Mirza Fethali Ahundov (1812-1878

da anlaşılacağı gibi materyallerin çoğunluğunu imzasız yazılar meydana getirir. Bu imzasız yazıların bir kısmı Zerdabi'ye ait olup, bir kısmı da tercümedir. Bazı yazılar ise kim tarafından kaleme alındığı bilinmeyen mektuplardır. Gazetede muntazam olarak yazanlar; Seyit Azim Şirvani, Necef Vezirov, Asker Korani, Ahsen'ül Kavaid, Alekber Haydari, Mahbus Derbendi'dir. Arada bir yazılarına rastladığımız yazarların adlarıysa; Mirza Fethali Ahundov, Muhammed Tagı Alizade Şirvani, Mirza Hasan Elgadari, Muhammedali BeyVeliyev, Haçatur Korkmazov'dan ibarettir.

Mirza Fethali Ahundov (1812-1878)

Tiyatro yazarı, alfabe reformu taraftarı, İslam dünyasında Batı felsefesi tesirinde ortaya çıkan ilk ve en meşhur ateistlerden birisidir.354 Yazar tenkidi eserleri, reformist yanı, demokratik idealleri ile yalnız Azerbaycan' da değil, bütün Türk ve İslam aleminde XIX. yüzyılda iyice ortaya çıkan yenileşme hareketleri içerisinde önemli bir rol oynamıştır.3ss

Azerbaycan'ın en büyük yazarlarından biri olanAhundov Şeki'de doğar. Babası Tebriz'den Şeki'ye göç eden Mirza Muhammed Tagı Hacı Ahmed Oğlu, annesi ise Şekili Hacı Elasker'in kardeşinin lazı Nane hanımdır. Arapça ve Farsça eğitiminden sonra Şeki'de Rus okuluna kayıt olur. Daha sonra Titlis'e giden Ahundov burada Kafkas Rus Genel Valiliğinde tercüman yardımcısı olarak çalışmaya başlar ve ömrünün sonuna kadar da bu vazifede kalır.3s6

354 Hamid Algar, " Ahunzade, Mirza Feth Ali", f?İA, C: il, İstanbul, 1989, s. 186. 355 Yavuz Akpınar, Mirza Fethali Ahundzade Komediler (Temsilat), İzmir,

Ege Üniversitesi Basımevi, 1988, s. 1. 356 "Ahundov Mirza Fethali'', ASE, C: 1, 1976, s. 496; Feyzulla Gasımzade,

XlX Asr Azerbaycan Edebiyatı Tarihi, Balo, Maarif Neşriyyatı, 1974, s. 253-365.

Ahundov, Ekinci gazetesinde ''Vekili Namalum'', ''Vekili Namaluın-u Millet" imzalarıyla makaleler yazmıştır. Ahundov, '.Zerdabi'nin gazete çıkarma fikrini öğrendikten sonra daima onun yanında olur. Gerek yazılarıyla gerekse gazetenin daha çok insana ulaşması açısından önemli katkılarda bulunur. ı866'da Tiflis'te tanıştığı '.Zerdabi'yle mektuplaşarak ona bu yolda yalnız olmadığını üade eder. Ahundov, aynı zamanda, çıkacak olan gazetede konu itibariyle nelere yer verilmesi gerektiği, hangi konulara daha ağırlıklı olarak değinilmesinin lanın geldiği ve gazetede nasıl bir dil kullanılması gerektiği ile alakadar '.Zerdabi'ye fikirler verir. Ahundov, sade bir dil kullanılmasından yanadır ve bu konuda hassas olwıması gerektiği düşüncesindedir. Hatta '.Zerdabi'nin ona gönderdiği ilanı kırmızı kalemle tashih ederek geri göndermiştir.357 Ahundov, gazetenin diline üslubuna o kadar önem vermektedir ki, yazılarını, bundan sonra kaleme alınacaklara birer numune niteliği taşıması düşüncesiyle kaleme almıştır. Onun makalelerindeki ana temayı genellikle eğitim ve cehalete karşı mücadele teşkil etmiştir. Ekinci için çok önemli olan bu yazar, yazılarıyla halkı aydınlatmaya çalışmıştır ve Ekinci bunun gerçekleşmesinde iyi bir araç olmuştur.3s8

Ahundov yazılannda dünyevi ilimleri öğrenmenin zarureti, hurafelerden kurtulmanın gerekliliği gibi konulan sade bir dille ve keskin cümlelerle anlatmaya çalışır. O, toplumun seviyesinin yükselmesi için mutlaka eğitime önem verilmesini, özellikle de dünyevi ilimlerin öğrenilmesini ister.3s9 Öğretmenlerin kendilerini geliştirmelerinin eğitim açısından önemini anlatır ve bunun ihmal edilmemesi gereken bir konu olduğunu sıkça vurgular. 357 Neriman L'.eynelov, "M.F. Ahundov ve Ekinci Gazeti", Elmi Eserler, Azerbaycan SSR Ali ve Orta İhtisas Tahsili Nazırlığı Jurnalistik Seriyası,

No: 2, 1977, s.19. 358 A.e., s. 20. 359 Veli Memmedov, "M. F. Ahundov ve Ekinci Gazeti", Azerbaycan Muallimi, 27 Eylül 1962, s. 3.

Ahundov'un Ekind de kaleme aldığı makaleler okuyanlar üzerinde oldukça etkili olur. Onun Ekincf de yazması gerek gazetenin yazı kadrosu açısından gerekse Zerdabi'nin fikirlerinin Ahundov gibi birisi tarafından desteklenmesi yönünden büyük bir şanstır.360

Özellikle 1905 inkılabına kadar olan Azerbaycan edebiyatı Ahundov'un etkisinde kalır. Zerdabi, Necef Vezirov, Celil Mehmetkuluzade ve Seyit Azim Şiıvani Ahundov'nn fikirlerinden etkilenen yazarlardan bazılarıdır.361

Asker Korani Adıgüzelzade (1857-1910)

Necef Vezirov'la birlikte Bakıl' de Okulu bitirdikten sonra Moskova' daki Petrovsko-Razumovskaya Akademisinde eğitim görür. Ekinci gazetesinin önemli yazarlarından olan Korani, gazete yayına başladığında Petesburg'ta bulunmaktadır. Oradan gazetenin çıkacağım duyunca eski öğretmeni olan Zerdabi ile irtibata geçip ona yardımcı olmaya çalışır. Korani'nin Ekincfde yayınlanan 39 mektup ve makalesinin ana teması ilimdir. Bu konuda bıkmadan yazarak ilmin ne kadar önemli olduğunu vurgular. Yazar, okulunu bitirdikten sonra kendisi de Zerdabi gibi ana dilde dergi ve gazete çıkarmak istemektedir.362

Korani Ekinci' de, demiıyollan, kabristan'a yakın bölgelerde su kuyularının açılması, tavukçuluk, mevsimler, ev işleri, yangın ve kütüphaneler gibi konularda makaleler kaleme almıştır.

Ali Ekber Haydari

Farsça, Arapça ve Rusça bilen Haydari'nin yazılarının konusu çağdaşlaşmayla ilgilidir. Gazetede genellikle 'mektubat' köşesinde 36o Veli Memmedov, "Ekinci ve M. F. Ahundov", Azerbaycan Dövlet Üniversitesi Elmi Eserler İctimai Elmler Seriyası, No: 4, 1962, s. 67-68. 36' Süleyman Tekiner, "Azerbaycan Sovyet Edebiyatında Mukavemet Hareketinin Milli Karakteri'', Dergi, No: 33, 1963, s. 35. J6• "Adıgözelov Asker Ağa Hakverdi Ağa oğlu", ASE, C: I, 1976, s. 122.

yayınlanan 20'ye yakın mektup ve makalesi vardır. Haydari, yazılarında halkın yaşadığı problemleri çok açık yüreklilikle ortaya koyduğu ve onlara çözüm önerileri getirdiği için en çok okunan yazarlardan birisi olmuştur. Yazılarının en dikkat çeken tarafı sade olması ve tamamen halkın içinden birisi olarak problemleri ortaya koymasıdır.

Haydari'nin, çağı problemleri, yabancı dil öğrenmenin ehemmiyeti, Şiilerle Sünniler arasındaki ihtilaf, dünyevi ve dinl ilimler, halkın durumundan istifade ederek zengin olmaya çalışanlar hakkında yazılan çıkmıştır.

Ahsenül Kavaid ·

Asıl adı Genceli Hacı Muhammed Sadık olan yazar, Ekinci'nin ilk çıktığı dönemlerde Bakıi'de ikamet ederken daha sonra İran'a gider. Fakat yazılarına ara vermeden, buradan gazeteye mektup ve makaleler gönderir. O, yazılarında eğitimin önemine değinir ve şiirlerinin insanların eğitilmesinde ne denli tesirli olduğunu ifade eder.363 Ahsenül Kavaid'in gazetede yayınlanan 25 yazısının 19'u imzalı, altı tanesi ise imzasızdır. Yazılarında yenilik karşıtlarına cevaplar veren yazar, büyük bir cesaretle fikirlerini müdafaa eder. Dini fanatizmi eleştiren yazılar kaleme alan yazarın aynca ticaret kanunlarına dair mektuplan da yayınlanır. İran'da bulunduğu sırada gazetenin okunması için gayret sarf eden Ahsenül Kavaid, yazdığı makalelerde Ekinci'nin yayın politikası hakkında fikirlerini belirtmektedir.364 Yazarın kullandığı dil Ekinci'nin diğer yazarlarına göre biraz ağırdır, fakat görüşleri itibarıyla Ahundov ve Zerdabi'yi destekler yönde olduğu için yazılan beğenilerek okunur. Yazarın özellikle dini fanatizm üzerine yazdığı makalelere tepkiler gelir fakat Zerdabi bunlara kendisi cevap verir. Zerdabi, Ahsenül Kavaid'i savunarak onun görüşlerine destek olur. Onun yazılarında hedef

363 Sadık Hüseyinov, "Meş'el'', Azerbaycan, No: 5, 1975, s.172. 3"4 Veli Memmedov, "Ekinci'nin Muhbirleri", Muhbir, No: 5, 1976, s. 4.

aldığı kişiler halkın gafletten uyanmasını istemeyen din adamları, cahil mollalar ile eski ve zararlı adetlerin devam etmesini savunan yazarlardır. Gençleri çağdaş ilimleri tahsile çağıran yazar, din adına yapılan, ama insanlara zarar veren adetlerin bir an önce terk edilmesi gerektiğini savunmuştur.J6s

Yazarın gazetede, dünyevi ilimlerin ehemmiyeti, şuur ve tefekkür, alim ve ilmin ehemmiyeti, Aşure Gününde zincir vurmak ve kafa yarmak adetleri gibi konularda makaleleri yayınlanmıştır.

Necef Vezirov366 (185� 1926) Şuşa' da doğan, ilk eğitimini burada aldıktan sonra Balill ortaokuluna kayıt olan NecefVezirov'un fikirlerinin oluşmasında bu okulda da öğretmenliğini yapan Zerdabi'nin büyük katlası olur. Bu yıllarda başlayan dostlukları uzun yıllar devam eder. Azerbaycan milli tiyatrosunun Zerdabi rehberliğinde kurucularından olan Vezirov, 1874 yılında Moskova'daki Petrovski-Pazumovski Ekincilik Akademisine girer. 3&? Okulu bitirdikten sonra Azerbaycan'ın çeşitli bölgelerinde memurluk yapan yazarın birçok eseri vardır. Daha öğrencilik yılannda çok önemli yazılar kaleme alan Vezirov, dikkatleri üzerine çekmeyi o kadar başarır ki, Seyit Azim Şirvani onu öven bir şiir yazar.368 Ekinci'nin yayınlandığı günden itibaren en sadık savunucularından olan Vezirov, hocası Zerdabi'ye her konuda destek olmaya çalışır. Ekindnin en faal yazarlarından olan Vezirov, Ahsenül Kavaid'in şiir haklondaki :fikirlerinin destekçisidir. O, Ekinci'de dört ayn imza (NecefVezirzade, Necef, N.V., Haraycı) ile yazmıştır. Vezirov

365 Z.aman Memmedov, a.g.e., s. 121. 366 Nec.efVezirov'un hayab ve faaliyetleri hakkında bilgi için bkz. Kamran

Memmedov, Necejbey Vezirov, Bala, Azerbaycan Dövlet Neşriyyab, ı995. 367 "Vezirov Necef Bey Fethali Bey Oğlu", ASE, C: il, ı978, s. 459. 368 Kamran Memmedov, a.g.e., s. ı6.

şairleri; halkın duyduğu heyecanlan, sevinçleri ve üzüntüleri en iyi şekilde ifade eden, halkın eğitilmesi için vazgeçilmez insanlar olarak göriir. O şairleri hallruı gözcüsü olarak adlandırır. 369 Vezirov, aydınlann halk üzerinde etkili olabilmeleri için onlarla beraber yaşayıp, onlann üzüntü ve sevinçlerine ortak olmaları gerektiğini söyler. 370 Yazar, okullarda okutulan derslerin ve kitapların yetersiz olduğunu bunun da öğrenciler üzerinde menfi tesir yarattığını savunur. O, okullarda daha faydalı derslerin ve iyi hazırlanmış kitaplann okutulması gerektiğini ifade eder. Yazar, toplumun ilerleyebilmesi için insanın kendi kendisini tenkit etmesinin şart olduğuna ve zararlı adetlerin bir an önce terk edilmesi gerektiğine inanır. Çocuklann eğitiminde velilerle öğretmenlerin işbirliği yapmalarının gerekli olduğunu belirten yazar, öğretmenlerin kendilerini mutlaka geliştirmeleri gerektiğini söyler. Bazı makalelerinde mollaları, tüccarları ve cehaleti müdafaa edenleri eleştirir. Vezirov'un Ekind de; kız kaçırmak, bazı eski adetlerin eleştirilmesi, okullardaki talim ve terbiye usulleri, yeni okulların açılması hakkında makaleleri neşredilmiştir.

Seyid Azim Şirvani (1835-1888) Az.erbaycanlı şair ve eğitimci olan Şirvani, ilk eğitimini Dağıstan' da alır. Byr_ada Arapça ve Farsça öğrenir. 1855'de Bağdat ve ardından da Şaırt;da eğitim alan şair, daha sonra Mısır'da bulunur. 1870 yılında Şamahı'da Usul-i Cedit Okulu açan şairin şiirleri devrin sosyal ve iktisadl hayab.m yansıtması açısından çok önemlidir.371 Gazetenin önemli yazarlarında birisi olan Şirvani yazdıklarıyla ses getirir. Ekindde yazdığı şiirler Azerbaycan edebiyab.nda yeni bir akım olarak değerlendirilir. Şirvani'nin Ekinci' de sekiz şiiri, üç de mektubu yayınlanır. Şiirlerinde eğitimin ve ilmin ne kadar önemli

369 Ekinci, Yıl: 3, No: ıo, ı2 Mayıs ı877, s. 2-3. 37° Sadıkov, a.g.m., s. 173. 371 ASE, C: VIII, ı984, s. 326.

olduğunu vurgulayan şair, özellikle oğluna yazdığı şiirde bu konuyu işler. Zerdabi'nin çok yakın arkadaşı olan Şirvani'nin, Ekincfnin yayınlanmasında ve okunmasında oldukça önemli katkılan olur. O, Azerbaycan aydınlanın Ekincz'nin etrafında birleşmeye ve cehalete karşı birlikte mücadele etmeye davet ederken, Zerdabi'yi de "Kafkas halklannın kurtarıcı meleği" olarak adlandırır. Şamahı'ya öğretmen tayin edilmesinin ardından Zerdabi'ye yazdığı mektupta, yardımları için Zerdabi'ye teşekkür ettikten sonra, ana dilde bir ders kitabı yazdığını ve bunu bastırmak için yardım istediğini bildifir.372 Onun, Ekinci' de yayınlanan mektuplarının hiç birinde imzası yoktur. O, bu mektuplarında, Şamahı ahalisinin hayat ve maişetinden bahseder.373 Şirvani şiirleriyle ilim ve kültüre ait konulan işler. O, kendi deyimiyle "halkın gözünü açmayı" amaçlamıştır. Şirvani, gazeteyi halla cehaletten uyandıracak, eğitime çağıracak ve cahillere karşı zafer kazanacak bir araç olarak görmüştür.374

Ekincinin Bölümleri'nin Dağılımı375

Dahiliye Bölümü Bu bölüm Zerdabi'nin bizzat kaleme aldığı yazılardan oluşmaktadır. O, gazete çıkarmaya karar verdiğinde valiliğe verdiği programda bu bölümün amacını şu şekilde özetler; "Dahiliye bölümünde halkın ihtiyaç ve talepleri, dini hayatta, aile düzeninde ve eğitim sistemindeki eksiklikler ortaya konacak. Müslüman ahalinin geri kalmasının sebepleri, onların hayatlarının zorluklarından ve bunların çözüm yollarından bahseden baş makaleler

37Z V. Memmedov, Ekinci Gazeti, s. 71. 37J A.e., s. 72. 374 z. Memmedov, a.g.e., s. 116. 375 Ekinci'nin içeriği hakkında çalışmalar yapılmıştır. Sadık Hüseyinov, Ekinci Gazetinin İzahlı Bibliografiyası, Bakı, Azerbaycan Dövlet N�riyyab, 1977 ve Veli Memmedov, Ekinci Gazetinin Göstericisi, Bakı, 1963. Çalışmamızda bu eserlerden istifade ettik.

yayınlanacaktır."376 Gazetenin en önemli bölümlerinden olan dahiliyede başyazı yer alır. Bu kısımda bazen bir, bazen de iki ayn yazı olmuştur. Birincisinde başyazı, ikincisinde ise resmi yazılar veya gazeteye gönderilen yazılar yayınlanır. Gazetenin dahiliye kısmında toplam 60 makale yayınlanır. Bunlardan 55'i başmakale, 5 tanesi ise gazeteye gönderilen yazılar ve resmi yazılardır. Eldnci'nin 29 Eylül 1877 tarihli son sayısı hariç bütün sayılarında baş makale yayınlanmıştır. Fakat bu makalelerde başlık kullanılmamıştır.377 Gazetenin diğer şubelerinde olduğu gibi dahiliyede de bir makalede bazen iki bazen de daha çok konu gündeme getirilir. Bunun iki önemli sebebi vardır; birincisi gazetenin 15 günde bir defa çıkmasıdır. İkincisi ise, siyasi konuların mümkün olduğu kadar sansüre uğramasını önlemektir.378 Özellikle sansür edilebilecek konular hatta cümleler özenle seçilir. Zerdabi bazen sansüre uğrayacağını düşündüğü konuları sansür heyetinin titizlikle incelediği dahiliyede değil, ilmi haberler veya taze haberler bölümlerinde ele alır.

Eldnci'nin bütününde olduğu gibi dahiliye kısmında da halkın eğitimi, cehalete karşı savaş, yapılan haksızlıklara karşı mücadele, halkın faydalanacağı ticaret ve tarım meseleleri gibi konular ağırlıklı olarak yer alır. Zerdabi, çok önem verdiği dahiliye kısmında halkı etkileyecek ve onları bilinçlendirecek konulara yer vermeye özen göstermiştir.

Eldnci'nin baş makaleleri; kitlelerin siyasi-içtimai şuurunu kuwetlendirmek, onların yolunu maarif ışığı ile aydınlatmak ve onları eskimiş adetlerden vazgeçirip çağdaş usullerle yaşamanın gerekliliğine inandırmak için gazetenin naşiri tarafından kaleme alınmıştır. Dahiliye bölümünün materyalleri zengin, üslubu

376 Veli Memmedov, Ekinci Gazeti, s. ıo. 371 Veli Memedov, Gazeta Ekinci, s. 42. 378 Askerova, a.g.e., s. 64.

düzgün, dili sade ve anlaşılır olmuştur. Kısacası bu yazılarda bir başmakalede aranan bütün özellikler mevcuttur.

Zerdabi başmakalelerde bazen kendi sılanblarını da dile getirir. Özellikle Ekinci'yle alfil<alı sıkıntıları ve haberleri okuyucularıyla paylaşır. Bazen sıkıntılarından dolayı sitem eder bazen de bu sıkıntıların sebeplerini ortaya koyar, diğer milletlerle kıyaslamalar yapar ve çözüm önerileri getirir.

Zerdabi çok çeşitli ve önemli konularda halkın aydınlanması için yazılar kaleme alır. Zerdabi burada yazdığı yazılarla halkının eğitimsizliği ve cehaletinden dolayı acı çeken bir aydın olarak halkını şuurlandırmaya çalışır ve halkın cehaletinden menfaat elde edenlere karşı savaş açar. Baş makalede yer alan ve özenle seçilen bu yazılar üzerinden ı25 yıl geçmesine rağmen halen sadeliğini ve kıymetini muhafaza etmektedir.

Ekin ve Ziraat Haberleri

XIX. yüzyılın ikinci yansında Azerbaycan' da tarım ve ziraat çok geri durumdadır. İşte böyle bir zamanda yayın hayatına başlayan Ekinci yoksul insanların durumlarının iyileştirilmesi, teknolojinin kullanılması, modem ve ilmi usullerle tanın yapılması, halkın bütün bu konularda bilgilenmesi için gayret gösterir. Bu yazıların çoğu da bu konularda üniversite eğitimi alan Zerdabi tarafından kaleme alınır. Onun gazeteye bu konularda gelen yazılan düzeltip eklemeler yapar� yayınladığı da olur. Zerdabi halka, geçim kaynakları olan toprağin özelliklerinden, verimsiz toprakların nasıl verimli hale getirileceğindenpahsederek, bunları kolay anlaşılır, çok sade bir Türkçe'yle ve ilmi esaslara dayanarak anlatrnıştır.379

'

Bu başlık altında daha çok ahalinitl ihtiyacı olan ekin, ziraat ve hayvancılıkla ilgili haberler verilir ve makaleler yazılır. Burada esas amaçlardan biri, gazetenin adına uygun olarak ekin ve ziraat

379 Askerova, a.g.e., s. 67.

haberleri vermektir. Bir diğer amaç ise, birçok konuda bilgisiz olan halka ilmi usullerle hayvancılık ve ziraat yapmanın yollarını anlatmaktır. Ayrıca bu yazılarda köylülerin ellerindeki mahsulü nasıl değerlendirecekleri veya farelere karşı nasıl mücadele etmeleri gerektiği gibi çok çeşitli ancak bir o kadar da gerekli konulara değinilmiş, halk bilgilendirilmiştir.

Ef'ali-Ehli-Dehat (Köy Ahalisinin İşlerine Dair) Bu bölüm Ekinci'nin ı4 Nisan ı876 tarihinde çıkan 7. sayısından itibaren görülmeye başlanır. Bu tarihten itibaren gazetenin ebadı da büyür. Bu başlık altında, köylülerin durumları ve bunların düzeltilmesi hakkında yazılar yazılır. Bu kısımdaki yazıların da büyük kısmını Zerdabi yazar. Zerdabi'nin yanı sıra Asker Korani'nin yazıları da bu bölümde yer alır. Amaç, köylülerin daha mutlu ve sağlıklı bir hayat sürebilmeleri için onlara karşılaştıklan sıkıntılarda rehberlik etmek ve uğradıkları haksızlıklara karşı destek olmaktır. Bu bölümde, süt ve süt ürünleri, koyunculuk, tanın ve tanın aletlerinin kullanımı, farelere karşı alınacak tedbirler, köy hayatı, hayvan hastalıklan, atçılık, meyve yetiştirilmesi gibi konularda yazılar çıkmıştır. Bu bölümde köylülerin problemleri ve çözüm yolları, onların işlerini kolaylaştıracak tavsiyeler, çeşitli ülkelerden derlenen lüzumlu bilgilerin yanı sıra bazı ilginç konularda aydınlatıcı bilgiler de sunulmaya gayret edilmiştir.

ilim Haberleri Gazetenin başlıca işlevlerinden olan haber verme ve bilgilendirme işlevi Ekinci' de büyük titizlikle yerine getirilir. Muayyen aralıklarla devam eden 'hm! Haberler' başlığı altında halk için son derece faydalı bilgilere yer verilir. Gazetenin ı875 yılına ait 7, ı876 yılına ait ıs sayısında ve ı877 yılına ait ıo ayrı sayısında ilmi haberler yayınlanır. İlk sayılarda bu bölümde sadece bir

yazı yayınlanır. Sonraki sayılarda özellikle 5. sayıdan itibaren bu bölümde yayınlanan yazıların sayısı bazen beşe kadar çıkar. Bu bölümde ıoo'den fazla makale, mektup ve çeşitli yazılar yayınlanmıştır. 'İlmi Haberler' başlığı altında en sık yazı yazan ise Asker Korani'dir. İmzasız yazıların büyük kısmı Zerdabi tarafından kaleme alınmıştır. Bölümde, halkın hayatını kolaylaştıracak bilgilerin verilmesine dikkat edilir. Ayrıca, halkın teknolojik gelişmelerden haberdar olması, tabiatın farkına varması, tabiat olaylarını anlayabilmesine yardımcı olacak haber ve yazılara yer verilir. Dünyadaki gelişmelerden ve diğer milletlerin yaşayışlanndan örnekler verilerek okuyucuların bilgilendirilmesine çalışılır. Bazı ilmi soruların cevaplarının da arandığı bu bölüm hayli dikkat çekmiştir.

Bu bölümde yer alan makalelerde, orman ve önemi, hayvancılık ve hayvansal ürünlerden istifade etmek, köy hayatı, ev işleri, icatlar, hastalıklar, İslam tarihi, eğitim, deprem gibi çok değişik konular işlenmiştir. Günümüzde dahi güncelliğini yitirmeyen konuların ele alındığı bu bölümde aynca, Zerdabi'nin insan sağlığı ve onu korumanın yollan hakkında bir ilim adamı hassasiyetiyle vermiş olduğu bilgiler ile bazı tavsiyelere de yer verilmiştir.

Taze Haberler

Ekindnin birinci sayısında Zerdabi tarafından yazılan makalede bu bölümün beş gruba ayrılacağı belirtilir: a) Ticaret Haberleri b) Siyasi Haberler c) Hükümet Fermanları d) Mahkeme Kararlan e) Tıp ve Diğer Haberler.3So

Bu bölümde yayınlanan yazıların hacirrJeri küçük fakat sayılan fazladır. Bölümde ortalama her nüshada ıo haber verilir, bu sayı bazen 2o'ye kadar çıkar. Taze haberler bölümünün materyalleri genellikle Tiflis, Moskova ve Petersburg' da yayınlanan gazetelerden

3Bo Ekinci, Yıl: ı, No: ı, 22 Temmuz 1875, s.ı.

tercüme edilmiştir. Hemen bütün sayılarında var olan bu bölümde son derece ilgi çekici haberler vardır. Bu bölümün yazılarını şu şekilde tasnif edebiliriz: Hukuk, devlet, savaş ve anlaşmalarla ilgili yazıların toplamı 50, tıpla ilgili yazılar 40, medeniyet, maarif ve matbaa ile ilgili yazılar 60, cehalet aleyhine yazılan yazılar 35, maliye, nakliye ve iletişim üzerine yazılan 50, tarım ve ziraatla ilgili 45 ve teknolojik gelişmelerle ilgili 50 adet yazı. 381 Gazete içerisinde belki de okuyuculann en rağbet ettiği ve takip ettikleri bölüm taze haberlerdir. Özellikle Osmanlı-Rus savaşına ait haberlerin yayınlanmasını isteyen okuyucular l.erdabi'yi bu konuda sıkıntıya sokmuşlardır.382 Çünkü çok sıkı bir sansüre uğrayan gazetede, savaşın gidişatına dair haberler vermek oldukça riskli bir iştir. Fakat l.erdabi son sayıya kadar bu bölümü hiç ihmal etmeden devam ettirmiştir. Bu bölümde kadın haklan, yabancı ülkelerin nüfuslan ve onlar hakkında bilgiler, eğitim, kitap ve kütüphaneler, Osmanlı Devletiyle alakalı haberler verilmiştir.

Mektubat

Ekinci gazetesinde 'Mektubat' kısmı ı875 yılının 6. sayısından itibaren yer almaya başlar. Bu bölümün oluşmasından sonra gazetede ilginç tartışmalar ortaya çıkmıştır. Bu tartışmalarda, Mirza Fethali Ahundov, Seyid Azim Şirvani, NecefVezirov, Asker Korani

381 Veli Memedov, Gazeta Ekinci., s. 46. 382 Zerdabi Osmanlı-Rus savaşına dair daha çok bilgi ve fotoğraf isteyen okuyucuya şu şekilde cevap verir: "Müşterilerimizden birisi bizden harp olan yerlerin resimlerini yayınla ki harp hakkında daha çok bilgiye sahip olalım demektedir. Doğru diyor, varlığa darlık yoktur. Yoksulluktan da bir şey ummak doğru değildir. Biz ki gazeteyi bastırmaya hurufat bulamıyoruz, nasıl resim yayınlayabiliriz. Vay vay bizim halimize ki diğerlerinden çok geri kalmışız". Ekinci, Yıl: 3, No: 18, 1Eylül 1877, s. ı.

Mektubat bölümüne gelen yazılarda halkın yaşayışı, iktisadi meseleler, özellikle eğitim ve ilim yapmanın gerekliliği, cehalete karşı mücadele gibi konular ağırlıklı olarak işlenmiştir. 130 makale, mektup ve şiir yayınlanan bu bölümde bazen gazetenin diğer bölümlerindeki yazıların tenkidine rastlamak da mümkündür.

Ekinci'nin muhabirlerinin imzaları bu şubede toplanmıştır. 'Mektubat' bölümü aralıklı olarak, 1875 yılında 5, 1876 yılında 22, 1877 yılında 16 sayıda olmak üzere toplam 43 sayıda, yer almıştır. Bu bölümde, 1875 yılında 18 imzalı, 1 imzasız, 1876 yılında 40 imzalı, ıo imzasız, 1877 yılında ise 36 imzalı 21 imzasız yazı neşredilmiştir. Bu bölümün en faal muhabirleri Seyid Azim Şirvani, Necef Vezirov, Asker Korani, Ahsenül Kavaid, Haydari ve Derbendi olmuştur.383

Ekinci'nin bu bölümüne okuyuculann ilgisini çeken çok sayıda mektup gelmiştir. Yazarlar kendi yaşadıklan bölgelerle ilgili bilgiler vermenin yanı sıra bölgelerinde gördükleri eksiklikleri de kaleme almışlardır. Bu, onlar için bulunmaz bir fırsattır. Bazen yazılan fikirlere karşı çıkanlar olmuş ve gazete aracılıyla tartışmalar gerçekleşmiştir.

Mektubat bölümünde, özellikle eskiden kalına bazı adetlerin eleştirisi yapılır. Bu bölüm Zerdabi'yi de son derece mutlu eder. Aldığı mektuplardan destek bulur ve mücadelesinde yalnız olmadığım görür. Bazı mektupların yazarları ise gazeteyi tenkit eder. Zerdabi bu mektuplara cevap verir ve gazetenin hangi şartlarda çıkbğını izah etmeye çalışır. Bu bölüm sayesinde yazarlar kendilerini deneme ve eserlerinden bahsetme i.mkfuıını bulur. Gaze

tede yayınlanan Şirvani'nin şiirleri bu gün hfila aynı güzelliğini muhafaza etmektedir.

3&3 Veli Memedov, Gazeta Ekinci, s. 48.

Hiçbir Bölüme Ait Olmayan Yazılar

Ekinci'nin içerisinde hiçbir bölüme dahil olmayan so'den fazla yazı vardır. Bu bölümde diğer bölümlere giremeyecek makale, mektup ve şiirlere rastlanmaktadır. Bu bölümde, gazetenin yayınlandığı yer ve aboneler, Ekindye gönderilen ilanların ücreti, muhabirlerin çalışması, demir yolunun ehemmiyeti, Zerdabi'nin hizmetlerinin takdir edilmesi, hava durumları, ticaret, yeni okulların açılması ve okuyucu istekleri gibi konularda yazılar neşredilmiştir. Hiçbir bölüme dfilıil edilmeyen bu bölümde, okuyucuyu doğrudan ilgilendiren ve pratik olarak işine yarayacak birçok konuda yazılara rastlamak mümkündür. 7.erdabi kendisiyle ilgili gelen yazıların bir kısmını da bu bölümde yayınlamayı uygun bulmuştur.

ilanlar

Gazetenin ilk ve son sayfalarında bazen bir, bazen de ilci veya üç adet ilan metni yayınlanır. İlanlar gazetenin abone işleri, tıbbi bilgiler ve ticaret işleriyle ilgilidir. Gazetenin 23 muhtelif sayısında 3o'dan fazla ilan vardır.

Ekinci'de yayınlanan ilanlar bölümünde, iş ilanlan, emlak, okullara kayıt, bulaşıcı hastalıklar, antika eşyalar, yeni dükkan açılışlan, yeni lügat yayınlanması, savaş için para toplanması ve bankalar hakkında yazılar yayınlanmıştır. Bu bölümdeki yazılar okuyucuyu bilgilendirme ve yeni gelişmelerden haberdar etmenin yanı sıra, ihtiyaçların ortaya konulması ve çözümüne yardımcı olunması noktasında önem arz etmektedir. Bu bölüm gazetenin yayınlandığı dönem düşünüldüğünde oldukça önemli bir görev ifa eder ki, nitekim insanların ilgiyle takip ettikleri bölümlerden birisi olmuştur.

Ekinci'de Köy Hayatına Dair Yazılar

Gazetenin adının Ekinci olması tesadüfi değildir. Çar yönetiminden izin almak ve dikkat çekmemek [*l için bu ismin konulduğu doğruysa da gazetenin geneline bakıldığında bu bölümün de çok önemli bir yer tuttuğu görülmektedir. Zerdabi " ... bizim gazetenin adının Ekinci olduğundan içeriğinde gerek ekin, ziraat ve ilim haberleri olsun"3B4 demektedir. Gazetenin en önemli hedeflerinden birisi; halkı aydınlatmak ve tarımda ilgili gerekli bilgileri, aynca ziraat ve hayvancılık konularını ilini metotlarla anlatmak olmuştur.385

Ekincı'nin neşredildiği dönemde Azerbaycan' da halk hayvancılık, bağcılık, tanın, ipekçilik, pamukçuluk, balıkçılık ve tütüncülük gibi alanlarda uğraşmakta ve geçimini bunlarla sağlamaya çalışmaktadır. 386

Ekindnin yazar kadrosu, buğday üretiminin Azerbaycan tarımı içerisindeki önemini bilmektedir. Nitekim bu konuya ağırlık verilmiş ve bu ürünle ilgili çok önemli yazılara gazetede yer verilmiştir. Buğdayın y�tiştirilmesi, hasadı, tohum seçimi ve teknolojiden nasıl yararlanılacağı gibi konularda bilgiler verilmiştir. Bunlann yanında gazetede, Avrupa' da ve Asya' da bazı sebeplerden dolayı buğdayın azaldığı ve Azerbaycan buğdayının değerinin artacağı yönünde haberler de yayınlanmıştır.387

l*l Zerdabi gazeteye izin alabilmek ve çıkardıktan sonra sansür heyetinin dikkatini çekmemek için bu adı koyduğunu daha sonra yaısa da gazetenin ikinci önemli kısmı "Ekin ve Ziraat Haberleri" bölümüdür. 384 Ekinci, Yıl: 3, No: 9, 28 Nisan ı877, s. ı. 39s Veli Memmedov, "Torpağa Gayğı ve Mehebbı::t", Sovyet Köyü, 28 Şubat ı967, s. 3. 386 B. S. Beydemirova, "Ekinci Gazeti Kend Teserrufab Meselelerine Dair" Azerbaycan SSR Elmler Akademiyasının Haberleri İctimai Elmler Seriyası, No: ı, ı965, s. 37. 387 Ekinci, Yıl: ı, No: ı, 22 Temmuz ı875, s. 3; Ekinci, Yıl: 3, No: 2, ı8 Ocak ı877, s. 2; Ekinci, Yıl: 3, No: 5, 3 Mart ı877, s.2.

Azerbaycan'ın tabiat şartlan hayvancılık için çok elverişli olmasına rağmen bu sahada yeterli verim alınamamıştır. Zerdabi, bizzat kendisi bu konularla ilgili makaleler kaleme almış ve hayvancılık işlerinin nasıl daha verimli hale getirilebileceğine dair görüşlerini okuyuculanyla paylaşmıştır. Gazetede; hayvanların beslenmesi, cinsinin iyileştirilmesi, veterinerlik hizmetleri gibi konularda önemli bilgiler verilmiştir.388 Koyunculuk üzerinde de önemle duran gazete, halka yünü daha iyi olan merinos cinsi koyun beslemelerini tavsiye etmiştir.3119 Aynca gazetede hayvanların kış aylannda beslenmeleri için değişik yem bitkilerinin ekilmesi ve hayvanların bu mevsimde zayıf bırakılmaması gerektiği üzerinde durulmuştur.390 Aynca harama kurdu baklanda bilgiler veren gazete, batılı ülkelerin özellikle de Fransa'mn bu konudaki tecrübelerinden haber vermiştir.391

Azerbaycan'ın iklimi ipekçilik için oldukça elverişlidir. Ekinci, ipekçiliğin ilmi usullerle yapılması gerektiğini yazarak, bazı yabancı şirketlerin Azerbaycan ipeğini ülke dışına taşımalarına da karşı çıkar.392

XIX. asnn ikinci yansında Rusya'ya özellikle Amerika' dan gelen pamuğwı azalmasıyla Rusya, Azerbaycan' da ve Kafkasya' da pamuk üretimine başlar. Hatta bu konuda eğitim almak üzere Amerika'ya gönderilenler olur.393 Fakat buna rağmen Azerbaycan'da ekilen pamuktan yeterli ve kaliteli ürün alınamaz. Gazete bu konuda

:ııııı Azizağa Memınedov, "Ekinci Gazetesinin İzahlı Bibliografiyası", Azerbaycan Mualimi, 12 Nisan 1978, s. 3. 3119 Ekinci, Yıl: 1, No: 1, 22 Temmuz 1875, s. 3; Ekinci, Yıl: 2, No: 23, 6 Aralık 1876, s. 2. 390 Ekinci, Yıl: 3, No: 4, 17 Şubat 1877, s. 2. 39• Ekinci, Yıl: 2, No: 7, 14 Nisan 1876, s. 1-2. 392 Ekinci, Yıl: 2, No: 22, 20 Kasım 1876, s. 2; Ekinci, Yıl: 2, No: ıo, 27 Mayıs 1876, s. 2; Ekinci, Yıl: 2, No: 15, 9 Ağustos 1876, s. 2. 393 Ekinci, Yıl: 2, No: 7, 14 Nisan 1876, s. 4.

yayın yaparak, kaliteli pamuk ve onun yetiştirilmesi hususunda öneriler ortaya koyar.394

Azerbaycan toprağının tütün ekimi için son derece elverişli olduğunu yazaıı gazete, clışandan ithal edilen tütün ve tütün ürünleri için gümrük vergilerinin artırılması gerektiğini savunur. Devletin gümrük vergilerini artırması, tütün üretimini artırır ve bu da ülke ekonomisine olumlu katla yapar.395

Ekinci'de işlenen bir diğer konu da, ekilecek toprağın iyi seçilmesi ve ne ekileceğine doğru karar verilmesiyle ilgilidir. Bu şekilde daha fazla ve daha kaliteli ürün alınabilecektir.396 Ormanlık alanların korunmasına ve yeni alanların oluşturulmasına da büyük ehemmiyet veren gazete, kuraklığın ve kıtlığın en önemli sebeplerinden birisi olarak ağaçların bilinçsiz.re kesilmesini gösterir. Özellikle Kür nehri kenarında bulunan ormanlann yok edilmesinin sonuçlarının ağır olacağını belirtir ve buralara yeniden meşe ağaçlarının dikilmesinin gerekliliğini vurgular. Ormanların sadece kıtlık ve kuraklıktan kurtulmak için değil, köy hayatına ve ekonomiye katkı açısından da çok önemli rol oynaclığını belirtir.397

Bu dönemde, Azerbaycan' da yapılan tanın genellikle iptidai usullerle yapılmaktadır. Tarımda kaliteli ve verimli ürün alabilmek için makinelerin kullanılması gerekmektedir. İş gücü tasarrufu açısından da makinelerin kullanımı büyük kolaylık sağlayacaktır. Ayrıca alınan ürünün toplanması ve işlenmesi sırasında da

394 Ekinci, Yıl: 3, No: 16, 4 Ağustos 1877, s. 2. 395 Ekinci, No: ı2, 9 Haziran 1877, s. 4; Ekinci, No: 15, 21Temmuz1877, s. 2. 396 Ekinci, Yıl: 1, No: 6, 5 Ekim ı875, s. 2; Eki11;ci, Yıl: 1, No: 9, 18 Kasım ı875, s. 2; Ekinci, Yıl: 2, No: 5, 15 Mart 1876, s. 2; Ekinci, Yıl: 2, No: 11, 11 Haziran 1876, s. 2. 397 Ekinci, Yıl: 1, No: 2, 5 Ağustos 1875, s. 2; Ekinci, Yıl: 1, No: 3, 21 Ağustos ı875, s. 2-3; Ekinci, Yıl: 1, No: 4, 5 Eylül 1875, s. 3; Ekinci, Yıl: 2, No: 17, 8 Eylül 1876, s. 2; Ekinci, Yıl: 2, No: 20, 22 Ekim ı876, s. ı; Ekinci,

Yıl: 2, No: 21, 6 Kasım ı876, s. 2.

makinelerden istifade etmek oldukça kazançlı bir yoldur. Bütün bu konulara aynntılanyla sayfalannda yer veren gazete, ülkede bir an önce makinelerin kullanımına geçmenin zaruretinden bahsetmiştir. 398

Ekinci gazetesinin hemen bütün sayılannda köy hayatına dair mutlaka bir eğitici yazı kaleme alınır. Gazetede, köylülerin işlerini kolaylaştıracak, yaptıklan işi daha iyi ve doğru yapmalarını sağlayacak türde yazılara yer verilir. Bu bilgilerin yanı sıra başka bölgelerdeki durumdan ve teknolojik gelişmelerden de haberler verir. Ekinci'yi o dönemin "Köy Hayatı Akademisi" olarak adlandırmak hiç de yanlış olmaz. 399

Gazetenin en fazla üzerinde durduğu konulardan birisi de köylülerin durumlannın düzeltilmesidir. Fakat köylüler, düştükleri sıkıntılan tefecilerden borç para alarak gidermeye çalışırlar. Gazete, köylülerin durumundan istifade eden bu tefecilere karşı mücadele eder. Gazetede, devletin gerekli kanunlan çıkararak bu insanlara fırsat tanımaması gerektiğine dair yazılar yayınlanır. Köylüler çok yüksek faizle aldıklan paralan ödeyemeyince kendi topraklannda işçi durumuna düşmektedirler. Ekinci, tefecilerden çok yüksek faizlerle borç almanın bir çözüm olmadığını, bu durumun ancak Avrupa' da olduğu gibi köylülere uygun faizlerle kredi açan kuruluşlann oluşturulmasıyla çözüleceğini ifade eder.400

Yukandaki bilgilerden de anlaşılacağı üzere; Ekinci gazetesi, ülkenin kalkınması ve çağdaş ülkeler düzeyine gelmesinin bir esasının da köylülerin durumlarının düzeltilmesi, onlann eğitilmesi,

398 Ekinci, Yıl: 1, No: 12, 1 Ocak 1876, s. 2; Ekinci, Yıl: 2, No: 1, 16 Ocak 1876, s. 3; Ekinci, Yıl: 2, No: 2, 30 Ocak 1876, s. 2-3; Ekinci, Yıl: 3, No: 5, 31

Mart 1877, s. 2. 399 Gulu Halilov, "Maarif ve Zeka Meş'eli", Azerbaycan, No: 4, 1980, s. 185. 400 Ekinci, Yıl: 3, No: 3, 3 Şubat 1877, s. 1-2; Ekinci, Yıl: 3, No: ıo, 12 Mayıs 1877, s. 4.

cehalete karşı mücadele edilmesi ve haklarının farkına vararak kendilerini savunmalarından geçtiği düşüncelerini yayın politikası haline getirmiştir.

Ekinci'de Azerbaycan Petrol Sanayine Dair Haberler

Ekinci gazetesi yayınlandığı dönemde yeni yeni değişmeye başlayan bu çok önemli sanayi alanındaki gelişmelere kayıtsız kalmamıştır. Bilindiği gibi, 1861 yılında yapılan ıslahatlar neticesinde sanayinin gelişmesiyle Azerbaycan petrolüne de duyulan ihtiyaç da artmıştır. Bu da petrol sanayisinin önünde duran engellerin kaldırılmasına bağlıdır. Nihayet 17 Şubat 1872 tarihli kanunnameyle bir düzenleme yapılarak, büyük toprak sahiplerinden alınan araziler parçalara ayrılmış ve satılmaya başlanmıştır.4°1 Bu arazileri satın alan kişiler hemen petrol kuyuları açmaya başlamış ve böylece petrol sanayinde çok hızlı bir gelişme yaşanmıştır. Özellikle Balabanı, Bibiheybet ve Surahanı bölgeleri kısa sürede petrol sanayinin merkezi durumuna gelmiş ve bu hızlı gelişmeyle beraber petrol fiyatları düşmüştür.4°2

Azerbaycan'da petrol üretimi artmaya başlayınca yabancı kişiler ve şirketler bu bölgeye gelmeye başlar. Yerli zenginlerin dokumacılık vb. sahalardaki faaliyetlerinin yanında petrol işine girme cesareti gösterememesini, iş gücünün de çok ucuz olmasını fırsat bilen yabancı şirketler bölgedeki petrol kuyularını ele geçirmeye başlar. Ekinci gazetesi yabancı şirketlerin bu gelişme politikaları karşısında, devletin mutlaka tedbirler alması gerektiğini ve yerli zenginlerin de bu alanda faaliyet göstermelerini ister. Oazete, yabancı sermayenin bu bölgeye gelmesiyl� sanayinin geliştiğine ve teknolojinin bu sahada kullanımın arttığına da dikkat çeker.

4oı B. Beydemirova, "Ekinci Gazeti Azerbaycanda Neft Sanayesinin İnkişafı

Hakkında", Azerbaycan SSR Elmler Akademiyasının Haberleri İktisadiyyat Seriyası, No: 2, 1967, s. 76. 402 Ekinci, Yıl: 3, No: 14, 7 Temmuz 1877, s. 1-2.

Petrolün çıkarıldıktan sonra sağlıklı olarak taşınması meselesini gündeme getiren gazete, bu konuda yapılan çalışmalara sayfalarında yer verir. Aynca, yazılarda taşıma probleminden dolayı petrolün fiyabnın artbğı, işgücü kaybının yaşandığı ve verimin azaldığından bahsedilir.4°3 Gazetenin üzerinde ısrarla durduğu bir diğer konu da petrol çıkarmada kullanılan iptidai usullerdir. Gazetede, gerek petrolün Çıkarılması gerekse temizlenmesi aşamasında modern tekniklerin kullanımının çok faydalı olacağı ifade edilir. Gazetenin birçok sayısında petrol sahalarının değerleri, Azerbaycan' da ve diğer ülkelerde petrol fiyatları, çıkarılan ve ihraç edilen petrol miktarları ile ilgili haberlere rastlanır.4°4

Ekinci, sanayinin gelişebilmesi için malların dışarıdan getirilmesinin doğru olmadığını ve ülkenin kalkınması için kendi üretimine ağırlık verilmesinin gerekliliğini belirtir. Böylece dışa bağımlılık azalacak ve borç sıkınbsı çekilmeyecektir.4°s Petrol sanayinin gelişmesinin sonucunda fabrikalann ve sanayi tesislerinin artmasından dolayı burada çalışacak kalifiye elemanlara ihtiyaç duyulacaktır. Ekinci'ye göre, bu elamanların yetiştirilmesi için acilen eğitim kurumlan açılmalıdır. Gazete, bunun son derece önemli bir konu olduğunu vurgular ve teknik okullar açıldığı takdirde bu sahada daha az iş gücü kullanılarak daha kaliteli ve verimli bir iş ortaya konulabileceğinin üzerinde durur.406

Ekinci gazetesi, henüz yeni gelişmekte olan petrol sanayinin sağlıklı bir gelişme göstermesini, yabancıların bu sahada tek başına

4o3 Ekinci, Yıl: 3, No: 2, 18 Ocak 1877, s. 3. 404 Ekinci, Yıl: 2, No: 1, 16 Ocak 1876, s. 3; Ekinci, Yıl: 3, No: 2, 18 Ocak 1877, s. 3. 4°5 Ekinci, Yıl: 1, No: 6, s Ekim 1875, s. 3; Ekinci, Yıl: 2, No: 4, 29 Şubat 1876, s. 3; Ekinci, Yıl: 2, No: 7, 14 Nisan 1876, s. 3. 4o6 Ekinci, Yıl: 2, No: 7, 14 Nisan 1876, s. 2.

hfilciın olmamaları gerektiğini, mutlaka yerli zenginlerin bu sanayie yatının yapmalannı ülke ekonomisi için elzem görür. Petrolün çıkanlmasında, taşınmasında ve temizlenmesinde teknolojiden istifade edilmesini istemiştir.

Ekinciye Tepkiler ve Kapatılması

Ekinci gazetesi yavaş yavaş halk içerisinde kendini kabul ettirmeye başladığı sırada Bakfi Valisi Staroselski'nin tayini çıkar. Bu durwn gazete için kötü olaylann başlangıcı olur. Çünkü Staroselski'nin Zerdabi'ye, en başından beri gazeteye izin alınması, hurufatın matbaaya satın alınması, memurlar vasıtasıyla gazetenin dağıtılması aşamalannda büyük yardımı olmuştur. En önemlisi de sansür işini üzerine alarak Zerdabi'yi önemli bir problemden uzak tutmuştur. Onun gitmesiyle sansür işi zorlaşır ve gazetenin artık memurlar tarafından dağıtmasına izin verilmez.4°7 Bütün bu takibatın ve sansür işlerinin yanında bir de Osmanlı-Rus savaşı başlar. İnsanlar gazeteden savaşla ilgili haberler okwnak istemektedirler. Bu konudaki baskılar artınca Zerdabi, Sansür Heyetine gidip hangi haberleri gazeted� yayınlamasına müsaade edeceklerini bildimielerini ister; fakat aldığı cevapta sadece devlet tarafından gönderilen telgraflann basılmasına izin olduğunu öğrenir. Halkın beklediği haberleri veremeyen gazetenin okuyucu sayısı bu yüzden azalır: Zerdabi'yi sıkıntıya sokan en önemli gelişmelerden birisi de artık evinde bile takip ediliyor olmasıdır.4°8 Onu sevmeyenler 4°7 A Zeynalov, "Ekinci'nin Neşri Tarihinin Bir Sahifesi Haggında", ASSR Elmler Akademiyasının Manızeleri, No: 4, 198.zı, s. 66-68. 408 Zerdabi'yi iki kişi sürekli takip eder. Bunlardan birisi evindeki hizmetçinin kardeşidir ve O'nun evinde kalır. Diğeri ise sokağa çıktığında takip eder. Bunlan bilen Zerdabi akşamlan kulübe gidip jandarma komutanı ile bilardo oynar. Haklanda o kadar çok şikayet olur ki komutan da bunlardan bıkar, fakat kanun böyle diye Zerdabi'ye kendisiyle beraber olduğu halde nerede ve kiminle görüştüğü hakkında sorular sorar. Bu

ve düşmanlık besleyenler, yaptıklanndan rahatsızlık duyanlar sürekli şikayetlerde bulunmakta ve onu bu şekilde yıldırmaya çalışmaktadır. Fakat bunlardan bir netice alamazlar.

Bütün bunlar olurken Necef Vezirov'un Moskova'dan gönderdiği makale işin daha da kötüye gitmesine sebep olur. Vezirov gönderdiği makalede, 'Pazarda kasideler okuyarak halkı ilim tahsil etmeye çağıran bir dervişten' bahseder. Önce sansürden geçen bu yazı, Ekindnin çıkbğı günden beri gazetede çalışmakta olan Ermeni Minasov'un şikayeti üzerine sansüre takılır ve gazetenin çıkması engellenir. Minasov'un şikayetine göre; Vezirov'un makalesinde başka şeyler ifade edilmek istenmektedir ve bunlar da kanunlara aykırıdır. Sansür heyeti Zerdabi'den bu yazının olmadığı yeni bir sayı çıkarmasını ister, fakat Zerdabi bunu kabul etmez. Bunun üzerine yeni Valinin kendisi Zedabi'nin adına yeni sayı çıkanp dağıttım. Bunu gören Zerdabi bir daha kendi adı kullanılarak gazete çıkanlmamasını ister ve savaş bittikten sonra Ekinci'yi tekrar çıkarmak üzere kapatır. Ama bu isteği hiçbir zaman gerçekleşmez ve çok zor mücadelelerle çıkardığı ve "evladı" olarak nitelendirdiği Ekinci böylece son sayısını çıkararak kapanmış olur. 409 29 Eylül 1877 tarihinde yayınlanan 56. sayı gazetenin neşredilen son nüshası olur. Gazetenin kapatılmasının asıl nedenlerinden birisi de Zerdabi'nin Osmanlı Devletine karşı duyduğu sempatidir. Çarlık hükümeti tarafından özellikle savaş yıllannda bu tutum çok tehlikeli olarak değerlendirilmiş ve Ruslar, gazetenin kapahlınası gerektiğine inanmışlardır. 4ıo

şikayetler hemen bütün yetkililere ve her gün yapılır. Amaç Zerdabi'yi yıpratmak ve Ekincı'yi kapatmaktır; fakat O bunlara aldırmadan faaliyetlerine devam eder. Zerdabi, Seçilmiş Eserleri, s. 232. 4o9 Zerdabi, Seçilmiş Eserleri, s. 232. 4•0 Nazile Abbaslı, Azerbaycan Özgürlük Mücadelesi, İstanbul, Beyaz Balina Yayınlan,,2001, s. 109; Tadeusz Swietochowski, Rusia andAzerbaijan: A Borderland in Transition, New York, Columbia University Press, 1995, s. 29-30.

Ekincinin Azerbaycan'ın Siyasi, İktisadi ve Sosyal Hayatındaki Rolü

Ekinci gazetesi yayınlandığı dönemde Azerbaycan' da iktisadi gelişmeler henüz başlamıştır. Toprak kanunun çıkanlmasıyla birlikte petrol işiyle uğraşanlar artar ve tanın toplumu olan halk, sanayi bölgelerine doğru göç etmeye başlar. Zerdabi, halkının büyük kesiminin tanın ve hayvancılıkla uğraşması nedeniyle gazetede bu konulara özel bir yer ayırır. Baş makaleden sonra bu konularla ilgili yazılar yayınlanır. O dönemde Azerbaycan halkının uğraştığı tanın, hayvancılık, bağcılık, ipekçilik, tütüncülük ve pamukçuluk konularında halkın işine yarayacak pratik, ama ilmi bilgiler verilir. Bu bilgilerin büyük kısmını Zerdabi kendisi yazar. Gazetede; buğdayın çeşitleri, ekiminde dikkat edilecek usuller, teknolojiden istifade, hayvancılığın önemi, hayvanlardan daha çok verim almanın yollan, elde edilen ürünlerin sağlıklı olarak değerlendirilmesi gibi birçok konuda çok önemli bilgiler yer alır. Bunların yanında insan sağlığı ve onu korumanın yolları, hastalıklardan korunma ve tedavi yollarıyla alakalı ilmi tavsiyelerde bulunulur. Bir anlamda Ekinci halkın karşılaştığı veya karşılaşması muhtemel günlük hayattaki problemlerin çözümünde yardımcı olmak için elinden geleni yapmıştır.

Ekinci'nin olaylara bakış açısı tamamen ilmi verilere dayanmaktadır. O, her eksikliğin ve kötülüğün temelinde cehaleti görmüştür. Gazete, kendisini cehaletin ve cahillerin en büyük düşmanı ilan etmişti. Zerdabi, Azerbaycan'ın kurtuluşunun cehaletle savaştan ve halkı top yekfin eğiterek bilinçlendinnekten geçtiğini ifade etmiştir.

Ekinci, halkın kendi haklarının farkına varması, otorite karşısında kendini savunabilmesi için onlan uyarmaya çalışır ve bu konuda onlara yol gösterir. Gazete, halkın ekonomik olarak kimseye muhtaç olmadan kendi kendine yeter hale gelmesinin 165

gerekliliğini vurgular. Aynca, haksız, keyfi uygulamalara ve haksız vergilere karşı halkı tepki koymaya çağınr. Özellikle zenginlerin, beylerin, çar memurlarının ve bazı elin adamlarının halktan onları korkutarak haksız kazanç elde ettiklerini yazan gazete, halkı bunlara karşı harekete geçmeye davet eder. Ga:zete bu hizmeti yaparken bu güçler tarafından sık sık engellenmeye çalışılmışbr.

Zerdabi ve gazetenin diğer yazarları her fırsatta eğitimin önemini vurgulayan yazılar kaleme alırlar. Öyle ki, gazetenin eğitimin gerekliliğinden bahsetmeyen sayısı yok gibidir.411 Özellikle milletin geleceği olan gençlerin mutlaka eğitilmesi gerektiği, diğer milletlerin çocukları gibi Müslüman çocukların da okullara gitmesinin önemi üzerinde durulur ve bu konuda çalışmalar yapılması için girişimlerde bulumılur.412 Müslüman çocukların eğitiminin yanı sıra kadınların da mutlaka eğitilmesini savunan gazete, toplumun ilerlemesinin ancak bu yolla olacağını ifade eder.

Azerbaycan'ın en büyük probleminin sistem olduğunu söyleyen gazete, bu sistemin halkın lehine değiştirilmesini ister. Ekinci etrafında toplanan devrin ileri gelen aydınlan, toplumun eksik yanlarını bütün açıklığı ile ortaya koyar. Bu aydınlar, eskiden kalma topluma zarar veren alışkanlıkları değiştirmeye, bazı yanlış adetlerin kaldırılmasına ve halkı eğiterek şuurlandırmaya çalışır. Dünyevi ilimlere mutlaka hak ettiği değerin verilmesi gerektiğini savunan Ekinci, bu konudaki önemli tartışmalara sayfalarında yer verir.

411 Veli Memmedov, "Matbuabmızın Selefi", Azerbaycan Gençleri, 23 Aralık 1962, s. 3. "'2 Eğitimin bu kadar üzerinde duran Zerdabi'ye gelen bir mektupta bu işin nasıl çözülebileceği sorulur. Zerdabi bu soruya " ... önce bir matbaa açmak gerek. Orada gazete ve ilmi kitaplar basılsın ve cüz'i fiyatlarla halka dağıtılsın. Sonra Tiflis'te veya başka bir şehirde bir okul açılarak her 300 hane bir öğrenci göndererek burada okutsun. Burada eğitim alan genç kendi bölgesinde açılan okullarda ana dilini öğretip çocuklarımızı eğitebilir" diye cevap verir. Ekinci, Yıl: 3, No: 2, 18 Ocak 1877, s. ı.

Azerbaycan Türkçesiyle çıkan gazete, halkın daha kolay anladığı kendi diliyle hitap eder ve problemlerine çözümler üretir. Bu, o dönem için tam bir hazine değerindedir. Çünkü halk diğer dillerde çıkan yayınlan ı.aten takip edememekte veya etmemektedir. Fakat Ekinci, halkın ana dilinde yayınlanmaktadır. Bu ilk defa olmaktadır. Gazetede, kendi dertleriyle ilgili yazılar yayınlanmakta, Müslüman ülkelerden ve sair memleketlerden haberler verilmektedir. Kendi diliyle yayınlanan bu gazete sayesinde artık, onlar da diğer milletler gibi dünyada olup bitenden haberdar olacaklardır. Fakat Zerdabi Ekinci'nin bu konuda diğer ülkelerde çıkan gazetelerle kıyaslanmaması gerektiğini, çünkü onların iınkfuılannın çok fazla olduğunu belirtrniştir.4•J

Gazetenin halkın kendisini görebildiği iyi bir ayna olması gerektiğine inanan Zerdabi, olaylan olduğu gibi bütün çıplaklığı ile yazmayı uygun görür. "Halkın ricasını ve derdini aktarmalı ki, gazeteyi okuyan kişi doğru fikir edinebilsin" diyen Zerdabi, insanların yaşadıklarını kendileriyle dolayısıyla toplumla paylaşmalarını ister. Çıkarılan gazetenin ve verilen emeğin halk arasında hak ettiği değeri bulamadığını söyleyen Zerdabi, bunun bazı kişiler tarafından bilerek küçümsendiğinden şikayet eder.414 413 Bu konuda Zerdabi Ekinci ile Times gazetelerini dolayısıyla da kendi halloyla İngilizleri kıyaslar. Times günde iki defa Ekinci ise iki haftada bir defa çıkmaktadır. Times'ın her yerde muhabiri vardır ve güncel haberleri verir, Ekinci ise bazen Bakfi'deki olaylardan bile haberdar olamamıştır. Times'ın ıoo binden fazla okuyucusu varken, Ekincı"nin ise 300 okuyucusu vardır. Ekinci, Yıl: 2, No: 23, 6 Aralık 1876, s. 1. 414 Bu konu gazetede yayınlanan ilginç bir diyalogla anlatılmaya çalışılır: "Bizim Kafkas vilayetinin bir şehrinde iki şahıs birbiriyle sohbet ediyorlardı. Sonı: Amca, duydun mu, Bakı1' de bir yıldır birisi Ekinci adında bir gazete çıkarıyor, taze haber verip, ilim ile bir şeyleri anlabnaya çalışıyor. Cevap: O birisi Şirvan vilayetinin Zerdab köyünden filancanın oğlu, filancanın torunu değil mi? Ben öyle biliyordum ki o gazeteyi İvan ya Karapet çıkarıyor zannediyordum. Ben onun sülalesini tanıyorum. "Ev buzağısından öküz olmaz." Ekinci, Yıl: 2, No: 15, 9 Ağustos 1876, s. 1-2.

Toplumun gazetedeki haberlere tepki vermemesinden şikayet eden yazar, bu anlamda toplumun sessizliğini kabristana benzeterek bir an önce bu halden kurtulmaları gerektiğini ifade eder. Hatta bu konuda verilen bir haberde, Ekinci'nin çıkmasından altı ay sonra Londra'da gazetenin çıktığının duyulmasından öte, Türkçe'ye tercüme edilen bir kitabın tashihi için buradan gazeteye gönderildiğini belirterek, ''bizim halkımızın halen gazetenin çıktığından haberi yoktur,41s hatta bazıları paralannı ödediği halde gazeteyi almamaktadır"4'6 diye yazmıştır.

Gazete, özellikle halkın dini inançlarım kullanarak onlardan menfaat elde edenlerle ve bu yolla dünyevi ilimlerden uzak kalmalarım isteyenlerle mücadele eder. Hatta aydın din adamlarının ve Şeyhülislanun bu konudaki destekleyici yazılarım yayınlayarak, Müslümanların dünyevi ilimleri öğrenmelerinin bizzat dinin emri olduğunu ortaya koymaya çalışmıştır.

Ekinci gazetesi çıktığı ilk sayıdan itibaren makalelerinde okuyucularının karşısına bir öğretmen gibi çıkar ve onlara ilmi kriterlere uygun bilgiler verir. Özellikle o dönemde az bilinen veya hiç bilinmeyen halkın yaşantısını kolaylaştıracak bilgiler onların anlayacağı bir dille anlatılır. Bir konunun birkaç sayıda işlendiği olmuştur. Şüphesiz on beş günde bir çıkan ve sınırlı imkanları olan gazetenin her konuda halkı aydınlatması mümkün değildir. Fakat Zerdabi ve diğer yazarlar bütün yazılarına temel olarak cehaletten kurtulmayı ve ortaya konan her türlü faaliyeti çağdaş usullerle yapmayı hedeflemişlerdir. Onlar için halkın yaptığı işi en doğru ve en faydalı şekilde yapması esastır. Makalelerin yanında verilen 415 l.erdabi bütün milletlerin kendi dillerinde çok sayıda gazete çıkarmak için yanştıklannı ifade ettikten sonra, bazı Müslümanlann ise Ekincı'yi okumaktansa yanın yamalak Rusça ile Rus gazetelerine mektup yazdıklannı ve güya onlann bu şekilde kendilerine değer vereceklerine inandıklannı yazar. Ekinci, Yıl: 2, No: 14, 25 Temmuz 1876, s. 2. 4•6 Ekinci, Yıl: 1, No: 12, 1 Ocak 1876, s. ı.

haberlerde bile diğer ülkelerdeki gelişmelerden ve köylünün işine yarayacak yeni usullerden bahsedilmiştir.

Azerbaycan'da aydınların ortaya çıkmasında büyük katkısı olan Ekinci gazetesi, dönemin ileri gelen aydınlarını etrafında toplamıştır. Gazetenin, yeni aydınların yetişmesinde de büyük emeği olmuştur. Zerdabi'yi seven ve onun fikirlerinden etkilenen öğrencileri, daha üniversitede okurken makaleler yazmaya başlamış ve bu isimler daha sonra Azerbaycan'ın en önde gelen aydınlan haline gelmişlerdir.

Ekinci gazetesi izlediği yayın politikası doğrultusunda cehalete karşı eğitim fikrini savunurken, gazeteye gelen karşı fikirleri de yayınlar. Gazete bu yönüyle fikirlerin açıkça tartışıldığı bir alan haline gelir. Öyle ki, gazetenin bazı sayılarında, gelen tartışma mektuplannı yer kalmadığı için yayınlayamadıklanna dair ifadeler görülür. Gazetede özellikle dini ilimler ve dünyevi ilimler hakkındaki tartışmalar oldukça sert ve hararetli geçer. Zerdabi ve yazarların büyük kısmı dünyevi ilimlerin mutlaka öğrenilmesi ve eğitim hayatında hak ettiği yeri bulması gerektiğine inanmışlardır. Bazı din adanılan ve halk önderleri dünyevi ilimlerin çok önemli olmadığını asıl önemli olanın dini ilimlerin öğrenilmesi olduğunu savunmuşlardır. Bu tartışmadan başka yeni usullerle okulların açılması, yeni metotlarla eğitim yapılması, ana dille okuyup-yazma ve yabancı dil öğrenimi gibi konularda da zaman zaman tartışmalar vardır. Zerdabi, küfre varmayan eleştiriler alınca sevinir, çünkü yazdı.klan bir şekilde okunduğu ve akis bulduğu için çok mutlu olmuştur. Ekinci gazetesi, çıktığı dönemde böyle bir tartışma ortamı hazırlayarak çok önemli bir görev ifa etmiştir.

Ekinci'nin Azerbaycan sosyal hayatı için bir önemi de gazetede Avrupa Devletleri, Rusya, İran ve Osmanlı Devletiyle ilgili yayınlanan haberlerden gelmektedir. Gazetenin aboneleri adı geçen ülkelerle ilgili bilgiler ve halklarının nasıl yaşadığına dair haberler okumak istemektedirler. Böylece dünyada neler olup

bittiğinden haberdar olacaklardır. Bu da, o dönem için hiç de küçümsenemeyecek bir hizmet olmuştur.

Gazetenin yayınlandığı dönemde merkezle diğer bölgelerin iletişimi neredeyse hiç yok gibidir. Çıkan kanunlardan, yapılan değişiklerden hallan haberi yoktur. Ekinci, yayınlanan kanunlan halka duyurmanın yanında, mahkemelerde alınan bazı örnek kararlan da yayınlayarak okuyuculannı bilgilendirmiştir. Aynca ticaret ve petrolle ilgili çok önemli gelişmeleri, değişik merkezlerdeki bazı malların fiyat durumunu okuyucusuna iletmiştir.

Azerbaycan matbuat hayatında bir tecrübe okulu417 olan Ekinci gazetesi, yayınlandığı losa süre içerisinde Azerbaycan'ın siyasi, iktisadi ve sosyal hayatında çok önemli bir rol oynayarak, bütün imkfuısızlıklara ve baslolara rağmen üzerine aldığı sorumluluğun üstesinden gelmeyi başarmıştır.

4'7 Veli Memmedov, "Matbuatımızın Müjdecisi", Edebiyat ve İncesenet, 29

Temmuz 1965, s. 3.

uygulamaya konulmuştur. Rusya Türklerinin birbirinden habersiz ve kendi problemleriyle uğraştığı bu dönemde Ruslaştırma için değişik planlar geliştirilmiştir. Ruslar hedeflerine ulaşmak için Rus-Tatar okullan açmış ve Müslümanların çocuklannm buralarda eğitim almaları için onları teşvik etmiştir. Bu okulları bitirenlerin bir kısmı da Rusya' da üniversite eğitimi almıştır. Rus okullarında okuyan hatta St. Petersburg ve Moskova' da üniversite bitirerek ülkesine dönen bu aydınlar, eğitimlerini tamamladıktan sonra Rusya'ya değil, kendi milletine hizmet etmek sevdasına düşmüşlerdir. Rusça aracılığıyla batı kültürünü tanımaya çalışan ve Rus kültürünü yerinde öğrenen ama kendi kültürünü unutmayan bu yeni aydın tipinin en belirgin özelliklerinden birisi genellikle fen bilimleri sahasında uzmanlaşmış olmalarıdır. Bu aydınlar kendi milletlerinin de gelişmiş milletler seviyesine gelmesi için mücadele etmişlerdir. Batı usulünde eğitim alan bu Azerbaycan Türk gençleri, Ruslar tarafından istismar edilen Azerbaycan doğal kaynaklarının ve sömürülen Türk köylülerinin farkına vararak, durumun düzeltilmesi umuduyla faaliyete geçmiş ve bu faaliyetlerine halkın eğitilmesi için gerekli tedbirleri almakla başlamışlardır. Cehaletten kurtulacak olan halk, haklannın bilincine varacak ve bunların kazanılması uğruna mücadeleye girişecektir. Bu maksatla öncelikle dinde taassuba düşmüş ve cehaletle, tembelliğin pençesine takılrmş Türk köylüsünü bu durumundan kurtarabilmek amacıyla çalışmalar yürütmüşlerdir. Dinde reform desteklenmiş, ardından modern usullerle Türkçe eğitim veren yeni tarzda okulların açılması için uğraşılmış ve bu yeniliklerin halka tanıb.lması ve Rusya'nın gerçek çehresinin açıklanması için basın faaliyetlerine girişilmiştir. Milletlerinin geleceğinin ancak eğitim yoluyla aydınlanacağını düşünen bu aydın grubuna maarifçiler adı verilmesi boşuna değildir. Hasan Melikzade Zerdabi, bu aydın tipinin ilk örneklerinden ve en önemlilerinden birisidir.

Maarifçilerin en önemli temsilcilerinden olan Zetdabi, Rus okullannda okumuş ve Moskova Üniversitesinde Fen bilimleri eğitimi almışbr. Okuduğu yıllarda bir ihtilal merkezi haline gelen üniversitede ihtilalci gruplarla ve hocalanyla sıkı ilişkiler kurmuştur. Daha öğrenciliği yıllannda gelecekte "milletim için neler yapabilirimin" planlarını yapmaya başlamıştır. Zerdabi'yi farklı kılan en önemli özelliklerinden birisi, kendini milletine adamış ve bütün hayabnı buna göre şekillendirmeye çalışmış olmasıdır. O, bu uğurda Moskova Üniversitesi'nde hocalık teklifini reddetmiş, aynca gençlik aşkından vazgeçerek, kendi soyundan ve kültüründen, ideallerini paylaşan eğitimli bir hanımla evlenmiştir. Hanımı da onun bütün çalışmalannda ve mücadelesinde yam başında olmuş ve ona destek vermiştir. Zerdabi'nin ikinci belirgin özelliği ise onun mücadele azmi olmuştur. O, önüne çıkan ve çıkarblan bütün engelleri aşmaya çalışmış ve asla bir yılgınlık emaresi göstermemiştir. Ömrünün son günlerinde, felçli ve konuşamaz durumdayken bile Kaspi gazetesindeki görevini sürdürmüştür.

Üniversiteden mezun olduktan sonra çalışbğı memuriyetlerde haksızlığa karşı mücadele eden, milletinin ezilmesine razı olmayan, bu yüzden de eziyetlere uğrayan ve nihayet işinden kovulan Zerdabi, haksızlık yapan ister hükümet memurlan isterse yerli beyler olsun hiç ayının yapmadan bunlann önüne geçmeye çalışmışbr. Onlarla mücadele ederken aynı zamanda halka kendi haklannı öğretmeye çalışan bir rehber görevi üstlenmiştir.

Azerbaycan'ın geleceği olan gençlerin yetişmesi ve onlann iyi bir eğitim alması için elinden geleni yapan Zerd.abi, bu uğurd.a ilk hayır cemiyetini kurmuş ve zenginleri bu çocukların eğitimine katkıda bulunmaya çağırmıştır. Özellikle fakir ve başarılı öğrencilerin eğitimlerini devam ettirmeleri için gayret göstermiş, sadece erkeklerin değil, kızların da okuması gerektiğini savunmuş ve bu konuda da girişimlerde bulunmuştur. Erkeklerin bile okula gönderilmediği bir dönemde kızların eğitilmesini isteyen yazar, kızlar için bir okul

açmayı hayal etmiş ve bunu zor da olsa gerçekleştiııneyi bilmiştir. Bir milletin geleceği olan çocukları yetiştiren annelerin ne kadar eğitimli olursa o milletin geleceğinin de o kadar parlak olacağını savunan Zerdabi'ye göre; çocuk, aile içerisinde huzurlu, eğitimli ve kötü alışkanlıkları olmayan bir ana-baba tarafından yetiştirilirse milletin geleceğine umutla bakmak mümkün olacaktır. Kadınların istismar edilmesine de karşı çıkan Zerdabi kadınların toplumda hak ettikleri değeri bulabilmeleri için çaba göstermiştir. Öğretmenlik yaptığı yıllarda sadece müfredata bağlı kalmayan, öğrencilerine ülke meseleleri ve bunların çözüm yollan hakkında bilgiler sunan, onlann bu konulara yabancı ka1mamalanru sağlamaya çalışan Zerdabi'ye göre, okul sadece ders yapılan bir mekan değil, türlü sosyal faaliyetlerin olduğu bir kurum olarak görülmelidir. Bu amaçla sosyal ve kültürel faaliyetlerin hayata geçirilmesine çalışmış ve öğrencileriyle beraber Azerbaycan tiyatrosunun da temelini teşkil edecek ilk tiyatro oyununu başarıyla sergilemişlerdir. Halkını aydınlatmanın hayır cemiyeti, tiyatro ve öğretmenlik yapmakla yeterli olmayacağını fark ederek, daha büyük kitlelere sesini duyurabilmesinin ancak gazeteyle mümkün olabileceğini düşünen Zerdabi uzun bir süredir planladığı gazete çıkarma fikrini gerçeğe dönüştürmeyi başarmıştır. Ekinci gazetesi sadece bir gazete değil, bir milletin geleceğini kurtarmak için mücadeleye kendini adamış bir aydının ümidi olmuştur. O bütün zorluk ve engellemelere rağmen bu işin de üstesinden gelmeyi bilmiş ve Rusya Türklerinin ilk Türkçe gazetesi olan Ekinci'yi neşretmiştir. Gazete sadece Azerbaycan matbuatının ilk örneği ve temeli olmamış, Türk dünyasında da yakından takip edilmiş ve büyük moral kaynağı olmayı başarnıış, daha sonra bu alanda yapılacak girişimlere bir öncü olmuş ve bu işin önemini göstermiştir. O, gazeteyi halka kendi içinde bulunduğu durumu gösteren ve bunlara çözüm arayan bir araç olarak görmüştür. Ekinci, halka verdiği aydınlatıcı bilgilerin yanında ülkenin her yanından devrin önde 174

gelen aydınlarının fikirlerinin halka ulaşması için aracı olmuş ve hakarete varmayan bütün görüşlere sayfalarını açmıştır.

Gazetesini kapatıp, öğretmenlikten de uz.aklaştırarak Zerdabi'yi engelleyeceğini sanan yöneticiler çok lasa süre sonra yanıldıklarını anlamışlardır. Çünkü o hangi şartlar ve ortamda olursa olsun ideallerinden vazgeçmemiştir. Köyünde kaldığı 16 yıl boyunca gördüğü bütün haksızlık ve yanlışlıklarla mücadele etmeye devam etmiştir. Bu mücadelede karşısında hükümet memurları, yerli beyler ve mollalar olmuştur. Onların gücünden ve nüfuzundan asla çekinmeyen yazar her türlü tehlikeyi göze alarak mücadelesine devam etmiştir. Özellikle insanların dini duygularını istismar eden, bundan da kendilerine menfaat ve nüfuz sağlayan mollalara karşı çok yoğun bir mücadele örneği sergilemiştir. Dinde olmayan şeyleri varmış gibi gösteren, halkın cehaletinden yararlanarak istediklerini yaptıranlara karşı halkı uyandırmayı kendine önemli bir vazife bilmiştir. Halkın cahil kalması, onların sağlığından aile hayatına kadar her türlü konuda söz sahibi olan bu mollaların yarannadır. Onun için mutlaka halka gerçekler anlatılmalı ve eğitime hak ettiği önem verilmelidir.

Müslümanların dünyadan el-etek çekınelerinin yanlış olduğunu, İslam dininin ilim öğrenmeyi herkese emrettiğini vurgulayan Zerdabi göre, dünya-ahiret dengesi kurulmalı ve okullarda dini ilimlerin yanında dünyevi ilimler de mutlaka okutulmalıdır. O sadece çocukların değil, halkın top yekfin eğitilmesi taraftandır. Zerdabi'ye göre burada en büyük sorumluluk öğretmenlere düşmektedir. Ona göre öğretmenlerin vazifesi okulda bitmemektedir. Onlar derslerinden sonra da halkı eğitmek için çalışmalar yapmalıdırlar.

Vatan sevgisinin sadece lafla olmayacağını ifade eden Zerdabi, bunun yapılan icraatlarla gösterilmesi gerektiğine inanmıştır. Milletin refahı ve geleceği uğuruna çıkan bütün engeller cesaretle aşılmalı ve bu uğurda gerekirse can vermekten kaçınılmamalıdır.

Son yıllarda da yoğun olarak tartışılan Türk dünyasının dil birliğinden ve Türk dünyasının ortak hareket etmesi :fikirlerinden bahseden Zerdabi, Türk dünyasının birliğini muhafaza edebilmesi için dil birliğinin şart olduğunu ifade etmiş ve bu uğurda da herkesin kendisini sorumlu hissetmesi gerektiğine inanmışbr.

Çalışmamızın konusu olan Hasan Melikzade Zerdabi ı8oo1ü yıllarda bugün halen geçerliliğini koruyan tiyatro, hayır cemiyeti, öğretmenlik ve gazetecilik gibi alanlarda faaliyetlerde bulunan ve bunlarda da başarı elde eden ender şahıslardan biridir. Onun ortaya koyduğu, cahilliğe karşı top yekun eğitim, kadın haklan, din istismarcılarına ve haksızlığa karşı mücadele, vatanseverlik, Türk dünyası birliği gibi fikirleri bugün de geçerliği olan ve tartışılan konulardandır.

Yaşadığı dönemin günümüzden 100-150 yıllık bir zaman öncesi olduğu göz önüne alındığında Zerdabi'nin ne denli ilerici, açık fikirli ve cesur bir aydın kişi olduğu daha iyi anlaşılır. Günümüzde bile konuşulmaktan çekinilen, özellikle dini konuları büyük bir cesaretle, umuma yönelik olarak yüksek sesle dile getirmiş, hatta kendisine yönelik gelebilecek tüm tepkileri göze alarak, daha geniş kitlelere seslenebilmek amacıyla bu fikirlerini basın yoluyla yaymaya çalışmıştır. Zerdabi, Azerbaycan Türklerinin, Rusya Türkleri arasında Tatar aydınlanndan sonra, dinde ve eğitimde aydınlanma ve yenileşme hareketlerinin canlılık kazandığı ve üzerine gidildiği ikinci Türk halkı olmasında kapıyı aralayan ilk aydınlardan biri olmuştur.

Gazete çıkarmanın, özellikle de Azerbaycan Türkçesiyle yayınlamanın hayal bile edilemediği bir dönemde Zerdabi'nin bunu başarmış olması takdire değer bir durumdur. Zerdabi, gazetesinde kullandığı sade Türkçeyle, fikirlerini her kesimden halka yaymayı hedeflemiştir. Zerdabi, ana dilde ve son derece basit bir Türkçeyle yayınladığı Ekinci ile Azerbaycan edebi dilinin milli dile çevrilmesi ve yerleşmesinde de etkin bir rol oynamıştır. Bugün Eldnci'nin

yayınlanma tarihi Azerbaycan' da matbuat günü olarak kutlanmakta ve bu önemli olay yeni nesillere aktanlmaktadır.

Zerdabi'nin dil birliği, vatanseverlik, Batı usulünde ve Türkçe eğitimin gerekliliği ve önemi, dinde taassubu eleştirmek için geliştirdiği fikirler kendinden sonra yetişen nesil üzerinde etkin bir rol oynamıştır. Onun, Ekinci vasıtasıyla yaydığı bu yenilikçi fikirlerin, Azerbaycan'da XIX. yüzyılın sonlarında başlayan kültürel uyanışın başlangıcı olduğunu söyleyebiliriz. Zerdabi'nin ilk Türkçe gazeteyi yayınlamasının, ilk hayır cemiyetlerini teşkil etmesinin, ilk tiyatronun nüvesini oluşturmasının ardından tüm bu müesseseler, kendinden sonra gelen ve onun fikirleri ve görüşleri doğrultusunda hareket eden yeni nesil aydınlar tarafından daha da muhkemleştirilmiştir.

Özgürlüğe giden yolun milli dilin ve dolayısıyla kültürün muhafazasından geçtiğinin bilincinde olan, ancak bunu yaşadığı dönem itibariyle açıkça dile getiremeyen Zerdabi, milli dilin korunup, gelişmesi için gerekli tedbirleri ahnış ve kendinden sonra da alınması için gerekli ortamı bırakmaya özen göstermiştir. Halkın sahip olduğu hakların farkına vanp, bunlan talep edebilmesi için eğitimli olması gerektiğinin bilincindedir, eğitim ve kültür yönünden büyük mesafe kat eden milletlerin baskısı altında kalmamak için de yegane yolun halkın eğitilmesinden geçtiğine inanmaktadır. Bu maksatla tüm bu yollann açılabilmesi için her başarının halkın eğitim seviyesinin artınlmasından geçtiğini bilmektedir.

Zerdabi, bilinçlenen halkın, bu kültürel uyanışın ardından başka taleplerde de bulunacağını görebilmektedir ki, nitekim onun düşündüğü gibi de olmuştur. Bu kültürel uyanış zaman içinde siyasi bir özellik kazanmıştır. Halkının yüzyıllardır süren Rus boyunduruğundan kurtarılması fikrini benimseyen, tıpkı Zerdabi'nin düşlediği tarzda Batı usulüyle ancak milli kültürüne ve inançlanna bağlı olarak yetişen aydınlar milletinin kurtuluşu ve mutluluğu için mücadeleye girişmiştir. AhmetAğaoğlu, Ali Bey

Hüseyinzade, Mehmed Emin Resulzade, Ali Merdan Topçubaşı, Fethali Han Hoylu gibi yeni nesil aydınlar, kurdukları veya dahil olduklan siyasi dernekler ve kuruluşlarla bu amaçta faaliyet göstermişler ve özgürlük mücadelesine girişmişlerdir. Özgürlük mücadelesinden galip çıkan bu aydın sınıfın yaktığı özgürlük meşalesi bir dönem gücünü kaybetse de hiçbir zaman sönmemiş ve 70 yıllık bir beklemenin ardından yeniden güçlenerek özgürlüğe giden yolu aydınlatmıştır. Zerdabi'nin önderliğindeki ilk aydın sınıfı özgürlüğe giden bu yolun açılmasında büyük katkı sağlamıştır. Azerbaycan tarihinde çok büyük değere vasıl olan bu aydınlar içinde özellikle Zerdabi çok müstesna bir yere sahiptir. Türk dünyasının her dönemde ihtiyaç duyduğu fikir ve mücadele adamlığı vasıflarını kendi şahsında toplayan Zerdabi'nin görüşleri zamanla daha iyi anlaşılacak, hak ettiği yeri ve değeri bulacaktır.

Bibliyografya

Arşiv Vesikalan ve Süreli Yaymnlar

Azerbaycan Cumhuriyeti El Yazmalan Enstitüsü Hasan Melikzade 7.erdabi Özel Arşivi (Bakô) A.Ü. DTCF Dergisi (Ankara) Akademik Araşhnnalar Dergisi (İstanbul) ASSR Elmler Akademiyasımn Maruzeleri (Bakü)

Azerbaycan (İstanbul) Azerbaycan (Bakô) Azerbaycan Gadım (Bakô) Azerbaycan Gençleri (Bakô) Azerbaycan Jurnalı (Bakô) Azerbaycan Kommunisti (Bakô) Azerbaycan Mektebi (Bakô) Azerbaycan Muallimi (Bakô) Azerbaycan Sovyet Ensiklopediyası (Bakô) Azerbaycan SSR Elmler Akademiyasının Haberleri İktisadiyyat

Seriyası (Bakô) Belleten (Ankara)

Dergi (Münib) Diyanet Vak.fi İslam Ansiklopedisi (İstanbul) Dokladı Akademii Nauk ASSR (Bakll) Edebiyat ve İncesenet (Bakll)

Ekinci (Bakll) Elm ve Hayat (Bakll) Elmi Eserler, Azerbaycan SSR Ali ve Orta İhtisas Tahsili Nazırlığı

Jurnalistik Seriyasz (Bakll)

Günay (Bakll) Hayat (Bakll) İslam Ansiklopedisi (İstanbul) Komunist (Bakll)

Kurtuluş (Berlin) Muhbir (Bakll) Sovyet Köyü (Bakll) Stratejik Analiz (Ankara) Tarih Enstitüsü Dergisi (İstanbul) Toplumsal Tarih (İstanbul)

Türk Edebiyatı Türk Dünyası Araşhrmalarz Dergisi (İstanbul) Türk Kültürü (Ankara) Türk Kültürü Araşhrmalarz (Ankara)

Türk Yurdu (İstanbul) Türkiye Günlüğü (Ankara)

Türkler (Ankara) Yeni Form (İstanbul) Yeni Kafkasya (İstanbul)

Abbaslı, Nazile: Azerbaycan Özgürlük Mücadelesi, İstanbul, Beyaz

Balina Yayınlan, 2ooı. "Adıgözelov Asker Ağa Nagverdi Ağa oğlu", ASE, C: 1, 1976, s. 122. Ağamalı, Fezail: XVIII Esrin II Yarısı-XIX Esrin Evvellerinde Guzey Azerbaycan Hanlıklarının Sosial-İgtisadi Veziyyeti, Balo,

Azerbaycan Ensiklopediyası, 1999. Ahrnedov, Hüseyin: Neriman Nerimanov'un Pedagoji Fikirleri, Balo,

Maarif Neşriyyatı, 1979. Alunedov, Hüseyin: XIX. Asır Azerbaycan Mektebi, Bakı1, Maarif

Neşriyyatı, 1985. "Ahundov Mirza Fetali", ASE, C: 1, 1976, s. 496-499. Ahundov, N.F.: Azerbaycan Matbuatının İlki-Eki.nci Gazetesinin 100 yıllığı Münasebetiyle, Balo, 1976. Akpınar, Yavuz: Mirza Fethali Ahundzade Komediler (Temsilat),

İzmir, Ege Üniversitesi Basımevi, 1988. Akpınar, Yavuz: Azeri Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul, Dergah

Yayınlan, 1994. Algar, Hamid: " Ahunzade, Mirza Feth Ali", DİA, C: il, 1989, s. 186-190. Ali Bey Hüseynmde: Siyaseti-Funıset, Haz. Ofelya Bayramova, Balo,

Elm Neşriyyatı, 1994. Alibeyzade, E.M.: "Ekinci'ni Varaklarken",Azerbaycan Gençleri, 20

Mayıs 1968. "Ali Merdan Topçubaşı: Tercüme-i Hali (1862-1934)", Kurtuluş, No: 2, Aralık 1934, s. 47-52.

Aliyev, Fuad-Mirabdulla Aliyev: Nahçıvan Hanlığı, Balo, Azerbaycan

Dövlet Neşriyyatı, 1996. Aliyeva, Gülsüm: "Hasanbey Zerdabi Kafkas Sergisinde", Elm ve

Hayat, No: ıı, 1968, s. 15.

Altstadt, AL.,: The Azerbaijani Turks: Power and Identity Under Russian Rule, California, Hoover Institution Press, 1992. Altstadt, A: "The Azerbaijani Turkish Comrnunity of Baku Before

World War I", Chicago, Basılmamış Doktora Tezi, t.y. Altstadt, Audrey: "Azerbaycan Burjuvazisi ve Bakô'de Kültürel Aydınlanma Hareketi: Milliyetçiliğe Doğru İlkAdırnlar", Çev. Mehmet

Öz, Türkiye Günlüğü, No: 63, Kasım-Aralık 2000, s. 25-31. Aran, Mehmet Sadık: "Azerbaycan ve Riısya", Dergi, No: 37, 1964,

s. 32-40.

Askerova, Aynur: "Ekinci Gazetesi;nin Rusya Müslümanlarının Fikir

Hayabndaki Rolü", Osman Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2000. Aslan, Betili: I. Dünya Savaşı Esnasında Azerbaycan Türkleri'nin Anadolu Türkleri'ne Kardaş Kömeği (Yardımı) ve BakLJ. Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi

Başkanlığı Yayınlan, 2000. Aşurbeyli, Sara: Bakı. Şeherinin Tarihi, Bakı, Azerbaycan Dövlet

Neşriyyatı, 1998. Azerbaycan Dövri Matbuah 1875-1990: Bibliografiya, Haz. Solmaz

Rüstemova, Bakı, Azemeşr, 1993. Azerbaycan Tarihi (En Gadim Dövrlerden XX. Esrin Euuellerine Geder), Bakı, E1m Neşriyyatı, 1993. Azerbaycan Tarihi (Uzak Geçmişten 1870 ci İllere Geder), Bakı,

Öğretmen Neşriyyat, 1996. Azerbaycan Tarihi, Bakı, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, 1994. Azerbaycan Tarihi, Bakı, E1m Neşriyyatı, 1993. Azerbaycan Tarihi, C: I, Bakı, 1958. Azerbaycanda Halk Maarifinin İnkü;afYolu, Bakı, Azemeşr, 1945. Azerbaycanın Rusiya İle Birleştirilmesi ve Onun Mutereggi İgtisadi ve Medeni Neticeleri, Bakı, Azerbaycan SSR E1rnler Akaderniyası

Neşriyyatı, 1956.

Bagirova, İ.S.: Politiceski.ye partii i organizatsii Azerbaydjana v naçale XX veka: 1900-1917, Baku, Elm, 1997. Bala, Mirza: "Ağaoğlu Ahmet Bey", Kurtuluş, No: 55, 1939, s. 10-11.

Bala, Mirza: Milli Azerbaycan Hareketi, Ankara, Azerbaycan Kültür

Derneği Yayınlan, 199ı. Bayat, Ali Haydar: Hüseyinzô.de Ali Bey, Ankara, Atatürk Kültür

Merkezi Başkanlığı Yayınlan, 1998. Baykara, Hüseyin: "1905 ve 1917 Rus İnkılapları Arasında Azerbaycanda Basın", TK, No: 18, 1964, s. ıı4-117. Baykara, Hüseyin: "Çarlık Rusyasının Azerbaycanda Yaptığı İstila

Savaşları", TK, No: 19, Mayıs 1964, s. 17- 25. Baykara, Hüseyin: "Azerbaycan İstiklal Mücadelesinin İktisadi temelleri", TK, No: 103, Mayıs 1971, s. 598-609. Baykara, Hüseyin: Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi, İstanbul,

Azerbaycan Halk Yayınları, 1975. Baykara, Hüseyin: Azerbaycan'da Yenileşme Hareketleri, Ankara,

TKAE yayınlan, 1966. Bennigsen, Alexandre -Chantal Lemercier Quelquejay: La presse et le mouvement national chez les Musulmans de Russıe avant 1920, Paris, Mouton&Co, 1964. Bennigsen, A-L.C. Quelquejay: L1slam En Union Sovietique, Paris,

Payot, 1968. Bennigsen, A-L.C Quelquejay.: Stepte Ezan Sesleri, Çev. Nezih Uzel,

İstanbul, İrfan Yayımcılık, 1994. Beydemirova, B.S.: "Ekinci Gazetinin Meydana Gelmesi ve Onun

Azerbaycan İctimai-İktisadi Fikir Tarihinde Rolüne Dair" Azerbaycan SSR Elmler Akademiyasının Haberleri İctiimai Elmler Seriyası, No: 5, 1963, s. 107-117.

Elmler Seriyası, No: 1, 1965, s. 37-47. Beydernirova, B.: "Ekinci Gazeti Azerbaycanda Neft Sanayesinin

İnkişafı Haklo.nda", Azerbaycan SSR Elmler Akademiyasının Haberleri İktisadiyyat Seriyası, No: 2, 1967, s. 76-81. Beydilli, Kemal: 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşında DoğuAnadolu'dan Rusya'ya Göçürülen Ermeniler, Ankara, TTK, 1988. Bünyadov, Ziya: Azerbaycan Atabeyleri Dövleti (1136-1225), Bakı,

Elrn, 1985. Büniyatov, Ziya.: "Azerbaycan", DİA, C: iV, s. 317-322. Caferoğlu, Ahmet: "Azerbaycanda Maarif Hareketleri", TK, No: 18,

Nisan 1964, s. 130-136. Cavadov, Cavid: Azerbaycanda Hayriyecilik Harekah, Bakı, Elrn

Neşriyyatı, 1999. Cavadova, Esrnira: Sahrlarda Döyünen Ürek, Bakı, Azerbaycan

Dövlet Neşriyyatı, 1988. Çay, Abdulhalı'.lk: "1905-1917Yıllannda Azerbaycan'daki Türk Siyasi

Kuruluşları", TKA, XXVIl/1-2, 1989, s. 41-55. Devlet, Nadir: İsmail Bey Gaspıralz (1851-1914), Ankara, Kültür

Bakanlığı Yayınlan, 1998. Devlet, Nadir: Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917),

2. baskı, Ankara, TTK, 1999. Dokumenh po istorii Baku: 1810-1917, Baku, Azerbaydjanskoye

Gosudarstvennoe İzdatelstvo, 1978. "Ekinci 1875-1877 Gıyrnetli Hediye", Muhbir, No: 1, 1980, s. 15. Eliyarlı, Süleyman: "Azerbaycan Milli Hareketinin İlkin Dönemleri", Yeni Forum, Aralık 1991, s. 35-40. Ergin, Muharrem: Üniversiteler İçin Türk Dili, İstanbul, Boğaziçi

Yayınlan, 1986.

Gasımzade, Feyzulla: XIX Asr Azerbaycan Edebiyah Tarihi, Bakı,

Maarif Neşriyyatı, 1974. Genceli, S.: Işıklı Ömürler Kövrek Ta/eler, Bakı, Azerbaycan Dövlet

Neşriyyatı, 1991. Gencer, Ali İhsan: "İhtilalci Ermenilerin Kaza İhtilal Teşkilatı Talimatnamesi", Tarih Enstitüsü Dergisi, No: 13, 1983-1987, s. 577-606.

Gouliev, R.: Petrol ve Politika, Çev. F. Feran, İstanbul, y.y., 1997. Guseynova, Dina Sadık Kızı, Azerbaydjanskaya intelligentsiya v kontse XIX-naçale XX v., Baku, Avtorefarat, 1993. Habibbeyli, İsa: Celil Memmedkuluzade, Bakı, Şerk-Gerb, 1994. Habibbeyli, İsa: XX. Yüzyılın Başlarında Yaşayan Azerbaycan Yazarlarının Biyografileri, Aktaran: Recep Toparlı, Ernınırn,

Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını, 1992. Habiboğlu, Veli: Abbasgulu Ağa Bakıhanov, Bakı, Kençlik, 1992. Hacıyeva, Maarife-Şahin Köktürk "Azerbaycan Matbuat Tarihinden", 1Y, OCak 1996, No: 101, s. 46-49.

Halilov, Gulu: "Maarif ve Zeka Meş'eli", Azerbaycan, No: 4, 1980,

s. 184-190.

Hasanov, Ahmet: Azerbaycan Maarifçileri Tarafından İslamın Tenkidi (XIX Asrın İkinci Yarısı-XX asrın Evvelleri), Bakı,

Yazıcı, 1983. Hasanov, N.: Hasan Bey Zerdabi Azerbaycanda Toprakşunaslık ve

Agrokimya Elmlerinin Banisidir, Bakı, Elm Neşriyyatı, 1972. Hemy, J.D.: Baku An Eventful History, London, Hayrnarket, t.y. Hesenli, Cemil "Rusya Tiirkleri'nin Lideri Ali Merdan BeyTopçubaşı", Aktaran: Hüseyin Adıgüzel, Türk Dünyası.Araştırmalan, Ağustos 2000, No: 127, s. 139-155.

Huseynov, S.: "H. Zerdabi Görkemli Muharrir ve Publisist Kimi",

ASSR Elmler Akademiyasının Haberleri İctimai Elmler Seriyası,

No: 4, 1959, s. 71-79.

Hüseyinov, Sadık: Ekinci Gazetinin İzahlı Bibliografiyası, Bakı,

Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, 1977. Hüseyinov, Ş.: Hagigat ve Adalet Çarcısı, Balo, Azerbaycan Dövlet

Neşriyyatı, 1988. Hüseynov, Mir Celal Firidun: örneklerle XX. Asır Azerbaycan Edebiyatı, Haz.Kemal Yavuz-Erol Ülgen, İstanbul, Birleşik

Yayıncılık, 2000. Hüseynov, Mir Celal Firudun: XX Esr Azerbaycan Edebiyyatı, Balo,

Maarif Neşriyyah, 1982. Hüseynov, Sadık: "Matbuatımızın Garanguşu", Muhbir, No: 7, Temmuz 1977, s. 2-5.

Hüseynov, Sadık: "Meş'el", Azerbaycan, No: 5, 1975, s. 17ı-ı76. İbragimov, M.: Neftyanaya promışlennost Azerbaydjana v period imperializma, Baku, Elrn, 1984. İbrahirnov, Marat: ''XIX. yüzyılın Sonlan XX. Yüzyılın Başlarında

Azerbaycan Petrol Sanayisinde Milli Sermaye Problemi", Azerbaycan, Kasım-Aralık 1990, No: 276, s. 33-36. İlkin, Gılman: Şehsiyyet, Bakı, Şur Neşriyyatı, 1995. İlkin, Gılman: Hacı Zeynelabidin Tagiyev, Balo, Işık, 1997. İlkin, Gılman: Bala ve Balalılar, Bakı, Zaman Neşriyyatı, 1998. İsmail, M.- M. İbrahimov: El Atası, Bakı, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, 1994. İsmail, Mahmud: Azerbaycan Tarihi, Bakll, Azerbaycan Dövlet

Neşriyyatı, 1993. İsmail, Mahmud: İstoriya Azerbaydjana, Baku, Azerbaydjanskoe

Gosudarstvennoe İzdatelstvo, 1995. İsmailov, M.: XX Esrin Evvellerinde Aurbaycanın Kend TeserruJatt,

Bakı, Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası Neşriyyatı, 1960:

İsmailov, M.-M. İbrahimov: Azerbaycan Neft Saneyesinin İngılaba Gederld Tarihi, Bakı, Elm Neşriyat, 199ı. İsmayılov, İsrafil: Dünya Azerbaycanlılan XX Esrde, Bakı, y.y., 1997.

İstoriyaAzerbaydjana, Baku, İzdatelstvoAkadeınii NaukAzerbaydjanskoy SSR, 1960. "Kaçak Nebi", ASE, C: III, 1979, s. 104. Keykunın, N.: Azerbaycan İstiklal Mücadelesinin Hahralan, Ankara, İlke Kitapevi, 1998. Köçerli, Firudun:"Halgımızın Böyük Oğlu", Azerbaycan Mektebi, No: 4, 1990, s. 8-16.

Köyüşev, Z.: Mirovozzrenie G.B. Zardabi, Baku, Akademiya Nauk ASSR, 1962.

Göyüşov, Z. B.: Azerbaycan Maarifçilerinin Etik Görüşleri (XIX

Asrın İkinci Yarısı), Bakı, Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası Neşriyyab., 1960. Göyüşov, Ziyaddin: "Gırmızı Gubematör'ün Emisi", Komunist, 23 Ocak 1980, s. 3.

Göyüşov, Ziyaddin: "Maarif ve Teraggi Çarcısı" , Azerbaycan Kommunisti, No: 5, 1976, s. 82-88.

Kurat, Akdes Nimet: "Ka7.an Türklerinin Medeni Uyanış Devri", A. Ü. DTCF, C. XXIV/3-4, 1966, s. 95-194.

Kurat, Akdes Nimet: Rusya Tarihi Başlangıçtan 191jye Kadar,

Ankara, TIK, 1993.

Kurat, Akdes Nimet: Türldye ve Rusya, Ankara, AÜ. Basımevi, 1970.

Melikova, G.S.: "Vospominaya oh ottse'', Sovrerltenniki O G. Zardabi, Baku, Elm, 1985, s. 50-66. Melikova, H.: "Biografiya Gasan Beka Melikova-z.ardabi", Sovremennild O G. Zardabi, Baku, Elrn, 1985, s. 26-50.

Memedov, Veli: Gazeta Ekinci, Baku, 1977. Memınedov, Azi.zağa: "Ekinci Gazetesinin İzahlı Bibliografiyası",

Azerbaycan Mualimi, 12 Nisan 1978, s. 3. Mernmedov, Hagani: Azerbaycan Milli Harekah (1875-1918. iller),

Bakı, Sabah, 1996. Memrnedov, Kamran: Necejbey Vezirov, Balo, Azerbaycan Dövlet

Neşriyyab, 1995. Memrnedov, Veli: "Ekinci ve M.F. Ahundov", Azerbaycan Dövlet Üniversitesi Elmi Eserler İctimai Elmler Seriyası, No: 4, 1962, s. 63-68.

Mernmedov, Veli: "Matbuabrnızın Selefi'', Azerbaycan Gençleri, 23

Aralık 1962, s. 3. Mernmedov, Veli: "M. F. Ahundov ve Ekinci Gazeti", Azerbaycan Muallimi, 27 Eylül 1962. Memmedov, Veli: Ekinci Gazetinin Göstericisi, Bakı, y.y., 1963. Memmedov, Veli: "Gadın Azadlığı İdeyalannın Terennümcüsü",

Azerbaycan Gadını, No: 1, 1964, s. 21. Memrnedov, Veli: "Matbuabrnızın Müjdecisi", Edebiyat ve İncesenet, 29 Temmuz 1965.

Mernmedov, Veli: "Torpağa Gayğı ve Mehebbet", Sovyet Köyü, 28

Şubat 1967, s. 3.

Memrnedov, Veli: "Ekinci'nin Muhbirleri", Muhbir, No: 5, 1976, s.

2-5.

Memrnedov, Veli: Ekinci Gazeti, Bakı, Azerbaycan Dövlet Neşriyyab, 1976.

Memmedov, Veli: "Matbuabmızı Garanguşu" Muhbir, No: 7, 1987,

s. 23-24.

Memrnedov, Zaman: Hasanbey Zerdabi, Bakı, Azerbaycan Uşak ve

Gençler Edebiyab Neşriyyab, 1957. Memrnedov, Zaman: "Hasanbey Melikov 7.erdabinin Dünya Görüşünde Gabakçıl Rus İlıni ve Medeniyetinin Tesiri", Azerbaycan

Jurnalı, No: 2, 1993, s. 144-154.

Milman, A,: Politiçeskiy storoy Arerbaydjana v XJX-naçale XX vekov,

Baku, Azerbaydjanskoe Gosudarsvehhoe İzdatelstvo, 1966. Mirehmedov, Aziz: .Azerbaycan Molla Nasreddini, Bakı, Yazıcı, 1980.

Mirgayyum Oğlu, Hüseyinov Miribrahim: Dünya Türklerinin Muhtasar Tarihi, Bakı, Elm, 1999. Muharnrnedoğlu (Aliev), Saleh: "Azerbaycan Türl<lerinin Etnik Menşeine

Dair Üç Ana Görüşün Eleştirisi", Türk Dünyası Araşhrmaları,

No: 116, Ekim 1998, s. 91-104.

Musabeyov, Rasim: "Azerbaycan Politik Elitinin Oluşumu ve Tarihsel Özellikleri'', Stratejik Analiz, C: il, No: 23, Mart 2002,

s. 107-113.

Musayev, M. E.: XIX. Esrin Sonlarında Bakı Şeherinin Ticareti (1883-1900-cü iller), Bakı, Elm Neşriyyatı, 1972. Musayev, M. E.: XX Esrin Evvellerinde Bakı Şeherinin Ticareti (1900-1917ci İller), Bakı, Elm Neşriyyab, 1975. Mustafazade, Tofig: Umumi Tarih, C: III, Bakı, Elm, 1997. Nebiyev, Bekir-Şamil Salmanov: Edebiyyat Umumtahsil Mekteblerinin X1 Sinfi Üçün Derslik, Bakı, Maarif Neşriyyat, 2000. Nerimanov, Neriman: Hacı Zeynelabidin Tagiyevin 50 İlliyi, Bakı,

Öner Neşriyyab, 1994. "Neriman Nerimanov", ASE, C: VII, 1983, s. 226-228 "Neşri Maarif', ASE, C: VII, 1983, s. 235. Nezirli, Şemistan: Azerbaycan Generalları, Bakı, Gençlik, 199ı. "Nicat", ASE, C: VII, 1983, s. 272. Quelquejay, Chantal Lemercier: .Azerbaycan'da İslamiyetin Durumu,

Çev: Nursel İçöz, Ankara, ODTÜ, 1986. Resulzade, M. E.: Azerbaycan Cumhuriyeti, Bakı, Elm, 1990. Ruvenda, R.: "H.Z. Tagiyev Adına F.abrik", Günay, 4 Temmuz 1996,

s. 3.

Rüstemov, İzzet: Hasanbey 7-erdabi, Bakı, Gençlik, 1960. Rüstemov, Tofig: "Ekinci'nin İkinci Hayatı", Sovyet Köyü, 13 Aralık 1979, s. 3. Saray, Mehmet: Azerbaycan Türkleri Tarihi, İstanbul, Nesil Matbaacılık ve Yayıncılık, 1993. Saray, Mehmet: Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti İle Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875), Ankara, TIK, 1994. Saray, Mehmet: Türk Dünyasında Eğitim Reformu ve Gaspıralı İsmail Bey (1851-1914), Ankara, TKAE, 1987. Sarıahmetoğlu, Nesrin: "1905 Rus İhtilali ve Azerbaycan' da Grevler

Dönemi", Toplumsal Tarih, No: 36, Aralık 1996, s. 42-47. Sanahmetoğlu, Nesrin: "Azeri-Ermeni İlişkileri 1905-1920", İstanbul,

Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat

Araştırmaları Enstitüsü, 1996. Sanahmetoğlu, Nesrin: "Azerbaycan'ın Bolşevik Partisi Hümmet", Toplumsal Tarih, No:51, Mart 1998, s. 56-60. Seidzade, D. B.: İz istorii Azerbaydjanskoy buryuvazii v naçale XX veka, Baku, y.y., 1978. Servet ve Sehavetle Meşhur Cenap Hacı Zeynelabidin Tagiyevin Tercümeyi Ahvali, Bakı, Işık Neşriyyatı, 1993. Seyidzade, Dilare: Azerbaycan XX Esrin Evvellerinde: Müstegilliye

Aparan Yollar, Bakı, Azerbaycan Respublikası Kitab Cemiyeti, 1998 Seyitzade, B. D.: "Azerbaycan Burjuvazisi ve İdeolojisi Savunucuları XIX. veXX. Yüzyılların Eşiğinde",Azerbaycan, No: 276, Kasım

Aralık 1990, s. 29-3ı. Sovremenniki O G. Zardabi, Baku, Elm, 1985. Süleymanov, Mehman: İrevan Hanlığının Rusiyaya Birleştirilmesi Tarihinden, Bakı, Harbi Neşriyyat, 1997. Süleymanov, Manaf: İşittiklerim Okuduklarım Gördüklerim, Bakı,

Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, 1987.

Süleyınanov, Manaf: Ağa Musa Nagıyev, Bala, Kençlik, 1994. Süleymanov, Manaf: Hacı Zeynelabidin Tagiyev, Bakı, Kençlik, 1996. Süleyınanova, Sevda: Azerbaycanda İçtimai-Siyasi Herek.at (XIX Yıizilliyin Sonu-XX Yıizilliyin Evvelleri), Bala, Azerbaycan Dövlet

Kitab Palatası, 1999. Sümer, Faruk: "Azerbaycan'ın Türkleşmesi Tarihine Umumi Bir

Balaş", Belleten, C: XXI, No: 83, 1957, s. 429-445. Swietochowski, Tadeusz.: Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920, Çev. N. Mert, İstanbul, Bağlam

Yayınları, 1988. Swietochowski, Tadeusz: Rusia and Azerbaijan: A Borderland in Transition, NewYork, Columbia University Press, 1995. Şihbabaoğlu, Gadjibabayev Safar: Kultura Azerbaydjana v period pervoy Russkoy revolyotsii (1905-1907gg.), Baku, 1990. Şükürov, Sadık: Gence Mekteplerinin Tarihinden, Bakı, Maarif

Neşriyyab, 1990. Tagıyeva, Şövket-Ekrem Rahimli -Semed Bayramzade: Güney Azerbaycan, Bala, Orhan, 2000. Tagiyev, E.: Azerbaycanda Mektep Tarihi, Bala, Maarif Neşriyyab, 1993. Tekiner, Süleyman: "Azerbaycan Türkleri", Dergi, No: 60, 1970, s. 3-22. Tekiner, Süleyman: "Azerbaycan Sovyet Edebiyabnda Mukavemet

Hareketinin Milli Karakteri'', Dergi, No: 33, 1963, s. 34-47. Togan, A z.eki Velicli: "Azerbaycan", İA, C: 11, ·1961, s. 91-118. Togan, Az.eki Velicli: Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi,

İstanbul, 2. basla, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1981. Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi I Azerbaycan Türk Edebiyah, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.

Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatlan Antolojisi: Azerbaycan Türk Edebiyatı, Ankara, Kültür Bakanlığı, 1993. Umudoğlu, UmidovVidadi: ŞimaliAzerbaycan'ın Çar Rusiyası Tarafından İşgal Olunması ve Müstemlekecilik Aleyhine Mübarize (1801-1826), (Avtoreferat), Bakı, Azerbaycan Respublikası Elmler Akademiyası Şarkşunaslık İnstitutu, 1996. Umudoğlu, Vidadi: "1806-1813 Yılları arasında Halkın Sömürgeliciğe Karşı Mücadelesi Gülistan Anlaşması", Aktaran: Cengiz Yavan, IDA, No: 127, Ağustos 2000, s. 115-128. Umudoğlu, Vidadi: "Kuzey '\zerbaycan'ın Çar Rusya'sı Tarafından İşgali ve Sömürgeciliğe Karşı Mücadele (1801-1826), Aktaran: Cengiz Yavan, IDA, Şubat 2000/01, No: 124, s. 55-67. Umudoğlu, Vidadi: "Rusya İle İran'ın Yapmış Olduğu İki Muharebe Arasındaki Devirde Halkın Sömürgeciliğe Karşı Mücadelesi", Aktaran: Cengiz Yavan, IDA, No: 128, Ekim 2000, s. 151-162. Ümmulbanu (Banin), Gafgas Günleri, Bakı, Yazıcı, 1992. Velihanlı, Naile: Arap Hilafeti ve Azerbaycan, Bakı, Azerbaycan Dövlet Neşriyyab, 1993. Veliyev(Baharlı), Mehemmed Hesen: Azerbaycan, Bakı, Azerbaycan Neşriyyab, 1993. Veliyev (Köprülü), Şamil: Füyuzat Edebi Mektebi, Bakı, Elm, 1999. Vezirov, S.E.-İsayev, AS.: Bakı Neft Sanayesi Tekamül Tarihi, Yeni Faktlar, Regemler, Bakı, Elm, 1998. ''Vezirov Necef Bey Fetali Bey Oğlu", ASE, C: II, 1978, s. 459. Yahyazade, S.M.: "K voprosu o strukture i tematike gazetı Ekinci", Dokladı Akademii Nauk ASSR, C: VI, No: 7, 1950, s. 315-319. Yeşilot, Okan:"Kafkaslarda İlk Müslüman Kız Okulu", Akademik

Araştırmalar Dergisi, Ağustos-Ekim 2000, No: 6, s. 285-292. Yeşilot, Okan: "Çarlık Yönetiminde Azerbaycan", Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C: XVIII, 2002, s. 541-544. Yeşilot, Okan: Tagiyev, İstanbul, Kaknüs Yayınları, 2004.

Yüksel, İbrahim: Azerbaycan'da Fikir Hayah ve Basın, İstanbul, Acar Yayınlan, 1988. Yüksel, Zuhal: "Gaspıralı ve Dil Birliği", Türk Edebiyah Dergisi, No: 335, Eylül 2001, s. 16-20. Zardabi, Gasan-bek Melikov, Barama Kurdunu Yahşi Sahlamak İçün Diisturu1 Ameldir, Tiflis, 1885. Zardabi, Gasan-bek Melik-zade, Bedeni Selamet Sahlamak Diisturu1 Amelidir, Baku, Kaspi, 1914. Zenkovsky, Serge A: Rusya'da Pan-Türkizm ve Müslümanlık, Çev. İzzet Kantemir, İstanbul, Üçdal Neşriyat, 1983. Zerdabi, " Bakıda Müselman Teatnnın Binası", Hayat, No. 117, 13 Aralık 1905, s.ı Zerdabi, "Açık Mektup", Hayat, No: 12, 13Ocak1906, s. 1-2. Zerdabi, "Dil Davası", Hayat, No: 12, 13Ocak1906, s. 1-2. Zerdabi, "Dil ve Din", Hayat, No: 5, 6 Ocak 1906, s. 1-2. Zerdabi, "İttihadı Llsan'', Hayat, No: 9, 11Ocak1906, s. 1-2. Zerdabi, "Kent Mirzalanndan Hilas Olmalıyık", Hayat, No: 116, ıo Aralık 1905, s. 1-2. Zerdabi, "Zahmetsiz Medahil", Hayat, No:ı25, 23 Aralık 1905, s.ı. Zerdabi, "Zindeganlıg Davası ve Yahut Dirilik Mübarizesi", Hayat, No: 4 Ocak 1906, s. 1-2. Zerdabi, Gasan-beka Melik-zade, Toprak, Su ve Hava, Baku, Kaspi, 1912. Zerdabi, Hasan Bey: Seçilmiş Eserleri, Bakı, Azerbaycan Dövlet Neşriyyab, 1960. Zeynalov, A: "Ekinci'nin Neşri Tarihinin Bir Sahifesi Haggında", ASSR Elmler Akademiyasımn Maruzeleri, No:· 4, 1984, s. 66-69. Zeynalov, Neriman: "Ekinci Yaşayır", Komunist, 15 Ocak 1980, s. 3. Zeynalov, Neriman: "M. F. Ahundov ve Ekinci Gazeti", Elmi Eserler,

Azerbaycan SSR Ali ve Orta İhtisas Tahsili Nazırlığı Jurnalistik Seriyası, No: 2, 1977, s. 16-22.

EK1 Zerdabi'nin Ekinci Gazetesinde Yayınlanan Baş Makaleleri

-7.erdabi,"Ekinci Fasıllannın Şerhi ve Terakki Etmek Baretle", Ekinci,

No: 1, 22 Temmuz 1875, s. 1. -7.erdabi, 'Ticaret Meselelerinden" Ekinci, No: 1, 22 Temmuz 1875, s. 2. -z.erdafü, "Ticaret Eden Keslerin Harcından", Ekinci, No: 2, 5 Ağustos 1875, s. 1-2. -z.erdabi, "Ekinci Neşrindeki Çetinlikler ve Maddi Çatışmamazlıklar", Ekinci, No: 3, 21Ağustos1875, s. 1-2. -7.erdabi, "Tifüsten Balaya Demiryolu Çekilmesinin Ehemmiyeti", Ekinci, No: 4, 5 Eylül 1875, s. ı. -7.erdabi, "Okuculann Gazete Dikkat Etmemesinden Şikayet", Ekinci,

No: 4, 5 Eylül 1875, s. 2. -7.erdabi, "2".arnanın Bereketsiz Olması Sebebleri, Elm Tahsil Etmeyin

Zaruriliği", Ekinci, No:5, 20 Eylül 1875, s. 1-2. -7.erdabi, ''Tiryek ve Şarabın İnsan Beynine Menfi Tesiri", Ekinci,

No: 6, 5 Ekim 1875, s. 1-2. -7.erdabi, "Hava Temizliğinin Organizme ijayrı", Ekinci, No: 7, 20

Ekim 1875, s. 1-2. -7.erdabi, "Son On İlde Rusiyada Tahsile Fikir Verilmesi, Azerbaycanlıların Bu İşde Geride Kalması'', Ekinci, No: 8, 4 Kasını 1875, s. 1-2.

-Zerdabi, "Yangına Karşı Mübarizeden Onun Zararını Ödemekten", Ekinci, No: 9, ı8 Kasım ı87s, s. ı-2. -Zerdabi, "Mahkeme ve Vekillerin Soygunculuğu Hakkında", Ekinci,

No:ıo, 2 Aralık ı87s, s. ı-2. -Zerdabi, "Gazetin İlmi-Ebdan ve İmmi-Edyan Baresinde Mübahise

Açmasına Dair", Ekinci, No: 11, ı8 Aralık ı87s, s. ı-2. -Zerdabi, "Ekinci Abunecilerinin Azalması, İlmi Ebdanın Vacibliği", Ekinci, No: ı2, ı Ocak ı876, s. ı-2. -Zerdabi, "KafkazdaTicaret Edenlerin Hukuk ve Vazifeleri", Ekinci,

No: ı, ı6 Ocak ı876, s. ı-2. -Zerdabi, "Çiçek, Veba, Yatalak ve Sair Hastalıkların Töreme Sebebleri, Onlara Karşı Mübarize Tedbirleri", Ekinci, No: 2, 30 Ocak ı876, s. ı-2. -Zerdabi, "İnsana Tibbi Hidmetin Vacibliği'', Ekinci, No: 3, ıs Şubat ı876, s. ı-2. -Zerdabi, "Ticaret Gaydalan Hakkında", Ekinci, No: 4, 29 Şubat ı876, s. ı-2. -Zerdabi, "İstambulda Gazet Neşr Olunması Baretle", Ekinci, No: s, ıs Mart ı876, s. ı-2. -Zerdabi, "Ders Kitablarının Ana Diline Tercüme Olunub Mekteblerde

Tedris Vesaiti Kimi İstifade Edilmesinin Zaruriliğinden'', Ekinci,

No: 6, 29 Mart ı876, s. ı-2. -Zerdabi, "İlıni-Ebdan Baresindeki Mubahiseye Hor Bakanlar Aleyhine", Ekinci, No: 7, ı4 Nisan ı876, s. ı. -Zerdabi, "Sağlamlığın Korunması Gaydalan", Ekinci, No: 8, 28

Nisan ı876, s. ı. -Zerdabi, ''Vamberi adlı Alman Alimi Hakkında'', Ekinci, No: 9, ı3

Mayıs ı876, s. ı. -Zerdabi, "Bakı ve Gencede Dövlet Tarafından Mekteb Açılacağı

Baretle'', Ekinci, No: ıo, 27 Mayıs ı876, s. ı. -Zerdabi, "Köhne Adetlerimizin Elm Tahsil Etmeye Engel Töretmesi,

Tahsilin Vacibliği'', Ekinci, No: 11, 11 Haziran ı876, s. ı.

-Zerdabi, "Bakı Gubernatoru Staroselskinin Ekinci Neşrine Hayırhahlık Göstermesi" Ekinci, No: 12, 25 Haziran 1876, s. ı. -Zerdabi, "Gazet Abunecilerinin Azalması", Ekinci, No: 13, q Temmuz 1876, s. ı. -Zerdabi, "Avropa Matbuatı ve Ekinci", Ekinci, No: 14, 25 Temmuz 1876, s. 1. -Zerdabi, "Ekincinin Neşri Haggında", Ekinci, No: ıs, 9 Ağustos 1876, s. 1-2. -Zerdabi, "Öz Milletine Hallona İnanmayan Meşşan Bir Gencin İfşası", Ekinci, No: 16, 29 Ağustos 1876, s. ı. -Zerdabi, "Ekinci Abuneçilerinin Azalması, Şrift Gıtlığı, Gazetin Bağlanması Tehlükesi", Ekinci, No: 16, 29 Ağustos 1876, s. 1-2. -Zerdabi, "Göçeri Hayatının Acınacaklı Menzeresi", Ekinci, No: 17, 8 Eylül 1876, s. 1-2. -Zerdabi, "Elmi-Ebdanı Elmi-Edyandan Ayırmak Cehdi'', Ekinci, No: 18, 22 Eylül 1876, s. 1-2. -Zerdabi, "Gazeti Haftada Bir Defa Çıkarmağın Vacibliği", Ekinci,

No: 19, 8 Ekim 1876, s. 1. -Zerdabi, ''Yeni Tipli Mekteblerde Ana Dilini Tedris Etmeyin Vacibliği'', Ekinci, No: 19, 8 Ekim 1876, s. 1-2. -Zerdabi, "Taze Haberler Derç Etmeyin Çetinliği, Senzuranın Gazet

Üzerinde Ciddi Nezareti", Ekinci, No: 20, 20 Ekim 1876, s. ı. -Zerdabi, "İnsan Derisinin Muhtelif Renkte Olması Sebebleri", Ekinci,

No:21, 6 Kasım 1876, s. ı. -Zerdabi, "Azerbaycanlıların Elm ve Maariften Kenarda Kalmaları

Hakkında'', Ekinci, No: 22, 20 Kasım 1876, s. ı. -Zerdabi, ''Taymsla Ekincinin Mugayisesi, Elm Tahsil Etmeyin Zaruriliği", Ekinci, No: 23, 6 Aralık 1876, s. 1. -Zerdabi, "Dini Bayramlar Hakkında", Ekinci, No: 24, 22 Aralık 1876, s. ı.

-Zerdabi, "Ekinci Abunecilerinin Azalması Sebebleri", Ekinci, No: 1, 4 Ocak 1877, s. 1. -Zerdabi, "M.F. Ahundovun Maarif Meselesi Baresinde Ekincide Çap

Olunmuş Magalesine Cevap", Ekinci, No: 2,18 Ocak 1877, s. 1. -Zerdabi, "M.F. Ahundovun Maarif Meselesi Baresinde Ekincide Çap

Olunmuş Magalesine Cevap", Ekinci, No: 3, 3 Şubat 1877, s. 1. -Zerdabi, " Tifliste Ermeni Dilinde Çıkan Mşak Gazetinin Sehv Hareketinin Tenkidi", Ekinci, No: 4,17 Şubat 1877, s. 1-2. -Zerdabi, "Avam Halle uçun Gazet Çıkarmağın Çetinliği", Ekinci, No: 5, 3 Mart 1877, s. 1-2. -Zerdabi, "Halkın Elmsiz Kalmasının, Tek-Tük Okuyanların İse

Beylik Rütbesi Kazanmak Cidd-Cehdinin İfşası", Ekinci, No: 6,17 Mart 1877, s. ı. -Zerdabi, "Din ve Adetlerimiz'', Ekinci, No: 7, 31 Mart 1877, s. 1. -Zerdabi, "Gazetin Tenkidinden Narazılık Edenlere Cevab", Ekinci,

No: 8, 14 Nisan 1877, s. ı. -Zerdabi, 'i'aze Haberler Derç Etmeyin Çetinliği ve Gazeti Haftada

Bir Çıkarmağın Vacibliği", Ekinci, No: 9, 28 Nisan 1877, s. ı. -Zerdabi, "Taze Haberler Derç Etmeyin Çetinliği ve Gazeti Haftada

Bir Çıkarmağın Vacibliği", Ekinci, No: 10, 12 Mayıs 1877, s. ı. -Zerdabi, "Maşınların Tasarrufat Ehemiyyeti, Emeğe Vakta Kanaat

Meselesi", Ekinci, No: ıı, 26 Mayıs 1877, s. 1. -Zerdabi, "Avropa Halklarının Elmi ve Azad Yaşaması, Şarlan İse

Ata-Baba Adetlerine Kul Olması", Ekinci, No: 12, 9 Haziran 1877, s. 1. -Zerdabi, "Tahranda Çıkan Gazetin Zamanla Ayaklaşmadığı Baretle", Ekinci, No: 13, 23 Haziran 1877, s. ı. -Zerdabi, "Balo.da Neft Yeri Alver Edenlerin Tenkidi", Ekinci, No: 14, 7 Temmuz 1877, s. 1-2. -Zerdabi, "Reşt Şeherinde Taun Hastalığı Olmasına Dair", Ekinci,

No: ıs, 21Temmuz1877, s. 1-2.

-Zerdabi, "Seçki Meselesi Haklanda", Ekinci, No: 16, 4 Ağustos 1877, s. ı. -z.erdabi, "Badkubeye Gelen Tellerin Gazetde Çap Edilmesi Vacipliği", Ekinci, No: 17, 18 Ağustos 1877, s. ı. -z.erdabi, "Gaz.etin Bağlanması Tehlükesi", Ekinci, No: 18, 1 Eylül 1877, s. ı. -Zerdabi, "Şairlerin Hicv ve Medh Yolundan Çekilmelerinin ve El

Havalarına Dolgun Metnler Yazmalarının Zaruriliği Hakkında", Ekinci, No: 18, 1 Eylül1877, s. 1-2. -?.erdabi, "Kafgaz Vılayetinin Karamalına Düşen Hastalığı Barede", Ekinci, No: 19, ıs Eylül 1877, s. ı.

Dil ve Din1

Bizim zamanımız ilim zamanıdır. İlim tahsil etmek her millete vaciptir ki, hayat mücadelesinde başarılı olsun. İlim tahsil edip terakki edince bir millet iki şeyi korumalıdır. Bu ikisi dil ve dindir ki, bunlar bir milletin direkleri sayılır. Öyle ki bunlardan birisi elden giderse milletin beli kırılır. İkisi de elden giderse millet başka milletlere karışır ve zamanla yok olur. Çünkü dil ve din bir anlamda milletin ruhu gibidir. Nasıl ruh çıkınca sadece ceset kalır ve cesette zamanla çüıiiyüp yok olur. Bunun gibi dilsiz ve dinsiz bir millet de zamanla yok olur. Her millet ilim tahsil ederken anadilini ve dinini ileriye götürsün ki, dünyada kalabilsin. Onlarsız millet olmaz.

Şu son zamanlara kadar biz Rusya'ya tabi olan Müslümanların durumu çok kötüydü. Bir taraftan hayat mücadelesi giderek wrlaşıyordu, diğer taraftan da tahsil yolları kapanrnışb. Çünkü bizim milletimize ait okullarımız yoktu. Açılan okullarda da bizim dilimizi ve dinimizi öğrenmek, misyonerlik yapan Rus keşişlerin maslahab ile yasaklanrnışb. Bundan dolayı Müslümanlardan okuyanların sayısı çok azdı, hatta nerdeyse yoktu. Gerçekten o dönemler biz Müslümanlar için çok wrdu. Yaşam mücadelesinden kurtulmak isteyenin dünyadan vazgeçerek bir köşede oturması gerekir ki, bu da olacak şey değil. Çünkü böyle olduğu takdirde o insanın elindeki her şey zamanla kaybedilecek. İlim tahsil ederek ondan daha akıllı olanlar çeşitli kurnazlıklarla bu tür insanları kandırarak sahip olduğu her şeyi ellerinden alacak ve onları müflis duruma düşürecekler. Fakat öbür tarafta da ilim tahsil edeceğimiz takdirde dilimizi ve dinimizi kaybedeceğimiz devlet okulları vardı. İşte böyle biz iki deniz arasında kalan bir gemi gibiydik ki ne tarafa meyletsek batacaktık.

Zerdabi, Hayat Gazetesi, No. 5, 6 Ocak ı906.

Şimdi Allah'a şükür ki, geçen yıldan itibaren bizim Padişahımız ferman buyurdu ki, Rusya'ya tabi olan milletler çocuklarını kendi açtıklan okullarda kendi ana dilerinde okutabilirler. Aynı zamanda artık devletin okullarında da her millete kendi ana dilini ve dinini okutmak imkanı tanındı.

Bu ferman çıkalı bir yıl oldu ama hiç haber alamadık ki filan yerin Müslümanlannın böyle bir okul açmak için girişimi olsun. Bu zamana kadar biz diyorduk ki Müslümanlara ana dillerinde okul açmayı yasaklıyorlar. Ona göre de biz çocuklarınızı okutmuyorduk. Peki, şimdi neden okullar açılmıyor ve çocuklar okutulmuyor. Böyle olduğu için şirketlerin büyük çoğunluğu da haricilerin elinde. Ticarette haricilerin elinde. Hatta Müslüman işçilere sen okumadığın için işçiliğe kabiliyetin yoktur diye harici işçilere verilen paranın yansını veriyorlar. Peki, biz gözlerimizi açıp bunları ne zaman göreceğiz ve bunlara bir çare bulacağız.

Devlet okullarında bizim çocuklarımıza ana dilini ve dinini okutmaya izin verdiler. Bu okulların müdürü, geçtiğimiz ilkbaharda Müslümanlann kendi çocuklarına okutacakları derslerle ilgili program hazırlanması talebiyle bir yazı yazmıştı. Fakat bu talebe bir cevap verilmedi. Bu nedenle de yılın başında bizden haber alamayan aynı okul müdürü bizim dilimizi ve dinimizi okutacak öğretmenler tayin etti. Bu durumda o öğretmenlerin ne okuttuklanndan ve nasıl okuttuklanndan haberimiz yok. Peki, biz komşulanmızla beraber bu haklan neden istiyorduk? Komşulanmızın yaptığı eğitimden bize bir fayda var mıdır?

Kardeşler, yatmak vakti değil, uyanın, bir .az düşünün, bu işlerin sonu ne olacak? Yoksa gerçekten bizim ruhumuz gitmiş, cesedimiz mi kalmış. O zaman vay bizim halimize!

Bizim Kafkas Müslümanlarına hiçbir yazı ve dil ile söylenen söz tesir etmez. Ancak şiir ile hele de nağmeleri ile söylenirse tesir edebilir ki, bunun sebebi Kafkasların karakteri böyledir. Cennetten bir köşe olan vatanımızın dağlan, dereleri, hoş havası, az bir gayretle çok mahsul alan halkımızı şevke getiriyor.

Bizim düğünlerimizde aşıklar söylediğinde onu dinleyen ahalinin etini kessen haberi olmaz. Düğün bittikten sonra 5-10 gün geçse de çocuklar gece-gündüz sokaklarda aşıklardan duyduklarını okumaya çalışırlar ve birbirlerinin yanlışlarını düzeltirler.

Bizim kardeşlerimizin karekteri çok verimli toprak gibidir ki, söylenen söz aklına nakşediliyor. Geçmişte Ekinci gazetesi çıkarken şairlerden yazdıklarının bülbül ve gül hakkında olmamasını ve birbirlerini hicvetmeyi bırakmalarını istedim. Biz Müslümanlara yapılan zulümler hakkında yazsınlar ki, aşıklar onları düğünlerde okuyup milletin uyanmasına vesile olsun. Onlardan sadece Seyit Azim Şirvan! ilim tahsil etmek hakkında şiir yazmıştı ki oda Ekinctde yayınlandı. Ama gayri şairlerimizden hiçbir cevap gelmedi. Bizlere yapılan zulümler hakkında da Seyit Azim Şirvan! de bir şey yazmadı. Bunun sebebi bizim şairlerimiz ilim tahsil etmiyorlar. Onların imanı azdır, gözleri bağlıdır, bize yapılan zulümleri, zulümden saymıyorlar. Mesela Bakµ' de her gece gelip-geçeni dövüp soyuyorlar, hatta öldürüyorlar. Şairler bu gibi olaylan dile getirip şiir yazmalıdırlar. Hülasa şiir önemli bir vasıtadır ki, onunla bizim uykuda olan kardeşlerimizi uyandırmak çok kolaydır. Komşumuz Ermeniler böyle şiirlerle çok iş görürler. Onların sokaklarında gözleri kör, elinde tar olan aşıkları bir çocuk kolundan tutarak kapı kapı gezdirir. Siz biliyormusunuz o aşıklar ne okuyor? Onlar Ermenileri geçmişteki iyi ve kötü günlerinden, Osmanlı Devletinin aleyhinde vb. şiirler okuyorlar. Bu sebepledir ki, bir millet işi olunca Ermenilerin hepsi birden kalkıp, birlikte bir kişi gibi iş görmektedirler. Bizim de böyle olmamız günah mıdır?

2 Hasan Zerdabi, Hayat Gazetesi, No. 6, 8 Ocak 1906.

Bundan 7-8 yıl önce Bakü'de açılan okulların öğretmenlerine zikredilen konularda şiirler yazıp, hoş nağmelerle birlikte öğrencilere öğretsinler ki, onlarda halka öğretsin diye rica ettim. Buradan da diğer Müslüman vilayetlere kadar ulaşıp onlarında uyanmalarına vesile olsun. Çok kısa süre sonra öğretmenlerden bazıları güzel şiirler yazıp, onlara hoş nağmeler ile öğrencilere öğrettiler. Sonra bu öğrencilerden bir grup oluşturup tiyatro oynadığı zaman bu şiirleri okuttuk. Bu yaptıklarımızı, Müslümanların gözünün açılmasından hoşlanmayan birisi müdüre şikayet etti ve müdürde öğrencilere bunları okumayı yasakladı. Sonra bu nağmeleri Tiflis'te sansüre gönderdim ki, basılmasına ve okunmasına izin versin. İzin geldikten sonra bu nağmeleri bastırdım, Bakü ve diğer şehirlerdeki okullara okunmak üzere gönderdim. Bizde nota olmadığından bestelerini gönderemedim. Bakü'deki okulların öğretmenlerinden bu nağmeleri öğrencilerine verip, okutmalarını istediğimde başlangıçta hepsi tamam demelerine rağmen yöneticilerden korktuklarını söyleyerek öğretmediler. 3-4 yıl geçti. Müslümanlara yapılan zulüm arttı. Bu zaman zarfında öğretmenlerin sayısı da artmasına rağmen Müslümanların dertleriyle ilgilenen olmadı. Bu son zamanlarda biz Müslümanların kollarında ve ayaklarında bulunan zincir paslanıp, parça parça oldu ve döküldü. Bakü'nün sokaklarında "yaşasın hürriyet" sedaları duyulmaya başlandı. Müslümanlar bir araya gelip "ittifak-ı hümmet" ve başka cemiyetler kurdular. Ama kardeşler, siz gerçekten Müslümanları gafletten uyandınnak istiyorsanız, zikredilen nağmeleri öğrencilere ve diğerlerine niçin okutmuyorsunuz?

Geçen sayıda dil ve din haklonda yazmıştık ki, her millet ilim tahsil ederken dilini ve dinini muhafaza etsin. Gerçekte ilim tahsil etmeye başlayan kişinin gözleri karanlık bir odadan gün ışığına çıkan gibidir. Işık sadece kişiyi değil, içinde bulunduğu odayı da aydınlatır. Bizim mollalarımız dinde olmayan adetleri de dinin içine sokmaktadırlar ki, bu da akla uymamaktadır. Gerçek din ışıktan korlanaz. Hatta kendisi de aydınlanır ve ışığı daha da uzaklara gider. İlim tahsil ebnekle din elden gibnez. Bir şartla, din gerçek din ola. Vay ilimsiz diğer milletlere karışanların haline. Onlar desteksiz korkuluk gibi setr bir rüzgarda başka milletlere karışırlar. Dil öyle bir şeydir ki, onu ilk halinde saklamak mümkün değildir. Diğer milletlerle görüşmeler neticesinde dile yeni kelimelerin katılması normaldir. Bunun zaran olmaz faydası vardır. Çünkü o kelimeler terakki etmeye vesile olur. Bir şartla, milletin tamamı bu kelimeleri kabul etsin. Yoksa birkaç kişi kabul ederse bu kişiler o millete karışabilir. İlim tahsili anadilinde olursa o millet terakki eder. Anadilde basılan kitaplar, gazeteler, açılan okullar milletin hep birlikte teiakki ebnesine sebep olur ki, başka milletlere kanşanlar az olur ya da hiç olmaz.

Biz Rusya Devletine tabi olan Müslürnanlann hepsi Türk'tür. Bizim asıl dilimiz Türk dilidir. Ama bu dil ayn ayn coğrafyalarda kullanıldığında şiveler ortaya çıkmıştır. İlim tahsil eden Türkler bu şiveleri kullanırken birbirinden uzaklaşacaklardır. Az bir zaman sonra birbirlerinin konuştuklannı hatta yazdıklannı dahi anlayamayacaklardır. Bu da aynı dili konuşan ve aynı dine inanan Türklerin bir birinden uzaklaşıp, güçten düşmesine sebep olur. Şimdi bize gereken, ortak bir dil kullanalım ve onunla okuyupyazalım. Böyle olursa Rusya'dald Türkler birleşmekle kalmaz, zaman geçtikçe güçlenirler ve terakki ederler. Böylece kardeşlikleri dahi muhkem olur.

3 Hayat Gazetesi, No. 9, ıı Ocak 1906.

Öğretmen kardeşlerim siz gazete okumuyor musunuz? Gazetelerde "okuyun, ilim tahsil edin" diye yazılmaktadır. Okullarda öğrenciler kütüphanemiz yok diye ağlaşmaktadırlar. Fabrikalarda işçilerimiz okumadığından dolayı adamdan sayılmamakta ve maaşlan tam ödenmemektedir. Hülasa, geçen sene bir taraftan greve gidenlerin "yaşasın hürriyet" sedası ve diğer taraftan Taşnaksütyun'un tabanca, tüfek ve top gürültüsü Müslümanlann uyanmasına sebep oldu ve şimdi hepsi okumak istemeye başladı. Böyle zamanlarda bir taraftan "yandık" sedası gelir, ilim, ilim feryatlan arşa yükselirken, siz öğretmenler ağzınızda su varmış gibi hiçbir cevap vermiyorsunuz? Ne okuyacağız? Nasıl okuyacağız? Nerede okuyacağız? Okutmak sizin işinizdir. Allah'a şükür sizin sayınızda az değil. Sadece Bakü'de ıo Rus ve Müslüman okulunda 40 kadar öğretmen var ki, onlara 40 bin manat kadar maaş ödenmektedir. Bu kadar öğretmen el ele verip çalışmaya başlasa ıo öğretmen de dışandan onlara katılır. Böylece bir dağı alıp öbür dağın üzerine koymak mümkün olur.

Belki siz okulda verdiğiniz derslerin yeterli olduğunu düşünüyorsunuz. Arbk yeterli değil. O zamanlar geçti. Az az merhemle bu yaranın iyileşmesi mümkün değil. Şimdi sel vaktidir. İlim sel gibi aksın ki, her isteye ondan kanana kadar içsin. Böyle yangın vaktinde her milletini sevenin borcudur ki, bire beş çalışsın. Bizim okuyanımız az olduğuna göre bedelsiz çalışalım hatta bedelini kendimiz verelim. Ancak işler böyle ilerler. Gözlerimizi "devletlillerin kara sandıklanna dikmek" ve onlardan ümit beklemek doğru değildir.

Ben sizler için bir program yazıyorum. Siz bu programı bir araya gelerek, kısaltarak veya ekleyerek düzenleyebilirsiniz.

Benim size tavsiyem öğretmenler bir araya gelip, eğitim üzerine bir cemiyet kursunlar. Bu cemiyet haftada bir defa toplanıp Müslüman çocuklan ve büyükleri okutmak üzerine meşveret yapsın. Rus ve Müslüman okullannda dersler bittikten sonra Müslüman çocuklara

4 Hayat Gazetesi, No. 35, 14 Şubat 1906.

ve büyüklere nöbetleşe akşam dersleri versinler. Elbette bu dersler okuma-yazma üzerine olacaktır. Lakin bu dersleri tamamlayanlardan okumak için devam etmek isteyenler olacaktır.

Cemiyet aylık bir dergi çıkarsın ki, orada öğrencilerin okuyacağı makaleler ve diğer öğrencilere lazım olabilecek bilgiler olsun.

Cemiyetin bir görevi de, okullarda okutulan ders kitaplarının incelenmesi, hangi kitap lazımsa onu tercüme etmek, yeniden yazmak ve diğer Türk boylanndan kitaplar getirip Azerbaycan şivesine aktarmak olmalıdır. Bu çalışmalar bitince kitaplar cemiyette dikkatle kontrol edildikten sonra Bakü Hayriyye Cemiyeti tarafından bastınlarak ya çok az parayla ya da parasız bir şekilde öğrencilere ve diğer şehirlere dağıtılsın.

Ümitvanm ki, öğretmen kardeşlerimiz bu minval üzere toplanıp işe başlayacaklar. Unutmayın ki biz hepimiz Müslüman çocuğuyuz. Müslüman sütü ile büyümüşüz. Müslümanların içinde yaşıyoruz. Onun için derslerimizden artan vaktimizi onlardan esirgememiz doğru olur mu?

Hasan 7.erdabi

...ı:... ..f-""-J.

�•• .:;.1:.,_ .;!.J --� ··:..� � ;,ı f.,,. � � ........ � J .. tr�' ....şa ı'-;N ;.J �� �M � .:..J ,,. �"'' � .h--:• �

�1 ':": .;.� �I .}A1;-.:J.,,;j' �;.ı::. ,J<.�rY..I .Ş .;!' •• ,;.,_:. .. j"� .:;;.� 'llJ ,;-:.-. .;;JJ' � .:..._:.-;. J.J:�if <-_;'( .:.P�ı.i;.l1ö,.ı.:,>'11.;:o1' ;,'J,ı� • .,,�� .:J.:._'J.;}.f �ı �\,>. .ou\ .;.j\i o � ...Ş �oN •>� � .,J.. � ../ .ı: .;J.�I ':"� �j\i J. o}',-� (,1.. ":'.t.İ� ıi_lt_ ,)>-IJ .f '-J �'),,-:-.;#

;A J,ri .,.-'r .::. .. ; �; .... r� .J ,,ı;,ı .,,;�" J� .;.-j .,,.,;,,l ,A..; .:iWı .. �. �')!> )I� };",;. �)r. �ı .J,,":.ı .:.JJ � ..;�...;; A� ..:.-; ,�;;i ;;,. »,.: , • ,,ı; ; J.iJ , .j� � .. �4 .:,..j ;T H.sJ.,ı��.,S',,$.,.�4.w.:.JJ,Jf',f' -,(' _/ ,r.-ıJ\-ıjSi .:.ip ...... � .:..J» �J .i,:o:I �iS.;. .:.1,. •::.� ._:.:.r, .r .,.,ç .:-; ../,,. .?J' ;J-..1:. $İr � "':11 &; J...ıt r:' .:J4 .:..iJ J d.;_I � �.ıl b ,,..ı a.; '� .1. .s;,ı .rr, .r �-":. ı:ı-.ı1 .;,.ı;. ..ıi.ıl�44:-. �1> f.r-J».."».�..;; .:._;f oJ,}.ıl fU"' �.il }'ü � � ..,...ı.. � )'YJ Jıi JW./'. ·i � �,.>.Ji .,sµ; �.;: .:!}"':' � * ".:Ş: "'"' &JI ..ı:.. � ,,.., .;,..; • ..1; " .:ı:.. . . . . . .. .. -:'r.!� �-J� ··�\.j �P-.1 ,,.)_�f,....�"),�� J ,;.j' � : ,,;ı; J:..ı: .,.,._ "": ,J... d" � J..1:1.;..,,'C-":";� J.1. .ı.: .••• .;j .JI' ..... �-� .,.,•; :..-:.ı� J d" �ı..; .,,.. .; t".,..::: ı: � � .:tiUJ �ı;.� �.!.sif� �ıÇ.;I ·� J;.t. � Jl::A• �: ...._,.,.. :;;.. � ·� � J,ı � .r.\r .. ; J. :ıt. �af .-v ;_<.� �;.J.,i��.t. ..JJ .rA .;. � .t..ıl �};Jl J. .� '. .... ; � ,IJd_ı, �� �r.. wt.� � J. V: Jj S }.-:! J:i <lf' � ,J;: ":'� .:.-;-19� _...,. .Ş 5:�&...S'J_.;.

,;:!.sı.;jO .:.ı:. .. �\ -� •• ;J:. ' .;.! '

•JO.:.r,! ıjw._l r:� ,j,J m•f.vJI -('4;.�;.:� J!r.- �"' ı.: .,. ı J;r�·· "�l,ı :_ ... : �T..;. .... :"' '"'-'� f'-�; .,.:-ı ....._.!;, r.i. ı ;c_,.,ı /�' :_� .s.�� ;;.;.( •�,; -.:.Un! �"lı ':"� ' '"'�-·� S�J � ..-.,.-:-: .:),;:! �' .,;.t lJ. . • ']..IJ. "--=:' ..,;;;.;. _L; rl..!;.' .,.ıh' .,..ıf:' ,i!r-.;;,ı J..- .,..a.ı: � � j'.(' ,,. ı .ı,., .sJ:.' � M . . .,_,,-.s' ..ı) .,-1ıl::-' .<&.. jJ. � 1:.. J;.:. , �; •• • ,(� .;,,...,,, ,;,i\:ı;,ı .sJ,l J.<•: • ), .ı.. , �.;-f' .İ.ı!ı; ':'L:i ,;.:..._I'\ ._r..\J�I .;J,,(° -(";.-. W!' , "·' .;�; ··4:� i;_,i .;;ı #i)- �' s:J &,,t •. ,; .. ı�; .;}. }ı�f'",ı .::J..:1. �,ı -:-'� .:.ıf ... "Y; ·� ,._. .J .. :.;, .;.. ı.ı rl!>' ;,f .I' .;,ı ·�� J.! .;:. 1'",,: U:: ..,,__ � ,_,ı;ı Si� ·• J,:! "-•r �ı .:.1;;r. ;n; ,J> -'. J' .ı.,. �--�I Ji .:;.1 """'J. -,..A! ıit1- 0:.:; ,;� � � .;.JY, .;.,ı;ı .Si 4:: , ,..;c.,..ı· ... ,,, ..i'• -� ı.-,,,. rL:.;.• � ı1�' • ..:.A.J,a ..:.:--:.i::� � • -:··rr •cı . �/,,.• .;.;oı Si .:.ti� .,.u: ..,...ıÇı ·-��,... .;.; •• G .t..ı � '"" .............. ,.. �ı �·ı.ı .s..;,;. J� �i ,•,ı..;.;: .r·-İ.. •.•;,'ılı • .;....:i::;.,C...ı.J,;._ ·ı ":':-'. .;.k :ı;;.-,uır • • .S�} � ,:I '· "! J'-.. :..-:...r:. f fk,t\ J..L1.ı �� ��� .) ,. J;� � .f .,.ı;., ;,;;. "·

Ekinci'nin Son Sayısı, 29 Eylül 1877, s. 1.

Dizin

A Abbasgulu Ağa Balohanov 56, 60, 72, 133, 135 Abdürrahim Hakverdili 65 Abdürreşid İbrahim 61 Ahmed Kemal 66 Ahmed Raik 66 AhmetAğayev 63,67,69 Aleksandr (1.) 26 Aleksandr (III.) 91 Ali Kulu Necefoğlu 65 Azerbaycan 11, 12, 13, 15, 16, 17, 18,19,20,21,23,24,25,26, 27,28,29,30,31,32,33,34, 36,37,38,39,40,41,42,43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52,54,55,56,57,58,59,60, 61,62,63,64,65,66,67,69, 70, 71, 72, 73, 75, 76, 77, 78, 81,82,83,85,88,91,93,94, 95, 97, 98, 101, 102, 104, 106, 107, 108, 109, 112, 113, 114, 115, 116, 118, 120, 121, 122, 123, 125, 127, 128, 129, 131, 132, 133, 134, 135, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 149, 151, 157, 158, 159. 160, 161, 162, 164, 165, 166, 167, 169, 170, 171, 172, 173, 174, 176, 177, 178, 195, 207

Bağcılık Okulu 55 Bakll 18,23,24, 25,27,28,29, 30,31,32,34,36,37,38,39, 40, �1, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56,57,58,59,60,61,64,65, 67, 68, 69, 70, 72, 78, 80, 81, 82,83,84,85,86,87,88,90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 98, 101,

B

103, 105, 115, 124, 125, 127, (} 129, 132, 133. 134. 135. 145. Garip Sultan 19, 88, 103 146,147,163, 167,171 Garip Sultan Melikova 19, 75, Balahani 38, 43, 47, 68 76,79,83,84,87,88,91,96, Baron Nikolay (Kafkas Tahsil Da 103, 117, 132, 134, 139 iresi Müdürü) 77 Gazvin 53 Bibiheybet 43, 161 Gence 23, 24, 25, 27, 28, 29, 31, Buhara 53 38, 40, 41, 43, 49, 51, 54, 57, 59, 69, 70, 83, 140 c Gori Seminariyası 58 Celaleddin Ünsizade 61 Gülistan Antlaşması 28, 53 Celil Mehmet Kuluzade 65 H Celil Mernmedkuluzade 58, 59, Habib Bey Mahrnutbeyli 58 72 Hacı Said Ünsizade 61 CevatHan 27 Hacı Zeynel Abidin Tagiyev 36, 46, 47, 50, 52, 53, 55,61,63, ç 65,66,67,68,69, 72,73,82, Ç-aparidze 64, 71 83,91,92, 93,94,95, 98, 102, 107 D Hanife Hanım 83, 84, 91, 92, 95, Debistan 59, 66, 97 107, 132, 134 Derbend 24,25,28,30 Hayat 19, 21, 37, 47, 63, 64, 65, Difai 37, 70 66, 82, 84, 88, 92, 97, 105, 113,114,115,117,118,122,124,

E

200,202,204,206 Erivan 24, 25. 28, 29, 31, 32. 41, 42. Hazar Denizi Hive 53 23, 24, 26, 49, 55 43, 53,58,59,70,83, 135 Hokand 53

F

Fatih Kerimi 61 Feridun Bey Köçerli 59 Füyuzat 47, 63, 66, 73

Horasan 53 Hürnmet 59, 64, 70, 71 Hüseyin Kulu Han 27 Hüseyin Sabri Ayvazof 66 Hüseyinzade Ali 63, 66

İrşad 37, 64, 97 İsa Bey Hacınski 69 İsmail Gaspıralı 58, 87, 117

K Kaçak Hareketi 33 Kaçak Kerem 33 Kaçak Nebi 33 Kanlı Pazar 36, 39 Molla Nasreddin 58, 59, 65 Molla Ruhullah 69 Moskova Üniversitesi ı9, 77, 78, 173 Murtaza Muhtarov 47 Musa Nagiyev 47 Mustafa Bey Aliyev 6g Müslüman Hayriye Cemiyeti 47, 67,68,94, 95

Karabağ ıs, 23, 24, 27, 28, 29, N 30, 40, 41, 43, 53, 54, 55, 70, Nahçıvan 24, 25, 28, 29, 30, 41, 76, ı40 49,50,54,55,57, 8 8 5 ' 3 Kaspi 20, 30, 37, 47, 49, 59, 6ı, 73. Necef Bey Vezirov 59, 81, 82, 88,91,96, 97,99,106,173 86, ı36, 143, ı45, ı47, 154, Kerbela 33, 53 ı55, 164 Keşkül 59, 61, 62, ı42 KoçDavet 64 Kuba 23, 24, 25, 27, 28, 30,31,32,34,49,50,54, 58,80 29, 55, Neriman Nerimanov 47, 59, 60, 62, 63, 64, 65, 67, 71, 73, 97,98 Neşr-i Maarif Cemiyeti 67, 68, 95 M Nikola (il.) 36, 40 Mazendaran 53 Nikolay İlminski 111 Mehmed Hadi 66 Nikolay İvanoviç İlrninski 111 Mehmet Ağa Şahtahtlı 61, 62 Nobel Kardeşler 45, 48, 49, 50, Mehmet Said Ordubadi 65 52 Merdan Topçubaşı 36, 37, 61,

63,64,94, 178 Ö Meşedi Azizbekov 64, 71 Ömer Faik Numanzade 65 Mir Muhammed Kerim 69, 92 Mirz.a Fethali Ahundov 56, 81, p 86,113,135,136,143,154 Petersburg 36, 39, 63, 70, 73, 76, Mirza Şefi Vazeh 56 90, ı53, ı72, 205

R Rızaedddin Fahreddin 61 Rothshild 45, 50

s

Sabir 65, 72, 73 Sisianov 26, 27 Solovyev Sergey Mihayloviç 78 Staroselski Dmitri Semyonoviç 85 Sultan Mecid Efendiyev 64, 71 Sultan Mecit Ganizade 58, 91

ş

Şark-ı Rus 61, 62 Şaumyan 64, 71 Şeki 23, 24, 25, 27, 28, 29, 30, 54, 124, 140, 143 Şemsi Asadullayev 36, 47, 48, 67,72 Şirvan 18, 23, 24, 28, 30, 43, 70, 76, 118, 140, 167

T

Talış 23, 24, 28, 30 Taze Hayat 47, 65 Tebriz 17, 18, 24, 143 Tekamül 64 Tercüman 37, 62, 87, 88, 117, 205 Tifüs 18, 30, 31, 32, 36, 42, 49, 50,53,58,59,60,61,65,70, 77, 79, 82,83, 84,85, 88,

94, 131, 140, 143, 144, 153, 166,203 Tifüs gazetesi 62 1. Tiflis Lisesi 77 Tit1isskie Vedomosti 60, 131 Türkmençay Antlaşması 28, 53 Ü

Üzeyir Bey Hacıbeyov 58, 64, 68

y Yevlah 53 Yoldaş 65

z

Z-erdab 75, 77, 86, 88, 89, 90, 103, 167 Ziya gazetesi 61, 62, 142

Ziyayı Kafkasya 61

Ateş Çemberinde AZE RB AYCAN

Azerbaycan Tıirkleri, lran ve Rusyanın hakimiyet mücadelesi sonucunda imzalanan Tıirkmençay Antlaşması neticesinde ikiye bölünmüştür. 1828 yılında imzalanan Tıirkmençay Antlaşmasıyla, lran sınırlan içerinde kalan, bugünkü nüfusu yaklaşık 30 milyon Tıirk, halen Fars egemenliği aımcıa ldmıakla � biQJk lıakkınd.ln mhımo!Dy;şımayaçalışmakıadl

Bu ikiye bölünmüşlüğün dışında en önemli sorunlardan biri de, her gün daha da çözümsüz bir hal alan Ermenistan sorundur. Rusya, 1828 Tıirkmençay Antlaşmasının XV. maddesine dayanarak, lran, Osmanlı Devleti ve Rusyadaki Ermenileri, sistemli bir şekilde Güney Kalkasyaya göç ettirmiştir. Bu planlı hareket neticesinde, bu bölgede Ermeni devletinin temelleri anlmıştır. Bugün Ermeniler, tarihi Türk topraldannı kendi vatanı gibi kabul etmesi yetmiyormuş gibi, bir de Azerbaycanın %20'sini de işgal etmişler ve bu topraklarda yaşayan yaklaşık bir milyon insanı göçkün durumuna düşürmüşlerdir. Türkiye, bölgedeki kültürel ve ekonomik ilişkilerini geliştirirken, istikrarın korunmasında aktif rol almalıdır. Bu bölgeyi hala arka bahçesi olarak gören zihniyete karşı dikkatli olmak zorundadır. Bölgenin istikrarı, Azerbaycan'ın madden ve manen gelişmesi Tıirkiye'nin faydasınadır. Her şeyden evvel dil, inanç ve kültür birliğimiz bulunan Azerbaycan ve Türkistan Cumhuriyetlerinin bu geçiş sürecini sağlıklı bir şekilde atlatabilmeleri ve yeniden, bazı güçlerin oyunlarına gelmemeleri için Tıirkiye'nin desteği ve rehberliği şarttır. Bu bölgelerin kendi kontrollerinde kalmasını isteyenler, her türlü oyunu deneyeceklerdir. Türkiye bu tür oyunlara karşı tedbirli olmalı, plan ve projeler geliştirmelidir. Tıirk Dünyasının önüne çıkan tarihi fırsat, bütün engelleme çalışmalarına rağmen iyi bir şekilde değerlendirilmelidir.