr'in KarabaA'a bu katliAm ve işgal saldırıları bölgedeki güç dengesini bozar.ak ncık taya ulaşınca, ister-istemez İ ngiliz Generali Thomson'un müdahalesi ile d u rd u rulmuştur. Hatta, General Thomson'un, Karabağ v e Zengezur bölges i n i n İ ng i liz menfaatleri açısından Azerbaycan yönetiminde k a l m a s ı n ı uygun b u l m a s ı . Ermenilerin seri eleştirilerine yol açmıştır. İşgalci İ ngiliz general i . bu ı c n k i t lı!rc verdiAi cevapta: "Aslında Ermeniler, İngiliz işgalinin öç a l ma l a r ı i ç i n bir fırsat olmamasından dolayı hayal kırıklığı duyuyorlar" demiştirmı. Fakat. a y n ı i n ı-ı i l i z Generali, yukarıda belirtildiği gibi. 25 Nisan 1 9 H l'da. E rme n i l e r i n K a r a b a A \'c Nahçıvan'a tekrar saldırmaları üzerine bölgedeki İ n g i l i z pol i t i kas ı n ı n gen,:ck yüzünü ve Nahçıvan'ın Ermeni yönetimine lerk edilmesine karar \'e r m i ş t i r . Karabağ'da, 23 M a r l 1 929'de, Erivan Ermeni Cumlıuriyet i ' n i n dcslı!klcd i · ğ i büyük b i r ayaklanma baş gösl ermişl ir. Bu ayaklanma . Eri\'an yönel i m i n i n y a nısıra, bölgede Emperyalist İ ngill ere'den sonra bir g ü ç olarak kend i n i lı ı sscl l i r meye başlayan Sovyet Rusya 'nın artan baskısından da d e s ıe k a lm ış t ı r''"' · 1-:rınc ni ayaklanması üzerine, Azerbaycan Genelkurmayı. hemen hemen t ü m ord u y u isyancılara karşı harekete geçi rd i . Ordu n u n Ka ra b a � · a sevki. Bakü'yü \t oskm·a karşısında son derece güçsüz bırakmışl ı. Karahağ isya n ı çıkt ığı s ırada. 1 1 . t\ ı z ı l ordu Kuzey Ka rkasya ve Dağıslan'da işgali pckişl irrnckle meşg u l d ü . İ sya ndan önce, Kızılordu doğrudan Azerbaycan'a yönelirse. mukavemetle karşılaşar:a � ı n ı biliyord u111ı. Karabağ'daki E r m e n i isyanından birkaç a y ön ce . Azerbaycan Komünist Partisi ayaklanarak hükümeli de v i r m e y e lcşcbbiis e t m i ş . fakat başarı sağlayamanı ışl ı. Bu sebeple. Azerhayca n ' ı zayıf d üşürmeyi p l a n l ay a n \ t ııskova. Ermeni Sosyal Demokrat Partisi yönclicilcrimfon Piru m a v \'C 7.a ho r ya n ·ıa işhir lijti yaparak Karahağ isya nını hazırlanıışlard 1ı1•ı. B a y k a r a ' n ı n il er i sü rd i ı f:ü bu luzi; V . l . Lenin 'in, 17 M a rt 'la (henüz isyan b a şl a m a d a n ! Kuzey t\ a l'kasya Dı•\ rimci Komilc Başka n ı G rigori Ordzlıonikidze'yı! " Ba kıi'yü a l m a k b i z i m i ı,: i n son derece önemli . Tüm çabalarımızı bu yönde yıığ u n l a şlı r ı n"t 79ı şe k l i n d ek i ı a l i m a ı ı ilo, onun. işga li. A:wrbaycan'a kaydırmaya kara r \' e rm esi d o ğ rul a m a k ı ad ı r . )74) Tııdmısz. a.ı.e .. s. 192. (75)

Tııılmı"'. •·I·"·· s. 192.

(7RI Tııdıııı•z. •·il·•·· •· 2 1 1 . (771

. H iisuyiıı Hııykıırıı. "Azorhııyı:ıııı C:ııınhııriy.,l i'ııiıı l�i :\s�"" Z.ıll'rı .

Sııyı:

35.

•- HJO.

17HI

Hııykıırıı. a.11.m., s.

17111

Tıuluusz. •·il·"·• s. 2JR.

Türk Külluri.ı. t 'lli:,

a:ı ı .

Nitekim, 26 Nisan 1920'de sınırı geçen Kızılordu, BakQ'ya ilerlemeye baş ladı. Bu sırada, Azerbaycan Parlamentosu'na "Karma lhtil4l Komitesi" adı ile bir ültimaton veren Bolşevikler, sert tartışmalardan sonra yönetimi ele aldı. Ne riman Nerimanov'un başkanlığında kurulan yeni idare, 28 Nisan 1920'de, Sov yet Azerbaycanı'nı ilAn ederek, Kızılordu'nun yardımıyla yönetimi tamamen ele geçirdiler•ı. Böylece, Azerbaycan Cumhuriyeti, Sovyetler Birliği'ne bağlı bir cumhuriyet haline geldi. f. Sovyet Döneminde Karabai ve N ahçıvan'ın Hukuki Statüıünün

Belirlenm81i.

Mondros mütarekesi ile Anedolu'de işgaller sürerken, Müttefikler de, Pe ris Barış Konferansı'ııde Demet Ferit'e, "Büyük Ermenisten" projesini kabul et tirmişlerdiı11ı. Diğer taraftan, 15 Mayıs 1919'de Yunanlılar, lzmir'e çıkarak Türklüğü imha etmeye çalışıyordu. Bu sırada, 19 Mayıs 1919'de, M. Kemal Pa şa da, Samsun'a çıkıyordu. Artık Anedolu'de sadece "Büyük Ermenisten" pro jesine değil; hazırlanmakta olen Sevr'in tamamına hayır diyecek Milli Mücade le hareketi M. Kemal Paşa ile başlıyordu. Anadolu'de, Milli Mücadele hareketi hızla teşkilatlanırken, Ermenilerin Türkler'e karşı Doğu Anadolu'da giriştikleri katliam de dayanılmaz bir hal al mıştı. Fakat, M. Kemal Paşa; ortak düşmene karşı beraber hareket etme isteği ile, işbirliğine giriştiği Sovyet yönetiminin, Ermeniler konusundaki kesin tavrını öğrenmeden, onlar üzerine herhangi bir harekAt yapılmasını istemedi••2ı. Nite kim, Sovyetlerin kesin tavrını öğrenmek için Moskova'ya giden Türk heyeti ile Sovyet yetkilileri arasında, 24 Temmuz'de başlayan görüşmelerin ağırlık nokta sını Kafkas seddinin yıkılması dolayısıyla Ermeni meselesi teşkil etmiştir. Bu görüşmeler sırasında, 10 Ağustos 1920'de Eriven yönetimi ile bir antlaşma im zalayan Sovyetler, Türkiye ile Azerbaycan arasında bulunan Nahçıvan'ı ve Cul fa 'dan Şahtehı ı'ya uzanan demiryolunu Ermenilere bırakıyorduıuı. Bu durum, Sovyetlerin, Türkiye'ye yardımda bulunmalarını imkAnsız he le getirdiği gibi; Bolşevikler'in, Ermenilerin hamisi rolüne tekrar büründükleri ni de orlaya çıkarmışlı. Çünkü, daha önce lngilizlerin Azerbaycan toprakların dan kopararak Ermenilere bıraktığı Nahçıvan'ın Ermeni yönetiminde kalması nı onaylayan Sovyetlerin gerçek amaçları belli olmuştu. Nitekim, bundan son raki görüşmelerde, Çiçerin, 24 Ağustos'ta teahüt edilen Sovyet yardımını, Van, Bit-

181)

Abdulhalük Çay .. Azurheycan Dosyası . . . TercUmmn, 12 NINn 1111. . Goııharıl Jaeschke, Kurtulue S•v•eı ile llılll lnılllz belıelerl, (Çov: Cemal Köprülü). Anka·

IH2J

Yusuf Sarınay . .. Milli Mücadolo'de Türk Sovyoı Mıinasebeılorl . . Ondokua M•)'l8 Onl. Ellllm

1831

Salahi R. Sonyel TUrlı Kurtulue Sev•e• ve Dıt Polllllıe il. Ankara, 1988, ı. 27. .

l80J

ra. 1 97 1 . s. 4 1 . F•lı. Derıı lel, Saınıun

1 986. c. 1, Sayı:

s. 200-2 1 7.

lts ve Muş vilayetlerinden Ermenilere toprak verilmesi şartına bağlanmışl ır04ı. Böylece, Sovyetlerin Anadolu üzerindeki doktriner emelleri de. açıkça kend ini g ös termişti, Bekir Sami Bey'in vurguladığı gibi, Sovyetler, Ermenislan · ı. Sovyet Federasyonunun bir parçası yapacaklarından emin bulunuyorlard ıı•oı. Dolayısı ile, Sovyet isteklerin i , ileride kendi topraklarının genişletil mesine zemin hazır lamak şeklinde değerlendirmek gerekirdi. Moskova görüşmelerinin sonuçsuz kalması üzerine, Sovyet lerin desıeği ni alan Ermeniler, 24 Eylül'de saldırıya geçmişlerdir. Bunun üzerine. 28 F.ylül 'de. Kıızım Karabekir kumandasındaki Türk Ordusu. Doğu harekaı ına haş ladı. Yaklaşık bir ay süren bu harekııttan sonra. Kars. Ermenilerden geri alındılMI, Türk H ükümel i'nin, Ermenisıan'a, Türk-Ermeni sınırının. mil letlerin kendi kaderlerini layin etme esasına dayanan bir plr.bisille çizil mesi yolundaki barış teklifi de, Erivan yönetimince kabul edilmedi. Türk Ordusu bunun üzerine tekrar başlattığı bir harekatla. G ü m rii ' y e g i r di. Ermeniler. barış şart larını bu kez kabul e t l iler. Bu sırada. B . M . M . l ! l'ı k u ıııc ı i Dışişleri Bakan Vekili Ahmet Muhtar. K . Karabekir'c Doğu ile Bal ı \ ı lıai\l a y a · c a k v e Azerbaycan'ı bağımsız b i r Türk yönelimi biçimine koyacak milli lıir g ii<; kurulmasına çaba harcamasını salık veriyorduı171. Uiğer ıarartan. Giiııırii :\ n t · !aşması imzalanmadan önce M . Kemal Paşa. Doğu cephesi komut a n ı Kazı m Karabekir Paşa'ya yolladığı. 1 . 1 2. 1 920 tarihli ıalimaııa. A z e r b a y c an t op ra k l a r ı üzerindeki hassasiyet i n şöyle dile get i riyordu: " ... Azerbaycan'ın tamamen ve cidden müstakil bir devleı haline g i r mesi ne tarartarız. Ve bunu temin için Ruslar'ı gücendirmemek ve kuşkula nd ırma mak şartıyla leşebbüsaı-ı llizime de bulunulacakt ır ... KalKasya meselesinin hu dut. vesıiit-i nakliye ve sair gibi nokıa-i nazarlardan hallinde daima :\wrbay can' ın ve Ş i mali Ka lKasya menfaatle rinin bilhassa nazar-ı dikkate alınmasına itina olunacağı ııilıi. Rus ve Ermeniler arasında akdolunan mütarekede Azer· baycan'a zarar veren maddelerin kaldırılmasına çalışılacak ve her milletin ıııu kaddesa l ına hakim olması düsturuna binaen. Karalıağ ve saire gibi Türk ekseri· yel i ile maskün yerlerin Azcrbaycan · a bağlı bulunması temin edilcce k t ir"ı••ı . M. Kemal Paşa 'nın bu haklı ve gerçekçi ıalimal ı doğrultusunda. 2 A r a l ı k 1 920'de, Türkiye ile Ermenistan arasında imzalanan G ümrü Antlaşması'nın 2 . maddesi ile, Rusya ve Ermeniler arasında yapılan antlaşma gereği Azerbaycan toprakla rından koparılmaya çalışılan Nahçıvan bölgesi. geçici o l a r a k Türkiye'nin h i ınilyesine bırakıl mış ve Türkiye'nin h i mayesinde bir mahall i yö11141

Yusuf

1851 Ali

K�mnl Tıınııirşck. Yalan Hizmelinde. Ankara. 1 !18 1 . s. 146·164. Cl!IM!lıoy. Moalıova Halıraları. Anknrıı. 1982. s. 1 ıo

�·uuı

IH6) Kurulxıkir, a.ı.e.. s. 832-869. 1117) Snnyul, a.,.e., s. JJ. (881 Alalllrlı'lln Mitil Dıt PolilllıHı. ı\nknrn.

1 98 1 . ı :. 1. s.205.

2:1

netim kurulması kararlaştırılmıştır. Ayrıca, kurulacak olan bu yönetimin top raklarına, kesinlikle Ermenistan'ın karışmaması esası da kabul edilmiştir«••. Türkiye ile Sovyetler Birliği tarafından. 16 Mart 1921 'de imzalanan Mos kova Antlaşması'nın 3. maddesi ile: taraflar, Nahçıvan bölgesinin himAye hak kını üçüncü bir devlete hiçbir zaman bırakmamak şartıyla, Azerbaycan Cum· huriyeti'nin koruyuculuğunda özerk bir bölge oluşturulması konusunda anlaş mışlardır'"'· T . B . M . M . Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal Bey, Meclisin gizli celse sinde yaptığı konuşmada " . . . Nahçıvan'ın hekk-ı himAyesini Azerbaycan'a bir şart ile terkettik. O de Azerbayca n'ın bu hakk-ı himayeyi asla üçüncü bir devle ıe terk etmemesi idi. Yiini, bir gün olurda, aralarındaki komünistlik m ünasebeti galebe eder de, Azerbaycan; Nahçıvan'ı Ermenistan'a veyahut Rusya'ya terke!· meye kalkışacak olursa, o zaman bizim: Azerbaycan'ın Nahçıvan'ı himAyesi taahhüdünden vazgeçmemesi ni lemin için" ı11 1 demektedir. Nahçıvan bölgesi nin Azerbayca n 'ın himayesinde özerk bir bölge olması için son derece kararlı davranan Türkiye: Moskova Antlaşması'ndaki bu hükmü, 13 Ekim 1921 'de, Türkiye ile Ermenislan, Azerbaycan ve Gürcistan arasında imzalanan Kars Anılaşması'nın 5. maddesine koydurmuş ve bu hüküm taraflarca onaylenmış ı ı rf"'· Ayrıca, 1 920'de Azerbaycan. Zengezur'un Ermenisten'ın ayrılmaz bir parçası Ermenistan da, Dağlık Karabağ bölgesinin Azerbeycen'ın ayrılmaz bir parçası olduğunu kabul eımişlir. Diğer ıarafıan, Rusya Komünist Partisi Merke· zi Komitesi'nin Kafkas Bürosu, 5 Haziran 1920'de, Karabeğ Meselesini müzake re ederek, bölgede barışın sağlanması ve Kerabağ'ın iktisAdi açıdan Azerbay· can'la olan sıkı ilişkisini dikkate alarak. Dağlık Karabağ'ın Azerbaycan'ın hu duıları içinde kalması ve o'na muhdariyet verilmesine dair kararı kabul etmiş l i r. Sovyetler'de, birl ik oluşlurulurken, l ümüyle Azerbaycan toprakları ile çevri li olan Karabağ'a özerkl ik vermişlerdir. Faka!, coğrafi ve iktisadi açıdan bu özerkliğin yürümemesi üzerine, 1 923'de Karabağ, Stalin tarafından özerk ol mak şartıyla, tekrar Azerbııycen 'a bağlanmıştır'"' · Söz konusu milletlerarası anılaşmalar çerçevesinde, bugün, Türkiye'nin herhangi bir statü değişikliğinde söz hakkı vardır. YAni, Rusların veya Ermeni lerin ıazyikiyle Azerbaycan . bu bölgeyi başka bir Cumhuriyete bırakamaz, Türkiye'nin rızası şerıtır. Nitekim, Türk Dışişleri Bakanlığı sözcüsü inal Batu, "Gümrü ve Moskova Antlaşmaları uyarınca Türkiye'nin Nahçıvan konusunda söz hakkı vardır" diyerek bu haklı duruma işaret etmiştir(MJ. (891

lsmail Soysal, Tllrkiye'nin Siy•Ml Anll•tm•l•rı. Ankara,

(90)

Soysal. •·I·•·•

191)

T.B.M.M. Gizli Celu Z•bıll.,ı. Ankara,

(92)

Kars Anllaşması için bk.: Soysal. •·I·•·· s. 4 1 -47.

•·

)93) Aslan, • ·I· • · • s.

33·38. c. i l , s. 227.

81.

1941 Demeç için bk.: HOrrlyel G•ulni,

1985,

17 M•rt 1111.

1963,

c. ( , s . 1 9·20.

il.

ERMENİ İDDİALARI VE GERÇEKLER

Ermenilerin, ezeli Türk diyarı olan Azerbaycan'ın Karabağ ve :>;ahçıvan Muhtar bölgelerini Ermenistan'a bağlama hususunda. Karabağ'ın idari merke zi Stepanakenl'de, tarihi adı ile Hankendi'nde. başlatt ıkları göst eriler. Erınenis tan'ın başşehri Erivan'a, oradan da. başla A . B . D . ve Fransa olmak üzere h i rçok yabancı ülkeye yayılmış. Sovyet Ermenileri nin iddialarını desteklı?yım gösteri ler ve yayınlar yapılm ışt ı r. Bu gösteri ve yayınlarda. Karabajl ile başlayan E r meni istekleri . "tek mil let , lek cumhuriyet" sloga n ı nda n , " B üyük Ermenis t a n " hayaline kada r genişlemiştir. Ru gösteri v e yayınlara paralel olarak. Azerbay can Komünist Partisi Dağlık Karabağ Bölgesi Komitesi. bölgenin Ermeni s l a n 'a bağlanması konusunda önce Moskova'dan. daha sonra da bağlı bulunduğu Azerbaycan'dan resmi talepte bulunmuştur''· Gerek bu resmi talepler. gerekse başta Ermenistan Bili mler Akademisi tarafından yayınlanan " Dağl ık Ka rabağ" isimli kitap olmak üzere, bütün yayınlarda Ermenilerin iddiaları: bölgede. nü rusca çoğunluğu teşkil el l i kleri. Karaba ğ'ın ekonomik açıdan geri bırakıld ıjlı \'e t920'lerde yapılan tarihi b i r hata sonucu Karabağ ve Nahçıvan'ın Azerbayı:an'a bağlandığı şeklinde belirmektedir. Halbuki. Karabağ ve Nahçıvan bölgeleri , en az bin yıldır Azerbaycan Türk damgas ını taşımaktadır. Ermenistan Bili mler Akademisi 'nin yayınında da belirtildiği gibi, Karabağ'ın ismi dahi Türkçe'dirt2ı. Karabağ'ın bu özell i ğinden dolayı, 17. yüzyıl Türk Seyyahı Evliya Çelebi, bölgeyi. Küçük Azerbaycan olarak tanımlamıştı rm. Ayrıca Ermenilerin. 20. yüzyılın başına kadar Karabağ'ın nüFusunun an cak %5'ini, Türklerin Teşkil elliği iddias ıı•ı, sadece tarihi gerçeklerin çarpı ırıl masından ibarettir. Çünkü, 1 828 yıl ında. Rusya ile İ ra n arasında imzalanan Türkmençayı Antlaşması sonucu. bölgeye yapılan Ermeni göçlerine rağmen. 1832'de yapılan ilk resmi Rus nüfos sayımına göre Karabağ nüfosunun %84,B'ini Türkler teşkil ediyordu•••. Çarl ı k Rusyası'n ın sistemli olarak Ermeni göçünü teşvik etmesine rağmen, 1 . Dünya Savaşı 'nın sonunda dahi Karaba�fın (il Rusmi lalup mulinluri için bk.:

G.A. Galoyan. K . S . H üda\'cr<li)·an IRcdekıörlerl. DaAlık Kara-

IMt, Ermonislen Bilimtor Akadomisi Yayınları. Erivan.

(21 ···-···

ı988 .

(3J .ı\aarla l yc:an Deralal, 1988. Sayı: 26J. s. 67.

(41 Galoyan-Hüdavurdiyen, ısı Bk.: 1. Bölüm .

•.

•·1-•·· s.

ı e.

8; Ek-Ç. 25

nüfusunun %60'ını yine Türkler oluşturuyordu•••. Nitekim, KarabaA bölgesi bu özelliğinden dolayı, 1. Dünya Savaşı sonunda kurulan baAunsız Azerbaycan Cumhuriyeti'nin sınırları içinde yer almıştır. Günümüzde dahi bölgenin, Han kendi ve Noraşin dışındaki Tertar, AAdem, Yevlek, Laçın, Kelbecer, Akçebedi, Berde, Askeren, Şuşe gibi yerleşim merkezlerinde Türkler, Ermenilere nazaran çoAunluktadırlar171. Bölgede Türkler, çoğunluAe sahip oldukları için, Azerbay can Kızılordu tarafından işgal edildikten sonra, Sovyet yönetimine karşı Kere beA'de isyan e,trneyi beşermışlerdı r4". Azerbeycen'de, Sovyet iktidarının kurulmasından sonra, N. Nerimanov : Ermenilerin üzerinde hak iddia ettikleri DeAJılc KerebeA, Nehçıven ve Zenge zur'un Azerbeycan'ın ayrılmaz bir parçası olduAunu ilAn etmiştir. Çürılcü, bu sı rada bölgeye yerleşmeye çalışan Sovyetler, hakimiyetlerini pekiştirebilmek için, adı geçen bölgeleri doArudan doğruya Kızılordunun denetimine almayı düşünüyorlardı. A.İ. Mikoyen, 22 Mayıs 1920'de, V.İ. Lenin'e bir telgraf çeke rek "Ermeni hükümetinin ajanları olen Teşnekler, KarebaA'ın Ermenistan'le birleştirilmesine çalışıyorlar. Lakin bu, KarebeA ahalisi için kendi hayat kayna ğından, Bekü'den mahrum olmak ve hiçbir zaman hiçbir vesıte ile beAJı olma dıkJerı Eriven'e beA)enmek demektir" diyerek, Sovyet yönetimini uyarmıştı•••. Nitekim, bu uyarıyı dikkate alan Çiçerin, Kafkas Devrim Komitesi Başkanı Or conikidze'ye gönderdiği telgrafta, Rusya Komünist Partisi Merkez Komitesi'nin politikasını şöyle özetlemekteydi: " .. tartışmalı bölgelerin Azeri değil, Rus bir likleri tarafından işgal edilmesi üzerinde ısrar ediniz. Bu bölgelerin nereye bağ lanacağı hususu, uygun siyasi ortam teşekkül edinceye kadar ertelenecekti r4 10ı. Sovyet yönetiminin kastettiği uygun siyasi ortam, Kızılordunun Kafkas lar'da hAkim olmasıyla saA)enmış ve buna paralel olarak Kafkeslar'deki Sovyet yöneticilerinin tavrı da değişmiştir. Nitekim, bölgedeki Orconikidze ve S.M. Kirov gibi tanınmış bolşevik liderler, meselenin adil bir çözüme kavuşturulma sında ısrar etmişlerdir. Orconikidze ve S.M. Kirov, 26 Haziran 1921 'de, N. Nerimenov'e çektikleri telgrafta; "Tüm anlaşmazlıkJarın nihai çözüme kavuşturulması ve gerçekten dostça münasebetlerin tesis edilebilmesi için DaA)ık KerabaA sorununun çözü münde şu prensibe göre hareket edilmelidir. Tek bir Ermeni köyü Azerbay cen'a, aynı şekilde tek bir Müslüman köyü de Ermenisten'e beA)enmemelıdır"ı11ı. ısı Tadeuaz, LI·•·· s. 192 (7) Aadıeycaa DerııUI , 1988, Sayı: 263, ı. 99. Ayrıca Oktay Ak.bal 19 AAuııoa 1978'de bölııeye yep tılJ ziyaret ile Usili anılarında Şuşa fl!hrlnde Ennenllerin oranının %15 olduAunu kaydetmekte dir. Bk.: Oktay Akbal. "Karabal An�arı" Cumhariyet, 111 Mut 11111.

(8) Tadsusz.

Ll.L, ı. 249.

191 ek. : Elı ç.

(10) Galoyan·Hüdaverdiyan, L1-9., ı. 23 (11) Galoyan·Hüdaverdiyan, •·I·•., ı. 31.

Bu anlayış çerçevesinde, V.I. Lenin'in, "Milletlerin kendi kaderlerini tayin" etme prensibine uygun olarak hareket eden Rusya Komünist Partisi Merkez Ko· mi tesi'nin Kafkas Bürosu, 5 Temmuz 1921 'de, Karabağ meselesi n i müzakere ederek şu kararı almıştır : " M üslümanlar ve Ermeniler arasında milli barışın gerekliliAi, yukarı ve aşağı Karebağ'ın ekonomik bağlantısı, onun Azerbaycan la olan daimi bağlantısı dikkate alınarak, Dağlık Karaba ğ'ın Azerbaycan hudutla rı içinde kalmasına ve ona muhtariyet verilmesine dair karar kabul edi l miştir"''· N. Nerimanov da, 1921 yılında "Zarya Vostoka" gazet es i n de çıkan b i r makalesinde, "Zengezur. Karabağ. Zagatala v .s. yüzünden T ran s k a !K a sy a C u m · huriyetleri arasında ihtilaflar olduğunu, ancak "Azerbaycan ve E rm e n i sta n azad olduktan sonra. Azerbaycan Zengezur'u Ermenisıa n'ın ayrıl maz b i r par· ·çası ilan etmiştir. Ermenistan ise, Dağlık Karabağ'ın A z erb ay c: a n ' ı n a�·r ılmaz bir parçası olduğunu kabul etmiştir. Menşevikler kovuld uktan sonra Gürcüler. Zagatala konusunu tartışmaktan imtina ell iklerini \ ' e bu arazi nin Azerbayc a n toprağı olduğunu bildirmişlerdir"1131 demektedir. Nerima nov'un ifadelerinden de açıkça anlaşılacağı gibi, Karabağ'ın Azerbaycan'ın ayrılmaz bir parçası ol duğu. o zaman, Ermeniler tarafından da t asd i k ed i l m iştir. Zcngezur'un E r me· nistan'a verilmesi hakkındaki karara uyan Ermenileri n . geç m i şt e K a r a ba ğ'a dair alınan kararları kabul etmemelerinin hiçbir tarihi, et nik. ekonomik. hukuki ve insani dayanağı yoktur. Karabağ'ın yanısıra. Nahçıvan muhtar bölgesi de t a r i h i devirlerden i t iba ren tamamen Türklerle meskün olmuştur. Nahçıvan tarihinin %90'ı Türk t a r i h i içinde geçmektedir. H a l l a Osmanlı Devlet i ' n i n İ ran sınır koruyuculugunu bu şehir üstlenmiştirtuı. Na hçıvan bölgesin i n bu özelliğinden dolayı bugün d a h i nüfusunun sadece % 1 ,4'ü Ermen i'dirt•• ı . 1 . Dünya Savaşı sonunda. D o ğ u Türk lüğü ile Batı Türklüğü arasına sel çekmek isleyen İ n g i l i z l er . bölgeyi b i r a ra Er menilere teslim etmişlerdir. Daha sonra. Sovyet yönel i m i n i n . "Ka!Kaslarda devrimin sembolü" olarak gördiiklcri Ermenileri yanlarına çekebilmek i ç i n bölgenin Ermenilerde kalmasını onaylama teşebbüsleri o l m u ş t u r . Faka t . yuka rıda da geniş şekilde izah edildiği gibi. T ii r ki y e ' n i n . Taşnak Ermeni ordusunu yenmesinden sonra. imzalanan Gümrü Antla şması ile. Nahçıvan bölgesi . T ü r kiye'nin koruyuculuğuna bırakılmıştır. T ü r ki �·e ile Sovyeıler Birl i ği arasında daha sonra imzalanan Muskova A ntlaşması ile b ölge ye m u h t ariyet verilmesi \· e üçüncü bir ülkeye terketmemesi şartıyla Azcrbayı:an · a ba ğla n m a s ı . iki lilke t a rafından kabul edilmiştir Moskova Antlaşınası'nın bu h ü k m ü . Türkiye-Er· menistan ve Azerbaycan arasında imzalanan Kars A n tlaşması ( 1 3 Ekim 1 92 ı ı (121 Ek. Ç.: (:ıılnyıın-M iiılıı\'nrriiyıın. •.g.e., (13) A•lnn. a.ıı.m., • · 81; Ayrıc:u hl.. �:k-Ç.

(141 Aserbayun Derıılıl, 1 !11111. Sııyı :

t ı sı Gıılııynn.

•·I·•·· s. 57.

J2.

w:ı. s. mı.

ile tekrar bir kere daha onaylanmıştır. Ermenilerin iddia ettiltlerlnin aksine, bu antlaşmalar sırasında taraflara Türkiye'nin baskısı söz konusu delildir. Çünkü, Türkiye bu sırada, Batı'da, Yunan işgal kuvvetlerine karşı yoAun bir mücadele içindedir. Bu sebeple, DoAu cephesini tasfiye ederek bütün gücüyle Batı cephe sine, dönme çabası içindedir. Dolayısiyle, Ermenistan'ın da imza koyduAu mil letlerarası antlaşmalarla statüsü belirlenen ve hemen hemen nüfusunun tama mına yakını Türk olan Nahçıvan muhtar bölgesi üzerindeki Ermeni iddiaları, her türlü hukuki dayanaktan yoksun, boş ve anlamsızdır. Bilindiği gibi, bir bölgenin kime ait olacaAı her şeyden önce tarihi, milli , etnik ve ekonomik açılardan ele alınarak tayin edilir. Nitekim, Sovyet yönetimi de, Karabağ ve Nahçıvan bölgelerinin durumunu bu açılardan deAerlendirerek Azerbaycan Cumhuriyeti'ne baAJanmasını uygun görmüştür. Eğer, bu bölgeler- . de Ermeniler çoğunluğu teşkil etselerdi, veya tarihi ve ekonomik açıdan güçlü baAları bulunsaydı; Sovyet yönelimi, KarabaA ve Nahçıvan'ı mutlaka Ermenis lan'a bağlardı. Çünkü, Moskova'daki Türk-Sovyet görüşmelerinde, bizzat Hari ciye Komiseri Çiçerin tarafından, Ermeniler için, Türkiye'den, Van, Bitlis ve Muş vilayetlerini isleyen Sovyel yönetimi o zaman isteseydi, KarabaA ve Nahçı van bölgelerinin Azerbaycan'a verilmesini onaylamazdı. Ermeniler'in iddia etmelerine raAmen bu devirde, Stalin'in emri ile de, Ermenistan'dan toprak koparılmamıştır. Aksine, Azerbaycan Cumhuriyeti top raklarından, Türklerle meskfin bulunan Bilican, Gökçegölü Havzası ve Güney Azerbaycan'a uzanan koridordan oluşan on bin kilometre karelik bir toprak Er menilere verilmişlir4"'· TJrihi Türk topralcları olan KarabaA ve Nahçıvan bölgeleri üzerindeki Enne ni iddiaları hiçbir haklı gerekçeye dayanmadıAı gibi; bu iddialar, "Birlik Cuınhuri yeti'nden herhangi birinin topraklan üzerinde o cumhuriyetin rızası olmaksızın değişiklik yapılamaz. Birlik Cumhuriyetleri arasındaki sınırlar ilgili cumhuriyetle rin yapacakları anlaşmaya göre değiştirilebilir ve bu anlaşma S.S.C.B.'nin onayına tAbidir" şeklindeki Sovyetler BirliAi Anayasası'nın 78. maddesine de aykırı dırı"'. Ermeniler'in DaA)ık KarabaA'ın iktisAden geri bıraltıldıAına dair lddiAları na gelince; Ermenileri DaA)ık KarabaA'ın idari merkezi Stepanaltent, tarihi adı ile Hankendi'nde gösteri yapmaya başlamalarından sonra, Moskova'dan oraya gönderilen Politbüro üyeliAine namzet Razumovski, bu vilayette halledilmesi gereken önemli iktisadi ve kültürel bir problem olmadıAını söylemiştir411l. (18) Galeyan. •·•·•·· s. 57. (17) AarlNıycan Deıshıl, •·I·•·· •. 43. (18) Aılan. a.ı.m., ı. 84.

ı.

45. Anaya.. maddesi için bk.: Golayan-HOdaverdlyan, •·I·•·•

Gerçek ekonomisi dehe çok tarıma dayalı Dağlık Karabağ'da sanayi 1 9 1 7 ihtilAl i nden önce kurulmuş v e deha çok ipek, ipekli kumaş, şarap v e konyak ile, ayakkabı, mobilya, inşaat malzemesi, aydınlatma araçları üret iminde oldukça gelişmiştir. Dağlık Karabağ'da tarıma dayalı sanayii sektörünün. 1 970-1 985 yıl ları arasında gelişmesi ile konyak 5,3 ket, şarap 2,3 kat , mobilya 2.8 kat artm ış t ır"'· Nitekim, bu konuda Azerbaycan basınında Da�ık Karabağ 'ın iktisadi va ziyeti hakkında çıkan "Komünist" gazetesinin. 24.3. 1988 tarihli sayısındaki "Dağlık Diyarının lktisadiyatı " , " Azerbaycan Gençleri" gazetesinin, 2 5 . 3 . 1 988 tarihli sayısında çıkan benzer başlıklı yazı, ve "Kommunist " gazetesinin. 1 1 .3. 1988 tarihli sayısında çıkan "Problemler ve Perspekt i fler" başlıklı makale ler, bu konuda geniş bilgiler vermektedirler. "Dağlık Diyarının İkti sadiyat ı " ' başlıklı yazıda belirtildiğine göre, son 1 5 yılda b u vilayetin sanayi malları üreti mi üç kat artmıştır. Gıda maddeleri sanayii, hafif sanayii ve makina sanayii büyük bir süratle gelişmiştir. Sanayi üret iminin %80'i bu sanayi grupla rının payına düşüyor. Son 1 5 yıl içinde, daha önceki 1 5 yıla nisbcten sermaye y a t ı · rımlarının hacmi üç mislinden daha çok artm ışt ır. Bu vilayette sanayi k u ru l u� larının geliştirilmesi, işsiz sayısının azalmasına yardım etmişt ir. Burada, Azer baycan'ın Tovuz ve Saylan reyonlarında işsizlik oranının %83, Azerbaycan ge nelinde %25 olduğunu hatırlatmakta fayda vardır. Son zamanlarda işsizlik. bütün Sovyetler Birliği'nde ciddi bir problem olmasına rağmen, Dağlık Karabağ'da iş sizlik oranı Azerbaycan'a nisbeten 2 kat daha azdırt2•ı. Dağlık Karabağ'da sosyal hizmetler ise, Azerbaycan'ın diğer yerlerine nisbeten daha iyidir. Mesela son 30 yılda ( 1 966- 1 986), Dağlık Karabağ'da şahıs lara %58,3 oranında konut düşerken, Azerbeycan 'da bu oran ancak %4 1 .6 ' d ı r . 1971-1986 yılları arasında bölgedeki doktorların sayısı iki kattan fazla artmıştır'"Karabağ'da günlük ihtiyaçların karşılanamadığına dair iddialar ise. tama· men asılsızdır. "Çünkü, Dağlık Karabağ'da gıda üretimi st rüktürü tamamen normaldir. Mesela, Stapanakent'te (Hankendi'nde) kişi başına yılda ortalama. 12 kilo yeğ düşüyor. Bu Ali Bayramlı'da 10 kilo, Minkeı,:evire'dc 1 1 ,5 kilo, Sunı gayit'te 10.6 kilo, Gence'de 10,5 kilo, Stepanakent (Hankendi) yalnız Bakü'dan geridedir. Diğer bölgeler", ise Bakü'dan ileridedi r«221. Dağlık Karabağ, 1981-1985 yılları arasında yılda ortalama 1 4 5 . 700 ton üzüm, 1 1 .000 ton et, 55.000 ton süt üretmiştir. Bu rakamlar, Azerbaycan SSC'deki her bin kişiye düşen miktardan fazladır. B u ürünlerin devlet tarafından sat ın alınma miktarları'da, Azarbeycan genelinde olduğu gibi, diğer tarım bölgelerin den de yüksektir. MeselA; 1986 yılında devletin kişi başına yaptığı büyük ve kü(19) Galoyan-Hildaverdiyan, •·I·•·• s. 50. (20)

Akıaran, Aslan, a.ı.m., s. 84.

(21) Galoyan-Hüdaverdiyan, •·I·•·· s. 53. (22) Aılan, a.ı.m. . ı. 84.

ç ük baş hayvan ile kuş alımı, Nahçivan Muhtar SSC'nden yaptıAı alıma kıyasla 4,6 kat; süt alımı, 2,7 kat; tahıl alımı 1,4 kat; üzüm alımı ise, 1 , 5 kat fazla olmuş tur. 4400 kilometre karelik alana sahip bölgede, yaklaşık 100 bin büyük baş hay van, 275 binden fazla koyun ve keçi, 95 bin domuz (Azerbaycan SSC'de yetişti rilen tüm domuzların yüzde 40'tsn fazlası} yetiştirilmekteclir1uı. Bölgede, birim alana düşen genel hayvan sayısı, Azerbaycan SSC genelinden 1 ,2 ket; tarım böl gesi olarak tanınan Nahçıvan bölgesinden ise, 1 , 7 ket fezladırı:ı.ı. Bu açık.lamalardan da anlaşılacağı gibi, Dağlık Kerabağ'ın iktisadi açıdan geri bırakıldığına dair Ermeni iddia ve propagandaları de, ciddi ve inandırıcı değildir. Bununla beraber, bölgede herşeyin mükemmel olduğunu söylemek de mümkün değildir. Genelde, Sovyet sisteminden kaynaklanan bazı sosyo-ekono mik problemler, burada da mevcuttur.

Zaten,

SSCB Bakanlar Kurulu, ülke ge

nelinde olduğu gibi, Karabağ'daki bu problemleri halletmek için, 24 Mert 1988'de bir karar almış ve bu sosyo-ekonomik problemleri ortadan kaldırmaya çalışaca ğını taahhüt etmiştirl251. Dağlık Karabağ'ın, herşeye rağmen, sosyo-ekonomik durumundaki bu ge lişmişlik seviyesi dikkate alındığında, tarım alanları sınırlı ve sanayisi fazla ge lişmemiş olan Ermenistan'den, daha ileri seviyede olduğu ortadadır. Meseleye bu açıdan bak ıldığında, şu soru sorulabilir: Acaba, Ermenistan, kendisi ile eko nomik açıdan sadece % 21ik bir bağı olan Karabağl•I ve tarım alanı olarak bilinen Nahçıvan'ı Azerbaycan'dan koparınca, uygulayacağı sömürü politikasıyla eko nomik durumunu mu güçlendirmek istemektedir? "Hayattaki en büyük özlem lerinden birinin, Karabağ'ın Ermenistan'e. katılması" olduğunu söyleyen eko nomi ci.mışmenı Ermeni Aganbegyen'ın, "Karebağ'ın ekonomik sebeplerle Er menisten'a bağlanmasını gerekli gördüğünü", daha olaylar beşlemeden açık.la ması ile, yörede hayatı felce uğratan olaylar arasında sıkı bir bağ olduğn gerçe ğini vurgulamaktadır. Ermenilerin başlattığı katliamlar yüzünden Dağlık Kerebeğ'de ve Azer baycan Türllleri arasında gerginlik had safhaya varınca, Moskova, Batı güç odakla rının beklediği ikinci yanlış adımı eter. Bu adım, bir bakıma haksızı ko rumak, haklıyı cezalandırmak biçiminde ortaya çıktı. Bu da haklı olarak Azer baycan Türklerinin gururunu rencide etti ve karşı karşıya bırakıldıkları bu hak

sız durumun düzeltilmesi için şiddetli protestolara yöneldiler. Bugün, Azeri Türklerinin, "Ya Dağlık Karabağ, ya ölüm" sloganı ile ortaya çıkmaları ve yürü

yüş tertip etmeleri, kendi yönetimlerine ait bir vatan parçasının ellerinden alın ması ile rencide edilen, diğer halkların önünde kırılan milli gururlarının bir so nucudur. Moskova, Ermenilerin kanlı eylemlerini ve tahriklerini durdurmak Aslan . •.,.m, s. 64 124) Galoyan-Hüdaverdlyen. •·I·• . . ı. 52·53. 125) Galuyan-Hüdaverdiyen. •·I·•·· s. 79-92. 126) ....... .. 52. 123)

içi n, DaA)ık Karabağ yönetimini Azerbaycan'dan almış ve 1 2 Ocak 1 989'da Yüksek Sovyet üyesi Arkady Volsky başkanlığındaki merkeze bağlı bir geçici komiteye vermiştir. Buna rağmen, Ermenilerin dıştan destekli hareketleri bir türlü durmamış ve kanlı eylemlerine devam etmişlerdir. Dıştan gelen desteğin en belirgin delillerinden biri kanlı eylemlerde kullanmış oldukları ateşli silahla rın Fransız ve Amerikan menşe'li olmalarıdır. Bu husus ve Moskova 'nın sessiz liği, Azeri Türklerini her geçen gün tırmanan bir huzursuzluğa doğru itmekte dir. Azerbaycan'ın yarı resmi organı Vatan Cemiyeti Başkanı Elçin bu durumu. "Ermenilere artık dur demenin zamanı geldi. Perestroikanın gerçek düşmanı bunlar." şeklinde değerlendirirken çok ciddi bir noktaya işaret etmektedir: "DaA)ı.k Karabağ bizim dede toprağımız. Ermenileri yersiz kalmasınlar diye bu raya zamanında yerleştirmişiz. Ş imdi, burası bizim, siz gidin diyorlar . . . Ben Berlin'de bir konferans verirken, oradaki bir mahalleyi gösterdim. Bakın orada yıllardır nüfusun yüzde 85'i Türk. Eğer burayı Türk.iye ile birleştirmek istiyoruz. deseler, siz ne dersiniz? diye sordum. Susa kaldılar ... B ıçak kemiğe dayandıı·ı. Moskova, şüphesiz, yabancı menşe'li silahlarla sürekli hazırlık yaptığı ile ri sürülen Ermenilerin durumunu yakından izliyordur. Hele, Le Monde'da yer alan bir Ermeni hanımın sözleri de son derece enteresandır:" . . Anayasa neye yarar? Eğer artık iktidar yoksa, bıraksınlar bizi, Amerikaya gidelim"ı·ı. Bu tepki cümleleri de Ermeni diaapo rası n ı n Dağlık KarabaA hadiselerinin başlayışın daki yerini, Ermeni halkını tahrik için kullandığı propagandanın dayandırıl mak istenen kaynağını göstermektedir. '

Azerbaycan Türkleri, Karabağ üzerinde Ermenilerin oynadıkları dış des tekli oyun ve kanlı eylemler üzerine. Azerbaycan Yüksek Sovyeti ve Azerbay can Halk Cephesi bir bütün olarak karar almışlardır: Dagl ı k Karabağ. Azerbay can Sovyet Cumhuriyeti 'nin ayrılmaz bir parçasıdır. Bu bölge. Moskova'nın ve sayetinde kalmamalıdır. Ermenilerin yaptığı işler mütecavizane ve hukuk dışı dır. Karabağ'ı, bugün Azerbaycan'ın kalbi gibi düşünen Azerbaycan Türkleri. kırıla n gururlarını, uğradıkları haksız muameleyi hazmedemeyişin burukluğu içinde, tepkilerini BakO'nun Azadlık (H ürriyet) Meyda nında toplanarak i fade etmeAe, seslerini ve uğradıkları haksızlığın düzeltilmesini Moskova"ya duyu r mağa çalışmaktadırlar. Moskova, Glasn01t ve pereatroika poli t ikalarını çıkma za sürükleyecek nitelikte görünen Rezonans lokm aA ı n ı durduracak mı. yoksa sabırla aynı tokmağı başka biçimde mi kulla nmağı tercih edecektir. Bunu. bize zaman gösterecektir. Ancak, haksızlığa uğrayan ve ellerinden toprakları alınıp. geçici de olsa, gururları kırıl a n insanların mağduriyeti n i devam ett i rmenin , i n sanlık tarihine yeni bir sahife açan anlayış ve tutumu da derinden yaralayabile ceği açıktır. B u konuda mağduru tatmin edici, Azerbaycan Türklerinin gönlü n ü alıcı bir karar verileceği şeklindeki inanç ve eğilimimiz i muhafaza ediyoruz. Tecrübeli ve çağdaş bir takım. oyunun temel karekterini yakalayandır. Bay M . Gorbaçov, sergilediği görünüm, attığı sağlam adımlar v e insanlığa sunduğu ciddt umutlar ile, bu sağduyuya fazlasıyla sahip görünmektedir. '

(') Bk.: Milliyet Gueı..I , 6 Kasım 1989, s. 14.

111. S O N U Ç

Tarihi derinlik içinde ele alıp incelediğimiz asılsız ve gerçeklerden uzak Ermeni talepleri ile. yalana dayalı propogandalar. günümüzün sosyo-kültürel yapılaşması içinde ne ifade ediyor? Bu sorunun cevabını araştırmadan önce. her kültür yap ı s ı n ı n , kendi iç bünyesini pekişt irmek i çi n kend i d ı şında so m u t hede fle r göstererek mensuplarının şuurla rını kuvvetlendirmek ve meydana ge le n gerilimi yönlendirmek gayesinde oldukla rın ı . bilhassa vurgulamak gerekli dir. Bu geril imin yönlendirilmesi . umumiyetle organize olmuş kamuoyu yön lend i rm e merkezleri ı a rarından yapılmaktad ır. Ermeniler için dı?, bu durum farklı değild i r. E r men i yö nl e n d irme ınerkr.z leri, 1960'lı yıllarda, kendi sosyo-kült ürcl varlıkl arının devamı i ç i n . gr. ç ın i ştcki

olayları kullanmanın bütünleşmeleri için faydalı olacağına karar verd i l e r . Yerı ı nesil ermeni gençliği, artık S.S.C . B . içinde y er a l a n Ermenistan SSC. haric i ndl' erime sürecine girmişti. Hatta 1 960'11 yıllarda. A . H . D .. Fransa, Lüb nan g i bi yo· ğun Ermeni yerleşmelerinin bulunduğu yerlerde de Ermeni ge n ç l e r i . E r ııw ııirn konuşmuyor, kendi kül türel hüviyetlerini gün geçtikçe ka y be d i yor l iı rd ı . B u d u · ru m üzerine, Ermeni ranatikleri. somut bir hedefin E rmeni kült ürünıi �· ,•ııidPıı ca nl and ı rmak için şart olduğu kararını verd i. Hu arada , söz ko n u su "d ia s p ı ı ra " . belli başlı devletleri kendi amaçları doğrultusunda kullanabilecekl eriııı keşlt'l l ı · ler. Sayıca az, fakat teşkilatlı ve hedefini iyi be l i r lemi ş küçük sosyal grupl a r ı n büyük kitleleri kitle haberleşme araçlarını iyi kullanarak yönlend i rcbilet:eklcri ni ve dolaylı yoldan kendi d a yan ı şmal a r ı n ı a r ı t ı ra bil e c ekl er i n i ç o k i y i k;ı\Tad ı lar. Girişecekleri ha reket için, daha önceleri Os m a n l ı D ev l cl i ' n i p;ı r ç<ıl a �· ı p l o p · rakl a r ı n ı v e i n sa n l a r ı n ı paylaşma yolu nd a propaganda ıırnkanizmala r ı n ı i şll' h ' ı ı iki sömürgeci devletin, İ n g i li z İ mpar;ıtorluğu ile C,:arlık Rusya ' n ı ı ı . lı.ızırl,ı y ı p yayınladığı yalan v e sahte belgelerden oluşa n malzeme e l l e r i n i n a l t ımia i d ı "Ermeni soykırımı dsa ncsi". sömürgeci sahte belgelerinde ü n c e : 300.0UU: daha sonra, 500.000; daha son ra da 1 .5 milyon Ermeni n i n ka tl ed ild i ği şd.li ndt• l ı ı r

yalan grafiği ola rak yükseliyordu. Halbuki. Bcrlin t\ n t laşııı a sı'n a giırt'. t l\711 · 1 908 yılları arasında Osmanlı D cvl c t i ' nd u . 1 . 265.000 Ermeni yaşıyord u . lkdt•

tin toplam nüfusu ise, ta krib en 2 5 m ilyo n civarında id i : C,:a r l ı k Rıı s yası ' nda i si ' . dağınık halde 2 milyon E r m e n i yaşıyordu. C,: ü n k ü Ermenistan d a h a kıırulııı.ı mış; bu bölgıı Türk ve diğer Kafkas kavimlerinin yerlı?şiııı lıölgl?Sİ l ıa l i ı ı d ı· ı d i . Sömürgeci lngilizlerin 1 898'de ya p t ı kla rı say ıma giire. Osma n l ı Ucvll' l i i �: ı ııdı' . takriben 1 ,5 milyon Ermeni n ü fus lesbit ed ilmiştir. G ü n ümüzün E r ı ı w ı ı i pnıp.ı · gende kaynakları ise t a m 2 milyon Erme n i ' n i n katledildiğini i d d i a Pılı � o r :u

Bu durum kabul edildiği takdirde, A.B.D., Lübnan, Fransa, Yunanistan, SSCB. gibi ülkelerde yaşayan ve Osmanlı topralclarından buralara göç ettiği bilinen Ermeniler'in sebebinin nereye dayandığı sorusu ciddi olarak alcla gelmektedir. Nasreddin Hoca'nın et ile kedi hikayesine benzedi bu iş: ya bunlar öldü, bağı ranlar Ermeni değil; ya bunlar Ermeni, söyledilcleri yalan ... Tabii, söyledikleri yalan; çünkü bunlar propaganda ... Ermeni fanatiklerinin yukarıda belirtilen sebeplere baA)ı olarak, tek mer kezden emir alıp organize bir şak.ilde hareket etmelerinin amacı sadece, Sovyet ler Birliği'ni değil, aynı zamanda ABD kamu oyunu da yanıltmaya yöneliktir. Bu ülkelerin kamuoylarını aldatma yönündeki faaliyetlerin somut bir örneği, Ermenistan ilimler Akademisi tarafından, 1988'de Galoyan ve Hüdaverdiyan (Redaktörler) imzaları ile yayınlanan "Nagorni Karabağ (Dağlık Karabağ) adlı propaganda broşürü"dür. Bu broşürün "Dağlık Karabağ'daki olaylar üzerine" başlılclı beşinci bölümünde kullanılan kaynalclarda söz konusu durum bariz şek.il de görülmektedir. Burada, daha önceleri Sovyet Gazeteltıri'nin yanısıra, ABD'nde yayınlanan "Nor Or" (Yeni Gün), "California Courier", Beyrut'da yayınlanan "Masis" gazetelerinde yayınlanan ve hakikatleri yansıtmaktan uzak Ermeni iddiaları ile, parayla yayınlatılmış ilAnlar yer almaktadır. Ne tesadüftür ki, aynı yıl. Zoryan Enstitüsü••• "Karabağ Dosyası" adlı bir çalışmayı, 18 gün içinde yayınlamıştır. Yukarıda adı geçen çalışma, Fransa'da M. Dikran Shirvanyan idaresinde ki SEVİG PRESS adlı Ermeni paravan basın ajansı tarafından aynı zamanlarda Fransızca'ya tercüme edilip yayınlandı. Aradan geçen süre, yine 3 hafta. Ayrı c a , bu çalışmanın "korkusuzca" ele alınmadığı, tanıtım broşürlerinde yer al maktadır. Bu ibare ile, ileride, Ermenilerin Karabağ konusunda yeni yalanları gündeme getirecekleri ve dünya kamuoyunu yanıltma çalışmalarını sürdüre cekleri açıkça vurgulanmaktadır. Bir başka deyişle, daha fazla yalan, daha fazla sahıe bilgi ve belge yayınlama işi sürdürülecek ... Çarlık döneminden itibaren bölgeye sistemli bir şekilde yerleşen ve Türk ler aleyhinde yayılmacı bir politika takip eden Ermeniler, çağımızın modern sö mürgecilerinin verdiği perde arkası destek sayesinde bu defa, Dağlık Karabağ'ı ele geçirmek saldırılarını yoğunlaşlırmışlardır. Ancak, Ermeni isteklerinin, Dağlık Karabağ ile sınırlı kalmayacağının bariz işaretleri vardır. Çünkü, Erme niler, Dağlık Karabağ'ı aldıkları takdirde, aynı istelclerini ve nüfos kaydırma, nüfus yoğunlaştırma gayret ve plAnlarını Nahçıvan üzerine kaydıracaklar; bu bölge üzerinde faaliyetlerini yoğunlaştıracalclardır. Bu onların oynadığı daha doğrusu emperyalist güçlerin onlara oynattırdığı eskimiş bir oyun ... Sürekli tekfi) Zorymn Enııtltlld, 1 983 yılında Boaton (ABD) yakınlarındaki CambrldMe'de, Gorerd l.lbarl· dlan'ın maddi daıleklerl ile kurulmu, ııözde halım11z bir yllnlendlrme ve propasenda merkezi· dir. Sovyet Ennenlılanı ile orsanlk balları vardır.

rar ediyorlar. Ama, Bal ı ' n ı n çai\daş söıııii rgec: ileri hu dd;ı ı:i ılıli k r i z i ç inde . . . Çünki Glasnost ve Pereslroika onların ııyuncaklıı rı n ı . ııınaı:ı slogıınlıı r ı n ı elle rinden alıverdi! Çok şa şk ınla r ! .. Tasarılarına göre, Karabağ ve Nahçıv a n " ı n Ermenilerin eline geçmesi hıı· linde, Erivan'da ve isyan öncesi Zey ı u n "d a ya p t ıkl a r ı gibi. Türk kaı l i fı m ı n a baş· )ayacaklar; bölge Türklerini göç e zorlayacaklar: Türkiyr. Cumlıuriycti s ı n ı rla rında kuvvetli bir Ermenistan kurduktan sonra. s ı ra Türkiye"dcn loprak isl eme· ye gelecektir. Fakat. bu defa Ermeni istekleri, 1 945 yıl ındaki gibi sııder.e i k i \ ilii· yetle sınırlı kalacağa benzemiyor. Azerbaycan Di lc i l ik E n sl i l üsii " n ü n ı n i i ı l ii r yardımcısı Vilayet Guluyev'in ya:.ıdığına göre. son :.ı ama nl a rd a Ermeıı ilt,rin "Büyük Ermenistan kurmaktan bahsettiklerini. bu sebeplen ya l n ız Azcrbayr.an"daıı değil, aynı zamanda Türkiye. l ra n ve Gürcist a n "dan da loprak ı a lep r. ı ı iklcri · · anlaşılmaktadır. Ermenilerin b u istekleri n i . 1 2 . 3 . 1 988 l a r i h l i gazclelerde gör mek mümkündür. Ermeniler'i n , Karabağ'da başl a ı t ıkları olaylara paralel olarak Türkiye\ i ele gündeme getirmeleri sebepsiz değildir. Ermenilerin a m a c ı . Azerhayc a n " d a n belli bir toprak parçasını koparmak değil. 1 . D ü n y a Sarn ş ı ' n ı n son u nda siipı.r güçlerin desteği ile ge rçekl e ş l i rme yc çalışı ıkları " H üyük E r ıncn isl a n · · ı . y e n i ı ll'n gündeme gr.lirmektir. Dağlık K ar a bağ üwrindeki Erııımıi i d d i a l a r ı \'1! islcklPri hu amacın ilk basamağını t e şk il el ınekıed i r . Nitekim, Ermeni l alepleri n i n son u n u n gelıııcym:ef!i. Eri\';ın "d;ı y;ıyın l a n a n "Argumanl 1 Faktı" a d l ı dergi n i n . 1 0. llUl. 1 988 l a ri l ı l i 3 7 . say ısında � l'r alan bir makalede açık bir şekilde görülııwkı ml i rtıı. l\takalc. :l. l oskm a ·ı l a ı ı . \ Bağdasarov a d l ı bir Ermcni'nin. " N i ç i n <;ok sayıda Ermen i . E rın e n i s l a n s ı n ı r l a rı dışında yaşıyor? Ermeni diasporası nedir?"" soru l a rı n a . Y u rldışındaki Erme niler'in Kültür Problemleri Komitesillı Başkanı K.L. Dallakyan l a ra r ı n ı t a n ı:ı·· vnp verilmişt i r. Yazıda ö zel l e : " ' G ü n ü m üzde. GO"ı a:?k ı n ülkede. s a y ı l a r ı :! ıııil\ ı ı nu bulan Ermeni yaşamaktad ı r. B ü y ük E r meni kolo n i l e r i . Y a k ı n \"l, Orı a ı l ı ığ ı ı iilkul uri nde yaşamakt adır. Suriye"du. 1 00.000: 1.ülına n 'ıla. 1 20 .000: İ ra n "ı l a . 1 70.000 : Türkiye'de 65.000: lıü ı ü n Asy;ı ülkuJı,rindu isı! 41111.0110 ı: i \·arınıla E rı ı w ııi bulunmaktad ır." denilı ıı ekı ed i r . A . H . D ve Kanada"da, 860.000 c: i va r m ıl iı E r ıııen i " n i n yaşadığı ifaıl" ı-ılih·n yazıdn: Frnnsa'ıla, 350.000: Yunanistan'da. 25 .000; ll ıılga risl a n "ıla . ıo.ooo E r mo ni olduğu v e lıunlarm arasında Saroya n . Clıa rk?s t\znovour. S . \'arı a ı ı g i l ı ı kültür ve sanal sahalıırınıla sivrilmiş şahsiycllcrin lııı l ıınılıığ u a n la l ılmakl<1ı l ı r (2)

K.L.Uollukyun,

nuı:u"

. .Hüyük

Erınuni llinsporosı: Os ma n l ı Türkiyt$İl l İ l l

A'lam•nl 1 F•lıh,

t!IHB tErivonJ. sııyı. 37.

(3) Pan·Ermonisl, lrkçı vu Şüvunhıiil h i r Ermımi ı•ropu.,:ımcla

J\uııwsız Sııy J... 11·1111 1 1 1 1 1 1

Mı�r"-""·i olıhıAu

kuruluş. SSCB murke;1.i ylinul imini dahi h h,:ı! siı�·ııhilmd.h·t l i r .

mlııulaıı

Sı\ ·

hı·llı ol.ın lııı

Yazının sonunda, Sovyet Ermenistanı'ndaki istikrar ortamının sallanmasından sonra, 170.000 'den fazla Ermeni'nin bölgeye geri döndillcleri vurgulanmakta; 1979 sayımına göre S.S.C.B.'nde, 4.151.000 Ermeni'nin bulunduAu ve bunların %65'inin Ermenisten SSC'nde yeşadıAı ifade edilmektedir. Azerbaycen'deki Ermeni göçmenlerin, misafir işçi olarak bulundukları böl

geler üzerinde hak iddia etmelerine bakılacak olursa ikinci hedeflerinin de,

komşu Gürcistan olacağını söylemek pek kehanet sayılmamalıdır. Gürcistan S.S.C. 'de, Azerbaycan S.S.C. gibi Batılı ülkelerde kolonileri, baskı grupları ol mayan, kolayca yalnız bırektırılebilecek halklardan biridir. Ümit ederiz ki, bu durum, Gürcüler, Acaralar ve bölgenin diAer dost halkları tarafından kısa süre de anlaşılır ve Kefkesya'da, bugün tarafından ustaca tahrik edilen Ermeni hal kına karşı bazı yabancı güçler bir dostluk ve huzur çemberi oluştururlar. Bu görüşün, son zamanlarda, Azerbaycan yayın organlarında da savunul maya başlaması memnuniyet vericidir. MeselA, "Azerbaycan Gençleri" gazete sinin, 1 3 .9.1988 tarihli nüshasında Musa Kesımov, "Harici Siyaset: Yeniden kurma, problemler, MülAhizeler" başlıklı yazısında, Serp sınır kapısının açıl masını Türkiye, Gürcistan ve Azerbaycan arasında sosyal ve kültürel alışverişi ne başlamasına yol açacağı için olumlu buluyor ve bu ülkeler arasında ekono mik ilişkiler keder, kültür ve senet faaliyetlerinin arttırılmasını talep ediyor. Bu makul ve insani talepler, geçmiş dönemlerde Azertler ve Gürcüler ara sında kurulmuş olan samimi dostluk havasını hatıra getiriyor. MeselA, 1925 yı lında Zerevend mahlAsını kullanan Zaven ve Vertouhie Mehbendyen'lerın Ba tılıları kışkırtmak amacı ile yazmış olduğu, "Bileşik ve Bağımsız Turen"ı•ı adlı kitabe cevap yazan Mehmet Emin Resulzade'nin kitabının " .............. .'' O Penturenisme ve Svyesi S Kııvkeskoy Problemoy " .............. .'' (Kafkasya Meseleleri İle il işkili Olarak Panturanizm Hakkında) önsözü, Gürcü Menşevik Partisi Li deri N. Jordanie tarafından yazılmıştı. Son zamanlardaki gelişmeler, XVlll. yüzyıldan itibaren lngilizlerin Os manlı Devleti'ne karşı sürdüre geldikleri emperyalist politikalennden kaynak lanmıştır. Bu politika, 1 791 'de William Piti tarafından ileri sürülmüş; 1820'li yıllarda George Canning tarafından sürdürülmüştür . Aynı Görüş, 1829'da Wel lington Dükü tarafından da benimsenmiş ve bu yaklaşımın, Türklerin deAil, Hı ristiyan Avrupa 'nın menfaatine olduAu vurgulanmışt ır411. Makro seviyede planlanan politikalar sonucu, Kafkasya'da, karşılıklı ant laşmalarla kurulan statüye rağmen, Ermeniler'ln, Azerbaycan'a alt KarabaA ve Nahçıvan özerk bölgelerini kendilerine baAJamak için başlattıkları saldırı ve (41 Zaravand, Unlı.d .ad ladepmadmıt Tıuaat., 1971. (SJ S. R. Sonyel, TM OUOmaa Aımulau, Vlctlm8 ol Gnat Pow.r Dlplomeqr, llulem ud BrotlııUll ,

Londra, 1987, ı. 27.

kampanyalar, başlangıçta Sovyet merkezi yönetimleri tarafından d a bir ara des teklenmiştir. Nitekim, 1920'lerde Ermeniler'in tazyikleri sonucu, Zengezur böl gesi Azerbaycan topraklarından ko par ıl mı şt ı r . Ayrıca, 1930-37 Stalin'in temiz lilc hareketlerinde, 29.000 Azeri a ydı n ı öldürülmüştür. Sovyetler y i n e 1 944 yı lında; Ermenistan'da yaşayan 140.000 A ze ri Türkünü mecburi göçe tabi tut muştur••. Bilindiği gibi, 1945 yılında de Kars ve Arda han " ı Türkiye'den koparıp Sovyet Ermenistanı'ne bağlamak için yoğun bir siyasi baskı uygulanmışt ı'"· Ermeni istek ve tal ep le r i , son zamanlarda, Batı"nın ve Bat ı "da mevcut Er meni lobilerinin tah rikleri sonucu, tekrar tırman ışa geçmiştir. Bu istekl e r . Ağustos 1987'den beri sistematik olarak artmaktadır. B u cümleden olmak üze re, Helsinki A nt l aşm a s ı Uygulamalarını Gözleme Ermenistan Komil esi Üyesi Robert Nazaryan önderliğinde hazırlanan ve Karabağ ile Nahçıva n " ı n Ermenis tan S.S.C.'ne b a ğl a n mas ı n ı talep eden 75 bin imzalı bir dilekçe. Pol i t büro ' n u n ideolojik problemlerle i l g i l i üyesi M ikhael Sergeşeviç'e gönderilmişt i r . Dilekçe de, Karabağ ve Nah çı va n ı n Ermeni toprakları olduğu iddiası yer almakta ve bu bölgelerin Türkiye'yi memnun etmek için Azerbaycan'a bağland;ğı ileri sürü lüp, zamanın M il l iyetl e r Komiseri" olan Sıalin suçlanmaktadır. '

Bu kışkırtmalardan so n ra gerginleşen Azeri-Ermeni i l işkileri, Ermen i ler'in Şuşa şehri ya k ınları n d aki tarihi Tophane orma n ın ı n ağaçları n ı buldowr lerle sökmeleri ve b ura d a Ermenistan'ın " Kanaker" alüminyum [abrikasına bağlı bir şube kurmak istemeleri ile ipi kopart m ıştır. Azerbaycan yetkililerin den izin almadan Ermeniler'in y apt ığı bu teşebbüs olayların patlak vermesi ne sebep olmuştur. Onların istediği de buydu. Sumgayit'te ki hadiseler, So vy et Başsavcı Yardımcısı Katuse\· " i n , 27 Ş ubat 1988'de Bakıl Radyosunun Rusça servisi il e yaptığı röportajda. 16 yaşındaki Bahtiyar Aliyev ile, 23 yaşındaki Ali H a c ıy ev adlı iki Azeri gencinin öldürüldü ğünü bildirmesinden sonra çıkmıştır. B u hadiselerde, resmi Sovyet ka ynakları na göre, her iki taraftan 32 kişi ölmüştür. Gayri resmi haberlerde ise. ölü say ısı nın çok daha fazla olduğu bildirilmektedir. Bu olaylardan so n ra sabrı taşan Azeriler. Bakü'daki Lenin meyd a n ın d a toplanarak kendilerine yapılan haksızlıkları dile getiren b i r m i t i n g düzenled iler ve Ermeni Şövenizmini, yayılmacılığını tel ' i n ettiler (bkz. fotoğra nar). ,

Bu mitinglerde, Azeri ilim adamlarının, idarecilerinin yaptıkları konuşma lardan özetler, Bakıl'da yayınlanan Komünist gazetes i n i n , 22. 1 1 . 1988 tarihli sayı sında yer almıştır. Azeri ilim adamı Aydın Memedov, "on aydır Azeriler"in ra hatı kaçtı. On aydır Dağlık Karabağ, fitnekArların oca ğın a çevril d i . O n aydır Ba(8) 1. Kayabalı, C. AnlanoAlu, "'Azorboycon Türkleri Soykırımında Yeni Boyuılar·· A&erbaycan, 1988, Ayı: 283, 1. 221. (7) Y. Sarınıy, Ttlrld,.'nln Balı l ıııraluna Yö nelltl

NATO'ya Girit!. Ankara. 1988.

s. 43-14

!ayanlar, Kaputikyanlar, Hanzanyanlar, Agenbegyanlar nifak deAirmenine su döküyorlar. DaAlık KerebeA VilAyet Parti Komitesi Birinci Sekreteri Pogosyan ve onun yardakçıları, Azerbaycan Hükilmeti 'ni tanımak istemiyorlar. Ekmeğini yiyip suyunu içtikleri millete hiyanet ettikleri için Dallık KarabaA Parti Komite si bürosu, daha doArusu "Muhtar VilAyet" statüsü lağvedilmelidir" şeklindeki ifadesi ile, Azerilerin sabrının ne kadar zorlandıAını ve artık, tahammüllerinin kalmadıAını belirtiyor. Ayrıca, aynı mitingde bir konuşma yapan son devir Aze ri Edebiyatı ve şiiri Abidesi Bahtiyar Vahapzade de, Ermeniııtan'da yaşayan yüzbinlerce Azeri'nin bulundulju bölgelerde de, haklı olarak Azeri muhtar böl geleri kurulması gerekt iAini belirtmiştir (bkz.: Ek : Ç. Bahtiyar Vahapzade'nin makalesi ve Ek-O; mitinglerde daAıtılan bildiri). Son gelişmelerin deAerlendirildiAi. 24. 1 1. 1 988 tarihli Azerbaycan Genç leri gazetesinde yayınlanan "itiraz, Talep, iman" başlıklı yazıda, şAir lslAm Sa dık şöyle söylüyor; "Biz, bu meselenin önünü alabilmek için bir yıl önce, yAni Aganbegyan'ın hiç bir mantıAa ve idrake sıAmayan - DaAlık KarabaA, Ermenis ıan ile birleşmelidir fikri · Humanile gezetesinde yayınlandıAı zaman, ayaAa kalkmalıydık. O zamanki liderlerimiz sustular ve sıcak yerlerinden olmamak için Azerileri de susturdular. Ataların dediAi gibi, akıllı düşünene kadar, deli dereyi geçl i . Bizim sabrımız, temkinli davranmamız, ölçüp biçmemiz, Gafan'da, Masis'de (Zengibasar), Erivan'da Göyçe'de ve Ermenistan'ın diAer yerlerinde Azerilere karşı hücumların başlamasına, onların birçoAunun evleri nin daAıtılmasına, yakılmasına, binlercesinin kendi sıcak yuvalarını mecburen terk etmelerine, ala yurdundan ayrı düşmelerine sebep olmuştur. Stepanakerl şehrinde sokağa çıkma yasaAı olduAu halde, askerlerin gözü önünde Azerilerin evleri yakıldı ve onbinden fazla Azeri yurdundan kovuldu. Ben hiç kimsenin kendi başına Erivan'dan gelip Azerbaycan topraAında Tophane ormanındaki ağaçları sökebileceAine ve orada bina kurabileceAine inanamıyorum. Elbeıte onları bir destekleyen ve tahrik eden vardır." Bülü n belgeler ve olaylar göstermektedir ki; Ermeni meselesi, tamamiyle

bazı güç merkezlerinin kendi milli menfaatleri do ğrultusunda kullanmayı

amaı,:ladıkları yapay bir meseleden ibaretlir. Elbette milli menfaatler söz konu su olduğu zaman, ebedi dostluklar veya ebedi düşmanlıklar geçerli olamaz. Bil hassa yakın çağlar, kendi milli kültürlerinin varlıAını sürdürebilmek için, her mil letin bir takım propaganda çalışmaları içinde bulunduklarını belgeleriyle ortaya koymaktadır. Bu propaganda faaliyetleri, dönem dönem bilhassa lngilizler'in ve Çarlık Rusya 'nın örneklerini sergiledikleri gibi, sahte belgelere ve abartılmış rakamlara dayandırılabilmektedir. Fakat, dünya üzerinde hiç bir millet, Erme niler kadar kendi ürettikleri, veya kendilerini kullananların ürettikleri sahte bil gilere, belgelere bu kadar uzun zaman dilimi içinde inanmamışlar, bu kadar uzun süre "konuşturulmamışlardır". Günümüzde, Ermeni diasporası mensup ları, imal ettikleri yalan ve propaganda malzemesini, kendi milli varlıklarını idame ettirmek için kullanmanın çok ötesinde bunlara gerçekten inanır hale

gelmişlerdir. Batının çal!daş sömürgecileri, Sovyetlerdeki del!işikliklerle şaşkı na dönmüşler ve kendi toplumlarını koruyan propaganda malzemesini kaybet mişlerdir. Sovyetlerdeki yeni anlayışın oturması halinde, kendilerini bekleyen tehlikenin gerçek boyutlarını fark etmişler ve eski silahları ile yeni bir rezonans oyunu denemesine girişmişlerdir. Bunun sonucunda, Sovyetler Birliği içindeki Ermenistan , SSCB merkezi yönetimine karşı bu rolü tam bir başarı ile oyna maktadır. Bu durum ABD yönetiminin karşısına de bir gün çıkabilir. i lerdeki yeni Ermeni taleplerine karşı kendilerini hazırlamak ihtiyacını hissetmeye baş lamıştır düşüncesindeyiz. Kısa bir süre içinde, AB D'de yoğun yerleşme poli t i kası uygulayan Ermenilerin, Kaliforniya'da b i r Ermenistan Cumhuriyeti kurma talepleri ile ortaya çıkmaları, onları yakından bilen Türk kamuoyu için bir sürp riz olmayacaktır. Daha önce, kilise ve dış güçlerin yönlendirmel eri neticesinde Zeytun, Adana, Van gibi bölgelere nüfus kaydırması ve nüfus temerküzü yapa rak velinimetleri olan Osmanlı Devletine isyan eden Ermeniler, 1 980'lerde aynı oyunu Sovyet Yönetimine karşı, adıyla, tarihiyle, coğrafyasıyla Türk-Azeri olan Dal!hk Karabal!'da oynamışdılar. Önüm üzdeki yıllarda ise, büyük bir iht imalle ABD'nin Kaliforniya Eyaletinde de oynayacaklardır. Fransa'nın da. bu olaylar dan alacaııı dersler vardır. Marsilya merkezli Fransız Ermenileri nin, bölgede hak iddia etmek üzere terör ve çeşitli propaganda ile yalan mekanizmalarını iş· )etmeleri ihtimal dışı de!!ildir. Bu küçük çalışma ile, hem Doğu, hem Batı Bloku mensubu ülkelerin. artık Ermeni cemaatini kullanmaktan vazgeçmeleri gerektiğini vurgulamak istiyoruz' ''. ("J KarabaA Dosyası, yayına h az ı rland ı A ı sırada. yapılnn dcAerlcndırmclcrin ha�lılı�ıııı o r l ,l\ a � . . . yen iki selişme oldu. Bunlardan biri Balı dünyasının Ermeni mc scl cs ı nd c ycr ı nı \'I! d u r u m u n u açıAa çıkarırken, d iAer i Sovycıle r Yö n ul i m i 'n dc doa r u n u n a n l a ş ı lma �a lrnşland ı�ııı ı �ıısı.·rı yor. Bol ı dünyasının yanlı ıuıumunu bel i rl eyen da\'ranış \'C kurarlar ile ilgilı hahcrl"r C : u ıı ı h ı ı rlyeı ve Miltiyel Gezelolerinde yor aldı. Sovı·eı Yönelimi"nılc görülen uyanış lrnlwrı '"· l\l i l l l \ ı'I G87.elesi'nde yeyınlandı. Bolse nileliAi laşıyen bu hel>ıı r lorı oku)'uı:ıılarıııııza oı)· ıwn s u n u y o r ' ı· durumu ıakdirlcrinize bırakıyoruz. Rus G e n e ral i Maycwski"nın ınckıulıu ı.]., lll'l�··ll'rın )·ı·r ,,\. dıAı Ekler k ı smı n de verilocoklir. Söz ko nu su hahcrlcr. sırasıyla şu nlard ı r . •) Cumhurlyel Gezeleıl, 8 E k i m , 1989. Tllrklye'ye e..ı.ı tııeaı Brll kMl (AAI

Avrupa Pnrlemenlo•u'nun 9· 13 E k im larihleri arasınd• �·ransa·nııı Sırashııur� �ı·nıınılo · yepacoAı eyhk oleAen loµ le n l nuna sunulmak ü:ıt�rc hazırlanan l>ir ilcil karar l<ı�.ırısıııd.ı. " ·H·t baA sorununun Ermenilerin isleklcrine uy11un bi ç i mde çöziimlımnıı•sı islcnılı b) Mllllyel G•nlnl, 13 Kesım 1989. Dıtltlerl'nden dotrul•m• Ank•re, ÖUI.

Oışleluri BeknnlıAı. Mllllyel Brüksel le m si lı: i si \'c )' nın r ı Mehmel Ali B i rand ' ı n . :\ B i l So· · naloıu'nun. SSC H 'dok i iiznrk KnrnhuA hi>IMcsinin F.rmenisıun·n hn Aleı n mn�ın ı i�1t·yt•n hir ... . ır.11 1 kabul ıılliAi hebıırini dojlruledı vu Türkiye'nin ko n uyl a ilgili 11ör iışlc r ini eçıklıulı 39

Herkesin kendi Kültür kimliAinde yaşaması ve mevcut statülere saygı göster mesi gerekir. Uluslararası antlaşmalara, hukuka saygılı olduAumuz sürece, da ha samimi ve daha dostane dünya içinde birlikte yaşayacaAımı.za ve böyle bir dünyada Ermeni halkının da daha mutlu olacaAına inanıyoruz. Dışişleri Bakanlı9ı sözcüsü Mural Sunıar, Bl rand "ın 7 Kasım"da yayımlanan yazısıyla ligi·

li sorular üzerine. ··Gen;eklen böyle bir karar, ABD Senala.u'ada 18 Temaıuıı 18111 larlbla de, Senalo Dıtltlerl Komilnl Bafkanı Seaalör Pell ve 7 •aalörll n ılrltlmlyle kabul edllmlt ıır·· dedi. Kararın. ··Sovyeller Blrlill 'n l n iki cuaıhurlyell n l ve bu nl arı n balldannı kartı kar· fıya ıeliren ciddi bir ıerw lnllkle, hekeııı ve ıarthl dayaaalııaa yokeun olaa iddiaları l8fvlk edici n i leli kle" olduğunu belirlen Suaıar, "Bu kararda bir leabel ıö rmOyor ve bunun .cıru

n un çöııilmilnil kolayl•tlırmayaceıını diltilnilyoruıı" dedi. c) Milliyel Guelni, 8 Ka.,m. 1989. Ermeni lddia11nı çilrillen meklup

Moıkova, A.A.

ABD Kongresi'nde sözde Ermeni soykırımına ilişkin tasarı aündemdeyken. Sovyetler Bir· liAi"nde hazırlanan bir raporda Ermeni iddialarını çürüten belgelere yer verildi. Yüksek Sovyet"e sunulmak üzere hazırlanan ve Dağlık KarabaA sorununun tarihini incele yen raporda. Ermenilerin Doğu Anadolu. Kuzey lran ve Kallı:asya"daki faaliyetleri anlatılıyor. Raporda 1890"1ı yılların ortalarında Erzurum"da görev yapan Çarlık Rusyası konsolosu Gene· ral Mayevoki ' nın Moskova'ya gönderdi91 bir mekıup yer alıyor. Rapora göre. General Meyevıki, mektubunda. Ermenilerin o dönemde Türkiye"de baskı alıında ı u ıuldukları iddialerının kesinlikle kabul edilemiyeccAini. tam tersine Ermenilerin lice reti ellerinde ıuımaları sebebiyle bölııedeki öteki etnik gruplardan daha ayrıcalıklı bir konuma sahip olduklarını belirliyor. Ermeni din adamlarının kendilerine saAJanan din özgürlüAünden Osmanlı devletini yık· mak amacıyla yararlendıklarını belirten Rus konsolosu. kumu düzenini bozan Ermoni çetecile rin çıkarılan anardan yayarlandırılmalarına raAmen yıkıcı eylemlerinden vazgeçmediklerini kaydederek, "Benim lıılenimim

fU ki, Anadolu'nun hanıi bilyOk kentinde çalıtma çıkmı... .

.cırumluıu mullaka Ermenilerdir" diyor.

Konsolos Mayevıkl, mektubunda, lnııilıerc"nin o dönemde Ru•ya ile Osmanlı Dovlell ara· sında savaş çıkarma çabalarında Ermenilerden yurarlanma planlarını da anlatırken. Ermeni çelecilerin çıkaracakları çalışmaların planlarının Londra"da hazırlandığını ve bu çatışmaların mümkün oldu9unca kanlı olması için elden gelen hor çabanın gö•lerildiAini kaydediyor. Ermeni çetelerinin liderleri nin Londra"dan talimat almalarına karoılık. ellerine silah veri· lip çatışmalara sürülen J:: rmeni gençlerinin olup bitenlerden tümüyle habersiz olduklarını kay deden General Mayevıkl, aklı başında olmayan bu ııençlerln birçok keyfi cinayol ifledlklorini de i fade ediyor. Rus konsofo9u bölgede oldukça •ık dolafl ıjını ve yöre halkıyla diyalog kurduAunu, ancak Ermeniler ısrarından Türkler aleyhinde ortaya aıılan "baıiıarlık" iddialarını doArulayablle cek ıek bir delile bile raıllamadıjını mektubunda vurııuluyor.

E K L E R

EK : A

TÜRKİYE - ERMENİSTAN BARIŞ ANDLAŞMASiı·ı Günırü (Alexonılropol),

2 Arnlık 1920

(Melin)

Dir ynııılıın Tü rk i y e llüyiik l\ l il l e t l\lcclisi

Hükiiıoeli, Öle

y n n J :ı n

Ermeııis tnn C u ı ulmriyeti, :ı ra l a rı n J n k i s:ı va ş ılu rıı w u ıı :ı s o n v e r m e k

s ü rek li Lir lıorış y arnlw:ık oıııncıyla, nş:ığııl:ı n J ları yazılı yelkili

Temsilcileri, gürüşıııclcr yapm:ık için, gürcvlenJirilwişl crJir:

1'iidciya lliikıiııı cıiııce : Doğu

Cephesi

Koınu l anı Fccit

E r z u ru m Vnlisi II:ımiJ Dey,

E rzurum

Eski

Kara llckir P:ışa,

Mille t \' ek ili S üley man Necati Dcy ;

Emıcrıisıarı Eski

Ka7.ıw

Cunılıuriycıiııca :

Il:ışlınkan l\lösyii Aleks n ml cr

l\Ialiye B:ık:ıııı

Mösyü

A v r a ııı

Ilal isiy:ııı,

Güllı:ınJaıı i y :ı n ,

İçişleri D :ı k :ı n Ynrdımeısı Mösyü İ s l e p :ı n Gorg :ı ıı i y :ı ıı .

Adı g eçe n yetkili Teuısilcilcr, L:ırış g ür ii şı n c lc r i i ç i n G ü uı r ü'ıle t opl a n ı p y üı ı l e ıııiııe u y g u n gör ül en yetki lıclgclerinin ''e r i şi m i üzcriıır, n ş a ğı<laki l\foıltlclcri karnrluş tırmışlarılır: 1. Tiirki ye

ile Erwcııistau a r a sı ml:ı savaş d ı ı r ıı ıı ııı ı ı a soıı vc r i l ı ıı iş -

tir.

2. T ürk i y e ile Erıucııis lan :ırasııulnki sıııır, i l işik krokide güs t e r i l ıliği üzere, (:ış:ığı Ka raım ı ıun ılökülıliiğü y en.le n lı aş l a y :ı ra k , A ra s ı r ı ı ı a � ı Keknç kuzeyine dek Arp:ıç:ıyı, ılalı:ı sour:ı K a r a h a n D e r es i - Tiğııis lın usı - Düyük K ın ı l ı d o ğ u su - K.ızıltaş • D ü y ü k Aklıalıa Dn�ı) çi7.gi , i ı ı ılen o l uşu r . Sınır çizgisinin kesin lıiçiwıle lıclirlcnnıcsi işi, lıu A ml l a � mn n ı n iınznsı gü niin<len i k i lıaft:ı s o n r n , K:ırııı:ı lı ir K o uıisyoııe:ı y cr i ı ı ıl c ynpıl uenkur.

Kuki Dıığı 1 0282-8022-Gnın:ısur Dağı 8 1 60-Kur<lkıılak K ö y ü- S a a t Dnğı 7868-Arp:ıç:ıy Evleri 3080-Kemurlu D:ığı 6930-S:ır:ıylııı l::ık 807 1 Ararnt İstasyonu · Arns ırma ğ ı üzerinde Aşaj;ı K :ı r:ısıı'nu ıı <l ü k üldiiğii yerıl c n g eç c ıı ç i zg i n i n güneyiııJeki (Nalıçiv:ııı, Şa l ı t :ı l ı t ı , Şarıır) Lülgc ıinJc dıılııı sonrn bir plebisitle e a p l :ı nııe:ı k y önc t i uı lıic;iuıiııc: ve L u (x)

Soynl, lımall, Tarlhçelırl v e Açıklımılerı ile Birlikle TUrklye'nln Sly11al Anllıtmıları, c.

1, Ankara 1983.

ı.

19 - 23.

yönc limiıı k o ps oyo c nğı t oprnk l orn Ermcııiston knrışıanyacak

i şl.ı u

bölgede şimdilik Türkiye koruyuculuğunda lıir yerel y öne li m kurulııcnk tır. IlükOmcti, ikinci M o <ltl eıl o arosıııılo bulunup işlıu Anıll nş ın n uynrınco Tilrkiye'ılc kolocok olnn ve ü z eri ne Türki ye 'n in tıırihı.ıcl, elnik ve lıukuksol ilişkisi inkiir cılilcaıez toproklorın lıukukaol durumu k o n usun ıl o , Er menis to n Cumhu ri yeti ist ed iği tokılirıle, oaıl halkının tümüyle geri dönmesinin gcrçcklcşcl.ıilmesi için, Amllnşmonın on n y · lanmasınıl:ın sonro üç y ıl geçince plelıisite l.ın ş vurınoy ı kol.ıul etl er. Dir Alt Komisyon bunun biçimini lıclirlcyeccktir.

3. Türkiye sö;ı:ügeçcn sın ır

Büyük

Millet

Meclisi

ile Osmanlı sınırı

4. E ın p cryn list Devletlerin kı,kırtıao ve üzcaılirınclcri sonucu ol:ıruk, ılü7.en ve g üven li ğ i lıozucu durum ve eylemlere lıunıl on lıü)'l o o l a ıı:ı k hırokılıaanıası yolu n daki iy i ıı iyc li nedeniyle, Erivıın (Eruıcıı istmı) Cııuılı�riyeli iç güvenliği koruınağ:ı yetecek ılüzeyıle, hafif silahlı jnıı· ılarıoa kuvveti ve ülkeyi savuııın:ıy:ı n yr ı l o n sekiz ılnğ ya ıla anlırn topu ile yirmi makineli tüfeğe solıip ücrelle tu lulncak l.ıiıı lıcş yii:r. nskcr deıı olıış:rn lıir hirliklcn fazla lıir askersel ku r ul u ş a İ7.iıı vcrmcm cği yü kiiıolcnir. Ermcnistnn'da zorunlu nskcrlik hizmeti olm nynca k tır. Ülkeyi dış düşmnııl:ıra k :ı rşı s avu n ma k içi n t nhkiııınt yn p m ak ve bu ta lıkim ıı t n istediği sa yıd a nğır t op l ar yerleştirmekte Ermeı ıis tn n Cıı m ln:riyc ı i özgürtl iir. Du ağır t op l ar arasında, hareket halindeki Orduda kullunılo lıilccck oıılıcş santimetrelik obüsler ile oıılıcş sant i m et rel i k uzun toplnr ve d o lıa küçük çapta lıcr türlii oğır n teşli ailii lılor lı ulu n m oy ac ak lır. 5. D:ırışın yapı l ma s ı nd a n sonra Erivaıı'tla yerleşecek Tü rkiyc 'nin siyasal Temsilcisi ya d a Dü y ü kelçi ı.ıinin yukamlo sözü ed ilen konul:mln lıcr :r.amnn denetleme ve soruştıırnın yapouısıııa Erh·an Ilükilıocti izin vcrmcği i'IJU Andloşmo ile kaimi c t n ı i , t ir. Dıınn k n rşı l ı k , Ermcııia tan Cumhuriyeti i stemde bu lu nursa , 'l'iirk iye Diiyiik l\tillct Meclisi Hükumeti Ermcniatan'a silahlı yardımd:ı lı ul unm nğ ı yüküıulcnir. 6. Ba ğ ı tl ı Taraflar, Düyük Snvaş sırosıııtlo tl üş m n ıı ordularmn kntılarok kendi devletine karşı silah k u ll a ıımı ş ya

ıla

işgol oltıml ııki

t opraklar iizcriodc loptnn kırıııılnra k n t ılmış olanları dışındaki güç oıcnlerin

ülkelerine

esk i

smır iç i n d e ki y u rl ln rı na düıımcleriııc izin verir. Döylecc,

döneceklerin

uygnr ü l ke l erd e ki a:r.ııılıklorııı ynrorlnndıklnrı

lıoklordan bü tünüyle yarorlanıoalnrıııı, k arş ıl ıklı olorok, yükümlenir1cr.

7. Altıncı Maddede sö z ii geçen göçmenlerden işbu .A ııd la�manın ona yı vo onay bel gelerin i n verişimi gününden sonra bir yıl lık süre içinde yurtlarına dönmeyenler o Maddenin verdiği olanaktan y:ır:ırl:ırı:ım:ıyn eakları gi!Ji, taBOrruf haklarına i l işkin savları d a geçerli olın:ıyacaktır.

8. Tiirkiye Düyük M i l l e t Meclisi Ilükiımct i, i k i yılıl :ı ıı lırri silfılı tu tm ak zorunda k a l d ı ğ ı Ordunun büyük lıarcam:ıl:ır ı;crck t i r uı i ., olmasınn k a rş ı n , Ermenistan':ı karşı g i r i � nı c k zoru rılulu f;ıı ııda k:ı!Jı� ı savat nedeniyle hakkı olan znr:ır g i ıl cr i nı i mlcıı , brnimscıı ip :ıçıkl:ırınıı i nsan c ıl ve lıukııks:ıl i lkelere uym:ık istrğiylc, vazgcçııı i ş ı i ı . ll u ı ı d :ı ıı batkn, Ta r n flnr Biiyük savaş sır:ısınıln ort nya çıkan z:ır:ırlar ve t as:ı rnı f haklorıııd:ıki değişikliklerin gerektirdiği zar:ır g i ılcr i w i ıı ık ıı ılc :ıklaıı uuşl:ırdır 9. Türkiye Biiyük Millet Meclisi l l ü ku ıııc ı i , Erivaıı Cu ııılıııriycı iııe, allındn

İkinci l\:lndıleıle hclirlenen @ınır i ç i rı ılr., cgcııı r ı ı l i ğ i ı ı i lıii ı ii ııii� l e gcli�ı ir nıek ve güçlcııılirnıck iizerc, i ç tenl ikle y:ır<lıuıtla lıulıııııııaf;ı y ü k ü m lenir.

10. Eriv:ın llükfinı c ı i , Tiirkiyc Iliiyük J\lillcı iııcc k e s i n l i k l e r r ıhl c dilıoiş ol:ın (Sevr) Aıııl laş w :ısııı ı lıiikii ııısii z s a y ı p b u ııu ' c k i m i rıııpl'T yalist lıükiııııct v e siy aıı:ıl çevreler c l i 111l e hir k ı�k ı r t ı ıı a aracı olaıı :\nıı p a v e Aıucrik:ı'd:ıki Temsilci Hcyct lrriııi geri ç :ı �ırıııayı, lnı ııdaıı lıüyle

iki ülke nr:ısırul:ı lıcr türlii y:ııılış <l iişü ııcclrri ortadan k a l ıl ı r ıı ı a k i y i rı i y c tiylo y ü k iiınlcıııliğiui :ı ç ıkl :ı r . Ermcn ist:ııı Cu mhuriyeti lıa rış YC ı·s r ı ı l i k i çin de gclişıncsiııi s:ı ğl a ııı :ı v e Tiirkiyc'rıiıı koııı�uluk lıaklarııı:ı saygılı olıun

doğru l ıusııııılaki i y i r ı i y c ı lcriııiıı

lıir kaıı ı l l olmak

ii zı- r r ,

rıııprrynlisı

omaçl:ır güderek, i k i ulusun b:ırış , . c c scııl i � i r ı i t rlılikcyc rnk:ııı h a r i s , savnşçı k iş i l eri lıiikılırıet y ü ı ı c ı i uıiııılcıı ıız:ık t u ı ııı:ı �ı y iikii ıı ı l rn i r. 1 1 . Erıııeıı iııtnıı Cıınılıııı- i y c t i ı ıirı t o p r a k l a r ı ü z n i ml c )· :ı�:ı y :ı ıı 1\l ij,. lümnı ı hnlkııı lınlNarııu korıım:ık ve oııl:ırııı ıl i ı ı �el v e k ii 1 ı iird iizl'llik lt-ı i i çi n d e gclişıııclcriııi snğl:ııııak içi ıı, t o phıııı�:ıl l ı i ç i ııı ıl c ö r g. i i ı ll'ı ı 1 1 1 1·lrr i ı ı i , MüfLüleriıı ıloğrmlan doğruya J\lii�l iiıııaıı t oplıı ıııuııra Sr\· İ l ı ı ı r � i ı ı i ' r yerel ıııüftii lcriıı seçecekleri Uaşıııii fı ii'ıı iiıı ıııcııııırluk E!İjrı·' iıı i ıı T ii ı k i �· r Uiiyiik Millet lllcclisi Ş cr'i y c Vckrı l c ı i ııcc oııayl:ııı ıı ı :ısıııı k a lıııl nl n. .k yükümlenir. 12, Dıığıtlı T:ırııfl:ınl:ııı her L i r i , kar�ı T:ırnfıı iliııı ili ki�i \T ııı a l l :ı ı ııı kendi dcuıiryollıırı ve genellikle t ii ııı ulaşım yollan iizniıı drıı İİZE!İİ rrr geçmeleri n i ve öteki Tornfn\ denize yıı ıl a lıcrlıaııgi bir ii lk ı· y r l r:ııı�i ı i ı ı i , hiç Lir biçiıuJc, cııgcllcmeıııcği y ü k ü ıu l c ııi r. Tii rkiyc l l ii k iı ıııl'I İ, Şerıır 45

Nııhçivıın, Şnlıtahtı ve Culfıı yoluyla İran, Maktu ve Ermcnislan ara· sında trnnsit işlerinin ııcrbeatliğini ııoğlar. Ermenistıı n Ilükiimeti, Azcr hnycan, İrnn, Gürcistan ve Türkiye oroııında eşya, nrobn, vagon ve tüm trnnsit _ işlerinden vergi al m a m nğı y ü k ü m l eni r . Tiirkiye Devleti, varlık ve yaşnmınıı Empcrynlistler tnrııfından girişilmesi kesinlikle beklenen yıkıcı kışkırtmalnrıı knrşı koymak zorun luğunda bulunduğun<lan, genel bnrışın gerçekleşmesine değin, ulaşım serbestliğini bozmamak koşulu ile, Dör<lüncü Ma<l<lcı.lc sözü c<lilcn snyı<lan fazla siliıh sokulmasını önlemek için, Erivan Cumhuriyeti içiıı <lcki <lcmiryolları ve ulaşım yollarını <lcnctim ve gözetim altın<la lıulun durncaktır.

Emperyalist devletlere ilintili resmi olm:ıynıı lıcycılcrin

bu ülkeye girme ve sızmalnrına Tarnflar engel ol:ıcakl:ır<lır. 1 3 . Türkiye Düyük Millet Meclisi Ilükıimcli, Devletin lınğımsı:ı:lığı ve toprak bütünliiğünü tclı<lit c<lclıilccck enl<lırılnra karşı, işbu Amllnş mnnın Erivan Cumhuriyetine snğln<lığı lıaklnra znrnr gelmemek koşulu ile Ermcnistan için<le geçici olarak askersel önlemler alalıilir.

14.

Erivan Cumhuriyetince her lınngi lıir Dc"lctlc ynpılmış olan

tüm An<llnşmalnrın Türkiyc'yi ilgilcn<lircıı, yn <ln 1'ürkiyc'nin çıkarlnrnıa :ı:nrarlı hükü mlerini geçersiz snymayı b u Cumhuriyet kabu l c<lcr ve y ükümlenir. l '> . Il :ı ğıtlı Taraflar :ır:ısın<l:ı An<llnşmııııın i m :ı::mıı<l:ın sonra Licıı rct ilişkileri lıaşlııyacıık ve Taroflıır Düyükclçi ve Konsolos ııtayalıi

lccek ti r . 16 Telgraf, posta. telefon, konsolosluk ve ticıırete ili�kin lııığıtlar Alt - K o m isyonl arc a işlıu An<llıışmıı hükii n ıl c r i uy a rı nc ıı y :ı p ı l ıı caktı r . D ııounla birlikte, komşu ülke ve işga l ahın<laki toprnklnr ile E rm r ni s

tan arasında dcmiryo!u, tclgrnf ve posta ulaşımının, lıu An<ll ıı ş ma imza

e<lilir

edilmez, başlamasına Türkiye Hükfimctincc izin verilecektir.

gereğince Ermenistan'm olup Türk Ordusu işgali altında b ulu nan t op rakla rın b oş alt ıl ma sı ve tutEaklıırın geri verilmesi ve d eğiştir ilm esi, Andlaşmada Ermcnistan IlükQmctinc ilişkin yü k ii m l ülükJcrin y e ri n e getirilmesinden sonra gerç ekl eştiril e cekti r. .Alıkonulnn siviller ve Devlet ileri gelenleri geri verilecektir. Tutukluların geri veril mesi işi Alt - Komisyonca yerine getirilecektir. 17.

Du Andlaşma

18. İşbu Andlaşma bir ay içinde onaylanarak, onaylanmış ürnck lcri Ankara'da veıişileeektir. 46

Du hüküm lere olan imınçl::ı, yuk::ımln nıllurı y n r.ılı y e ı k i l i TcmEİl eiler işim Dnrış ve Dostluk .ı\ nd l ::ı ş m nsını imr.a c t m işlcfd i r . .ı\ n d l :ı � m n iki örnek olıırnk

Ar:ılık

1920

g ü n ü G i i uı rü ( .ı\ lcks :ı n ılropol )'ıle d ü zcn

l cnıııişLir. Anl:ışmazlık çıkıne:ı, Tiirkçe metn ine lı:ışvurul:ır:ık çöz ü m leııeeek Lir.

K.hm KAnAnmdn

A u:KSANDER IIATi s i ı· A N

il.AMİD

AvnAM G üLır A N D A N İ Y A N

S ÜLEYMAN

NECATİ

Isn:rAN GonDA N I Y A N •

•

TÜRKİYE - SOVYET RUSYA DOSTLUK VEı•ı KAllDEŞLIK ANDLAŞMASI

l\foskovo, 16

l\l ar t 1921

(!\lelin) Uluslarııı karJcşliği ilkcsiııi ır c k a \'İınlcrin kemli gclcccklcriııi ii:r.

Millet

giircc ı:npt:ımak lıakkıııı tnnımnkta lıirlcşıııiş olnn Tiirkiyc Iliiyük

l\lcclisi Iliikilmcti · i le Husyo Sovycı lcri Sosynlist ı�cJcrııl CuuılıuriycLi I l ü ku ıucti, ı;cni�lcuıc ve istila siym:ctiııc kar�ı olan ı:n vaşııularıııdnki day:ııı ışın:ılarıııı v e iki u l u s t n n lıiri ı ı i n knr�ılnşncağı :r.orlukl nrııı ötekinin

(l ıınıınunu <l n nğırl:ıştırac:ığıııı lıilcrck, nrıılnrın<la lıcr :r.aııınn ll us tluk ilişkilcı-in i n •;c lıcr iki u l usun k n rşılıklı çıkarlnrııın Jnyannn sürekli ılostluk lınğlıırırıııı yerleşmiş olm nsını görmek ii:r.lcwiylc lıir Dostluk ve Karılcşlik Anıl l:ı�mnsı ynpmnğa knr:ır vcrıui�lcr ve lıu yn:r.ılı yetkili t cuısi lcileriııi seçmişlerdir.

omnçlo nı:nğı<lo

1'ürlciyc Biiyülc !ılillcı Meclis i Jliikıi mcıi : Türkiye ll ü y ü k l\li llct Meclisi Ilükiııııcıi Ekonomi JJukonı

ve Lu

l\lcclistc Kast:unoııu l\lillctvckili Yusuf K c m :ı l JJey, Dıi Ilükiıınctin l\lilli Eği t i m

llnknıı ı v e Türkiye lliiyük .l\lillct

l\lillct Meclisinde Sinop l\lillct ,·ekili Doktor Rıza Nur Dcy ve Tiirkiye D ü y ü k .Millet l\lcclisi I l ük iıuıeti JJüy ükclı;isi ve Lu M c c li s ' t c Aııkaro l\lillctvckili Ali Fu n t

Paşn.

Rusya Sovycılcri Sosyalist Fcılcral Cunılıııriycıi lliiMmcıi : Dışişlcri üyesi

Jorj

Tüm zof.

Ilnlk

K o mise ri ve tüm Ilusya Merkez Yönetim Komitesi

Çiçerin ve

Ilusya Merkez Yönelim Komitesi üyelerine.len Cclôl Korkma·

Yukanıla

oılı geçen yetkili temsilciler, yünterııiııc uygun Luluııon

yetki lıclgeleriııi veri şt i k t en

m ıtlıır

ılır

sonra, oşağıJoki

moJJcleri korarlııştır

MuJJo I

Duğıtlı Tıırııflnr, lıerluıngi Lirine zorla kolıul ellirilınck

istenilen lıir lıorış

ıı n ıl

lıışruıısı

ra Jıı Lıışkıı lıir uluslnrorusı lınğıtı tıınıuın

ıooğı ilke olarak Lcnimaerlcr. Husyıı Sovyctlcri Sos y ıı li e t l�cdcrııl Cum1•1 Soyııal, 48

lımıll, •·•·•· ı. 32

•

311.

lıu riyel i IlükGıoelİ, lnıgiiıı lliiyiik J\lillet l\lcclisincc l l"ıııııil edil mek l e Tü rk i ye

olan

uluanl

Ilükilmeli

t n rnfııııl n n

t n nııı ı n a ıııış

Türk iye'ye

i ş im Aıııl l a ş m n cln ynuh "Türkiye" terimi ile 28 Knsıın 1 920 g ii n ü 1st a n l ı u l '<ln toplnıı:ııı l\fcelis-i Mclıusnn tnrafııulnn ılüzcıı lcııip t iiııı ıle"letlcrc " '� l ı ası n :ı L i l <l iri i lişk i n hiç bir uluslurarnsı lıoğıtı t ııııımnııınğı k :ı lıul e<ler.

lcıı Mis a k

- ı

l\tilli'ııin k a psııılığı toıırakl :ı r a ıı l :ışılıu a k t a ı l ı r .

Tiirkiyc'ııiıı

k u z e y - <loğıı

sınırı,

K a radeııiz

k ı yı sı n d a

lıuluııaıı

Sarp köyün d e n lınşlıyarn k , I l cdis Metn ıl ıığı - Ş avşat ıla �ııııl:ı s u l ıı r m Jıöliimliiğü çizgi - K ıı n i <lıığı v e orad:ın, siirckli o l a r :ı k , A n l ı l ı a n Y e K ıı rs

Sımcnklnrın ı n yönelim sınırlıırıııııı kuzcyiııi izle yerek A�ııj';ı K a ra S u 'y ıııı ılökülıl iiğü yere vnr:ııı çizgi ile lııınn ilişkin işler için 1 (A) ve 1

Lclirleıııııişı ir.

(U)

(Sı ıı ırı ıı. a y ı ı ıı t ı l arı

E k leriııe Lağlı, Tarn f l a rc :ı iuızal a ı ı ::ı n

lınritnyn bnkılınnsı). l\foılılc 2 - Türkiye, işLu Anıl l::ışınnııııı lıirinei ııın<lılcsiıııle gösteri len sınırın kıızeyiıı<lc Untum Livnsııın ilişkin t o p rnld ::ı r i l ., l l a ı u ııı ken t i

liınnııı üzcriııılcki egem enlik l ı n k k ı ı ı ı , ş u k o � u l l a ıl a , G ii n: i s ı aıı'a lıırak ına ğn

rıızı olur

Birincisi:

İşim

l\lııdılcılc lıclirıilcıı yerler l ı a l k ı ı ı ı ı ı , l ı r r t o pl u l u ğ u n

kiihiircl ve ıliııscl lı:ıklıırıııı sııj;lnyııcnk v e

l ı n l k ı ı ı y ı ı k a rı o l a siiziigeçrıı

ycrlr.rıle isteklerine uygun lıir t ıı rıııı t oprald:ırı rrjıııi k u r m a o l a ı ı ıı j';ııııı sıılıip olacak lıiçiındc geniş lıir yiiı ı c t i ııısrl ö:r.crklif;c k:" u � ı ı ı :ı f,ı : İ kincisi : ll n t u ın liııınnı üzcriıııl e ı ı Tiirki ye'y e giden ya ıl:ı o r:ııl a ı ı

gclı�ıı t i c are t nıallnrı v e t ii m nesnelerin g ii ııırii k v cq�isiıır l ı a � l ı l ı ı t ı ı l ı ıı:ı ynrnk ve hiç lıir engelle k:ırşıl:ışııı a y ıı r:ık, lıer t ü rlü ' e r{!,i

iicreı ı l'1I

hnğışık hi ç iıml ç , serbest trnıısit l ı :ı k k ı ile l ıi r l i k ı e , Tii r k i ye'ııin iizd

lınrcnınalarıla n

ayrık

olar:ık,

ll a lıım

l i ııı:ın ııı<l :ı n

y a ra ı la ıı ı ıı :ısııım

(C)

E k i ıı ıll' l ı d i rlcıırıı

snğlnııııınsı. Mııılılc

3 - Dnğıtlı

Tnrnflar, Aml lıışııı ıı ı ı ı ıı l

sıııır i çi n d ek i Nnlıcivaıı kesimi n i n , k o rn y ıı c u l u k l ı :ı k k ı ı ı ı iiç iiııl'ii lıir ılcvlctc h i ç lıir znnınıı lıı r:ıkıııııııı:ık koşıı lıı ile, A1.rrlı:ı yc:ııı korıı y u nı luğumlıı özerk· Li r lıölgc olıış t u rn l ııı:ısı komısıı ıııl:ı ıı ı ı l a � ı ııı�l:ınlır. Nnlıçivaıı l o p r:ı kl n r ıı ı ın Ar:ıs t ıı l \'eg çizğis i ııiıı ıl oj'.':ıı�ıı i l e T:ığıın Dnğı

çir.giai

(3029)-Yc l i

Dnğ

(1 1 2 1 ) - llıı�ırsık

(<i 5 0 7 ) - K ö ıı ı iirlii

nrneımlıı sıkışmış iiçgcıı kcsiıııiıı ıl r ,

Doğ (6930)'ıloıı

lı nşlnyıp

S:ırny

Uul:ık

D:ığ (6930)

lıu

toprald:ırııı K iiııı ürlii (1107 1 ) -ı\rıı r ıı t l s ı ııs y o 1111111l :1 11

geçerek Karn S u'ım ı ı Arns ile lıirlı·ştiği p· rıle suııa ı·n· ı ı sıııır çi 1.�i s i ,

Türkiyr., Aze rbay c a n v e Erııır.ıı i s l n ı ı IJir Komisyon e l iy l e lıclirlcııcccktir.

y e t k i l i t r ııısileileriııılı·ıı ııluşaenk

Mndıle 4

Dağıtlı Tnrnflar, Doğu uluslarının ulusal kurtulut lıa·

reketleri ile Rusya işçilerinin yeni Jıir sosynl dfü:en için savn�ımı ara· ııınılaki yakınlığı gözlemleyerek, bu ulusların ö:ı:giirlük ,.e lınğımııızlık lınklarını ve dileJikleri lıü.k<ı.uıet rejimi ile yönetilmek lınklarını açıkça belirtirler. MadJe 5 - Duğ:ızlnrın tüın uluslnrın ticaretine nçılmnsı ve geçiş ö:r.gürlüğiinü.n sağlanması için, Dnğıtlı Tnraflar, Karndeııiz ve Doğn:r.ların Lağlı ol:ıcnğı rejimin kesin biçimde lınzırlnrınınsı işinin, kıyı devletlerinin tcmsilcilcrirıden oluşmak üzere, dnlın sonra ynpılacıık lıir Kunfcraıısa bırakılm:ısuıı uygun lıulurlıır. Şu da var ki, Lu Konferansla nlınacak karııılnrın Tiirkiye'nin snlt egemenliğine ve Türkiye ile omm lınşkcnti olan İstnnLul'uıı güvenliğine hiç Lir znror getirmemesi gerekir. MndJe

6 - Dağıtlı

Taraflar iki ulus nrnsımla şimdiye ılek yapıları

tüın amJl:ışmnlıırın kendileriııiıı knrşılıklı çıknrlnrınn uygun olıuadığım kabul ederler. llüylece, hu an<lloşmnlnrın geçersi:r.liği ve orta<lnn kal· dırılmış olduğu konusunda görüş hirliğiııe snlıiptirler. Husyn Sovyotleri Sosyalist Federul Cumhuriyeti Hü.kiiıueti, Türkiye ile Çarlık llükömeti

urnsınd:ı y:ıpılını' uluslarıırusı n ml lıışmalar:ı <l :ı ya rı an p:ırnsal vlı. yü k ümlerden kendisine kurşı Türkiye'ııin

arınmış

olduğunu özellikle

açıklar. Madde me l i ,

7 - Husyn

Sovyetleri Sosynlist Federal Cumhuriyeti I l ük·

K:ıpitülasyonlur yüııetinıiııiıı

her

ülkenin u l ıısııl

gelişmesinin

ö:ı:gürcc sürmesi ve egemenlik Jınklarmı lıiitüııüylc kullumunsıylu huğ· d:ışm:ıdrğını kalıul ederek, Türkiyc'ılc lııı yüıılenıle lıcrlıuııgi lıir lıiçiımle ilişkili her t ü rlü yetkilerin ve lıaklurm kııllamlıousmı geçersiz

knl

dırılmış sayur. Madde nin

yıı do

8 -· Bağıtlı

Taraflar, toprakları ü:r.crinde knrşı Tnrnf ülkesi

ona lınğlı toprnklnrdıııı lıirinin IliikGnıeli rolünü iistlcmnek

ııııvınıla lıııluııun örgüt ve gruıılıırııı kurulrnıısını y u ıl ıı yerleşıuesiııi ve füeki ülkeye karşı savaşın ıımncınıla olun gurupların yerleşmesini

hiç lıir :ı:ıımıın k ıılıul etmemcği yükümlenirler. 'l'ürkiye ve llueyn, Knf kıısyo Sovyet Cumlıuriyetleri için <le knrşılıklı olmak koşulu ile üzıleş y ükümlülük üstlenirler. Şurası oyrıen Lelirtilir ki, i,lıu Mııdılede süzii.gcçen T ürk iye toıırak Jon doğrudan doğruya Tiirkiye Düyük Millet Meclisi Ilükflmetinin si�il ve askersel yönetimi olunda Luluoıın to praklnrılır. 50

Mnddc 9 - Dnğıtlı Tnrafl:ır, iki iilkc arıısıııılııki lıağl:ııılıların kesil mede n sürdürülmesi a m a cıy l a , Jcıoiryolu, t el gra f vL. gil_,i ulaşım ve i le t iş im i koruoıa ve gelişLirıneği ve iki iilke arasıııda, zodııkl:ırla k:ır oılaşınnksızın, kişi ve m a l l :ırı n üzı;iiree geçi�iııi s:ı ğlıı m a k için gerekli ön leml eri n , ivedilikle nralarmıln anlaşıı r nk nlııınııısıııı yiikiiınlcııirler. JJ u n u ı ı l n Lirlikte, yolcıılıırm ve t icaret eşy:ısıııııı g i ri p çıkışımla ülke lcnlcn lıer hiriııdc yüriirl ükLc l m l u n n n yasıılnr L ü t ü ıı ü y l c uygulana ca k tı r . Madde 10 - DağıLlı Tnrııfl:ırdıııı Liriııiıı Ülcki Tıır:ı f t ııprıık l:ırımla otumu u yr u kla rı , yerleşmiş u l J ıı k l :ı r ı ii lke yıısa l:ırıı11l:ııı d ı ı ğ:ı n lıak ve görev le re uygun LiçiıııJc işlem gürm cklc lıirl i k t e , u l ııı::ı l s :ı v ı ı ı ı m :ı y :ı i liş k i n yasıılanlan l ı a ğ ı ş ı k tutıılııp onlıırn u y ııııılıırı i s t eıı i l ıneyeeek t ir . Aile ve veraset lınkları ile ehliyete ilişkin işlerde ıle Tıırnfl:ırııı uyrukları işhu Madde lıüküııılcriıı in ılışııııl :ı kııl:ıc:ıkl:ınlır. Bu kuııular bir özel aı ıl nşı ua y npı l a r:ı k çözüwlcııccckı ir. l\lndde 1 1 - Dağıtlı Tnraflar, her iki ülkeden L i r i ı ı i ıı ü ı rki ülke top ra kla rınd a oturan uyrukları için En Çuk G üz c L i l cıı Ulus işlemi uygulan m asıı ı a izin verirl er . İşim Ma<lıle lıiikiiıııll'ri T ii r k i y e ' ı ı i ı ı ıuiillefiki bulunnn Müslü m an Devletlerinin uyrukları ile Hıısya'ııııı ıııüllcfikleri olan So vyct C um hu ri ye t leri uynıklnrııı:ı i l işkin l ı :ıkl a nl :ı ııygıılaıııııaz. Mndde 1 2 - 1918 yılıııılan ünce Hıısy:ı'ya lıağlı iken, İİ 1.eriııJc Tür kiye'ı ı in egeıneıılik hakkı olduğu llusya S u v y c L l c ri Sosya l i s l Fc<lerııl Cuınlmriyeti IlükO.ıoetiııee işLu Amllaşıııa ile k a l ııı l olunan topr:ıkl:ır lıalkınJon lıer isteyen Tü rki ye 'y i ü zg ii rce t c rkc<l�·Li lecck ' ı· cşy:ısmı, m ııll ıırm ı v e p n ral arııı ı birlikte g ü t iirc L ilc c c k t i r . İşlıu A ı ı d l a ş ı ı ı a ile Türk i ye tnrafııulnn egemenlik hakkı Gii rcist aıı'a tcrkcılilcıı Datuw arazisi lıukkm<lnn her kimse <le özdeş lı:ıkka sahiptir. Mndde 1 3 - Rusyn, t ü m snvaş t ıılsakl:ırı ile sivil l ııtuklıılard:ın Kofk ııs yo Ye Avrupa H usy o 'sııııl:ı lıuluıı:ııılnrı, işlıu Aıııll:ışrııaııın imımsı g ününden bnşloyarnk üç ay i ç i mle ; Asya Husya 'sıml:ı lıuluııaııları a l tı oy iç�n<lc, lıorenmnlorı Husyo t o r n fı ı ı d a n ödenmek iizerc, Türkiye · n iıİ kuzey - duğu sın ırına <l ek geri yol l :ı ııı :ığı y ü k iiııılenir. Henüz Tiirkiye'Je IJulu n n n Rus savat tutsııklorı ile si v i l tutukluları için Je T ü rk i y e üz<leş itleııı uyguloyneoktır. Du g eri y ullıı uı u l nr ı n n yrınLı l :ı rı işlıu A ml l a ş w a n ı n imznaındoıı aonrıı ynpılaenk özel hir S özl eş m e ile lıclirlcıı ceek Lir. l\fo<l<le 14 - Dnğıtlı Tarnflnr en k ıs n hir siire iç i ml e lıir K o ııso l osl uk Sözletmesi ile, hu An<llntnınııııı Giriş kcsimimle belirtilen iki ülke nro51

sınılaki ilişkileri ve lı n ğln rı ve Öleki gerekli

M:ıılılc

işleri

1 5 - İş l ıu

giiçlcndirmck ııınııc ıyl ıı, ekonomik, pornanl Anluşrunlıır ynpmoyı kıılıul eılcrlcr .

düzenleyici

Türk

•

Ilus Andlıışmıısıncln

güney Kııfkıısya ile Lu Cumhuriyetler nrasıml a yaJ > ıl :ı c :ı k Aı ı ıl l aşına ln r ıl n uyul ıno sın ı zorunlu kılmıık için, H u sya sözkonnsu giincy Kafkas Cııınlıuriyctlcri kntmıla gerekli girişiın lcrılc lııı l n n ınağı yii k i i ırı lc n ir . Cuınl m riyc Llr. ri ıı c

iliş k in

l ı ükiiınlcrc

Türkiye

l\lııdıle 1 6 - İ şlııı Aıullnşına o ı ı n y i şl em i görecektir. O n a y Lc lg c l cri k ısa ı,ir siirc içinde Knrs'tn v crişi leccktir. İ ş l ııı Anıll:ışın n , 13. l\l nıl ıl esi nyrı Lutulınak üzere, onay lı clg cl cri ı ıiıı

verişimi giiııiiııılcıı lmşlııynrak y ii riirliiğc girecek t ir. llıı l ı iikii ı ıı l cre ol:ııı i ıı n ııçlıı, yu karıda aılı geçen

y et kil i 'femsilcilcr İııızn etmişler ve ınülıürlenıişlcrclir. İ şl ııı Arı ı l laşına iki örnek olnrnk, l\foskova'dn hin üç yüz otuz ycıli dokuz yii;ı; yirmi lıir) yı l ı Marlı ııııı oıı n l ı ıne ı giiııii <l üzeıılcnmiştir.

işlıu An d l n ş ı n a y ı

( lı i n

YusuF K EMAr. Dr. ll ızA Nun ALİ FUAI>

GEoncEs TcmTcn EnıNE DJELAL KonK111AssoFF

•

EK : l Tiirk iyc ' ı ı in kuzey · ıloğ u (Rus

Gcııclkıırınnyıııın

l ı a ri l n sı rıa

g ii ı" c)

•

(A)

sı n ı rı aşa ğıda k i

lıi çi mıle

l /2 1 0.000 ülçcğinıleJ.i - lıir

K a rnılı:ııiz kıyısında Snrp (Snrpc) K ö y i i -

saptaıınıışur pus Leş vcsL l ik

Karaşnlvnr Da�ı (Chulvnr Kö y ii ıı ii n kuzeyinde Çoru l ı ' ıı keser SııJ>ar (Salıaor) Köyü k ıı z r. )" i l leılis • l\f c tıı D a ğı (K lı cıl is - Mcln) (7052)-Kavnkilıe Dağı (K v a · k ilı e) KnvtareLİ Kii y ü (Kuvalcreti)-Mcıl7.ylnıa ( Mı l zyl ı n a) Dağı sularının bölündüğü çi?.gi • Keso ıı Dağı (Cral· K r.ssoııu) (6160)-K�nlo Dıığı ( K ord a) (79 1 0) sul n r ı ı ıı ı ı Lülündüğii çizgiyi izlcycrı:k llııralıct Şavşatcşki (Karalıet Cl ı u vclı a t esky) Dıığı doruğunun l ı n t ı kesmiııılcıı eski Arlvin Kaznsıııın eski y ö n e t i m sınırınn ulnşır. Şavşatcski Dnğı sularının l ı öl iiıı ıliiğ ii çizgiılen geçerek Sarı Çı:ıy (Kura İsııli) (8478) D ıı ğı n n v n rı r Kıyoraliski Doynu (Kiorolisky), Luradnıı K ıı ı ı nı (Kn n ı ıy) Dağmıln eski Arılılıaıı Knzasınm eski y üı ıc li ın sınırına (SO M)·

C a rtı)

\'C

l\lııraıliıli (Mıırnıliıli)

•

Grm nn i (Aiil Grmnny) (8357) Dnğıııa Anlılıan sınırını izleyerek IJ:ıdcln (ll:ulcl:ı) Köyüııiirı kuzey · cloğusuıuln Pskov (Psklıov) Çayına ulaşır · ve Çaııeak (Tclın:ıt· elınk) Köyünün kuzeyine dek lıu ırmağı giiııeye doğru izler · o r :ı ı l :ı im ı r m n ğ ı l.ıırnkıp sulnrııı lıülüııc.liiğii çizgiyi izleyerek Eıilyarı Daşı (Airrilinn lJnelıi) Dnğınn (85 1 2) ulaşır - Kel Tepe ( Kel l c t :ı p :ı) (0163) ve Il nrm n n Tepe (9709) D:ığlarımlan ı;eçerek Kasris Seri (Kasris Seri) (9681) Dıığınn ı;clir ornılnıı Kum (Kour:ı) ırmağına dek K a rzamet (KnrznıııntcS) Çııyını izler · Dalın soıırn Karlaııekev ( K :ı rlaııaka\') Köyiiıı iiıı doğ ıısuıın dek Kum ırın:ığıııııı talveg çizı;isini izler YC umJa Knrnoğln (71 59) Dnğı sul:ırıııııı lıülüııc.liiğü çizgiyi geçerek l ı u ırmağı lıırnkır sonrn Knznpin (Knznpiııe) Gülüııii ikiye ayırara k (75110) ııuk ı :ı sııın ve ornılnn Gök D:ığn (9252) u laşır · Üç Tepcl"r (9783) -T:ı y f:ı Kale (Tnyfo Kain) (97.16 9065) noktası omıla esld Arılılı:ı n S:ıııe:ığı sıııırıııı l.ıırnkır ve Düyiik Aklınlın (Bal · Aklıalı:ı) (9973) D:ığıııa ı.;•·çcr-(OIJ29) (8827)-(7062)-İlıiş Köyünün ıloğusu ıı:ı geçerek (7 5 1 0) y iiksı· ld i ğ i ıı e v e aonrn Jn Kızılt:ış'a ul:ışır-(7439)-(7490) -Nuvi Kızıl ı :ış (Nu\' i K i z i l U a c l ı ) Köy ii Knra l\lcmet'in l.ı:ıtısıııdnn g e ç e rek Çaıııuşlın ( Dj a ıııouclıou) Çnyma u l nşı r (U�ımsı Dilnvnr, D. Kaııılg Ye Tılıııız Küyleriııiıı lıaıısııı dadır). Vnrtaıılı ( Vnrtnııli) v e lJeşşur:ıgcl (lJaclı Clıour:ıı;rl) J\. ii yle r iı ı ıl r ı ı geçerek ve yuk:ırıdıı anılan ırın:ığı izleyerek K :ıkli ( K :ıl:ılı) ' ı ı i ı ı k m:cy iıııle Arp n Çay Irm:ı�ıııa ulaşır. Or:ıdaıı, siirekl i olara k Arpa �:a y ı tah ı·g çi:r.gisiııi i:r.lcyip Ar:ıs'n gelir. Arns tnlHg çizgisi ni K :ırasu'ı ı ıııı ılükiilJ iiğii golir - orndan kuzeye yönelerek Elil

ulaıtı r - Aynı

•

yere dek izler.

Not: Ş urnsı

kesindir ki, sı ııı r

eularııı lıöliiııdüğii çi:r.gi üzerimleıı

y uk:ırnl a lıclirt ilcıı geçer.

y ii k s cld i k l e rılc

YusuF KEMAL

G ı::o ııc ı:: s Tc ı ı ı n: ı ı E ll l N E

Dn. HızA Nun

D J E LAL

ALİ FUAD

•

Koırn. M ASSOFF

•

E K : 1 (B)

gösterildiği ii:r.crc, sıııır çizgis i n i n Arpa Ç a y \ ' C A r:ı s 'ııı kaldığı nçıkç:ı lıclirlcıııliğiııc gürC', Tiiı k i y l' B ü y ük Millet Meclisi l l uk fl mc t i tnlıkiııı cılilıııiş y erlerin lı izasıııı l111gii11kii Güınrii (Alcxnnılropol) Eri v u n ılcuı iryolııııılaıı Arp::ı Ç a y Biil µl'siıııle ıekiz verıtlik ve Aros l ı ö l g cs iı ı ıl c ılürt '\' crstlik lıir ıııcsafryı· Çl'kıur� i I. (A) Ekine

talveg çi:r.gisiııdc

•

s:ı

üstlenir. Sözkonusu Lölgoleri sınırlayan çizgiler aınğula Arpn Çayı bölgesi için Lirinci fıkranın (A) vo (B) hencllerindo ve .Al'Qs bölgesi için ikinci fıkrada gösterilmittir: 1.

Arpaçay Bölgesi: (A) Vartnni'nin güney - doğusunda - Uzun Kilisenin doğueunda Boziyar (Doziynr) Dnğı (5906)-(5082)-(5047)- Karmuvnng'ın (Karmır v:ınk) doğusunda · Üç Tepe (5478)-Arıu: Oğlu'nuıı doğusunda · Ani (Aııi)'ııin doğusumla İne Köy (Enikci)'ün lıatısın<la Arpa Çny'a ulaşır. (D) (5019) y üksekliğinin doğusunda Arpn Çny'ı yeniden Lırokır· doğruca (558l)'c gider. Kur.al Kulo'rıın dört buçuk vcrst doğusunda· Docnlı (Badcali)'ııin doğusun<ln iki vcrst daha soıırn, Duygur Çayı (Digor Tclıai) Düz Geçit Köyüne dek lıu m�n ğı i:ııl cycrck doğruca Karnhağ knlıntıl:ırının kuzeyine giderek Arpa Çnyma ulıışır. •

•

il. Aras Bölgesi Knrnlınğ Alican ve Sülcymnn Köy (Diza) arasmdaki düz çızgı. Dir ynnd:ın Gümrü Erivnn dcmiryolıı, ö te ynnılnıı d cmiryolundan <lört ve sekiz vcrsllik ıncsafclcrılc lıclirlcııcn çi7.gilcrlc (lııı ıncsafc çizgileri sfür.konusu bölgenin dışında kalır) sınırlnndırılan bölgelerde Türkiye Düyük .Millet Meclisi llükQıncli lıiç bir istihkam ynpmamnğı ve <l üz<.'Dli asker buluıı<lurm:ımnğı üstlenir. Anc:ık sözkomısu bölgc<lc <liizcn, güvenlik ve yönelimi sağlamnk üzere, asker bulumlurmak lı akkıuı saklı tutar. K EMA L Dn. ll.1.ZA Nun ALi FUAD YUSUF

GEOllCE 1'cıııTcııEıuNE DJELAL •

Nalıci ton Topraklorı:

•

KonKMASSOFF

•

EK : 1 (C)

Ararnt İstasyonu · Snrn y llulak D nğı (807 1) Köm ürl ü Doğ (Kem· oıırlu) (8839)-(8930)-(3080)-Sayot Dağ (Soyat) (7868)-Kurt Kulak (Kour lkoul ok) Köyü - Gomasur Dnğı (Gnmcssour) (8060)-(8022)-Göktlağ (Kuki) (8282) ve eski Noheivan Kazasının yönetim sınırı doğusu -

YusuF KEMAL Dn. RIZA Nun ALi FUAD

GEORCE 'fClllTCllERINE DJBLAL KonKMASSOFF •

•

TOIUdYE İLE ERMENİSTAN, AZERBAYCAN VE GÜRCİSTAN ARASINDA DOSTLUK ANDLAŞMASiı·ı

Knrs, 13 Ekim 1921 (Metin) Ul u s l ıı rı n ku r ıl eşl i ği ilkesini ve k n v i ml<"l' İ ıı

kemli gcleeeklerini öz lıirleşuıiş lmluıı:ın ve ıı rnların<l:ı her znınnn i y i il işk il e rin ve karş ı l ı k l ı çıkıırlıırn ıl ıı y ıı ıııııı gerçrk <losıluk boğlnrıııın ku ru l m u ş ol<luğuııu gö r m ek özlcminılc o l ıı n , lıir y n n ıl ıı n Türkiye ll ii yü k l\f illct Meclisi I l iikuın e ı i , ö ı e y ıı ı ı ıl ıı ı ı Erııı c ı ı is ı a ı ı , Azer boycaıı ve Gürcistan Sosynlist Suvye ı lcr Cıı nılııı riyeılrri, I l iikiıııı eılcri, Rusya Suvyetlcri S o s y nl is t Cumhuriyeti Ilükiıırıeı iııiıı ıle kaıılmasıylıı , bir D os tl uk Amllnşııınsı ynpılıuıısı için görüşmelere girişilmesine k:ırıır vermişl er ve bu a ma ç l a ; gürce

an pl n m n k

lınkkını toııımııkta

Türkiye lliiyülc !ı1 illcı Meclisi l I iikıimcı i :

Etl irııe l\lillct vekili tanı Kazını Karalickir Pıış:ı'yı; llüyük Millet l\1cclisimlc

Diiy ii k Millet Meclisinde

lığı

eski

l\liistcşnrı

l\lulıtar

Doi;ıı Cl'plıcsi Komu

ll urJur Mille tvekili ve ll ııyııııl ı r l ı k ll ak:ııı

M e ın ıl u l ı Şevket llcy"lı:ri;

Türkiye'ııin Az:ırbaycon Temsilcisi

Ernıcııisıaıı Sosyalisı Sovyet Cu mlı ıı riyeıi :

Dışişlcri Komiseri İskiııoz Makizynıı'ı;

.l\ln raıl y a

İ çişleri Komisrri lluğuz

.A:crbaycarı Soııyalisı Sovycı Cıırıılı ııriycıi : Devlet

Dcııcliıııi Ilnlk

llclıl111 t Şıılı Talıı iıırsk i ' y i ;

Komiseri

Gürcistan Sosyalist Sovyct

Cıımlııı riyeıi :

Kara

IIo l k Komiseri Şalva l lyava ve

ve Deniz Kuvvetleri

Dışişleri ve Maliye Komiseri Aleksamlr

Rusya

Sovycılcri

Sosyalist

Federal

Sıv nııiılze'yi

Cıımlı ııriycı i :

Lctoııya'ılaki Temsilcisi Jak l l nlsk i y i yetkili Tcımilei ıı laıııışları.lır. '

(•) SoyHI, lımall,

•·•·•·

ı. 41 - 47.

Adı geçen y e tkili Tcmıilcilcr, yüntcmine uygun görülen yetki belge· lcrini vcriştikten sonra, aşağıdaki maddeleri kararlaıurmııılıırdır. Madde ! - Türkiye Büyük Millet Meclisi IlükQmeti ile Ermenist an, Azerbeyean ve Gürcistan Sosyalist Sovyetler Cumhuriyetleri Il ükQmct leri, Bnğıtlı Tarafların ülkelerinin pa rçalarından bulunan topraklar ü zerinde <lnlıa ünce egemenlik haklarını kullanmış olan I lükQm c tlcr arasınd a karnrlıış tırıl mış olup s üzk onusu topraklııra ilişkin Andlaşmalıır ile Üçüncü Hükümetlcr arasında yapılmış &üney Kafk1111ya Cumhuri yetlerine ilişkin Aııdlnı maları geçr.rııiz ınynrlar. Mosko va'd.a 16 Mart 1 92 1 (1 337) günü İmza edilen Türk · Rus Anıllnşması bu Madde hükmü nün d ışııı <l a tu tulmuş tur. l\la<ldc 2 - Dn ğ ıtlı Tıırııflar, içlerinden Lirine zorlıı kabul ettirilmek istenilecek lıer hangi bir barış Antllnşmaııı ya da uluslarnrıısı bi r lıa ğıtı tanımaınnk konusu nd a gürüş birliği i çi ıı ıl eılirler. Bu Anıllnşmn gereğince, Ermcııistaıı, Azcrbnycnn ve Gürcistan Sovyctlcr Cuuıhuriyctlcri JlükQ m ctlcri Türkiye'ye il iş kin ol up dıı bugün Düyük Millet !ıfcclisincc temsil edilen Tiirkiyc Ilükrımetinin tanımn ıl ığı lıiç Lir uluslararası bağıtı tanımamnğı kabul ederler. İ şbu Arı<llaşmada ya:ıılı "Türkiye" terimi ile İstıınlıul'da toplanan Osmanlı 1ılillct Meclisince kııbul edilip açıklıınıın ve tüm devletler ile lıasınıı bildirilen 20 Aralık 1336 (1920) günkü Misak-ı Milli'ı ı in k apsadı ğı topraklıır ıınla�ılır. Türkiye Büyük Millet Meclisi IIiikıimcli de Enncııietan, Azcrbııy can "·e Gürcietnn'a ilişkin olup im ülkelerin bugün Ermcııistan, Azcr lıaycan ve Gürcis tıın Sovyctlcriııcc temsil olunan IlükQmctlerince tanmınayan hiç Lir uluslararası lınğıtı taııımamağı kalıul eder. Madde 3 - Ermenis tnn , Azcrlınycan ve Gürcistan Sovyctler Cum h uriyetleri Iliikı"ı mctlcri Knpitülasyonlıır yönteıninin her ülkenin ulusal gelişmesinin özg ü rce sürmesi ve egemenlik haklıırınm Lüt ü ııüylr kullnııılınnsıyla h nğd ıışmad ığ ını knlıul ederek, Türkiyc'de lıu yöntemle lıerlıııngi Lir biçimde ilişkili her tiirlü y etkilerin ve lınkların kuUıınıl nıasıııı geçersi:r. ve knl ılırılm ış s ayar. Mndcle 4 - Türkiye'rıin ku:r.ey • doğu sınırı (Rus G enelk urmay ı nın 1 /210.000 ülçekl i, 1 pnrınak, 5 versılik m esnfc lı ıı rilasına güre) K nrndeni:r. kıyısı ııdn lıuluıınn Sarp Köyünden lıaşlııynrnk Iledis Mela D ıığı Şavy et Dıığ ıncl a suların bölündüğü çi:r.gi Ka ıı i Dağı ve oradan, sürekli olarak, Ardı lıa n ve Ka rs Sancaklarının eski yönelim sı nı rları nın ku :r.eyini ve Arpa Çny ile Aras ı rm a kl arın ın talveğini Nizni · Kora Su'yun dökülılüğü •

•

yere <lck i z l eyen çizgi ile Lc l irl c ıı mi şı i r . (Sınırın nyrıııtıl nrı '\"e Luna i l i tki ıı işler için 1 ve i l s ny ı l ı Ekler ile Il n �ı ı l ı Tnrarla rca i ı ıı z n la ıı m ı ş

i litik lınritnyo hnşvurulması. A ı ııl l a ş ı n n m e l ııi i l e l ı a r i t a ar n s ı m l a çelişki b ulu n urs a An<llnşınn metni

l ı n ri ı a yn

y e ğ tuıulaeaktır.)

C ıı ı ıı l ı u r i y e t i

ll uıı y n S o v yetl e ri S osya l is t Federal

I l iikfı m e t i n i n l ı i r

teınsilcisiııiıı lle kntı l ıı ı n sı y l :ı eşit s a y ul n iiy c l e r ıl eı ı o l ı ı ş a c a k l ı i r K a r m a Smır Çi:r.nıe Ko nı i s y omı topr ak l a r üzeriıııl e sıııırı nyrı ı ı t ı l a rı y l :ı s n p t a m n k

sınır işnretlerini k o y ı ıı akl n güre\' l i d i r ( İ l işik

4 s n yı l ı

l l n ri t a) .

Mnıl<le 5 - T i irk i y e Iliik ii ı ı ı e l İ i l e E r uıeıı ist n ıı ve A z erlı:ıycnıı Sııv

y c tl cr l l iiki'loıetlcri, i ş i m Aml l a ş m a ı ı ı ı ı

III

snyılı

E k i n c i <'

l l l' l i r t i l ı · ıı

sınırlnr içimle o l ııı n k üzere, Nn l ı ci v n ı ı lıülgr.s i ı ı i n ı\ u r l ı :ı y c n ı ı ' ı ıı k n nı yu c u l u ğ ı ı ıul a özerk Lir

ül k e o l ı ı ş t u ru l ı ıı a s ı k o ı ı ı ı s u ı ı ı l a : r n l n ş ıııı ş l n r c l ı r .

.l\ln<l<le 6 - Türkiye, işim A ı ııl l aşı ıı n ı ı ııı 1.

ıııaıl ılc·siınl r

gii � ı n i l ı · ıı

sı n ı rl n rın k u z c yi ml e Luluııaıı ve ll n l u ın Li\'asııın i l i � k i ı ı t o p r a k l a r i l <'

Iln t u nı kenti v e l i m n ııı iizerimlcki egew e ı ı l i k l ı:ık kı ı ı ı , ş ı ı k n ş ı ı l l : ı r l n ,

Giircistnıı':ı Lı r akııı:ı ğ n r a z ı o l ur : Iliriııeisi : İşi m J\ l n ıhl c <l e

l ı cli r ti l ı � ı ı

ye rl er l ı :ı l lrn ı ı ı ı . l ı c r l ıı p l ı ı l ı ı �ı ı ı ı

kül tiircl ve ıliııscl l ı o k l :ı rıı ı ı sağlnyacak v e l ı u l ı n l k ı ı ı y ı ı k : ı r ı ıl : ı ycrl er <l e isteklerine uygıııı lıir tarım lop r:ı k l:ırı r <'j i ı ı ı i

sahip ol:ıcnk Liçiımlc gen i ş Lir y ü ıı c t i ın s c l İkincisi : Datuııı

l iw :ı ıı ı

öze r k l i ğ e

�ü1.ii�ı·ı;rıı

k ı ı rıı ı :ı ol a ı ı n ğ ı ı ı n k n \'lı� ııı:ısı.

iizerimleıı T ü r k iy c \ e gidrn y a ıln orıı<lan

gelen t i c a re t malları ve tiiın nesnelerin g i i u ı r i i k ,·ı· rı.:i�i ı ı c l ı :ı�lı t ı ı t ı ı l

mnyn ra k ve h i ç Lir en g e l l e karşıl:ı ş ııı:ı y a ra k , lıcr t i i ı l ii ,.,.ıgi ' ı· iin e t t ı·n

b a ğ ış ık hi ç i ı n <l c , serlıcst transit h a k k ı ile l ı i r l i k t r , T i i r k i u·"ıı i ı ı iizel

lınrcn ın nlarııı<lnn <la a y rı k olara k, U a t ı ı ıu l i ı ıı :ı ı ı ı ı ı ı l :ııı y a r:ııl a ı ı ı ı ı a�ı ı ı ı ı ı s nğ l u ı ı ıı ı n sı .

llıı

l\laılıh·ııin

u yı; ııl :ı ı ı ıı ı n s ı

içiıı

i�l ııı

A ıı ıl l a�ııı : ı ı ı ı ı ı

i 1 1 1 1.:ı�ı ı ı c l :ı ıı

hemen sonrıı ilgili Ta r a f l n r tcıııs i lc i l c r i nıll' ı ı o l ı ı � a ı ı l ı i r K ıı ı ı ı İ � ) ıııı k ı ı n ı l :ı cnktır .

.l\1aıl<lc

7 - Tii r k i y c

B ii y iik l\ l i l l l'l � l ı· c l i � i l l ii k ıi ı ı ı ı· ı i i l i' C ii r ı· i ,; t a ı ı

Sosyalist So\'yct C ııı ıı lı ıı ri y c t i

l l iilui ıı ı l' I İ , o r t a k

mı ı r

l ı iilgı· l ı· ı i l ı :ı l k

lorııım K a m ı n L i r Koıııisyoıu·:ı, !!İİııı r iik, p o l i s v e s a � l ı k i � l ı·ri a L ı ı ı l : ı ı ı ı ı ı l :ı konnl:ıe:ı k iiııccli k l i y asalara

u y ı ı ı n l :ı n

k o� ıı l ı ı

il .. ,

rn ı ı ı ı l!''\' ı ı ı ı· l n i ı ı i

kolnylnşt ırmağı y i i k ü ııı lrnirlcr. l\1mhlc Sosyalist

ll - Türkiyc

Sov y c t

l l iiy iik � l i l lı·t J\ l rcli�i l l i i k ıi ı ı ı ı· ı i i l ı· ( ; ii n· i � ı : ı ı ı

Cu ııı lııı r i y r t i

l l iikıi ı ıı c l İ

i k i iil k r ı ı i n

� ı ı ı ı r lılilt:<'�İ

Jınlklnrııım sınırın öteki yıınınıln J,ulunon kıtlık ve yazlık otloklnnn don yororlonmaları zorunluğunu göz öııünıle tutarak, sözkonusu hnlklnrın Jınyvonlorını sınırdan geçirmek ve olıtılılığı üzere, otloklordnn ynrnrlıınınnk hakkını vermeği kobul cılerlcr. Sınırdan geçiş sırnsında uygulıınııcak gümrük işlemleri ilo polia, sağlık vb. önlemleri Korma bir Komisyonca lıclirlcnecektir. Madılc 9 - Iloğazlorın tüm uluıılnrın ticaretine oçılmosı vo geçit öıo:giirliiğüııün sağlaıımaııı için Türkiye ile Giirciston, Kornıleniz ve Doğnzlıırın bağlı olncoğı rejimin kcsih lıiçimılc lıozırlonmıısı işinin, kıyı devletlerinin tcmsilcilcrinılcn oluşmak üzere, dııhıı sonra yapılacak bir Konfcrıınsn lıırnkılmıısını uygun bulurlıır. Şu ılo var ki, lıu Konferans ta alınncnk kıırıırların Türkiyc'nin sal t egemenliğine ve Tiirkiyc ile onun lııışkcnti İs �aıılıul'un güvenliğine Jıi� lıir znrnr getirmemesi gerekir. Maılılc 10 - Ilnğıtlı Taraflar, toprnklnrı üıerindc, kıırşı Tıırııf ülkesi nin ya ıln ona hağlı topraklardan birinin IIükQmeti rolünü ustlenmek savınıla Lulunnn örgüt ve grupların kurulnıasıııı yo da yerleşmesini ve öteki ülkeye karşı savaşım omneıııdo olan grupların yerleşmesini lıiç lıir zaman kaLul etmcmcği yükümlenirler. Şurnsı belirlidir ki, işbu Mııılılctle sözkonıısu olıın "Türkiye toprakları" Türkiye Düyük Millet Meclisi Ilükümctinin doğrudan doğruya sivil ve askerııel yönetimi al tınılıı lmlunan topraklnrılır. Madde 1 1 - Doğıtlı Toraflardoıı 1'iriııin öteki Torof topraklarında oturun uyruklıın, yerleşmit olılukları ülke yosolarındon doğon bok ve görevlere uygun hiçimde işlem görmekle birlikte, ulusal sovunmoya ilişkin yasalardan bağışık t u tulu p onlara uymaları istenilmeyecektir. Aile veraset hakları ile ehliyete ilişkin işlerde de Tarafların uyruk ları işlıu Madde hükümlerinin dışında kolaeoklnrdır. Du konular lıir özel oııln17ma ynpılarok çözümlenecektir. Modde 12 - Dağıtlı TarafJor, içlerinden hiriniıı öteki ülke toprnk lıırıııtlo oturan uyrukları için En Çok Gözetilen Ulus işlemi uygulan· mnsına iıin verirler. Du Madde Sovyetler Cumlıuriyetleriııi n kendi toprn klıı rındıı öteki m üttefik Uuı Sovyet Cumhuriyetleri yu r ttoşlarınıı tanıdıktan boklar ile Türkiye tarafıııdan kendisinin müttefikleri olıın Müslüman dcvlct leriııin uyruklannıı tıınınan )ıakları hiç bir zaman k apanmaz. Madde 13 - 1918 yılındıın önce Ruayıı 'yıı hağlı iken, üzeriııJe 1.'ürki y e 'nin egemenlik hakkı doğrulanan topraklar lıalkındnıı olup Türk 58

uyrııklıığuııdnıı çıkmak isteyenler eşy:ısıııı, ııı:ı l l arıııı '"" p :ı r:ı l a rı ı ı ı l ı i r liktc nlornk Türkiye'yi özgiiree t c rkctıııck lrn k k ı ı ı :ı s :ı l ı i p o l :ıc:ı ld ; , r ı l ı r .

llıııııııı gilıi, egemenlik lınkkı Tü rkiye t :ı r a fı ı ı ıl :ı ı ı G i i rcis ı :ı ıı ' :ı l ı ı r:ı k ı l ınıt

olon toproklorın

lıolkııııl:ııı

olup

t.l :ı

G i i rcist a ı ı

ı ı y r o k l u ğu ıı ı l : ı ı ı

çıkmak isteyenler, eşyo ve m a l larını y :ı ıl a l ı u ı ı l :ı r ı ıı k a r�ılığı p a r a y ı lıirlikte

oloı-ok

Giircis tnıı'ı

t c r k c t ıııc

lı:ı k k ı ı ı a

salıip

ol:ıc:ı k la rı l ı r .

Mmhlc lıl· - llo[i;ıtlı Tarafl a r , i ş l ı u A ml l ::ı ş ı ı ı a ı ı ı ı ı i ı ı ı w l : ı ı ı ın:ı s ı ı ı d n ıı sonrn ohı nylık l ı i r siire içimle 1 9 1 0 \'C 1 92 0 S a v a ş l a r ı ıı ı iil ı c c i l c r i k o ı ı u sııııılıı üzcl l ı i r oııl:ışıu:ı y n pııı:ığı y ii k ii ııı l c ı ı i r l c r . l\t:ııldc 1 5 - llnğı t l ı T:ır:ıfl:ı rıl a ı ı l ı r r lıiri i ş l ı u A ı ı ı l l :ı � ı ı ı :ı ı ı ı ıı i ı ı ı z : ı l : ı ı ı ııı:ıRııııl :ı ı ı lıcıııcıı sonra, K a fkas c q ı l ı rsi ı ı ı l c k i s:l\· a ş ı ı ı·ıl .. ı ı i y l r işl r ı l l ' ı ı c i n a y e t ve ciiriinı l c r i ç i n ü t c k i Tar:ı f u y nı ld:ırı y a r:: r ı ı ı : ı ı :ı ı ıı l ı i r �··ııı·I nf i l a n c t nwği y ü k ü ııılcııir.

M aı l ıl e 1 6 - fl:ığı ı l ı Tıır:ıflar işlıu A ı ı ı l l :ı ş ı ı ı a ı ı ı ı ı i ı ı ı z :ı l a ı ı ı ı ı : ı , ı ı ı ı l :ı ıı eoıırn i k i n y l ık Lir siire i çiııılr, k r ı ı ıl i t o p r a k l a r ı ii1.n i ı ı ı lı· l ı ı ı l ı ı ı ı : ı ı ı r ; k i nRkcr v e E i v i l tutsakları

k n rşı l ı k l ı

o l a r a k y u r ı l :ı ı ı ı ı :ı

ı--: ı· ı i

y ı ı l l :ı ı ı ı :ığı

knlınl cılcrlcr. l\lıııltle 1 7 - Il:ığıtlı Taraflar, iilkclrri :ır:ı s ı ı ı ı l a k i l ı : ı � la ı ı ı ı l :ı r ı ıı k ı·,il

ınedcn siirıl iirii l ıncsi amacıyla, ılı·ıı ı i r y o l ı ı , t e l �r:ı f ' l ı. ı ı l : ı ş ı ı ı ı ' ı· ilı·ı i� i ı ı ı i korııına v e gcliştirnıeği v e zudıı k l a rl a k a r ş ı la ş ııı:ıksm ı ı , k i ş i

ı ı ı : ı l l :ı ı ı ı ı

İİ7.gii rcc geçişini snğl:ımnk iı;iıı gerek l i ü ı ı l c ııı l c r i ı ı a r:ı l :ı ı ı ı ı ı l :ı :ı ı ı l:. ş:• r:ı k ıılıııııı:ısmı y ü kiim lcnirlcr. Uıı ıııı ı ı l:ı l ı i rl i k t r , y o l cııl:ı r ı ı ı ' ı· ı ic:ı ı r t ı·ş y :ı sıııııı giriş çıkışınıl:ı B a A ı t l ı Ü l kc l l'riıı l ı r r l ı i r i ı ı ı l c y ii r i i ı l i i k ı c l ı ı ı l ı ı ı ı : ı ı ı ynanlnr 1.ıüı iiııüylc uygıı l:ııı:ıcn k ı ı r . l\Iııılde 1 0 - Bağı tlı ü l k e l e r :ı r:ı s ı ı ı ı l : ı k i i l iş k i l e r i �üo; l rn ı l i r ı ı ı l' k i \· İ ı ı �erekl i t icaret ilişkilcriııiıı kıırul ıııası \"c r k o ı ı o ı ı ı i k , p:ır:ıs:ıl d ı . i � l ı · ı i ı ı

çii:ıiimlcnıııcsi

nın:ıcıyl n ,

işim

A 1 1 1 l l :ışıı ı :ı ı ı ı ı ı

i 1111.:1 l :ı ı ı ı ı ı :ı rn 1 1 l :ı ı ı

s 1 1 ıır a ,

Tiflis'tc ilgili ülkeler tcuısi lcilcriıııh·ı ı o l ı:ş:ı ı ı L i r K u ı ı ı i s y o ı ı l ı ı l ' l :ı ı ı :ı ı: :ık lır.

Mnıhlc 1 9. lln�ı ı lı T:ırnfl:ır

işlııı A ı ı . l la ş ı ı ı a ı ı ı ı ı i ı ı ı z :ı l : ı ı ı ı ı ı :ı s ı ı ı ı l : ı ı ı

sonra iiç a y l ı k lıir siirc içinde, K o ı ısoloslıık Süzlı-ş ı ı ı l' l ı· ı i y : ı p ııı:ı�ı

� ii

kümlcııirlcr. MmlJc 20 - Türkiyc, Erıı ı c ı ı i s t :ı ı ı , A7.c rlıayc :ııı sımln ynpılnıı l ı u Aııd l:ışm:ı

vcritiıııi

\" C

G ü r e i s l :ı ı ı :ır:ı

o n a y işlemi gürccrk ı i r . O ı ı : ı y

l w l gl'l n i ı ı i ı ı

en kısa lıir siire içinde Erivıı ı ı'ıl:ı y:ı pı l :ıc:ı k ı ır.

A ıı J l nt n ııı iııızıılnııır iııır.nlnnmnr. yüriirliijir. g i r ec ek olnıı 6, 14, 1 5 , l Ci, 1 8 , 1 9 u n c u MııJJclcr nyrı t u t ulmnk ilr.crc, it l ı u Aıullntwıı oııny

lıclgclcriııin verişi m i giiııiiııılc y ürürliiğo girecek t i r. Bu lıüküııılcrc o l n n iıınııçln, y u k ıım l ıı nıllnrı

y n 7. ı l n ıı

}" " i k i l i Teuı

silcilt·r işlıu Aıııllnfııınyı iw7.n e t m işler ve ıııülıilrlcıııişlcrıl ir.

J ,1111

A111l lnşııı11 1 3 Ekim 1 337 ( 1 92 1) ı;üııü Kıırs'tıı, lıct ürııck

olarnk Jüzcıılcrııniştir. K .Azm K A n A D E K l n

J\lıtAYI A N

V E Li

M A K I NZIAN

J\1 U llTAll

CııAllTAllTi NSlt y Eı.IAVA

J\1 E M D U l l Ş E V KET

5VAN IU7.F. HAN E'l'7. K Y •

•

EK: 1 [Tiirk iyr i l r. E r u ı c rı i st n rı , A ıo:erlınycnıı , ve G ii n: i s t n ıı ıırnsıııılıı sıııır

- Sovyc·ı 1111 A 7.r.r l ı n y cıı ı ı

çİ7.J.:İRirıi t n ııı uı ln yn ıı lıu Ek, 1 6 Mıırt 1 92 1 g ii ıı ii i ııı7.nlıııııııı 'l'i i rk

Jl119yn

A nıl tn,mnsıııııı l (A) E k i ıı i ıı h r ırıcıı lı c ırı ı� ıı c� i ıl i r . 'l'c·k fıı rk

t ı r n ı ı n yapılırken Gürci�tnıı - E r ıu c ı ı i s ı ıııı vr. E r ı ıı c ıı i s t ııı ı sıııırln rıııııı k es iş t i ğ i yerlerin Jc Lclir t i l ırıcsiJir J EK:

[ B ıı Ek'iıı nır.tni T ü rk - S o v y c t Aııcl lnşııınsıııııı 1 EK:

( N n l ı ci v n n l ı ülgcs i ııc i l işkin (C) ıııc l rı i rı c ornnln ıı':ığıyıı ıı lı ıı m ı ş t ır J l ı ı � ın n 9 11111 1 Ek

(IJ)

E k i ı ıiıı cşiılir.J

lrn Ek'in m e t n i

'I'iirk - Sovyr.L

A 111l

J ıılııı ııy r ı n t ı l ı o l tl u ğ u ııtl u n oltlıı ğıı ı; i lıi

Nnlıci vnrı Tuprııklıırı :

U rıııiy c Köyü - ornJnn J ii7. l ıi r çi7.gİ ile (Arn7.dnynn)

İıılııııyomınn

(Du İııtıısyoıı Ermcniıtıın Soı yn l i ı t Cıı m lıuriyc lirıc kn l ncn k t ır) - Jolın

ıonro J iiz lıir çizgi ilo lı o t ı 1'n ş l ıuru n (3142) Duğıııo Dnğnıcln

ıulıırm

lıölüttüğü çizgi

- Juğıı

'fo,Luruu

(4108)-Cclıcrırıcın Dcrcııiııi

ll o v nc

(Dulnk) güneyinde kcıer - Ynğırai k J nğımlo (6607) yo J n (6507) ıulorırı 60

ornıluıı eski Erivoıı K ıı fk o s ı ı ı ı ı ı ,. ., �nnır V ıı lnı;iiıo:'iiıı y üıı c t i ııı sıııırnıı izlcycnk 6629 r ii k ı uılı t cpcılı·•ı Kiiıııii rlii D a � (6039) yn ılıı (6930) v o ornılıııı JOUO riı k ı ııılı t rpl'yc gelir · S ı ı y a ı Dııj:;ı (706R) • K ii r ı kulıık Küy ü Gn ıusor I>aj:;ı (O l <i0) - U022 r iı k ı ı ı ı l ı t q • r v e ı;ökılıığ ( 1 02U2)-cski Nolıcivon Knzasıııııı yüııc t i ııı s ı ı ı ı r ı ı ı ııı ıloj:;ımı . lıülütLüi;ü çi1.ı; i y i izler ·

•

KA:ını K A Rı\D Eıdıı

l\l n ı\ V İ A N

VF. ı.I

l'ı1 A K I N 7. İ ı\ N

Jlt U llTı\11

C l l ı\ l l T ı\ l lT İ N S I{ y

ELlı\ \' ı\

Mırn u u ı ı ŞF.v Kr.·ı·

S VA N l llZF: U A N ETZ K Y • •

•

EK : B

ERMENISTAN SSC VE AZERBAYCAN SSC YÜKSEK SOVYETLERİNIN DAÔLIK KARABAÔ MESELESİ SONRASINDA ALDIKLARI KARARLAR HAKKINDAKİ SsCB YÜKSEK SOVYETİ BAŞKANLIK DİVANI KARARirı. ı . SSCB Yüksek Sovyeti'nin Başkanlık divanı, DGMV Halk Temsilcileri Sovyeti'nin teklifi ile ilgili Dağlık KerebeA Muhtar Vlleyeti'nin Ermenisten SSC'nin yönet imine geçmesi hakkında Ermenisten SSC Yüksek Sovyeti'nin 1988 yılı 15 Haziran tarihli kararını ve Dağlık KerebeA Muhtar Vileyeti'nin Er menisten SSC'nin yönetimine verilmesinin kabul edilemiyeceAine dair Azer baycan SSC Yüksek Sovyeti'nin 1 988 yılı 1 7 Haziran tarihli kararını müzakere ederek, Azerbaycan SSC'nin ve Ermenisten SSC'nin sınırlarının ve Anayasa esasında belirlenmiş milli toprak bütünlüAünün deAiştirilmesinin mümkün ol madıAını ifade eder. SSCB Yüksek Sovyeti'nin Başkanlık Divanı bu kararı kabul ederken SSCB Anayesesı'nın bir maddesini (78. medde) esas elmektedırki; bu maddeye göre, Sovyet Cumhuriyetleri'nden herhangi birinin toprakları o cumhuriyetin rızası olmadan elinden alınamaz. Aksi bir karar, her iki cumhuriyetin halklarının menfaatlerine karşı olur; bölgede münasebetlere ciddi zararlar verebilirdi. S�CB Yüksek Sovyeti'nin Başkanlık Divanı kaydeder ki; Sovyet hakimiye ti yıllarında. Lenin milli siyasetinin hayatiyete geçirilmesi esasında, Dağlık Ka rabağ emekçileri parti ve sovyet teşkilıttlarının rehberliAi altında ekonominin, ilmin gelişmesinde ve sosyal hayatın diğer sahalarında büyük muavaffakiyetler kazanmışlardır. Bununla birlikte, Muhtar VilAyet'de Ermeni ahalinin milli menfaatleri ile ilgili birçok mesele, özellik.le medeniyet, eğitim sahalarında, kadro siyasetinde meseleler uzun bir müddetten beri halledilememişti. Muhtar VilAyet'in Anayasa hakları bozulmuştu. Bütün bu olumsuz durum, vaktinde halledilmeyen meselelerin üstüste yığılması ile neticelenmiştir. Azerbaycan SSC 'nin, Ermenistan SSC'nin ve Dağlık Karabağ Muhtar Vllıtyeti'nin yürütme organları, meydana gelmiş olan durumun deAerlendirilmesinde sathi kalmış. bu bölgede mevcut milli topraklar kuruluşunu (sınırları) değiştirmek yönünde esassız çağrıların siyasi yönden tehlikeli olduğunu fark etmemiş, pasif mevkide, gözlem mevkiinde kalm ışlardır. Cumhuriyetler'de durum gerginleşmiş, ekono miye, Ermeni ve Azerbaycan halklarının milletlerarası m ünasebetlerine büyük zararlar vermiştir. Bütün bunlar, ülkemizin emekçileri tarafından haklı olarak kınanmıştır. ("J

Kommunl•I Gueıe.I, Azerbaycan SSC. . BakQ,

20 Haziran 1988 .

DaAJık KarabaA'da meydana gelmiş olan vaziyeli düzeltmek ve c i d d i nok sanları gidermek için, SBKP-MK'nin SSCB Yüksek Sovyeli Başkanlık Uivanı'nın ve SSCB Bakanlar Sovyeti'nin kararlarında, Dağlık Karabağ M uhtar V i l fı yeı i ' nde ekonominin, medeniyelin daha da gelişmesini lemin elmek, emekçilerin refahını

yükseltmek, sosyalist kurallarına baAlılığı ve sosyal asayişi pc k i şl i r m c k . Azer baycan SSC ve Ermenistan SSC ahalilerinin ka rdeş çe s i n e dosl luk ve emekdaş

lık ruhunda terbiyesini güçlendirmek saha sı nd a büyük rcdbirler al ı n m a s ı göz önünde bulundurul muştur. Dağlık Karabağ Muhıar Vilayer i ' ıı i n E r m e n i s l a n

SSC ile ilişkisini geliştirmek için lüzumlu şartlar gerçe k l eşt i ri l mi ş t i r . SSC H Yük sek Sovyet i'nin Başkanlık Divanı kendi seçkin üyelerini Dağlık Karabağ'a gön dermeyi uygun görmektedirler : bunlar alınmış kararların yerine geı i ri l m e s i için Azerbaycan SSC ve Ermenistan SSC seçkinleri ile emekdaşlık şa rrların ın gerektirdiAi gibi faaliyel göstereceklerdir.

2. SSCB Yüksek Sovyeti Başkanlık Divanı Azerbaycan ve Ermenistan müttefik cumhuriyetlerinin emekçilerini, parli ve devlet organlarını Azerbay canlı halk ile Ermeni halkı arasında doslluk mü n ase be t ler i n i n . kardeşl i k müna sebetlerinin geliştirilmesi için ellerinden geleni yapmaya çağırır. SSCB Yüksek SovyP.ti Başkanlık Diva n ı SSCB Bakanlar Sovyeri'ne, Azer· baycan SSC ve Ermenistan SSC H a lk Temsilcileri Sovyet i'ne, onların yasama ve yürütme organlarına duyurur ki; Ermenistan'da Da Al ık Karabağ'da ve Azcr baycan'ın diğer bölgelerinde durumu normal hale get irmek. üretim d üzeninin güçlendirilmesini, SSCB Anayasası 'na ve Sovyet kanunlarına it irazsız uyulma· sını temin etmek için lüzumlu ıedbirleri alsınlar. milli düşmanlıkların arllır ıl · masına yol açacak her tür faal iyeli. demokratik haklardan ant idemokrat i k mak satlar için ist ifade etmek çabala rını kesinlikle önlesi nler. Bu durumla ilgili olarak SSCB Yüksek Sovyeti Başka nlık Divanı l o pla n l ı · sında görüşülen meselelerin öğrenilmesinin M ill iy e ı l er Sovyet i ' n i n özel olarak kurulan komisyonunda tartışılmasının uygun olacağı kabul ed ilsin; bu komis yon teklifleri hazır olunca SSCB Y ü ksek Sovyeti Başkanlık Divanı 'na müz a kere için verecektir.

3. SSCB Yüksek Sovyeti Başkanlık Divanı belirtir ki; şimdi S H K I' X I X .

Genel Kurulu cemiyetimizde meydana gelen köklü re fo rml ar l a ilgili <leğişnw sürecini derinleştirmek, bu cümleden olmak üzere mill et l e ra ra s ı ilişkileri na h a da saAlamlaştırmak ve geliştirmek sahasında karşımıza yeni görevlerin ç ı krığı

bir zamanda özellikle dikkat edilmesi gereken husus. bütün b i rleşik \'e ın ııhlar Cumhuriyetlerin Yüksek Sovyetleri'nin Başkanlık Divanları, Yerli Halk Temsilc:i

leri Sovyetleri, Sovyet insanlarının dostluAunun ve b irl i kl e haklara bağlı eıııek

daşlıAınm beynelmilelcilik ilkeleri esasında sa jU a mlaşt ı rma k meselıılerini daima ve diklcatle göz önünde bulundursunlar. M illiye l i n i inkılr r.lmuksizin her Sm·yel insanının ülkenin hangi bölgesinde olursa olsun ke ndis i n i . hürün

lııı kl a ra sahip

vatandaşlar olarak hissetmesine gayret etmek IAzımdır. Milletlerarası münase betlerde karşımıza çıkan meseleleri ister her milleti veya halkın, isterse de bü tün sosyalist vatanım ızın menFaatlerini en geniş ölçüde nazarı dikkate alarak vaktinde halletmek IAzımdır.

SSCB Yüksek Sovyeti Batkanlık Divanı Batkanı A. Gromiko SSCB Yüksek Sovyeli Batkanlık Divanı Sekreteri T. Mentetatvili

EK : B

ERMENiSTAN SSR VE AZERBAYCAN SSR ALİ SOVYETLERİ N İ N DA0LIK GARABA{; MESELESİ BARESiNDE GERARLARI HAGGINDA SSRİ ALI SOVETİ REYASET HEY'ETİN I N GF.RA RJı.ı. 1. SSDİ Ali Sovr.t i n i n Rcyaset Hey"eti DG M V Halg Dupu t a ı l a r ı Sovcl i ' ıı i n h a h ı ş ı i le elcgadar Dajil ıg G a ralıaA M uhlar V i layel i ' ıı i n Ermenislan SSR ' ı rı l ı!r· kisine keçım.ısi haggındıı Erıııımislan SSR A l i Sove ı i " n i n 1 988'ı,;i il 15 İ y u n ! a r ı l ı ·

l ı h a h ışın ı v e DaAl ıı.: GarabaA M u h l e r V i laycli ' n i n Ermcnislan S S R ' i n l e rkısın" ve r ilmesini ııcslılud i l mesi n i n haggında Azerbaycan SSR A l i Soveı i ' rı i rı ı mıtı \ ı i l 1 7 lyun l a rı h l ı gera r ı n ı m üzakire ederek. Azerba yca n SS R ' ı n ve E rmenisı a rı SS R ' ı n serhedlerini ve Konsl i l üsiya esasında ıııüeyyenleşl i r i l ıniş m i l l i-era z ı lwl küsünün deyişd i rilmcsini gayri-mümkün hesab edir. SSRİ Ali Sove ı i ' n i n Rr.yasel Hcy'cl i bele ııarar gebül edr.rklln SS R İ Konsl ı · l üsiyas ı ' n ı n hu nıüddea s ı n ı l 7 8 ' ı,; i maddcl esas t u l u p k i . m ü l lefig respulı l i k a n ı rı arazisi onun raz ı l ı ğ ı ol mada n deyişt irile bi l nıcz. Başga gerar her i k i rllspulı l i ke n ı n halgla r ı n ırı u ınılu ııwnafolıırine zıdcl olar. bu rekiyonda nıil llll ll!ra rası ıniiııa· silıııı lern ı: idd i zr.rnr vurard ı . SS R İ A l i Sovı!l i ' n i n Reyasel Hey'e l i ııııyd edir k i . soveı hakimiyylll i i J lı,rııı· dl! Len i n milli s i ya s e t i n i n hayala keç iri l m es i esasında Da jil ııı Garalıa ı:: zah nwl · keşleri pa rliya V!! sovul leşk i l a ı l a r ı n ı n rehberliyi a l t ında iı.:ıl isadi yyl! l i n . ıdııı ı n i n k i şa rın d ıı v e sosyal hayal ın lıaşga salrn l c r i n d e büyük miivaffagiyeıler gaza n · m ışlar. Bununla birlikle M u h ı a r Vilaycl'de E r me n i aha l i n i n m i l l i ıııaııal'ı·lım i l i ' lıaAlı olan bi rçok meseleler h u sus u n ıııcdcniyct. ı a h s i l salwsiııde. kad r si�·;ı�Pl ı n · d o meseleler u z u n m üddei l w l l ud i l ııı i rd i . M u h t a r V i layel i n Konsl i l iisiya hugug· ları pozuldu. B ül üıı lnı ııwn l'i hallar va h ı ı nda ııey i ıı k i a rada n gald ı r ı l ı n ı r . lıı·m de yıjiıl ıb galırdı. Azerbaycan SSR' iıı. Ernıeıı istan SS R ' i ıı ,. ,, IJa ğlıg Gar;ı l ı a A M u h t a r Vi la yıı l i 'n i n hakim iyyel orga nları yara n m ış \'eziyyel i n giy ıııel lend i r i l

mesine sat h i yara rm ış hu rekiymıda mevcut mill i-erazi ııuruluşunu ıfo y i ş l i rıııd.

lıııresindu us ıı ssı z çajiırışla r ı n siyasi culıulden ıelıl i keli olduğunu derk e l ııwı ı ı ı � .

pasııiv ınövııe. k özl e m e miivgeyi l u l ınuşt ular. Respub l i kaln r'da veziyyel kes k i n ·

leşmiş, iııtisııdiyyHlıı. Erıııım islan vıı Azerbaycan halıılarınııı ıııi l l eı lıırarası ıııii ·

nıısibetlerinıı höyiik zcırer d r. y ın i şıl i r . Aiil ü ıı bunlıır ölkımı i z i n zdııııelkeşleri l e ·

rdi ndım h a ıı l ı olara ıı pislımıııişd i r . DaAl ıK GaralıaA'dH yara n m ış vr.zi�·ııli diizelııııek v ı ! c : i ı l d i nöıısa nları ı.: a l

ı l ı rmıııı iiçiin So v . I K P . M K ' ıı i n SS R İ Ali Sovet i Reyaseı l l e�··"ı i ' ııin vı� SS R İ iKi

Koınınuni•I. 211 Hıızirıın 1988.

Nazırlar Soveti'nin gerarlarında DaAlıg GarabaA Muhtar Vilayeti'nde lgtlsadly yatin, medeniyyetin daha da inkişafını te'mln etmek, zahmetkeşlerin rlfahını yükseltmek, sosyalist ganunculuAuna ve içtimai asayişi mehkemletmek, Azer baycan SSR ve Ermenistan SSR ahalisinin gardaşçasına dostlug ve emekdaşlıg ruhunda terbiyesini küçlendirmek sahesinde büyük tedbirler nezerde tutulmuş tur. DaAlıg GarabaA Muhtar Vilayetinin Ermenistan SSR ile elagederlni keniş lendirmek üçün lazımı şerait yaradılmışdır. SSR'I Ali Sovetl'nin Reyaset Hey'eti öz numayendelerini Dağlıg GarabaAa köndermeyi megsade uygun hesab edir; o nlar gelüb olunmuş gerarların sözsüz yerine yetirilmesini te'min etmek üçün Azerbaycan SSR ve Ermenistan SSR nümayenleri ile sıh emekdaşlıg şeraitinde faaliyyet kösterecekler.

2. SSRI Ali Sovelin Reyaset Hey'etl Azerbaycan ve E rmenlstan mütteflg reııpublikalarının zahmetkeşlerini, partiye ve dövlet organlarını Azerbaycanlı ahali ile Ermeni ehali araııında mehriban münasibetlerin, gardaşlıg münaslbet lerinin berpası üçün ellerinden kaleni etmeye çaAırır. SSRI Ali Soveti'nin Reyaııet Hey'eti SSRI Nazırlar Soveti'ne, Azerbaycan SSR ve Ermenistan SSR halg deputatları Sovetlerine. onların icra ve serencam organlarına tapşırır ki; Ermenistan'da, Dağlıg GarabaA'da ve Azerbaycan'ın di ker rekiyonlarında veziyyeti normal hala salmag, emek intizamının mehkem lenmesini, SSRI Konstitüsiyasına ve Sovet ganunlarına sözsüz emel olunmasını te'min etmek ücün lazımı tedbirler körsünler. milli düşmençiliyin gızıştırılma sına yöneldilen her c ür realiyyetin, demokratik huguglardan antidemokratik megsetler üçün istifade etmek cehdlerinin garşısını getiyyetle alsınlar. Bununla alagadar olan ve SSRI Alt Soveti Reyaııet Hey'etl'nin iclesında galdırılan meselelerin eyrenilmesini Milletler Soveti'nin hususi olarag yaradı lan komissiyasına tapşırmag megsade uyAun hesab edilsin; komissiya öz tekligle rini hazır oldugca SSRI Ali Soveti Reyaset Hey'el i'nin müzakeresine verecektir. 3. SSRI Ali Soveli'nin Reyaset Hey'eti bele hesab edir ki; indi, Sov. IKP XIX Umumittifag konfransı cemiyyetimizde ingılabf deyişiklikler proseslerini derinleş dirmek, o cümleden milletlerarası münasibetleri daha da mehkernlebnek ve inkişaf etdirmek sahesinde garşıya yeni vazifeler goyduAu bir zamanda hususile vacibdir ki; bütün müttfig ve muhtar respublikalann Ali Sovetleri'nin Reyaset Hey'etleri, yerli halg deputatları Sovetleri Sovet adamlarının dostluAunu ve beraber huguglu emekdaşlıAını beynelmilellik prinsipleri esasında mehkemlebnek meselelerini daim digget merkezinde sahlasınlar. Çalışmag lazırndır ki; milliyetinden asılı olma yarag her bir sovet adamı ölkenin her hansı reyonunda özünü tam huguglu veten daş kimi hiss etsin. Milletlerarası münasibetlerin garşıya çıhan meselelerini vahtın da, ister her bir milletin ve halgın, isterse de bütün sosyalist vetenimizin menafele rini maksimum nezere almagla hall etmek lazımdır.

SSRİ Ali Sovetl ReyaMl Hey'etl'nln Sedrl A. GROMIKO SSRİ AH Sovell ReyaMl Hey'eti'nln Katibi T. MENTEŞAŞVILI 86

EK : C

"Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi Genel Sekrete ri M.S. Gorbaçov'un Nutku", Komünist, Azerbaycan KP Merkezi Komitesi nin, Azerbaycan SSC Yüksek Sovyetinin ve baka n la r Bi rl iği n i n O rga n ı , No : 170 (20638), 2 0 Temmuz 1988 Çarşamba. Yoldaşlar, Bi z Sovyet Sosyalist Cumhuriycl lr.r B i rliği Y ü ksek Sovyet i Ha� kanlık Heyeti 'nin şimdiki oturumunun m üzakeresine \'e r i l m i ş olan meseleyi gözden geçirirken çok dikkatli ve son derece mesuliyet li ıılınal ı �· ı z . K o n u ş m a nın büyük siyasi manası. ç o k milletli devlet imiz için h a y a l i ı•lwmnı i y c ı i o l a n meseleden gelmek ted i r . H u me se le . i n sa n i münasebet lerin. ü l ke n i n m i lleı lı!ri \ e halkları arasındaki münasebetlerin son derece hassas b i r sah asına a i t t i r . B u . umumi itt ifak mikyaslı b i r problemdir. Çünkü. muht el i f lıölümleri nclı• me\'llan;ı gelen bütün hadiseler, b iz i m he p i m i ze aittir. Biz. hep i m i z . y ü r e kl e n ist e r ı ı k ı . en büy ü k ve mürekkep meseleler, t e m k i n l e . etraflı. b i z im u m u m i n w n f;ı a l l ı• r i · miz hayrına halledilsin. Buna şunu d a i l iive etmek l az ı md ı r k i . l ı i z . kökl ı•rı 111.;ı J.. bir geçmişe gidip çıkan bir problemle meşgulüz. U mumiyetle. yoldaşlar. hu g ü n müzakere eltiğimiz meseleye h a n g i t a r a ft a n yaklaşsak. h a n g i l a rn f l a n g ö z a l s a !.. . baksak, görürüz ki, bu son derece lüzumlu ve son derece müre kke p lıir ıneseled ı r .

Umumi olarak o, basit b i r mesele olsa bile. b u b a s il meselenin h a l l i i�:in ı,:ok s;ığ lam ve mertçe adımlar atmak lazımdır: en ba şla da. karşılıklı adımlar lazımd ı r .

B e n derim k i , SSCB Yüksek Sovyet i Başka n l ı k 1 leyel i ' n i n lıug ü n k iı ol ı ı r ı ı ·

mu, bizim yeniden kurma p ro se simi z d e ç o k m ü h i m lıi r merhaled i r . C s l L· l i J.. . l ı ı · n bu oturumu tarihi oturum diye adlandırd ı m . B i z . s i z i nle. bugün. bu ııwSl'lı· n i n h a ll i için çıkış yo lu lıula massak: biz bunu bul m a lıyız ; o zaman h u . a rzu Pıl i l ını"

yen neticeler verir ve bütün yeniden-kurmaya

lesir eder.

Biz, ülkemizde. hiçbir işi. hiçbir proble m i . halla en küçük h a l k ı n ılalı i menfaatlerine i t i na göstermeksizin halledemiyoruz. Hu m i l l i siyaset . l .e n 1 1 1 ' i n ka vra y ı ş ında n ileri geliyor. Biz, daima böyle h a reket e l m i ş ve çok i ş giırmü şiız

dür. Eğer devlet i miz, tarihi vazifelerin üstesinden geleb i l m i şse. l'ğl!r gl ' r i J.. i i l m ış Rusya-geçmişteki haklar ha pis h a n e s i bugün m u a s ı r dev lete. hm l ı a k ı ın ı l a n . ya l n ız iktisadi bakımdan deAil. siyasi. harbi. enlellek t üel . i l m i lıa k ı ıı ı l a rılaıı da güçlü devlete döndürülmüş i se , bunların hepsi. bütün m i l letlerin vı• h a l k l a r ı n çok büyük gayretleri nin birleşmesi neticesinde m ü m k ü n ıılıııu�ı u r . Eğer biz, Lenin'in bu yol gösteric i fikrini, m i l l i meselenin lıallinık l .P n ı ı ı ' i n göst erdi ği bu istikameti rehber t ut m a sa y dık , bizim bııgiinkü eri�li J.. lı•riıııız ol

mazdı. Elbette. bütün bunlara bakmayarak, 11 e r i d e az prıılılmn y ı �ılıp kıılııı a ı ı ı ı �

tır. iç siyaset in b u m ü h i m sAhasında,

u z u n b i r miiddeı ilerleyemed i k . B ı r�'.ıı J.. � Il· .

yoldaşın . billı ıı ssa ı:ski Kal kasl ı ıloslum Resul Hemzeıor'un açıklaması bende güçlü ıesir b ı ra k t ı . O cloArıı diyor ki . biz eslındd şimdi çok eAır bir vaziyetle, devlet hayat ı m ızın l!SHs prnnsihi-dosı l u k prensibi ile karşı karşıyayız ve hu bo zulmakla. A h . c�cr hiz hu rnklı! kadar un ejlır imlihanlardan çıkt ıysak, o cümle den Büyük Vatan ınu lııırı!lııısindc gAlip geldiysek. yalnız dostluk prensibinin gaye edilmesi sıiyes i ndı: hıışıı rd ık. İşle hu gün de, biz, halklar dostluAu olmadan ülkeyi yenileştirını:k sıılıasında dev vazifeleri yerine ulaştırabiliyor muyuz, emekçilerin ını:nlailt lı:ri l ı a y r ı na, onların hayatlarının iyileştirilmesi hayrına sosya l i z m ' i n pı:rspı:kı illcr i n i a ç ı p gösterebiliyor muyuz, her şeyi yapabiliyor muyuz da. lrnr bir lmdin ıılı\'ııl-i ruhiyesi. sosyalizm ülkesi ferdine IAyık ehval-i ruhiye olsun. ıı kı:ıııl i n i hür ülkede, haldkalen hür vatandaş gibi hissetsin? Buna ııiiru yolılıışlıır. mesele hakikaten, son derece lüzumlu bir meseledir ve oluruınumuz-lekrıır ediyorum-larihi oturumdur. Bugün biz, bu meseleye öy le bir ı:evnp bulmalıyız ki . bu cevap, milletlerarası münasebetler sahasında meydana ı,;ıkan birçok başka meseleler için örnek olsun. Kon uşma yapa n l a r ı n

hepsi meydana gelmiş olan hadiselerin sebeplerini

t a h l i lden haşlad ı. B u da doArudur, cünkü baş göstermiş olen hAdiselerin yalnız ca ncl iı:elcri i l e meşgul olmak kAfı deAildir. ibret dersi çıkarmak için meydana

gelen hlidisclı:rin sebeplerini bilmek gerekir. B u n u n l a ilgil i . burada. Birlikler tarafından devletimizin şekillenmesinin haşla ngıç merhalesinde, devleı organlarının faaliyetlerindeki muayyen kusur lar ııiislerildi. Hu hususla muhtelif bakış noktaları vardır. Bunlar bize malQm dur. hu yüzdı:n, hiz şimdi düşüncelerimizin bu noktası üzerinde durmayacaAız . Her ne kadar demek lazımdır ki, belki o zamanlar hiç de her şey istenildiAi gibi ideal şekilde halledilmemiştir. O vakitten bu güne 65 yıl geçmiştir. Bugün biz görüyoruz k i , Ermenislen ve Azerbaycan çok büyük polansiyele, hem iktisadi,

hem ılı: enlellcktüel polansiycle sııhip olan gelişmiş cumhuriyetlerdir. Şu ispal ed iyorki. geçmişle kabul edilmiş kararlar ideal olmasa da, esasen doAru karar l a r i d i . B u na bakarak de, hen bülün yoldaşlardan isterdim ki, meselenin nasıl

halledildijli hususunda hüküm çıkarırken, bunu gözönüne alsınlar. Ben, Alimle re dojlru bakıyorum: mesuliyeıli olmak çok lüzumludur. EAer her şey önceden yanlış ve bozuk olsaydı, biz böyle neticeler elde edebilir mi idik? Hayır! Bence, neyin beş göslerdiAinin, Ermeni ve Azerbaycanlı ahAliyi neyin ha reket geçirdiAinin sebeplerini konuşursak, geçmişin aAır mirasını görmemek olmaz. Bütün bunlar, iç siyaset sAhasında, o cümleden mühim istikamet olan milli siyaset ile ilgili ciddi, büyük yanlışlardır. Hiç bir meseleyi kat'i süratıe ve her zaman için halledilmiş saymak olmaz. Her meselenin kendi dinamizmi. kendi inkişafı vardır ve bu milli münasebetler meselesine de aittir. Bir bakın, her şey ne kadar deAişmiştir. Şimdiki insanların %90'ı Sovyet hakimiyeti dev rinde doAmuştur. Her halkın kendi aydınları, kendi ilmi güçleri, kendi medeni· yeti, kendi dili vardır. Bu güzeldir. EAer başka tür düşünenler varsa, eAer her 68

şeyi nasıl derl er ütü ile düzleyip düzel t mek isteyenler varsa, bu yanlış yoldur. işte bu yolu derhal reddetmek lazımdır. M i lletlerin yakınlaşması ve terakkisi bütün halklarımıza yakınlaşması ve gayreılerin birleşmesi, her bir halkın her bir m edeniy etin daha da terakki etmesi, her lıir dilin inkişa rı esasında gidecek tir. Bu bizim noksanımız değil. servetim izdir. ,

Hayata yeni nesil ayak basan. ayd ın gru p l a r yet işmişt ir. Onlar. kendi t a rih l erini öğreniyorlar : B u halk nereden meydana gel miştir, o n u n dilinin men şe'i nereden başlıyor? O geçmişte kiminle karşılıklı ilişkide bulunmuşt u r . hu· günkü vaziyeti nasıldır ve o geleceğini nasıl tasavvur ediyor? Bütün bunlar can l ı proseslerdir. Acaba bunları kendi başına bırakmak olur mu? Halbuki çok za man böyle de olmuştur. Dağlık Karabağ hadiselerinin kökleri de bununla i l g i l i d i r Bu veya diğer bölgenin idaresinin başına ister ım ternasyonali zııı bakımda n . ister siyasi, ister manevi bakımdan seviyesi yeti şmeyen kişilerin geld iklerini bu raya ilave edersek, bütün bu hadiselerin ne için böyle keskin bir şekil al ın ı ş ol duğu aydınlanır. Ben, şimdi bunu derken, yaln ızca Karabağ'ı gözönüne alm ıyo rum. Ah, bu yegAne hadise değildir. Bu keskin şekiller almışt ır ve umumi olarak bu durum hakkında düşünmek için bize mesneı verir. .

Dağlık Karabağ problemi, Azerbaycan ' ın idare organları cephesindeki ciddi bozukluklarla ilgilidir ve yoldaşlar kendini terki! yolu ile bunu it irar edi· yarlar. Ben, Vezirof yoldaşın ve hissiyata uymayan başka kişilerin i nançlı en· ternasyonalist merkezine değer veririm. lbrahimov yoldaş doğru dedi; birini ce zalandırmak istiyorsan, önce onun aklını elinden al. Merkezi komitenin, hükümetin direktifleri. Dağlık Karabağ'ın sosyal-ik tisadi, medeni inkişafının bütün kompleksini içine alan d i rektifler. u y gu l ama y a geçirilmelidir. Du sahada menfi münasebet bize açık değild i r . Üstel i k . o n u emekçilerden saklıyor, yerine ulaştırılmasına m a n i oluyorlar. Bu b i z i m i ç i n makbOl değildir, biz bu tür musibeti kötüliiyoruz. H a ş göstcmn had iselerin st' beplerini tahlil ederken, biz hem Azerbayca n 'da, hem de Ermenistan 'da her iki Cumhuriyetin emekçilerini rahatsız eden birçok problemlerin y ı Aılmış olduAu· n u görmeliyiz, Bu Cumhuriyetler'de iktisadi ve sosyal i nkişnfta r. iddi noksa nlar keskinleşmiş ekolojik meseleler, takdir siyasetinde büyük kusurlar varıl ır. iden· lojlk s4ha tek başına kalmıştır. Enternasyonalist terbiye zayıOnm ışt ır. sosya l ist ah14kın prensipleri ciddi şekilde bozuluyor. Bu, kendini çok şeyde göstermişt i r Cumhuriyetlerde proteksionizm, rüşvetçilik, "halveti iktiHdiyat" b a ş ı n ı alıp gitmiştir. Yeniden-kurma. bütün bunları su yüzüne ç ıkartı ı \'C biz. bunun işte bu Cumhuriyetler'de bazılarının işine gelmed iğini gördük. Oralarda . haya t ın başlıca s4halarını kendi elinde tutmak isteyen muayyen gruplar oluşmuştur. yeniden-kurma ise, siyasi faaliyet meydanına lıallmliı:i. lıa şlıı:a gü�: o l a ra l.. �a· dece emekçileri çıkarıyor. Buna göre de , DaAlık KarabaA'da bunlar milli hisleri coşt urmak. onları milliyetçilik şekline uydurmak bahanesi gibi şeylerden istifade etmiştir ki: y ı Aı69

lıp kalmış, hakikaten çetin, e9ır problemleri ört-bas etmek istemişlerdir. Bu hu susta, Cumhuriyetler'in geçmiş yöneticileri ile konuşmalarımız olmuştur. Parti nin Merkez Komitesi'nin Haziran plenumunde de açılc konuşma olmuştur. Bir bakın, burada her şey nasıl dolaşmıştır. Aslında de vaziyeti basitleştirmek ge rekmez. Umumiyetle şimdi ben bu mülAhezelerle, böyle derin bir inanç ile düşü nüyorum ki, işte bu problemin güçlü9ü, karmeşıklıAı ve gereklili9i, inceliAi. his siyatla ilgisi, karşılıklı münasebetlere oldukça ehemmiyetle ve hürmetle yaklaş mayı talep ediyor. Yoldaşlar, bu yetişmiyor. Biz size, hem Azerbeycan'ın, hem de Ermenisten'ırİ nümeyişçilerine şunu demeliyiz: Bu uymuyor, şiz şununla uyuşmelısınız. Bugün biz burada, SSCB Yüksek Sovyeti Başkanlık Heyeti'nin oturumun da Azerbeycan'ın nümayitçlleri tarafından daha çok, Ermenisten'ın nümaylt çileri tarafından dehe ez eleştiri duymaktayız. Bunun üzerinde düşünün, her iki cumhuriyette de düşünülmesi gereken meseleler vardır. EAer siz şimdiki gö rüşmeden, bu konuşmalardan sonra de her şeyi araştırmak ve şimdiki hadisele ri başka yöne döndürmeden yoldaşlarınızı düşünmek istemeseydiniz bu doj!ru olmazdı. Ben derdim ki, bu insana ağır bile gelirdi. Ben eminim ki, bu konuşma, yoldaşlar, bizim hepimiz için iz bırakmadan geçmeyecektir. Bütün Cumhuriyet ler'in ve ülkenin merkezi hakimiyet organlarının nümayitçllerini içine elen Yüksek Sovyet Başkanlık Heyeti için de, her iki kardeş Cumhuriyetin, Azerbey can 'ın ve Ermeniler'in nümayitçlleri için de. Aziz arkadaşlar, size şunu de söyliyeyim ki, merkezinizin zirvesi ve ehemmiyeti, tayin edilmeyecektir. Hayır mevkinizin zirvesi ve ehemmiyeti şundan ibarettir ki, bugün birliğimizin umde menfaatlerini, Azerbaycan ve Ermenisten halklarının umde menfaatlerini ifade edesiniz, bunlar ise, birbirine uygun düşmektedir. Bana öyle geliyor ki, merkez, bu çetin aylarda esas yönlendirici, Lenin yönlendiricisi olmaya: her iki helke saygıyı koruyup saklamaya ve elinden ge leni yapmaya çalışmıştır. (Onlar arasındaki) münasebetlerin keskinleşmesi son hadde varmasın, bu halkların her biri hakkında incin meye yol verilmesin diye biz her zaman hareket ediyoruz. Yoldaşlar gönderiyorduk, bir kaç defe, bu hem fikirleri hem de teklifleri, biraz önce dediğim hükümet kararını - mikyeslı ve mühim kararı şekillendirmemize yardım etti. Vaziyet giriftleşmeye başladığın da ne biz ağır imtiha n , hatta kırım karşısında kaldığımızı görünce vaziyetin ted birini almak için milis güçleri ve ordu yürüttük. Biz böyle hesap ediyorduk ve hesap ediyoruz ki, bu bizim borcumuzdur - merkezi hükümetin, merkezi hAki miyelin borcudur. Bir bakın, biz ne keder haklı idik. Ah'sözün asıl manasında yarım gece, birkaç saat geciktik (Ah bütün ahval gece başladı) ve her şey Sum geyit'te ne kadar facialı neticeler verdi. Demeliyim ki. bu bizim umumi belAmızdır, bu, büyük flldrlerle ümitlerle sarınıp sarmalanmış bugünkü hayatımızı çok tahrip etti. Şunu biz herhangi bir insan gibi anlıyoruz: Büyük bel4 yüz vermiş ve bu bel4 bütün gertleri beyecanlendırmlflır.

Erivan havaalanındaki hadiseler (çok mesuliyetli olmam ve vaziyetin kes kJnlefeceAini gözden kaçırmamam gerekt iAini ) bir kez daha gösterdi. Henüz şu nu demiyorum ki her iki Cumhuriyetle vaziyeti normale bağlamak lAzımdır. Fikir verin, yolda,lar, şimdi ihtiraslar muayyen derecede gözeti m altından çıkmakta, Antisosyalist, antisovyet, antirus karakterde şiarlar meydana çıkıyor. tecavüzkAr ahval-i ruhiyede unsurların eline silah geçiyor. HülAsa, bugün biz kaydetmeliyiz ki, Azerbaycan ve Ermenistan ahalisinin hayatı ve güvenliği için tehlike meydana gelm iştir. Bu tehlike gerçek surette mevcuddur. Böyle bir vakitte ise, bazıları Erivan Şehir Sovyeti'nin toplantı devresini orduların çıkarılması hakkında karar kabul etmeğe sevk ediyorlar. Ah; bu bizim kendi ordumuzdur ve fimdi bu ordu orada yüksek gayeler adına, beklenmedik neticeler olmasın diye durmuştur. Bak, buna göre de, Yüksek Sovyet'in Başkanlık Heyeti bütün bunları bir ye re toplayıp aynı meseleyi burada çıkarmakla, bence doAru hareket etmiştir ve biz açık açık b irbir im izi n yüzüne baka baka bizim için, devleti m iz şiar çok l üzumlu olan bu m eseleyi müzakere ediyoruz. Biz gerekli kararı kab(i} et m el iy iz ki, Dağlık Karabağ etrafındaki hadiselerin tehlikeli inkişafını durduralım. Söylenenlerden başka, vaziyetin hususiyeti neden lbArettir? Şundan ibarettir ki, bu probleme. bu vaziyete iki Cumhuriyet taban ta bana zıt pozisyonlardan, hatta ben diyebilirim ki, ultimaton ruhlu mevkilerden yaklaşıyor. Yeri gelmişken söyleyeyim ki, bu tart ışmalarda, Cumhuriyetlerin yük sek Sovyetlerinin toplantı devrelerinde kabul edilmiş senetlerde de aksini bul muştur. Onlar karşılıklı olarak birbirini inkAr ediyor, uygun görülmüş. karar için zemin yaratmıyor ve umumiyetle bizi içinden çıkılmaz bir vaziyette bırakıyorlar. Ermenistan'da ve Azerbaycan'da baş gösteren hadiselerin bütün kardeş Cumhu riyetlerde doğurduğu rahatsızlık, bugün burada, Başkanlık Heyet i ' n i n oturumun da güçlü ifadesini buldu. Yoldaşlarımızın dediklerinden şöyle anl ıyorum ki. bi zim hepimizi rahatsız eden yalnızca polemik, yalnızca karşıl ıkl ı ithamlar ve tah kirler deAildir, bunun kendisi de milletler arası münasebetlerde yer verilmez olsa bile, bu münasebetleri bozuyor, o meselelerin müzakeresine, halline mani oluyo r . Hepimizi rahatsız eden şudur ki, bu b iz i m esas işimize yeniden-kurma işimıze. cemiyetimizin demokratikleştirilmesi işi n e çok büyük zarar veriyor. U mumiyetle biz, açıkça söyliyey im ki, imtihanların kutbundan geçmekteyiz. Yeniden-kurma bu vaziyete dayanacak mıdır? Yeniden-kurma fertlerin çok büyük birliğini talep ediyor, bize ise didişme ler ve milli güvensizlik teklif olunuyor. Yeniden-kurma, demokratikleşme ve a ç ıkl ık talep ediyor; burada ise, demokratikleştirme bayraAı biz, mesuliyetsiz şahıslar ta rafından Cumhuriyetlerin emek kollektiflerine. ahAlisine. hayasızcasına basın. hakimiyet, organlarının özüne, o cümleden SSCB Yüksek Sovyeti'nin Başkanlık Heyeti'ne de bukı görüyoruz. 71

Bir bakın, hangi şekillerden yararlanılıyor : tahammülsüz kitlevl nüma yişlerden, mitinglerden ve nihayet grevlerden. Başka bir ifadeyle söylersek, gö rüyoruz ki, yeniden-kurmanın açtıAı ve yarattıAı demokratik haklardan ve yeni şartlardan açık açık demokrasiye zıt maksatlar için istifade ediliyor. Bence yol daşlar. bu gayrimakbQldur, bu hiç kimseye IAzım deAlldlr ve ülkemizin halkları nın menfaatlerine uygun gelmiyor. Öyle kişiler var ki, XIX. Parti Konferansı'nın çağrısına bakmayarak, aşırı bir şekilde faaliyet göstermekte devem ediyor, emekçileri kızıştırıyorlar. Aslında da bu vaziyet, parti konferansından sonra bi le keskinleşmiştir. Umumiyetle, Başkanlık Heyeti'nin bu oturumunda biz çetin bir yol ayırı mında duruyoruz. IAkin yolu belirlemeliyiz. Çünkü konuşma, iki halkın tarihi ve mukadderatları bakımından, yakın kardeş halkların geleceAinden ileri geli yor. Asırlar boyu Ermeniler ve Azerbaycanlılar bir yerde yaşamışlar, şimdi de bir yerde yaşayacaklar. Bence, biz de, siz de, iki halkın nümayişçileri de, bir yerde yaşamanın başka nasıl olabileceğini tasavvur edemiyoruz. Modern bir yerde yaşamak !Azım gelecektir. O zaman, hem bugün, hem de geleceği düşünmek gerektir. Biz bu gün için, bilhassa da gelecek için mesuli yet taşıyoruz. Ya her bir şehirde ve köyde, her bir sokakta ve her bir evde insan lar arasında güveni yeniden tesis edip huzur ve dostluk şartları içinde yaşamalı yız. ya da uArunda Azerbaycan'ın ve Ermenistan'ın en güzel oğul kızlarının bir çok nesillerinin hayatlarını kurban ettiklerini bütün iyiliksever ve mukaddes iş leri unutup, didişmelerin ve güvensizliğin bulanık girdabına batmalıyız. Bu, an cak. iki halkın tarihi inkişafını şirazesinden çıkarır. Bu, ayrıca, umumi olarak ülkedeki vaziyete de tesir eder. Ben şöyle derdim : Eğer, bu, meyanda gelmesey di ki. ben. bunun böyle olacağını düşünmüyorum ve eminim ki, her şey güzelli ğe doğru değişecektir. Ama herhalde bütün bunlar olsaydı, tarih bizi hiçbir za man bağışlamazdı. Fertler de hiç bir vakit bağışlamazlardı. Bazılarının yanlış sözleri ve şiarları ile bu adamları sorumsuzca fitnekArlıAa sevk etmişler; başka larını ise, bunlara karşı, ellerinden tutup korumamışlar, hAkimiyetlerinden isti fade etmemişler. Bunu bize ne Azerbaycanlılar baAışlardı, ne Ermeniler, ne de bütün Sovyet halkları. Bizim partimiz beynelmileldir, inkilAbımız beynelmilel dir. Buna göre çalışmalıyız ki, bu evde bütün Aileler milliyetinden bağımlı olma yarak dostça yaşasınlar. Bununla ilgili olarak ben, bakın, bir de ne demek isterdim. Aylardan beri devam eden tartışmada, demeliyim ki, Yüksek Sovyet'in Başkanlık Heyeti'nin oturumundaki ve şimdiki oturumunda süren tartışmada her iki tarafın da neyin bahasına olursa olsun, gAlip gelmek, kendi Cumhuriyetine, kendi topraAına gA lip gibi dönmek gayreti göze çarpıyor. Ermenistan'ın nümayişçileri DaAlık Ka rabağ'ı Kendi Cumhuriyetleri'nin içine dahil edilmesine nAil olmaAa, Azerbay can 'ın nümayişçileri ise, deAil yalnız DGMV'nin verilmesinde uyuşmaya, aynı şekilde, hiç bir meselede bir milimetre dahi ileri gltmemeAe çalışıyorlar. Ben 72

bunu gözünüzden okuyorum. Bende bu tür bir tasavvur uyanıyor. Arkadaşlar demeliyim ki, bu her iki tarafın bl.lyük yanılgısıdır. Bu meselede ancak umumi üstünlük sözkonusu olabilir. B aşka bir yol siyasi düğüm demektir. Vaziyetin da ha da keskinleşmesi, ihtirasların kızışması, düşmanlığın artması demektir. HA dlselerin bu tür inkişafı bir çok nesillerin yarattıklarının hepsinin üstüne kalem çeker, halkın şuurunu milliyetçilik denilen zehirle zehirler ve bununla da onlar arasındaki münasebetleri uzun yıllar boyu tahrip eder. Yoksa Azerbaycan "da ve Ermenistan'da buna mı çalışıyorlar? Elbette biz görüyoruz ki. böyleleri de sırf bunu isliyenler de, buna can . atanlar da vardır. Onların aklını böyle vahşi, gayri insani bir fikir şaşırtmıştır ki, farzet ki tamemiyle yüzlerce, belki de binlerce kişi mahvolsun, karşılığında mill e tin ruhu saA)emlaşır. Bu siyasi cihetten ruhi hastalık demektir ve sorum 'suzluAun ve vahşiliğin yüksek derecesidir. Bunlar macere perestıirler ve onları böylesi cezalandırmak lazımdır, aslında da ad be ad. Yoksa normal adamın akl ı na böyle şeyler gelir mi? Bilhassa da kendi halkı karşısında, başka halklar karşı sında mesul birinin, belli selAhiyetler verilmiş biri nin. Biz Ermenistan ve Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri' nin mil yonlarca emekçisinin menfaatlerini esas tutmalıyız. Yoksa şimdi biz Ermenis tan ve Azerbaycan temsilcileri ile görüşürken onların meydana gelmiş olan h;ı diseler için derin heyecan geçirdiklerini ve herşeyin iyilikle ve en kısa sürede olmasını istediklerini görmüyor muyuz? Hele bir kaç kişi varki, onların kalbin de uyanma yeni yeni başlıyor, onlar git gide anlıyorlar ki, keskinleşme yolu ile artık bundan sonra adımlar atmak felaketlidir. Ş u an ise öyle kimseler bulunu yor ki, onların yüreklerindeki bu uyanmayı derhal böyle bir yaygara ile yatışt ır mağa çalışıyorlar. Güya bu hainliktir. Halbuki insan durup düşünmek için ken di aesini yükseltmek istiyor. Biz ne yapıyoruz, nereye gidiyoruz? Bütün bu cumhuriyetlerde, umumi olarak bütün ülkede, DaA)ık Karebağ , Ermenistan ve Azerbaycan'daki hadiselerin bundan sonra menfi inkişafının yolunun kesilmesi için bizden kat'i tedbirler beklendiğini söylemeliyim. Biz de onlann arzularını anlıyoruz. Fertlerin saf müdrikliği Yüksek Sovyet'in Başka n lık Heyeti'nde müzakere olunan mesele hususunda karar kebül ederken bizim için istikamet olmalıdır. Bu saatler boyunca, biz hepimiz, birlikte, vaziyeti ay dınlatalım, onu doğru kıymetlendirelim ve açıkça dersek, yaratılmış düğümden çıkış yolu bulalım diye, fikir alış verişinde bulunup, düşünüp, birbirimize sual ler yöneltmiş bulunuyoruz. Bene öyle geliyor ki, hem bu, hemde öbür tarar. burada ifade edilen hissi yatı, kaderi, sitemleri bir kenara koyarsak, şimdi bu oturumda şu umumi rey ortaya çıkar : i ki halkın umde menfaatlerini, bütün Sovyet fertlerinin menfaat lerini esas tutup, en başta, mevcut realiteyi ve şöyle bir hakikati tasdik etmeliyiz ki, DaAlık Karabağ, Azerbaycan SSCB'nin terkibine dahildir. B u meselenin bir tarafı. Bana öyle geliyor ki, yoldaşlar, bu, hepimiz için açık hele geliyor. Aynı 73

zamanda, burada şu anda içinde bulunduAumuz vaziyete getirilmiş olunan du rumların olmaması için. DaAJık KarabaA sakinlerinden dolayı, teminatların güçlendirilmesi hususunda teklifler ileri sürüldü. Geçmişte çok vaadler veril miştir ve onlar bir çok hallerde boşa çıkmış, üstelik de aslında DaAlık KarabaA'ın sakinleri hususunda yalana çevrilmiştir. Kararımızın bu unsuru şimdiye kadar olanların tekrarına yol verilmemesinin teminatlarını da ihata el· mesi gerektir. Burada bir uzlaşmalar mcvzuuna dokunduk. Bu mevzu ifade edildi ve ben söylenenlerin hepsini bir bir demek istemiyorum. Ancak bana öyle geliyor ki, Başkanlık Heyeti 'nin organlarının ve cumhuriyetlerin nümayişçilerinin Aşi· na oldukları karar tasarısını öyle bir tez ile tamamlamak lazımdır ki, Dağlık Ka rabağ'da vaziyeti çok daha şümullü dikkate alsın ve sakinlerinin, (hayat iyiliğe doAru deAişecek, Azerbaycan, SSCB'nin terkibinde, Dağlık Karabağ'ın normal inkişafı için teminat verebilecektir.) tarzındaki ınançlarını sağlamlaştırsın. An laşılıyor ki, meseleleri halletmek ve Dağlık Karabağ'ın inkişaf hususunda Mer kez Komitesi 'nin ve hükümetin kararında gözönünde tutulmuş meseleleri hal· letmek için vakit istenecektir. Münasebetleri normal hale koyma, gayretleri uz· (aştırmak için de vakit istenecektir. Çünkü işçiler arasında, insanlar arasında bile ilişkiler yitirilmiştir. Anlaşıl ıyor ki, Yüksek Sovyet'in Başkanlık Heyeti'nin, belki de aynı zamanda hükümetin ve hatta Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi'nin de nümayişçilerinden oluşan bir grup farklıdır · diyelim ki üç kişi olsun, öyle bir grupki, bu kararın yerine getirilmesi için iki Cumhuri· yetin emektarlıAının teşkiline yardım elsin. Ah, karar çok mikyaslı bir karardır, DaAlık KarabaA'da bütün vaziyeti başka bir inkişaf seviyesine yükseltir. Buna ilave olarak, burada vilayetin statüsünün, onun selAhiyetinin ve im· kilnlarının art ırılmasına Ait pek çok teklif ileri sürüldü. Görünüyor ki, bunu da bir tarafa bırakmak lazım deAildir. Bu meseleler de, aydınlatılmayı talep ediyor. Biz Cumhuriyetlerin idarecileri ile meseleleri müzakere ettik; belki de kararın birinci bölümünde söylenenlerle birlikte ona, (Milliyetler Sovyeti çerçevesinde burada ileri sürülmüş bütün teklifleri gözden geçirebilecek bir grup veya komis· yon teklif edilmesi şeklinde.) bir bend de eklemek gerekir. Bu şekilde, biz prob lemi daha iyi öArenebiliriz. Hususi olarak da şu itibara, biz siyasi sistemin isla hatına doAru gidiyoruz ve bu islahat müttefik Cumhuriyetlerin haklarının, onla rın mesuliyet ve selahiyetinin artırılması. muhtar Cumhuriyetlerin haklarının statüsünün genişletilmesini gözönünde tutuyor. Bu meselenin öArenilmesi çer· çevesinde, biz burada temas ettiAimiz teminatları bir daha güçlendiren kararla ra gelebiliriz. Zannımca, eAer biz kendi kararımızı bu şekilde tamamlarsak, bu, nasıl derler, onu öyle bir senede çevirirsek, bu senet esasında vaziyetin normal hale konulması projesini daha de genişletmek mümkün olur. 74

Biz Azerbaycan ve Ermenisıen'ın bütün vaıanıl;ışlar ı n ı . vaziyeti normal hale koymak, fertler arasında dostça münasebetler yaraı ıııak için ol gunluk. ger çek vatanperverlik için, azami gayret gösıermeAe ça(lırıyoruz. Elheııe, Dağlık Kerııbağ e t rafı n d aki hı\d iseler iki halk ı n rııiinasebe ı l erındc derin izler bırakmışt ır ve bu münaseb ct l ı! r i n gerçek kilrıl ı,�l i k ıııii nası,lıı! l l ı!rine d ö nüşt ü rü lme si için vekil lı\zımdır. 1 .il k i n y ii k sc k menfaatleri ruhbr.r l u l milk sure t i y l e laali yı!I giislı!rmek gı!·

rekl i r, karşıl ı k l ı hoşgörüde buhı n m a k gerekl ir. ı\yrıı:a da hiz. Azerbaycan Ermeni ;ılıfıl isi n i n mı,ıJP n i n'ı . ı a l ı s i l . i l ı ııı . en· fo rmas yon sahası nda , umumi olilrak manevi Siilıasınıla Erııw n i s l a ıı 'ı l a ı ı l n ı : r ı ı l edi l d i ğ i ı ı i lıiç aklım ıza h i ) ı , gl'l i rmiyoru z . Ermen islil ıı 'da y a � a v ; ı rı ı\ wrlıa yı:a n l ı ·

lar ıla ayn ı derı!cmlc lıiiyle b i r di kkatle ihil l a edi lııwl i ıl i rlPr Y ı ı lı l a �l a r . ı ı �·ol i şlı• hud u r . A y n ı şe ki lde hüliin Cumhu riyet ler i ç i n de. lıu lwr i k ı C : ı ı ı n l ı ıı r ı y<'l i n l'a r · t i , Sovyı!I orga nlarının y a l n ı z ca k e n d i halkları karşısında ılı•ğil . iilkı·ııı i z i n l ı i ı · l ün halkları karşıs ı n ı l;ı da mııkadrl!!s lınn:uılur. Za n n ımca, ml!sul lıilrnkeı lerin vaki i gel i p çalnı ı ş l ır. iliz iiııı ıl ediyoruz lo. i . ko miinisl lı!r yiiksek mesuliyel örneği göslerm:eklerd i r . iliz ii mil <'d i yoruz k i . ı ı ı ı la ra a ğ ı r i ı ı ı l i lıa ı ı

VI!

nıiiı:adule yo lla r ı nda o m uz omuza y i i rii ıı ı i i ş eski ııııı l ı a r ı p

v u erıwkl,ır işçil er i y ard ı m edecek t i r. Onlara gençler yardım ı!l mel i d i r . C,:iinkiı bugiin meydana ge l e n lı<idiselerin gençlerin geleceği n i dıı,diyyım lıozııı a s ı n ;ı

yol vmmek olmaz. ı\ l ı , eğer hunlar gençlerin şu urund a kalırsa. hu gelecekle \'ilziyet i n hu Ş<'· kilde gidici ve inkişafı bel i r l i derecede iinı:mlen prcıgra mlandırı l ıııış olaı:ak ı l ı ·

mek l i r . Hu sağlamlaşl ı rmil projesi nde aydııı l a r n ümay işç il e re y a r d ı m !!l nwl i ı l ı r ler. Çünkü insanlilr onların dml iklerini i l ilıilra a l ı yor la r . Ü m i l ederim k i . ı\wrbaycan"da da Ermenisl a n "ıli! d;ı \' icda n l ı . d iişii n ı : , . J ı fert lerin ekseriyel i mes e l e n i n b u şekilde kunulmils ıııııı adaleı l i ı ı l d u � ı ı n u a n l ı yor. Biz, son yilrı y ı l lınyıını:a birikip kalmış olan l ı i ssiyaı ııı !esiri a l ı mda lo. a r � ı durma çizg is i ni deva m el l i rmııye, ihtirasları kızışl ı rmaya. ahal iyı' b a s k ı yapm;ı · ye çalışacak kişiler lıuhınaı:ağın ı da anlıyoruz. K i m d i r bu adamlar" l i ;id iSPlt• rin inkişafı, isyanların t e ş k i l i metodları, halkı daima gergin vaziyeıte ı u ı ıııa gayrl'I · leri, umumi olarak dersek, mAnevi bakımdan da, siyasi bakımdan da u n l a r ı n çehresini gittikçe daha a ç ı k gösteriyor. Yeniden-kurme'nm aleyhtarı. muhafazakil rlar ve d ıırgıııı l u k dPvri n dl' ceplerini doldurmuş rüşvetçi unsurlar Dağlık Ka r aha A ' ı ı ı prolılcmlcrindcn kiiı ıi yönde faydalan ıyorlar. B iz bunu da görmeli ve a n l iınlil l ıy ız yoldaşlar. O n l a r için DaAlık Karabağ'deki Ermeniler'in muki!ıldtmı l ı ııa s a h t e k a y g ı surcl i y l P d ı k keti başka tarafa yöneltmek ve kendileri nde n u z a k la :;;t ı rma k k a r l ı d ı r . B i z lıııııu billyoruz, biz bunu görüyoruz ve hunu da ııözdım kaçırmayacağız. Suvycl Ka· nunlarının gücü aııı:ıık ve ancak böyle u nsıırlilra karşı yöıwlıil ııwlidir.

SSCB Yüksek Sovyeti Başkanlık Heyeti'nin tasarısı size teklif edilen kara ra; elbette kabul edildikten sonra dönmeden yerine ulaştırılmalıdır. Zannı mızca, bu karar. bütün Sovyet halkı tarafından müdafaa edilecektir. Azerbay can'ın ve Ermenistan'ın işçi sınıfının, köylülerin, aydınların bütün emekçilerin akıl olgunluAuna, tecrübesine ve müdrikliAine şiddetle bel baAlıyoruz. Sovyet B.R.P.M.K. SSCB Yüksek Sovyeti, hükümet de vaziyetin normal hale konulması projesinin aralıksız ve başarıyla sürüp gitmesi için her tür tedbi ri alıyorlar. Gelin, oturumdan şöyle bir inançla gidelim : Biz, yegıine doAru kararı çı kardık ve bugün mutabakata vardıAımız gibi hareket edeceAiz.

1ıı1t ttl

jlOUI/

20 &ıtp61f•H lR

..111, �61j�H "' ... Co1tı1111 il l11ıp1tlf eo.1111111 ,,,....

� �

MlfllJI .OlllllM

Oaıııı

�R

Ko .. n�pı11

1.ıt�ı�.:.ııı ııu.

Cauıı ı Couu lh11c1peı

,,,,61ia,- 111uai

Coe.Hl(Il Ml{-11b1H B am M. C. f OPBA lfOBYH Jo•ıı•ın••rl ll ı ı o C C P l l Anıı Coı?crn PrıJncDT l ı .,.fo111111111 11111t11Hn 1ı"ıln:ıcı.111h111 N p :t Hnp; cımn nC'JJlln>.uım MDr.111011ıt 111:sopı1nıı HC' lll ('iJfl11111 'IO• AHITnT1111 l':J r.trıc'ynııJJ�1n11. r.on 11a r:1'1:t 1'1\11!0)'1111JjOrAl1 QJIM�nl·! Jl.11 . CulıU=-1 yı< cııJar11 aı:ı 1111cı.ı. •ın:u111n110T1111 .a,oon;tTll Mlf:1 y•ıyıı lı�Jatn aha,.uıJJ:nıı onnu aıocnn;,11011 "<'J111p. r.y ııın. c;nu 1111u11 My111e116vrmıp1111ı111 . omı::mıııı ımnnnı 11;p11 •a ı:ınr .n:aııı.ı lfli'll blllAA JlfllRCHfi:ırna p1111 cuıı /liJfl3W h:1ccac Gnp ca hocmın nllllflıt(l. Uy, Y•ı yJnı1111MIH J.-cnld 11poG11r1ıınnp, •\"llHll Jl0bJ10fJIMllllll1 '"'yna nnııı lıncr�n:tpim111 G:uu l<"l"D•I liyry11 h:ı:.,nc.::.n;1r tiıı:1n1ıı1 Jıa Mı.uu.a:t.ı aııMll l J. Ji113 lıaMbl· 111.1:1 \'p::>1111rı11 unaJnııııM 1111. Dil (.ıınJ \' ıc ııa M f J>OıııınO 1ııacon;.nııp T:J'•lllllllllO, lı:JrTDJ•;;JCllll ll, (ı11:11111ı1 y1ıt)'J.111 J.ıaıı:uı�11opıı11ı111:1 u�Jrıı� 111 han11 r,ıııncnıı. ı;yu:ı oıı) 11:.. anıno rnıoıc n:nıo1MJ\l.&p mı, 611:1 ıcnHnnrn -y:11r ııc•1M111111 11.cıınıl ı.ıı:ııı 61111 np.ıGncMJıo MOlllrpyl', '/MyMllJ)otnl, )O•· 11;uunl'J•, Gy "Y" M 3:1HHJ'a ctı. AllJllMll:J Mlt311t'IJD llllCbl "' PIJi1:tn Jnııaurcnr, h:.ııcw 1:::.

fJ11j

4ıar

pat�Aıuı 11�:111p c1111c.:1r, "oı,epııK Mil, Gy, CUll AOIJOlılD nAlıllll'i ntr COll llDJ>U•O MypoOKull Gııp MU· cıınoııııı•. lıoı••oıııı. YM)'MııJ)n an u, lıHT Al CAAD NDClnDllllP. JIGKıııı Gy Mtco.ııoıııııı hon .11 11 y1ıy11 �Ol. •olUIDM •• •ıo�

CRl\O

ıuuı:. Onr

•M•"M Antır 11n:u.m.

AMp, G:\lllllhl'lltl• JICO •vrnGıuı

IM••Mnap n3....ll\.. P.

CCPll

Mnıı nrJorn.ıı.,ı 1111. J\mı Cmırrn l 'ilJ:lc:n lıerorıı111111 (İ)· Hyııııy 11 n�Clıl (,11:111M

...

Jcılll/t:lllr)'JlMG l"IPJl't'CllMllJAD •ıo.ı Myhpı Gııv ,.,:ıplı:rn:vıııp Yct:Jl111M, M:Jll (ıy ll"ılll3CM TR pıu.ıı ll'<lll;JC AA11311lll•lfll l 1/11·1M. Aıı.a (;113 cıı:uııın0> 6y M�·ıı 6y Jıl:'IC:tn Olll\11 hcı.1n11 rıyıı a•ı:ıp T311M:1cnr, f•ll'.'1 m·:-. oı ı y T:lrıM:. .nt.ıjbll', oıınn Ciy, :qı-ıyony ıı-.ıa:J ıı:>tn"ıltın:'tp •ırrı.,p n:'I Cıpyıı Jc llHJlf'lll'YP•ı:ıJ:t t:ı"cııp <'/l:>J'. liıı2 onıc:-ıt.ııı ın:» hc•ı Cıııp Hlllll, lıC''I IİllJI UJ'(){ı.nCMll, h;\113 Dil Hll'lllll JRlll 1.111 n.:ı Jıl:Jl1;1•l1r .n ..p1111:t r · 11ııı;ın.13.nı.ıı n3 lı�nn Cl\:t f'innınııııH. Liy, Mll.nnıı cıı· J•u·oro nmıp Jlcıııııı ıwııccrıc ıı Jilchrn.aaıı 11rann Hrı.nnp. J.;113 Oy ııııı y p hıp1Hlt 'TMlllU D:) 110.1 111.11 tc.op1ıtyuıyu. a":>P nonnaru Mll3· t1pıı111 DD:Jml>:>nıapıııı oh aacmıJloıı RPn:> (iıınM ııuıco. '"'P 11Ccp11 rtı.ı\Mt.llU PycııJa 1tc•1Mıııııaa ıonına.p hoCicı.ı:ıııı Gy tc.yıı Myocııp nonnoto, h• ,.ohoTJlilll, ,011"411 ıınnc:anu 1rı1::1 ı:ıTA:111 ncJıı.n, hoM ,n; cııJı cn, lıorGn. 1111n11ncHTyın. tn

Chl

aın "fDhnnıı11 tc.y•nı "ılt"np11n:.ı1ııw4ııax:ı. haMlJtbl GyTJıı

nonn;no Oyıınıpı.111

MH.nno11111p1111

110 ıMrnnııwı •oı GoJy• co'J· 11ıp1111ıııı 611pnow•ıoc11 cıııııı•

HDTK'I�

'"Y""'\ ıı onMYWAY P-

O••P Gııo noınııııııı Gy Jo•11.ocnp:m t1111pı11111, MllMll MI· ca.11 1 111111 ho.11 .nımna JJc11mııııı '"'CT•PAll)ll Gy 111:-Tl lrlMOTll p;>h O;ıp ÖllOllM Oy-

TJIMltl)A••r.

.... ... ... ,,

ltproı•aıo

CCP

t{aTu

r.ı ..... .

ııhıxLıınhı 11; y ı ı n y 11:"111J111JJor11:1p u.'1 11'] o n • -.ı:ıını.r. �ln(•:tn:ı. (ı p y ı ı rJyıı.1.ı. .

I'�

fi:ıJM.ı.J:ıp:'l ı .

(ı � ıı:ın:'I

:'I ı

ıı poô.nC'.ııııı n:ıp Jı.ır ı.ı.rıı.ıG 1 1.1'1:"1.· Jo•l>• uını.ıp. Jl3.uı:uı rHJa1.n11111 G)' ııı y h y M cohocıı ıı,ı;ı lı1Moıı o p thlr )1�)'11 M ''JIJ\:lf Gııı ıqı;-ı ıtıı· n�•l;t�lllllllM, l_;.ı · p ·ı{)A jll;ı; ı�ıu· n:ı.pı.ıır . Jyrycoıı tı:nlııı') ı .ı� ı r ;ı :'I .

nı.ı nortyM l ' ;>q·.rı l ı :>'n :::ı1on ) ı 1 • ı. .ı u .ıuıı.ı ııııı :ııı;ı M y "ıl.'tY 1 ;ı ' c1tp (ı:ı. nııun;ı�ır.ı. O llQI ııy 11rJıqı ıııı . 6wJ ;cnıııı/\J 1111nıı 'iO.t •ırı.ıp (iııp 11:n11JJ;ı1.,3 1 .1 1 ıu11.ı .'ı :llll'll·I· ıuı.ı r .cJı;-ı Gıqı rı;ı ııı J J :ı r ;:n ıııı, J\l'OJI0111\llllllll lı�JJTl.llllılll Dl 8 tl ı :tıı)- 1 1 )' J10(1.'1 ) 1 ı :ı ı ı y ı ı y 110:J)' ll ) JI A • ı.ı ntt:ıp Gıı:1 Cıy ıı:ı \ t:ı,ı�n oıı ::ı ı ı.ıp cblııarn.ı. 11u.ı.ıı 4ı.t:.Ml•llll l·l l t 0 . O "ıl )'Alll:l/1011 [)o. J y ıc llot�ll M \0h:ıpıı(i:>C'1UIJ13 1 :1 · llll(j ,.;,;ı"'llllllllC(;, j B .Jı l l lol:J f\Ol91· nyr ı .ı ıı) ı ı y ı ı l\ n�ın.ı t'nıı.nllı::ıur C:lj3Cl111JliJ. 011)11 c :ı j 9CJllLJ10 11 1 1 . 611pn11fü\J (1 11 � 1 ) 111. JlOCT IU)\IO· Jıırı:. o r .-. :ı n:ııı: :ı.ıuıı.ır. M y t ı :ı pııG;,n;,ıı coıııı:ı . rıy t f\n pn ı ı ) 1 ı... 11ıııı:111.ı�11.. ı, •ın,\ D l1 :'1 J • ı. ı ıı . pıı :1 jn r a ı .ı nJ\ı.l l"'Jr .U :1• · "ı ICOl1J1111'1'/10 lı;ı-.Ullll� .:l')CT 1411��:ı. Jıııı:J. 1 :1 rıııı.ın1Jrııı.ı aıı.'1:u11 1ıı1 .ı Jn 11::. J.ıpnı.ı Y. R ıııınrı:ı.111'11.ıuıı.ıı 1;:11 fiy tt \ ıı no ııı:>Krır 611:1 .unınt:ıp JlOCT/1)' 1 )' o.ı M :t/1;111 O.'I· Maıııı c111111;.ıııı11ıı r �u·11 c :-ı l ı :1 r 1 1 1 1 n :ı ııa ıoııtc. ıı;:ıJııı(ı�nopıı Jcııııııo Jnıır3 CSıınnpımıırn. :a;,lı,,. ., r , tıcıun�pıııı ıı10ma•l>t'Jıı J.<'Jpııııi>. 011.nnpbııı hoj:art.ıııt.111 J;ı.u111:ıı.n:1111111Jpı.1.n.,ı;ıc1.1 ıcJp111m eoc ıt· nrpcncn1 11011opıııııı ını?.3,,11111 l'llıollS ICMt:ıı p;ı 6111101pmoıı1J H , hDP ena CııınapııHr.wlı Hll, lı;,p 6ııp ınaıııı.ııı olıoDn-pylınJ )3cıı .

<·n J yn

wcjn

, .....

Gnp IUK1UIOıı n nnı C�JIOTAD .. lıa1111wo111111 hb.11.- eARllMllW caJ· wır onM ı 3. hDp Mtce.11eım11 eo 1 111 11)111.,.Clııl, 0:1 IUIMIWll.W HPJllolP •• Oy, MllHR MJllDCll (br.11 up MOCOllOClllll A• llllUlllp.

cocııa.nu:u• e.1Ntcll &Aa1111 wua .nı· Jıır ı hnan-p ı· lu ıJJo oncyıı, o, 03fllY l38Jl 0.ftHDA8 bOUIAHll

�'i.:� ı

Dlr.tllll<IW 1111MH

hHCC

f''"

Cyııa 11opıa 11� Jonnıuınıp. •ı ac:Dnı horııranır 0011 aa11tııd M r :annp ıe 11'1.n:acN·

/ID(>"lrıl•

ct a.ıt

T :��CJIb�;rasY �n·:rt.i:1 ��,,��·� 'lall.JX TlnMllllııljlılr· can;Ja en;ı

""· haM1111 'laDaG 11 1111.norn op.. ıpac:1ııı M y11:a rJ .:iarn ap ulıocuı"'" A9 McJ11n ıı :ı 'lblJlll (inp 'IOK Gauırı M n an ap J'IJH H JM ·

DCO

11a oncy11.

t1t :ıı1111pıı 11 huıı ı.ıc:w nepa111ur haınconopııır c;ı. nlı11111111011 CSamnA Ahı. Uy J1A llY3My11n.yp, "fYHICll Gauı ocp 11rı1a ıı:atn'l�n=lpıı una uawry11 onMM 11111fı:1JaT nrJ 11n.ıı np. IH'J por ıtopcıı NO r ypxıN Y•Yll N,._ f'OM Ciaw ıty.>11 hlJlHC9nop1111

'lwıı.1111

6.1uı

6\lıOnapıınrı

... 11111 lıanııcan11pıı11 T::tH· ::

c:>Ci�na rnı ı ıı

6ıuıoc: m . 6yııyıı•• •••nnap Gypona JlnıH�:ır nonn n11 M 11 ıı n 410� M n ıu ı N :ac w ı ı ı.111 Gôlwnonnılıf

Moplıanocıııı.no Jloınor opı ııına phlııwu 4>aaJ1 11Jj;ıı t1111.qaH11 u yoJ )oıı ryrypnap •oı:ropıınNı. By 6apana 1ı1 y.1ron11� 11oneJ11-11D :ıarnop l'ar.ıaı.ıp, Ounıp Gı ı :aa · .,. ııy•ınyp. Byııa Ropa n• Oıı• ııunıı nyıuyıı"anapıı111131111 Ciy rıorncu y:ı;pıuıno .11.ıJ aıD1nJ o

...ar1.o1r. hD(l'Jöllll'l /ICMDK n.n:tMM nr.ıp Hl l. Ci:>nHO O 3M l l l he• 6'1 hö1p ıucj JICT3ıı•ı.nnııJu M llM ll """"'

111 WO>HllnJta lıı;ınn CllH.ll'MIUllJU•

.nı ı p. o BD:tTAilll 05 un HC'I· 1111wA11r. liy "Yll C.11:1 •opypyNı HU, Jo:pt1:u111craıı •a A::1:apf�J "°ıı 1101 fioJrH nonmcrıana h;uc 11nııca11.11. h::tM wa1tı1111, lıaM Jta mınn.nCNT}ln HOTCll· cua na ııanııK on:rn 1111N11111:1rt

tTMııuı pcı.:ııy6.'IHN:anapA1.ıp. cy6yı C,Rllp HU, HC'IM'llUl,l!a 6)·.n r411n 1ı11 1111 r p rnı p iH':ıraıı JlJ:JKfll �rnap 111111. J.iyııı 111 nJ1;

onMıca na.

;ı

1 a-

ııncan rr nı

MOll Ciy yu JDll/li11U.napn.111 ... .. hnur CJtilfJJlllM HU, tS113 Jıacono- mm ııc'lo Jıa.nn e1111n1111J11 G;ır� AO JtOHM •11,1.1�papHDll (İy11y l l D• 33p:t ı.11c 1Jırn3p, Atan annM no

po 10� 0Ulolpa M :

J11.11 11

3ıc;p

OIOC°ynll)• 'fO.ı 111C1ııe;1111r. onuar hap wej onııtanııta.aaır "-ahı

" ımc onc.aJAw, Mlk:lp

d113

Cie.na ı ıorı ı �on op oııııo eAa Oıı· AlpJ(llN llJI ? Joı.

Mon..:a, 11a (i3 111 ne•p1tııJ11111111, tpNDl ll l ltO l:tnpGaj"l'llllll.1 tlıA• nmuı u•Jmı lıDf'"JHDnt ıun11pnır Jıuum c�nDpı m.n:tu 11.auwuıw..

purca, He1u�ı11111111 ırwp Hpc11� un 111:op1ı10MDH on1ıtn. GyTyll OyııAlp ııa111�11 Cll)IC81 cehoi C:ll l lAI. C) 11rı1 yN110nı:nr 11yhy1ı1 HC Tlll'IMOT 0111 11 Mllnnn cnJıcoı11• •ıı.ıuuı, 111111 calı•••PAJ•p. lıe'f

�::� �:tl.:� h:r.��=�, ·:: �:: ..

'"'" 00 ""'""'

.. CoffT MNllMll)·

Jor11 .aoapynAD 1111,.•11 oauywJlYP· hop JRlln.111 03 ::111Jn111.r•n. pıı1. 03 CIHılll rynn;"'"''· \13 ....

ııoııııJJ•m. •• ııııııı .. p,awp. Dy, "°"onnıı p. ;J•op Gouıro •YP 11 yııı yıııııııop aıı pca . •••P hop uıo)ıı, ııe•o .1.•Jopnop, yty ııno haMap111J 1oıe ny3a11nııııa H llCTP Ja ı ıııop napca. Gy, )o11ıı..uı )oıı. ayp, hoMıııı )ony 11oplıo11 poıuı crMoK nı3MMAWP. M11.1uın.no flll l l jaıı.111.nıuıMacw ıa TOpor rnaı. Gyryu 1ılfr.H pw1ı11.r.11o111 Jaıı.r11nııuM1(L1 ıa cı'Jnapmı OııpnoıuMocıt hop Clııp ıoıırı•11. bap Gııp 110.1.oııııJ)nıııı aıtıa 111

t•poıTn enı11eır, h ap CSııp Jtll· 1111 11 111nnı 111a rf11o1 ICIClıllUY, Jll:C• na,OHJ111p. Cy GH3JUıl 11erca11w.. 111..13 Joı. cepa:nıtMH:tJ(Hp.

lıoJa.n Je ıı n

nocnn nn;uı �

Jyp, oıı)anw Aocnııopıı )e111ıu11 ' •

�J;!�1ı�n:� gy°'z:!�11�;r;!�� OMllll ll91JllllUIJlllJ•, OllYH J\111111· unn MOllUJOJH hl(ll'IJUUI 6.ııunı..

111.ıp? 0 ICC'flUllllAD . NHMllll.119 r1puuo1n1.1r.nw ı.naro caı:na ar,.ıu J1•o1p. GyKy1111r aoıı:mjJDTH 1K"11te

Dl o. KlllD'taJıum ue nc;>noyp eııı ıp? By ıru Gym 11ap '1111111.ı upocec napıuıp. MnRop Gyııaoı Goıu JlHP

••

Gyp;ııuar on.ap.. ML.ı7 ı.111CiyM11 .1cJ n11 A•polıfnAı Molıo O.na 110 on111ıııııyp. J(orhR,.JIC8.nOp111111JI 11t.1r fap.16.ı r ICOH.ll Ol l Ut A3 6y11y1111n Ga rllY.. Jlhl(I. liy DO jı AllMOp J>CRllOJl)'H pohG;ıpıııı)n �"'"'"" ııcrop 6eJ. .n1.r-<ia1111.ımı.

'loharnrm. 11cııctop<o ııa Na'mı

11;.n1111nın•uı.n11H

10p cııJoc11, IK •ahatAON ca•HIJKJI •ITlll• . J • ıı on:ı."ıı•rı.ııı Hoıın1111ııa p111111 ııa Gyp:ı)a uno ı.-rcoK, aJııwı o••r "" · 6y1y11 Gy hıııııcoııop IJ>oP"D 1 11 Y•Jll ı!oııo HOCHllll Oyny '"'''""'Jl"•P. Man 1 1111111 A•Jopıcnn t•H�• nıııoGorw llCM oapm 1yr11ypaM, oıı.ı Oy, ••111 lıoııııco 11•J nnıı11 p. Liy , Hacllllll ılQPMlıtRp UMhll UJlldp oa y My.M o n Oy l ın ıı lıorrı•ııııa nyWfllMOM y•ıyn 61131 DCIC ee1 ıınp. J(nrııı•r l'ıpa<iar npolinoMrı A••pli•J �• ı ır. rı p:ı lmp opra ıı u111o1 Topocjı111111311 �llMll llCI· 3yıı ryııa pıı a 6arııı•ıu•p "' Joıı� ıı:wııııp ooyııynııı1111 T11prırır nııı fıyııy l!uJ111ııapwıA aııı•ı>· ııap. M oı ı lln:ırıııoıı . joıııınurı•rı •• cuocrıjaııa ra yJ MıJa ıı llaııı r• an1&1ıınpı.ııı 011111oıı11 GeJ11oıı >111noıı•ııı1111H MUb1-cJ111111 rnJ-

l"·

MorııoııııııpnpoM. l lOpnhııuoo Jnıı11oıu ııo rpy JICAll Hn, nJllL"Lf •0Janaıı111o1ııuır rıCTOJnrıcoııce, aano.n'lo 011111 ı r.1u.ı11w onmı ııoıı o.o. M l l· l llolll, l!OK)'&IDTllll HOCTO JllUllllOf'll, A1r•,.r l'np.ı lla rı• ır

cocnan.nıTn(aJPı. 1ı1onoıııı

ıın

Hııuınıf>ı.ııwıı Oy1y11 HO>!llllCH· cr. 1 111 ıhno CAoıı Koc rop11ıuııo p t:oı111 uc•rırp1111•1011111111p. Uy co ı ı oııı Mımlm •ı y ııo c1 1601 G11:ıa •JA•·ı ı ı nc)nııııııp. YrTOıın ıı . coıı ArMı oııy oalı,.ornrıııııopııan K 1 1Jııanı ı p, Jcpııno Jc1ıııınnaıarır ııo aı o ı ıo onypıınp. lly 611011 M y�yıı M oıöyıı ııcJıııınııp, llııo liY 'IJP M yııa cııG0111 1111CJ10J11p1111. r.... , ııcııorı h.ın11coııarıııı ca (l:ı(jııapıı ıııı 1ohıırın rnaııııon Gıı :ı ıcnpMoıınJllK Kii, hoaı A3opG;ıJ. •aıı a . lınaı 111 J,;1ıa101111c1n11na lıop 111111 pccnyliıı ııııaı ı ı.11 1 3oh-.' at;n11eıu11aım11w 11n1.1ıa11 11aro haı f"Aö:UI Cinp •IOı Hll lf ll ll upo<j..

nc.\lnDI'

jı.ırLınMı.ıtırl\ldp.

prrnyliııııııaııapııa ı ı n ııronn no cvc.:ııan nı1Hnur:ul,A:1 "ıfl lM ll 11or... CAHnl'J•. KacK1111.n311 1 r.111111 cıro-, 110JH 11 a1oceno11op. H:t/\r c11Jaco-

11111ıın (.,)YH ryc)·pıınp nnpnı•p, ıın�110Hın cnho (a.111111ıo1-r,., 111w..

, .. rıuır.1 1.1111nı.1p, f'koJ11ona11111an.. •Ul.nllM TO l>fillj\JCll aoml•n3MIUll· • ı p, crn·uonıter oı.naı hmı.ııı 'fllll.All cy paTA3 nın1 11c ımnap1 1 o y ı ı tıo:ıyııyp, Hy, o y •ıoı ı ucJııa Rnc1opaııııunnp. J'crııy<iruıKa ıı•pna llJIOTONCllOHll•"· pyııı not ıopııyr, 4101100111 lllTllCAllll) · J•n NCllllUI ıjar aıı•ı r• ırıııı•p. Jo111111aııı·ypN1 Gy1yı ı 6y1 1nn ı•1

v•• �bıuprAı.ı

CSıı> .011111 ha- ·

.Mnıı pccrı)'(iııııHıııapııa Go'o11ııap11 y•ı yn ırnı rejp11-uaıöyn• oııJ1Yry 11 y ıcopnyıc. Opaııa ıı ... Jnwıı Gy1y11 llauıııı.ı'<a calıeıı... pmm o:ı on11111te caın 1tı1a r ırc To)aıı MyıJ)ııı A•ctoııop <l><>P M llla uı M ldl l ln,.p, Jcııııııo ıırypMı llCI li.ı ıııra •••J TOJl:ı<İ •ıınp, O, c11Jnc11 •l•••ııır)Jot MrJnaııı.ıııı hlllJICJlll'<ll, (>alllllhl•I r y oODl lll - aalıaıarııeıuııoprı •rı•ıapı.ıp. 6yırı """" ıra ıtarnwr l ..JI•· rınrııaıı haM liy, h3>1 110 ll''""P top;ıılı Olllllllll hllCCJIOflll �OIU· JIYl"'RI', oııııapı.ı MllllJIDT'lll llllH 4ıııp013CWll 'f8TJll•p111r Galıa lllCll Hl lMll llCnııj>.'11\0 CTMlllU• ıınp Hll, J ı•rı.ıııı.ıO ı·aıı•ıılıw, lıo r11rorn11 •ı r1111, ır1ı1p upo<inCM ııaJll l D1'T·6ar111•p T&IOM &I f>I· Hfll llJIC)'ll, Liy Gap0/13 flCC• lly\IJlllKDllDJIWll NC'll'lll lll poh. &.lpllO l lll 111111 c:olıli;rrJIMll3 011• aı yıuıı1 ıı. ımpTrıJai11°ı11 MorHa:ırı llOMllfOCllllllll 11))'11 n ııe uy M yıı llR 11• a •ır.1 1· rolılioT OllMJUIJIYp. Bırp •nı•yır, 0)'P�/IA ho p uıej

11e'I• 11oıı.ııı•""'uı111.ıp. 93J A• no:mJ)OT11 li:ıcıırnouı1111pM011 ıın. ıı•M 11cJ11ıı. YMyM11J)o1ııe, 11111111 MDl1 fiy aıy11nl111:snnop11 Gc11D ADpllll G11p ır11110 11n• Gauıa 'IOT· ftMPl·IPhM 1111, hDJ.11111 uıJIDICjnc Mllll •1011111n11)11, M YflDllHDOnııJıı no DD•nlinıı)ıı, 1111'1on11)11, Jı11c 'c11JaT11A rmrnhlnwrw rapuu.ı ııı.ırnM Myıııcıı<iornıpa oıı11Yr· •A •mc'yıııı)JarİKI, lıopMOTftD JnııauıMMLI ronoli eA11p. Juıı· ,llAWftRJI, 6y ••TLllllMblp, Hll:t, cııoo, hnM Aoop(.aJ••11L111, haM 110 F.1ı�ıo1111cıoııı.ı11 ııı-•1•)•1111•· napllllD 6yııy ACMMll)llH: 6y ••rı•ınm•p. c113 Gyııyııııa pa· :1r�11nıııaıan1o1ct.111Lı:1. Uy • ı· 11 r..13 GypM• . ccrıı J\ftll CODCTll PaJDCar hcj ' oTll· 111111 ll'tnRCMllAI J\:\:tp(,:1J11ı1;a111,111 1•1'0<�111111011 11yMA)aıı11onop11 AR h• •111:.:, F.pımm 11CTa11h111 11y uajııı11aııap11 r.ıpa<jııııı11a11 11aha a3 oay11y1011rıııi cwıı1111p11H. Uy. �nıHnpn:uu ım, uyu y:1oım111ta hn11 Ci11p, lınM il• llllHDP · flCC· ny6n11HnAA Ayuıyuynr.101111 onnu ıııoconoııor ıaı•ııwp, 110111111 llY· wyn'l:lllOI'" n�uıMar nı ufipaı n.npcn ıcotyru0ı:1H y•ıyn :JoMJın Dllt'Al•P. O••P Cll3 111111111111 HO pyUIJ\011, Gy rolı<iornop11011 co11pa ııa hop u�J11 apıu1111L1pMBr ıe nıınmuı h:1}\llcan:1p11 6awra 11crııı·noıon llOllAOPMO)Ull )011• ııapı.ıubı 11 yuıy1111aH ııcıo•mc•· 1113, (ıy AYlllYH OllM83Abl. M•ıı ,ll«')ap11ıuı Kii, 6y, 11.AA•ın hana arwp ııonap1111. Moıı OMllllDM ""· ay coh6or, �•ııAaııııınp, aıı311M hn11ı.ı•ıı•3 Y•Yll ııocıı3 ııe•mo)•••ıııuıp. ıa By1y11 pccııylinmıanopLlll ennanHn •••f1K3lll hoıııwııJ)ar opraıın:\JIWlblll 11yMa)PIUIDllO· pınm ııhaıa 111011 J\nıı Cnııe· Tlllİ Po)ııcar hcforıı y•ıyıı 113, hop """ rapıınıu pccny6nııHo· ııı.ııı - J\311pGoj '13111olll llD l'P· ııyıoıoJ•nııanopıı •onııc1n111.ı11 'f'IYll ;110, lJ3113 JIOCTll:lfl, n11y A• CHOa 11c)llM Kii, MOnr•JllllH· 31111 oııpnocıı na ahoMll)j3Tll oııyıınn T0°)llll �AllllMojn�OllAllP 1111, cn:t u:> ncJoııcoıcc1111113. Ga·311 Jon110111ıınp Jcponoıwı no )a D•lllolJl3 cH311 )nn111.ı3 ne•• JllllUIDjO'IDllllDp11113 Gcıı IİDl'll3· Jnpır llyp1111� onoıııııuı�Jlll 1111· 1111. Joı. MODl'Cjlllllllllll Ollp· OllllOll OhOM11))3Tll HCH Jl3 lllİ>poTllllfl HU, ay il yll llnll· 4ııırwM1�3..a1 YMAD Mnllnıj.,ııo· pı11111 , A3• flG• l• • ıı n op.,31111 ••nrıı:ıı11.1111•11 Y•uın Mnnnıtıc ıınpıııııı nıı••llO CJ13Clllllll, <lyn· nnp 11co cı11,p.(!11pı111n y)l'yıı 110· n11p, Jnıı11n111nn P,. YJryıı 113n11p. M•11• aıı o ııonııg 1111, MOP·

11:ı:ı tly 'lnrnıı 3Jn3plln ocac ııc·

nıraMDTnoıı111ip11 ·c11. Jlc111111 ııc· 111rnMOTJl:tllJ(11p11"CllCll o.nM:ıı r :ı: hap mm ınnra hopato111 ı,,. pyJyG c:txnnMnrn n� onımn:ıu Monoıııı e'Nı13jo 'IGllLllUMLllU.Dl·ll' Mil, omınp opacı.ııuta Myıı:ıc11· Gatnorıııı ımcıcıııuırıuraıar.ıı cnıı hoM:> '1:1tMncl.ıır, Ov ı:uırırn.· p1.111 h:ıp CSııJrn Ci:ıraC1111110 1111· 11ırn111111Ja Jon n�pııııM:tcıuı. Cıı:ı h3MIU11a CJI"' h:ıpoıc;ır CllllPJtllll ım, j a.p:»,nı.111.Jııı ı.ıın rıa eapca, .uar1o1mıı:ıct.ı11 na yctanmc lı:>Jl MHll x:ınrMll ıejpıma n:> Ôyryıı 1111ııı1ıarLııı .xeJrııııı., jcnıı Jıta· con\l.lıapnn haıuııııııuı aı·ı.rnnı.ı jo.nnapı.ı taııbıncblll. 1)113 pc:ın ıa•ııJJorıı HOpAIOll y•ıyn prc ny6n1111:ınap.:1 jrmA:uıın:ap KDll· llOJ>llJlJ\1111, o3y 113 6ııp nc •ıo AD•I•>. Gy. h""ı ıjıııııııpnop11 . lıo" 11• t311nıııjınop11. GoJoı· 11•· AHJnM ho11ytı1ar f';)p:ıpı.ıııbı Mıırj;ıcnt.ı D:J M YlıY"' rrıp:ıpr.ı 4ıupMDn3111Jllılr"ı:ırLIMı .IJ:ı 110· MDJI Clltll. Ua:uıjJ\JT �ıyp�ııu�G· naınM:Jj3 U.:1111ıı:ınL11"Jta 11;. Uıı:ı ır1.t1J.J cLm:ır, h;)na n.ı11rı.ı11 rıp1111.ıcı.111na . .naJaı111bırı.111ııı,,1 :1•1 •op11yıı110 ooa11JJ0T1111 upw•ı· cı.ınw anMar y•ıyn MIU1ıtc rya. aoııapn no r<>ıuy11 Jcp11r111111. [l113 6cno hocaa r�llPAllK 03 hrcaO •Allpım Mil, ay 011311M aop•fAIPllYP - M o pııolıı lıo· H)"Atatllll, MDp113311 h31111MlljJD· rıııı 6or•YJ1Yr. Gııp Kopyıı, an• a:.. •ı na raJlDP harn1.1 ıın.ııH: C03fll •en M0°llOCLlllAI JapblM Ke-ta, d11p ııe·ıa cnor MC'fllll· 111111 (uı.ı 6y1y11 oheaııor Kc•• 6a111na1111ı.ıı ,.. hap uırJ CyM· rnJı.ır.na ııa 1111•111 ıjıa•ııanıı 110111•oııap ocp1111 .

/\CAIOJlll)OAI 1111, ay 011311M 'YMYMll aoıı ..ILIJJll·IJI. ay, 60· jyıı nıırJanopnn , p111J1nopııo ,ynr:ı.n:ı11Mt.1111 ClyHyıııır h3J3· TMMLl:JLI •ıoı uopmvıı.ı. 6yııy 4511:1 Gııp 111ıı:a11 uııt.111 fınw3 JW· wypy•: CloJyıı 6oıın yo oop· Mıı111 �· ay aona Oyryıı n11•••· n:ıru.ı h:Jj0'1Blln.ı11.n.1ı1pMı.tUIJ\l·IP. Jı•JU!ll311 llC'JIUllfll'JTYll}t:lllLI h:vuıcnnop aııp ııahn Koc13pA11 mı. HaJ"l'�ıt "luı ı.ı;ıc' y1111Jjarn11 onacau. l!l:>JııjJ:.11111 ""cııınuıo· UJ3'f3]111111 H0:1JlUll 1 :1'11 .JpP.Hlj:l· C:'ll l . (ı=>nn OllV ııfl,rMttp:)f,f 1111. ·hap 111111 porııı·Gıı1111oııa aaJll)· J:n11 11opaınj3 c:tnr.rnr nnJl.IM· 11 "'1" •l111 1111p nep1111, Jonııoıuııop. 11111111 rhrnpocnop Ml'3JJ011 A3 · P::J'l:'IJHJ ıı:t:ıapnr nnrı.ınJlJll •ır.ı· il.ip. AlllflCOC'll:tllllCT :111TllCO· nor. a11111pyc xap�ın � pı111 ıuy· opn o p "c)11aııa •ıı.ıx ı.ıp, 1a• •· o pıı.ıp ohonn·ıı.v luıJ)onıı y11· c,yp.n:'I Jlllll O.nllllô> C:ll.'l:llı HC'lllp.

Xyııoco . liy •yıı Gııa rrJn er· r.t:ınııJıııı ıııı . A�ı:..ı ııG:wj•tnrı n., F.p�ıaıııır.1311 nlı:ınııc11111111 hoJ:ı· tı.ı ı•::t ;ıpxnJr.ııı•ıL1111.11 ı.ı y·ıyı ı tolı.ny11a Japnıı�u.ıııınhı('I. f;y Tlllınyıın �c-o.n C)' [1DTJ10 MOLI· "t)'MYP lıcno Oııp na xrn:ı ıır:> fia':mnarııı Jcpc11:11 1 U l oh:ıp Co1teııı11ıı11 CCCClljRfMlll-1 1 Ul11) il• napr.ın °1bı:torıı.arıı:\ınt1ı1 hoı ı ı.ııı· n.ı r 3 p:ı p r:JGyn rrHoJ.- conr enııpn:>p. Aıı.ı ny 011:-ıııM o·ı or�ı Mp,ıyp on 1111,111 �Y oıonr OJ'3Jl3 nnıı J.11>1 c11ıı:ıttp ıı:nıııııo ll")aıı�1bıu1ubıp ıııı, ı;oJmrnıın M:ıJ ıı:ı rll'tOllOJ"I' ():l�I D C t.111. li:u:. ô ııa "01,, Jllil i\ .ı. ıı Conrııııı 1:1n(':ıf hrj ' n rıı Ci y · ry11 Oyıınnpı.ı Oııp jo.pa roll· n:ıJı.16, lıl'Mllll Mrı( �;ıoıııı p;ıj:a •ıı.ııapMnrn.ı . M:ııı'4a . ..·n·:ı " ' " lıJp:>ııor cuıııııı,ııı p n -:t <ııı:\ a ·ıı.ır-auııınp. Ciııp Vııp11:<1t1ı:ııı11 y:ıyıı a U:ı.:;ı-Ou.n Gıı:.HtM ' ·ı v ı ı . HOun�ıııa.1113 r ı y 1 1 •ıux rıa"lıı6 onaıı Oy MGC:ın:ııııı l'ıl Y:1�mıra cnııpım. 1�11:1 n:ı·ıı .ıAııı ı :ır:ı p ı ;ıri)·n cuı:ımıjıııı 1111, Jlarm.ır l ' :lpi\· . G ır :1 ı 11;1ıl11.ııvı:ı lıa11ııc;;."1DJ1ııı1 ı:ı l ı:ı' H;ı:ııı ııııı:Jııu;:ı111.. ı ı ıı..1 .na j:rn111 .ıp:ır. JlrJ ıınaıın�p.ıoıı 6.ı ıu· r;ı_ ıı;,,.rnjJJrııır :-.: ,·cycııjj:uıı ıı;:ı Jrııı ııei.ıp:-ı r.ı�ııJı7 U11n.ı 11 ııCıa· p 1 1J1ıııı mı, Ci\' ııpoGn�rıı:ı. Oy u;ı-ı11JJ�ı 1 :.ı ııırn pt·cn)·G:ıııııa .ıı :::ı 6:.111 ·11:ı(j:11 1 :1 :J 11:V1 MMll f'Jl� l ı-1;11 1 . � .ı:ı ı ı t ı ;ı n a 11ı•jJp;1m,, )·n r ı ı .' la T� M r\.·luıy ,t.ı('IJll C:ı;ıpn:.ııı J:ıııJ · uıı . qı_ Jqııı H:-tıırıı ı ııuıı:ııı .ıcJııM 1111 . Or. ııııcııycrııjJnap;ı.ı . pec ll)fiıııııı;ııı;qı·.rıı :ı.ııı corı c ı :ı o 1111111111 crcı:11p.11.ı pı.ııı,1;ı rafiy11 rı1 11J1l'111111 t.:;;ı11;'\·1ı1;ıpJ.l=-ı �ıa �ıı· rıııuı T;\ııM ı.ırnıtlılp. OıLı.:w ı ap· 1111.ını.11 Jll•I C)" fl"'IJJl:J Ci ı ıp (11141111111 ıııııı:tJ> c:ıııp, p:ı·ır.ınaıırııı.ıpı.ın· ı.11 .1111 rap;ııı y•ı ' n J:ıMıııı J:t p;ı bıı.ıp D:J l M)"lol:'lll (İ11111 'lbl· ll ·IJIM:l:J u:..ı :ı ııJJ:ı r ;ı C<l.Jll>IP. /\M· Ma (ıın MOlll rn,pıııııııı (j' ryıı 11oq paı.ıc;ı(ı,11 1 1j1111;.ı u., f•y "I Y P Cııı p <iırpıırı;ı I JJlllll ·I rnjyJJ\IJ· cı.ııı;ı Cı:w ı.. , ı:ıJapar·, h::tp lı:ın.nn ('rı:ı r;,pap ıa1111o1anı..1Jt,1r ım. ıı;, Aı:ıı ıfiaJ-.. ; uı :-.: :1ı11 1.ııı=- . ııa rıı· a.1:nı11 xanı ı.ıııa. ııa JP G11Jtl.\I Ciyr\· ıı conc·r x;,ııı ı.ıııLııı MJıra. clırjııııa X;)J1:111 H:ııııpM::ıcıııı

f-'.p111JllllCT:ııt;l:'I ıı:ı J\ı.�Jı(ı. ıJ· 1.4a1111a U:ıııı J•l'Jl:ııı i ı ;ın.ııt::ın:ıpıırı (j ', T \"11 l :tl1Jl:-ı111 pet:ııyCJJlllli:lJ1:1p n:ı Jıuı .\' PH� ry 11:\palı:ırııı.rr 6)' ııcpı 'İ) p.ı Jl;ı, l'::tJ.ır"r l ı c'J " \ll lt· 111111 n·rn:ıcı.11111:1 H Y 'fJ ı y ııııı:ı Jl:ıı-ıııııt 1 1 111111.1. Jwıu;ı111nJr1.111 JH·11rıırı1:1pıı rı.ı1�ıı1 6�:ıJ Cfaııı:a Ji\' 1 1 1 \ )lil\I 1111, (11;U1M Jı:ı.M lolfı11,I · :u.ı 11.IJl.ılı:tr 1','\:111 t:ııc·�:J llPJIC· 11ıı:ııa, 1:1111.4:1 r;ıpıııı.rnLrrııı .ı ııt· 1 ııh:ı,1n;ıp ıı;t 1 .ı l11 ııpıı:>p Jll�Jıı11-

Jc:ıuıo JowıJnorıııp, """""· Gıı:ı cn oııto AD cu:ı, mm ıan· rı•ıİ il YMD)OllJIOnapll Oııp )CPJIO J:ı1110Morıo1n Gıuıra m:"lo ona dlfJ10•oJ111111 TOCOllY P eTMllllllK. , Mn.ROM Gııp J crıııo J nuı nw o r nn•:M ııonnoH11ıqı, 011Qa h,..ı dy ııyuy, ha• 110 ııono• oJ 11 4ıııııııpıı ouıMau ııopoıı.ıı11p. DııJ dy ııy11 y�yll, •ycycn u ııo ııo "°"ou Y•Ylf oıoc'ynııjJDT JID uıı.ıJı.ıp•ır. Jo hop dııp ıuohop AD •• KO I Ul/IO, hop dııp uy•ıo110 DO Jı:ı,p 011p en.ııo ıı,nnMn o p ap•c•ııııta e'111MIJlt.ı Oopııa C?An6 11111111ıtn11tt na nocrnyr 1110pnım111Aa J•1110MMl•Jı.ır, Ja 110 Jl·nıın:ıııı·yp11o11 anaunapı.rıı yı·py11110 Aooı>GoJ••11ı.r11 na •ıoı GnJı'ır li111>n11Jırıı11 unGG EJıMaımcTa11ı.ıu 011 Jnııuı.ı oryn o.ınıı. "11L'\O uca l\llllllUIM311D(1 oo rbl:ın:ıpı.1111.ıu Gup ııcoı il i>· •a a.111111111 c'tHMIUlc;N311Llr ıoıc· cıınııopıııııııı l1 8)1Tnnpw11.ı ryp· nııı� onyıı)'p. Jclııı.ııa11ryp>ıA 0011 ırp.ıı ıııın3pıı dy 1 y11 JeJ11p. Al'lıll1HltiJTllH.11 311Ulllpil� 113 8111ınh 11 H yr aMıac a11onnoııı• Hapnı• r 1on:ıO CJlllP, Oypa111 fll)V1ye5 J1.llJllUllMöt/1:lflllll llD m.:a 1r.. 011p:n1111.n:uwıı1J1a10 «iaJ· e'-tllMiV\CLı:,,H ı.arLın G ym1 1 11 .1r ı••rı• AnTHIUID 0113 Moc'ynııJ· ıı ı ıp11aGw11a danıanı.ıJwr. 6y, JoTcll3 ıuoıcnop Top0<�11ıuıoır CD.QD"IO onapar 111111 Xn.Jfflılll tn pecııyGnııııanıpı.ııı Dll • H HOft· p11111 11111nı111Dı�WILI Mo• pı· ncııTHanopuııa. ohanııcıı110 ha· cı.ıı1J1aıı �ı.ııopap. 6y, h oM A• )achl3•RCLlllD T3:1Jıır, hoını•rııJ · yw ı·�ı aıı enKOJIOKll naJıı)J on JaT opraıınapı.ıııı.ııı e3y110 . o r.ı'cııp ııocTopnp. Moıı Gcııo ııe· • Y Mn a11011 CCl'H An11 CooeJorı1111aı : oııop ıly, 6ow nepcoJ· 111111111 PoJacaT lıcJ'aTHııa JID 1111 . - MOll llCD (iy11yıı Gene T:ı.� Jıır "OPYPYK. 011D•orı.rııı• .ııywyı ..ıypaM ao ı;ııp ııopyıı, lıoucı.ı . <1>opııca OMllllOM Kii, hO fl wcJ )llUILI· nap11011 11c1ıııJıa110 oııyuyp; n ı• r� .ııorpy 11aJıııııa•oıııııı.p, apaMCLıl3 HyTnOllll llY•DJllw · aMMa hop han11a dy1yıı Oy11.n:tr\ıum. MUnuırao p.aon r D3 110· ııap d•ııı ııcpco)Aıı . TA llll& d11· ho)aT, Ta0TllftftO,PJ1all. l>auırn :111 he., :1a11 a 11 Cia rı.. uı11;uıa:11u.1 . co3na ııecoH. (i113 ııopypyH Kii, J\na •ınn p ,aa hc•ı un.11 Gırt.rw· Je ıııı1101 1rypu ı 11 ı.ı u ı•ııı••rı.ı no nDMA•ıt••nap - 60 '311nap ııı ııı Ja,pa111ı•rı ı .ıır oıOH flıTllH hy· nn:ı H••P:t Mil. e:uı:-ıı>mınu J an· ryrnıı,ııııal ı ID Jc ım wupaıı111011 nı.ıııı co:ınarı11 aa WYlf>Jıı pı.ı ııno JICMOffj>ITH)nJı nW·IWKf P lıow1111 •ıtAMnopı.ı uoc'ynııJ)oT· ııuuı oı orcOJ\ll op Y•Yn ııcTH c1131ac11110 ıt>ıırnoıııpnı.ıra conr ıj>a.ııo oı yuy p, Ma11.a J on en11ıuınop. Omunan11pıo111w 11co .ııawnep, dy, re)p11·aıor1!yJ\llyp, oııa "'iP• Hll, 1.RIMJIDPLI ,110• Oy, hn K;ıco naJ ı.ıM .ııeJıın.ııı ıp J aıı.ııı• p ..a•ıı.ıııı, DMQlll lllıtOll T)' ıa o.-Kaı1t1�ıuı ı:anr.napı.1111o111 T)'d cunaoı a aı ı.ııı ı , lıoHııaııı)JoT· MOHa<JleJııııo yJryu KDnMllıP. naımıı11a11 ııCTnılıaıta CTMaMııw Eıı o 1113Mn ap ınp Kır. xıx nop. lly11y Gıı•a ıı� noııOoJ•oıı· •ıa· nlpyHJı ııoıııfıpo11r1•111•11 nı.uıop Onrı•ııınnJ1111111•nap, 110 ı· ı.ıpı.ıı ıı w uı �a uıaJıpa r, eııc· ep1101111nop, ııo A" Gy1y11 co TpeMllCT•DCJllla ıt>•aııııJ)aT llOC· ıcT ıanrnnııı.ı . 1l11a1111 111111· 1opMBt111• JllOUI eıtHp, ' 3ah 111Jaa11•3 (ıt')ıınn•uıııanıtııp, 1111M aTııcıunop11 rr•Jı.ıWJtı.ııı.ıpıı a p, r11nnliı.Mı•• <icJ11oıuııınaıı,ııı ıp, e3y .ıı• dy .ahoT.ııau noJı\) Jor enııaaıııo ClcJ11anwıınoıwıp, 0111 lllpYlfja HOllıJıpa11cı.ııı11•11 CUll· HOpo JIO 6113 '18JILIU..flnLl)t.ır pa hOTTI KDCNllllftDWM llHIJlllp. ıııı. (iy enıta ClyTyıı a 11n anp YMyMıı)Jorno, 1'0Ja<01 lıcJ'•· •m.nAllJjOlllllJl:JU ıu.:Wnlol OJlll8· Tllflllff dy H•ıt•CLlllJ\fl dua � ... )apar 1tch,p11Cla11 Jnııı:ıs:ı.ııınap. TllH )011 A)Pl••Lllll\I .ııy,pypyr, Dyıır1 1na oııan.ııı p o.ııapar lllHlfll Jony •Y•JJ•ır CT.MDnll· MOll, ""flJll, G1 1p J13 110 AeM3H /10 Jm•. ,YllHH colı<iıı T hOM llCTap)ıllM. A) ftAP/10 11 Oıpu JIO· llNH . XIUU'Lllf, 93 T8Pflllflf0 80 Haı eıtOll /lllC NYCCll) IJll , ,11 e MJl"OAJIO,pll fWlfl ııop:ı )HLlll, MDn lf) 3M ım, Anıı Coıcmı ıı Po rap.ıuım aıııuı ıM ı·ıı ıpı.ııı ııo· Jncor lıc ) 'o111 n ıı u 11•.ııacı.ııı.ııı ıı o•oJııuıtaıı ııQAırp. 9c:pno do onau d:l llll}tllHll llllfARClo1Mlı13· Jy cpMDURllO JIO A33p0a UU· .11.ı KrıtDI, /lllCKYCCll)O/la 1111 lınM nwnap Oııp cıp/111 jawnMı•ıu· dll · hoM 110 JlllNOP TO(loıJııııı ııap, 1111,.111 .110 011p JCIPAO Jouıa· 11� 1111 Clalıocwııı un)·pcn-u.ııc y11, )1•11"8p, HOllO•OKA3 JIO dup nnııO ııonM3K. oa pccuylln 1111 a · 03Y AO AllP. lı:>.11•1:01111 6yll)'ll M 11 mı:ı r" aım 11:'\C ... •• y 11:'\CllıÖOT· nap:ı=" J•111ııcp1111a1 :>:m11p, hoM Hll w y11:ır111\orno1>1: 11opu J ı.ı[!. M3· c;:uı;;uı:1rıı11 a•y;-ınHıtJ"1>c1111:>, hoA· 111111., t.w:uıc o.nyp. h:u11.ı•11.f:ıt.r ııop.ıhOT <'A•ll nAYP K ii , 6y, lhı31111 O:ı111.nıo11ı1a 11uı11arn:10 - Jc· llllA:llll YJııll:I, 'COMllJjDT l1lllfıllll ACJ.10 HJ1ö1rıııcn::uılJlllP 11 n •• o c il uııımı:ı 110.t 6nJy.1c ::ınj111 ll)'fl)' P · YNy"11jj:n11n (iıı:ı, ı•n,.ırLllllol 11t·J11\I mı, c r.111:u11n pıo111 ryT· dy11:1•111 Hl"'l•ı:mıoJnH. Jc11114011· r y p>ı a Gy 1ıo311 Jj 0To 111 G MOTll· l ııa • oıı11ı ıı ıw117

cı..1110, 0::1 ıop11ar1tmn runuCi 1111· ım nı J r.rııı n r co'Jn rıa:rnpa 'lt\11 · ı ıı.ıp . l!;pMOllllCTDllt.ılf 11y•ı0Juıı· /IDllO(lll J\nrnı•r rR(M1nn1·1J 03 pecııyOnıııınnnpı.ıııı.ııı 1upııııliıı· 110 1111ıın c1111nuocııııa ııoıın on aıaro AJopl!AJ•nııı.ııı ıı � aıaJ n ı ı ıı•noİııı ııco 11 0 1111 1111 /\l'MD· 111111 DCPllJIMOCllllO rımu.ınnıuMO· 1 Mora, cno•a 110 he� G11p MO· connııo Gıtp w ıınn ıı •ı cTp 11• ııy :13WT:I HCTMDMDj ı:t 'IDllbllULl(l· No:ıyııy:vıoıı nop. 1\1011 Cl y 11 y oıyJ ypaaı , MOllJIO 6y •YP TD· counyp Jıroı ıı• p. i>Jıı:ı JIOCT· n ap, ACaıonıı)oM 1111. Gı· . ııc1op 6ııp TOP<><Jııııı, llCTOllCO .fi• ıııı· ııop Tapaıfııııı OoJ yıı cohoıwıp. liy MO.COJID/ID 011•ar yaıy•ııı ronoOu ııno d11nop. Dnıw-o )un cıı)acıı 11 yJ yıı ııeaıoıf)ll ı p, uo· :uıJJ3tllll .naha JlO 11�111111110111· •t;,c n. chrnpac.naın,m rLı:ı1aııu r.tacro1, J\YlllM:>ll111tn11jllll OflTAUl· cı..a ACat:>ıVlllP. fınn ı ı c:w apırn 6y •l'P lll lHllWD•flLI 61\P •OX ııacıuınapuıı Japorııı• rn o pı.ı• ı. ı ı hBA11ılClolll l:ıılJ I y CTYllAOıt ron:>M

�aııop, ıonrLııı wyypyııy M•Uf·

naT'IHnKK JIOMll ıuıo 3oh•.ı>•a· J op ao dyı ı y11ııo .ııa oııırnpwıı ıpacı.ııı.ııo MyııacııGouoıııı Y3)11 ıuınop l!oJ y HopnaJap. llloıı.>p Aoop(jDJ•aıı11a na ErıMoııııcnıı· .ııo Oy ııaMr.ı �DnLllıu.pnap?

an6ono, 6113 H8.fJ YPYH "" · Ocn onarı ı 111. woh• rıyııy 11c• TO)OllJIOp, Oy11a •nll DTDllllAP D 110 •PA••P. Oıınnpldll ar· nı.11ıı.ı licııa oahum, rcJpl� IUIC81111 Gıı p Hıt•JA 'I Dlll/llol l" MLllllJl••p 1111, roJ nan J yanop no, doıı • ı ııo M ııı ınopno l/IDM M ol ı ı oncyu, ano:tımno MiL,. no11 111 pyhy wolıııUMnoııop. 6y Cll)ACll •OhDTJIOll p)'llll HcTOnllH �MDll/lllp DO >1oc' yn11J)•TCll3ft11)1111, ııehııııınıı)wıı J y ııcaıı 11opo•acıımıp l Uy1111ap ınaınypo•ıı•nııpıtı•ı• aa 011upıJ <ienu .ııo ı.ııno ı ı11ı.ıpM o r naaı.ııı• 11ı.ıp, ooy 111 111Goo 11. l\lıHap 11op>1an IJ(ll Ml•ll 4M1Hpıı ı ı o Gc•• u")nop ıı onopM1 1 ? X ycyra 11 A• 03 ıonrı• rapruLıcı.ııı.ııa , Gauırı 11nrnap repıııı.ıcı•ııllfl aı oc' yn •AUIWI, M yo)Jo11 conı h11JJ OTl ııop ncp11nw11111 0111Mr• ıı. : 6113 �:raı oı uıCTn11 nı A3•1'-" GaJ.ıııı Cuııcr cocııı n11cT pcc· n)-6nııHanıpwııwıı oıı ı n)o11nap. na :1ah1101Mew11111t11 a11:1ııalftcno

pııııH ıtcac TYTMnnı•Jı•r. r.loııorı

Hll/111 Gfıa l::flMOllllCTlll IO A aaplla J•a ıı ııyoınJoııııonııııı Mı y11c11J)o111a onııı110 11 oıııınpı•ıı danı ııcpuııuı lın11ıı canop Y•fıı /10(11111 ho)o•nlf HC•llllJlllHH(lll1111 na hop 111c)1111 Jnııı11•nı•rna •• 011 rı.ır• aıyMDTnDj>/18 hDM

ıırT1Anıcnnp1111H onyııuac;ı.rııı.ı •01111 ypy•MV7 hona ııe 13A>P JlO flAAll Mp Nil, 011nnıno111 ro.•· liııı ın• oJnııNa Jeııı,.o liıııını Jbll'· oıınıp NCT-HCAO liııııa .ıır ıııypnap Hll, H8CHllllUlllM8 JO ny ıına liyıı.ııa ıı coııpa .ııa ·�· aı•Mnap auıar •!ıannııarnıınııp. Uy :18Aıııı ııco cııa anaMn>p n o :M ., .na G1111 111.ınt1ptb1 una JBtı.ıpr• Mnra •ınnı.11111.1pnnp: " Jn G!. ıınOytııı, ıaJn11ar"npnı.ır41o1 p , JlllCOll naJDllL"1 f11111111pn:>IUM;,"I Y"IY H n:1 cac111111 y114aA'T')ıar nc rojııp - 6113 ııa cııııpıı•. hapa N<'Allp11K7 Jlc•rnnııJ•M "" · liyryıı ıı«· n)'Clnıııınnapna, y>ıy•ııı!Jor•� on1ta111 OnJnau r.>rıı t:Jn<ınpnap K113nOJııpnap Hll. Jlnr ftbll" l"a paliarna , ı>ıı•ıwııcıa ııı(a •• lı:uıııcnn:tpııu ı\::utpei11j1ı1:urn:ı Gyu}lau couı.a AR N3mlıu 1111Mıı wnıjıbl11ı.ı11 Jony. ıı•cııncıııı. Gıu A:"I oıına pı.ıu op:ıyn:.pı.ı111.1 Ci::1U'" nyıııypyH, Aıın .. nnpı.ııı cn A• MynpıııınııJıı Anıı Concııııı 1':"1J11cnT hrj "OTUUA:l My:1ouıı1"3 onyn:rn Macana Cinp:tcıın/\3 ı�pap ı aliyn <'Anpııaıı liıı>ıı" Y"'Y" 11cıııraM0>r onrı.t:ını.ını.ır. Hy eai'\rmıp op:.ııııınn Cin:J lıa )flr.otr.ı:ı (juırn ırnna ıJıı ııııı ıuı'911111p, nvınyııyp, fiııp..611r11M11:•a cyıı_,nar rtrpupnıır• ttu, 11a:ı11JJ0Tll lll J l\ı.. ıınaıııl\ıJpll.r, oııy JlY;J K)"ll 1 11j111 o rna11J\ııp:>11 ıı;:, a•ıı.ır n<'c••. l•JIOllMMIU 11yJyııJ1•11 •11.ıxıo1111 Jony 'y311ar. l\la1101 rne M3t111p 1tıı, h;m fıy rnıı:ol•ııoıı. """ ıı• o Gııpıı 10ım• lınnu G)· pan:ı rarnaıı3ıı cMo c11Ja11aJ>ııı, H31\3)HI, M3J:IMMllT· nnpıı '1ııp H:"tıı:tpa roJr=tr, mıJlll, liy ıı�n•l'llO liıı:ıııo l'•l)' Mll ıı>J Jnp:ump: 111111 xa111 1.111 yr.ıJ\a M:mnılH:·n�pmuı, fiyTyıı COllCT

�:::�nJ�P J�: :::�� :�r.:: : r,

llA:'l�IJIAJ•bllllılll

tııaııilıl�J1ö1IJll·

ım ocac T)'TyO, 011 eıın:.n, Mnıı liııp 'IYll pcn11n1"rbl oo licna 4'oHThl tornnr cnw:uııJ1111 ren. Jlarnı•r l"•Jl•li•r ı\JopCinJ.,ıı CCP-1111 10 111Jıl(i1111;, n:u nnJlHI' · lly, Macanoıııııı liıııı TOJl3•l•ıı. Moııa rna nnııp "" · Jonıınııı "'I'· liy, GııoııM h•••"'""'' y•ıyıı •Jıu•ıınnuıı.ıJI. ı·:Jıııı :ıa•ı•ıııı• Gyııaıın ıııınıı•ıı oa•ııJJarn HO· TJIJUl(İ ı.r.uıpMbllll hi1nll:'aph111

onMnMncı• y•ıyıı Jlnrııı• r

ı"np<1-

liar cnHıııınoıııı1111nıı nrpy ra '

J1111111.nnp1.111 · K y lıfne11�oc111101 11111 T•Hnmlınap ııpanu c y pyn

Ar.

llr•111ıııııno •ıoı no ıınnp 11rp11.u.um11uııt u:t onnaı• fit ı fı •ıuı tınnnoı•An ny•ıa 111.rı,11.1111,

lCTD•m•

AQ ecnıııınQ Jl�rnı.ır 'npıı<iarı•ıı cnKııı ınapıı li�po-

Jnn:ııra 'ICU1'11r.11ı1111111lııp . Hopoıı ı oııapı.ıM"" liy yııcypy - 11 11n11J:1n:m on:uuı:ı ı•ı.ııı 1aıı. 1ını1ı.ı11n Jon To'1ı11111nTnn pr.ı111.1 na oh:u0» cr cuıı. Gypa/l:ı rııı:ı 111 y:ıauırnap 1ıınn. 3fCYllH 101)'1111.)'r - Ciy Jı1011:1y cocmmnıı na J11011 n<'Jıınoıın:1pıı 11 hnfıUılCl.lllhl tİllJ�Gııp J1Cllıt:'llf llC· T;ı\111 f l:\"I l\ıtlıf:iı· M�ll:J t'llO MOJ111p 1111 . PoJnc:n l ı rJ ' oııı y;.ııı . nap11ır1111 Jı3 ıu�·crı)·tin nM:ın�ıu.111 11yM:1Jo11n.oJ1:1p111ırı11 T:'llll.llll OJI. Jl)'rn:ıpı.ı r 3p01p naJıılıacıııııı c.ıa M Y/ln.:'la rıng TaMô"UınaM:ır Jl:'a :llıllJ,IJll.ljl ıııı . /l:ır nı.ıı- l ':tp:ıfı:ır Jl3 a;ı:m J j : n ı ı n:ı h.ı lı:ıpı:ıpaılıııu 11:1:1�r:ı nnrı.111 n:ı nıı) 11 c:uırııı· nop111111ıı Grnıa Gııp 11113 ,ır.nu.ı �ıoh11ar.ıı1:1111111pr1111 1111. lı:ıJ:ır jilll lllolnı.ıt:ı JlOrpy /PJ1111131t;'IH, l\:ı:-ıpCkı J "f a ı ı t:t.:1 1 -11 1 1 t::'lp1111<i1111. ll:J /l:ırnı.11' l"np:ı6.ırr.ııı ııop111.ın llllllllUl:ltlı1o1 y•ıyıı T:a0.Mllll:1T ocpnna"'lotcnııı•. Hııpyııyı• . 11:\1TJ.1 •ıaTMLlllJ MOC3JIOJl31'11 lıoıın 'r1ııoH n:ı /t:lrm.ır f;ıp;ı6:uı.111 ııııHı ıwoı�ı.ı G.ıpocııııııa M H llhlll na hoıı:yMar1111 ı opaphıır1ta ıın:l:JPAIJ T)'TYJl'1YUI Mar::Jnano pıı lıann crM:tn Y'IYll naır Ta n:ı(ı oııyu:t ..,:11-,11.ıp. M \'ıı:ıcıruor. n;-ıpn rtopM:ın lıan:l cnnMar, ca'Jnopıı y:uı:mıJlı.ıpMar l' ' I Y l l na t;'ln:Jfi oııyıı:a"tJI nı.ıp, oıı:ı Kupa Hll, hana �ı:Jlın:.ınop ıp:ırı.ııına . 1111r:111n:ıp ap:ıc.; ı,uın:ı enal'Dnop na 11ru pıınrt111 1uJlııp . ıın11 ı ı v r . "'"' C<ınr11111 l'•J•· c:'lr ırfa1ıı111111 . Ganı<a na ejıııı :1n�ı:ı11ntı - lı11H)' A1:-ırn11 11a hona Con 1 1 1 ı 1 1 M ll-111.111 na ı.:i:ııı:ıT 11yMnJ;ıın::ınaıııı1111.:ıır Oııp I Jı)'ll M::ıJIJllJlll(l - l'OJ y•ı ıı:>•lı:tp onL yıı, - rn:ı rr)·n 1111 . fiy ı ap:ır1.111 Jrpııııo Jl'rııp11n A1 :::ı. .:ıı y•ıyıı J l llll (ll'Cfl)'fi!lllll:\11ı.tll t:tuııı11n11eaı:mn3 111nı.ırı.ııı1ı111 ııa HOl\H>lt <:'TCllll /\JUıl r:.ı •;ıp 1tou111rj:ırnı.1 r;\ı.ı:ıpnı.ıp, J :.r nı.ır 1'Ap:ı(•3r,n.a CiyTyıı n :t:ııı J Ja· rn ff:uııı R Ciııp ıınuııuı:u� co nııJjarııua ı annı.ırı.ıp. liyıın:u ı :uıa.u:.ı. Ciyp:ınn 011n:ıJ:t11111 1.:1aryryııy11, nıı)'ll c:ı n:ılıııjJonıınırıı ıııa 11Mıuııına pı.111ı.ııı optı.ıpı.ınaı:ıcwıı� 3111\ 110:: ny toıınııılı ııııoıııı cnıyııııy. llo· pyııyp, Gyııy ııa rııııı Hoııaııa roJ•ınr n:l:-ır.r-.ı nrjnn}\up; Gy rıı:J. canamıv :ıJnı.ııın::uııııı.ıııı.ınat:ıı ı.ı tan:-tG rnııp . l�ıı:t pccııy(ju1111311op1o111 1Jö1lıGapıı:ıpu una M:tcn:t lı;unamnıııt: fı:tnKa na r�ıı:tp1o111 Gııpıııı•ıı lıııttncııııııo ıı<'Jıınaıı n:•pn01 Ji1ııaıııı.r 011a rn� Gııp O:trtl\ AU nmuıa cuı:ııc n:ııı.ı"'nı.ııı Hıı . Mııııno rııop Conctıı •ıap·ımı:ıtııııl\3 Ciyp:ın:ı npDn n CllllA:J

nı•pnn�ırıM::>L·nııııu

n:ıır r

CY r'\'JIMflll <i y t yıı t:JllJlll•l11l:l1'lt 113'U'tf'/lOll ııt'·mpa Gıına"taH rpyıı 11:1 j:"I HO.\l lllCllJ:ı 10111111ın ('}Llln Cllll t:uııp:ı, Moppıyp, Mıı11naı nop C'oıırtıırıJl'1 (iaıııı a y;,,ıı.·ıwJs. JIO ııp;uııı cypymı�;:,ııJlııp. ı.:r-n:>nımna . <iı1:1 lı:lMıtıl rıpo(j· nr-.111 11:ılıa j :l unı.ı nJp:-mn Gıı. ııapıııı. X yq·ı::-ııı ll::J oıı:ı ı-rrıf':ı Kır, fJıı:ı cııJ;u.:ıı cıın('.M1111 ıır· n;ılı;ırı.111n nurpy Hrııııpıııı nn (jy ııcnahnr at yn;ılııır �·raıyCi• J\11113Jl:IJlMll lı\'I YI ll:lfll·llll.111, uıın:ıpı.ııı M:>c ' ynııJJ:ıııııııııı o; aJ>Tı.ıpı . 1.1\l:Jı· t.:�n:ılıııJJ;:,rıııııııı cı.1111.ı, aı)· 1 ı;ı.p pccııy(,,11111ö'na J1ı.ıı ı hyı )"I napı.1111.111 na ct:JıT)'· Hf'lllllllA�:ılll\11Jlllı1-'1;>Cll· CYll)'ll 1111 11;> 13p;1::t T ) T Y P J ;}' "13ran01ıı1111 11Jp:ııııı.1 M �u..:ıı •pp•ııırıacıııı· 11.:-ı C,113 6) pa".ı roX)'lll\yr)'lı!)'� t a ' M 1 1 1 1 :ı ı 11;qıı.1 JC'lt:l JIA K Y ''l.1 � 1 1 · Jlııp;ııı ı aıı;\pnapa MoııııG •11.ıxa Gıın:ııııııı_ :l;:,1111U,_l'4:1, hH3p (i113 OJ 1"3· paı•ı.ı,11.ıJı.1 (ı�.ı:ı ııı:mıınsıa t a • ,.m11ı111.:ıc.:ar. 6 ) ' . ı ı c '4 a 11.CJ;,pıw p. 011)". en:ı Cıııp l31HJ/l:J •ıcıuqıap

n�p

tı:ıı . lıa11.11111 coıı;A : H a o.ııııı:ı o:ı311Jjarıı11 ııopM:ın lıa.ı a cn.ıLııı npoccuııııı n:ı.l:.ı Jlil HC· ııııu111a111111pM:uı Mytıtııyıı o:ı.ı p . f.11:1 J\:J:JJ'(j;,baıı rı:ı L 1 ·,ıa ııı ıcı.ı ı ıı..ı rı (ı y ı y ı ı rıat:.ııı:t: u ı ı .·ı:t pı.ıııı.ı oa:111Jj a 1 11 11u 1 "1.ı:1ı lı;ı.ı;:ı. :ı l ' a l 1.111;p :ı;ı;ı�ı.1 R p canM:ır. 11ı1rlıp11Cı:ııı M y ıı.ı c ı ıfrH ;ı:ıp J .ı . p;ı.11oı ar y·ıyıı jC'ııııııınıııc . nt:ı ftl , \ H ( l l '· I )" ,, B3l:'tll11;) pn:lp.1Jnı . · r :ı. ı r.ıp1.ıı•r.11 ca ' J KnnapM:ıjJ ;J11rı :ı T T :t . Jl:ır:ır.:r 1 ;ı J ' :\ (1;H aıp:ııııı.ıı ın.ı lı:ı1111(";1ıı::ıv ı ı ı ı ı ı .\ :-ı:ı. ı r.ııı M p ı a r 1 11·1Jt,ı;,1ııı 11Jl;:ı JPPllll ı n l'OJM)"lll/l) I' n:ı O y M pı;ı.cı ı G:>ııı:ııııııı 3\·n ı a p11.:uıı.ıı.ıı -" Y · •n·ııpı ı n M ;ı l ı ı 11:\cıı(ı;-ı ıııapıırıD y ·ıl·u n J X T na:11.ı..\IJ\1.ıp. Jl;ıı.ııır anıı �ıaııaılırıl'1J111 '':tlı6:ıp ı )·T· aı.ı ı mı ılı:t:ımıJ J\IT KOCT() I J\l�IC Mop:rnn.ı•rı . (ıııp-Ciııpııııa t< y :ı .Jııı· ta Hı•tr.ı::tu unııaıınııp "'::ıı chl

Jı::.M }\;) fiıı, J\13 p�··ı.ı J ·o1:-ı 1 1 1 . 1 1 1 rpaı:uııı ah.lJı ııcııııu ıı "':ı; p ı ı ı ı J • Jar. t:Jhcun. r n M , 1111rltı1ıp�ı:ıc11• Jo:ı c.ılıacıııına . \' Mpliu ı ,.ı;ı ı•a nıtJJ:lr c:ı.lı:ıcııı•I\., F11"�111ıH 1 :1 1 1 . /\Dil 1 3 � jl11Jt l"/\llllJ\lljllllll lıı"I M;:JTlll'�llll'llli arnı.ıMLIJ:\ 11:ı EpMoınıc ı :t llJl:l J:uıı:ıJ:tıı ; n :ı p 63J'4;ııını.ııı:ı.p n :ı r-jıııı H 1 1 1 ; 1 "' : ' 1 na Ci r n :t O ı ı p nııı nı1:1:.> .ılı.ı ı :t rnıınM ::Ullll\ llpn;:,p JoııJl: ı ı ı ı : ı :l p . pcaıı Jon G;ıx. (ı)"Jlll' . t'n ;..ı'CJ ı1D Ü)"t�·u ıırrıı)'Cınıııı.ı n :ı p y•q 11 . lı;ıjatıı:ııı •ıı.ı�ı.ıııı r ı ı-.nıı ;ı3ı :n..ırıı/tı ·ıJI . ;)', hap 1 1 1 1 1 1 prcııy6111ııı;;ı11ı.ı11 ııapT11J;\, roııı.=r op r:uınnpı.1 111.111 ı:tH'ta n:ı l:tnı n n pı.ı r ;, pıııı.ıc;ı.ııııtJ /\rJıın . onıc;ı. Mıı::m11 Gyq·ıı l :l .1ı )1Jpı.ı l :l l ..._

lllWChlllll3 Aa

llY P·

•ı yl"OMOC (iop �Y•

:J3111111N•a . MOC0YJ1 h�p••OT·

n:)p nillTlol ll3nllG 'l:lT.MlolUUl,bf.P. 6113 y.,1111 cııı ı pı m 1111 ,.,,,,. 1 M)'llllCTJIOP ) y KC311 M3C yn ıı ı ı a r ny.Myıuxn 11ocıopa'Co tu1ap. H11:s \'MllA e.nupım HH. 011nara arwp cı.ııı:ır. ııoJ y 111 J onnopı.ı ıııı:ı

•111Jıu1-·ııu11113 OAl\lolMn3MlollU M yh.1pııOa acıapınn:ıı p bl, DMOll netcp: uuınpı.ı ICOMOll t'JlO"IOIC· na p. 011.napı MU ll ıııtn op MOMOll

eu1 :::tn11nn,pn<Jp, 'fYllHll JOJI ncp•••m onMa:t 1111, Gy M y ı ı 6ıw 11ıopa11 h:ınncanup K3H'CJl3p1111

K3.PID"13Jlllı11 ha•11ıru:1nıı11 Hop· n:ıcMıı. A•M. o• •P IİYlll':lP K�ll11Cn:-ıp1111 111y ypyı 1.11 :t ra nap· CO, (jy O ACNOUAllP Kii, M 3/J3• .. ıııı3 aaJııJJarııır Oen3 •�1111uuı ,.., 11111uıwafl1tıı1 •1 y ojJ a 1 1 A•P•••ııo rali:ın11,11:ııı • ııpor· ona"la.r pi\Mn1uıııL1pı .ınMa.11u ıııo1p. üy c:ırno•1no 111AM JU13 ıyıoc«uııa :ıııJanı.ııı�pLllı ııyN:ı· jDllJ13.ftilPll HOM ilJC e1•tnn11.a11p nop, •ı y ı ı ıı ıı �11:ıK11a p oı ınap ı.ıı ı

ll<'Jlllllnopııııo ryn:ır :ıcı.ıpnop.

KyMaıı c11ı ıpo N ım, • Aoop· 6aJ •aıııı3 111. Epoıoıııır.raııııı oı ı •ıt• ı ın w. ııyuıy11•3nıı ııa an3Jdmıpı.ıu ııa::O[HIJjrnn �ıoco..

ııoııHıı Oeno ruJ ynyuıy ııy11 011•·

ııornu OMYfYllY Oaıua 11ruıyp. 1Jıl3 6nuı11 11yıııypyK, cııo oll•M· nap u.ııı.ınup ıııı, tırııı Joııı.ı., llJI opJlllUIO Jı.ı rhlnMll ranMl•UI eNOCllJMRPblll TD' c ıı rıı BJITblll· ııa oı ıııaıı rapuıı.ıııyıı••• ıor· TllllM llRRQN er11ı ıp.. 1Jt, ehrıı· p<1cnnpı• rbl3LIWll••P"arn, oJ ıe1111Ja ra >) ı ır •ocnpoıoJu �ıuıı.ı· w•••rn• P. l!ııa111ııp Oy DAllM· ..nııır? lırvl.lıco.ı1ap111r 1111111ı uıı ·

4'Lıl, UrtlllUllWJlap1:tlll TOWlllUlll MC1'011110 pL1, 13JICbl llallM KOJI" tcllll D3311jj DTllO CllJIAM3f ıı•· 'IO hıtno pıı , Y ••Y M HJ j o rnQ c:ııı • .,.·113011 �3hDTll•ll 111. C ll· j•<ll •3h 3T/131 1 ııa oı ın•pı.ı11 cıLMi1CMllM "CTAlllt'IO Aa l ıa •J· A""' HOcrop1111.

Jcııııııo11ry •1311w11 aııcJh· .ı•pnnpw, ••Y 11�111a0Hapnn p 110 ı11y pryıı n yr ııoııpyııııo Ol •ile!· '113.JlllUll AU-'l/IYPNYUI ,,yııııor· ıoıı yııcypnap ).l:ırnıu l 'a pa· C!arı.ııı npofı.ııe MJ131'111111311 cyıı11cr ıııjıa11a cıııııuı•p. IJ113 6y11y 11oı Hopaı:um ı ıa lİi1111:l JtJU11ııo-

ııujııK, Uıınıpa Jon11a11ın•p. Aor11ı.ır l'apaC!arııauw epM aıııı · napıııı nncj11ııa cana raJ rw una 1111rrar11 linıııra Tapo<j>:ı Jıı113n uı•ıı. 03napııı1ı11aıı J:ıJı•ıı· ııı.ıJIMar copojıanı1111ıp. S113 Gy·

uy ll11ıuıp1111, On• Gy11y MOPY· pyıı ıı n Oyııy ıın uo3DIY\Ol l n· •11.ııpM0Jn11tnı ıt1r, Cooeı ra11yu nnP"""'"' •Y�Y •ı olıı 6cno "'' Jomıı,ı;ı licno y11c vıın op3 l'DI' · wı.ı jo11aıı11ıuı.,onı1111ıp.

CCl'll Anıı Coaerıı PoJncoT l� c '111Hın111 n ıJ nhvcn cn�o TOH· nu 1 rn1111:>11 ropnptd, unCiotr:t, r ıyn rıı1 1n11ı uuıaıı ccıııpa 11uıı· MOf.311 jep11110 Jn11p11n•ıonıı-

1111p, :J3111111MHO•O, Oy ropop 6y r y ıı COllOT ıanrbl TOpoııııııı· 11,11 •ı rıı:uıuıa e11ıına�311,1111p , A3nııG:ıJ•nııMıı a3 Ep•101111ct a · 111.111 tjJuhno cnnı.1111111111, llOllJ\· n11nop11111111, :mJa111.ıınapL111ı.ıu,

3DltMOTHl"llJn opHllllll 0l'TYll arr.ın-ıınNDlllJllD, tO'lpy<i•cHllD 83 MYllllllllJlll)llllD NO lıll9M C!eıt Ga rn.oJ ,.P""·

cun.111111 Mil, ccrıı An11 Cu•crıı hoııy• nr ııa lı•P � Y To110ııp' Hopypn op ıııı, """" · Jorıııı ııop•ıın hana canı.ııı Mucı.ı npucecıı <1•ncıınoc113 H

MyOO<jHjıanıJ)OTJ13 KCTCllll, tl o·

"""·

ıı �nacııa ıı C!cna liııp ııııDM· nı ııeııuıı ıııı, (1113 Jcı<an• AY3· pa p �hlJlap,ııı.ır H Oy puL1J1ı.ıra llUAHJMMILı 1111• (Aıı· "" hopaııoT c.ııon)ııH.

Myıı MJ l l

rwıuap).

EK : Ç

Açık Mektup (Baku'da yayınlanan Azerbaycan Dergisi'nin (Edebi-Bedii Ju rna l ) Şu bat 1988 sayısında, Azerbaycan ağzı ve Kiril harneri ile basılmıştır.) Sovyetler B i rl i ğ i Komünist Partisi Merkez Kum i l esi cemi y.,t ı ı ı ı ı z i rı h . ı \ .ıı ı nın bütün sahalarını inkılabi surette yeniden ku r m a k kara r ı n ı uygula ıııilyil kı l \ · duğu bir devirde Sov ye t l e r Birliği'nin hüı iin zahmetkeşleri gibi ı\ w r l w y ı . a ı ı e m ek çi l er i de vatanımızın t e rakk i si y o l u n d a v a r ku vve ı l e r i n i sart . ,d ı yıırla r Aze rbayc a n halkının uğul ve kızla rın ın mera m ı zekası vı' i d a resi <fo u ıı ı u ın ı 111.1 nafe ve fikirl er i m i z i aziz ı utan bütün a d a m l a r ı n yakın b i r l i ğ i n i ı a l !!p !!ılt'ıı · · y ı · niden kurma" vazifelerinin y e ri n e ge t i r i lm e si n e y ö md t il ı ıı i ş t i r .

hep s i ı ı i n r uh yiik sı ,k l i ği ilı' ı,:alı�t ı f(ı h ii y· l ı , lıir �"r;i i l l ı · l ıa z ı mahdut h udb i n m e y i ll er de yüzı! ç ık ıy o r . l'a ris'ıe E r m e n i Fransa E ı ı - 1 ı · tüsü'nün v e Ermeni Vetera n l arı C:cmiyet i " n i n teşkil e l l i ğ i kabulde. it kaılt'ın ı k Aganbe k y a n demişt i r : " Ren i sl i yo r um k i . I C u ıı ı lı u ri yc l i n Kuwylıa ı ı s ı ııd;ı y " r · )eşen) Karahağ, Ermcnistan'ın olsun. Hen i kt i s a t ı,: ı o l a r a k ı-tiiriiyorııııı k ı ı ı :\ z ı · r · bayca n 'a nisbctenErmenislan'a daha ı,:ok bağl ı d ı r . Ben hu yönıle b i r l<'kl i l ı l ı • r ı sürdüm. Ü midvarım ki y en id en kurma demııkrasi şcra i l i nılı' hu s u r u n k"ııı l ı ı,; ı ı züm ü bulııcakt ır."( L'humanite 1 0 k asım 1 91!7. sa y l a 1 7 ) Lakin, teessur ki.

göl g el i

Fitnekar karakter taşıyan b u b ey a na t SSC H ' n i ıı a nayas;ı ı l kıdl' r ı ı ı ı '"r ' i l · mıık maksad ını güder. B u h e m de sağlam lı!fekkiin' s ı ğ m a y a n l ı i r l ı a rı •kı·l l ı r Çünkü özünü Sovyet A l i m i . Sııvyet wıtanıl;ışı aıllanı l ı r a ı ı b i r � a h ı s . Sm \ l'l l ı • r B i rl i ği Komünist Partisi Merkez K o m i t ı,si b a ş k a t i hi n i ıı A ll D ' ye h a r ı � "''"rı a r ı · fesi nd e harici komiin ist pa rl isi orga n ııı ı ıı sa y l'al a r ı ıııla h ı r Sııvyı!I C ı ı ııı h u r n ı · · ti'nin başka Sovyet C u m h ur i ycti 'n c a r a z i idd i a l a r ı iisl iirw " h e y ;ı ıı a t \'t' rlll<'\'I .. kendini a dam ayı kendine va z ifo h i l mi şl i r . Ag a nh ek y a n g i h i k i ş ile r a s i ı nıla .. ı a l t ı nd a n iş görerek SSC:B'nin v e V . İ . l .mı i n " in sağl ığııııl;ı s;ı h i t lı•şın ; ş m i l l i ı l ı • \ lı•I yap ısının gözden geı,:iril mcsini lı!klir e d i yo r l a r . Agenhcky a n ' ı ıı lw ı ı ı l' i l.. r ı ı . ı r ı l ı i l imleri doktoru S . M ikoyan h u ııwsclı' üwriıw " naza riyı,ı : i l i k " yapa r.ı l.. " l .ıtı•r. ı tura Gıızet a ' n ı n " (2 Eylül 1 98 7 1 sa y fa l a r ı nda yazıl ı : " K ısac a . l a r i h ı a ra z ı y ı • ııı,ı l i k 'yerli o ) m a y a n ' m il l e t i n h ü y i i k b i r lıii) ÜlllÜllİİll i m: i l ı il t i ı : i )Wl l P l l i l i ' I � 1 1 1 o l \ il i mil let in 'yer l i ' ıılahileı:cAi c:uıııhuriyl!lc ılı?Jli l . lıa�ka lıi r ı : u ııılı ıı ri y P t ı ' ı . ı l ı ı ı ı l d ı ı ğun u n se hep l cr i ıı i ı:esa rn t l c , ı-:arnzsiz ııı iizakı,n? Pl nwyı· ı h t ı � i l �. \ , ı rı l ı r 1 l . ı ı ı .ı Sovyr.t hakirniyr.t i ıı i rı ilk ı,: a ğ l a r ı ıı ı l a iıı l.ilıat i arazı lııil ı: ı ı � u ııılı• yııl ' ı • r ı l ı · ı ı 1 1 1 1 ı.. sanl a r bugün sorun yaratmakla dı?vaın mldıi l i r. K a y n a kla ra ı l ııııııwı l ı • ı ı l ı u ı ı l . ı r ı halletmek miimkün cle�ildi r." 11.1

Agenbegyan'ın, Miyokan'ın ve başkalarının "inançları" izahat gerektirir. Birincisi, Karabağ'ın Ermenistan'a iktisadi "bağlılığı" hakkında gill ü nç delili bir kenara koysak 'Azerbaycan SSC'nin Kuzeybatı vilayeti Gürcistan'la, Kuzey vilayetleri ise Dağıstan ile iktisadi alakaları vardır. Lakin onların duru mu üçün bunun ne ehemmiyeti olabilir'. "Yerli olmayan" milletleri müttefik Cumhuriyetler'in tabiliğinden çıkarıp arazi bakımından öyle Cumhuriyetlerle birleştirmek teklif olunur ki. bu cumhuriyetlerde onlar "yerli" millet olsunlar. Aslında bu. milli terkib itibarı ile "saf" Cumhuriyetler yaratmak iddiasından başka birşey değildir. Böylelikle Sovyet Muhtariyeti'nin mahiyeti şüphe altına alınır. Aslında ise Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nin ve Sovyet Devleti'nin 70 yıllık tecrübesi V. i. Lenin tarafından işlenip hazırlanmış Sovyet Muhtariyeti sisteminin büyük hayati gücünü bütün dünyaya nümayiş ettirir. Öyle bir siste min ki, onun dahilinde . mesela. Karabag Ermenileri'nin menafi Azerbaycan SSC'nin terkibindeki Dağlık Karabağ M uhtar Vilayeti 'nin şimalinde, Gürcistan daki Osetlerin menafei Gürcistan SSC'nin terkibindeki Güney Oset Vilayeti'nin şimalinde tam temin edilmiştir. Bu tarihi veriyi yalnız o şahıslar inkar edebilir ki. SSCB halklarının sosyalist birliği ve kardeşliği praktikasının esası olan bey nelmilelcilik onların tabiatına yaddır. İkincisi, Sovyet hakimiyetinin ilk çağlarında milli meselede bırakılmış yanl ışlara dayanmak garezli maksat güder. Tesadüfi değil ki L'humanite'nin muhbiri "Büyük Ermeni" (adı çekilen hesabda işlenen ifadedir) (!) Aganbekyan'ın sözlerini aşağıdaki gibi şerh eder : "Yeri gelmişken kaydedelim ki; Gorbacof 2 Kasım 1 987 deki demecinde milli meselenin hallindeki teessüf edilecek gecik meyi kaydetmiştir. " Taacupludur ki SSCB'yi de milli meselenin hal edilmesi hakkında uydurma tez M.S.Gorbacof Büyük Ekim Sosyalist lnkılllbı'nın 70 yıllı ğına hasredilmiş demecinin adına verilir. Herkese açıktır ki, Sovyet hakimiyetinin ilk yıllarda Transkafkasyada mil devlet kuruculuğu - Sovyet Cumhuriyetleri yaratılması sahasında nahenk iş görülmüştür. V.I. Lenin 14 Nisan 1 92 1 tarihli mektubunda aynı Cumhuriyetler hakkında yazmıştır : "Onların sıkı ittifakı burjuvazi şerllitinde görill m emiş de recede ve burjuva kuruluşunda mümkün olmayan milli sulh numunesi yarata cakt ır. " (Esaslarının Tam Külliyeli Cilt 43, sayfa 2 1 4 . ) li

Burjuvazi hükümranlığı, Daşnaklar'ın ve Musavatcılar'ın ağalığı devrin de Ermeni ve Azerbaycan halklarının derin milli adavete maruz kaldıklarını ne ce unutmak olur! Lenin mektebine mensubolan inkılllpçı N. Narimanov 1921 yılında Transkafbsya ülke parti komitesi organı Zarya Vostoka Gazetesi'nde yazmıştı : "Transkafkasya Cumhuriyetleri arasında mubahiselere bir nece yıl kesilmek bilmedi. Mahz arazi üstünde defalarca silahlı dögüşmeler oldu. Transkafkasya 'nın nekadar gene kuvvesi kurban verildi, nekadar aile da ğılıp yurtsuz kaldı, dogma diyarlardan tedirgin düşen nekadar kaçkın açlıktan 84

azab-i!ziyet çekti! Hepsi de Zengezur, Karabağ. Zakatali, Lori ve i.a üstünde (Bak: 1 . Dubinski-Muhadze, Narimanov. Baku : Yazıcı, 1 979. Sayfa 235]. Vaktiyle böyle olmuştu. lakin Sovyet hakimiyet inin ilk yıllarında esaslı değişiklikler başverdi, milli sulh ve kardeşlik yarallı. Bunun nece ve neyin ba hasına elde edildiğini N. Nerimanov'un aynı makalesinden anlaşıl ı r : " A zer baycan ve Ermenistan azat olduktan sonra bizim Cumhuriyet tantana ile Zen gezur'u Sovyet Ermenistan'ının ayrılmaz bölümü ilan eder. Ermenislan ise Dağlık-Karabağ'ın ayrılmaz bölümü olduğunu bildirir. Menşevikler kovulduk· tan sonra Gürcistan Zakatala üzerinde konuşmaktan tamamen vazgeçer. bu arazinin Azerbaycan'ın toprağı kabul eder. poylu Köprüsünden Kuzeydoğuya uzanan, eski devletlerden beri Azerbaycanlılar'ın yaşadığı büyük bi r araziden elçeker. Azerbaycan kendinin tabii servetlerini bütün Sovyeı Cumhuriyelleri'nin umumi mal ı ilan eder. Zahmetkeşlerin hiç bir resmi v e gayri-resmi birliği bu güzeştlere itiraz etmemiştir. İtiraz et meyecek le çünkü ka rarlarımız zahmetkeşlerin tabiatına tamamı ile uygundur. Bu. iki dünyanın birbirine karşı duran iki sınıfı psikolojisini öğrenmı'k için bize çok zengin malzeme verir. Bu hem de burjuva ülkelerinin ahalisinden arla yer üzerinde terk-silaha ve umumi sulhe nm:e nail olmak barede ibaret der sidir. (Yine orda. sayfa 235) Dağlık-Karabağ için de ciddi şekilde Sovyel '.l.1 uhtariyeli işlenip h a z ı r l a n · dı. Zahmetkeşlerin beynelmilel birliği prensibine üst ünlük veril mesi n i k o r u y u p saklamakla milli alakaların ve milli birliğin keyfiyet cihetine nazarını a l m a k ha rede Lenin talebi ön plana alındı. V. i. Lenin herza m a n öğret irdi ki " fo h l c l c r ı n (işçilerin) beynelmilel birliği. milli birliğinden muhimdir." (Eserler T a m Kul l i yat ı. Cilt 49, sayfa 367). Transkafkasya Komünistleri Dağlık-Karahağ'ın muhtariyeti nwselt>sını özellikle bu Lenin ilkelerinden hallelliler. 22 Mayıs H l2U R K P b Pa r t i s i '.'\ l e rkl, Z I Komitesi'ne Lenin'e maruzası'nda . A.İ. M ikoya n yazdı : " E r me ni l l ü k u nw ti'nin ajanları olan Daşnaklar Karabağ'ı Ermen ist a n ' a birleştirmeye can a t ıyor lar. Lakin bu. Karabağ ahalisi için öz hayat me mh a m dan Hakü'dan m a h r u m olmak ve hiç bir vakii hiç bir şekilde bağlı olmad ıkları Ycrev a n ' a bağlanmak dl' mek olur. Ermeni köylüleri de Beşinci Kurulıay'da Sovyet Azcrhayc: a n ı · n ı l a nı· mayı ve onunla birleşmeyi karara almışlar . . . (Sovyeıler Birliği K o m ü n i s t ! ' a rt ı · si'nin merkezi Komitesi yanında Marksizm-Leni nizm E n s t i tü s ü l'arı i :\ r�11· i Fond 1, Envanter 74, Dosya 1 20. Sayfa 1 1 3. Hak : C. H. G u l icv. Len i n \ ! i l l i S ı y . ı · seti Bayrağı Altında. Rusça Bakü, 1 972. Sayfa 302 . ) ·

5 Haziran 1 920 R K P b MK Kafkas Bürosu G . K . O rco n i kid z e w t\ . 1\ 1 . :\ a s.ırl'I · yan'ın teklifi ile Karabağ meselesini müzakere ederek karara a l m ışlar: M iishıman ve Ermeniler arasında milli sulh'un . yukarı ve aşağı Karalıağ'ın iktisadi alakası nın, onun Azerbeycan'le muntazam alakasının zaruriliğini nazara alara k l laglık-

KerebeA Azerbaycan hudutlarında saklanılsın, ona senit muhtariyet verilsin." [Yine arda, seyfe 303). Ş imdi bütün bunlar unutulur. Böyle birverinin de üstünde sukutle seçer ler ki, KerabeA ve zensezur meselesi iki Cumhuriyetin karşılıklı rızası ile helle dilmişli. Sovyet Azerbeycenı'nın Ermenisten SSC'ne guzeşte gittiği (concesion) arazi hayli geniş idi ve ayni guzeşt neticesinde Azerbaycan arazisi tahminen

9 bin km2 azalıp 86.7 bin km2 ye inmişti. Ş imdi de "kaynaklar" hakkında, KerebeA üzerine iddiaları tarihi deliller le eseslendırmeye çalışırlar. Güya bu diyar seçmişte Ermenisten'e mahsus ol muş ve Ermeniler tarafından meskunleştırılmıştı. Ayni iddianın terefterlerı ta rih sahasında zorakilik eder, vaktiyle KerebeAı kedim Kafkas Albanyesı'nın vi layeti hesabeden Ermeni alimlerinin (K. Petkenov, N. Emin, K. Sehnezeryen, ). Mannediyen, S. Yeremiyen ve başkalarının} eserlerini böyle teftiş etmeye ceht gösterirler. Uzak tarihi geçmişte şimdiki Azerbaycan SSC'nin esas ahalisi Kafkas AJ.

banlardan iba ret idi. Meşhur Sovyet Kefkesşinezi SSCB ilmi Akedemiyesı'nın Muhbir Azası K. V. Trever, Albenlerı "Trenskefkesyenın üç esas kedim halkın dan biri. Trenskafkesya Azerbeycenı ve DeAısten halklarının ecdetlerınden biri" adlandırır. Onların "kadim ve yüksek medeniyete" melik olduklarını hatırlatı yor. (K. V. Trever. Kefkes Albenyesı'nın Tarihi ve Medeniyetine Dair Araştır malar. [Rusça) SSCB ilmi Akedemiyesı Neşri. Moskove-Leningred, 1959. Seyfe 3). Albanlar, Azerbaycan ve Ermeni halkları arasında kedim akrabalık ve kar deşlik baAlerının oluşmasında istisna rol oynamışlar. SSCB tarihi mütehassısla rı arasında bununla ilgili yekdil fikir mevcuttur : "Gittikçe Albenların ekseriyeti Azerbaycan halkının terkibine debil oldu ve M üslümanlaştı. Onların küçük bir kısmı ise (Şeki de ve DeAJı-Kerebeg'de} Er meniler'e akraba olup, Ermenileşti." (1. P. Petrushevski. Azerbeycen'de ve Er menistan'da Feodal M ünasebetlerinin Tarihine Dair Araştırmalar. (Rusça) Le ningrad, 1 949. Sayfa 52). "KarabaA'ın ve kısmen Azerbaycan SSC'nin başka vilayetlerinin (Nekce van Muhtar SSC'den beşke) Ermenileri onun Albenye ahalisinin nesilleridir. demekki kadim Albanye ahalisi hem de muessır Azerbeycanlıler'ın ve Ermeni ler'in bir bölümünün umumi ecdedıdır. Buna göre de bütün meselede Azerbay can ve Ermeni alimleri arasında giden ve teesüf doAuran mubahiaeler esaaaız dır." (A. P. Novoseltsev,

P. Peshuto, L.

Cherepnin. Feodalizmin inkişaf

Yolları. (Rusça) Moskove, 1972. Seyfe 42). inanıyoruz ki, kedim devirde mevcut olan vaziyet tamamı ile açıktır. Bü tün orta asırlar boyu KarebaA Azerbeycendaki feodel devlet birleşmelerinin bir bölümü olmuş ve "Aran-KarebaAı" adlen mıştır. (Aran. Kuzey Azerbaycan'ın adı olup Albanyadan sonra kullanılmıştır). 1 747 ci yıldan 1822 yıla dek burada

Azerbaycan feodal devleti-Karabağ Hanlığı mevcut olmuştur. İki taraflı muahe· deye muvafık olarak 14 Mayıs 1 805 Karabağ Hanlığı Rusya tarkibine dahil ol muştur. Sonralar 1920 ci yıla dek Karabağ toprakları Kuzey Azerbaycandaki iki iri inzibati vahitten birinin-Elizavetpol (Gence) Vilayeti'nin-terkibine. 1 920 ci yıldan sonra ise Azerbaycan SSC'nin terkibine dahil olmuştur. Böylelikle Aganbekyanla görüş hakkında hesabatta söylenen aşağıdaki fi. kir : "Azerbaycan Cumhuriyeti'ne birleştirilmiş kadim Ermeni toprakları Ka· rabağ ve Nakcevan" hakkında sohbet Aganbekyan'nın "dinleyicileri nin" husu sen orada iştirak eden Daşnaksutun partiyası "gazilerinin" ekspansionisl hül yalarını aksettirir. Hazırda Dağlık-Karabağ'da Ermeni ahalisinin sayıca üstünlüğünden çok söz ediliyor. En ilkin Rus Resmi membaına 1832 yılın nüfus sayımına göre. Kara bağ eyaletinde 34.8% Ermeni ve 64.8% Azerbaycanlı vardı. (Transkafkasyadaki Rusya Topraklarının icmali. (Rusça) 3cu Bölüm. Si. Petersburg. 1 834 v e ekleri). Nazara almak lazımdır ki, 1828 ci yıl Rusya-İran mukavelesine göre ilk üç y ı l içinde l ran'dan Karabağ'a ve Kuzey Azerbaycan'ın diğer eyaletlerine yoğun şe kilde Ermeni ahalisi göçürülmüştür. 19cu yüzyılın 80ci yıllarının sonuna y a k ı n Dağlık Karabajfın dahil olduğu Şuşa Kazasında. Ermeniler'in sayısı a r t ı p 511%. Azerbaycanlılar'ın ise 42% idi. ( 1 896 cı yıl üçün, Kafkas Takvimi ( R u s ç a ) 5ci Bölüm, Sayfa 48-61). Hususi ile 1. Dünya Muharebesi yıllarında ka ç k ı nl a r ı n s a yısı arttıkça Karabağ'da Ermeniler de artıyordu. Böylelikle Rusya Devlel i ' n i n himayesi altında Azerbaycan halkı en mukaddes servetini-öz toprağını. ö z ouı ğını ve evini kardeş Ermeni halkı ile bölüştürdü. Lakin, 1948-1953 yıllarında SSCB halklarının kardeşlik münasebetlerinde misli-beraberi olmayan ve olabilmeyen, hadiseler baş verdi. Stalin bir kalem çekmek.le yüzbinden fazla Azerbaycanlı'nın Ermenistan SSC'den zorla ç ık a r ı l masına rıza gösterdi. Asırlardan beri nice-nice neslin yaşadığı evler ve ocaklar dağıtıldı. Günahsız adamlar şimdiyedek anlıyamıyorlar ki onlara ne için Ermc nistan arazisindeki doğma yurtlarından mahrum edilmişler. Aydın olurdu ki Ermenistan SSC ti yekcins milli terkipli Cumhuriyete çevirmek halli resmi isti kamet almıştır. Azerbaycan SSC'ne arazi ideaları vermekte sistem h a l i n i a l d ı . Ayni vakitten şimdiyedek bu iddialar demek olur ki. herzaman Azerbayc:aıı ' n ın mağlubiyeti ile neticelenmiştir. Bu kabilden olan sonucu tahkiramız hadise toplamı iki yıl evvel (Azerbaycan ' ın) Kazak kazasında beşbin h e kt ardan fazla barli-behreli ekin sahalarının Azerbaycan'dan koparılması ile neticele n m i şt i r . Görünür, bütün bunlar muayyen b i r zincirvari b i r tepki yaratır k i . hu da tarafsız olarak Azerbaycan'nın SSC'nin dağılması ile neticelenebilir. � i md i a r · tık Gürcü tarihçileri arasında da Şeki Eyaleti - Azerbaycan'ın 5 kazasın ın ara· zisi - hakkında iddialar işitilir. (Bak : D.L. Mushelişvili. Doğu Gürcistan·ın Ta rihi Coğrafyasından. ( Rusça) Tifüs, 1982). Hem de bu tür iddialara iiyle b i r \'il· kitte yol verilir ki Gürcistan SSC hudutlarında "küçük bir arazide". iiçyiizlıinden

fazla Azerbaycanlı yaşıyor. Onlar 50ci yıllarda büyüle kütlesi zorla Cumhuriyet ten çıkarıldıktan sonra şimdiyedek Ermenisten SSC'de yaşayan 161 bin Azer baycanlı gibi hiç bir milli muhtariyete melik deAiller. Hepsine bellidir ki, Azerbaycan halkı yeni devirde uluslararası rekabetin ilk kurbanlarından biridir. 1 828 ci yıldan beri, halkımız ikiye bölünmüştür. SSCB 'de Azerbaycan halkının öz milli devleti - Azerbaycan SSC liyakatle temsil eder. Halkımızın lran'ın tebiliğindeki Güney Azerbeycen 'de yaşayan bölümü ise her tür milli devlet, hukuklarından mahrumdur. Orada Azerbaycan dili, on milyondan fazla Güney Azerbaycanlının bütün milli medeniyeti amansız takip lere maruz kalır. Böyle bir şeraitte tabiidir ki Güney Azerbaycan halkının bütün ümidi Azerbaycan SSC dedir. inamla (güvenle) demek olur ki, öz milletinin dercelisini ve saadetini baş kalarını bedbahtlığı üzerine kurmaAa can alanların, Ermeni edebiyatının klasi ği, Azerbaycan 'ın yetirmesi Alexendr Şirvanzede'nin peygembercesine söyle diklerini unutanların vatandaşlık elemi, dahili elemi mahdut ve ecınaceklıdır. A. Şirvenzade haklı olarak demiştir : Kafkasya sacayak gibidir. Ayaklarından birini kırsan tamam eğilip düşecek. A. Aganbekyan gibi şahıslar yahşi bilirler ki Azerbaycan halkı uzun asır lar boyu öz tarihi ecdatlarının toprağı olen Karabeğ ve Nekceven toprağını komşu Ermeniler'le bölüşmüş, onları din ayrı kardeş adlandırmıştır. Lakin böy le şahıslar için bütün bunlar azdır. Onlar herşeyi öz ellerine almak, hem de bu na nail olmak istiyorlar ki, halkımız öz topreklerına sahih olmak hukukundan mahrum edilsin. 20 ci asrın başlangıcından bazı Ermeni alimleri Gürcistan üs tünde de bu tür iddialar yürütür. Sabut etmeye çalışıyorlardı ki, "Gürcistan as l ında Gürcistan değil, kadim Ermenistan'dır." O vakitler büyük Gürcü Demok rat yazıcısı llya Cavcevadze bunun üzerine yazmıştı : "MeAer Ermeniler'in se pelenmesi (dağıtılması) bizim yüregimizce midir? Allah teala onlara güç ve be ceriklilik versin ki terk edip gittikleri yerde birleşsinler. Ama başkalarının varlı ğına göz dikmesinler, bizi öz varımızdan mahrum etmeye can atmasınlar, bi zim adımızı alçaltmakla ad çıkarmaya çalışmasınlar. Bizim toprağımız çok ta olsa az da olsa her halde size sıAınacak verdik, kanadımız altına aldık, sizinle kardeşleştik. Öz evimizde de bizimle düşman gibi raflar etmeyin." (1. Cavcavadze. Ermeni Alimleri ve Feryat Koparan Taşlar. (Rusça) Tifüs, 1902. Sayfa 80-123.). İmza Bahtiyar Vahapzade Halk Şairi; Azerbaycan SSC İlmi Abdemlya11'nın Oyul Süleyman Allyarov Tarih İlimleri Doktoru; Azerbaycan Devlet Onlvenitul Profuöril.

<.:oıİ.H Kn MK 'llUIHJJarHOIH JııH h • J n ı.ı 11•111 G ır ' " c a h • .ı•p 1111H 11ıır11.ıa611 cı . PUA• JellHAaıı •) p•ıar ••TTHllH h a J a ra KnııpJ111jH 6Hp llO•PA• CooeT ı t n 11 4> a ı •ııı.,11 6lTYH u h 01 a rı : ew n ap H HHAIH, A>ap6a)'IBH a,.., a K 'I H n • p H A• Bara1111 . .., 1 1 J 1 1 1 1 Ppor r ııc11 Jon) HAI lap rınanapHllH npıp eAııpnap . AJ•pli u j 'I B H unr •ıııı.ı11 o r ı· .ı •• r Lı J .ı a phı ııwM 01apa01•1. 3al<&l·ı.ı •a ıı pa;ı.a cM A• l"'Y"'" 01•11aıt>e n a ıı;ır a n n a p ı.ı"'"""' 3 J l l J ,, TiM 6 ı r yH •Aaoı.ı a p •m cı.ıı 6Hpnıı)HHH nn•6 eJ1aıı J e 1 1 11.l.••ır ı P"" e a J 11 4> • .1 1p 1 1 11 ıioı JepııHa jerHp11.101acnııa leHanAnmıHWllHD. JlaHH !I 1aacq41 1<11. haoı•111•11< p ) h h ><c •1<n1<J11 11na 'l a .ıhııııa•ı r •ı 6r.u 6 1 1 p • u • paıırAa 6a J H 1<enı.an1<. 01ahJ1YA. ıyA6HH oı e J n n • p A• \ H 'l •ı x ı.ıp r. a p ıı < , H E p ., >ı ı ı ı cl>pa1<ca H H C THT)"T)' llYH •• Ep•nıııı anepaHnaphl a t c or11a u ı j a c•1 1 ı b1 1 1 f.1111 1 1 1 1 .1 o r ;ı ı ı ) H raGynAa BHBAe01111< A . AraH6e1<ja1< Ae0111uııı11p: • lli aıı H t t • p;ı11"1 1<11. ( pe c n ı fı .1 1 1 " " ll bl H WllOIBn·w•prHUA• J e pna W a H J rapa6ar Ep"131111CT311blll o.ıq i l . J\1 • 11 H l rn c a .ı ·ı ı.ı l<HMH 6ena heca6 eJ1ııpa01 Kii, o. AJ3p6aj .. aııa 1111c.Saraıı Ep ,.., a 1 1 H c r n 11 a .ı e h a -1 0 1 ,'.J e r .ı•ıAM p . M a H 6 y 1<erHr2'ltaTAa 6Hp nKnıııp ııp•JHı q p M ı· ıua M . Y "1 ı ı.l. e a p • .., M i l . J e ı ı ıı Aaıırypııı a . Ae01oı;parHja wapaıırHnAa h a OI H H npoune., oJ h • .ı.1 H H11 T a n a .. a r ;ı ı.ı p · ( " h ) lll B l l HT e • , 1 0 ıı o jaG p 1907 - 'I H H.1, c a :•. 1 7 1

cl>HTlla><ıp upa><rep A••u•ıJaıı 6y liaJaııaT C C P l l 111111 Kulll' T H T � C H j a • c e r .ı a p ı.ı Hı.ı capc•ırııı a r Ol a r caA H ı q ııyp. 6y haoı A• c a r n a oı ••4>a1<H \ P• ' "" " a ) a 11 6ııp h ı p c• � " ' Jlllp. 'f y n >< H OJ \ H \ COBet a n n ıtı ıı, CODet Ba?allABIUbl aıı.ı a 1 1 ;ı ı.ıpaıı � ı ı p IU HC C:oA 1 1 1\ J I �l li [;auı K a T116Hırıııı l\ [; W -:ı q .ı h ca4JapH ap:ı4Jacıııı;u r a p ı ı • ıı H u,.., ., r 11 ı ı c T n a p t 11 ) a c >ı opraHblHWll cahnıfıan •pıı1111:ı �ıtp Coan prcnı 6.ıııı.ac•ı ı ı ı. 111 6 a w r o C oo r 1 p r c ıı � li.111 ı;acı.ına ap83H HA)l11a.1aphl 6:ıpaAa .. aıı4ıauıaıınbır e t '1 a) ıı O J \ ııa p an:ı 6 1 1 .ı .., ıı tu l l l P ı\ raııGeKjan K H OI H u ı aı c n a p acnııııAa an an•Jl•H H W 11 o p a p a H C C l' l l 1 1 11 1 1 H i t J l r ı ı H l ı H H c a r.11 w rWt1A• ca6Htnaw ıtı nw ,.111.JJ �ın A o e n a r c r p � K T ) p) 11 � 11 1 a ıt; r ııuı o.ı� 11 '1 a n .1 llbl T3HnH4> eAııpnap A r a HGrK)allblll h • ıtı 4> ı m p H . urıı• e .ı ...ı > pıı ;ıo� ı op � c lllıı KO)an 6y ıoıacand uapaCHllAo e ıı a J a p l ı J j a 6 " J.1 Lir :ı • ) J:ıp:ı r • .1 11 T r p J J \ p ı ı ;ı J ;ı ! O J t T U • ıı••H (2 rcıırjaiip l !l07•'fıı ı ı n ı l 3 h 11 4ı a n :ı p ı 1 1 1 11 :ı j a J •• : • • J ı.ıı ., • . , 1 a n 11 ' 11 � p H 1 1 J a "' " n n K • Jcpnıı onM a j :ı ı ı • oı 11n.1:ıt111t 6oj yıı 6 ı ı p ı pı· n ı i l ) •ı 1 1 1 1 J 1 1 G a rn 'f ,• h H ,1 1 1 1 '"' \ 'I \ 1 1 lıaıtıııH ıoııınnarnıı • Jepnıu o.1:ı ö n .ı a 'f J j n p e r ı ı ı 6.ı n ı. a 1 :ı :ı e J ı ı .ı . 6 a ııı r n 6 ı ı p p r < 1 1 � f> .1 11 K a ) a ta6e o.lJl)" f)'ll)'ll caiiafınapnıın 'f a cap:ır.10. r a pn c n .ı M p a ı: ı ı p :ı r , ,ı ,ı ) • dı J 1q . · • 1::.11.a.blp . l a 1t 1 1 a Cone1 h :1 1uı M 1 1 J j a t H 11 m ı 1 1 n K 'l :l r .1 a p M ı ı ,1a 111uııtı ; u ıı ;-. p .1 _ 1 1 1 6 t ı .1 K ' c ' 11 .l• )on aepıınan ııor ca ıın:ıp 6y ıı y ı ı npn6nPM J a p :ı pı a r ııa ;ı a e a 'I e,H 6 1 1 .1 .ı p . r a ) ı ı a ı .ı a pa ra)•11oıa11aıı 6) ıınap•ı h a .ı n CTMa>< '" ' M K \ 11 ıır J n .ı .ı ı ı p • na6

l\roıı6e><J•Hhlll. eAHp.

MHKoJ:ııı ı.ı H ·

6 a w r anap•111b1H

• n porp:ı.,

K p r ;ı o c •

•

nnhJ T

t .ı

611pHll"IHCH. rapo6ar tııl ff [pM311HC T 8 1 1 B Hr TllC'B.:lll · :'.ia ı .ı t.ı.ı1o1 1 1>1 o1 G a p :» l :l tı: ) .l ) ll 'f ııannnH 6 Hp K aHa p a rojcar ( AJap6 a J • a n C C P · H ll uııı.,:ı.ı r >pli p A J o ı ı .ı :ı p ı.ı !\ ı ıı• ı r ı a ı ı . ı ;ı u111111 a n pajo11nap1tı HC::t Jlar blc t a u .ıa urtHran.n a n u r a c a � .ı n J t. ı p , .ı a ı : ı ı ı ı 01 1 .ı;ıp1-111 C T H T � e y rıyıı 6yH)'H H • ahaM11Jjatı1 ona 6ıın:ıp'I . • Je p n n o.1 ,., a j a 11 • M 1 1 .1 .1 J 1 .ı > p ı ı m ı " " e.ı a p e c ı ı � G .1 1 1 K n 4J H r pecny6n11Ka.ıapblH t a \ı e nı ı ) H llA J H 'lbll 3pbıl5 a p a J ıt 'f a h O T ;ı a ı ı napn:ı 6HpnauıAnpMaK ra11n114> onyHyp KH. h a M H H p e c n ı 6.ı ı ı ı< a .ı a p ,ıe o ı ı . 1 a p •· Jqı .1 11 • aııınnar oncyıınap. acnHHJ13 6 y , ıot n n n H TapK116 e ' T H6 3 p b1 H.ı a H A 4> • prrn � fı .1 1 1 K a .ı a p J o p a rııı ar HAAHacı.rnA&H 6aıura 6 ı ı p w e J Ae)ıın411p. fienanıtHn a . C o n e 1 •ı)· � t a p ı ı J J a ı ıı 1111 1 1 ıoıahHIJ:ırıı w ı 6 h a •n•ı.ıııa anı.ıııı.ıp. aCJIHllA• uca CoB 1 1 1\ 1 1 111111 Ra C u n r T ıı n n ., aTH l l H H 70 Hnnııı< U'IP \'6ac ıı B . il. nNI H l l rapa4JHllJIJll H u ı n aııııu h a J bl p .1 8 1 1 "1 M W l' u l\C'T ıoı y n a p ııJJ arn CHCTeMllllllH 60) \ K h a j a T H K Y 'l \' ll Y 6\'TPI A \ l l J a J a ll \ "1 3 )11111 eT;\11 )lllp. E n a 6Hp CHCTPMHll K H , Oll) H J18 UIJlllllAa. OIJcan J n . r•paGar rp'1 .lll ll.1 .' flll ll llll Ol -' ııa4>eJH A3apliaj'laıı CC P · H H rapıın6HHA•KH Jlarnblr r a p a 6 a r Mı u ap ll 1 1 .1 ;ı J .ı rn 1 1 1 1 ı ı rıııoıac•mAa. l< yp'lyCT•HABK•ı OletunnapııH ıoı ;ıııaıt>r J ıı t\ ' p 'I \ C T a 11 C C P - ıııı T J p ı < ı ı u ı ı ı ı A• K H "laııy6H Ocnııja M ) n a p Bıın:ıjarnıııııı C H M a c ı.ı 1 1 11 a T B M T J M n ıı rn11 n ., 11 1 ı ı ;ı ı ı p ı ; y ı a p HıH lfıJKTbl j an H W J o waıc.1:ıp 1 1 H ıı a p e A a 611.ıap.ıap 1111 . C C l' l l x a .ı ı .ı a p � ı ı ı ı.ı 11 uıcııanıın 6ııpnHjH •a r a p4awıı w r ı.ı npaKtııııacwııı.ııı acacı.ı onaH 5ı· J 1 1 a .ı '11 11.1a.ı . 1ı.ı11K uıınapı.ııı n611ar1<11;ı Jauı.ıp .

HHHH'IHCH. C o a n haı;Hııı H IJaTHllllH ı ı n >< 'f o r n a p .ı 1 1 ıı a ııı ı ı n n ı ı 111 ar a.ı >.l> 6 ı p a uJ .ı •h• MhlW •cahan:ıpa• ııcTHHBA uıoı;ıı; npaJnıı ıoı arc•A K \'A \ P . T a c • A , 4 > n ArJ n .ı H l l . .1.ı M311HTe• llllll ııı yı6npH •6ehK epOlalll. . (nA•• 'laKıınaıı hecRG3TA3 1 1 1 1 1 .ı >l l ,IH H<fı a • J r pıı ı< :ı .ı ., ı ı u ı " 'ı ı AH P I AraH6e11jaııı.ı11 c eJna p ııı �H aworı.•AOKbl KHMll ıu a p h e � ı ı p : M J C .ı nJA eAölK H H , rop61'108 l 0 U ı ·'lll H n 110)8Upblll 2 · A3 K H M > p p a r H l l l\.> Ol ı t .ı .111 T a • • 'I \ fı .ı ı naıınıı banııııııA:ıı;ıı 1:ıaeq 4Je;vı n a 'f a K ı< e 'l n n ıoı aıııı r e )A e t M llWAllP • . 111 rr.ııtc P"'" ı ıı J ı· nAD ı.ı r har Macıı a eAnnııı hann ı.H. CCPH ·A• 1111nnıı ııı a c;ın;ııııııı rop6a•ıoayıı 6 0 ) \ K OııtJeop cucHa.ıHCT ıııırHna6WHblll 70 Hn.ıııJııııa harp O:l)' l l M I UJ ııı a p) a a c ıı ı ı nıı llJlı.ıııu 'IW• •ı.,ı.ıp.

ııl.P

H\I

188

hı•wJı o.. ...111.Hp llM, Coın bıNHllll lJIHllllllM H.llC 11n.up11Naa 3ır••rnNJ••• ın r l a tC :�·:; lH!G��\:��'w"l:: �. lf. CjJ��l�llr J ;;�:��::·::1114 •::::� ,�;�l�n:t·�..ac:;��·)·"�l h;u•H11 pc:ı<"uy6nıı .. an.ıp harn.nı.ıı Jt1ll,.ıwau •011.np•m u.ıı Hnıı•1rw 'rp111y 1:111· p ı ı ıı a 1 " � ıı:n:, � �� \"•�1��.,\'�" j:��:ı::::.�;�.::ı , ;: ..:��;J.�11:'!9',,. >'��·�1:.ıiJı��"l3'. •�"::�·�� c•h. 2 l 4J. liyp•)'llHfl houıplHAIMJW, llWHllCJl3pWıı ıa M\"CHHııtw�,.pw11 ıra.uırw _,••. p\ ııaa cpNaııM ,.., A:upClıJ••ıı 1:a.u.n;ıpwm.uı aapmı ar11""" IJIH.::ıu ..�·pyJ n•llWt· .11 .::ı p MH•t ıır .. :ıı ) ll)'Ulilr o.nap? n,UllH Mi1HU611113 1'11 11C'J0 OllilM ltllfHAilfi"tM il. Jbcut · ••UH 192 l · • n 11.1,u 3ıra•ruuJa o.ıU1a mııpr11Ja ao111n:ıır11111111 oprıHw e:lıpJı Ouc· TnM•• n n ı uıııa Ju ...pıw: . . . 3ilrıt'raJnJı pıcnyO.ııı . ıı 11 1n;ııpa.ı ırec ..tuAI •l'OıhHca· .up ISHp HC""ll 11• 11acHnaıa11 dw11•.1,aH, ınh.J :1pnw \ CTl'Hla •Jtı•,p.u c11nıtluı TOr· '> w•aAap onay. !lı.r.uıtraJııJaııMw 111 ruap NllH• r\'H:ltll rrphw 1ep11•aw, Hl naap iMA» ıı· nıu.uu.ıa Jrparyl ra11lY. ıor1111a IHJ ıpn11 pA• H IHA.lPKHH aywaH 1111 naıp nuwu • n w r .D.I H U.0 UııjJn ııı :ııı..a,111 h•••IOI •• 3 .lllKUıfp, rıpillCI H, 3ann•ı. nopH �ı w ycryııa•• t S ı ax. H. Jl> G ııııcı-;ıt M y 1 1.a:ıc. llarmtfilHOI. 6111w. •Janı'fw•. 1 0711_ uh. 2:ıs ı. 0.llfllll,) 6C"nı 0.1 .. ) uıı�· . nuuıı CoHT hlıtHlll HJjaıııımH HnK HnniJplllllllıll lUt· ... ... ı:ıJ11UHIKJlll K.1 ıp a�w HPAll. MHn·'" Cl nh u npıııun•ır Jıpa1111o1. 6rıır11 11«'•1 na 11a)ıuı d:ıhı1eı.m• lllll «'AH 1A11J111m il 1l.>p11 111 ıııoıy11 halluıı aıara.11 n 1111Q::uı KUP"''" Epıt..ııuıcr.aw ılll on1 uıHUH coupı 611JuM pecnytlnıuıı nıı· o.ıap • A l ı1>61J 'll .ı 11 uıı:> un» 3ıaıııH.ıJypy Co1tr f \IJNHcnın.JıtWn a J p•ı .1M il:J hııcncn r'nau rQııp. Ep· NiHHCflll ııc.ı na rnl.lf rapal.ırı..ııı A3ap6ıJ•.111•1H 1Jp•ın111 n hıı:cucH 011.ll)'r)'H) Mc11uın ııııc.1.Jp roı�·nııııııı coııpı Kyp•qcu11 31rın."!• 6apacırnaa aı aııA.aupııp HMıU.. iHAaıı Tilı\111111 1111.J a.11 111 1 ıırnp, Gy apaJııtıtf Anp61J .. au ..111 Topnırw htca6 ?&HP. noJ•r 11opnyq 11Aaıı WH\10ı1:1 ıu..ıpr .. yjauaıı. nıııı11 anpn ;>p1a11 Gapıı u ..ıpG•J •• ır.11 w · .up JıuıaJ.ın 6c.h• 6np apuııa3H an •ntrnp. A.ııplbJ..•H •l\"llYH n6HM cırurnı· u j'HHH GyıyH CoHT ptCn)·G1111ıca113pa.1111.m Y"'>'"" ııtanw e'mııı tAHf?. ::hh•HTKtuıııw rtJpu pu111 11 Jwr..,ıı'll H ll Gr • Y l 3 W r n a pı t r H poıı J .: n u111 H (I H M ht -r 6 11 p p ı ırp E · rııpu rurıajı"faııı liJ. " ' """ npilpnapLrau.11 1ah,.nuwn;>pH11 u6un11ııa u NUIHJlil yJryll.l)P· acırııono•HJ l(WH•ı 61 . UHH .11 yııJ.a11wN. Uıiıp Gwp11111 upw•• ayp ıH6y"""h:ı..C"M114uı,. lil GypMC)"I on1<anapııııuıı J.Jıı•ııu 11utpHa.1 npııp eJpaıı•.>M r"l H 61133 \ ,•h•nıu·ıtııı:ı11 otpy Jrp ynpııııı.ı npııccıı.rı.ahı ıı l M ) MH cynh� Ht"l.J uııın 6ıplJ1.J 116p.11 IJP\WJ.HP• IJtll.J opaaa. cah 2JS). ;Jau•ır rap..ıhr l 't l"ll ıa "flllll. H Ulilıcırınna Coıu 11)"1UpııJlatH HWJlillllG hı lMpllilllALJ. J.>lıP1Un1,u111..ıpHıı GtJır:ını.111.1.ı11 enpnıtJU DJ'lllllCHDlllll ynyun K ıcpıı.1 ıncııııu rop1·JtG uı:ıuıarnı. 11ıınnH a11ınnJp1111 n ttıınnıı G11p .1 11j 11M •ti ııJJıT 111 • · hilTHllM llil l ) p il lll"H ti.lp.lla neııııH UJll8H eıı ftllA lll 'l.JHllllJIH. 8. f. neHHlf harnwil ejp ..ıııp.:ıu 11H, ·�:Jh.unapııu 6rJ11a11111 ıı.11n ChırmıJu 111 11.nnH 6ııpnt1Jım,n11 ıı y h y ı111 ı \' P• ( aupn.>pıııııııı n• •rnnttJJUM. 49 • r 1ı11tn.1. uh ::J67J. . ::J.ar.ı.PrlJHjl: .. .. ) llllCT.1.>pll Jhrn ... r rapa6. U ..llf 91JltipııJlatH ..iUn UHllH ıı.1hJ 6y JleHHH ıte1r c.npırıııa.>H ha11.1 n1H11ap. 1�20 " " Nn 111 a J•ın 22 ıa PIC(6J(1 "1K·J1. 8 i l ne1111ui1 lli1°P)"lilCllHIU A. il MııKOJ•ıı Jınıpıw: •EpM.JHH hoK).llHH 111111 aK�ı11n.1 pıı 011111 .11. ı wuı H.u p l"ıpa6uw Epııuııııcuııı Gııpn,,wıııp,.aJa .. an aıwp· .. .. , . .11 . uurıı 6y, rapıı61r aha n ııcH Y"IYH il haJIT 111 ;,ııGaJmı.a.111 - ı;:ı"WAIH •ahp�·,. 011•1r u ht't he" ı ı a Mn• darnw an111 •1•ırnap1oı Hpa11Hı hrn.ıMH ıteı•nııı: unapıw Ep•aıııı K : ıanHnilpH ı ı dtWHH"fM r y p r n n Ja ı Conr A:upG•J•• ııwH•• H· ea oııyıına dııpıuwJ1aJıı npapa '"""ıwn•p• (Coa.lllCll M K Jaıı ı..ı11aa MnH niılprHJı ıpıııeH. t 1. 74. r. 120. • · 1 l ::J; c ıın ı 61 •a116a.1a11 •arnpHaııp: 'f. 6. r)'.ll N jt'I. neııııH 1111.ll A H CHJUITM 81fpUW IJtnlll.18 lp)'C .. IJ. 6aııı: W , J972. Uh. '.)02). 1920 •ır HJI ııJyııyH :S ·ıa PK (Cl)JI MIC .. ..., rıtru e1 , p oc7 r. K. Op "IOllMIC HIU •ı A. M l lın pnı � ll Wll UJıi"nH4'H " ' rapıdar 11.JUJllCHllll •pucnpa eaııpatıı ra " rıapı an.,...,uı.11. 1oı: •ft y(an111 a ıınap aa rp111ııunıp ıpac 1oı ıı 1 1 """"" (y•h�· H, j).uıpw aa aw�tw rap.a6HWM HrtHUAH anHIClfll11M, oııyu Alo11ıtlıJ•ıH11a " l •TU:tM il•HllCHllHH ar a ·io'3 �7A lllP MHAI C'l l.ltlll ı..ı•· ::r�:'o��·!��.�..;;J�:=:.::jf,), ,te;�:�:.�·rı:�:'o:.�;J: :!�. � HHaM dyıyıı Gy11nap )'H)A)'1t7p. 6e111 dnp t11erwH ıı ynyııuıH (f•YTJll ıı;e 'IHp11ap " "- l'ıpatlat ıı lilıı ııı: nyp 111nnuH "" " punydllHNIHWH rapww•wr.11w pa lw .11 wnı "'n hann 0.11 711.. yw.ar. CoıeT A:ıaphJ•ıHwM ..•H Ep .. .lHHCTIN CCP·ı . , . :uwn aıru.auJn ıpuM 1tJn11 •tHMW HJIH ıı h�"'"" •ynun HırH'llCHHAI Aloapl511J•aH 1pnMc11 ıau111H111 9 •1111 •aı;ıpuııı: H no..up uı .11 wG 88. 7 llMM •11.1pnN11.1011npa lll•HW.IH. ffN•M ,il •raJ111rnıp• hırrWllAA. (1p161r dıpaaa lılUN•.,.pW' HpHIM ,1.J•H.1· nap.11 1 acac .. :mıup11arı <ıt111wwwpnıp. KyJı dy at1Jıp •1t••11WAil Ep .. aııHnıHı •11 ı 7c CJlll)'IU ., rp•aHH.Op up;,4nıuaa11 11.lCNJNJIAWAWPIWJtM&.IWIW. h.Jllll MH HpCııJ•· HWM Tlpa41,ıap.11 apw TlpH.ı cahUHHl.J :ıOpilMW.. wr t•Hp, llUH•H raP'ılSarw na tuı fıl4>Jıll AnCfilllHJICWllWll IH.ıtlJatH hrCld IA IH ep•lllM AAHll .. ilpHHHM (K. 0UNIHO• . il. E11Hu, H. UJahHuapJıw. J. MaHIHAJ•"· C. Jıpı•Ja11 ıı Clı w n n apw H W N ) acap· ,. ..,•..,.. Cle.11 a u+ rnw n "aJa ••hA ••cnpnp.. ıp. )'ur npNIH •e..rnwaa HHIHll• AnpG•h•• CCP·lflf ICIC ıhı..11cw ratrn ı.1· .:Jı1H.ll iıt pw11.1aH t1Gıpaı M.IM. Mıwhrp coHT ra +r w y H ac w. CCPll EA•"•P A••.Jr •

ı.

:ıı c ._.

111

"O'I

0111111 ;ır

ıan.

ua.uıın r ..,

ı:.

l'r.111:cııJ11""w�1ıo111 nu'IT) UJ\Dll .;,;j,c;u �.;;- �\;o-;p- 1:1ı r 1\ fi. Tpnrp •.n6oıınıpM •:Jıntru11Juu.1ıı y• Jımll UıUıı.ııı.luıı llupıı. :Jar11r,J.r113rıJ1 A:>:ıpdlJ ... 111M ı;, JlHıwctıH ıanrn 3p"rııtı.ru '" AY4.1up 11.ı111 GupH• ı.1n•tı.ı1.ıp"ıp, 111111up•1H tr.J.Q,Hll ıı ".;.A ıııııJJ.n.ı" "' w n ı · w . �:�!.�Jj��.·.·;ı ..::; r::::;r.,�··, �.,. : ı:�·��::,: ��'./i.1.·�1o9 59�· An011111up Al1pOıj"f111 ı..ı tpll'IJHıt u.nrnıpw ıpıouı,qı UAHlıl ro 1,.. n1r u u pA• w h lfNr HllJ11pm11111 Jıpım•lchlllAı 1111 yct...ıc 111 po11 o J ııı wwna . CCPll upıuK " r n ı"ccMc11.1pıı ı111cwnA• G1M71uıa Gunw Jr".c"n tH•mr .... ınOıMnır••ıı IMCJpuJJn" AlJp6aj "'ll lll • • ,, , ..111.111 1JJ'llfll6ııııil ADIAJI I J JI J C J.ll llllUllW&•I. OH.Up•ı11 RM'lllM 1311WrW llU (lililMll.11.3 U J h r .ı w r rarı 8ar411 ) fOl)IUJCJ H ll J A H" (JI. 0. IJfTp)'Wl'ICJılH M \ H I C1181111.Jplllllltl HpHIHllil ••"P D•fPJıı .11 ilJI (p)C'CIJ. JI

:ııc u -;;

=�·....

l'n&7

�: � ��pjf

•Kn&HM•·ı tp.. .1nılll Jp-I

·�14?.��h'.'8';;_•.ı.•

4-ev,llll

t p l'U ll

h"c.Jllı

c!�ra�

p .,.,,..a.a,yp:

J\Hp6�Jun,aı

.J c • .... ;.�·c!��;;:··�.::1� ; :�:,.�,':f,o" ::� .. 11 1 J A ıı p h :�= İ:; ��C(�:ı�ı�:ı ı� �:)':� ::.:::.�ı�."i;�ı�

c,��o:: :��:r"�!:��,1il.!:::��·�·;,.�ı��··��

11��:ı;C5:�";�=�:ı:ı��I191�1•Jl;;;�";:� ı ::.�A�ıı:'(A�"'n�"Ji�;:rc"nc•!.�c� .'"� "rt'..�� ;:. Tİı�c�.•'4�;�>"�'�� "-1��·;��!.'H:r:� ı.ııuıı4> Jonnop•ı (p7noJ. M , 1072, coh. �2J.r K \ 111 a n t.IHPUll Mil, nAıı"' aoıp.;ı .. o•"JA 011111 ıunJJn , .,.. , ., ı ı tı ı l lA•ıııawp n o '�"�: �;,P ��cc�� !�,.�:�r,;•.r�:=� �:;:::!��"!!��·..�:ı�ı�:�,.A��;!� :��'�Jıı�,71�!�; .

\i1J•H11•IH •AW onye • A 11G111Hjl .. •A•• aınım� J ıpı n ..IUIAhlP) 1 74 7 .... llJl.llll 't ll H11:tA3M d) pDAI lh;p6ıj'tlH 4'•0.11n .A91111'M - rnpı6u 1111111.ırM °""'"YA 0-1 l lMH Up iltfı .ıuı 'PINUTI ., ... "' onıpnr. IB05 · '1 M iM ıııu J .. ııı 1 '1 , u rırı üu 111111 ..ırw P)cııJı npH11611H1 .111Mn 011111 y wa) p Coıırı.ı:ıp. 1 920 " " 11.1 14i1ııı; ı ı rıGır 1opnırn11p•ı W ı ı-.. a.ıH J\:J.Jf16aJ .. ıırAOM•ı llMM ırpıı 1111)116Uıı •�hllJIAlll 6KJIM HMll - Jpn11J11uno.n (K:rnıwı) . r ) 8fıııııı)anıM"IH np•CHGııııil. 1 9 2 0 "" ıın.a.;uı cnH P• MU A:ı::tp6aJ••N CCP·llll nrKN611111 J\HllJ1 D.1111 ) WA� p fopym harr ..ıııAı huıô 1 1 aı r e J .1:1111" a ı u H L• .ı ı tı t..ı ıfııı· r.t.1ıilnııt11 11 a. •ıcp: • A :nıılSaJ•aH ptcn )'dnıııı.11tı1.mı 8ııpnııuattpıın..,ııw r;ı.aıı"' t r • u n n rnpn 1 1 :urt.• rahGn An116uıJ1111.111 • a ) J1 ı n o r 1 1 J :1 c ı. 1 1 1 t.1 11 • . • l e ) u •l l ıa l l 1 1 •wn11"

Ll'l

l lJ22

!111Wl.) I'-

AnııGu:Jııı.ıa

l"ıpaGu

h r

lAI

c:ur opın.n ııwtıtpıM ll.•ıu111Kc7tbM nıprnJıcw • H n p a ı 1 .1arı.ı• 11t.ııı '"'cnil•ıc·M ııımn • ı .. J ı n a r w ıı1>1 a1ec fTlll[lllP lıDl"l[lJ\I /J,Hn ..tr rıp16.:UAI f'P"'OlllH ıthl.ıMCllllllll Uj'CI \ C T \ ıl.1\ , , llJllH •ı n ı .IU 111,.ı w ı.ıpnıp ;Jıı 111110111 ,.,-c p3f 'll ll lt'lllllS3Jıınil . IOJ2 " " 11 .11 1111 ı u ., t' p .ı .ı c a J t.ı .. ı.uu .,•pı fnpn6ar ıJ:u: uıııı.ail j4.0 t('tM:rnıı · � 61.n ıtı�ıı1 o.ı.. > ıu A ,- p 131nıtıuı.l11J1.aı11•1 ryrııJı ıor11 u n ıı p "111 ..ııı ll••u:ı ..ı I P � C 'll ) 111 h ı t < r l . l " l l (ı lllJ4, .n. '""'1r 11uı.ı"'•••r "" 1 020 " " 1o1 1 r ) ı rıJ • - l l raıı ... , · l • IUınıc1111a lll O pil JılJUI f 't 1111 1fl.J111111 l l plllAlll l"ı ra ti il r • il /\ J �pfı .l J ' U H. .ı ı .aıoııp 1tJ111ıt11:ıpııuı Mııu·11r111 C ) p : u a ı rpııuıııı i1h1.111rıı ıoc e 'I l r , ., ., l uı,ı \ rı X I X 00·•11 M.111tıp tllllnt COll ) H a JaUlll tlHnWr rıJ1ıG.11 ı.ı11 1\j l U ı .ı o.ı.1 ' ' � ll l ) IU :l ı .nac•m.ca .. :ııuı.uruıı uJ"ı ..ır SO ı$ıııı1. ıppfıaJ•.ııı,ıt.ı.ı :ı r •·ııı c :ı J t.ı n c ;aı '1.! .lllJ HAN 1 1 0!16 - ...ı il.il \ "l \ lt fı�ru 0 1 1 1 1 "' 1 1 l p v c " U ) \' fı.11.1 "11 . oh 40 - fi. l J :\ yc7C"H11;aı Gııpıııı""ıı • l ııJ• at \ hapııGilcıı 11n.ıi1pn11Ail r :ıı ·ıı ..1 1 1 .ıu rı..11 c •Jt..ı 11 p ı .a ı.ı ı .. 1 ı ı ı•a6ar.aı "r"'1ımn1r aı t.ııp nn:ap ı p u JJ'A"' G r 11 ;1 ,111111 111 r� o ı J ı .ıtt11.u 1 11 1 1 1 1 1 1 trn •ııJ.JCM 1 11 , •111nı /\J:ırlbJ••ıı ıonu.ı 111 " l" ;IAAilC c .1 p111 uıııııı o J 1orna ı ı.ı H ..., . e ı • ı·ıwınıııw n ı enııım r::ı:rn:ıuı 'Jl'"�ııH ı ı.1nı 11 .ıu nıJılllll 1948 � .l!J5:J "' \ 111111ilpJ,i1 1 1 .lf.Ur ..rııt.ıM l ftl'.3.:ııU.1Wr .. \ ll l C M \i;J111ttpıı11n-il ı•uır.11 11 63p16:.r111 rı.ıı• oJııc ı u o.ı. A il l5ıı.ı "' 1 1 J .J n 6:uu "'P .J. N ç, ... ,111 rilıılııt ... ., .... Jı:.1;1 1 0 0 •tıınJlilll ll f H W f IJ)p(ı :l J • :ı ı ı ıt-ıııı..ııı t.r ı:•nııctııt CCP·A311 lf'Jl.1 1 'I M • ;ı p ..ı.ılll'l lc•ı111 r:ıJa..ı .ı ı.ır llf'('t.111 �tcr.1i1pA<>H 6-IJIM 1< , 1 1 3 h n . ı ı :ıı .ı.:ı .. . tı�"l:ı 11r·ı:1 ııal111111 JuuuıA._.,,,, ' ' ""P ı;ı o ... ar.1.:ıp .11. an•1ı. .,ı11;1,1.1 · ııııanJilA:Jlll Oıınııırn ıı11�p Mil. oıınıpM 11.J \ 't l l l [r.,,mııcı:tıı ilfı:ıı uıcnu,aıto;ıı .,.,,.. , br•n•r•ıııA.:ııı 111 3Jıp, ,.. rurııw.1ilr l\ J .1"'" o.ı � rn ' ııı. 11 r. r•ı.rnııcnıı lTr ıı J rııı "lfııllc ııuınJUt 11pJı1 110.111 ptCll)l5 .11 ınrıJa "l f ll 1 1 p 1ı ı :uıı ı il r rıı l' :l l ."'1 11 ııC l l H 3 !1'1 . U 1.ı11u.11u ""'P ccr-a apuH HMııınır•• lfP"'UM A> Clll it"' h ı .,...,, .... l.1J\W i t il """ ı•• tAııı ııııa.ııJ::ıA"" 6 � ııuııa.,ıp . ,.. .," 0 11 • p tı n tı :ı ... •11111 /\ u p r•:ıJ .. .ııı"'ııı "' " .ıyd ııJJıın Hllill lli1Ttı"ın�11,.11w,\1tp lİ) ril(ııınn.ııı o:t;ııı c u ı " ll "C ) ı.atıı ııp:ı"'lııJ ... 1.. 11 llHll H/I atıR;lll flll:'U J11JOll) M4A S 111 1111 h f M t 1 11 l\ il l l l p T • ı r 6 :ı r .1"1 6.Jhp :t.1H J I Ulll C"0ıı haJ11pıııı11H AJilp6aJ•ııınıH ruıııv•ı11 ... ırw Hn,, •1 > 1 ıı .. :ırı111"lııuıı110

rAııt

•ı.annH) lh:nrı

;,ıpHH

· � ·'f'''''":w.ıı.ı

4Jııoı1

l1J11"'1.ı 1o1

ıru

Sıı11 \ ıı•ıı\r1r11\

(' C r l J

8ııp

h11.:aııe1.1;ır

1.:ıp

ilıt.uıJı

A:t:tpGıJ<tDH

h•.,ııc 1

.1•

Knp y H l P · " ' ' \ " ft) H 'l� JI ••q .ı)Jan :ıtıır H11·uırıfl:tJ11ı ruı. r H J :ı J · • P il A hl r "" · 6)

uGJf•tııl DADpu J\np6•J,.�11 C (; P N i l l l f W Jllll ilC"'I l l . 1 il 11 1 1 11•).1�111 611.ıJf'I

1 1 11311

• t P " \. uıpıu·rn11ilr11 ıp1e.,ııını "" Uli11o111 il l .1 •., 1 1 1 1 /\ ı .•rö.:1J ..a ı ı w ı ı '5 r•Jo d:1rill\il 1111.11,ıı:ı.n�p fıuıı41111ıır ( 4" 1 1 · J\ JI. !\oh c , , .,ıııınıH., " t\. l P"f\'CUnı.111 u p ı ı ı. H ... ( p ) r • ;a l T6ıı.111cıı. ı � ı ı ı 2 1 ı . 1 .., .Q;t 6� " ' r •ptwr

11711711

ıapunrM

llhprıoı

oı r.:ı4ııı)ılt-ııı1ta1t 1 ap " p ::! �·� �p��ı11,� :� ��'":u!ı��ıı8�:��:� ı��-,,c;�} �:.�.�·:.:.•1.ı�·.�:�•rh \ ::,�,"..�t. �;�•.. l�; . 11paı foh• " l 'nıcıı 111p111 pcc111dn""'A•H ... ı.ı up ..ı.ı11.ı.ı ı n ::ı ı ı 1,, u ıırı 1 1 ı ı 11 1 ı ) i1.ll. 1 M t:p ll;aHNCtlll cer 48 ) IW ;, )1 11 1 0 1 MMN ll :ll p 61J•11111M Mll .. 11 hC''I iİııp .. H.'l,,H .. , 1 1 1 t•MjJın ••nM11 A'J"nn•p. ı........ ı. a�nnHAllP lll ll, A JJp Gı J "lf D ll unn.ı J <" llll """Pl" 6r Jıı;;uu :ıı .ı r p::ıı .ı.;1111n hııcC.Jjil 6� """ r1p6•Hn1p•1HAIH dııpııı.ıJ, Np. 1020 . .. .. 11.ll l iill '1i1Jlll 1 1 11 U ·lll"llıol) 11 .. .-\J.Jp6ıJ•oH 11.11"•"•' "'""'YWAYP · Coıtt cOCN•.ll HC' t ,. ıı.ı n ıt n tıp M 6ııp1111Jıııı.11 a "•

•

o.J

llO

..................

..... ••un•

....,.,...

Aupl•h•• Cuır Coc•ı Pecırı..1111acw ... ra•c•• ._...,. X1.1ıır w•w�w• Hpı11w• 1181.ıuıJ1111aı•• �1117111 JımıJaH u 11eı ••P •TP 11111...1111 aıun •1r7r.HpWHA•• .. ,hP1•l1P· Op.,.ı A up d J , • ••· ,.,. 10 •l'UIJOH.111 pı w lyıy• .1.1111 ••A•N•JJH• ...... cw• n'rııt••P• ••'P1• &t .. bp wapıMraı nl•ııa•p u, 'hMJdM ıuarw•w• lyrı• , .... AııplıJ .. CCP·ıa•p. il••••• eı ••""nt1ınnı a p.. 1.11KW H111 •il lı111n· ynp•RA• r p•1 r 11111.. ıpw11, ıp•ı111 ••ılhıJJııwwwa ••p... .._J • h ı r .11 J •••cc11••· pl • 1N 11 Jnıp•1ra A•t11tc111Jp a�Jn,.d1p•ar11· 11 •ıh.l1A 11 ••w111•uAUANp. A. W11pııuıaı • rnw 31rı•r•:111Jı

..Hct

Jınuıı AnplıhıNA• hNCCI· ı • , ı r -.ı1H7t11 ınpO•J'HH.llWHWll •11 rHwp. AoapGaJ· •u M A••ı• o.11ıp ••· 11 cHAHHıın 7 ı ••• A H 11 A:11 ıJ w Wupııt11Q1HH" teJAu:11••1pHlll JllJAlll.lllpWll 81flUAIWJIWr ı•ı•H, AllHAI l"l•H • uıp1r Atı•u•w•11p: c•••Jar c ---r·��::lJ�::::'::::.::: j:�·=•:H:�";"11"1�"::,•-x:�p8•J••• ••llrM 7117• J =�:'.. �:1:...; .;:�:��.;:·2::��-:. ':�::�: ::�" .f:�·:::.::u �::::�;.!::!:: awp. Jlı•a luı mucıoıp rır• S1ır11 G7uıp ••JIMp. O•np �•p w•J• •• ,... ::':.....: :--:.:u·t�::,:ı:: ::::,:::::,.��11x·=c==� e:::.-:.� .�..::'::.rJa,.·�: 111•11 u11•.np11 KJP•YCH" Gıpı•a aı 07 •YP lfMH1.nıp111 •waww tAHP, c1G71 ıı· ••Jı •anw111 wpaw.up •11. • K ıp•ycıa• ıc111u•aı K yp•y CT H AtJM,., HAHM Ep111HKC· ııqwp•. O •••111ıJ1 l•h• •rP•I aı11011p11 Jnw..,ıcw • HnJı 'fııuııAn GJ Gı· pıaı Ju•1ı111W 1A : •M1111p ıp11111H..ıpMH unııı11 1H•ıcM GMJMJll yp1JH•111 nlAHp7 Aıı11 11ıll· 1 1 !� A0:::•:oj1:.:: ::;:ı:.� .��..::c..�1.�,·��:'.': �...�,.m;:J;::�:�;�':c�� • •Jı ••11 ıuıııacw11ıı11ıp. INJ .. ıa..•wJw ınt1,.1111r11 A1 •ıl •w11pJ11ua •111wm· • 1ew•.11ıp. SNJ11• ropa1rw•wı ••• aı o.11cı, n ıı 011e1, llıp hınA• c1111 cwr.,· •ı•ar Hplllll, H•IAW•WI l.llJWNI 1..AMr, CHJHllJll rlfl,HWıılllWA•ır. 8J HllfllH:llll• •• G•1w111.tı aım••• •••" pı•11p 11•11JHıu <H. 'f11••11a:11. Ep11111• 11111•.. ıp• 11 t•PJ.,. roaıpu aamHp (p1nı). T..ı•r. 1802, cıh. 80, 123). -

Xur mHp•, AHpllJ••• CCP Eıı•np

611TMJıp &Ahl\63AA3, � ••••J••MMWH •Jll•p Y'"T· ·Cy.uJ11111 3JIHJl\POB,

..... •....... ... ...,.,,, ........op.

EK : D

18 Mayıs 1988 Günü BakO'de Yapılan Gösterilerde Dailıhlan Bildirinin Latin Harfli Türkçeye Çevirisi.

GÖSTERİLERDEKİ TALE PLERİMİZ 1 . Azeri Türkçesi, konuşma dili seviyesinden -sözde değil- gerçek mAnA da yazı dili seviyesine çıkartılarak, resmi devlet dili olarak kabul edilsin. Azer baycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Anayasası'nın 73. maddesinin birinci cümlesindeki "Azeri Türkçesi, Azerbaycan S.S.C'nin devlet dilidir" ibaresi uy gulamaya konulsun. 2. Azeri Türkçesini bilmeyenlerin mühim mevkilerde görev yapması ka nun dışı sayılsın. 3. Azerbaycan S.S.C. yüksek şurAsının herhangi bir kararı ve haberi ol

madan Gedekey, Tovuz, Gazah, Laçın, Ordubad, Nahçıvan ve diğer bölgeler den g izl ice gaspedilip satılan topraklar geri iade edilsin. 4. Ermenistan'da yaşayan Azeri Türklerine yapılan baskı, işkence ve hareketlere son verilsin. 5. Zengezur, Göyse, Masis, Ararat ve Ermenistan'ın diğer bölgelerinde yaşayan Azeri Türklerine muhtariyet tanınsın. 6. Sumgait hAdiseleri seda deAil. aksisedadır. Cinayet ve hAdiselerin ilk tertipçileri Zari Balayanlar, Agambekyanlar, Muradyanlar, Pagosyanlar, mah kemeye çıkartılıncaya kadar, Sumgait gençlerinin duruşması durdurulsun: 7. Biz, Öskeran'da Ermeni kurşunlarıyla katledilen Bahtiyar ve Ali'nin intikamının alınmasını talep ediyoruz.

8. Ermenilerin elinde bulunan kesici ve ateşli silahlar müsAdere edilsin. 9. Derbend'te yaşayan Azert Türkl erine millt muhtariyet verilsin: ilk tedbirler olarak da mektepler açılsın Azert Türkçesiyle yayın faaliyetleri ser best bırakılsın. 10. Milli bir bütçe ve iktisat tesis edilsin. Azerbaycan S.S.Cumhuriyeti

nin, Sovyetler BirliAi bütçesine her yıl saAladıAı milyarlarca liralık gelire muka bil, umumi bütçeden aldıAı çok az paya ipret etmek istiyoruz. HJ

1 1 . Mevcut basın ve yayın imkAnları son derece mahduttur. Azeri ilim adamları ve yazarları için tahsis edilen miktar ve telif ücretleri en az üç kat artı rılsın. 12. "Azerbaycan" dergisinin hacmi eski haline getirilsin. 13. Azerbaycan Türkleri 'nin benliAini kemiren, maddi ve manevi dejene rasyona sebebiyet veren "Büyük Rus Şövenizmi"ne son verilsin. Ermeni ve Rus basınında gittikçe yoğunlaşan Azerbaycan aleyhtarı kampanya sona erdirilsin. 14. Azerbaycan topraklarını kuzey ve güney diye ikiye ayıran Aras ırma ğı, hudut olmaktan çıkartılarak tek bir Azerbaycan'ın tesis edilmesi fikri ilAn edilsin. Birleşmiş Milletler Teşkilatı nezdinde teşebbüse geçilerek mesele dün ya kamuoyuna duyurulsun. 15. Tek bir Azerbaycan tesis edilinceye kadar Güney Azerbaycan ile mil lt ve medeni münasebetler geliştirilsin. 16. Aras ırmağı üzerindeki Hüdaferin köprüsünün yıkılmasına müsaade edilmesin. 17. Azerbaycan 'a ihAnet eden S. Ş aumyan ve A. Mikoyan 'ın adlarını taşı yan semt, cadde ve müesseselerin isimleri değiştirilsin; sözkonusu şAhısların heykelleri kaldırılsın. 18. Karısı, Türk olmayanların mühim görevlere getirilmesi yasaklansın. 19. Basına hürriyet verilsin. Radyo, televizyon ve yazılı basın üzerindeki yukarıdan gelen baskılar ve sansür sona erdirilsin. 20. Azerbaycan'da altmış sekiz yıldan beri uygulanan Ruslaştırma kam panyasına son verilsin. Bu kampanyalara ve uygulamalara Alet olanlar ile ço cuklarını Ruslar ve yabancılara Ait okullarda okutanlar kınansın. 2 1 . Mutlu azınlığın milli şuQrdan mahrum olanların ve dönenlerin mü him mevkilere getirilmesine göz yumulmamalıdır. 22. Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Komitesini pasifize eden, dö nekler ve teslimiyetçiler görevden alınsın.

23. Dağlık Karabağ'ın 1988, 1995 yıllarını kapsayan kalkınma planına dair Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler BirllAf Bakanlar Kurulu'nun ve Merkez Komitesi'nin 24 Mart 1988 tarihli, Bf8ğıdaki kararları yeniden gözden geçiril sin. a) Dağlık KarabaA'da yapılan binaların sadece Ermeni ustaları tara fından inşa edilmesi; b ) Hankendi'nde Bentdere çayı üstfinde baraj kurulmaaı; mesela günün birinde bu barajın setlerinin yıkılarak Azerbaycan ve Agdaimin çalış kan imanlarının ve berebtli ovalarının sular altında kalmayacatı hu suswıda .kim teminat verebilir. 94

c) Nahçivan muhtar c um hu riy etinde güzel sanatlar ve edebiyat ile ilgili hiçbir basın ve yayın organı bulunmayıp: yüzlerce istidat sa hibi aydına imkan verilmezken: Hankendi'nde büyük matbaalar kurup, sadece Ermeni edebiyatıyla ilgili çok sayıda yayın yapılma sı Lenin'in m il li siyasetine uygun mudur? Bu tutum, devletimizin sosyal adalet pren si pl eri n i hiçe saymak değil midir? 24. Azeri Türkleri'nin kendi ülkelerinde serbestçe dolaşma ve seyAhat hakkına mAnl olan bütün engeller ile, huduttaki muhtar cumhuriyetlere gidiş gelişlerde izin mecburiyeti ortadan kaldırılsın. 25. TAyin yoluyla Hankendi'ne gönderilen mezunların işsiz bırakılması na son verilsin. 26. Baskı ve zülum ile Ermenistan'dan göç ettirilen Azeri Türkleri Han kendi'ne ve Dağlık Karabağ'a yerleştirilsin . 2 7 . RSFSR (Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti] lağvedilerek, Rusya'nın devlet sınırları tesbit edi l ip, Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti 'nin kurulmasını teklif ediyo r uz. 28. Hankendi'ni ırkçılık ve şövenizm yurdu haline getiren Pogosyan ve hempaları teşhir ed i li p : partide kalmasının tahammül edilmez bu hal olduğu ilAn edilsin. 29. Azerbaycan'da özellik.le Abşeron'da köylüye toprak verilsin. Bu hu sustaki engeller ve yasaklar ortadan kaldırılsın. 30. Azerbaycan Türklerine Bakü'de pasaport verilsin. Bu hususta yasak lar ortadan kaldırılsın . 3 1 . Sovyetler B i rliği'ndeki Türk boylarının hepsine ayrı ayrı alfabeler ve rip, yeni yazı dillerinin tesisi. onların kendi aralarındaki farkları derinleştir mektedir. Bü yült Rus Şövenizminin" açıkça delillerinden biri sayılan bu hare ket ve uygulamalar kınanarak. kamuoyuna ilan edilsin . "

32. Türk dünyasının, Türk soyunun kökünü kurutmak maksadını taşıyan "Büyült Ermenistan kurma" emeli teşhir ve reddedilsin. 33. Eskiden beri Azerbaycan'ın ayrılmaz parçası olan Karabağ hakkında ki programlar teferruatıyla ilmi olarak hazırlanarak cumhuriyetimiz televizyo nu ile Moskova televizyonundan yayınlansın. 34. Ermenistan'daki Azeri bölgeleri ile Azeri Türkleri'nin istikbaline ait çalışmalarda bulunulsun ve mültecilerin yaralarını sarmak i;in ayrıca bir komis yon teşkil edilsin. 35. Halkı kurbanlık koyun gibi felakete sürükleyen keçi sıfatlı satılmış ve yarı satılmış aydınlar ile cAhiller ifşa ve tel'in edilsin.

36. Sağlığımızı tehdit eden radyasyona; son verilsin. Hazar Denizi etra fında nükleer tesislerden arındırılmış bir sAha tesis edilsin. Azerbaycan'dald as keri üsler ve füze rampaları kaldırılsın. 37. Çevre kirliliği için de, maddi ve manevi baskı ile pamuk tarlalarında çalışan kadınların. ruhen ve bedenen istismar edilerek harabiyetinin; çocuklu a nnelerin sütlerinin kesilmesinin; artan hastalık ve ölümlerin, tahammül edil mez boyutlara ulaştığı kamuoyuna ilan edilsin. Bu tür uygulamaların Azerller'e karşı soykırımı dikkate alınsın. Çocukları acımasızca ağır işlerde çalıştıranlar insafa davet edilsin.

38. Cezli kanununda rüşvet hususundaki "rüşvet alan, veren ve vasıta olanlar" hükmü açıkça yorumlanarak, tatbik edilsin. Rüşvetçilerin, Moskova'yla bu husustaki bağlantıları kesilsin. 39. Cumhuriyetimizi muayyenler zamanlarda soyup yağma eden Mosko gelen heyetler lağvedilsin.

va 'dan

40. Sumgait duruşmalarında, s4dece Sumgait'ten göç eden Ermeniler de ğil, aynı zamanda Ermenistan'dan zorla sürülen Azeriler de dinlensin. Ermeni kurşunlarıyla öldürülen Bahtiyar ve Ali'nin anne ve babaları da duruşmalara alınsın. 4 1 . iktidarda olduğu otuz yıl boyunca, gayri meşru icraatta bulunan Sta lin'in Türk ve lsh'im aleyhtarı siyaseti tel'in edilsin. 12 Azer 1945 ve 12 Azer 1946 yılları arasında sadece bir yıl yaşayan Güney Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti 'ni kanlı bir şekilde ortadan kaldıran ve yüz sene bloku mensupla rının A..:erbaycan'a ihanetleri ifşa edilsin. 42. Bakıl 'de bomba, patlayıcı madde, tabanca ve diğer silahlar ile hazırlık yaparak suikast planlayan Ermenileriıı duruşması umuma açık olarak yapılsın. Vaktiyle 106 sayılı yolcu otobüsüne bomba koyup cami ve opera binasını yakan Ermenilerin suikastlerini örtbas eden "Büyük Rus Şövenistleri"ni insafa davet ediyoruz. 43. Ermenistan 'daki onbin yıllık Türkçe ırmak, göl. köy, oba, oymak gibi yer, akarsu ve kAbile adlarını kaldırıp yerine Ermenice adlar verilmesi, ırkçılık ve insan haklarına aykırı bir hareket olarak ilin edilsin. ilimler Akademisi ve Coğ rafya Enstitüsü bu hususu aydınlatan eserler yayınlamakla görevlendirilsin. 44. Mühim bir toponomik problem olarak gördüğümüz dAhl şiir Nizami Gencevi ile aynı adı taşıyan Gence'nin yanı sıra, Hankendi'ne ve Beydagon şeh rine verilmiş olan yeni adlar kaldırılsın. Sözkonusu şehirlerin eski adları muha faza edilsin 45. Azerbaycan'da işçi, memur, öğretmen ve aydınlara verilen ücretler en az iki kat artırılsın; iktisadi engeller ortadan kaldırılsın. 96

46. Bulgaristan'da yalf&yan iki milyonu aşkın Türkü, korkunç baskı ve iş kenceler ile Bulgarlaştırmak isteyen yönetimi ve destekçilerini IAnetliyoruz. Bu husus, Acilen Azerbaycan Cumhuriyeti yüce meclisinde görüşülerek bir protes to mektubu hazırlanmalı ve bu mekt{ıp Moskova'daki Bulgaristan Büyükelçisi ne gönderilmelidir. 47. "Taşnak" hastalıAına tutulmuş Henrih B rovik'in mAnasız mevkii red dedilsin. 48. Siyasi (pelit) büroda ve Birleşmiş Milletler TeşkilAtı'nda diğer millet lerin yanısıra Azeriler de - daha doğrusu Azeri Türkleri de - temsil edilmelidir. 49. Yurtdışındaki bankalarda dövizi olanların paralarına ve mallarına el konulsun; bu şahıslar mahkeme huzuruna çıkartılarak yargılansın. 50. Rusya ve Parti'den müstakil olarak bir Ermeni devleti kurmak gAye siyle yirmiyedi bin parti biletini yakan ve fabrikalarda. işyerlerinde, idari ünite lerde, kolhoz ve sovhozlarda bu amaçla faaliyette bulunanlar teşhir edilsin. 51. Mardegerl'te, Azerbaycanlı Türk yolcuları ölesiye dövenler: Gafan'da Türk kızlarının, gelinlerinin yüz ve göğüslerinde sigara söndürenler: Göyce'de Türk gencinin gözlerini süngü ile çıkaranlar, Medebey 'in Geşkend obasında iç me suyuna zehir katan Ermeniler'i ikaz ediyoruz. Ayrıca, bu yıl. Azerbaycan Dergisi'nin ikinci sayısında yayınlanması gereken Bahtiyar Vahap ve Süleyman Aliyarlı'nın makalelerini yırtıp alan "Komünist Matbaası"nın üretim müdürü Aide Mançuryan gibi "Taşnak"çıları sorumluluğa dııveı ediyoruz. 52. Hankendi'nde " K R U N K ( DKYİ K)" adıyla kurulan gizli leşkilııı ifşa edilsin. Bu teşkilAt ın "Dağlık Karabağ Yönetimi İhtilal Komitesi" manasına gel diAi halka duyurulsun. •

53. 1905, 1915, 1918, 1920 ve 1988 yıllarında ırkçı Ermeni Komitelerini Azeri Türkleri üzerine kışkırtan Birinci Petro'nun "böl. parçala. yut"' siyasetini devam ettirenler, dAhil Aliekber Sabir'in deyişle "alçak şeytan sıfatlı" olarak hicvedilenler yeniden teşhir edilsin. 54. Kelbecer'in altın madenleri işletmesinin Ermeniler'e verilmesi iha nettir. Vatanımızın canı olan altın madenleri derhal Azerbaycan'a iade edilsin . 55. Azerbaycan'daki tarihi eserlerin onarılmasında Ermeniler'e görev verilmesin. 56. Erivan'da askerlik yapan beş Azeri gencin, otomatik silahlarla öldürü lerek, cinayetin bir Özbek askerin üzerine atılması dikkatimizden kaçmamıştır. 57. Irkçı akademisyen Yeremyan'ın neşrettirdiAi haritada Baku ve Tiflis şehirleri de Ermenistan'ın hudutları içinde gösterilmiştir. Bu hareket. Ermeni ler'in, sadece KarabaA'ı deAil. topyekOn Azerbaycan'ı ele geçirme hayali içinde olduAunu ortaya koymaktadır. Bu durum kamuoyuna ilıın edilmelidir.

58. 1937 yılında sAdece Hüseyin Cavitler, Mikail Müşflkller, Ahmet Ci vanlar, Yusuf Vezirçemenzemindiler delil, aynı zamanda Türk düşünc88i ve milletimizin adı da kurşunlanmıştır. Biz Azerbaycan Türkleriyiz. Milletimizin adı, örtbas edilmesin; 59. 1937 ve 1939 yılları arasında kurşunlanarak ayaAına taş bağlanıp, Ha zar Denizi'ne atılan Azeri vatanseverlerinin iskeletlerine bugün denizin altında rastlamak mümkündür. Bu kanlı katliamı gerçekleştirenler teşhir edilsin; hayat ta olanlar mahkeme önüne çıkartılsın. 60. Irkçılık ve şövenizm yuvası haline getirilen Hankendi'ndeld slyAsl ve idAri yapı, y4ni Dağlık Karabllğ muhtar yönetimi lağvedilerek Ermenistan'dan gelen mülteci Azerbaycan Türkleri Hankendi'ne ve Dağlık Karabal'ın diler yerleşme ünitelerine iskan edilsin.

61 . Azerbaycan Komünist Partisi başkanı olduğu dönemde, Ruslaştırma kampanyasını yürüten, S.M. Kirov'un hayatı ve siy4si faaliyeti çok dikk4tli bir şekilde öğretilmeli ve ilk tedbir olarak da Kirov adıyla anılan Azerbaycan Dev let Üniversitesi 'nin adı değiştirilmelidir. 62. Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Anayasası'nın 73. madde sinde, Azeri Türkçesi, Cumhuriyetin devlet dili olarak kabul edilmektedir. An cak bunun yanı sıra, aynı maddenin üçüncü fıkrasında, fiilen Rusça ve diler dillerin de devlet dili olduğunu belirtmektedir. Bu fıkra, Azeri Türkçesi'ne ih4net edenler tarafından eklenmiş; mahiyeti ve asıl amacı gizli tutulmuştur. Biz Azerbaycan'ın iktisadi, manevi ve siy4st anlamda gerçek bağımsızlığını istiyor ve bunun Azerbaycan S.S. Cumhuriyeti'nin anayasasında yer almasını teklif edi yoruz. Çıkartılacak kanunlarla da sözkonusu maddeler temel teşkil etmelidir. 63. Pamuk ve üzüm üretim planlarının alırlığı altında ezilen Azeri halkı nın fazla üretip tasarruf yapması mümkiin değildir. Üretim planlamasının bo zuJduğu ve işin alırlığı dolayısıyla tarım işçilerinin enerjisi boşa gitmektedir. Üretim planındaki öngörülen on hektarlık ekim yerine onbeş hektar ekenlerin beş hektardan elde ettikleri üretim fazlasının bedeli ödenmemekte; halk mahsu lünü delerlendiremeyip çürütmektedir. Bu kadar zahmet ve çabaya karşılık halk yine borçlu sayılıp; ferdi üretim ve tüketime müsaade edilmemektedir. Bu uygulamalara biran önce son verilsin. 64. Azerbaycan'da tarıma elverişli, verimli arazi alanı yıldan yıla dara lıp, azalmaktadır. Maden işletmelerinin çöpleri ve kimyevi madde artıkları her yıl gittikçe artan oranda, ekilebilir binlerce hektar araziyi verimsizleştirmekle kalmayıp havayı, suyu, topralın üstünü oldutu kadar yeraltını de kirleterek bü tün canlı hayatı tehdit etmektedir. Tarım için topraıı nadasa bırakarak, planlı ekim yapmak da artık çare olmaktan çıkmıştır. Çevre kirliliği, Azerbaycan Türkleri için adet4 yeni bir soykırımı olduAuııe d.JkkAtleri çekmek isteriz.

85. SiyBBI (polit) Büro'nun, Azerbaycan'daki halkın fazla mesaisini ve ta sarrufuna karşılık kayıtsız ve üvey evlat muamelesi şeklindeki tavrı açıkça gö rülmektedir. Azerbaycan ve Rusya arasındaki ücret farkı, korkunç boyutlara ulaşmıştır. Azert'lerin aleyhine gelişen bu farkı, sadece zulüm ve adaletsizlik olarak değil, istismarın ve soykırımın değişik bir biçimi olarak görüyoruz. Rus ya Cumhuriyeti'nde malların kalitesi ve fiyatları da diğer Cumhuriyetlere göre değişiktir. Neden ucuz ve kaliteli mallar; elbiseler, ithal mobilyalar daha çok Moskova'deki mağazalarda bulunuyor ve çeşitli sebeplerle Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nin diğer bölgelerinden buraya gelen ve bu mallardan al mak isteyenler, Rusya Cumhuriyeti'nde çalışanlara göre daha az olan gelirleri nin bir kısmını da ayrıca yol, otel ve nakliye masrafı olarak ödemek mecburiye tinde kalıyorlar. Bize bu türlü eziyet ve baskılar yapan teşkilatlar düzeltilsin. 88. Bebek sahibi anneleri sütsüz bırakan, çocukları açlığa ve tedricen ölüme terkeden radyoaktif serpinti ve radyasyon yüklü bulutların hergün arttı ğı; Sumgayıt ve BakQ civarında oldukça kası\fet kazandığı bilindiği halde. bun ları ölçen cihazlardan mahrumuz. Acilen radyasyonu ölçen cihaz ile. lüzumlu laboratuvarlar tesis edilmeli ve bu hususta Azeri mütehassıslar yetiştirilmelidir. Bu işler gerçekleştirilinceye kadar ülkemize Japon mütehassıslar davet edilsin.

87. Yüksek dereceli bürokratları ve hakim sınıfı istisna edersek. Azerbay can Cumhuriyeti, sıhhi olmayan şartlar içindedir. Umumi ve şahsi tuvaletlerin berbat vaziyeti; sivrisinek ve sıtma yuvası haline gelen bataklıkların kurutulma ması; hastanelerde yer bulunamayışı, hava kirliliği; işini tam manasıyla yapan doktorların azlığı son on-onbeş yıl içinde. Azerbaycan'da ölüm sayısını artır mış; doğum oranını da bir hayli düşürmüştür. Dayanılmaz bir hal alan bu içti mai felaket için S.S.C. B . Sağlık Bakanlığı ile Azerbaycan Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı'nın gerekli tedbirleri bir an önce almalarını bekliyoruz. 88. On-onbeş yıldan beri Gencebazar Alüminyum Tesisleri ile Sumgayıt Civa Tesisleri'nin artık maddeleri insan sağlığına olduğu kadar; hayvan varlığı na ve bitki örtüsüne de büyük ölçüde zarar vermektedir. Sözkonusu işletmeler de insan ve çevre saA!ıAına zarar vermeyecek tedbirler alınsın veya bunların faaliyetine son verilsin. Moskova 'nın kontrolünde Sovyetler Birliği'nin malı olan bu gibi tesisler ile, petrol ve kimya tesisleri Azerbaycan Cumhuriyeti'nin idaresine terkedilsin.

89. Altına ve üstüne büyük askeri üsler kurulmuş olan Hazar Denizi ya sak bölge olmaktan çıkarılsın. Adalardaki ve sahillerdeki askeri tesisler sökül sün. Narkin adası botanik bahçesi ve dinlenme parkı olarak düzenlensin.

70. Azerbaycan S.S.Cumhuriyeti ilimler Akademisi ilmi hürriyete sahip; yabancı idarecilerin tekelinden çıkarılmış bir kurum hAline getirilsin. Akademi. Azeri halkına karşı milli vazifelerini yapmaya muktedir olarak teşkilatlansın ve kendisine baA!ı enstitüler, milletimizin iktisadi, manevi ve siyasi ihtiyaçlarına gerçek mAnAda cevap verecek hAle getirilsin; mı

71. Şoşe yolların, sokak ve kaldırımların bozuklujlu bakımından Azer baycan dünyAda birinci sırayı alır. Bölge, kasaba ve köy yolları ise, çok kötü du rumdadır. Mevcut bozuk yolların onarılması ve yolu olmayan yerleoim merkez lerine yeni yollar yapılması hususunda, Azerbaycan ve S.S.C.S. Yollar Bakanlı ğı derhal çareler aramalıdır. 72. Genç neslin sağlam bir milli ruha sahip oekilde yetiotirilmesi için eli tim ve öğretim sistemindeki kusurlar; iltimas, okuma ve yazma oranının düşük lüğü ve rüşvetçi öğretmenlerin yanı sıra orta veya yüksek tahsil yapan insanla rın milli şuurdan yoksun olarak yetişmesi Azerbaycan Milli Elitim Bakafılı ğı 'nın önüne duran ve acilen halledilmesi gereken problemlerdir. Ayrıca okul larımızda, Arapça, Farsça, Türk şiveleri ve Avrupa dersleri öıtretilmelidir. Eski alfabeye ve Adetlerimize daha ciddi şekilde sahip çıkıp gençlerimize anlatma lıyız. 73. Azerbaycan eskiden beri nAdir bitkiler, bağlar, bahçeler, çeşitli ma denler ile yılanların beklediAi zengin hazineler diyArıdır. Burada, safran renkli badem, fıstık, süs bitkileri, karadut. kızıl balık gibi meyva ve sebzeler hiçbir za man Azeriler'in istifadesine verilmemiştir. Özellikle geçen asırdan bu yana pet rol, altın, demir, bakır, molibden, alüminyum yataklarının ve diAer madenlerin başkaları tarafından işletilmesine son verilsin, milli servetler üzerindeki Azeri Türkleri'nin imtiyazı tescil edilsin; tabii kaynaklarımızın yağmalanmasına son verilsin.

Azerbaycan Göntllltl Mtldafa Cemiyeti Adına

1 00

Km ,

..;:ı;ı.:mı�

:.ıı•J ı:c

l:Jııtı, ı.;eıuı ,

ih�AJ;,;...ll.:1 1..ıJIJi;Jlı:I/'• �:J J . l.:ıı ;ı;,orıj .. ııu ı

ıonc1111.

1ıı r:.ı;ıd

ıtıınM

A:. .ı;..:ıııj .. �ıı

J . ,ı .ı ıı a

A:ı�ıı.:.ııJ

c.:ı.111

L<:r

J � t M;ı ıı.ıı ı: M Y . �y ııcııo nJıı••••

...ı.:I:' - " "

ıoı

M .. 111 'l"L.H T ı:Hn M caı!lljj

joı,

J(ııı·n.n aııı ıııı a;ı

•·r.ı:;; ;ııı

'-J >; ö Aj • ı ı · ı ı 1:... I'

ulllıl! Jllıır tı ı\V ,

ıı;ı,. ;JI

l l l i : C " l f · J : h J:

w, o cp �J J � T

� :ı � � rı11.

n ııı.ıı � .

�11

f1F.,l o 1 1 1, r q ı q,tı11

� ;ı p.,, ıı :ıı; on:.�ııoıı

M :ıı � •H '< J

l'IU

e p �ll.JilC M ı ı .ı ,

r:'lıı ro.J, " c y ıı 1

lı,ıı: ıı•.r

.. e l." llC ojı1e ı · iır Y- ı( n .

tı:·rıı�ll:.JjH • ı ı ı t t

jıı�.WJllll h l�·iAJ '<llll h fll'. � Jı•�Ha

C: ) �I' ACJ 1:n ,

locırıcJn � ıı n

'wi :ıı l ı tt .J.•IUJ :f

JlUJlllJ/!lı(Jll/ICIOlo

a r. r- -

�an

ı: J •ıııqh l'· • ıl !ıl'j H ııH

J"ı'tı.1,:;ckJIJllnr•p 1 .:.! y : ıu •t...i rı 1 1 J&ll Jı .

ılıl["OCJ ,, H '·I J t ın 1·. t4�J ıfC �

" J l •:;.0 ı n.w � J M U ıt .J .l l U J K � Y IJ'l),l '' T :< 111 11ııı1 J Jp M l l M l l

ılL! .1('1. ı . ;l:. L ... .mu

11111111� TJ•aCi

U . °' •. .AJH �l!JIJ�'.H

J . .. ; 1.c.l..1ıırı.JlJ • • ;ı 11

li\:,ı .ı.ıı.. uıı l

;• j uıı.1:ı�hll3/I

T.J.l\lh'ıb .. u,11. - .>�)�I J.,OJ11J J A 1 1 "'P 1

ÜAllllı.111 I

ı·un.. acw

dJl ill'JI�

ııu,. Hı. c n H .

ı.. y .rı.J � T

·ı . . . . iJ

,. H A ı

M Y l • ı..

l. ıı �

ı·dlıı·Hıı oııyıı·•ı•ı:ı.ıır•

t'""J '-tıl

:,, • .J :1 1 1 n :1 J.>· : ı ur1 ,

dit�

llAK nuı

M.OiJ,I l'CJ Ttt�ı .. }JC;�ır .

'" · "'••IUll ılC 1 0 h i1,I �· iol:IJfılt f.a�;·l\rj'll c ı u ı. .ııu " n:•Acıı ıın ,

C..

" f. n;ıöııj'CDH

O,ııu litııı, ı.t.ı -. •11, ı.- mı , . ' .A M K JJı

l'a.ııı: 1:lD111111 ,

ınp.ıı. ı·n�ıı .

l..J.ıJ J 1 .• L:l.1 llJIHh• ılJJll:t lıl n d:ı

!.!•' -;·-.,

ııc J :ı n M p :

ı·n.ıw•

;ıcııı•J

HıınuM

cr,11ı ncı.ıı .

��· "• · ..,.J.1.:Jj , lnB.)' ::t , nııın. '"-�ı·ıı

,,. •• ı.rı;,c

•

... ' ,,,,,ı;ıı j 111ııı 1"1jl K '4 d C llllh (•H -uaj J l l lı llJ:lll

ı �J . · �

·7�\-.. y

uo11crnyc :ıj ı· c w i n • H

HY.IJIJCll

1J n !( \ � 1 n.'ıl 1111

llA3

J.,J l 1 11J lı;ı1ı ıı

ı:.ıHjıllK.

IJJ

COJ ) I'

TıJ•lÔM.iJ

llllJl)"

1 � ;ı : . n

:.ı:•Y.TJ:jHpıı

lllUi H ,

'•l ! P ' QM(I�

C ı: :ıı: ı .no,.ı,

AJ.-�pc.ıı,i ..n ı ı

.)"ıı;ııjın

ı : ı · r n + .',n• n A � IJJ

!< ll �ı n � � l l . .'n

n�paJj

l!HOl·l�1 .=ıı vı. cl • ;ıııe onyıı

cyıı l

l·J . ... ... .,. .. ı: uı.1' t c :•ıı.ı

, . .,11 J

.. aı·ı· :i�ıı Aı._ııı .ı.t ı· .. n•p

ı ı. . ..�ı· 't,IJl lilfll

1· 3:o 'll•

Jt�ıırı!llıJJ(.; • i t .

ı: 1 ı• T V ı:" ! 'l. i\JI

•'J1.Q3

.! ! :

-. n · �

ı u ı :ı� n r

r nıvırı.

u.�j

11 .�::1 l!ııt:;ııı

11 ıı �.1tHıı ;ıııa

l. ] :ll)(ı�.j iıl l'! : ı

u::ııjfl;ı;ı, " " " ' ' TJl'lr

r.ııı

ı;tr

;:�r.:•?

- !dii

A M ) '.l lı4 rT'1i.Bf

�f Jl.!l�j �

r .ı

:ıy .ıyıı

'.I M • � ·ı : H � I �P(J J H

D � :l •lıHI: il\ � · K

'!!:Lı

·ol · �j· ,ı.ı;,yıı • •� .1 .ı;ıoejoıı o ı ı .-. p r � f!Jlı

��

rıır ıı;ı

1"1ıl ıJlo�l:l·ll I

ı :. , • AJ ·ııırlıı.i 11111ı� .!\iljır.MrıllHIH

• ı:ı::ı nı ıı

( , 1Hll

l\ J ı ı ; ı:ı

:· F::c. ;; ı ; .

101

1 J , ' ı � ..... ...,� ·---•

...... OfJ u •

t ıpıı.Uplllla&

ıto•.,. •.., .. .

110r1p•• r•••aoJlıc

alDI ıte11•.at11•1 L U U

"' " '°l'' nıu.a• UUl.flıl

•M9f1H ı c:taı

••w... .

• 11• 11•

nıJ1•cr•· iP•••• •• IOIHlllqeouı

.l.11110llJ ...

Mtl;ı.IClll l 1 1 . •;uı:ı

..tJ .. M.. ıl

L"CJ UI &:Olı•Jl;&ıal OlpUHllJılll W.1.q

� .. UHJJ I

1 - .... f C h

�ı:JjJT�ll ...,Alllllı

�,ilH ll

r•j)'ı9Clıl 0 OMI

UU .,ICIU.

1 :J. bıı)/:ı ' •ı.ı�OnJ .1111 ••·

AHpdıj ..111 Jepa

•t

C: );p lr.IC \1.J.i.ı:I, •JlılC&O

u� .�ıı• j•nr.U :ıtJıı.ıı � :.ı

111.1 ..J

•:u,oej11D11

p.a aı.u

j o,:aa.ac: .. ıı.

�CTHA.J

ı !>. A;ıll3 �ıı.!ır

•111-.nı•j•.11•

Clıp.ıa

a..v.. ı c H 111 •-• -e1ıı1• 1

..� lo.. �JJ•ı.ı

311&

ııp•

.uc ı•· . 1 i . A u,.C�l �r.1111 uJr. ı. a 11r

pllJQ .. ,

ı.ı .. .• •

u(·c; ı.cı

c t •llı.a •il•

'• 111

(; . Al'ı•J••

••

A.••ııoja ıt

r: ı.ıf!..-.. ı•J�ı•.ı1uu11, wJKUHp•

·�·--

'"'

fr.&Clll I 1 )i

1 tj. l]IU

"' "

l ... l"OJ ...

0&11:.1.&LljlloH �-P.lll

ı :ı . ruı o.ac111 ı u :nıı " J73)'t ı- 1 r�.ı;:ıallJıı , n•••H"ı"tıi . " , D•

ıe;ı·� (eN

.ı.ı;.;:.ı.ıııı ıc:ıııı

�O. J.Hı•.::.. j ..L.11.1.t � ı·aJ 1 &e.1 w T .,,., •�.ı> ,.., ı ı J

.:... :·eı

�ıı

uaaııı

2tc•1W

.•

.:...; •

..ı-1•_1 .. r

1 n,•n:lnı"ıı ı.

,, , ., ·.�• �,J c > i. ..ı r.ıı ı :�u rl•1•.1cı.a ;

t,..11 111.ıı )"C"fllAll'ı.

11111 1111

102

.ı•.1

•7pCJ•• oo•

•tlll•d••P !, ıcp•ı

ı11w ;ıoı11.11 1p 1o11 , 11· ;ırrJ.4.lllV" •

Aea:ı.ı1.ı•11 I Mhlf.C:IHI

111 1�1&

1.&t•

( �1111 1111 •• HC

sı.au r.ı 17at.)u f

,.,,... ,.a J�1t•11 ·�

11• flll

c uec"ıı'

.u• •

� ... 1ı3.:1pOnJ-.8'1 ICI: lı.ı,ır.�lil

"'J"

"' "°''""'

L·oJ:rurıı f o.,.. J .... q• •• j\) C-... ,ıt-•

oı•:uJC.p, ..ıı ..rr•eıu.111o

111 , HJ Mi il 1'1 1WllClllll

ıu..sup

u:r:·

f'I

rı:J 11.J

c ��4cwu l

� 1 . ..o�•r.r · � uı:;:•ıı , ı r n-ı..

11.u ... , •• l'l.&ıll>Cll

c:ıJııtt�ll.

n rrııu

•

ıt •

l!)-.)S

- ,,.,

ı:ol! ı....J �

uup11.H

- il••

..cıı·aı.ı· l'L,.�Jııı·ıı

....... ,., .. ,,.

:..a wı;ır 19Uıl Jeı;ı

�eıır..utıJr.•oı·ıına ICTJH •

Jopeo1Urı;ıı ı· ı

;uı;Aıııp :.1.ı <l•;ı a:11.1t GJ

ı•uı.,.. 1 1•11 Artuııı ı �

J.ı! ...-.....J il •'J IOIO

Jııuıoa

l"'.'ll illt /•lllllpll

A•ııJn .. 1111•

;.JiJ.JODj"oıMı

ıı•• ,,

a••.P

1•,uı.11 1 r•

0 111•.1Bp1111

TJ)lol.ı,WAJıl rlM1Ar.Uill:ill . 'J , 1o.1:J1,, JllUt

� ';ıJ•-.ı

oj �!ı-.111,r.

l!IOS

Atd'

0111

ı·ıJ

•111111 11' r.uı• ouıp7

•· 1ton11 1ruaı 11t1J)H11 oıwo1111ıı •"

il) n•ıı

J ruapı.ı

..r.nıuııt.ı• IJ ..H..V

rRJ.l411'1ıoll f;a&;ı

�' ·

•· :.•,.oı..ı � ...

ı·a t•ı-. ;.. ;,, ,

I#• J .,r;f lOlt

11 ı• »1 " ••!'" • ı>;ıf' ,ıı.a

lf!ltlllMlill

ll•ll U1••••1

"" c o u

t'I' ... ...,,

•npOIJ'llll ll hpı

1 'Pli

lUlll\'""

JiıplHO,llıllC • U I

11'1 ıJJ

" ı.

!'1..1 ı:r

uıı.ın: .., • ı'7c11Jıı

iıı.ııtı ıı;ı r:ıcııı, ı'yc•J ıı

�Ql<1.' r t:OC :ır.• �ct

j .. , n.. .1cı.11 . 111.e.ot'H•nı

nl "'r

ta """"" !•11•

O•J•ICJll, 011

j,ıııc.ııa ..., .. � iN �•

.. uroc

ııı:.rıTııJnaı rn .... c.1:1o

ıApı.ıı

••1 \

tıı,;ucu.

:...!J • .\; u;ı;J•J ..llHAI • •ı>1•••

JO.AJ,pdıj .. •ı• Jl!f•ı· �a. 11111 J l . '-ı.I'�

cu.ıı l•h�

OlllljllıH

Ch.

o..,.;ı

• 'CJC:U•

l•.Jlı�,ıonıtıı ı. J;: ;t•;.ıJ .. 1'Jp.ır.r

11::: . �A�. ,�.,,

••TrpılCIK.

Tr ıupııuıı ;.;ı- ;ı.. .110

ı.r.cı.ırııır ı "Jıııı;,jr.'111 1 11

r- ı ı.ı;'u ..J'ı

:·c.j, •crıı I T•p11 ını · ::r,,,,.,

GJDı.:•ııa:ı

.. NalM

.ıı•ı

• · Jıı�c .>:u

'"'''""J,l>'ô;

:,J ,""ı; tn ı ı ôı

•� T ı.•M• ı

11c, H1111

'- ' 1' ' 1 1 0•1

ııııJ..ııcı

.. ,.;.,ıı•

.l;. . l . ;ır.

.. \11Jı.cı.�c

. h;ı•

1oı·ı,.1ı.10 ıtıJ

"'• •o1UKCTllK

jı �D 1 ..1,.• ! �

,J.

1 :.1 1'1·C:• ·J ... ı•ı.�tt •Jı•• • � 3

1 #

1 1 111!9 - ll U ll•l

1111

r J ı_.en tL;ll•J:M

J•. or.1•ık

ı·lı

ıııı•ııc ıt u

c 111C UC T

ı;ııınııu :ıoJ ;ı;ıı11

:..u , ""'""•" ııı

J I'•

a.a.nut

l•11· •�11•ı;•M .., ·•••r111oı•

c •�•·•r.n.ıı p M

ıı•c.ı;,;d.1a1<ı.cı.

cı ,

C�JllUhl

111 J .,ıııl7

l"ıı,;ırcıı·ı•

iı.7 . .. t\" ıfl. , ,.

- �.:ı

JıJıılH MllHU

l'!'IJ.t AC)'ll I

ı.oı·ıı.ı·

ll'oh llal:J!IT

Jı»:

a.u r

J D ;ıll •lrl•l!Cll l.iil or HA

llllOlljjn jtJMl!Clı

iı.6.� .. ıın:CfllllJ;l'll ••••1111.1111 &:4.4

11 ...

ıaO.JJn

O&Ht: llll l

l'l.•lı Uıı HI

••

.,.. ..... J n

)JrJN..,p• ..,.,., ... ,.... coc11.1

ı:. ı :» "itll truy,.,.,,.,

11:n•aqııu ıuı.ıo ra111 a •J • �·ı•

:UldU u

J61Ulı:ll t;ıotlll a'I•

1: 11

11 ıpaıı..ı

ı�.ı) liUJIAı.l.llW oun

-".l l•aJ•'

ı •)' • •il

İ. fl l•N>(:fl

.ı � ;.•ı ı .. ı ·uıt At�lJ� .iHıır ıı u ...u,ı ı,,1,;.11 I

�r ;,.;ı

.. 1 Jj .C�1'

'- i ..,.

.• .,

U•' "-1

ı-�1:.ı.; 11..,,1 .. ,1

·. ..ı •�.ın ı ıı.ınrıo

f'ClJu�r

11 ı r c: a :ı •

114� 11 •

Cil ;:.C

u 'ocıı111

o.rı.ı.ıı

•ı.;.

111 1

.. � ıı:•'1t �,.,�.-,,,.

.ı u.e:,ıı.

1<Uı>ıı

ff pı• :=ı111ı

>mıj� ->ı,ı

ı . ıı

Te •uu Jın c , , , ı.•

c•c

J4.

... ..

ıorı1111 c: c11Jıı

ı·ı ııı.. n ıııııı ı· ı·J

rı·ı. ıı

O!ııDr,

ıu.ıı r,y.1

OJ,.11<oıı

J;, . ..c a ·•, -

TDAC;J.A

ruJııaı· �·ırıı

ı u,ı

pıJoııHpıı u ııı

-;;.ıuıı•cT11111.11111 .&Hpelıjuıı

Upilll�ll

.ııırı

Jı;ıı.11 ııııuı

jPp1111ı.1c1ııı. ıııııu

ı · uJ1·11

H .&u;:cıaj•ııı Trpll

11.•.Up•llU.IJJlllM

�ıı.:cr..,uııajı

ııurıp

nıı cı:j u:ıı

:uıJ011ı 1111 p , :ııjııcı.: uıp -ı..a Dl

JL•.;:ı.ııcıırı·ı.ıı

ınıı

pre11j

C �l .I C olll l

j u., - .... .. tı:..; � :ı .o

ı.,, ,, ... ..,,... �.;:;,ıt . .ı.ııncı. ıı ,

�:. ..

·İ " ""''' .

,J'/ . -ı; lJJ ı.U p ! &.. • C lı , :1,, 1 . ı;.!"_J . . . I lolo

ı. , •'.:

;ll J4C

I .;:,h

il;,

ı: . 11·1;,

C J.ı,(; � l . O J r ,

JllJnC1 11 l '\.J �J I'

J ;J ı

· '· -f'-='A··�' �iri) ,,..,;·11 ı

J'.J . r'e�ııJcıu�"· '" ı•.

..-('\ C l . l· lı

.. ..

'o l . UJ

;,.ııt.:ıı 11 ı.:.ı1t.t ,:t .t ,

.. Jl. .. l:lı•,lll

.l! : U ' l:

OlıJ"l'll .ıo= ı: .1ı1.1

.ı..il lTllJC•pıoıı

l.l•1tWIAMj j .1TaHl(•ll

'l T'j'J

L ı-i ı:i ı·j J.ı'" "h " �" "' � - 1,; ·r .•

.:..ıı lK}

rı;c_JrTll�.

...p �

ııı:ı.

1111 . . .ı:r;, 1·

1.11 .l lll f�

Cl*•pill•llilll

ili"

llJIOol.ılliJ

pYı1&•..1T

J 1ı1 111fo

Ull

. ı. tp

•Pres••r•

W•Tlll lllSJl:\11

K•�11ounp11

-ilJl .tll ,

Oer.1euc.,•

coj yel

ııı_ııejııu

. 11 ..... ,..

d... u ıııı ııııı;cı. , llTIClo 1.1111.lilHIJ

ril �·

opııaıııaaıp

c o.ıı ıo ;ımuı11p 4ılllllliJll.llC MH , epıı;ıııı

q � - ..ıtTl;.CJ.J

ı m nı

la . 11. CTI

� pn o.r,.ıc� ıı . i4:

ı l up

ôı:;: . :1

cr,:ı.011 l'\llh•J

1ı·.ırp

ıı.ı

Ôi'lfDll

L T& .1: 1111

l•ilf.i:'3JI

re11.1i1

'1/!llo't �. Tr.i.ll!li'ff

o•ıı.r

ı ı•tn:l}'ı;; r.n Citıı::la

....;.ıı� .ıı lljı l lHMupııı

104

vjr.ıınmı

ııll, ı TIT. .11ı •lı

L11:ıı.;1 n11;1 r1,.._11ıHH ll.Up

l;tT'lıllll

cuj 1ıoı11t'ıllt / llOllOCll.111'

ı.. ;; :..ı ı nJı.rıtıııı

::: e cıçôllllF.I Cll!llı 1 /!11:\D

h ıp.,n,} .. rnr:

lll ll UIT.11 1(

�i\l�JU!llH 1 lllll

:. .. . .... :K•ıl\f (\:l)o!)fı , cı

olJllll"ilJl-1 Kc.Q.ilU

· - ''· • . Jil .ı c u ı ı ıı• Jl!ı:ıııı:ı

, .. Aıil jJ '.ılll l•

u. p.11 1 11111 11 ,

lf.111011

•

••••c•ıı l

:.ı.ı ,.a.ıyu.ıA•.1Aaa 1 1111Uuıc;11:

ı·np'IT 1'il

.1111 11111 DITllt ıjlll , l•:I Tlö1C �ll • CıJ : C I T:S J.:ı.1.ı

. ·ıı•ı•

Jil •

j ıpl

IDHI

C!lllACllU 1

ı . ..... � .. .. . . , -,.ıv;ı u u ı: .111111 :ı.,.ll.ı,•ıaı

.... :.1 J1:"

ı�

...

J:.C tJ <lll o(illl AU\İ)',l1<lll: ;o 11p

, .uu

ı·ıı.11ıı:ı:ı.pı.

• u ; .&,;l ıtl · jJlıf

ı.>-·• • J.• ı

�o. aı,,ı .ıı n ,

C llH !

ı�·

.ıl J C 1 .1 l ll lil•jlllll 1

.JJ8•1 "'"� · U• •lloJI , ldjJl/i

.ı.111 .... . . ... .,

8TQ.,Cy :ıı

.ıı • 11•T oı.:ııı ıcıuo .111 1

.. ııc.ıı c ıııı

•JC") .:.:JJ , .,. J

..Jc.. . �..;"'

••:Ji ıl ı: • •l.•llilJlillllil

" ' ll ı.ı..uo;:ı -:ı .. .,..ıtıJ .. UUll ı·aııuıı.

lt .":.111

ı.r·ucı.

p6.;ı,16Clj 8J 8 1 lJDllll ölıll , C/;J,)'111 NpDDl'llll

• · .ıı1.:3ıJ .. tıu..ııı "•ııoı

o. 'l' ı oı

C8J � ·• C111: 1

ı.;.Cilb

i'lJı .l'Jı. I

ın:Lnı<llll il

rnjı.:yı

- fHOll 3C

ıııı:ıııı.111 cl;ıı.ıı J'it

ııaıup

A:up l.;ıı

cı.ııoıcıoıı

cıı.1etı

11111

e.ıı; 1ııc1111. wıı.ı:TUU 106

.cnıı l!l ı.ıuı.: 1 111

ıııııırıJ ITUllA llJIT �CCllıP

l'.l4!i

enıııa

c,;:ı;n�ı.1111

JıCJll l!OJölD

j1111ıç

•ODllllllC

ÇOJ

18 prıı�ı,• ılı'llllll:lfı!ı· r,11 u.ı.Hıc

w ıııı e:'<>i

1!r �1t·t

.r.ıı u ı :ı

111Hfl'u�11• llMl'\11•'"'

erı

v ı. • '" ' V "

�,,

r.ıv\ı

' ! l l' l r � r � :

1111;fı:1111 " ;, c: :�

' ı:: !lll 1•'ill� '

....,.

•�!�r

1 E:o�; 11 1 f.1JT ._,.

rıı,ı. fr.;ı ' •"wı:.,Cı:.ı ıı :ı;ı: 111:• r.ı 'ıııım l

' •: rc<ı:rır.ıı.ı

oıvuıı• i•rıuı .. r.,

;ul ( r

1: 1 1 n :>

fl·ı r · .ı.�<'" ' ılun •ırrı';ı

oı:·r:ırı

ı;ıhı •11:·1111hfır!'!•'r r !I

;ııııl '!·ll '!ılc:ı

wffithfll,. l ff,rw

ll!lllV. ;ll''.>ll)Flı

ı:trn •rJli:j u 11 u.-1•tr.:-1�:

ruf.-ıt' 1 1111 {.')

cl ı u u :ı E' •rr. c �

�tro

ı ı ,, ..

'''l'l�ıı :!.ıfH,..

f"f!HjQ.ı

ııJ' ılu ıır: rı;Jı

11'4�' "

Vôr.Jl� �M

Fl• .ı-':ı'l•ı'll ( · ı•" " T <:

ı ıı .<:ı: ı .l'.V ı:

ırııı hı

�"

E ı1 ••1i'R • r.-llıfouvvıur ııhıu

.1·1� fll

"i" �""" f ·J

(1' 41

•in o r •ı.ı

m ı•

cı fıı.':m

•ııııl•Jt' l l U ran 'J:ı

;,)1 1 ; ·1 � ·111 •ı:

ru. ' r v '<11

llR .. Crıl)ılr,�·,

!'ldr ını d q,

' L1 � rJ. fllU�tr

!u.:. ı p

ı•:"•! • f l''•rı<r��

...

ııı (ı<vo

m1 11 .ı r ı.

' c "'

l �I Jl'41t'1f'i'OIA'4 .( · ıırp ı.ı:ı · ı: .:oı !" L . :ı ' •111 UJ UVl ' i l u- ı l l �·•.�:ı � ıf o ı ı r tf"ı � r e •::•tf • ı:

:ıd .{ ıı

Ellerlııp (Ji

L")t9 8,I F V

!'?lhn orrp

- uu ..v ı ı l'ı78

llBJfW r�ff 1ııet11tf ·.ı

ır.tr ı:>�•.ı.J_�

• ıır;d,.· u rı11t D' P ı. r

ıı"n r. r ı r

ıı ı H . ,ııııuııv

ı:ı

ın:ıı ner

1� · 1011

ı ıı�:>'l•r!IJJ

1111oıd.ıru ı

llP'1El':>r:ı

• ır po

• ır;ıeıı

HB"rırp:!rc,

' n• ıı r.. 11 11

•

, .. ,:

r!11 t•ı

• ., . , 'lft"":.I=

•ır.•nııu

l llH:I • ı ttr'

. ı · 11111'1' .. uı

,.. ._ . 11:··

· · � • :·�·

ıı ı'ı� f·u'

nı! �J. 'ı.ı·ı ��ı;ı

tıı 'r

· ·11·11'1 '1 1'

· · ı ı > . ' öl

C;ıı. • ıı:11r. t n ı111�onJ.�

ı n�:ırr.ııı

'=lll'r.

llJ.F ı'l•ı""' ·ırR�':' 111111

JO:ıılfllırfr' n � rr

ı:u:

llM'.of

'1·· 11 1 ... ı��· �"'-= t ·ı · ':�

H111!11•ı unr : •ınr

� u ıı e ı'r·!

lrllt-,J • '.�·

P flft .. ,11' (.

l'I" ...,

• ıfr:ırnuuroı.

�,.uo

9.�·

nl• rı•ıı.:ı•"ı.T!fO" ·� -.

f:: f • I

' " " r"'''

ı:••ı:ı ı•.•:'l:ı.ı•:� ·ı

r ı··ıF"'

"''"'""''''

O.,

ll•ll!lll::'•fl•'I � v ..

C l!l'ı!r:uPı

r.r:�:'> �.ı ı .,

dı;aılF:ıe

llKl/11•.ıeru:ır

e ! Ceı

ıı " ' ' I Hl! r: e ı ııM"or.n.ı.

f'.:ı

CuJ

111 i ll 'l ::> 1t • ı r' 11!'l'"'IUJ. u:,·.ı11

�Jur:v nr. ıı:l:ıC

' 'J'•.Lllll

.lıl.1RUll

• 1 1 1ıı'·:l'Xh J '0'''� r.r

• ırr:r\l:ıq•

� � :·

• ı ; !l! : llJ l:U� ·

• U•ı.:lr�·ul�.Ll�O

' llLl ll � ı f � · ı f lO e � '1 f••

)il

eJt:ıı

J•u.ıtı

.lıl"d �ll n:Jll�ilJllO:ı A H ı h.r,

" R L l' lflr•ııt

., •:1.ftı;�f· ı··

11 'ol'n

•l'dııf� J llBJ. , , : !I J llO" ' llllUll -i·l : ı :ın• . ıı• rııpd e c v

;ı•;ı·; · r·,Y • ı :ı 11•··� "

u ı:ıao:ı11\ı

en:ırıı ı•ıı � � ·- � ,..

11 >.:1 ;ı•

,ı (r',ııı� •l'!Rll

f;"J

Pli' r. · �

j fl \ �l l � ıi •l 1 · f �aod°'! ll 3 d H ·' ' I

1: 11:ıı r

, , ;. . ı · ı .H ,.

Rrlr rr" ' 11!n"111: •

f ı ı r ı. e r r11 ıı f M ,,E 11 ı F �u ı ı � ı.

ı d ı,ti�ll �l'!ıı .fvr; V M J •ır ı a111 ruodr i 'I

� •·H.tarr. ı::

�· • rı• !'r v.:ııı :ıır •. ·· f;ı

r ı . ; ;· ı

•ı�:ıı ı,. .1 111'\1.11:1 ·t 11"11.:>�"r:'I''"'

1111 11�,rl· ııırıı"ue

• 11oıftılr 119r

E (:ı�l�

· d� v u r.:ı n !vn ç r P

Pı

nıı:r. ııı:ılurr. r.r.ııı:ı

ı! 11 u ı • r: cf •mıı u r 11ır

�<. • . . o\ mı ı : n ı ı r -·: ·-

?rr•

(;v1J:,

• • ı•r � " C'. )

rı� rrr.r '�)'""

" .I.

ıı1t• A11.11;, -oııy'fapjııH lllil

'"'''"

T il

umpııjjnnııııııı

"1-oaııı."yuııcr" 'fD.111•1111 cı,

lıia ı&ı,.acıııA•

llYJlllpll

11111 11

ııııhııjj 31TI .

"KPYllll." THKU8ftı '

jo3y1Ay 11.1rı

llAIUrııoro

j np lAIH lllp

'fllTAllPllJICll M :

.ll}ıH

IAlll CllR , CIJ CHVH

llOllMll:T PEBOJIWHOIUIOfO

y UPALIAEl1111l

llAl'ASA.tA. " Aj

!.ı;J . ı.ıı� IU'lll ıJjorpyH 19;.;0 ra

!:111!> , Hll u ,

19ti8

rıjııp J • o ı j ec nı H ı AlllBM

ı. p ,

- 'iM

UJ UPA• ııpıHHll

o;; o �ıpı.cııııııo

.1111011.aop Cl.:p

ADLıO

ili ...... , H

fl.UTllilKlıJI

eTJlllpllHUp , 1905

lllUIT'fllnpııııı A : n pC111j1111H

.ı:unıııııu 'cnıu rı.r.rıı,1 11111 • T;ı••ıııııı'll H p, bHı 1905

111 ••.11 •

Jl&hı "n1aelıp

ICIA llC llllMT8Ulpll

_ıı.u AD Aro

llj,Me OA.)'HCy u l

!>4 . ı.;ıııcıa .. JpllH rll 31ı.I ııııj a rııııp.

••"Clıcıı

111CYp.18p Mıto"7A1j j ı

oııyııc1H.Hp.

52 • .t8HlliHAAll

C&OMpllll

11cnbo11.10T _

JlOllH llll

ll i 0J1311.1UpMHWH eı,ı.ıc1111

f.HpOllj'IDlllıll

IC T H.�&A a c

'181111 OJIOll İ1JJ1Ôcl'lilp r11311ıı

ııu

ııe,ıııııı..a c ı 11 11

llJ0AililllapK J13plıll Ke

pi l'&J rDplıJICll H .

:.:.. AJ JIJ08j ... 8111:11 THpM.tıl

8ÔllJlclUpıtUllH Ô3jJUOCll HJl8 cp11a1111upııı llWUl\li

CllH � J0.1 · B9pMIUl3Clll (

.ı;.ı.j rmnc ıımı e;:;Aalll .u. ujjııTı.t GJÔ•K Jl ;j Y�

b6• .ı u:ıe naH.u.D J.. ;ı ııcııı UJllA ilTA• OAlll ôeıa AHpônj,.eıı T ;>p J p ı .u.au

l'llTOMf'T'lll.88;>1.t

jıı .ııı oııupı.

� r C lllJH 011jııyıııı

..,7 . l!JJJ

pllU.lclJ:.ll '

Jllll' rlTJIJll

;ı •

jBjloHll D CYH •

M U . U T... llKDJleMııa

rarııı

Laııı. .

BJ dy 1·1.ıııııı.

811Jll.PYJl.>l.JCll

Jepeı.ıjmıı.H

H a :;ı p

'i'MJrllll C 11a1·apupıı JlJ .E,111aHIC 1 011 ilpllJllCıtlla

.luıııı:ı l 8p&ô8rı.

j o ı , O ı nıı

CTllMJl.U.llj• 18 ııoıı:u

lıJliUIÔ

.ft3apdı.j,.ııııı. aıı;ı ıııı�Hp.oıı xr.1jııck ��wo

OJlz ll C) H (

:Aı. l9J7 dlıu.11

'111

j uııııJ

lll.lil

lııceju

aıu8Jıııııı J\8

u.ıur

uınurııMuıııı

Jlil!fBJ ;;" . •IMllHTl.�11:11111

:.J. 1!.J:J'/

:i\l

8Jl)I

- ..,

ltMMll

lljJ?

111ıı .1auıııAMBJlHp.

lir.:ı

P. � nııııııı

pecr

o.11ııc1ıı . Clll' ı·onıııı.ıaıı

U R ll J A � W I H na

ıı .ıA'upAJ

r.o.ı nrı.

ıııo a ıı ttıt:fM

UllAllll C 'J l!Cıl

106

KiuııuK

0113p. li;ı rıııını.

!.Ull11Kllı•ılj if 'lıl/IÔ Da 1o1ıınnilT�MJ1ıtM

raı:ımııııır

•l.ıOJIAIRCll

:ıe...;JU)lll

l rpıı

Trp

A 3Jpdııj ..ı811

- C.8CJlJljJ OAMJUHC H U .

aj oı·.ı.ıııo AOıll ıllll'H

HlıÔ .l.d ldjl J\�llll3ılllil eınu111.ı.ı w A:ıapdııj ..ıııı jypAC811itp4ill'llllMll

Al cı

,. rı11oı.11rı np ,

ı,(1111.qııap , Wıımıjw.ıı

'i D i 0.llJI Dp, JycııJı l:i,JJl.;J '6aıı•UHllllll.'111nilp A! j ıı.1 , ojı!M

Cll4e"CJIJJ1ftllil

nıııı·ıı111ıı 11 Ta;1Kıtııor1ı!ılntıp1ıı �14•

CAll.ICMll. jl· encı.ııa

Jl,lll',1!1 1' rroııııjnr

'ltWjJli.ııı111j 11

n � ıı Xıııı

M}'l'fGJll!j j nıı

DJl'.11

ll JlH,,c ıııı l ı:.11ıu11 11cTaıınaıı

11111411.ı

11il

...e ı 'bl'

61. A;ı�,.ıJoJ ..Ull 111111.110

VUH

ııe.ıc11·r.. 1·1111ııu ııcn11ıtaıı oııyH

&: • .A : upoaj .. aıı CCP

BAll

V'tırıı,.1

ooaacıı

ujoıın

ıtıı"ıı AaapClaj .. eıı

ıloııcTııry rcııjacı.ıı.ııa ııı.

ııoe· nu

pyc,.ouı.

Bit C M j & C ll

- • r ıı

'/'J

e" ıoıı

Bil ııııKap .ıııı ııllilpı

TllTj C llJllC�llJlB

M8/l,OHRll

.ıı ı .1·�u•r

ıııı.u

ceuj

.ııe ııa M,Aııp ıııı , lıaııRıı MllAAI A : u ıı ô e j .. e u T\) ıı: .. acııııa

nud

Clar.ıııı oıııpar

oepeıı.ıı 11j ı , c 11j oc14

Yııı -

s4ııa h ;ıpôaJ•aıı

11111p. Jl & R R H Cly

cııaııııap rap �ımıı,aıı rypo•npııaıı• ıa Marııj j a n

"'Y ıajıınn.aa

ıt ıe ııııj j a

J(11u a r

KBTlprııcıa.

hpll <JCMllll pucoyO.ıı A ııaııı.u Jlll8.UT Jlllllll

J acııııil U.ııAı.,ıı. p . J.iy

lııH

'fD rnDpA8 pyc

erıtwjı

C . 11. J(ııpo&yH lli1J8 Tll

u ıı Ti111C1•.ıı

TvpKııaıııı

j 11pu111.11 11 p111cıııı.

• -0....yllllCT U8JITMjocııua CIDlll 'f lollor

1ojp;ı11114c1111 u

T ll 11ıı.·r.ı rı•

.A 3 ;ıpC1oj11D11

ı ll.iJ8Cl11rı.11 JlllKollJ ojııorıapı.HJll

j e p .I TJtM ;l l

ll)'IJCYHY

c anı.111111

llMıtaııHMll

e.ır.ıp111

Qı'Dep;ııı ıııı j ı , 111•11uıı

Jtlıpııcr

eııııı

11.1,

ııacKeıa11ııı.11JUOp.

A:npC111j,.a111111

ınııcıııtı ey

c7B1pe11.1Rj 1 A33.rıoaj-ca11 u ÔJ r&ıı y ıı nıı;ıa

&l·llJlilO IH ll TBllCloH

CCP Koııc ilMU

oııyH

cyıı l

6J. Uo:ıöı.r

113

uııoıı.ııa pıııııııı

.l3 Jpôaj .. oıı;ı.o J:·O lll' TilCilpp \;l.8 111 1 11111 uı.p. UJJUllJJ8�1111 • · a qCM3

.a a

uıııııtııı

ı nı p 1.11 rıı

a11Tıo11.ııe

81"1•1'.11'1'11 : ubıı 11 Tııeııı ıı apııı Tll..

nııwp, Cl u ıı u a rıı.rıı. p . 111111111

Tip il llil3 111U , Ol.fCil.lolll , oııcıeı1

ıcorelıca.aa H ıı uıııı

G4 • .A u pClnj,.1111111 ıKıııı Y'll J H

jeH8

•

.11,.f JIJlllJl J

cy.ıııtıııııı. 1 11

OJB.IJll•O , eJ ı ı ıı aııııııııJ\& d11p

3.fHJlllt..aı.ıı ıı -

ı c "uıı

MI TilTdlll'I\

llMKOll llllJ11•11Lı illl H :.lll:JJl,illl

p ı111 .111 11.11 .1 pıtııa.ıı.u

jyd. rr:ıımu

.ı a h ıı

crıj ı·11;111:.ı11

'iD i

/ıceııor.nn/

cobıcı

ıını.d , j ı:p

ııııneu

ıu

llJOpilUpl

lıe nııpııapaıı

cntı u 11 p ıı ,ııaıı

eıtıı CI , ropııoı·u ıt ıı n 11 l

j YKCJK Clll'Mj j ıj )

coe roj y ıcye.

llitlllllR rı.cııp.4DllAllPlıCI , M ıh

rojııor,

l . e unıııı '

cyjy 11,J

Tdlıny ııı rııpııı � Ch lll\8

ron,Dlljl�A)IOCJıı

c:ıjr.c.nıııııııı .ıı.n aııı.ıu

1<1ı111M

ıt Y ı

111.ııı O H ıt ilı<aa c n c t ı

l'lll' Jl llJllllill .

:>ahJpuj 110 , -1811.D" bıjHn. ı:l11j n

't ıııırıj .1111 11 dcnil d•ı•

CIOp•ınJ K8pYH Y p , M ll l

IC1"1C!4 ll p , ın "AJH

naıııı.ıı j ır.ı &OAJtJHJlllll lıucu TITÔllrl TOIJR!l'\ı

ôYnH

llJlJ H ll ıuıt R p H

j ep .ılr.wı. p . Jl7 uuej n11

j epııp.ıı ı. ropoıır11ıp11ııwa

KYUıı,aH KVllil ...8p8.1 ı. p , 03eııı.p . llıl•p8T

}\l!lllo

ıı eıı ı n it on be11

heır8p I U H UplH .... it K lı8rrı.

•cTalı11111

ııeca.ıı eıı

C3'1Hj j it

eııe(IUCIUI

jepıHJ j enp .. n

ilU UMC b811Jt8 llllilp� Jt8:•8 08 C ll lll p . l:OH.11 18.lr .11

11a�·acı

OJllHHllJtlopb .lll ll Clı u ıı nıı

/ı 3 3 ıC!r.j"nııe

1·Mj11aTııaıııı•ıı a.1c �ıı .

\Oi

60. (.;RJı

cıı

li rpoııy ı ı

Aupcıaj,.ıuı ,j rHKiıı .llCIK, a11:1j

CIYJl\fil

x r. n r T.ıc�ppr·�DTllUllll

�ııjoııı.ııı l•OCMilJ(

ona,.or nıu.ı

>ır.ııı.ıı llJ HI �

ıı�

TitTCIHrllll.llll IYCJIOIH

CMeTICllUllH

H PyCIJIJll ..... hırnı flııprup• CllpH

l<b,J U l l p . A3111Cloj11 oıı.ıt•

C.JU.1111 .. ııH�H

llH

wıırjacaaıı

ı na u r c n a HK

ıoııuı

11.ıı- n.u Clıı.up. I:yııy

C BAl'll

j o .ı , ejun aoı.ı oH.lll TOTl.I

Dil cojı·11;ııoı.ı11111ııı /seııocıı.A•ııl aepcııjecıı

ıcTMc

caj 11 1 111 ıo r . 6y .. ııtııT

CC.luW ••l•ıllll•;ılıHllll aoııD.llllllllllll rıjııı n cıcteılll ilplHAI Xl'CJICIJlil

.... cr.ııı.ı.ıı .

r.;. 1<1:j"'11J j . n.111

' "Y �

uıuı;ıup ıııt Y 'l r u .ıtoı.ıı ;;ıııı. ııııa

• · ı.ıı

- ııejıılıı

ııı rnııcıcını

'I D X t.ıocııBB

:.13'•3 Ojl l

l . oı·.11.pıııııoıı cı ıı p

ı.ı o.aıı o p, ııej ııı.ın ap, ıı: op ıı ...ıı 1111ra11.1ıp11n.1e

flj,llll

ıı ecıuop H

oaıııııo

ıa

UlllWDU Ji141i1TXCll.llp 011Cy3 Al 13 OllH

CCPH

nıa

it.ıliilll

lıııcc ilcıııııı Jll nj j ıp ı , rerap . ıı;ır.111 j j ı r , 118'-1111111:eaı ıap

11 1 UllMH ııeprıa.ıın nııpı up7

1111oj n11u Cly TIU.11

THKll.llT'llıllplı

pllll IAl.I

c ıı u l

GG.

Aııaııuııhıı .111ııupıııı.ıtıı u.u rypy.ıtlB , 111ıp uu11p11 ıuı.ırı 11

b!IY .. il :.13lıııy11

e.ıt•ıı

). }'H � D,JT,o!lll'lı .

ı.. ) .. l'Bj ll T lil

tı11 n.ı:o ıl,y ııy

3" .. �

11 r.a

J.iıı ııı.ı

ıj.UDllilTI

(il

.ıı o 11:.ıııcııjrı1111 anan .aecıaperııpııııp

XilCl HCllJp lllUI J

J C THllll .. ilJ ilJlilll

Clypa

J1111011

re.ıp••• XlllJlilll

'ioı Til·····

jOIJlYP·

ıJnecıoıı.ıtıı

IJUll

QllRH.lljllı

JlllTJlllllH rreHT.litHAlj l

••HpllHAI

.. ııı1e3 .11 0 .ı.ıı.ıu1• , •1141KUTOpyııy•

'"''lôlll

c;ııp l'll JJlllJ18 Cly

p ı ıt ııac ıı j e tosnıpıı . PUJlHCIJı

118CT8p8H .

bıu4na11

Jepıııııo .ııc ııs Dl 1111ııı

ırrTI

MkTUilCCIC.lilp Jlil"llT 0.IJl l

cyıı l 67 . hDKHlol JIOHp::npıuı llil

u 1·111;1

11cncna

ııycııpııep

erc;ııı 'll l'Alll

ııı rbıırııııııı

CCP

A3ilpClıj .aR

J •HJ ...

Jılljlı aıaCIJlilCllJllp. M.ucı llil lldllll O ll TJIUT.llpMI ClitpCllJI l!il

lll•l'OllDA llDdC.ıJllıiJAB

ııau

ı • .111 1111 ,

ı·�.,

A'{ı

108

j ep

�O.ll.IWllCll

BJ.lllASH 1·1JaA11pMBr u

j j nııcıı OJllB cıırır.ıı ııt·ııııpıııı

cı..ı.nı. ııı . ne!!DCllJ.lı.r.

u � T�ucc;;c

�fJll31111�11 .lı!J nl

JI HK.ll olpllU

J ıııııııı

utınjı=ı;ıııjı

0.lf.1'11

roıı

ı-.ııı

JllWll il CR Jlit illlCKlliı0 li .U l'M

Jl8:J Ull U,Al9 ,

dJ 011jr.ı

t•Ad HpHıı

A� o1pC1sJ11aıı ı;ı.;r Caiıı ı ,1 J a

&a3lj j n1 , 1r

l'YllJl llJ IMDll lCll , UCta

83 lllllBH JllllJllHJI

6:ı.ıı.rııı , coıı on - oııdca

aepııı a K

Tlplllll,1111

nr Clııj.ıı;ı BHTıcııııne

ll'ITllıllll

j ıp lHI

Jo11

pecııyCl.11 1111141 ıo

\1 8 U lllllB, ICilCTil ıl:;ılll8H11TllJ.lllt

CCPil C11hıjja 11Aai111.11

1111311;ı111 j ııuııı Aıırrn

r.ıaıınuııı.ıı;ı AB

J rıwı.ıoııı.ı , D ıır•ıııııı d�pKa

ııa::ııı<H xıııır

.. � �CClh .IAJ,I)

.11. ııp .

ııo;ı.aı.ıı·ı.

Mnll�K

KDCTapHjl

30110.ıı ııapw

i:.ır• Y J 'rı:.ıııı·

p e c ı ıydıııuı:ııııı.ııt

Till " P Y Ö !C W ,

11 11 ,

Tll UU

öy

K .. J a.ıı

TdrlMHllll

11.1c11J1M11111 ocıj eııTMp

j ııı ·ıı

ııe TOr.ı

sapapc n.ıaıa � 11 p H.ıı c 1111 ,

.ıbcKBD rnG e ıı ıı j ıııı,ı• .

accııcJnıJ;ı ,ııe'-T - .KMMj o

•ıeııp11ıı•oıı1111�p.

Dil - o ı ı el euı

c aı·ııoMJllı l'loı lll , Cj ıı ıı 3 8 �1111JlA

•tJr.ıı u .i j a n j o

Clııl l:.1 Y"1�.Ull

j nj eıı

COll

,..a•ıpb ,"-eyna 11rııjoc11110

3 o111MııuuJ ıına ,

lluıııııııın

••11ıılıap Kua

ııııoııııepııHr.ıı

•oll'I J O l UJIY l lYll llllYU

l..y o1nıJı.T

.aMjHıııt,

ıtm

,.., .. . �cıncaıı nnylAllll 3 0 11 0 11,Y l l Y ll

r.u.

noj oıııııo pıı

c a p ı u .. u•A u U HB

Olll'JI

ıı e p u

ıı.nııjopı.ııR

cıııı l "'�d .. ilTIM

r e n jocar Jt;fl\11

!�"ı'""

jlfı1 'lT

illi

70.

30110

kll

ııoıı1111ııa

•ııo.ıepııııcı.ııı ,

.ıh�ııcıuj -.. e H e nM

1111 aıııııı.oıı

cı ıııı

b H ll·l a

cu, n;ıcıııj �

e ılıınc ın ,

ı:onru r o p111 11 cıı n aoı•11 ı n . u ıı l' d l �

0\181'11110

Cl)l<llJlilJ)Hll

'H!IP H JI C M l l ,

.A3ap�ej ..

a111111

ö y c ııcteMJli

Hl' Tıt<; O;ıll ,

C�JH

Cl l iJ Ô BJl.INl'lıllB l <t• iJ � A J :ı 1ıöuj 11 e

j ı:pıı Ty TB Ôll.ll il p . l'ıı j o ıı ,

ı.ıcy c ıı.ai

rac�ua L il

.ıııı J rıı-ın.ıı ı•p • .J rı ııcy:oııy ı·y

.&3apeloj .. 011 Bil

Ct:�I

11.1cıııııı

c ııı·ıı11>1

ı.ı oı n J M

J u n.ıı o p

lıd

� il li.il

Jo�

ııooHpırnj �

p ;ı l ı ıı.ıı cı.,j v ı:: ·ıı�1. a c �

c •ç-rıı.�ııı� ılilliY c j .1�'1ilp.ı H ıtnep ,

n1 ı.ı �.qıı•.111 ;ı 1111 0011 ...y ı') , n.�r ı ııc

AdllCAllıU�jJllii

ııJ A a

j�ııu

r'l 3 pöoıırJı ııı ı ıııımıı.cıı ı , ııo

" "'aı ıınjnııc11 H .

72 . . .,.1111

ı n.ıı ıı�noıı

calı a ıı n p

j rncJııuı:ı:ınıııı teoOıılp�He n o a Ty ty n cy ı.ı .

CI H p ıııı .ı

raıı.ıı,ı. 111.ııı ı·

H ael&T9 ClorııHe , "'u

on a cıı

r;ıjjy·u.yr.ııc H

ıı.anıuıj j nı

7 1 . Uloce j o.ıı ıı · ıaııı ı• H , KY'l ı D 3

pıı OJ 01.uıMAnM

o ıı rw

'I C P p ıtııcıııı I

j C THpuaja rnııııp

c ıı , ı.u" ııcııM , :.. Jnaııu

q11 ıı:apıııı c ıoıı . A.ıı, n .ıııı p 11e11ıo

CCP l:.ıt11 ı�p A Ke.ıı,e:ı ı c ı

llııCTHTy T.ll•J.lllOll 1ıap dnpmııııı

OITIH .ıl,YlljlJl(O

'leBpBllUöl Jl n a;ı .ıı, a UH311HllU

e.ıı ıııı c ıı ı ı . Ueı,1111111

uı·ıı

lllJlJURjJ n

f.n.;:jnj·,oıı

J lliJHllit

KOM � ll 8 H C J

ııaujj aTııu.ıı. a H

0Qjeıı1·up

j DA 1111ı.11cıı11ııH.ıı uH

•1.-llllpM

... ııcııı

Jtıı•llN!:J

ı ı p u n 11c ıı,1 e ,

e ner�

HiDltı� . 'l !11"1ı1 1Jr.ıe.�oc;, ·"''

.ııııı u_�K� dJ

J .' ı•ı par• , ıt9'• c e naıı

talı e�

ej ı �jj :llT�� :·.�ıı ı; ,

l\ejq.uj J J T.lld ll

��J ıpy�

1 09

r aj ı ıo raopıı H ı·ouo.111t .uı ıcıı. j a.11 rıj ıı ır

· .�a ııaoıı npdı.ı a.lla AOl'MB

llJ l"Y ,

lljlt"ll •ll , O pTB

.ao.ı�ıı 1111.a.aı

uııııı

pıııı.11au

ıııı.aıık

ıı&pahaT

Jlllpıı.ıı... ıcı.

rnıı

llHTidl, dıt•llH o.uıoııo cıı ,

ınıaııı.11ı p , d7

lıatTI

Aupcıaj,.11

DJ roııa A*ll

p11Hllll Jl"P'lil.U:ı.ıı;� acı u rv1ııı;ıja

·roııııa p ,

"J.•11.1{8

" ı.u .ıı ı ıı.up ,

llJlOll

8.l{MJlll HID

n11apıı

aqıA3U Clc1pıı

.l•

ııpa.1101 ro• cı.pııcııH

1111na3p1111H , ııtcı

DllClT

fil 1111/ltHIUil

j ep TJTMOJlll.1,ı.p.

cınııuıp,

... ., HUllllH

jııJlt:.ll ll Hııapıııı ıııırraT

ıısxT

llCTllt BAJCllRAil

cıarııap, 11ıno

llCI J IUl.Op A•Japıı.ıuıp.

Mııup nHJ(9 ncycı.n rnınilT.ıı a ıı aıı

CilJJBdTJlilJJ

n�pnıı.ue

.A3 apdoj 11 aı ı

c:ıııDdT.ll il pHıı ııap,. ııap1t

ı:ıı a 1ıl1oj,.,.11 salıwaT1<tım

O.lll BNlıııı.ı: ın•ıı· lı a ıı a

l<B'llH

• Opki131111Ail .1,ajPH!IH IU!•l• T , rn ı.• , .D.91111p

Mllc ,r.:o.11 MdJleıı , oııyr.ıan j c rnr.aepı.ııı.u sa dııııı r o

:n ".ııa ıınıpMn cfleeT

ııc:rıcııııpı.ııa

coıı rtıjyııcya

hıııııtııj

1 llu.u

T�pıuapıııııııı lıı.ı.11 9 a1111ır1ı T9"NMU BAIUICIM,

rı:.ıı unı.

Anpd8j,.81111 :!Wıı uııır

110

aıapı·

U8AIP

capon·.up 1°11'1

113Jlllll llll TBll Bil rojJ{C l lJ . m a p TC H :I

'.1i1duıı

Hanpujaııı

J d "·l �pOUJl8H TyTUyııı 011.1{81.10 . u ' cnj ıı , CllTjl)'C dıın:uapıııa . ıı:spTJ

T a , nı 3 ı. JJ dı. .111 .-ıı .ıı a ıı "'aıııııı

j ; nı

Aııpo oa

MlllNilCI Claaııı. .. n

Au,ıcıaj .. aıı TB raAwuap.ıı a H Clıpı

Jl,jl.ll V

Maııpl\ll

ıc•pı.uıı•ııA•P· liJ n.ııcı ııpııap

AD a;ııcı..aıı ııH , ı1·spc,.1111111 , TvpK All.lllpıııııı

7J.

CCP

llllKTilÔll ÔllTllplHllplll

ı j cı a .. apıı11ıuıpıu Ta3ıı11x.aı

n•,.ıı.u T ilJld •p ıı ap

a ııııld 8 111111 ı.j p 3A�.11· 0Cil '

A8j aıı.n11p11111111 11 I

ll VJl&,:.ııil

>1aııııjj i1TH Dı:ı<ııJl811" ·. ··

"'"' '"'

EK : E

RUS GENERALi MAYEWSKl'NIN KITA IHN DAN BAZI PASAJ LAR l•I On yıl

b uyu nc a çok s:ıyıd:ı ihtilalci, Avrupa'ııın ıııüd:ılı:ılcsi

üzerine serbest bır:ık ı lını ş t ı r. Serbest bırakılır bır:ıkılııı:ız da z:ıınaıı

kaybe tmeksizin eşkiya çetelerine kaWıııışlardır.

... 1 986 Ağustosunda Daşııakçılann yayınladıkl:ırı beyanattaki 12 maddelik program, basın hürriyetine kadar he r türlü iddiayı ih tiva ediyor ve şu cümlelerle son buluyordu: "Öleceğiz, bunu iyi biliyoruz. Fakat Ermenilerin iliklerine kadar işlemiş olan isyan d uygusu gösteriyor ki, ş:ılısi hakl:ırınıızı elde edin· ceye kad:ır tek bir Ermeni

sağ

kalsa bi le Sultan'ın t:ılıtını tehd i t et

mekten geri d urm:ı y :ıcağız . " ll:ılkaıil:ır'd:ı

ç :ılışınal:ıny l:ı,

fed:ıkiirlıkl:ırıyl:ı

\·e

cesare tleıiyle

şöhret bulınıış olanlar görülür, anc:ık Erıııeııilcr i ç i nde tek lıir benn·

rini bulmak mümkün ıııü? Hayır. Neden? Çünkü bunlar fak ir köy hıle rin sırtından yaş:ıııı:ığı meslek edinmiş ve cellat rolü uynay:ın başılıuş kimselerdir. Duııl:ır kur t:ırıcı olar:ık adl:ıııdırıl:ılıilirler ıııi? l l ayır, çünkü ellerindeki

sil:ılılar

sadece

z :ıyı fl a ra

k:ırşı

kullanılmıştır.

Sil:ıhsız

köylü Ermeniler ise, k:ı nl :ın palıasın:ı, silahlı isyancılara yardım etmek zorunda bır:ıkılıııışlardır. . . Ermeniler,

Londr:ı'd:ı b i li nen bir yerde lıu konuyu gö ıii ş mck

üze re toıılanmışlardır Durad:ı, herşeyden önce k:ırışıklıkl:ır çıkarmak , kan dökmek ve dünyanın dikk:ıtJerini çekmek gerektiği kar:ırlaştırıl mıştır. (x) ) Lcs Massacres d' Amıeııie-Stalistlque des provinces ıle Van el de Dillis, tercüme

Azmi SOSLU, a.g.e., s. 17-21, 7 1 .

111

llııil:ilci komi ıe ü ç örgüte aynlmıştır: Daşnak, l lınçak v e Erıııe nistan. Dunlar, köylüleri tahrik etmek için her tarafa yayılmışlardır. Öğreımenlerle işe başlanmış ve onlar aracalığıyla da gençlere, M üslünıanl:ıra karşı düşmanlık ve nefret duyguları aşılanmışlır. Böyle ce 3 - 4 yıllık kısa bir süre içinde birçok şuursuz genç kendilerini ölüme adamışlardır. Yukandaki komi telerin programları sadece isyan etmek ve kan dökmek konusunda birleşmişlerdir ... işle bu lür propagandalarla "Türk ve genellikle Müslüman barbar lığı" fikri y:ıyılmışlır. Türklerin 5- 1 0 yıl dinlendikten sonra, bi rdenbi

öfkeyle hep birden ayağa kalk lıkları; nerede llrisıiyan varsa onl:ırı

kalletıııek, sürmek gerek liğine inandıkları ve bu yüzden de hiçlJir sebep yokken llrisliyanlann üslilne yürüdükleri fikri saf llrisliyanl:ırın kafalarına sokul ıııağa çalışılııııştu. . . . Dülün Doğu llristiyanlarıııın anlayışı buml:ın ibarettir. Şayet Türkler de g:ızeıe muhabirlerinin zihniyetinde olsalardı ve Türkiye l l risliyanlanııın d u rumları bunların göstermeye çalış tıkları gibi olsay dı, Tiirkiye'de bugüne kadar Hristiyan kalır mıydı? Dinlerce Ermeniııin sefalet içiııde giirüıııııesiııe karşılık, ısr:ır l:ı sözü edileıı

"Türk

l.ıarbarlığı"ıı:ı hiçl.ıir yerde r:ıs llaııııı:ııııı�tır.

Gerç.!kten l.ıöyle l.ıir "Türk barl.ıarlığı" mevcut değildir, b u bilim sel olarak icat edilmiş politik bir masaldır. ... Gerçeği old uğu gilıi söylemek gerekirse, i tiraf etmek gerekir ki, Doğuda barbar olanlar Müslümanlar değil, aksine l l ristiyanl:mlır. Doğud:ı

1.ıütün kö tülükleri yapanlar ve sonra d a bunları koru nmasız

Müslüıııanlanıı üstüııe alaıılar hep l l risliyaıılardır. . . General MA YEWSKI Rusya'ııın Vaıı, Erzurum Daşkoıısolosu

112

EK : F

Vcılcıjlrııf : 16 Mayıs 1 !188 lıırihiıııl" llrıkıl 'ıla ı\ı..ri Tiirklı•ri 'ııiıı

haksız

Ermuni iddiolorı kor�ısınılo h�rıi11fodikforı nıilinJı!h•n bır glırıı mı nı

1 ı:ı

Milln3lfÄąn dljer sĂśrllntlller

1 14

Ermeniılaıı"daıı ve l\arobojl"do n. Bokıl"yo sıııınmak zorundu kolon Azr.ri 'J'ü rkleri"ne oit glJru nlüler.

1 15

:::ı

GÜRCİSTAN

')'..

ssc

JI' tol ,,. ::o

o "' � "' -·

İSLAM CUMHURİYETİ - AZl!lllETCAll IOVT[T SOSTAUsT CUllllJltiTETİ

B İ B Lİ YOGRAFYA 1.

Akbul. Okıey. "'Karubeğ An ı lar ı · . Cumhuriyeı. ı s Meri 1988.

'' A zcrha y c a n Aydınlurınm llu�dık KarabaA ıiznirıdd.. ı Erııll'ııı ·ı .ılı·p l n ı ııı· K.ı·.ı � · s i yonu · · . Azerbaycan DerKİIİ, Hl88. sı1� ı 2fiJ.

2. Aslan. Yusin.

J. Alalilrk"lln Milli Dı, Polilika11. A n k .ı ıı .

l !IH I . C.

4. Bela. Mirza. M illi Azerbaycan Harekeli. B"rlın.

JYJH

5. Dayknra. l hiSt!yi n . "Azcrlmyt:an C:uın h urıyı�l ı "n ın İkı Askeri z.ıfı·rı . .

Türk Kı.iltiJriJ.

\ l lh.'ı

sa yı : JS 6. lfayur. Yusuf H ik

muı . Türk lnkılAbı Tarihi.

A n kara. 1 %7 Cilı

1 1 1 . 1-. ı "ııı

7. Llournııuliun, C . A . . Eaılern Armenia in lhe Lesi Decalea uf Persien R ule ( 1 807

1 8281 :

A Pn ·

lilical and Sncioeconomic Study of lhe Khanele of Erivan on lhe Eve of lhe Russian Conquesı. M•lilıu

C :;ılilnrniu. 1982.

8. Cclıcsııy. A l ı l'mıl. Moıkova Hatıraları. Ank;ıra. 1 911 2 . 9. (,:ay. A ıı ü ll ı a l ı . ""Erııwnil.,rin llakiı'ıl,ı Y.ıpl ı�ı

l l

:ı ı

M a r ı l !l l H

�. ı ı l ı . 1 1 1 1 1 · . Tarih Bn�·unce Turk

lerln Ermeni Toplumu İle ili,kileri Sempozyumu. Erzurum. :\ ı ı k . n . ı . ı • ıw.

10. C,:ay. Alnliilhah'ıl. " t\zı!rh;ıyı:.111 l>os�·a!'>ı · . Tercüman Gazeleıi • .1- 1 � '.\; ı�.ın l llHH

1 1 . IJ111lakynn, K . I .., Buyıit.. Enııı-ııı l ha!<r.pornsı Osmanlı ı:u··. Argumanl İ Faklı, 1 '11111.

1 2 . D.H.O. .

'"!icwyd

N.usya·nın

"" ı

:ıi. ! E r i \'a n l .

l\..ıfL.ı""�·ı·dıı

Uc\·h•l 1 1 1 1 1 1 :\1 1 1 1 1 . ı , 1 1 !'-ın\ " 1 1 1 1 1 ı ı : ı ı ı ı '.'-11 1 1 1 1 1

Y.ıroıl l ı ll, ı

İsraıl

l·:rıııı·ııı ... 1 . 1 1 1

"Türk

Kulluru.

sny ı : 59. l!lli7.

13. t.:rcan Ynvuz. "Tarihi Bd�dPrııı l �ıgınıla Erııwni İddiaları · ·.

Tarih Hoyunc:a Turlderin E rme

ni Toplumu ile İ li,kileri Sempozyumu. Erzurum. ı\ n�;ır.ı. 1•111;,

1 4 . �;rim. N i h a l . Devlelleraraaı llukuku ve Siyasi Tarih Melinleri. Osmanlı İ m pa r alnrl u� u .-\ nı

nra . 1 !15:1. 1 o nn . G . A .. lhictavı· rdiyan. l\_S . E rivn n . 1988 (Kusça!.

latmalar. A n k

15.

G 11l y rı:

Ui. Ciirii n .

ı:.

Dağhk Karabağ. Ernwııısloııı Uılıııılı·ı .\�.ıılt-1111 ... 1 'ı · " : : ı l . ı

Kfı ıııı ı rn n. Türkler ve Türk Devletleri Tarihi.

Ankara. ı•ıH 1.

1 7. Giirün. KAmıırnn. Ermeni Doıya11. A nkarıı. 198J, 2. lı•m 18. ljldırlıııjtlu. "'Knrnlınlltt a Talan \";ı r" Azerbaycan Derııi•i. l !lHH S.I\ ı

!ti:I

19_ llıur. �:rıtnl. f.rmonl Meoolesinin Perspektifi ve Zeylun İsyanları : 1 780-1880 . . \ ı ı k . ı ı ., ' ' "'" 20. lallm Anıiklopedlıi, '"Azı•rlı.ı)'I aıı t\lmlıll!si"'. ı:.

2 ı. lnusı:hku. (;ııııluırıl. Kurlulu, Sava,ı il� ilgili lngiliz Belgeleri tıı•• C•·nı.ıl 1-<>pı ıılıı 1

. \ ı ı k . ı ı ·'

197 1 .

1 17

22. Karabekir. Klzım. l•llldat Harblmla, lsıanbul, 1989, 2. bam. 23. Karal. Enver Ziya, Otımmnlı Tarihi. Ankara, 1983, C. ;V. 24. Kayabalı, 1.. A ulanoAlu , C. . "Azerbaycan Türkleri Soykırımında Yeni Boyutlar". Asarbaycan Del"ll•I, 1988, Sayı : 283.

25. Kazemzadeh. f. . The Btruule Tranııcauca•la. Temple Preu, Birmi nsh am , 1 95 1 . 28. Kodaman, Bayram, Sultan i l . Ahdülhamld Devri Dolu Anadolu PoUUlıuı. Ankara, 1987. 27. Ku ra l . Yuluğ Tekin. "Dolu Anadolu'da Ermeni Sorunu : 1900-1 920", Tarih Boyunca Türk· larln Ermeni Toplumu ile llitkllerl Semposyumu, Enarum. Ankara, 1985.

ı k 8. K u ra l . Akdes Nimet. Türkiye ve Rueye. Ankara, 1970.

29. Olcay. O•man, Sevra Antletme•ıne Dotru. Ankara, 1981.

30. Öke. Mim Kemal, Ermeni Mmelai. lsıanbul, 1988. 3 1 . Saka

Qlf' Ihsan. Belıelerle Ermeni Sorunu. Ankara, 1984.

32. Sarınay. Yusuf. " M i l l i Mücadelede Türk-Sovyeı M ünasebet le r i " . 18 Meyı• Onlversllal, Eil· tim FekllltHi Dersi•I, 1988. c.

:I, say ı

3 3 . S a r ı n ay . Yusuf. Tllrkiye'nin Betı

lttlfekıne Yöneltti ve NATO'ye

G lrlt l. Ankara, 1988.

J4. Sevim. Ali. "Büyük Selçuklu l m pa ra l orl uAu Döneminde Selçuklu-Ermeni i li şki l eri " , Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile llltkilerl Sempoııyumu, Erzurum. Ankero, 1985.

35. So n ye l. Salahi R . . Türk Kurtulut Savetı ve dıt Poll li ke il. Ankara, 1988.

36. Sonyel. Salahi R . . The

Ollomen Armenienı : Vlclim• of

and Broıher. l.ondra. i 98 7 .

Grsel Power Dlplomecy.

37 Soy sa l, lsmail, T ürk iye' nin Siyan! Andlatmalerı. Ankara, 1983,

38. Swiclochowski. Tade usz . Mllalilman CemHtten Uluaal Klınlile Rus

R u sıe m

: 1.

Aarbeycanı : 111115-1820,

fÇev. Nuray Merll: lsıanbul. 1 988. 39. Ş ı mşir. Bilal N . . "Ermeni Propagandasının Amerika Boyıılu Üzerine", Tarih Boyunca Tllrk· lerin Ermeni Toplumu ile llitkileri Sempozyumu, En:urum. Ankara, 1985.

40 Tensirşck. Yusuf Ke m a l . Yelen Hizmetleri. Ankara. 1984. 4 1 . T.B.M.M. Gizli Zahıllerı. Ankara, 1985. C. : i l . 42. Uras, Esal. Tarihle Ermeniler ve Ermeniler v e Ermeni M-leel. l sıa nbu l, 1987, 2. bam. 43. Urfalı Me leo• Vekayi·Nlmai. (Ter. H.U.AndreasyanJ. Ankara, 1982.

44. Whecler, f.W., Bennoı. Brs•l·Litovsk : The Fol"IOllen Puce. Londra, 1938.

45. Yıldız. Hakkı Dursun, "10. Yüzyılda Tü rk-Erme ni Münasebellari", Tarih Boyunc:• Türklerin Ermeni Toplumu ile llltkllerl Sempmyumu, En:urum. Ankara, 1985.

46. Zaravend, U nilad •nd lndependenl Tu ranla , 1971.

1 18

TÜRK KÜLTÜRÜNÜ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ YAYINLARI ( 1962 - 1991 )

KiTAPLAR-1 SERİ-A 1. lzze11in KEKKÜK. Kurkiik Ozurin" Siiylımmiş � i ı rlı•r. ı\ nk;ır.ı ımu . ı\nılclız M a l l ı;ı;ı" HU ' . 2 . S Ti •. i Tükon m i ş l i r . ı

2. Prof. Ah med AT�:ş. Şehriyar ve l l a yıl a r ll;ılrn"y;ı Sd;'ı nı ı\nl;ır;ı 1%4. ı\ nk;ır;ı 1 1 111\'"'"I' ' "

R a s ımcvi . 80 s . .

2.5 Ti .. ITükımmişl i r . ı

3. Doç. D r . Şükrü �;ı.ı,: I N . Anadolu Kiiy O rı a Oyunları 1 1\ i i y Ti)·,ıırıı,uı. ı . lı;"ılı�· Ayyıldı7. Malbaası. 83 s . . 5 Ti.. ITiikımınişl i r . I

Aıık;ır,ı l'llı4.

4 . Doç. Dr. M u hnrrcm �:KG I N . D11de Korkul Kiıalıı. I M , , ı i ıı-Sıı,lukl ı\ n k . ır a l !IM. ı\ıık;ır.ı 1 'ım ı·ı S.

silesi Ras ı mevi . 217 s . . 10 Ti .. iTükcıımişl i r . ı Halil Fikrol A l .A SY A . Kıbrıs Tar i h i v" K ı l ı r ı s l • T i ı r k I·:""'""· 1 lı;" ı l ı � . Aııkar.ı l ' l h 4 . ıh v ı l ı l " Maıbaası. 2 2 4 s . . 5 TL. ITiikcnmişlirl

Prof. Dr. Cevat G Ü KSOY·l'roL Dr. Holil İ NA l .Cl l\ - l lıı� llr l·:rı.uııwııcl l\l I KA � · l l , ı l ı l Fıkr . . ı Al.ASYA. K ıbrıs ve Tü rk l e r . Ankara t!164. Ayy ı l ı l ı z 11.fal lıaası. 1 51J s .. '' Ti .. ITııkı•ıı m i �ı ı ı ı

7. Mustafa Necati SEl'ET(,:IOCLU. Yoralış v e Tıin•yış Tiirk lll"sl;ıııı. A n k;ır;ı ı •m'" ı\)'\'ılı l l/ ).1.ıl

baası, 244 s. . 10 TL.. ITü ken m i şl ir. I 8. Yrjö RAEVUORI 11,:eviren: Aydın YeAcnl. Saılri Maksuıli ,. ., Tiırk·Fin M iiıı,"d"'ı l,,rı. 1 1 lı,", .

loş: Anka ra 1965. Ayyıldız Maıbaası A . Ş .. s . . 1 Ti .. (Tiikc n mi şl i r . ı

9 . Pro r. Dr. Osman TURAN. Selçuklular Tarihi ,. ,. lslam Mı"lcniycl i . Ankara l!lhS, ı\ ıık;ıra l ' ı ı ı versitesi, 448 s . . 35 Ti.. ITü kenm i şli r l 10.

(Türkçe! ProL Dr. Oktay ASLANAPA. ı\nadolu'ıla Türk (,:ini ''" Keramik Snnaı ı. isıaıılıul l 'lh'•· il • 76 s . . siyah-beyaz 100 res im . 42 nonkli res i m. 25 Ti.. IT ü k cn nı i şl i r . l IAlmaııı:a : l l'rnl l lr < ll tay ASLANAPA Tiirkischc Fliesen uml Kc ram i k in Anatolil!n. İ s ı a ıı h ul 1%5. i l • 7h ' . "'alı · beyaz 106 resim. 42 ren k li resim. 25 TL. ITükenmiştir.ı

t i . Ete m ÜNGÖR.

Tiirk M a r şlar ı . Ankara 1966.

Ayyıldız

Maıbansı A.Ş . . 33ı; , . , ı 11011 T i . ıCılı l ı ı

(Tükenm i şl ir . I

12. Ekrem Ural ARATAN. Kaşgar Ağzından Derlemeler. A nkara 1965, An ka ra İlnın""ı"sı 11.ı·

sımevi. 78., 1 0 TL. (T ü ke n m i şti r . ) 13. T.K.A.E. Ko nfera nsla r

( 1 9641. Ankara 1965, Ayyıldız Ma ı baa s ı . 68 s . . 5 Ti.. ITıik .. ıını ı � ı i r ı

1 4 . (lngilizce:) Emel ESi N , Aspects of Turkisc h Civilisalion in C y p r us . Ank•ra l!lli5 l\ ıık.ır;ı l ı ı ı

ıs.

vorsitesi Basımevi. 6 1 s . . 9 renkl i resim. kuşe gömlek. 25 T i .. (Tüken m işl i r . ı (Fransızca:) Emel �:SI N , L'Aspocl de la dvilisalion Turque dans l ' i le de C:h yp rn ,\ ıık.ır.ı Ankara Üniversitesi Uasımevi, 81 s .. renkli re si m . kuşe gömlek. 25 T i . . (Tiikcn ını,ıır ı

A Battal- TAYMAŞ. Kazan Türkleri. Ankare 1 966. Ayyıldız Malb•ası (Tükenmiştir.) BAYKARA. Azerbaycan'da Yenileşme H are ketle r i . A.Ş .. 200 s. . 9 resim. ı harita, ı s TL. (Tükenmiştir.ı

16. H ü sey i n

A . Ş .. HO

Ankara 1966.

I '"''

ı h.ı r ı ı . ı

s .

A n ı ldı z M u ı l ı. ı."'

17. Pror Dr. lbrehim KAFESOCl.U. Türk Mllliyetçililinin Meseleleri. Ankara 1966. Ayyıldız M . ı ı

baesı A.Ş . . 206 s ..

16.

Ti.. (Tükenmiştir.)

Prof. Dr. Ahmet Temiz. Fr. W. Radlorrun Eserinden Seçmeler. ( Ras ı l mnd ı . )

19. T . A . K . E .. Reşid Rahmeti Aral için . Ankara s . . 1 . 000 Ti.. (Tükenmiştir.)

1 966. Ankara Ü n i ver s i tes i

Rasımcvi. 1.11

•

4�4

121

20. Doç. Dr. Ercilmend KURAN. Avrupa'da Oımanlı ikamet Elçlllklerlnln Kwulutu ve ilk Elçi· lerin Siyasi Faaliyetleri. Ankara 1968, Ayyıldız MatbaBBı A.Ş . • 71 ı., 10 TL. [Tilkenmittlr.) 21.

Mehmet ÖNDER. Anadolu Efunelerl, Ankara 1988, Ankara Onlveraiteai BBBımevl, 143 ı., 5 TL. [Tükenmiştir.)

22. BilAI ŞiMŞiR. Conlrlbutlonı a l'Hiıtoira deı Populatlonı Turquea en Bulaarle. Ankara 1988. Ayyıldız Matbaası A.Ş .• 88 s.. [Tiikenmiflir.) 23. Akdes Nimet KURAT. Birinci Dünya Savaoı Sıruında Tiirkiye'de Bulunan Alman Generalleri nin Raporları. Ankara 1968, Ayyıldız Matbaaoı A. Ş. 92 ı . . 8 resim, 2.50 TL. [Tükenmletlr.) 24. Akdes Nimet KU RAT, Çaka Bey, (3. bBBılıf). Ankara 1 988, Ayyıldız Matba88ı A.Ş . • 82 a. . 1 hari ta, 2.50 TL. [Tükenmiştir.) 25. T.K.A.E .• Tilrk Dili için 1. Ankara 1988, Ayyıldız Matbaa11 A . Ş .• 240 ı. • (Tükenmiotlr.J 28. M üstecip ÜLKÜSAL, Dobruca ve Türkler. (1. basılıoJ Ankara 1988. Ayyıldız Matbaası A.Ş .. 258 s.• 1 harita, IS TL. (Tükenmiollr.)

27. T.K.A.E .• Türk Dili için il. Ankara 1 988, Ayyıidız Matbaaaı A.Ş .. 192 s . . 5 TL. (Tilkenmiotlr.J

28. T.K.A.E . • Türk Dili için. Ankara 1987, Ayyıldız Matbaa11 A.Ş . • 192 ı .• s TL. [Tilkenmiotlr.J

29. T.K.A.E .. Türk Dili için iV. Ankara 1987, Ayyıldız Malbaası A . Ş .. 192 a., 5 TL. [Tükenmitlir.) 30. T.K.A.E.. Türk Dili için V. Ankara 1987, Ayyıidız Matbaaaı A.Ş .. 98 ı . • 100 TL. [Tilkenmiotlr.) 3 1 . T.X.A.E .. Türk Dili için VI. Ankara 1988, Ayyıidız Matbaaaı A.Ş .• 222 ı.. 5 TL. [Tilkanmittir.)

32. Or. Bayramirza H A YiT, Die Wirtschaftsprobleme Turkestaoı. Elin Bei!J'ag zur Wtrtschafts kuoda Turkenllana mil einam Riiclıblick auf ihre (ünııste Vergunaenheit. Ankara 1968, Ankara Ontvaraıt..i Buımevi, 232 ı . . 13 harita, 30 Ti. (Tilkenmlfllr.) 33. el-cahiz (Çeviren: Ramazan Şeşıın). HilAlet Orduıunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletlerl. Alıkara Ootversilesi Basımevi. 108 ı. . 10 TL. (Tükenmiotlr.)

34.

Biltl N. ŞiMŞiR (Hazırlayan). Rumeliden Türk Göçleri Emigretiona Turqueı des Balkana. Turkish emiaralionı from ıhe Baikans. (Bei9eler-Documenls.I) Ankara 1988, Ayyıldız Matbaası A.Ş .. 820 s., (Tükenmişlir.)

35. BilAI N. Ş i M Ş i R (Hazırlayan), Rumeliden Türk Göçleri Emir9ralions Turques des Baikans. Turkish emigralions !rom ıhe Balkans. (Belae-Documenıs, il) Ayyıldız Matbaası. A.Ş .. CLXXXll + 832 s. . 1 .000 TL. (Tükenmişlir.)

38.

Milleılcrarası llirinci Kıbrıs Teıkikleri Kongresi (14-19 Niun 1989) Türk Heyeti Teblltleri. Thc Firs l lnlcrnalionale Congress ol Cypriot Studies. Der erııe internationale Konareu der Zypriolischen Stuıhen. Le premier Congreaa lnternalional dea Etudes Cyprioteı. Ankara 1971. Ayyıld iZ MelbHBSI A.Ş. • xx + 368 . .. + lndex. 19 pafta. 1 .800 TL.

37. Dr. Bayramirza HAYIT, Turkeaıan zwiııchen Rusaiand und China. Amaterdam, Profilo-Verlag 1970, 556 a .. 5 harita. DM. 97.10. (Tükenmiflir.) 38. ismet lllNARK. Nejat SEFERCIOCLU. DoAumunun 95. Yıldönümü Münaaebırtlyle Ziya GökAip BibliyogralyHı. Kitap-Makale. Ankara 1971, XXVll + 200 s .. 20 TL. (Tükenmieıir.J 39. Prof. Dr. Laazlo RASONYI. Tarihte Türklük. 1. baskı. Ankara 1971, Ayyıidız Matbaa11 A.Ş . . 1 A . Ş .. Vlll + 4 1 8 s .. 1 .000 TL. (Tükenmietir.J

40.

Fev7.iye A. TANSEL. Ömer Seyleddln'ln Şiirleri. Ankara 1972, Ankara Üniveraiteai Baaımevi, s. . 20 TL. (Tükenmiflir.J

4 1 . C U M H U R I Ylffl N 50. YILINA ARMACAN. Ankara 1973. Ayyıldız M atbaası A . Ş. 228 a . . 400 TL. (Tükenmifllr.) 42. Dr. Mubaha! KÜTÜKOCLU. Oamanlı-lnııiliz iktisadi Münaaebatlerl 1 (1580-1838). Ankara 1974. Ayyıldız Matbaası A . Ş .. 150 s .• 300 TL. (Tükenmitlir.) 43. Adile AYDA. Eırüskler Türk mü idi? Ankara 1974, Ayyıldız MatbaHı A.Ş . . 92 ı .. 1 pafta ve reıı i mll. (Tükenmlf(Jr.J 44. Dr. Naslm Zia, Kıbrıa'ın lnalllere'ye Geçlfi ve Adada Kurulan lnglllz ldareıl, Ankara 1975. Ayyıldı7. Malbanaı A.Ş .. 195 ı .. 300 TL. [Tükenmlttlr.)

122

45. ilmi Heyet, TOrk DOnyaeı El Kitabı, Ankara 1976, Ayyıldız Matbaası A.Ş . . 1452 s . . 1 harita, 280-320-360 TL. (TUkanmı,ıır.). (ikinci baskısı hazırlanıyor.)

48.

Prof. Dr. lbrahlm KAFESOCLU, TOrk Milli Külıürü. Ankara 1976. 424 sayfa rrnkenmiştir.)

47. Prof. Dr. Re,ıı Rahmeti ARAT, Kutadsu-Bllis indeksi. ls ı a nb ul 1977. 565 s. 5000 TL.

Doç. Dr. Ş ülı.ril ELÇiN, A nadol u Köy Orta Oyunları [Köy Tiyatrosu) [2. basılış) Ankara. 1977. Ayyıldız Matbaaaı A.Ş., f i l . c. 1 .000 TL. (Tükenmiştir. 3. baskısı yapılıyor.) 49. Halil Fikret A LASYA, Kıbrıs Tarihi ve Kıbrıs'ta Türk Kscrlori, [2. basıl ış) Ankara 1977, [ikinci baaılıt) Ayyıldız Matbaası A.Ş., 240 s., 200 TL. fTükonmişlir.) 50. Prof. Dr. Sırrı ERINÇ-Prof. Dr. Talip YÜCEL. 1':go Denizi, Türkiye i l e Komşu Ege Adaları. 48.

Ankara 1976, Ayyıldız Matbaası A.Ş., 1 1 2 s.. 300 Ti.. [Tükenmişlir.)

51. XVI. Mllletlararası Alıalstler Konferansı-1973 Tobl i A] er. Ankara 1979, Ayyıldız Maıbaaaı A . Ş . , 260 s . , 500 TL. (Tükenmiştir.)

52. Pror. Dr. Ahmel C:AFEROCLU, Türk Kavimleri. Ankera 1963,

Ayyıldız Matbaası A.Ş . .

X I V + 9 6 s . , 750 TL. [Tükenmi,tlr.) 53. Ölümünün 25. Yılında Yahya Kemli Beyatlı. Ankara 1963, Aslımlar Matbaaaı. 295 s .. 500 TL. (Tükenmlttir.) 54. Doç. Dr. Ahmeı Yaşar OCAK. lalam-Türk inançlarında Hızır Yahu! Hısır-llyas Külıür. Ankara

1985. Ankara Üniversitesi BHımovi, 1 1 + 229 s . . 800 Ti.. CTükenmişlir.) 55. Prof. Dr. Şükrü ELÇiN. Şiirle Selim, Ankera 1984. Ankara Ünivcrsiıesi Basımevi, 205 s .. 350 TL. (Tükenmiştir.) 56. ilmi Heyet, Türk Milli BütünlüAü içerisinde DoAu Anadolu, ( ! . basılış) Ankara 1985, Ankara Ünlveuitesl Basımevi. 320 s., 15 resim, 1 .000 Ti.. [Tükenmiştir.) 57. Dr. Ramazan ŞEŞEN, lslam CoAra fyac ıla rına Gi:ıre Türkler ve Türk Ülkeleri. Ankara. 1985. Ankara Üniversitesi Basımevi, 297 s .. 2 .000 TL. [Tükcnmişlir.)

58. Dr. Nadir DEVLET,

Rusya Türklerinin Milli M ü�adele Tarihi. Ankara

1985. Ayyıldız

A.Ş .. 350 s.• 1 . 800 TL. (Tükenmiştir.)

Maıbaesı

59. Prof. Dr. Şükrü ELÇiN. Ş i irle Selim. [2. basılış). Ankara 1 986. Ankara Üniversilesi Basımcvı . 205 s., 1 .000 TL.

60. ilmi Heyet, Türk Milli BütilnlüAü içerisi nde DoAu An adolu , [2. basılış), Ankara 1986, Ankara Üniversitesi Basımevi, 220

s.,

15 resim. 1 .000 TL. [Tükenmişlir.)

61. S. Ahmet ARVASI, DoAu Anadolu GerçcAi. l s ı anbul 1986, Ankara Üniversitesi Bas ımev i , 500 TL. (Tükenmiştir.)

62. Dr. Yusuf DURUL. Türk Kilim MoliOeri. Ankara 1987. Ankara Üniversitesi 2 .000 TL.

63.

81111 ŞiMŞiR.

Basımevi. 104

s ..

Cautroluhan a L'Hisl o irc dcs Pop ul a lion Turques on Bulsarie [2. basılış). An·

kara 1986, Ankara Üniversitasi Besımevi. 86 s . . 500 TL. [Tükenmişlir.) 64 . H üstecib

89 s . .

ÜLKÜSAL. Dobruca ve Türkler. (2. ba sı l ış) Ankara Ünıversitesi Basımevı, 270

s .

1 harita 4.000 TL.

85. Prof. Dr. Rotil Rahmeti Arat, Makaleler, Ank a ra 1987. Türk Tarih Kurumu Basıme\'i. 1056 s 10.000 TL. 86. Prof. Dr. Reşil Rahmeti Arat. DoAu Türkçesi Melinleri. Ankara 1967. Türk Tarih Kurumu Ba· 11mevl, 87 s .. 2.000 TL. 87. Prof. Dr. Bayram KODAMAN. Suilan il. Abdulhamid Devri DoAu Anadolu Politikası. Ankara 1987, Ankara Üniversitesi Basımevl, 1 56 s .. 3.000 TL. [Tükenmişlir.)

88. Prof. Dr. Talip YÜCEL. Türkiye CoRrafyası. Ankara 1987. Ankara Üniversitesi Basımevi. 215 s .. 3.000 TL. (Tükenmiştir. 2. b askıya haz ır lanıyor . ) 89. ilmi Hey'et, Ölilmilnün 50. Yılında Yusuf Akçura Sempozyumu. Ankara 1987. Gazi Üniversitesı Basın Yayın Yilkıek Okulu Matbaası. 1 1 2 s .. 800 TL. 70. Prof. Dr. Muharrem ERGiN, Türkiye'nin Busünkü Meseleleri. Ankara 1987, Ankara Üniversitesı Basımevl, 399 s.. 8.000 TL.

123

71. H. Fikret ALASYA. Kuaey Kıbrıa Tilrk Cumhuriy9tl Tarihi, Ankara 1887, Ankara Onlvenlt•I Buıır.evl, 217 ı., 1 harita. 2.000 TL. 72. Doç. DT. Ozkan IZGI, Uysurlarm Slyul ve KQhQrel Tarihi, Ankara 1987, Ankara Onlvenlt•l Buımevl, 153 ı.. 2.000 TL. 73. ProF. DT. Mehmet AKALIN, Tarihi TQrk Şiveleri. (2. beıılı•) Ankara 1988. Baıımevl, 278 ı., 4.000 TL.

Aııbr Onlvenlt•l

74. llml Hey'et, Tbe Eaatem, Qu•Uon lmperlalilm And Tbe Armenlan Communlty, Ankara, 1887 Ankara Onlvenlteal Baıımevl, 190 ı., 4.000 TL. fTllkıınmlftlr.) 75. bmı Hey'et, Mehmet Kaplan için,

Ankara 1987, Ankara Onlvenlteaı lluımevl, 264 ı., 3.500 TL.

78. Akder Nimet KURAT, Çaka Bey (4. buılıt) Ankara 1887, Gazi Oniveniteıl Bum Yayın Yllbek Okulu Matbauı, 89 ı., 1 harita 800 TL. 77. Doç. Dr. Mehmet SARAY, Tfirk DQnyuında Elill.m ReFormu ve Guperal lımall Bey, Ankara 1987. Gazi Onnlvenil•I Beaın Yayın Yllkaek Okulu Matbauı, 148 ı., 2.000 TL.

78. Pror DT. Şükrü Elçin, Akdenlz'de ve Qızaylr'de Tfirk Halk Şairler!, 279 ı. . 4.800 TL.

Ankara 11188 Sevinç Matlıuaı

79. Um Hey'et, Erol GONGÖR için, Ankara 1988, Ankara Onlvenltul Buımevl, 208 ı., 5.300 TL. 80. Pror. Dr. Oktay ASLANAPA. Mimar Sinan-Hayetı ve Elerlerl, Ankara 1988, Ankara Onlvenlteal Buımevl 208 ı., 7.800 TL. 81. A. Battal TAYMAS, Kazan Tiirklert, (2. buılıtJ. Ankara 1988, Ankara Onivenlteıl Buımevl, 240 ı., 1 harita 4.200 TL. 82. El.Cahiz (Çeviren: R� muan Ş8f8n), Hlltreı Orduıunun Menkıbeleri ve Tfirklerln Faziletleri Ankara, Ankara Onivenilui Buımevl 108 ı., 1.300 TL. 83. Pror. Dr. Luzlo RASONYI, Tarihte TQrk!Qk, Ankara 1988, Ankara Onlvenlteıl Buımevl, Vll + 418 ı., 5.400 TL. 84. Pror. DT. Sırrı ERINç.Pror. DT. Tallp YÜCEL Eııe Denlzl-Türlı:iye ile Kom,u Eae Adalan. (2. buı lııJ. Ankara 1988, Ankara OnJveraileıl Baıımevl 1 1 2 ı., 3.000 TL. 85. M. Mura! HATll'OCLU, Ywwıı.tan'dald ııelifmelerln ıtı&ında Tilrk Ywuın illflı;llerlııJ 101. yılı · (1821-1922) Ankara, Ankara Onivenlteal Buımevl 180 ı., 4.500 TL 88. Pror. Dr. Tuncer BAYKARA, Anadolu'nun Tarihi Cotrafyuına Glrl• 1- Anadolu'nun Slyul ve idari Yapıaı. Ankara 1988, Sevinç Matbaaıı, 272 ı., 7.800 TL. fTnkenmlftlr.) 87. Doç. Dr. M. Kemal ÖKE, lngillere'nln Güneydolu Anadolu Slyuetl ve E.W.e. NOBL'ln Faall yetlert, Ankara 1988, Sevinç Matbauı 132 ı.,3.000 TL. fTnkenmlfllr.) 88. Doç. Dr. Abdulhaluk ÇAY, TQrk Erıenekon Bayramı-Nevruz ilaveli (2. baıkı). Ankara 1988, Sevinç Matbauı. 247 ı., 5.000 TL. fTnkenmlftlr.) 89. Erdal ILTER, "Ermeni M-l•i"nln Penpektlfl ve Zeytun isyanları. Ankara 1988, Sevinç Mat· baaıı, 188 ı., 3.800 TL. fTii.lı:enmlfllr.) 90 Pror. Dr. Abdulhalulı ÇAY-Yqar KALAF.\T, Milli Mücadele'de Dolu Anadolu. (Bukıya hazırlanıyor.) 91. S. Ahmet ARVASI, Dolu Anadolu GerçeAJ· ilaveli 2. baıkı. Ankara 1988, Sevinç Matbauı, 106 ı., 800 TL. fTükenmlftlr.) 92. Pror. Dr. Ercliment KURAN, Avrupe'da Oamanlı ikamet Elçlllklerlnln Kuruluıu ve ilk Biçil• rtn Slyul Faallyııtleri. (2. baaılı,). Ankara 1988 , Ankara OnJvenlteal Buımevl, 7 1 ı., 1.400 TL. 93. Doç. Dr. Abdllllıalulı ÇAY, Kıhrıa'ta Kanıl Noel-1983. Ankara 1889, Sevinç Matbauı 222 ı., 8.800 TL. 94. Ferhat Tamir, Barköl'den Kazak Tfirkçeııl Mııtlnleri. Ankara 1989, Ankara Onlvenlteal Ba11mevl, 170 ı., 5.300 TL. 95. Doç Dr. Ahmet Y8f8r Ocalı, Tllrk Follılorunda K•lk Bat. Ankara 1189, Ankara Onivenlt•I Buımevl, 130 ı., 2.300 TL.

124

Doç. Dr. Abdlllkerlm AbdülkadlroA1u-Yrd. Doç. Dr. Cemal Kurnaz. Tiirk Külıürü Biblı · yo&rafyuı. Ankara 19a8. Ankara Ünl veralleol Baaımevl. 4 1 4 s .. 7.300 TL.

96. Yrd.

97. Prof. Dr. Ş eri f Ba,ıav. Bizans lmparatorluAu Tarihi. Ankara 1989, Ankara Ünivenilesi Be· 11mevl 1114 ı . . 7 . 800 TL. 98. Muzaffer ÜREKLI, Kırım HanlıAının Kurulu,u ve Osmanlı Himayesinde Yükselişi. Ankara 1989, Ankara Ünlverell eol Baaımevi, XXV • 1 09 s . . 4.200 TL. 99. Zlllıal YÜKSEL, Polatlı Kırım Tiirkçeai AAzı, Ankara 1987. Ankara Üniversiıesi Rasımevi . 228 ı.. 8.800 TL.

100. Ord. Prof. Dr. Herbert W. DUDA· Çeviren, Prof. Dr. Abdurrahman GÜZEL. X I X . Yiizyılın Sonu ile XX. Yüzyıl ın ba,ında Türklye'de Hllafel'len Cumhuriyel'e Geçiş. Ankara 19119, An· kara Ünlverılleıl Baı ımev l 230 ı .. 10.800.- TL. 101. Aydll Erol, Şarkılarla, Şiirlerle, Tilrk iile rle ve Tarihi örneklerle ADLARIMIZ Ankara 1989, Ankara Onlveralleai Ba11mevl XV • 277 ı . . 1 1 .000 TL.

102. Prof. Dr. AbdWha!Ok M. Çay, Türk Erııenekon Bayramı NevrOz. lllAveli Üçüncü Baskı). Ankara 1989, Büro-Tek Ofset Matbaacılık, 232 • 1 8 Resim s . . 1 4 .800.· TL. 103. Muhammed Batlr Apn, ElazıA. Tunceli ve Bingöl illerinde Türk iskan izleri (Xl·X l l l . Yüzyıl· lar), Ankara 1989, Büro-Tek Ofaet Matbaacılı k. 143 s. 14.000.· TL.

104 llml Heyet, Türk Milli Bütünlülü içerisinde Dolu Anadolu, (llAveli 3. Baskı.). Ankara 1989. Büro-Tek Ofaet Matbaacılık, 194 s, 8. 000. · TL.

105 ErtuAnıl Danık. Koç ve At Şeklindeki Tunceli Mezartaşları. Ankara 1989, Sisıem Ofseı. 104 s . . 8.000. - TL. 108. Yusuf Sarınay, Atatürk'ün Millet ve Mi ll iyel çilik Anlayışı. Ankara 1989, Sisıcm Olsel. 1 28 s., 8. 800. · TL. 107. Prof. Dr. Mehmeı Saray. Türk-lran M ünAsebeılerinde Şiilillin Rolü. Ankara 1989, Sislem Ofaet. 150 s. 16.000 TL. 108. Prof. Dr. Abdülha!Qk Çay. Türk Milli Küllüründe Hayvan MoliOeri 1. (Koç-Koyun Keçi Eıra· fında Olu pn Gelenekler), Ankara 1989, Büro-Tek Olseı Ma l baac ı l ı k . 276 s. 1 8.000 TL. 109. Dr. Hidayet Vah apoAlu. Osmanlıdan Günümüze Azınlık Ve Yabancı Okulları (Yönolimleri Açıaından), Ankara 1989. Büro-Tek Ofsel Malbaacılık. 238 s. 1 7.500 TL. 1 10. Prof. Dr. Dursun Yıldırım-Doç. Dr. Cihaı ôzönder. Karaball Dosyası. Ankara 1990. A yy ıldız Matbaası, 130 s. . 4000 TL. (Tükenm i tli r.) 1 1 1. Dr. A. Ender Gökdemlr. Cenubi Garbi Kafkas Hükümeli, Ankara 1989. Ankara Üniversııesi Matbauı, 289 s . . 13.300 TL. 112. Yapr Kalafat, DoAu Anadolu'da Eski Türk inançlarının izleri. Ankara 1990, Sislem Olseı, 170 s. 16.000 TL.

1 13. Ahmet Yapr Ocak, lalam Türk i nançlarında Hızır Yahuı Hızır. llyas Küllür (Genişletilmiş Z Buım) Ankara 1990. A.Ü. Bas ımevi. 256 s . . 9.000 TL.

114. Prof. Dr. Şükrü ELÇiN, Yu rt Duyguları · Anloloji, Ankara 1990. A.Ü. Basımevi, 174 s .. 5.000 TL 1 15. Prof. Dr. ŞükrQ ELÇiN, Maniler, Ankara 1 990. A.Ü. Basımevi. 194 s . . 5.COO TL. 116. Prof. Dr. Şerif B attav. Osmanlı, Türk-Macar Tarihi Münasebeılerindc ilk Devir ( 1 4 56'yH kadar) Ankara 1991 A.0. Baa ım evi .......s ........ TL. 1 17. Prof. Dr. Şilkril ELÇiN, Anadolu Köy Orıe Oyunları. (Köy Tiyelrosu) 3. Baskı. Ankara 1 99 1 . A.0. Buımevl , 1 1 1 s. . . . ..... Ti.

125

ICİTAPLAR-11 SERİ · B 1. M. Şerif FIRAT. DolU IDert ve Varto Tarihi, (4. buılıf) Ankara 11181, 288 ı., 400 TL rrllbomıfllr.)

2. Şllkrü Mehmet SEKBAN, Kürt Sorunu. (4. buılıt). Ankara 1881, 47 ı.. 150 Ti. (Tilltanmlfl.lr.) 3. Şllkrü Kaya SEFEROCLU, Anadolu'nun ilk Türk Salıinlarl: Kürtler, Ankara 1982, Ayyılduı Matbaası A.Ş .. XI + 132 ı. . 150 TL. (Tükenmlflir.) 4. Şükrü Kaya SEFEROCLU-Halll Kemal TÜRKÖZÜ, 101 Soruda Türkler'ln Kürt Boyu, Ankara

1982. Ayyıldız Matbaası A.Ş .. XJV + 1 1 7 ı., 450 TL. (Tilltenmlfllr.J

5. Nazmi SEVGEN, Dolu va Günaydotu Anadolu'da Türk Beylikleri, (Oımıuılı Belıalerl ile Kürt Türkleri Tarihi) Ankara 1982, Ayyıldız Matbauı A.Ş. Vll + 288 ı., 700 TL. (Tükenmlfl.lr.) 6. Süleyman Sabri Paşa, Van Tarihi ve Kürt Tllrkleri Haklıında incelemeler. (3. baıılıt) Ankara 1982. Ayyıldız Matbaaaı A.Ş., XII + 122 ı., 200 TL. (Tükenmittir.) 7. Kadri Kemal KOP. Ar8flırma ve Dütllncalerlm. (2. baaılıt.) Ankara 1982, Ayyıldız Matbauı A.Ş .. X + 125 s., 400 TL. (Tükanmittir.) 8. Halli Kemal TÜRKÖZÜ, Oamıuılı ve Sovyet Belıeieriyle Ermeni Mezalimi. Ankara 1982, Ayyıldız Matbaaaı A.Ş .. Xll + 1 1 8 a., 500 TL. (Tükenmlfllr.) 9. M. RIZA. Benlik ve Dllbirlillmlz, Ankara 1982, Ayyıldız Matbaası A.Ş .. XV + 72 ı., 400 TL.

(Tükenmiştir.)

10. Kadri Kemal KOP (Sevıenli}, Anadolu'nun Dotuıu ve Güneydotuıu (2. baıılıf) Ankara 1982, Ayyıldız Matbaası A.Ş .. XIV + 89 s.. TL. (Tükenmitlir.) 1 1 . M. Salih SAN. Dolu Anadolu ve Mut'un izahlı Kronolojik Tarihi, Ankara 1982, Ayyıldız Matbaası A.Ş .. Xll + 212 s .. 450 TL. (Tükenmifllr.) ı 1 2. lamel PARMAKSIZOCLU, Tarih Boyunca Kürtt ürkleri ve Türkmenler, Ankara 1983, Ayyıldız Matbaası A.Ş .. XVI + 128 ı. . 150 TL. (Tllkenmlfllr.) 13. Edip YAVUZ. Dolu Anedolu'da Dil Onomastik llltklleri Üzerine Bir Deneme. Ankara 1983, Ayyıldız Matbeaaı A.Ş .. XVI + 98 ı . . 100 TL. (Tükenmlflir.) 14. Doç. Dr. Tuncer GÜLENSOY, Kürmançl ve Zazıı Türkleri Üzerine Bir Arattırma. Ankara 1983. Ayyıldız Matbaası A.Ş .. X + 74 s. . 100 TL. (Tükenmifllr.) 15. Prof. Dr. Mehmet ERÖZ, Hırlıliyanleşan Türkler. Ankara 1983. Ayyıldız Matbauı A.Ş .. XI + 71 s.. 100 TL. (Tükenmittir.) 16. M. Şerif FIRAT. Dolu illeri ve Varto Tarihi (5. buılıt) Ankara 1983 Ayyıldız Matbuıı A.Ş., XXll + 306 s. . 600 TL. (Tükenmı,ıır.) 17. Prof. Dr. Laazlo RASONYI, Türk Devletinin Batıdaki Variılerl ve lllt Mllalllman Türkler, Ankara 1983, Ayyıldız Matbaası A.Ş .. XIX + 240 ı.. 200 TL. (TülıenmittJr.J 18. Khım MIRŞAN, Prototllrkçe'den Bfi&ünkll Kürtçeye, Ankara 1883, Ayyıldız Matbuaı A.Ş., X + 48 ı . . 300 TL. (Tükenmlfllr.) 19. Dr. M. AbdulhalQk ÇAY. Andolu'da Tllrk 081J11Uı. Ankara 1883, Ayyıldız Mıtbauı A.Ş., XII + 194 + 49 ı . . 300 TL. (Tllkenmlttlr.) 20. Prof. Or. Aydın TANERI. Tllrklllanlı Bir Tllrk Boyu Kllrtler. Aııkare 1883. Ayyıldız Matbauı A.Ş .. XVI + 192 ı., 450 TL. (TQkenmlttJr.) 21. Hayri BAŞBUC. iki Tllrk Boyu Zazıı ve Kurmançlır. Anbra 1984, Ayyıldız MalbaHı A.Ş., VII + 90 + 6 ı .. 450 TL. (Tllkenmlfllr.)

126

22. Hayri BAŞBUC. Göklürk·UYBur/Zaza, Kurmanç Lehçeleri. Ankara 1984, Ayyıldız Maıbaası A.Ş., VI + 88 a., 150 TL. (Tükenmlttlr.) 23. Mutlu ALTAY, Türkler için Ne Diyorlar, Ankare 1984, Ayyıldız Matbaası A.Ş .. X + 50 s .. 200 TL. (Tillte nmltllr.) 24. Zeynep TÜRKMEN, Türk Milli Blrllll ve TKP. Ankara 1984, Ayyıldız Malbaası A.Ş., V I + 64 s ..

130 TL. (Tükenmiştir.)

' 25. Hayri BAŞBUC, Kürllürkleri ve Fanatik Ermeni Faallyellerl. Ankara 1984. Ayyıldız Matbaası A.Ş .. Xlll + 144 a., 150 TL. (Tükenmişllr.) 28. Phll. Dr. Hamil Zübeyir KOŞAY. Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi. Ankara 1984, Ayyıldız Matbaaaı A.Ş .. 85 9., 150 TL. (Tükenmiştir.) 27. ProF. D r. M. Aktok KAŞGARLI, Do9u ve Güneydo&u Anadolu Uygarlııtına Giriş. Ankara 1984. Ayyıldız Matbaası A.Ş .. IX + 88 • · · 150 TL. (Tükenmiştir.) 28. lamel ALPASLAN. A&rı·Anadolu"nun Giriş Kapısı. Ankara 1984. Ayyıldız Matbaası A.Ş . X + 204 a., 250 TL. (Tükenmiştir.) 29. Hıdır ÖZTÜRK, Tarihimizde Tunceli ve Ermeni Mezalimi. Ankara 1984. Ayyıldız Matbaası A.Ş., Vlll + 120 a.• 150 TL. [Tükenmittir.) 30. ProF. Dr. Laazlo RASONYI, Tuna Köprüleri, Ankara 1984. Ayyıldız Matbaası A.Ş . . X X l l • 1 56

a., 600 TL. (Tükenml,tlr.) 31. Pror. Dr. Fahrattin KIRZIOCLU, Deıtıstan-Ares-Dicle·Altay ve Türkislan Türk Bo)'larınd• Kürtler. Ankara 1984. Ayyıldız Matbaası A.Ş .. VllJ + 805 s .. 450 TL. (Tükenmiştir.) 32. H. Kemal TÜRKÖZÜ. Türkmen Ülkesi ( • Do9u Anadolu) Adı ve Emperyalizmin Etkilerı Ankara 1985, Ayyıldız Molbaası A.Ş .. VI + 49 s .. 22 harita. 450 TL. [Tükenmışlir.) 3 3 . Zeynep TÜRKMEN, Türk Milli Birlilli ve TKP. genişletilmiş ikinci basılış. Ankara 1 9 8 5 . :\nıl dız Matbaası A.Ş .. V • 82 s . . 800 Ti•. (Tükenmiştir.) 34. Prof. Dr. lbrahim KAFESOCLU. Bulgarların Kökeni, Ankara 1 985. Ayyıldız MaıbaR'1 '' s IX + 56 s .. 800 TL. (Tükenmiştir.) 35. Ş. K. SEFEROCLU·H. BAŞBUC. Millet vo Milli Birlik Bilinci, Ankara 1985. :\yyıldız M.ııu.ası A.Ş .. Vll + 135 s . . 250 TL. (Tükenmişlir.) 36. Doç. Dr. AbdülhalQk ÇAY. Türk Ergenekon Bayramı Nevruz. Ankara 1985. A yy ı l d ız Matbaa" A.Ş .. XI + 244 s., 1 .000 TL. (Tükenmiştir.) 37. Em. Albay Faiz DEMI ROCLU. Van'da Ermeni Mezalimi. ( 1 895-1920) Ankara 1985. Ayyıldız Malbaası A.Ş .. V l l l + 144 s., 350 TL. (Tükenmiştir.) 38. Prof. Dr. Muharrem ERGiN. Türkiyo'yl Bugüne Getiren Tarihi Seyir. Ankara 1985. Anıldız Malbaası A.Ş., 42 s . . 150 TL. (Tükenmişlir.) 39. Prof. Dr. Fahir ARMAOCLU, Türkiye Cumhuriyelini Yıkmaya Mal uf Si)·asl ve ldeoloıık Ü)' un lar. Ankara 1 986. Ayyıldız Matbaası A.Ş. 31 s . . 150 TL. (Tükenmişlir.) 40. Prof. Dr. Şükrü ELÇiN, Folklor ve Halk Edebiyalının Milli Birlil!in Oluşmasınduki Rolü. 5ı s . . 400 TL. (Tükenmiştir.) 4 1 . Doç. Dr. Tuncer GÜ LENSOY, Doıtu Anadolu Osmanlıcası-Etimolojik Sözlük Denemesi. :\ n kara 1986, Ayyıldız Maıbaası A.Ş. 533 s.. 3.000 TL. (Tükenmiştir.) 42. Halil KemAI TÜRKÖZ Ü, Armonian Alrocity According To Otıoman And Russien Uocumcıııs Ankara 1 988, Ayyıldız Maıboası A.Ş . • Xll + 93 s., US 3 . . $. 2.950 TL. 43. Prof Dr. Necati ÖNER. Milli Zihniye! \'e Milli Birlik. Ankara 1 986. Ayyıldız M at baa s ı :\ Ş ıR s., 350 TL. 44. Prof. Dr. lbrahim KAFESOCLU. Origins Of Bulııers. Ankara 1986. Ayyıldız Matböüsı :\ � . 58 8., 1500 TL. US 1.50 $. 45. Prof. Dr. Geze FEHER. Türk Kültürünün Avrupa"ya Tosiri. :\nkara 1986. H s . . 1 500 Ti. rrillte nmlştlr.) 4B. Prof. Dr. Geze FEHER. l mpacl Of Turkish Culturo On Europe. An karo 1 98li. H s . . US 1 50 S. 2000 TL. (Tükenmi,tir.) 47. Pror. Dr. lbrahlm KAFESoCLU. Türk Bozkır Kültürü. Ankara 1987, Ayyıldız M a tba as ı ı\.Ş 172 8., 1500 TL. (Tükonmi,ıir.)

127

I S H N 117!1 l

4!18 - 044 - 7

Türk Kültürünü A r•tl ı r m ı F. n1lll l.lıl.I •. ,, ...

1111011 Ti.