Azerbaycan'da Türk-Ermeni Çatışması

ilan edilir ve Çar II. Nikola, Kafkasya Genel Valiliği'ni yeniden yüriirlüğe koyduğunu ilan ederek, başına Kont Vorontsov Daşkov'u getirir.76 1905 yılında Azerbaycan'da grevler artarak devam eder ve giderek siyasi bir hüviyet kazanmaya başlar. 1905 yılının Ekim ayında Moskova-Kazan demiıyolunda başlayan ve iki milyondan fazla kişinin iştirak ettiği grev süratle bütün Rusya'y� yayılır. Aynı vakitlerde Transkafkasya demiıyolunda başlayan grev, Bakfi'deki işçileri de etkileyerek, birçok sanayi müessesesini, Nuha ve Şuşa'nın ipek imalathanelerini, Gence'deki öğrencileri bile içine alarak büyür. Bakfi'deki 1905 Ekim grevine 129 büyük müessesenin çalışanları iştirak eder. Bu grevlerden sonra BakU şehri Rusya'mn en önemli ihtilal merkezlerinden biri haline gelir.77 XX. yüzyılın başlarındaAzerbaycan'daki işçi sınıfı ekonomik krizden etkilenir ve durumu daha da kötüye gider. İşçiler günde ortalama ıı saat, hatta bazı fabrikalarda 14 saate kadar çalıştırılmaktadır. Bu kadar çalıştırılmalarına rağmen aldıkları ücretler çok düşüktür ve son derece sağlıksız şartlarda çalışmaktadırlar. İşçiler arasında, sık sık ölümler ve salgın hastalıklar görülmektedir. 1905-1907 yıllan arasıdaki kıtlık döneminde işçilerin hayat seviyesi oldukça düşer ve ekonomik kriz gerekçesiyle birçok Azerbaycan Türkü işten çıkarılır.78

Azerbaycan'da Türk-Ermeni Çatışması 1804-1813 ve 1826-1828 yıllarındaki İran-Rusya savaşlarında ve bu savaşların sonunda Azerbaycan'a özellikle de Karabağ

76 Mustafazade, a.g.e.,.s. 298. n Sanahmetoğlu, a.g.m., s. 46. 711 Ezizov, a.g.e., s. 62-65; Ermenilerin Osmanlı Devletindeki isyanlan ve kurduklan teşkilat için bkz. Ali İhsan Gencer, "İhtilalci Ermenilerin Kaza

İhtilal Teşkilatı Talimatnamesi", Tarih Enstitüsü Dergisi, No: 13, 19831987, s. 577-606.

bölgesine İran, 1ürkiye ve Güney Azerbaycan' dan Ermeniler kitleler halinde göç eder.79 Sadece ı826-1828 İran-Rus savaşı esnasında İran' dan Azerbaycan'a ı8 bin Ermeni ailesi gelmiştir. Savaş sonrasında yapılan Türkmençay Anlaşmasıyla Ermeni göçleri daha da hızlanır. ı828-1830 yılları arasında İran' dan 40 binden fazla Ermeni, Türkiye' den ise yaklaşık 84 bin Ermeni, Gence ve Erivan bölgelerinin en verimli arazilerine yerleştirilir. 80

Ermeniler kısa süre içerisinde Rusya'nın da desteğini alarak Azerbaycan' da önemli bir güç haline gelir. Özellikle petrol sanayinin ekonomide önemli bir yer tutmasıyla, bu alanda Ermeniler söz sahıbi oldukları gibi, binlerce Ermeni Bakı1'ye yerleşir. Petrol pompalama tekeli uzun yıllar Ermeni zenginlerin elinde kalır. Petrol alanında çalışan vasıflı işçilerin b\.iyük kısmı da Ermenilerden müteşekkildir. 81 Rusya'nın koruyucu kanatlan altında çok hızlı olarak gelişen ve refah düzeylerini yükselten Ermeniler, Azerbaycan ekonomisinin gelişmesinden en karlı çıkan toplum olur. Azerbaycan'daki çoğu küçük ölçekli ı67 petrol firmasından 49'u Azerbaycan Türklerine ait iken, zengin Ermeni aileleri olan Mirzayevler, Mailovlar, Liazanovlar, Aramyantlar, Tavetasyanlar, Mentaşyanlar vs. 55 orta ve büyük ölçekli işletmenin sahibidirler. ı9oo'den itibaren Bakı1'deki 115 endüstri firmasının %29'u Ermenilerin, buna karşılık %ı8'i

79 1823-1827 yıllan arasında Dağlık Karabağ'da %91 Türk, %8,4 Ermeni, Nahçıvan'da %86,5 Türk, %13,s Ermeni, Erivan'da %76 Türk, %24 Ermeni vardır. 1830-1834 yılan arasında ise demografik yapı şöyle değişir: Dağlık Karabağ'da %34,8 Türk, %34,8 Ermeni nüfusu olur. 19201erde ise Dağlık Karabağ'da Türk nüfus %5-6'ya kadar düşer. Bu rakamlar Ermenilerin yoğun olarak bölgeye göç ettiklerini göstermektedir. Bu konu hakkında geniş bilgi için bkz. Kemal Beydilli, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşında Doğu Anadolu'dan Rusya'ya Göçürülen Enneniler, Ankara,

TIK, 1988. 8o İsmail, a.g.e., s. 217-218. 81 M. E. Musayev, XX Esrin Evvellerinde Bakı Şeherinin Ticareti (19001917 ci İller), Bakı, Elm Neşriyyatı, 1975, s. 183-184.

Türklerindir. Bakô'deki tüm işçilerin %17.5'i olan Ermeniler, üst düzeyde vasıflı işçilerin %25'ini oluştururken, Türkler vasıfsız ve düşük ücretli işlerin %7o'ini oluşturmaktadır.82

Ermeniler ile Azerbaycan Türkleri arasındaki kültürel ve dini açıdan farklılıklar, sanayileşmenin sebep olduğu iktisadi rekabetle, daha da su yüzüne çıkar. Ü1kenin zenginlikleri, toprakların asıl sahibi olan Türklerin yerine, Rusların desteklediği ve sonradan bu topraklara yerleştirilen Ermenilerin elinde bulunmaktadır. Her iki toplumun siyasi örgütlenme dereceleri de birbirinden farklıdır. Azerbaycan Türkleri arasında yavaş yavaş kültürel alanda uyanma hareketleri olmasına karşın, siyasi olarak herhangi bir örgütlenme yokken, Ermeniler, 1890 yılında Tiflis'te kurulan ve Ermeni milliyetçiliğinin tesirinde olan Taşnaksütyun Partisi'nin etrafında birleşmişlerdir. Osmanlı topraklarında Büyük Ermenistan Devletini kurmak amacıyla ortaya çıkan Taşnaksütyun, 1904 yılında programına Kafkasya bölgesini de dfilıil eder. Fakat Kafkasya'daki Ermenilerin sayısı bağımsız bir devlet olmak için yeterli değildir. Bu tarihlerde Kafkasya' daki 54 kazadan ancak beşinde Ermeniler çoğunluğu oluşturmaktadır. Hatta Ermenistan'ın merkezi sayılan Erivan'da dahi Türklerin sayısı Ermenilerden çoktur.83 1905 yılında özellikle Ermeni yanlısı tutumu ile dikkati çeken Vorontsov Daşkov'un Kafkasya Genel Valisi olmasıyla, Ermeniler ve bu arada da Taşnaklar iyice cesaretlenir. 1905 İhtilali ortamında Ruslar, Ermenileri silahlandırmaya ve Türklere karşı kışkırtmaya başlarlar. Ermeni-Türk çatışmasının ilk patlaması Bakô'de olur. Şubat 1905'de bir Azerbaycan Türkünün Taşnak Ermeni çeteleri

82 Swietochowski, a.g.e., s. 67. 83 Mirza Bala, MilliA2:erbaycan Hareketi, Ankara, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınlan, 1991, s. 55-56; Daha fazla bilgi için bkz. Nesrin Sanahmetoğlu, "Azeri-Ermeni İlişkileri 1905-1920", İstanbul, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmalan Enstitüsü, 1996.